aktualności - zeszyt ćwiczeń...2020-3-25 · 77 24. szereg homologiczny alkoholi cele lekcji:...
TRANSCRIPT
DO CHEMII DLA KLASY ÓSMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ
8Zeszyt
ćwiczeń
Małgorzata Mańska, Elżbieta Megiel
DO CHEMIIDLA KLASY ÓSMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ
8
Zeszyt ćwiczeń
Zeszyt ćwiczeń uzupełnia podręcznik autorstwa J. Kulawika, T. Kulawik i M. Litwin Chemia Nowej Ery dla klasy ósmej dopuszczony do użytku szkolnego i wpisany do wykazu podręczników do nauczania chemii na poziomie szkoły podstawowej.
Numer ewidencyjny podręcznika w wykazie MEN: 785/2/2018
© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2018
ISBN 978-83-267-3261-4
Wydanie drugieWarszawa 2019
Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość
publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cy-
tujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie
na własny użytek.Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl
Nowa Era Sp. z o.o.Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa
www.nowaera.pl, e-mail: [email protected], Centrum Kontaktu: 801 88 10 10, 58 721 48 00
Redakcja merytoryczna: Magdalena Bartosik, Magdalena Kaczanowicz, Justyna Kamińska, Oliwia Pierzyńska.
Redakcja językowa: Monika Ochnik, Dorota Rzeszewska, Kinga Tarnowska, Marta Zuchowicz. Projekt okładki: Maciej Galiński.
Opracowanie graficzne: Ewa Kaletyn, Aleksandra Szpunar. Nadzór artystyczny: Kaia Pichler.
Realizacja projektu graficznego: Dorota Sameć. Rysunki: Rafał Buczkowski, Ewelina Baran, Zuzanna Dudzic, Enzo Di Giacomo, Agata Knajdek, Dorota Sameć.
Fotoedycja: Beata Chromik, Katarzyna Iwan-Malawska.
Druk i oprawa: DRUK-SERWIS Sp. z o.o. Ciechanów
Fotografie: Zdjęcie na okładce: Shutterstock/Sebastian DudaArchiwum Nowej Ery: s. 120; BE&W: SCIENCE SOURCE – Charles D. Winters s. 49, 52 (kryształ soli), s. 116, Jim Edds s. 58; Włodzimierz Echeński: s. 10, 17, 18, 22 (woda), s. 30, 36, 42, 48, 51, 52 (fosforan wapnia), s. 57 (mieszanina ropy i wody), s. 69, 81 (wpływ etanolu na białko), s. 90, 99, 118, 121 (granatowe zabarwienie skrobi); Getty Images: Science Photo Library/Getty Images Plus/MARK GARLICK s. 6, 7, The Image Bank/Kristin Duvall s. 98; Piotr Kubat PUTTO: s. 20, 34, 37 (zlewka), s. 38, 50, 81 (spalanie metanolu), s. 84, 91, 92, 117, 119, 121 (skrobia), 122 (celuloza); Shutterstock: ajt s. 85 (syrop), Albert Russ s. 52 (kalcyt), Bborriss.67 s. 70, Brent Hofacker s. 24, BrianAJackson s. 78 (tran), danymages s. 46, douglas knight s. 37 ( jaskinia), Eugene Suslo s. 29 (wiatraki), Evgeny Kabardin s. 11, Fer Gregory s. 85 (dynamit), hareluya s. 29 (śnięte ryby), Ivaschenko Roman s. 94, Marko Marcello s. 53 (demakijaż), Pack-Shot s. 114 (kompost), Peter Gudella s. 53 (lusterko), Roman Sigaev s. 57 (palnik), Shebeko s. 114 (maliny), showcake s. 122 (ekologiczne naczynia), wiedzma s. 53 (szynka); Thinkstock/Getty Images: iStockphoto - LesScholz s. 31, molishka1988 s. 78 (dynia), somchaisom s. 22 (puszka), ZlataMarka s. 97, Stockbyte - George Doyle s. 53 (sól fizjologiczna); Agnieszka Żak: s. 53 (siny kamień).
5
SPIS TREŚCI
Pochodne węglowodorów24. Szereg homologiczny alkoholi ................................... 7725. Metanol i etanol
– alkohole monohydroksylowe ................................. 8026. Glicerol – alkohol polihydroksylowy ...................... 8427. Porównanie właściwości alkoholi ............................. 8628. Szereg homologiczny
kwasów karboksylowych ............................................... 8829. Kwas metanowy .................................................................... 9030. Kwas etanowy ......................................................................... 9231. Wyższe kwasy karboksylowe ...................................... 9532. Porównanie właściwości
kwasów karboksylowych ............................................... 9933. Estry ............................................................................................. 10234. Aminokwasy .......................................................................... 105Sprawdź się ..................................................................................... 107
Substancje o znaczeniu biologicznym35. Tłuszcze .................................................................................... 10936. Białka ........................................................................................... 11237. Sacharydy ................................................................................. 11638. Glukoza i fruktoza – monosacharydy .................. 11739. Sacharoza – disacharyd ................................................. 11940. Skrobia i celuloza – polisacharydy ......................... 121Sprawdź się ..................................................................................... 123
Odpowiedzi do zadań rachunkowych .................... 125Właściwości fizyczne wybranych związków organicznych ................................................................................ 126Tabela rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie ........................................................................................... 127Układ okresowy pierwiastków chemicznych .... 128
To było w klasie 7! ............................................................................ 6Sprawdź się – tlenki i wodorotlenki ................................... 8
Kwasy 1. Wzory i nazwy kwasów .................................................... 10 2. Kwasy beztlenowe ............................................................... 12 3. Kwas siarkowy(VI) i kwas siarkowy(IV)
– kwasy tlenowe siarki ...................................................... 16 4. Przykłady innych kwasów tlenowych ................... 20 5. Proces dysocjacji jonowej kwasów ......................... 26 6. Porównanie właściwości kwasów ............................ 28 7. Odczyn roztworu – skala pH ........................................ 30Sprawdź się ........................................................................................ 32
Sole 8. Wzory i nazwy soli ............................................................... 34 9. Proces dysocjacji jonowej soli ..................................... 3610. Reakcje zobojętniania ....................................................... 3811. Reakcje metali z kwasami ............................................... 4112. Reakcje tlenków metali z kwasami .......................... 4313. Reakcje wodorotlenków metali z tlenkami
niemetali ..................................................................................... 4514. Reakcje strąceniowe ........................................................... 4815. Inne reakcje otrzymywania soli ................................. 5016. Porównanie właściwości soli i ich zastosowań ..... 52Sprawdź się ........................................................................................ 54
Związki węgla z wodorem 17. Naturalne źródła węglowodorów ............................ 5618. Szereg homologiczny alkanów .................................. 5919. Metan i etan ............................................................................ 6120. Porównanie właściwości alkanów i ich
zastosowań ............................................................................... 6521. Szereg homologiczny alkenów. Eten ..................... 6822. Szereg homologiczny alkinów. Etyn ...................... 7123. Porównanie właściwości alkanów, alkenów
i alkinów ...................................................................................... 73Sprawdź się ........................................................................................ 75
Korzystaj z dodatkowych materiałów ukrytych pod kodami QR zamieszczonymi w publikacji.
77
24. Szereg homologiczny alkoholiCele lekcji: Poznanie pojęć: alkohol, grupa alkilowa, grupa funkcyjna, grupa hydroksylowa, alkohole monohydroksylowe, alkohole polihydroksylowe. Poznanie nazw i wzorów sumarycznych, struktural-nych, półstrukturalnych i grupowych alkoholi o prostych łańcuchach węglowych zawierających do pięciu atomów węgla w cząsteczce.
Na dobry początek
Uzupełnij opis wzoru ogólnego alkoholi, wpisując w odpowiednie miejsca podane określenia.
grupa alkilowa • grupa hydroksylowa
CnH2n+1OH
Napisz wzory półstrukturalne i podaj nazwy systematyczne alkoholi przedstawionych za pomocą wzorów strukturalnych.
a)
H C C C OHH
H
H
H
H
H
Wzór półstrukturalny:
Nazwa:
c)
H C C C C OHH
H
H
H
H H
H H
Wzór półstrukturalny:
Nazwa:
b)
H C C C C C OHH H H H H
H H H H H
Wzór półstrukturalny:
Nazwa:
d)
H C OHH
H
Wzór półstrukturalny:
Nazwa:
1
2 Nazwę alkoholu tworzy się od nazwy alkanu o tej samej liczbie atomów węgla w cząsteczce przez dodanie końcówki -ol.
Skojarz i zapamiętaj!
O właściwościach pochodnych węglowodorów decyduje ich grupa funkcyjna.
Pochodne węglowodorów
78
Korzystam z informacji
Rozwiąż zadanie na podstawie informacji
a) Uzupełnij informacje dotyczące budowy cząsteczki retinolu. Skorzystaj ze wzoru półstrukturalnego.
Liczba wszystkich atomów w cząsteczce: Liczba atomów węgla w cząsteczce:
Masa cząsteczkowa: Skład procentowy: %C = %H = %O =
b) Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1. Retinol należy do alkoholi nienasyconych. P F
2. W cząsteczce retinolu występują cztery wiązania podwójne. P F
3. Cząsteczka retinolu zawiera jedną grupę hydroksylową. P F
3
Skorzystaj z układu okresowego.
Czym jest witamina A? Witamina A (retinol) jest związkiem organicznym należącym do grupy alkoholi. Odkryto ją w tranie rybim na początku XX wieku. Już wtedy badaczom udało się ustalić, że występuje ona głównie w tłuszczach zwierzęcych, warzywach i owocach, a jej niedobór powoduje tzw. kurzą ślepotę.
C
CH2
CH2C
CH2C CH3
CH3H3C
CH CH CH CH OHCH C CH C CH2
CH3 CH3C
CH2
CH2 CH2 CH CH C CH
CH2C CH3
CH3H3C
CH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CCH CH CH CH OHCH CCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CCH CH CH CH OHCHCH CH CH CH OHCHCH CH CH CH OHCCH CH CH CH OHCCH CH CH CH OHCHCH CH CH CH OHCHCH CH CH CH OH2CH CH CH CH OH2CH CH CH CH OH
CH3 CH3
CH CCH CCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OHCH CH CH CH OH
Budowa witaminy A
Cząsteczka witaminy A zawiera grupę hydroksylową. Zbudowana jest z zamkniętego pierścienia węglowego oraz łańcucha węglowego, w którym sąsiednie atomy węgla są połączone naprzemiennie wiązaniami pojedynczymi i podwójnymi.
Retinol – znaczenie dla organizmu
Retinol bierze udział w procesie widzenia, wspomaga układ odpornościowy i przeciwdziała zakażeniom. W organizmie ludzkim jest magazynowany m.in. w wątrobie, a jego źródłem są takie produkty jak: tran, wątroba, mleko, marchew, szpinak czy dynia. Ponieważ retinol rozpuszcza się w tłuszczach, zawierające go warzywa dobrze jest jeść z dodatkiem oliwy. Tran, m.in. dzięki wysokiej zawartości
witaminy A, poprawia pracę mózgu
miąższ dyni zawiera
witaminę A
Wzór półstrukturalny retinolu
79
24. Szereg homologiczny alkoholi
Uzupełnij tabelę.
Nazwa alkoholu
Wzór sumaryczny Wzór półstrukturalny Nazwa grupy
alkilowej
etanol
C4H9OH
CH3 CH2 CH2 OH
metylowa
Napisz nazwy systematyczne i uzupełnij wzory grupowe alkoholi o prostych łańcuchach węglowych i podanych masach cząsteczkowych.a) m = 46 u
Nazwa: Wzór grupowy: CH3 OH
b) m = 74 u
Nazwa: Wzór grupowy: CH3 OH
Dla dociekliwych
Ustal wzór strukturalny alkoholu, którego cząsteczkę tworzą dwa atomy węgla połączone z trzema atomami wodoru, jeden atom węgla połączony z dwoma atomami wodoru i jeden atom węgla połączony z jednym atomem wodoru.
Wzór strukturalny:
4
5
6
Zapamiętaj!
Alkohole – pochodne węglowodorów zawierające w cząsteczkach grupę hydroksylową OH.
Wzór ogólny:
CnH2n+1 OH
R
lub R OHgdzie: R – gru pa al ki lo wa,n – liczba natural na okre śla ją ca licz bę ato mów
wę gla w czą stecz ce al ko ho lu; n > 0.
Grupa funkcyjna: OH, grupa hydroksylowa
Nazewnictwo systematyczne: nazwa węglowodoru z końcówką -ol np. etanol
Skorzystaj ze wzoru ogólnego alkoholi.
Pochodne węglowodorów
80
To doświadczenie musisz znać
Skreśl błędne wyrażenia, tak aby powstał poprawny zapis obserwacji i wniosku z doświadczenia chemicznego Badanie właściwości etanolu.
Obserwacje: Etanol (alkohol etylowy) w temperaturze pokojowej jest bez
barwną cieczą / żółtą substancją stałą o charakterystycznym / niewyczu
walnym zapachu. Łatwo spala się jasnoniebieskim / żółtym płomieniem.
Etanol szybciej / wolniej niż woda odparowuje z bibuły. Ostrożnie wlewany do probówki z wodą,
tworzy górną / dolną warstwę. Uniwersalny papierek wskaźnikowy po zanurzeniu w roztworze
wodnym etanolu ma kolor czerwony / żółty.
Wnioski: Etanol jest substancją łatwopalną / niepalną. Po wymieszaniu bardzo dobrze /
słabo rozpuszcza się w wodzie. Jest mniej / bardziej lotny od wody i ma gęstość mniejszą /
większą od niej. Roztwór etanolu ma odczyn kwasowy / zasadowy / obojętny.
9 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C887TG
N
NN
N
N N
NN N
C2H5OH
N
NN
N
N N
NN N
25. Metanol i etanol − alkohole monohydroksyloweCele lekcji: Poznanie właściwości oraz zastosowań metanolu i etanolu. Omówienie procesu fer-mentacji alkoholowej. Zapisywanie równań reakcji spalania metanolu i etanolu. Poznanie nega-tywnych skutków działania tych alkoholi na organizm.
Na dobry początek
Napisz wzory: sumaryczny, półstrukturalny i strukturalny, alkoholi przedstawionych za pomocą modeli.
Wzór sumaryczny:
Wzór półstrukturalny: Wzór strukturalny:
Model cząsteczki metanolu
Wzór sumaryczny:
Wzór półstrukturalny: Wzór strukturalny:
Model cząsteczki etanolu
Modele atomów: C O H
Podkreśl właściwości metanolu. gaz • ciecz • substancja stała • ma charakterystyczny zapach • bezwonny • palny • niepalny •
dobrze rozpuszcza się w wodzie • nie rozpuszcza się w wodzie • toksyczny • nietoksyczny
7
8
81
25. Metanol i etanol − alkohole monohydroksylowe
a) Napisz równanie reakcji całkowitego spalania metanolu i uzupełnij zdanie, wpisując odpowiednią wartość liczbową. Odpowiedź uzasadnij odpowiednimi obliczeniami. Przyjmij gęstość pary wodnej dpary wodnej = 0,06
dmg
3 .
Równanie reakcji chemicznej:
W wyniku spalania 6,4 g metanolu można uzyskać maksymalnie
dm3 pary wodnej.
b) Napisz równanie reakcji spalania całkowitego etanolu.
11
To doświadczenie musisz znać
Przeprowadzono doświadczenie chemiczne przedstawione na schemacie. C2H5OH
białko jaja
a) Zaproponuj tytuł tego doświadczenia, napisz obserwacje i sformułuj wniosek.
Tytuł doświadczenia chemicznego:
Obserwacje:
Wniosek:
b) Opisz wpływ etanolu na organizm człowieka. Skorzystaj z przeprowadzonego doświadczenia i innych źródeł informacji.
10
Spalanie metanolu
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
C2H5OH
Wpływ etanolu na białko jaja
Pochodne węglowodorów
82
Do produkcji biopaliw stosuje się 5-procentowy roztwór wodorotlenku potasu w metanolu. Oblicz, ile gramów wodorotlenku potasu trzeba odważyć i ile centymetrów sześciennych metanolu należy odmierzyć, aby sporządzić 200 g roztworu wodorotlenku potasu w metanolu o stężeniu 5%. Przyjmij gęstość metanolu dCH3OH = 0,79
cmg
3 .
Krok 1Przeczytaj treść zadania i wypisz dane oraz szukane.
Krok 2Oblicz masę substancji rozpuszczonej, korzystając ze wzoru na stężenie procentowe.
Cp = %
m
m 100
r
s $
Krok 3Oblicz masę rozpuszczalnika (metanolu).
mr = mCH3OH + ms
Krok 4Oblicz objętość metanolu, korzystając ze wzoru na gęstość.
d = Vm
Krok 5Napisz odpowiedź.
Niewielkie projekty – duże efekty!
Instrukcja: Do butelki z tworzywa sztucznego o objętości 1 l wlej 2 szklanki wody podgrzanej wcześniej do temperatury około 35°C (ale nie wyższej niż 40°C). Następnie dodaj 3 łyżeczki cukru oraz niewielką ilość suszonych droż-dży (małe jednorazowe opakowanie lub porcję wielkości łyżeczki do herbaty). Zakręć butelkę i kilkukrotnie potrząśnij nią w celu wymieszania zawartości. Odkręć nakrętkę, nałóż balon na szyjkę butelki i pozostaw na kilka godzin. Napisz obserwacje i sformułuj wniosek.
Obserwacje:
Wniosek:
12 Jak to rozwiązać?docwiczenia.plKod: C8L6S8
83
25. Metanol i etanol − alkohole monohydroksylowe
Na modelach przedstawiono proces fermentacji alkoholowej zachodzącej w warunkach bez-tlenowych. Uzupełnij i uzgodnij równanie reakcji fermentacji cukru – glukozy. Podaj nazwy produktów tej reakcji chemicznej.
substrat
warunkibeztlenowe
produkty
Modele atomów:
C
O
H
C6H12O6 drożdże
temp. 34°C–37°C +
glukoza
Wymień po jednym przykładzie zastosowań etanolu w każdej z podanych gałęzi przemysłu.
przemysł kosmetyczny:
przemysł farmaceutyczny:
przemysł spożywczy:
Dla dociekliwych
Oblicz objętość tlenu potrzebną do spalenia całkowitego 10 cm3 metanolu. Wynik podaj w decymetrach sześciennych. Przyjmij gęstość tlenu dO2
= 1,43dmg
3 i gęstość metanolu dCH3OH = 0,79
cmg
3 .
13
14
15
Zapamiętaj!
Metanol CH3OH
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
Etanol C2H5OH
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
Właściwości metanolu i etanolu• lotne ciecze• bezbarwne• bardzo dobrze mieszają się z wodą• mają gęstość mniejszą od gęstości wody
• mają charakterystyczne zapachy• odczyn obojętny• ulegają reakcjom spalania
! Metanol jest silnie trujący.
! Etanol powoduje ścinanie się białka oraz zmianę barwy roztworu K2Cr2O7 w obecności stężonego roztworu H2SO4 z pomarańczowej na zieloną.
Pochodne węglowodorów
84
26. Glicerol – alkohol polihydroksylowyCele lekcji: Poznanie właściwości i zastosowań glicerolu. Zapisywanie wzorów sumarycznego i półstrukturalnego glicerolu.
Na dobry początek
Napisz wzory sumaryczny i półstrukturalny glicerolu. Skorzystaj z modelu.
Wzór sumaryczny Wzór półstrukturalny Model cząsteczki glicerolu
Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1. Cząsteczka glicerolu zawiera dwie grupy hydroksylowe. P F
2. Glicerol należy do alkoholi polihydroksylowych. P F
3. Nazwa systematyczna glicerolu to propano-1,2,3-triol. P F
4. Gliceryna to powszechnie stosowana nazwa glicerolu. P F
16
17
Modele atomów:
C
O
H
Glicerol
To doświadczenie musisz znać
Przeprowadzono serię doświadczeń chemicznych mających na celu zbadanie właściwości glicerolu. Na podstawie opisu przebiegu doświadczenia podaj właściwość glicerolu, która była badana, i napisz obserwacje.
a) Opis doświadczenia: Do probówki z wodą dodano kilka kropel glicerolu i wymieszano.
Badana właściwość:
Obserwacje:
b) Opis doświadczenia: Glicerol na łyżeczce do spalań umieszczono w płomieniu palnika.
Badana właściwość:
Obserwacje:
18 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C8LV6X
85
26. Glicerol – alkohol polihydroksylowy
Uzupełnij równanie reakcji spalania glicerolu. Podkreśl poprawne dokończenie zdania.
C3H5(OH)3 + C + H2O
Jest to reakcja spalania całkowitego / niecałkowitego.
Na podstawie podanych informacji wymień cztery przykłady zastosowania glicerolu.
Glicerol jest nietoksycznym związkiem organicznym wykorzysty-wanym w przemyśle spożywczym do konserwacji żywności. Stoso-wany jest również w farmacji jako substancja słodząca w syropach przeciwkaszlowych. Z glicerolu otrzymywane są związki chemicz-ne podawane jako leki w chorobach serca. Glicerol jest składni-kiem płynów chłodniczych i hamulcowych w samochodach. Jego właściwości wykorzystuje się także do produkcji barwników i farb drukarskich.
•
•
•
•
Dla dociekliwych
Nitrogliceryna to zwyczajowa nazwa triazotanu(V) glicerolu. To ciecz o silnych właściwościach wybuchowych. Otrzymuje się ją w wyniku reakcji glicerolu z kwasem azotowym(V) w obecności stężonego roz-tworu kwasu siarkowego(VI). Drugim produktem tej reakcji che-micznej jest woda. Napisz równanie reakcji chemicznej otrzymywania nitrogliceryny. Do zapisu użyj wzorów półstrukturalnych.
Równanie reakcji chemicznej:
19
20
21
Zapamiętaj!
Glicerol C3H5(OH)3
Właściwości glicerolu
• bezbarwna ciecz
• bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie
• higroskopijny
• ma gęstość większą od gęstości wody
• bezwonny
• słodki smak
• odczyn obojętny
• ulega reakcjom spalania
Glicerol, dodawany do syropów na kaszel, nadaje im słodki smak
Nitrogliceryna jest głównym składnikiem dynamitu
Pochodne węglowodorów
86
27. Porównanie właściwości alkoholiCele lekcji: Omówienie zmian właściwości alkoholi w zależności od długości łańcucha węglowego. Zapisywanie równań reakcji spalania alkoholi.
Na dobry początek
a) Uzupełnij tabelę podanymi wzorami sumarycznymi alkoholi. Przyjmij temperaturę 20°C.
C6H13OH • C3H7OH • C14H29OH • C16H33OH • C2H5OH • C5H11OH
ciecze lotne ciecze oleiste substancje stałe
b) Podkreśl nazwę alkoholu o największej lotności.
A. propanol B. butanol C. metanol D. pentanol
Zaznacz poprawny zestaw nazw systematycznych alkoholi, których wzory półstrukturalne przedstawiono poniżej.
I. CH3 CH2 CH2 CH2 OH
II. CH3 CH2 OH
III. CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 OH
IV. CH2 CH CH2
OH OH OHA. I. pentanol, II. etanol, III. butanol, IV. glicerolB. I. butanol, II. etanol, III. glicerol, IV. pentanolC. I. pentanol, II. etanol, III. glicerol, IV. butanolD. I. butanol, II. etanol, III. pentanol, IV. glicerol
Alkohole X, Y, Z należą do nasyconych alkoholi monohydroksylowych. Zawartość procen-towa tlenu w alkoholu X wynosi 50% (procent masowy). Masa cząsteczkowa alkoholu Y jest o 28 u większa od masy cząsteczkowej alkoholu X. Cząsteczka alkoholu Z zawiera o 4 atomy wodoru więcej niż cząsteczka alkoholu Y. Napisz wzory sumaryczne alkoholi X, Y i Z. Odpowiedź uzasadnij odpowiednimi obliczeniami.
Wzór sumaryczny alkoholu X:
Wzór sumaryczny alkoholu Y:
Wzór sumaryczny alkoholu Z:
22
23
24
W cząsteczkach alkoholi monohydroksylowych występuje tylko jedna grupa OH.
87
27. Porównanie właściwości alkoholi
Zapamiętaj!
Stan skupienia alkoholi w temperaturze 20°C
1 ≤ n ≤ 3
ciecze lotne
4 ≤ n ≤ 11
ciecze oleiste
n ≥ 12
substancje stałe
wyższe alkoholeniższe
alkohole
n – liczba atomów węgla w cząsteczce alkoholu monohydroksylowego (CnH2n+1OH)
Napisz wzory sumaryczne substancji oznaczonych na schematach literami (X, Y). Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych oznaczonych cyframi (1–3).
2
C5H11OH + O2 3 C + Y
C6H12O6 1drożdże X + CO2
+
+
CO
Y
X –
Y –
1.
2.
3.
Na wykresie przedstawiono zależność temperatury wrzenia wybranych alkoholi monohy-droksylowych od liczby atomów węgla w ich cząsteczkach. Temperatury wrzenia wyznaczono pod ciśnieniem 1013 hPa.
a) Przeanalizuj wykres i podkreśl wartość temperatury, która może być temperaturą wrzenia oktanolu.
A. 183°CB. 151°CC. 135°CD. 195°C
b) Na podstawie wykresu uzupełnij wniosek dotyczący zależności temperatury wrzenia alkoholi monohydroksylowych od liczby atomów węgla w ich cząsteczkach.
Wraz ze zwiększaniem się liczby atomów węgla w cząsteczce alkoholu
25
26
Liczba atomów węgla w cząsteczce alkoholu monohydroksylowego
Twrzenia, °C
0 2 4 6 8 10
250
200
150
100
50
Pochodne węglowodorów
88
28. Szereg homologiczny kwasów karboksylowych
Cele lekcji: Poznanie pojęć: kwasy karboksylowe, grupa karboksylowa. Poznanie nazw oraz wzorów sumarycznych, strukturalnych, półstrukturalnych i grupowych kwasów karboksylowych o pro-stych łańcuchach węglowych zawierających do pięciu atomów węgla w cząsteczce. Poznanie kwa-sów organicznych występujących w przyrodzie oraz ich zastosowań.
Na dobry początek
Podkreśl grupę funkcyjną w podanym wzorze ogólnym kwasów karboksylowych i napisz jej nazwę.
CnH2n+1COOH
gdzie: n – kolejna liczba naturalna określająca liczbę atomów wę-gla w grupie alkilowej.
Nazwa grupy funkcyjnej:
Podkreśl wzory, które mogą odpowiadać związkom chemicznym należącym do szeregu homologicznego nasyconych kwasów karboksylowych.
C2H4O2 • C6H9O2 • C4H8O • C3H6O2 • C5H10O2 • CH2O2
Narysuj wzory strukturalne oraz napisz nazwy zwyczajowe i systematyczne kwasów karboksylowych, których cząsteczki przedstawiono za pomocą modeli czaszowych.
a)
Wzór strukturalny:
Nazwa zwyczajowa:
Nazwa systematyczna:
b)
Wzór strukturalny:
Nazwa zwyczajowa:
Nazwa systematyczna:
Napisz wzór sumaryczny kwasu karboksylowego:
a) zawierającego w cząsteczce pięć atomów węgla.
Wzór sumaryczny:
b) występującego w jadzie mrówek.
Wzór sumaryczny:
27
28
29
30
Modele atomów:
C
O
H
Skojarz i zapamiętaj!
Kolejny kwas w szeregu homologicznymma w cząsteczceo jeden atom węglawięcej od poprzedniego.
CH3 – CH2 – CH2 – COOH
CH3 – CH2 – COOH
89
28. Szereg homologiczny kwasów karboksylowych
Oblicz masę cząsteczkową kwasu o podanej nazwie systematycznej oraz zawartość procentową węgla (procent masowy) w jego cząsteczce.
a) kwas butanowy
m = %C =
b) kwas metanowy
m = %C =
a) Uporządkuj kwasy karboksylowe o podanych nazwach według zwiększającej się liczby atomów węgla w ich cząsteczkach. Zapisz litery we właściwej kolejności.
A. kwas heksanowy B. kwas oktanowy C. kwas butanowy D. kwas etanowy
< < <
b) Narysuj wzór półstrukturalny nasyconego kwasu zawierającego jedną grupę karboksylową i 48,6% (procent masowy) węgla w cząsteczce.
Wzór półstrukturalny:
Podaj nazwy zwyczajowe dwóch kwasów organicznych występujących w przyrodzie i zawierających w cząsteczce więcej niż jedną grupę karboksylową.
Dla dociekliwych
Kwasy karboksylowe można otrzymywać w wyniku utleniania alkoholi za pomocą silnych utleniaczy, np. dichromianu(VI) potasu. Powstały kwas karboksylowy ma tyle samo atomów węgla w cząsteczce co alkohol użyty do utleniania. Napisz wzór półstrukturalny alkoholu, który należy utlenić, aby otrzymać kwas masłowy.
Wzór półstrukturalny:
31
32
33
34
Zapamiętaj!
Kwasy organiczne – pochodne węglowodorów, należą do nich kwasy karboksylowe zawierające w swoich cząsteczkach grupę karboksylową COOH. Wzór ogólny:
CnH2n+1 COOH
R
lub R COOH
reszta kwasowa gdzie: R – grupa alkilowa, n – liczba naturalna określająca liczbę atomów
wę gla w grupie alkilowej.
Grupa funkcyjna: COOH, grupa karboksylowa
Nazewnictwo systematyczne: kwas i nazwa węglowodoru z końcówką -owy, np. kwas etanowy
Pochodne węglowodorów
90
29. Kwas metanowyCele lekcji: Poznanie występowania, właściwości i zastosowań kwasu metanowego.
Na dobry początek
Napisz wzór sumaryczny i narysuj wzór strukturalny kwasu metanowego. Skorzystaj z modelu.
Wzór sumaryczny Wzór strukturalny Model cząsteczki
kwasu metanowego
Modele atomów: C O H
Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F − jeśli jest fałszywe.
1. Kwas mrówkowy to nazwa zwyczajowa kwasu metanowego. P F
2. Kwas metanowy ma stały stan skupienia i bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie. P F
3. Kwas metanowy powoduje poparzenia skóry. P F
4. Wodny roztwór kwasu metanowego ma charakterystyczny owocowy zapach. P F
5. Kwas metanowy ulega reakcjom spalania i reakcji dysocjacji jonowej. P F
a) Uzupełnij równanie dysocjacji jonowej kwasu metanowego. Podaj nazwę anionu powstającego w tym procesie.
HCOOH H2O
+ H+
Nazwa anionu:
b) Zaznacz barwy wskaźników w wodnym roztworze kwasu metanowego. Podkreśl poprawne dokończenie zdania.
Oranż metylowy Uniwersalny papierek wskaźnikowy
Wodny roztwór kwasu metanowego ma wartość pH < 7 / pH = 7 / pH > 7.
35
36
37
Skojarz i zapamiętaj!
kwas = kwas mrówkowy metanowy
Dysocjacja jonowa kwasów
HmR H2O
m H+ + Rm–I m
gdzie:R – reszta kwasowa,m – wartościowość reszty
kwasowej równa liczbie atomów wodoru w cząsteczce kwasu.
91
29. Kwas metanowy
Napisz i uzgodnij równanie reakcji całkowitego spalania kwasu metanowego.
Stężony kwas metanowy to 85-procentowy wodny roztwór tego kwasu. Oblicz objętość stężonego roztworu kwasu metanowego oraz objętość wody, które należy zmieszać, aby otrzymać 10 g roztworu tego kwasu o stężeniu 10%. Przyjmij gęstość stężonego roztworu kwasu metanowego dHCOOH = 1,22
cmg
3 i gęstość wody dH2O = 1 cmg
3.
Wymień po jednym przykładzie zastosowania kwasu metanowego w każdej z podanych gałęzi przemysłu.
przemysł kosmetyczny:
przemysł farmaceutyczny:
przemysł spożywczy:
Dla dociekliwych
Na skalę przemysłową kwas metanowy otrzymuje się między innymi w dwuetapowym pro-cesie z wykorzystaniem tlenku węgla(II). W pierwszym etapie w wyniku reakcji tlenku wę-gla(II) z wodorotlenkiem sodu, prowadzonej w podwyższonej temperaturze i pod zwiększo-nym ciśnieniem, tworzy się metanian sodu. W drugim etapie otrzymaną sól poddaje się reakcji z roztworem kwasu siarkowego(VI). Produktami tej reakcji chemicznej są kwas me-tanowy i wodorosól kwasu siarkowego(VI). Napisz równania reakcji chemicznych zacho-dzących w obu etapach opisanego procesu.
Etap pierwszy:
Etap drugi:
38
39
40
41
Kwas metanowy
Zapamiętaj!
Kwas metanowy HCOOH
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
Właściwości kwasu metanowego• bezbarwna ciecz
• bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie
• ma ostry, duszący zapach
• trujący
• powoduje oparzenia
• ulega reakcjom spalania i reakcji dysocjacji jonowej
• łatwopalny
Pochodne węglowodorów
92
30. Kwas etanowyCele lekcji: Poznanie właściwości i zastosowań kwasu etanowego. Omówienie procesu fermenta-cji octowej. Zapisywanie równań reakcji kwasu etanowego z wodorotlenkami, tlenkami metali i metalami w formie cząsteczkowej. Zapisywanie równań dysocjacji jonowej tego kwasu.
Na dobry początek
Napisz wzór sumaryczny i narysuj wzór strukturalny kwasu etanowego. Skorzystaj z modelu.
Wzór sumaryczny Wzór strukturalny Model cząsteczki
kwasu etanowego
Uzupełnij zdania.
Zwyczajowo kwas etanowy jest nazywany kwasem . Wzór
sumaryczny kwasu etanowego to . Kwas ten jest pochodną alkanu o na-
zwie . Zawiera w swojej cząsteczce atomy węgla oraz
grupę funkcyjną o nazwie i wzorze .
Jest ona połączona z grupą alkilową o nazwie . Kwas eta-
nowy można otrzymać w procesie .
Wykreśl te właściwości, które nie są właściwościami kwasu etanowego.
ciecz / substancja stała bezbarwny / biały ma charakterystyczny zapach / jest bezwonny trudno rozpuszcza się w wodzie / bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie palny / niepalny reaguje z metalami aktywnymi / nie reaguje z metalami aktywnymi reaguje z tlenkami metali i zasadami / nie reaguje z tlenkami metali i zasadami
a) Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–B) oraz jego uzasadnienie (I–II). Kwas etanowy w powietrzu spala się
A. błękitnym płomieniem,ponieważ zachodzi spalanie
I. niecałkowite.
B. żółtym, kopcącym płomieniem, II. całkowite.
b) Podkreśl poprawne równanie reakcji spalania kwasu etanowego w powietrzu.
A. CH3COOH + O2 2 CO + 2 H2OB. CH3COOH + O2 CO2 + H2O
C. CH3COOH + O2 CO + H2OD. CH3COOH + 2 O2 2 CO2 + 2 H2O
42
43
44
45
Modele atomów:
C
O
H
Kwas etanowy
93
30. Kwas etanowy
To doświadczenie musisz znać
Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Badanie właściwości kwasu etanowego przedstawione na schemacie.
roztwór oranżu metylowego
roztwór kwasu etanowego
1
uniwersalny papierek wskaźnikowy
roztwór kwasu etanowego
2
a) Uzupełnij opis obserwacji.
W probówce 1. oranż metylowy zmienił barwę z na
. W probówce 2. uniwersalny papierek wskaźnikowy za-
barwił się na .
b) Wybierz poprawne uzupełnienia zdań zawierających wnioski z przeprowadzonego doświadczenia.
Roztwór kwasu etanowego ma odczyn A / B / C. Kwas ten uległ reakcji D / E.A. zasadowy B. obojętny C. kwasowy D. dysocjacji jonowej E. hydrolizy
c) Napisz równanie reakcji chemicznej, która uzasadnia odczyn roztworu kwasu etanowego.
Równanie reakcji chemicznej:
Przeprowadzono doświadczenia chemiczne przedstawione na schemacie. Sformułuj wniosek i napisz równania reakcji chemicznych zachodzących w probówkach (1−3).
1
tlenek miedzi(II)
kwas etanowy
sód
kwas etanowy
2
roztwór kwasu etanowego
zasada sodowa z roztworem
fenoloftaleiny
3
Wniosek:
Równania reakcji chemicznych:
1.
2.
3.
46 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C8Y9XB
47
Pochodne węglowodorów
94
Według jednego z przepisów na śliwki marynowane należy przygoto-wać zalewę z 4
1 szklanki 6-procentowego octu i 3 szklanek wody. Oblicz stężenie procentowe tego roztworu. Przyjmij, że szklanka ma objętość 250 ml, gęstość 6-procentowego octu wynosi dCH3COOH = 1,007
cmg
3 , a gęstość wody dH2O = 1
cmg
3 .
Wymień po jednym przykładzie zastosowania kwasu etanowego w każdej z podanych gałęzi przemysłu.
przemysł tworzyw sztucznych:
przemysł kosmetyczny:
przemysł farmaceutyczny:
Dla dociekliwych
Zaproponuj doświadczenie chemiczne umożliwiające porównanie mocy kwasów etanowego i węglowego. Narysuj schemat, napisz obser-wacje i sformułuj wniosek. Skorzystaj z różnych źródeł informacji. Schemat:
Obserwacje:
Wniosek:
48
49
50 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C8L6AS
Zapamiętaj!
Kwas etanowy CH3COOH
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
Właściwości kwasu etanowego• bezbarwna ciecz
• bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie
• wykazuje odczyn kwasowy
• ma charakterystyczny zapach
• ulega dysocjacji jonowej
• reaguje z metalami, tlenkami metali i zasadami
• ulega reakcjom spalania
Skorzystaj ze wzorów na gęstość i stężenie procentowe roztworu.
Ocet chroni owoce przed zepsuciem
95
31. Wyższe kwasy karboksylowe
31. Wyższe kwasy karboksyloweCele lekcji: Poznanie pojęcia wyższe kwasy karboksylowe. Poznanie nazw i wzorów wybranych kwasów nasyconych (palmitynowego, stearynowego) i kwasu nienasyconego (oleinowego) oraz ich właściwości i zastosowań.
Na dobry początek
a) Opisz za pomocą podanych określeń fragmenty cząsteczki kwasu palmitynowego i napisz wzory.
grupa alkilowa • grupa karboksylowa
Modele atomów: C O H
Wzór półstrukturalny: Wzór sumaryczny:
b) Podkreśl w karcie charakterystyki właściwości kwasu palmitynowego.
Karta charakterystyki
Informacje ogólne• Niższy / Wyższy kwas karboksylowy• Kwas nienasycony / nasycony• Stan skupienia: stały / ciekły• Barwa: biały / pomarańczowy• Palność: niepalny / palny• Rozpuszczalność w wodzie:
rozpuszczalny / nierozpuszczalny
• Reaktywność chemiczna: nie reaguje / reaguje z wodą bromową, reaguje / nie reaguje z zasadami, reaguje / nie reaguje z tlenkami metali, reaguje / nie reaguje z metalami
Wykreśl błędne informacje.Przykładem wyższego kwasu karboksylowego jest kwas
mrówkowy / stearynowy. Do kwasów nasyconych zalicza się
kwas palmitynowy / oleinowy. Kwas stearynowy oraz kwas
palmitynowy należą do szeregu homologicznego o wzorze
ogólnym CnH2n–1COOH / CnH2n+1COOH. Cząsteczka kwasu
oleinowego zawiera o dwa atomy węgla / wodoru mniej niż
cząsteczka kwasu stearynowego. Kwas stearynowy ma wzór
C17H35COOH / C17H33COOH.
51
52 Skojarz i zapamiętaj!
Wyższe kwasy karboksylowe
Niższe kwasy karboksylowe
C17H35COOH
CH3COOH
HCOOH
C15H31COOH
C17H33COOH
Pochodne węglowodorów
96
To doświadczenie musisz znać
Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Badanie właściwości wyż-szych kwasów karboksylowych. a) Uzupełnij na schemacie nazwę odczynnika, którego zastosowanie umożliwi odróż
nienie kwasów karboksylowych na podstawie ich właściwości.
1
C17H35COOH
2
C17H33COOH
b) Napisz obserwacje i sformułuj wniosek.
Obserwacje:
Wniosek:
c) Napisz wzór półstrukturalny kwasu karboksylowego znajdującego się w probówce 2. Otocz kółkiem fragment cząsteczki, którego obecność umożliwia identyfikację tego związku chemicznego za pomocą zastosowanego odczynnika.
Wzór półstrukturalny:
Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Reakcja kwasu stearynowego z zasadą sodową w obecności roztworu fenoloftaleiny. Uzupełnij opis obserwacji, sformułuj wniosek i napisz równanie zachodzącej reakcji chemicznej.
C17H35COOH
roztwór NaOH + roztwór
fenoloftaleiny
N
NN
N
N N
NN N
NaOH
Obserwacje: W czasie ogrzewania kwasu stearynowego z zasadą sodową i roztworem feno-
loftaleiny mieszanina , a roztwór fenoloftaleiny .
Wniosek:
Równanie reakcji chemicznej:
53 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C86UCA
54
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
Br2
97
Korzystam z informacji
Rozwiąż zadanie na podstawie informacji
Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1. Po dodaniu mydła do wody pozbawionej jonów wapnia lub magnezu powstaje piana. P F
2. W wodzie zawierającej jony Ca2+ lub Mg2+ strąca się osad mydła. P F
3. Reakcja stearynianu sodu z jonami wapnia to reakcja analizy. P F
Napisz równania reakcji chemicznych w formie jonowej skróconej. Podkreśl wzory soli trudno rozpuszczalnych i podaj ich nazwy.
a) palmitynian potasu + chlorek magnezu
Równanie reakcji chemicznej:
Nazwa soli trudno rozpuszczalnej:
b) oleinian sodu + azotan(V) wapnia
Równanie reakcji chemicznej:
Nazwa soli trudno rozpuszczalnej:
55
56
Dlaczego mydło nie zawsze pieni się w wodzie? To, czy mydło pieni się w wodzie, zależy od jej twardości, czyli głównie zawartości jonów wapnia i magnezu. W twardej wodzie mydło reaguje z zawartymi w niej jonami wapnia lub magnezu. W wyniku tej reakcji powstaje trudno rozpuszczalna sól kwasu karboksylowego, która strąca się w postaci osadu.
1 Mydło w wodzie destylowanej pieni się bardzo dobrze.
2 Mydło w wodzie twardej, czyli zawierającej jony wapnia lub magnezu, pieni się słabo lub wcale.
Przykładem reakcji strącania osadu mydła w twardej wodzie jest reakcja stearynianu sodu z solami wapnia rozpuszczalnymi w wodzie:
Zapis cząsteczkowy: 2 C17H35COONa + CaCl2 (C17H35COO)2Ca + 2 NaCl
Zapis jonowy: 2 C17H35COO– + 2 Na+ + Ca2+ + 2 Cl− (C17H35COO)2Ca + 2 Na+ + 2 Cl−
Zapis jonowy skrócony: 2 C17H35COO– + Ca2+ (C17H35COO)2Ca
mydła toaletowe w kostkach to mydła sodowe − twarde, białe substancje stałe, dobrze rozpuszczalne w wodzie
1 2Wpływ twardości wody na powstawanie piany
Pochodne węglowodorów
98
Uzupełnij lub napisz równania reakcji chemicznych wyższych kwasów karboksylowych. Uzgodnij współczynniki stechiometryczne.
a) C17H35COOH + CO2 +
b) C15H31COOH + CO2 +
c) spalanie całkowite kwasu oleinowego
d) przyłączanie bromu do kwasu oleinowego
Wymień trzy przykłady zastosowań wyższych kwasów karboksylowych w podanej gałęzi przemysłu.
przemysł kosmetyczny:
Dla dociekliwych
Oblicz, ile gramów stearynianu potasu potrzeba, aby jony magnezu zawarte w 200 g roztworu azotanu(V) magnezu o stężeniu 5% zostały strącone w postaci praktycznie nierozpuszczalnej soli.
57
58
59
Zapamiętaj!
Wyższe kwasy karboksylowe – kwasy karboksylowe o długich łańcuchach węglowych.Wyróżnia się wyższe kwasy karboksylowe:
• nasycone, np. kwas stearynowy C17H35COOH, kwas palmitynowy C15H31COOH,
• nienasycone, np. kwas oleinowy C17H33COOH.
W reakcji z zasadami wyższe kwasy karboksylowe tworzą mydła:
zasada + wyższy kwas karboksylowy mydło + woda
Mydła to sole wyższych kwasów karboksylowych. Mydła sodowe i potasowe dobrze rozpuszczają się w wodzie.
Mieszaniny C17H35COOH i C15H31COOH używa się do wyrobu świec
99
32. Porównanie właściwości kwasów karboksylowych
32. Porównanie właściwości kwasów karboksylowych
Cele lekcji: Określenie zmian właściwości kwasów karboksylowych w zależności od długości łań-cucha węglowego. Zapisywanie równań reakcji chemicznych, jakim ulegają kwasy karboksylowe.
Na dobry początek
Wykreśl błędne informacje.
Gęstość kwasów karboksylowych zwiększa / zmniejsza się wraz ze zwiększaniem się ich
masy cząsteczkowej. Kwasy karboksylowe, które mają od 1 do 3 / od 11 do 16 atomów węgla
w cząsteczkach, dobrze rozpuszczają się w wodzie. Niższe kwasy karboksylowe ulegają / nie
ulegają dysocjacji jonowej. Reaktywność chemiczna kwasów karboksylowych zmniejsza /
zwiększa się wraz ze zwiększaniem się liczby atomów węgla w ich cząsteczkach. Wyższe kwasy
karboksylowe to oleiste ciecze / substancje stałe o delikatnych / ostrych zapachach.
Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1. Reaktywność kwasów karboksylowych wynika z obecności w ich cząsteczkach grupy karboksylowej. P F
2. Kwasy karboksylowe są palne. P F
3. Niższe kwasy karboksylowe reagują z metalami, tlenkami metali i zasadami. P F
4. Wyższe kwasy karboksylowe nie reagują z metalami, tlenkami metali i zasadami. P F
5. Wyższe kwasy karboksylowe ulegają dysocjacji jonowej. P F
Uzupełnij i uzgodnij równania reakcji spalania całkowitego kwasów karboksylowych.
a) C2H5COOH + +
b) C4H9COOH + +
c) C15H31COOH + +
d) C17H35COOH + +
60
61
62
Reakcja kwasu etanowego z magnezem
Pochodne węglowodorów
100
Przyporządkuj do podanych grup kwasów karboksylowych ich wzory sumaryczne.
a) niższe kwasy karboksylowe I. HCOOHb) kwasy karboksylowej o średniej długości łańcucha II. C17H33COOHc) wyższe kwasy karboksylowe III. CH3COOH IV. C3H7COOH V. C15H31COOH VI. C2H5COOH VII. C9H19COOH
a) b) c)
Podkreśl wzory sumaryczne kwasów karboksylowych, które ulegają dysocjacji jonowej. Napisz równania dysocjacji jonowej tych kwasów.
C17H33COOH • CH3COOH • C18H37COOH • C2H5COOH • C15H31COOH
Równania dysocjacji jonowej:
63
64
To doświadczenie musisz znać
Przeprowadzono doświadczenia chemiczne przedstawione na schemacie. Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych zachodzących w probówkach (1−3). Napisz nazwy produktów.
1kwas palmitynowy
wodorotlenek baru sód
kwas propionowy
2
tlenek wapnia
kwas etanowy
3
Równania reakcji chemicznych:
1.
2.
3.
Nazwy produktów:
1.
2.
3.
65
101
32. Porównanie właściwości kwasów karboksylowych
Kwasy dikarboksylowe to kwasy zawierające w cząsteczce dwie grupy karboksylowe. Przy-kładem takiego kwasu jest kwas szczawiowy.
a) Uzupełnij informacje dotyczące budowy cząsteczki kwasu szczawiowego. Skorzystaj z modelu.
Wzór sumaryczny Wzór strukturalny Model cząsteczki
kwasu etanodiowego
Masa cząsteczkowa:
Skład procentowy: %C = %H = %O =
Stosunek masowy pierwiastków chemicznych: mC : mH : mO =
b) Podaj trzy przykłady występowania tego kwasu.
Dla dociekliwych
Fermentacja masłowa to proces zachodzący z udziałem bakterii masłowych w warunkach beztlenowych. Bakterie masłowe rozkładają glukozę (C6H12O6) na kwas masłowy, tlenek węgla(IV) i wodór. Uzupełnij i uzgodnij równanie reakcji fermentacji masłowej.
C6H12O6 + +
66
67
Skorzystaj z układu okresowego.
Zapamiętaj!
Stan skupienia kwasów karboksylowych w temperaturze 20°C
1 ≤ n ≤ 3
ciecze
4 ≤ n ≤ 10
ciecze oleiste
n ≥ 11
substancje stałe
wyższe kwasy karboksylowe
niższe kwasy
karboksylowe
kwasy karboksylowe o średniej długości
łańcucha węglowego
Wraz ze zwiększaniem się liczby atomów węgla (n) w cząsteczkach kwasów karboksylowych zmniejszają się: gęstość, rozpuszczalność w wodzie, łatwość ulegania dysocjacji jonowej oraz reaktywność.
Modele atomów:
C
O
H
Pochodne węglowodorów
102
33. EstryCele lekcji: Poznanie pojęć: estry, grupa estrowa. Wyjaśnienie mechanizmu reakcji estryfikacji. Po-znanie nazw oraz wzorów sumarycznych i półstrukturalnych estrów. Poznanie właściwości i zasto-sowań estrów. Zapisywanie równań reakcji estryfikacji.
Na dobry początek
a) Uzupełnij wzór sumaryczny i napisz wzór półstrukturalny etanianu metylu. Skorzystaj z modelu.
COO
Wzór sumaryczny Wzór półstrukturalny Model cząsteczki etanianu metylu
b) Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań.Etanian metylu powstaje w reakcji A / B z C / D. Nazwa zwyczajowa tego związku to E / F.
A. kwasu metanowego C. etanolem E. mrówczan metylu B. kwasu etanowego D. metanolem F. octan metylu
Wykreśl błędne informacje.
Estryfikacja to reakcja chemiczna zachodząca między kwasami organicznymi lub tlenowymi
kwasami nieorganicznymi / tylko między kwasami karboksylowymi a wodorotlenkami /
alkoholami. W wyniku tej reakcji chemicznej powstają ester i woda / eter i woda / ester
i wodór. Grupa funkcyjna otrzymanego produktu organicznego ma wzór −COOH / −COO−
i nazywana jest grupą estrową / karboksylową.
a) Dokończ równanie reakcji estryfikacji. We wzorach substratów otocz kółkiem te frag-menty, z których powstaje cząsteczka wody.
H COOH + CH3 CH2 OH
stęż. H2SO4 +
b) Uzupełnij informacje dotyczące reakcji estryfikacji.
Stężony roztwór kwasu siarkowego(VI) w reakcji estryfikacji pełni funkcję
. Jest substancją , dzięki temu wiąże
cząsteczki powstające w tej reakcji chemicznej. To powoduje zwiększe-
nie wydajności reakcji estryfikacji.
68
69
70
Modele atomów:
C
O
H
103
33. Estry
Uzupełnij tabelę.
Nazwa systematyczna Nazwa zwyczajowa Wzór
sumaryczny Wzór półstrukturalny
propanian etylu
CH3 COO CH2 CH2 CH3
mrówczan metylu
C3H7COOC3H7
Uzupełnij lub napisz równania reakcji chemicznych oraz nazwę estru.
a) HCOOH + C4H9OH stęż. H2SO4 +
Nazwa estru:
b)
Nazwa estru: maślan metylu
72
73
To doświadczenie musisz znać
Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Otrzymywanie etanianu etylu. Uzupełnij schemat doświadczenia i obserwacje. Sformułuj wniosek i napisz równanie reakcji chemicznej.
gorąca woda
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
C2H5OH
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
CH3COOH
N
NN
N
N N
NN N
H2SO4
Obserwacje: Otrzymany produkt w wodzie, tworząc
. W powietrzu unosi się .
Wniosek:
Równanie reakcji chemicznej:
71
Pochodne węglowodorów
104
Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1. Estry niższych kwasów karboksylowych są bezbarwnymi, bezwonnymi i lotnymi cieczami. P F
2. Estry słabo rozpuszczają się w wodzie. P F
3. Estry nie mogą być stosowane jako rozpuszczalniki, ponieważ nie rozpuszczają innych substancji. P F
4. Estry o dłuższych łańcuchach węglowych są substancjami półpłynnymi, podobnymi do tłuszczów i wosków. P F
Wpisz w tabeli właściwości estrów, które decydują o ich zastosowaniach w podanej gałęzi przemysłu.
Przemysł Właściwości estrów
kosmetyczny: produkcja zmywaczy do paznokci
kosmetyczny: produkcja perfum
spożywczy
Dla dociekliwych
Masa cząsteczkowa produktów powstałych w pewnej reakcji estryfikacji zachodzącej między na-syconym kwasem karboksylowym i nasyconym alkoholem wynosi 106 u. Masa użytego w tej re-akcji kwasu karboksylowego stanowi 69,8% masy cząsteczkowej produktów (procent masowy). Napisz wzór sumaryczny otrzymanego estru. Odpowiedź uzasadnij odpowiednimi obliczeniami.
Wzór sumaryczny:
74
75
76
Zapamiętaj!
Estry – pochodne węglowodorów zawierające w swoich cząsteczkach grupę estrową COO .
Estry powstają w reakcji estryfikacji:
kwas + alkohol estryfikacja
ester + woda
Grupa funkcyjna: COO , grupa estrowa
105
34. Aminokwasy
34. AminokwasyCele lekcji: Poznanie pojęć: aminokwasy, grupa aminowa, wiązanie peptydowe, peptydy. Poznanie budowy i właściwości aminokwasów na przykładzie kwasu aminooctowego (glicyny). Zapisywanie równań reakcji kondensacji dwóch cząsteczek aminokwasów.
Na dobry początek
Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań.
Aminokwasy należą do związków organicznych zawierających A / B. W ich skład wchodzą
grupy C / D i E / F o wzorach odpowiednio G / H oraz I / J. Grupy te różnią się charakterem
chemicznym. Grupa C / D ma charakter K / L, a E / F wykazuje charakter M / N.
A. trzy grupy funkcyjne E. karbonylowa I. −COOH M. obojętnyB. dwie grupy funkcyjne F. karboksylowa J. −CO− N. kwasowyC. aminowa G. −NH4 K. zasadowy D. amonowa H. −NH2 L. obojętny
Glicyna jest aminokwasem pochodzącym od kwasu etanowego. Zmień wzór strukturalny cząsteczki kwasu etanowego tak, aby przedstawiał wzór strukturalny cząsteczki glicyny. Napisz wzór sumaryczny aminokwasu i jego nazwę systematyczną.
OOHH C C
H
H
Wzór sumaryczny:
Nazwa systematyczna:
Wpisz w odpowiednie miejsca tabeli właściwości fizyczne i chemiczne glicyny wymienione w karcie charakterystyki.
Karta charakterystyki
Informacje ogólne• Aminokwas• Stan skupienia: substancja stała• Barwa: bezbarwna• Rozpuszczalność w wodzie: rozpuszczalna
• Rozpuszczalność w etanolu: nierozpuszczalna
• Smak: słodki• Gęstość : 1,607 cm
g3 (20oC)
Właściwości
fizyczne
chemiczne
77
78
79
Pochodne węglowodorów
106
Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–C) oraz jego uzasadnienie (I–III).
Kwas aminooctowy wykazuje w roztworze wodnym odczyn
A. kwasowy,
ponieważ występują w nim
I. dwie grupy funkcyjne o charakterze kwasowym.
B. zasadowy, II. dwie grupy funkcyjne: jedna o charakterze kwasowym, a druga zasadowym.
C. obojętny, III. dwie grupy funkcyjne: jedna o charakterze kwasowym, a druga obojętnym.
Napisz równanie reakcji kondensacji przedstawionej za pomocą modeli. Do zapisu użyj wzorów półstrukturalnych. Otocz kółkiem wiązanie peptydowe i podaj nazwę powstałego dipeptydu.
+
nie peptydowe i podaj nazwę powstałego dipeptydu.
+
Modele atomów: C O N H
Równanie reakcji chemicznej:
Nazwa dipeptydu:
Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1. Polipeptydy to związki chemiczne zbudowane z dwóch cząsteczek aminokwasów. P F
2. Podstawową jednostką budowy białek są aminokwasy. P F
3. Aminokwasy można podzielić na białkowe i niebiałkowe. P F
80
81 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C8Y598
82
Zapamiętaj!
Aminokwasy – pochodne węglowodorów zawierające w cząsteczce dwie grupy funkcyjne: grupę aminową NH2 i grupę karboksylową COOH.
W reakcji kondensacji cząsteczki aminokwasów łączą się ze sobą wiązaniem peptydowym O
N C
H
, tworząc peptydy.
107
Wskaż zestaw zawierający właściwie przyporządkowane wzory grup funkcyjnych poszczególnych związków organicznych.
ZestawWzór grupy funkcyjnej
Alkohole Kwasy karboksylowe Estry
A. COO COOH OH
B. OH COOH COO
C. COOH OH NH2
D. NH2 COO COOH
Zaznacz zestaw wzorów sumarycznych zawierający kolejno wzory: etanolu, kwasu stearynowego, etanianu metylu oraz kwasu propanowego.
A. C2H5OH, C15H31COOH, CH3COOCH3, C2H5COOHB. CH3OH, C17H35COOH, C2H5COOCH3, C3H7COOHC. CH3OH, C17H33COOH, CH3COOC2H5, C3H7COOHD. C2H5OH, C17H35COOH, CH3COOCH3, C2H5COOH
Zaznacz poprawnie zapisane równanie reakcji spalania całkowitego metanolu w powietrzu.
A. CH3OH + O2 CO2 + H2OB. 2 CH3OH + 3 O2 2 CO2 + 4 H2O
C. 2 CH3OH + O2 2 CO + 4 H2OD. 2 CH3OH + 2 O2 2 C + 4 H2O
Kwasy karboksylowe reagują z zasadami.a) Zaznacz równanie reakcji kwasu metanowego z wodorotlenkiem potasu.A. HCOOH + KOH HCOOK + H2OB. CH3COOH + KOH CH3COOK + H2OC. HCOOH + K2O 2 HCOOK + H2OD. 2 CH3COOH + K2O 2 CH3COOK + H2O
b) Wskaż nazwę zwyczajową produktu otrzymanego w tej reakcji chemicznej.A. etanian potasu B. octan potasu C. metanian potasu D. mrówczan potasu
Zaznacz poprawne dokończenie zdania. Mydła są toA. sole kwasów karboksylowych, np. octan sodu.B. estry wyższych kwasów karboksylowych, np. stearynian etylu.C. sole wyższych kwasów karboksylowych, np. palmitynian potasu.D. estry niższych kwasów karboksylowych, np. mrówczan propylu.
1
2
3
4
5
Sprawdź się Rozwiąż testdocwiczenia.plKod: C8HRTG
108
Pochodne węglowodorów
Produktami reakcji estryfikacji zachodzącej między kwasem a alkoholem są ester i woda. a) Zaznacz równanie reakcji estryfikacji, w której powstaje butanian etylu.
A. C2H5COOH + C4H9OH stęż. H2SO4 C2H5COOC4H9 + H2O
B. C4H9COOH + C2H5OH stęż. H2SO4 C4H9COOC2H5 + H2O
C. C3H7COOH + C2H5OH stęż. H2SO4 C3H7COOC2H5 + H2O
D. C4H9COOH + CH3OH stęż. H2SO4 C4H9COOCH3 + H2O
b) Wskaż nazwę zwyczajową kwasu karboksylowego będącego substratem w tej reakcji chemicznej.
A. kwas octowy B. kwas masłowy C. kwas mrówkowy D. kwas propionowy
Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań opisujących doświadczenie chemiczne, które umożliwia odróżnienie kwasów karboksylowych nasyconych od nienasyconych.
Do probówek należy dodać A / B lub C / D. W probówce, w której nastąpi odbarwienie tych sub-
stancji, znajduje się kwas E / F, a w probówce, w której nie obserwuje się zmian, jest kwas E / F.A. wodę wapienną C. rozcieńczony roztwór manganianu(VII) potasu E. nasycony B. wodę bromową D. stężony roztwór chlorku potasu F. nienasycony
Napisz wzory półstrukturalne związków chemicznych o podanych nazwach.
a) propanol
b) kwas palmitynowy
c) glicyna
d) octan butylu
Oblicz masę 100 cm3 metanolu. Przyjmij gęstość metanolu dCH3OH = 0,79 cmg
3 .
W 100 cm3 etanolu o gęstości dC2H5OH = 0,789 cmg
3 rozpuszczono 50 mg jodu. Oblicz stężenie procentowe otrzymanego roztworu.
6
7
8
9
10
Skorzystaj ze wzoru na gęstość.
127
Właściwości fizyczne wybranych związków organicznych
Tab
ela
rozp
usz
czal
noś
ci s
oli
i wo
dor
otle
nkó
w w
wo
dzi
eR
– su
bst
ancj
a d
obrz
e ro
zpus
zcza
lna
w w
odzi
e
•–
sub
stan
cja
rozk
ład
a si
ę w
wod
zie
lub
nie
zos
tała
otr
zym
ana
*–
zach
odzi
zło
żona
rea
kcja
che
mic
zna
T–
sub
stan
cja
trud
no r
ozp
uszc
zaln
a w
wod
zie,
str
ąca
się
p
rzy
odp
owie
dni
m s
tęże
niu
rozt
wor
u
N–
sub
stan
cja
pra
ktyc
znie
nie
rozp
uszc
zaln
a w
wod
zie,
st
rąca
się
z r
ozci
eńcz
onyc
h ro
ztw
orów
Kol
ory
pow
staj
ącyc
h os
adów
bez
bar
wny
bia
ły
żółty
brą
zow
y
nieb
iesk
i
ziel
ony
ziel
onon
ieb
iesk
i
różo
wy
różo
won
ieb
iesk
i
fiole
tow
y
czer
won
y
czar
ny
OH
–
Cl–
Br–
F–
S2–
NO
3–
NO
2–
SO
42–
SO
32–
CO
32–
SiO
32–
PO
43–
MnO
4–
CrO
42–
CH
3CO
O–
N R
N R
N R
N R
* R
T R
N R
N R
N R
N R
N R
T R
N T
N R
N R
T R
R R
R R
R R
R R
R R
R R
*R
RR
*R
RR
*R
R*
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
R•
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RT
NN
N*
TT
NT
•T
*N
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RN
*R
RR
T•
RR
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TR
RR
RR
NR
TT
TT
NR
RR
TR
RN
NN
NN
RR
RT
RR
RR
RR
RR
RR
RT
NT
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NT
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TN
RR
RRLi
+N
a+K
+N
H4+
kati
ony
anio
nyM
g2+
Ca2+
Sr2+
Ba2+
Pb
2+A
g+
Hg
2+C
u2+B
i3+S
n2+C
d2+
Al3+
Zn2+
Fe2+
Ni2+
Fe3+
Co
2+M
n2+
Tab
ela
rozp
uszc
zaln
ośc
i so
li i w
od
oro
tlenk
ów
w w
od
zie
OH
–
Cl–
Br–
F–
S2–
NO
3–
NO
2–
SO
42–
SO
32–
CO
32–
SiO
32–
PO
43–
MnO
4–
CrO
42–N
NN
N*
TN
NN
NN
TN
NN
TR
RR
RR
R
*R
RR
*R
RR
*R
R*
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
R•
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RT
NN
N*
TT
NT
•T
*N
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RN
*R
RR
T•
RR
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TR
RR
RR
NR
TT
TT
NR
RR
TR
RN
NN
NN
RR
RT
RR
RR
RR
RR
RR
RT
NT
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NT
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TN
RR
RRLi
+N
a+K
+N
H4+
kati
ony
anio
nyM
g2+
Ca2+
Sr2+
Ba2+
Pb
2+A
g+
Hg
2+C
u2+B
i3+S
n2+C
d2+
Al3+
Zn2+
Fe2+
Ni2+
Fe3+
Co
2+M
n2+
Tab
ela
rozp
uszc
zaln
ośc
i so
li i w
od
oro
tlenk
ów
w w
od
zie
Kol
ory
pow
staj
ącyc
h os
adów
bez
bar
wny
bia
ły
żółty
brą
zow
y
nieb
iesk
i
ziel
ony
ziel
onon
ieb
iesk
i
różo
wy
różo
won
ieb
iesk
i
fiole
tow
y
czer
won
y
czar
ny
OH
–
Cl–
Br–
F–
S2–
NO
3–
NO
2–
SO
42–
SO
32–
CO
32–
SiO
32–
PO
43–
MnO
4–
CrO
42–N
NN
N*
TN
NN
NN
TN
NN
TR
RR
RR
R
*R
RR
*R
RR
*R
R*
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
R•
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RT
NN
N*
TT
NT
•T
*N
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RN
*R
RR
T•
RR
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TR
RR
RR
NR
TT
TT
NR
RR
TR
RN
NN
NN
RR
RT
RR
RR
RR
RR
RR
RT
NT
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NT
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TN
RR
RRLi
+N
a+K
+N
H4+
kati
ony
anio
nyM
g2+
Ca2+
Sr2+
Ba2+
Pb
2+A
g+
Hg
2+C
u2+B
i3+S
n2+C
d2+
Al3+
Zn2+
Fe2+
Ni2+
Fe3+
Co
2+M
n2+
Tab
ela
rozp
uszc
zaln
ośc
i so
li i w
od
oro
tlenk
ów
w w
od
zie
Kol
ory
pow
staj
ącyc
h os
adów
bez
bar
wny
bia
ły
żółty
brą
zow
y
nieb
iesk
i
ziel
ony
ziel
onon
ieb
iesk
i
różo
wy
różo
won
ieb
iesk
i
fiole
tow
y
czer
won
y
czar
ny
R–
subs
tanc
ja d
obrz
e ro
zpus
zcza
lna
w w
odzi
e•
– su
bsta
ncja
rozk
łada
się
w w
odzi
e lu
b ni
e zo
stał
a ot
rzym
ana
*–
zach
odzi
zło
żona
reak
cja
chem
iczn
a
T–
subs
tanc
ja tr
udno
ro
zpus
zcza
lna
w w
odzi
e,
strą
ca si
ę pr
zy o
dpow
iedn
im
stęż
eniu
rozt
wor
uN
– su
bsta
ncja
pra
ktyc
znie
nie
rozp
uszc
zaln
a w
wod
zie,
st
rąca
się
z ro
zcie
ńczo
nych
rozt
wor
ów
128
Ukł
ad o
kres
owy
pie
rwia
stkó
w c
hem
iczn
ych
1H wod
ór1,
008
2He
hel
4,00
3
1H wod
ór1,
008
3Li
lit6,
941
4Be
bery
l9,
012
5B bor
10,8
11
6C węg
iel
12,0
11
7N azot
14,0
07
8O tlen
15,9
99
9F fluor
18,9
98
10N
ene
on20
,180
11N
asó
d22
,990
12M
gm
agne
z24
,305
13A
lgl
in26
,982
14S
ikr
zem
28,0
85
15P
fosf
or30
,974
16S
siar
ka32
,065
17C
lch
lor
35,4
53
18A
rar
gon
39,9
48
19K
pota
s39
,098
20C
aw
apń
40,0
78
21S
csk
and
44,9
56
22T
ity
tan
47,8
67
23V
wan
ad50
,942
24C
rch
rom
51,9
96
25M
nm
anga
n54
,938
26F
eże
lazo
55,8
45
27C
oko
balt
58,9
33
28N
ini
kiel
58,6
93
29C
um
iedź
63,5
46
30Z
ncy
nk65
,39
31G
aga
l69
,723
32G
ege
rman
72,6
1
33A
sar
sen
74,9
22
34S
ese
len
78,9
6
35B
rbr
om79
,904
36K
rkr
ypto
n83
,798
37R
bru
bid
85,4
68
38S
rst
ront
87,6
2
39Y itr
88,9
06
40Z
rcy
rkon
91,2
24
41N
bni
ob92
,906
42M
om
olib
den
95,9
4
43Tc
tech
net
97,9
05
44R
uru
ten
101,
07
45R
hro
d10
2,90
6
46P
dpa
llad
106,
42
47A
gsr
ebro
107,
868
48C
dka
dm11
2,41
1
49In ind
114,
818
50S
ncy
na11
8,71
0
51S
ban
tym
on12
1,76
0
52Te tellu
r12
7,60
53I
jod
126,
904
54X
eks
enon
131,
293
55C
sce
z13
2,90
5
56B
ab
ar13
7,32
7
72H
fha
fn17
8,49
73Ta
tant
al18
0,94
8
74W
wol
fram
183,
84
75R
ere
n18
6,20
7
76O
sos
m19
0,23
77Ir
iryd
192,
217
78P
tpl
atyn
a19
5,08
4
79A
uzł
oto
196,
967
80H
grt
ęć20
0,59
81T
lta
l20
4,38
3
82P
boł
ów20
7,2
83B
ibi
zmut
208,
980
84P
opo
lon
208,
982
85A
tas
tat
209,
987
86R
nra
don
222,
018
87F
rfr
ans
223,
020
58C
ece
r14
0,11
6
Lant
ano
wce
Akt
yno
wce
57La
lant
an13
8,90
5
90T
hto
r23
2,03
8
89A
cak
tyn
227,
028
59P
rpr
azeo
dym
140,
908
91P
apr
otak
tyn
231,
036
60N
dne
odym
144,
242
92U
uran
238,
029
61P
mpr
omet
144,
913
93N
pne
ptun
237,
048
62S
msa
mar
150,
36
94P
upl
uton
244,
064
63E
ueu
rop
151,
964
95A
mam
eryk
243,
061
64G
dga
dolin
157,
25
96C
mki
ur24
7,07
0
65T
bte
rb15
8,92
5
97B
kbe
rkel
247,
1
66D
ydy
spro
z16
5,50
0
98C
fka
lifor
n25
1,08
0
67H
oho
lm16
4,93
0
99E
sei
nste
in25
2,08
8
68E
rer
b16
7,25
9
100F
mfe
rm25
7,09
5
69Tm tu
l16
8,93
4
101M
dm
ende
lew
258,
098
70Y
bite
rb17
3,04
102N
ono
bel
259,
101
71Lu lute
t17
4,96
7
103L
rlo
rens
262,
110
88R
ara
d22
6,02
5
104R
fru
ther
ford
261,
11
105D
bdu
bn26
3,11
106S
gse
abor
g26
5,12
107B
hb
ohr
264,
10
108H
sha
s26
9,10
109M
tm
eitn
er26
8,10
110D
sda
rmsz
tadt
281,
10
111R
gro
entg
en28
0
112C
nko
pern
ik28
5
113N
hni
honi
um28
4
114F
lfle
rovi
um28
9
115M
cm
osco
vium
288
116L
vliv
erm
oriu
m29
2
118O
gog
anes
son
294
117T
ste
nnes
sine
294
Ukł
ad o
kres
ow
y p
ierw
iast
ków
che
mic
znyc
h
met
ale
niem
etal
e
gazy
sz
lach
etne
mas
a at
omow
a, u
nazw
a pi
erw
iast
ka c
hem
iczn
ego
liczb
a at
omow
a (li
czba
por
ządk
owa)
elek
trou
jem
ność
(wg
Pau
linga
)sy
mbo
l pie
rwia
stka
che
mic
zneg
o2,
1
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
––
0,9
1,2
1,5
1,8
2,1
2,5
3,0
–
0,9
1,0
1,3
1,5
1,7
1,9
1,7
1,9
2,0
2,0
1,9
1,6
1,6
1,8
2,0
2,4
2,8
–
0,8
1,0
1,3
1,4
1,6
2,0
1,9
2,2
2,2
2,2
1,9
1,7
1,7
1,8
1,9
2,1
2,5
–
0,7
0,9
1,1
1,3
1,5
2,0
1,9
2,2
2,2
2,2
2,4
1,9
1,8
1,8
1,9
2,0
2,2
–
0,7
0,9
1,1
2,1
1,1
1,1
1,2
1,2
1,2
1,0
1,1
1,2
1,2
1,2
1,2
1,2
1,1
1,2
1,3
1,5
1,7
1,4
1,3
1
1 2 3 4 5 6 7
2
34
56
78
910
1112
1314
1516
17
18
1
2
3456711 10 9 812
1314151617
18
Lantanowce
Aktynowce
1
2
3
4
5
6
7
symbol pierwiastka chemicznegomasa atomowa, u
Układ okresowy pierwiastków chemicznych
metale
niemetale
liczby masowe występującychw przyrodzie izotopów
(dla pierwiastków chemicznych otrzymanych sztucznie podano liczby masowe
najważniejszych izotopów)
liczba atomowa
nazwa pierwiastkachemicznego
10,81112,01114,00715,99918,99820,18
4,003
69,72372,6174,92278,9679,90483,798
26,98228,08630,97432,06535,45339,948
118,710121,760127,60126,904131,293
207,2208,980208,982209,987222,018
40,07844,95647,86750,94251,99654,93855,84558,93358,69363,546 65,39 39,098
24,305 22,99
9,012 6,941
1,008
226,025 223,020227,028
137,327 132,905
87,62 85,46888,90691,22492,906
180,948 138,905
261,11
178,49
263,11
95,94
183,84
97,905
186,207
265,12264,10
101,07102,906106,42107,868112,411114,818
190,23192,217195,084196,967200,59204,383
269,10268,10281,10280 285284289288292294294
144,24144,913150,36151,964157,25158,926162,50164,930167,259168,934173,04174,967 140,908 140,116
238,029 231,036 232,038237,048244,064243,061247,070247,070251,080252,088257,095258,098259,101262
24,305
glinkrzemfosforsiarkachlorargon
borwęgielazottlenfluorneon
hel
wapńskandtytanwanadchrommanganżelazokobaltnikielmiedźcynkgalgermanarsenselenbromkrypton potas
magnez sód
beryl lit
wodór
stront rubiditrcyrkonniobmolibdentechnetrutenrodpalladsrebrokadmindcynaantymontellurjodksenon
bar ceztantalwolframrenosmirydplatynazłotortęćtalołówbizmutpolonastatradon lantanhafn
rad fransaktynrutherforddubnseaborgbohrhasmeitnerdarmsztadtroentgenkoperniknihoniumlivermoriumtennessineoganesson fleroviummoscovium
magnez
neodymprometsamareuropgadolinterbdysprozholmerbtuliterblutet prazeodym cer
uran protaktyn torneptunplutonamerykkiurberkelkaliforneinsteinfermmendelewnobellorens
1
3
38 37
20 19
12 11
4
88 87
56 55
89
39
21
57
40
22
104
72
41
23
73
105
42
74
24
106
43
25
44
26
45
27
757677
107108109
46
28
47
29
7879
110111
4849
31
50
32
808182
1314
112113114115
56
51
33
83
15
7
52
34
84
16
8
116116118
53
35
54
8586
36
1718
910
2
636465666768697071
9596979899100101102103
606162
92
59
91
58
909394
30
12
12
67
84868788
8587
404243
444648
394041
242526
23
9
223224
226228
222223
130132134135
136137138
133
227228
89
45
138139
90 9491 9692
464748
4950
257259
260261
174176177
178179180
93
5051
181
255256257258
260261262263
92 9794 9895 10096
180182
184186
183
5052
5354
259260
261263
969799
55
969899
100
101102104
5456
5758
103
59
185187
184186187
189190192
188
191193
261262
264265
271273
266
102104105
106108110
58 6260 6461
107109
6365
190192194
195196198
197
272
106108110111
112113114116
113115
6971
112114115116117
118119120122124
7072
7476
73
196198199
201202204
200
203205
204206207208
27282930
277
1011
1213
121123
75
209
31
1415
120122123124
125126128130
74 7876 8077 82
209210212
214215218
3233
3436
161718
127
7981
124126128129
131132134136
130
210211215
216218
219220222
788082
838486
3537
363840
19202122
34
151153
152154155
157158160
156
159156158160
162163164
161
165162164166
167168170
169168170171
173174176
172
175176
237238239240
241242243244
242243244245
246247248250
243245246
247249250
244245246248249
250251252253254
247248249250251
252253254255256
250254255256257
256257258
253254255
256257260
142143144
146148150
145
145147
144147148149
150152154
234235238
141
231234
136138140142
232231232233234235
236237238239
236237238239240
241242243244245
64 6866 7067
242526
Mg
GaGeAsSeBrKr
AlSiPSClAr
BCNOFNe
He
Tc
Mn
Ru
Fe
Rh
Co
Pd
Ni
Ag
Cu
Cd
Zn
InSnSbTeIXe Sr Rb
Ca
Y
Sc
Zr
Ti
Nb
V
Mo
Cr K
Mg Na
Be Li
H
Ra FrAc
Ba CsTaW La
Rf
Hf
DbSg
ReOsIrPtAuHg
BhHsMtDsRgCnNh
TlPbBiPoAtRn
LvTsOg FlMc
NdPmSmEuGdTbDyHoErTmYbLu Pr Ce
U Pa ThNpPuAmCmBkCfEsFmMdNoLr
Dodatkowe materiały – oglądaj, pobieraj, drukuj.
Zeszyt ćwiczeń, który już od pierwszych lekcji chemii doskonale wspiera kształcenie kluczowych umiejętności – opisywania doświadczeń chemicznych, zapisywania równań reakcji chemicznych i wykonywania obliczeń.
Przetwarzanie informacji
Korzystam z informacji ciekawe treści połączone z zadaniami sprawdzającymi umiejętności
Dodatkowe materiały on-line filmy, animacje, zdjęcia – dostępne pod kodami
Stopniowanie trudności zadań
Na dobry początek ćwiczenie podstaw − zawsze na początku tematu
Dla dociekliwych interesujące zadania – zawsze na końcu tematu
Wykonywanieobliczeń
Zadania ze wskazówkami krok po kroku ułatwiają stosowanie wiedzy do rozwiązywania problemów
Sprawdź się zadania przekrojowe – zawsze na końcu działu
Obejrzyj filmdocwiczenia.pl Kod: C8RAUS
Zeskanuj kod QR, który znajdziesz wewnątrz zeszytu ćwiczeń, lub wpisz kod na docwiczenia.pl.
www.nowaera.pl [email protected]
Centrum Kontaktu: 801 88 10 10, 58 721 48 00
C8RAUS
Ćwiczenie umiejętności opisu doświadczeń
To doświadczenie musisz znać eksperymenty, które trzeba umieć opisywać
Niewielkie projekty – duże efekty! samodzielne przeprowadzanie doświadczeń i ich opisywanie