akp ve “İnşaata dayalı İstihdam”: İnşaat sektörünün ... · İnşaat sektörünün...

İnşaat Sektörünün İstahdam ve Büyüme Bağlamında Karşılaştırmalı Bir Analizi, 1923-2015

1287

AKP ve “İnşaata Dayalı İstihdam”: İnşaat Sektörünün İstihdam ve Büyüme Bağlamında

Karşılaştırmalı Bir Analizi, 1923-2015*

Koray YILMAZ** Demet ÖZMEN YILMAZ***

Öz: Türkiye’de inşaat sektörünün bugünü ile ilişkili çok sayıda çalışma göze çarpmaktadır. Özellikle AKP döneminde inşaat sektörü ile ilgili ideolojik, politik iktisadi ve hukuksal alanlardaki eleştirel değerlendirmeler bu alana dair önemli tartışmalar içermektedir. Bu çalışmada ise inşaat sektörünün Türkiye ekonomisinin gelişme sürecindeki yeri, istihdam ve büyümeye etkisi bağlamında karşılaştırmalı bir perspektifle tartışılacaktır. Böylesi bir çalışma ortaya koyacağı bulgular bağlamında yukarıda ifade edilen tartışmaların derinleştirilmesine katkı sunacaktır. Çalışmayı ayırıcı kılan nokta inşaat sektörünü 1923’ten günümüze uzanan bir dönem için analiz etme çabasıdır. Böylesi bir analiz AKP dönemi ile birlikte önemi, etkisi ve popülerliği gittikçe görünür olan inşaat sektörünün önceki dönemlerle karşılaştırılması olanağını sunacaktır. Bu çerçevede öncelikle temel dönüm noktaları itibariyle Türkiye ekonomisinin gelişme seyri ve bu süreçte inşaat sektörünün gelişiminin temel nitelikleri üzerinde durulacaktır. İkinci bölüm inşaat sektörünün büyüme ve istihdama etkisinin hesaplandığı yöntemin tanıtımına ayrılmıştır. Üçüncü bölümde ise bulgular dönemsel olarak karşılaştırılmakta ve değerlendirilmektedir. AKP dönemini tanımlamak için “inşaata dayalı büyüme” kavramı yaygın bir kullanıma sahiptir, bu çalışmanın önemli bulgularından bir tanesi bu dönem için “inşaata dayalı istihdam” kavramının da kullanılabileceğidir. Anahtar Kelimeler: İnşaat Sektörü, İstihdam, Büyüme, Türkiye JDP and “Construction Based Employment”: A Comperative Analysis of The Construction Sector in Turkey in The Context of Employment and Growth, 1923-2015 Abstract: There are many significant studies focusing on the current situation of construction sector in Turkey. These studies present important debates, which include some critical assessments of

* Makale Geliş Tarihi: 15.12.2018 ** Doç. Dr. *** Dr.Öğr. Üyesi

Çalışma ve Toplum, 2019/2


1288

construction sector in terms of ideological, legal and political economy, especially in Justice and Development Party-JDP period. In this study the place of the construction sector in the development process of Turkish economy is addressed in a historically comparative perspective in the context of its impact on employment and growth. It is expected that the findings of this study will contribute to aforementioned discussions. Essential distinctive side of this study is the endeavour to analyse the construction sector from 1923 to nowadays. Such an analysis has provided an opportunity to compare the JDP period with the previous periods in terms of the place of the construction sector in the economy. With this purpose, firstly the development process of construction sector in Turkey has been addressed as interrelated with the development process of Turkish economy. Second chapter has focused on the method which measures the impact of the construction sector on employment and growth. In the last part, the findings have been comparatively presented and discussed. The “construction based growth” concept has been used widely for defining the JDP period, one of the most significant findings of this study is the JDP period can also be defined with the “construction based employment” concept. Key Words: Construction Sector, Employment, Growth, Turkey

Giriş

Türkiye’de inşaat sektörünün bugünü ile ilişkili çok sayıda çalışma göze çarpmaktadır. Özellikle AKP döneminde inşaat sektörü ve ilişkili süreçlerin ideolojik, politik iktisadi ve hukuksal alanlardaki eleştirel değerlendirmeleri bu alana dair önemli tartışmalar içermektedir. Bu tartışmalar inşaat sektörünü dar anlamda iktisat bilimi çerçevesinde çalışmanın yetersizliğini güçlü bir biçimde ortaya koymaktadır.

Diğer yandan inşat sektörü, çalışma koşullarının son derece zorlayıcı, iş(çi) kaza-cinayetlerinin1 oldukça yaygın, sağlık ve mesleki güvenliğin oldukça düşük olduğu bir çalışma alanıdır. Böylesi bir alana yönelik çalışmaların alanın bu sosyal-sınıfsal niteliğini görmeden tartışmayı yürütmesi yine önemli bir yetersizlik oluşturacaktır.

1Kavram tartışmaları için bkz; Türkmen ve Akarca 2014 ve Gürcanlı (2014). İş “kazaları” verileri ve inşaat sektörünün ağırlığına yönelik bulgular için bkz; TMMOB Makine Mühendisleri Odası, 2018. İnşaat sektöründe yaşanan iş “kazalarına” yönelik kapsamlı bir diğer çalışma için bkz, Gürcanlı and Müngen, 2013. İnşaat sektöründe taşeronlaşma sorunu için bkz, Çınar, 2014. İnşaat sektörünü baskıcı emek rejimi bağlamında tartışan bir çalışma için bkz, Gürcanlı, 2013. İnşaat sektöründe yaşanan iş “kazalarına” yönelik kapsamlı bir çalışma için bkz, Gürcanlı and Müngen, 2013.


1289

Ancak inşaat sektörünün Türkiye ekonomisinin gelişme sürecindeki yerini karşılaştırmalı bir biçimde tartışmanın, ortaya koyacağı bulgular bağlamında yukarıda ifade edilen tartışmaların derinleştirilmesine katkı sunacağı umulabilir. Tam da bu nedenle, bu çalışmada 1923-2015 yılları kapsamında farklı dönemler bağlamında inşaat sektörünün istihdam ve iktisadi büyümeye etkisine odaklanılmıştır. Çalışmayı ayırıcı kılan nokta yukarıda da belirtildiği gibi inşaat sektörünü 1923’ten günümüze uzanan bir dönem için analiz etme çabasıdır. Böylece bir yandan inşaat sektörünün büyüme ve istihdama etkisi 1923’ten bu yana ortaya konmuş olacak diğer yandan da yapılacak bu analiz Türkiye ekonomisinin gelişme sürecinde farklı dönemleri ilgili bağlamda birbirleriyle karşılaştırma fırsatı verecektir. Böylesi bir analiz AKP dönemi ile birlikte önemi, etkisi ve popülerliği gittikçe görünür olan inşaat sektörünün önceki dönemlerle karşılaştırılması olanağını da sunacaktır. Bu çerçevede öncelikle temel dönüm noktaları itibariyle Türkiye ekonomisinin gelişme seyri ve bu süreçte inşaat sektörünün gelişiminin temel nitelikleri üzerinde durulacaktır. İkinci bölüm inşaat sektörünün büyüme ve istihdama etkisinin hesaplandığı yöntemin tanıtımına ayrılmıştır. Günlük-Şenesen (2002) tarafından önerilen yöntem, Şenesen ve Günlük-Şenesen (2015) tarafından 1998-2013 dönemi için inşaat sektörüne uygulanmıştır. Üçüncü bölüm bulguların farklı dönemler bağlamında sunumuna ve değerlendirilmesine ayrılmıştır.

Türkiye Ekonomisinin Gelişme Seyri ve İnşaat Sektörü

Türkiye ekonomisinin özellikle erken dönemini anlamak Osmanlı Devleti’nin dünya ekonomisi ile kurmuş olduğu entegrasyonu iyi anlamak ile mümkün olabilir.2 Osmanlı Devleti’nin dünya ekonomisi ile kurduğu entegrasyon 19.yy’da yoğunlaşan bir seyir izlemiştir. Klasik bir azgelişmiş ülke ekonomisi görünümündeki Osmanlı ekonomisinin genel olarak dünya kapitalizmi ile entegrasyonu hammadde ve tarımsal ürün ihracatı ve sanayi malı ithalatına dayalı bir görünüm oluşturdu. Bu görünümün ilk çarpıcı sonucu dış ticaretin yoğunlaşması3, ikincisi uluslararası finans piyasalarından borçlanma iken üçüncü ve konumuz açısından daha önemli olan Osmanlı Devleti’ne yönelik doğrudan yabancı yatırımlardır. Alt yapı ve özellikle de demiryolları yapımı bu çerçevede karşımıza çıkan ve dönemi karakterize eden en önemli inşaat faaliyetleridir.4

2 Bu entegrasyonu tartışan bazı temel metinler için bkz; İslamoğlu, Keyder, 1977; İslamoğlu, 1983; Wallerstein, Decdeli, Kasaba, 1983; Kasaba, 1993; Pamuk, 1994 3 “Dış ticaretin yeni yeni gelişmeye başladığı 1820’li yıllarda bugünkü Türkiye sınırları içinde kalan alanda toplam üretimin yaklaşık %2’lik bir bölümü, belki de daha azı ihraç ediliyordu. Birinci Dünya Savaşı öncesinde ise, Türkiye’de artık toplam üretimin ya da gayri safi yurtiçi hasılanın yaklaşık %11’i ihraç edilmekteydi.” Pamuk, 2014:102.. 4 Demiryollarının önemine vurgu için Pamuk,2014. Demiryollarının sosyo-ekonomik etkileri için Kurmuş, 1982


1290

Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyet’ine geçiş sürecinde uluslaşma projesine paralel olarak yaşanan hukuksal, kurumsal, siyasal dönüşümlere rağmen sermaye birikim sürecinde bir süreklilikten bahsetmek mümkündür.5 Bu yapı farklı dinamikleri içerse de büyük oranda tarım ve ticaret yoluyla sermaye birikimine işaret eder. Tarımsal ürün ve hammadde ihracatı ve sanayi malı ithalatı bu dönemin de tipik resmidir. Diğer yandan kurulan yeni cumhuriyetin inşa faaliyetleri de döneme damgasını vurmaktadır. 1929 büyük buhranı ticarete dayalı bu birikim sürecine darbe vurmuş ve takip eden yıllarda Türkiye kapitalizmi devletin öncülük ettiği planlı bir sanayileşme sürecine girmiştir.6 Bu sürecin inşaat sektörü açısından anlamı ise yaşanan sürecin genel ruhuna uygun gelişti. II.Meşrutiyet ve arkasından Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte ekonomide Türkleştirme süreci hız kazandı ve yabancı müteahhitlik yanında taşeron olarak çalışan Türk müteahhitler edindikleri tecrübeyi ekonominin Türkleştirilmesi sürecinde lehlerine kullanarak, 1930’lu yıllarda artık kendi başlarına devlet ihalelerine girebilir, demiryolları dahil inşaat sektörünün her alanında faaliyette bulunabilir hale gelmişlerdi. Bu bağlamda demiryolu inşaatlarının Türk inşaat firmalarının ilk büyük sermaye birikimlerini sağlamalarında büyük katkısı olduğunun altını çizmek gerekir.7 Bir Türk müteahhidinin üstlendiği ilk demiryolu yapımı Ankara-Yahşinan arasında 1914 yılında yapımına başlanan hat iken, 23 Kasım 1935’te işletmeye açılan Ergani-Diyarbakır hattı yabancı müteahhitlik şirketlerinin aldığı son iş oldu.8 Her ne kadar bütçeden demiryolu inşaatına ayrılan pay CHF ve SF arasında yoğun tartışmalara yol açsa da “bir karış daha şimendifer” söylemi bu dönemin özlü sloganlarından olmuştur. Osmanlı döneminde büyük oranda uluslararası pazara eklemlenmenin ivmelediği demiryolları yatırımları yerini Cumhuriyetle birlikte ulusal pazarın bütünlüğünü sağlama amacına bırakmıştır.9

Demiryollarının yapımı yanı sıra, hastaneler, okullar, kamu hizmet binaları gibi inşaat faaliyetleri, barajlar da Türkiye Cumhuriyeti’nin bu inşa sürecinin önemli bileşenleri olmuştur.10 Bu dönemin inşaat yatırımları açısından vurgulanması gereken bir diğer özelliği devlet öncülüğünde inşa edilen üretim tesisleridir. 1980 sonrası süreçte ama özellikle 2000 sonrasında özelleştirilecek olan bu kamu iktisadi teşekkülleri bu dönem inşaat faaliyetleri açısından ayırıcı önemdedir.

5 Bu konuda şu üç metnin karşılaştırmalı bir biçimde okunması faydalıdır: Toprak, 1982; Türkay, 2006; Koraltürk 2011. 6 Bu konuda bkz, Kazgan, 2005; Boratav, 1982 7 Batmaz, E.Ş, K. Emiroğlu, S. Ünsal 2006;54 8 Batmaz, E.Ş, K. Emiroğlu, S. Ünsal 2006;51 9 Tekeli, 1981. Tekeli, bu politikaların her ne kadar ülkenin iç pazarında bir bütünleşme sağlamış olsa da, ülke içindeki bölgesel eşitsizliği gideremediğini de vurgulamaktadır. 10 Cumhuriyetin erken döneminde özellikle 1930’lara odaklanarak, inşaat faaliyetlerinin Türkiye’de kapitalizmin gelişimi ile ilişkilendirilerek okunması için bkz, Tekeli ve İlkin 2010, özellikle 12. Bölüm.


1291

Gerek 2. Dünya savaşı gerekse de savaş sonrası sürecin tarım ve ticarete dayalı birikimi destekler yapısı bu sanayileşme pratiğinin derinleşmesine izin vermemiştir. Dolayısıyla tarım ve ticarete dayalı yapı 1950’lere kadar hâkim karakterini korumuştur.11 1950’li yılların ikinci yarısında tıkanmaya başlayan bu süreçte Türkiye ekonomisi açısından en önemli olgular olarak göç, kentleşme, özel sektörün sanayiye yönelmesi gibi olgulardır.

İkinci dünya savaşı sonrasında ABD öncülüğünde inşa edilen iktisadi-siyasi mimari Türkiye’de çok partili yaşamla birlikte gelişmiş ve gerek ekonomi gerekse siyaset sahasında ABD merkezli batı dünyasının etkisi belirgin bir hale gelmiştir. Yeniden yapılanan dünyaya entegrasyonun sağlanması içerde de bir dizi değişikliği beraberinde getirmiştir. Savaş öncesinin sanayileşme vurgusu yerini tarımsal kalkınmaya, demiryolları yapımı yerini karayolları öncelikli bir yatırım seyrine bırakmıştır.12 İnşaat sektörü açısından bir diğer önemli husus ise inşaat faaliyetlerinin finansmanı noktasındadır. DP döneminde gerçekleştirilen bayındırlık işlerinin finansmanında dış borçlanma etkin bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır.13 “NATO ihaleleri” olarak adlandırılan bu dönemde yapılan inşaat yatırımları ile faaliyette olan inşaat firmaları için önemli katkılar sağlanmış hem de bugün Türkiye’nin en büyük inşaat firmalarının bazıları bu dönemde ortaya çıkmış ve büyüme sağlamıştır.14

Diğer yandan yaşanan göç ve kentleşme süreçlerinin ortaya çıkardığı konut problemi de bu yıllara damga vurmuştur. Bu dönemde 1937 tarihinde kurulan Emlakbank Yapı Limited Şirketi diğer projeler yanı sıra özellikle konut yapımı ile ilgilenmiş ve takip eden süreçte 1945-1984 yılları arasında 27 ilde toplam 2550 konut inşa etmiştir.15

Ticari sermaye birikim süreci 1960’lı yıllarda ithal ikameci politikalarla desteklenen, ülke içi pazarı hedefleyen özel sektör öncülüğünde bir sanayileşme sürecine kendini bırakmıştır. İçe yönelik sanayi sermayesi birikim süreci 1970’li yılların sonlarındaki kriz sürecine kadar sürdürülebilmiştir. Bu dönemde inşaat sektöründe altyapı yatırımları devam ederken, bu yatırımlar planlı dönemin ruhuna uygun olarak beşer yıllık kalkınma planları çerçevesinde değerlendirilmiştir. İnşaat yatırımlarının finansmanında IBDR – sonradan Dünya Bankası – bu dönemde önemli yer tutmuş, sanayileşme sürecine eşlik eden baraj yatırımları da yine bu döneme damga vurmuştur. “1960lara kadar 22 baraj yapımı ihale edilirken, 1960-75 arasında 84 baraj inşaatının yapımı ihale edilmiştir. 1970li yılların özellikle ikinci yarısı ekonominin içinde bulunduğu döviz sorunu inşaat şirketlerini de etkilemiş

11 Bkz, Yılmaz, 2005; Ataay, 2001 12 Demiryollarından karayollarına uzanan bu değişim süreci için bkz, Tekeli ve İlkin 2010, özellikle 10. Bölüm. 13 Batmaz, E.Ş, K. Emiroğlu, S. Ünsal 2006;102 14 Batmaz, E.Ş, K. Emiroğlu, S. Ünsal 2006;104 15 Batmaz, E.Ş, K. Emiroğlu, S. Ünsal 2006;77, Cumhuriyet dönemi konut politikalarının sınıfsal açıdan eleştirel bir analizi için bkz; Purkis;2017


1292

birçok inşaat çalışması durma noktasına gelmiştir.”16 Bu dönemde inşaat sektörü açısından ayırıcı olan nokta, inşaat şirketlerinin artık yurtdışına açılmaya başlamasıdır. 1970-1980 dönemi Türkiye’de inşaat şirketlerinin yurtdışına açılıp geliştiği bir dönem olmuştur.17

İçe yönelik sanayi sermayesi birikim süreci, gerek döviz üretimi - edinimi sorunu gerekse de iç pazarın doymaya başlaması yanı sıra küresel ölçekte yeniden liberal politikalar lehine esen rüzgârlarla birlikte yerini neoliberal adı verilen temelde ekonomik serbestlik, ihraç pazarlarına yönelme ve işçi ücretlerini baskılama üzerinden kurulan dışa yönelik bir sanayi sermayesi birikim sürecine bırakmıştır.18 Diğer yandan 1980li yıllar, inşaat sektörü açısından 1970li yılların sonlarındaki olumsuz havanın dağıtıldığı ve altyapı yatırımları ile inşaat sektörünün ivmelendiği yıllardır. Neoliberal politikaların ikinci ayağı 1989 yılı ile birlikte atılmıştır. 32 sayılı karar ile birlikte Türkiye ekonomisi uluslararası sermaye hareketlerine açılmıştır.19 Bu bir yandan uluslararası ölçekte üretimden, finansa yaşanan kayma ile ilişkili iken diğer yandan Türkiye ekonomisinin kadim sorunu olan döviz sorununa çözüm üretebileceği yeni bir platform anlamına gelmiştir.20 Ancak bu süreç daha önce çok daha seyrek görünen iktisadi-finansal krizleri de beraberinde getirmiştir. 1994, 1999-2001 krizleri bunlardandır. İnşaat sektörü açısından bakıldığında ise altyapı yatırımlarının azalması ile birlikte 1989’dan itibaren inşaat sektörünün hız kestiği görülmektedir. 1990lı yıllar özellikle liberalizasyon politikaları, yüksek faizler ve kamusal yatırımların azalması gibi nedenlerle inşaat sektöründe olumsuz bir seyrin izlendiği bir dönem olmuştur.

Yukarıda da belirtildiği gibi 1970ler ve sonrasının inşaat sektörü açısından en ayırıcı özelliği uluslararası pazarlara açılma sürecidir. 1970’lerle uluslararası pazarlara açılmaya başlayan inşaat şirketleri önce Libya ve Ortadoğu ülkelerinde yatırımlar yapmış, daha sonra SSCB’nin yıkılması ile birlikte bu coğrafyalarda yatırımlarını hızlandırmıştır. 1970-1979 yılları arasında 6 ülkede yatırımlar yapan Türk şirketleri için Libya pazar hacminin %75.88’ini sağlıyordu. Arabistan, Irak, Kuveyt onu takip ediyordu. 1980-1989 arasında ise yurt dışında iş yapılan ülke sayısı 16ya çıkmıştı. Libya ve Ortadoğu ülkeleri yine başı çekiyordu. 1990-1999 arasında ise ülke sayısı 47’ye çıkmış ve eski SSCB ülkeleri yurtdışı pazarın yarısını oluşturur hale gelmişti.21 2000ler ve sonrasında bu ivme güçlenerek devam etmiş Türk şirketleri Avrupa ve ABD’de de yatırımlara başlamıştır.

Türkiye ekonomisi 2001 krizi ile birlikte yeni bir yapılanma sürecine girmiş kamu dengesi ve bankacılık sektörü yeniden yapılandırılmış ancak finansal eklemlenme üzerinden sermaye birikim süreci devam etmiştir. 2002 yılı ile birlikte

16 Batmaz, E.Ş, K. Emiroğlu, S. Ünsal 2006;124 17 Gülöksüz, 2009 18 Bkz, Yılmaz, 2011 19 Bkz, Yeldan, 2001 20 Bkz, Yılmaz, 2011 21 Batmaz, E.Ş, K. Emiroğlu, S. Ünsal 2006;218


1293

halen iktidarda olan AKP tek başına hükümet kurmuş 2007’ye kadar IMF ile yapılan anlaşmalarla gelinmiştir. 2008 küresel krizi ile ekonominin makro verileri ve orta ve uzun vadeli projeksiyonları zedelenmiştir. Büyük oranda “sıcak para” girişinin ivmelediği ekonomi, küresel krize merkez ülkelerin likidite artırma yönünde verdiği yanıt ile birlikte kendini sürdürme fırsatı bulmuştur. Bu birikim modelinin sürdürülebilirliği zorlaşmakta, ekonomide enflasyon, cari açık – büyüme ilişkisi, işsizlik, döviz kuru, özel sektör borçlanması gibi parametrelerde sıkıntılar baş göstermekte ve ekonomide yapısal reform talepleri öne çıkmaktadır.

AKP iktidarı böylesi bir süreçte iktisadi anlamda iki hususla öne çıkmaktadır. Birincisi inşaat sektörüne verilen orantısız önem ikincisi ise belirli oranda bununla ilişkili olarak faiz oranlarının düşük tutulma çabası. İnşaat sektörü açısından bu dönemi ayıran en önemli olgulardan biri TOKİ’dir. 2000’li yıllarda geçirdiği bir dizi kurumsal-hukuksal düzenleme ile olağanüstü yetkilerle donatılan TOKİ bugün inşaat sektöründeki en büyük oyuncu konumundadır. Bu dönemdeki bir diğer öne çıkan uygulama kamuoyunda “Mortgage Yasası” olarak bilinen ve Mart 2007’de yürürlüğe giren, 5582 sayılı “Konut Finansmanı Sisteminde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun”dur. Bu yasa ile birlikte vade uzunluğu gibi uygulamalarla daha uygun koşullar altında konut kredisi sağlanmasının amaçlandığı vurgulanmıştır. 2007 sonrasında azalan bir artış trendi izlese de konut kredileri sürekli olarak artmıştır. 2018 yılında ise konut kredileri %1.40 azalma göstermiştir. Aşağıdaki ilk grafik 2006 ve sonrası için mevduat bankalarının konut kredilerinin seyri hakkında, ikinci grafik ise aynı dönem için konut kredilerinde yaşana yüzde değişim hakkında bilgi vermektedir.


1294

AKP döneminde inşaat sektörü ekonomik boyutundan, siyasi boyutuna, hukuksal boyutundan, ideolojik boyutuna kadar farklı bağlamlarda eleştirel bir çerçeveden ele alınmıştır. Bu çalışmaların kimi eleştirileri inşaat sektörünün kontrolsüz bir büyüme yaşadığı, “inşaata dayalı büyüme modelinin” problemleri ve sürdürülemezliği, özellikle köprü, yol vb. inşaat yatırımlarının kitleler üzerinde ideolojik olarak rıza oluşturan bir mekanizma işlevi görmesi, kentsel politikanın yarattığı yıkım, rant ve bu rantın dağıtımı bağlamında AKP iktidarını perçinlemesi, “yandaş” tabir edilen sermaye kesimlerine kaynak aktarma aracı olması, TOKİ’nin işlevi ve denetimden uzaklığı gibi hususlar bağlamında özetlenebilir22.

Bu çalışmanın amacı ise çok daha sınırlıdır. Güncel olarak bu kadar önemli bir tartışma konusu olan inşaat sektörünün Türkiye ekonomisinin diğer dönemleri ile ekonominin büyüme ve istihdamına etkisi bağlamında karşılaştırmalı bir analizini yapmak bu çalışmanın başlıca amacıdır. Böylece bir yandan Türkiye ekonomisinin farklı dönemleri için karşılaştırmalı bir bilgi üretilmiş olacak diğer yandan da AKP iktidarı döneminde bu kadar öne çıkmış bir sektörün büyüme ve istihdama etkisini diğer dönemlerle karşılaştırma fırsatı bulacağız.

Bu bağlamda takip eden bölümde inşaat sektörünün büyüme ve istihdama etkisini incelerken kullandığımız metot hakkında bilgi verilecektir.

22 Bu noktada öne çıkan bazı çalışmalar için bkz; Bora,2016; Sönmez, 2015; Yeşilbağ, 2016; Batuman,2013; Balaban,2011; Balaban,2012; Şahin, 2015; Eğilmez,2015; Kuyucu ve Ünsal, 2010; Emek ve Acar, 2015; Eliçin,2014; Gündoğdu, 2009.


1295

Büyümenin Yüzde Bileşenleri Yaklaşımı

Burada kullanılan yaklaşım önerisi Günlük-Şenesen (2002) tarafından bütçe harcamalarının kompozisyonu bağlamında geliştirilmiştir. Daha sonra Şenesen ve Günlük-Şenesen (2015) bu yaklaşımı 1999-2013 yılları için inşaat sektörünün büyüme ve istihdama etkisini değerlendirmek noktasında kullanmışlardır. Bu çalışma büyük oranda bu ikinci çalışmadan esinlenmiş ve yöntemi Türkiye ekonomisinin gelişim sürecine uygulama amacıyla, diğer bir deyişle 1923-2015 sürecinin tamamında inşaat sektörünün büyüme ve istihdama etkisini anlayabilmek ve farklı dönemleri birbirleriyle karşılaştırabilmek amacıyla kaleme alınmıştır.

Şenesen ve Günlük-Şenesen de belirttiği gibi ekonominin belirli bir dönemdeki büyüme bileşenleri yaygınlıkla şu katkı puanı tanımına dayanmaktadır (2015:356):

= (1)

GSYH bilindiği üzere Gayri Safi Yurtiçi Hasıla iken B, üretim, harcama ya da gelir yönünden GSYH bileşenidir. Aşağıdaki düzenleme ile GSYH büyümesinin bileşenlerin büyümesinin tartılı ortalaması olduğu, tartıların bileşenlerin GSYH içindeki t-1 dönemindeki payları olduğu ve toplamlarının 1’e eşit olduğu görülür. Diğer bir deyişle her bir bileşenin genel büyümeye katkı puanı tekil büyümesi ve payına bağlıdır (Şenesen ve Günlük-Şenesen 2015:356).

= x = x (2)

(3)

Burada GSYH genel büyümeyi, B, bileşendeki büyümeyi, p ise bileşenin

payını göstermektedir. Ekonomideki olumlu ya da olumsuz eğilimlerin bileşenleri de etkileyeceği varsayılarak formülasyon aşağıdaki gibi oluşturulabilir. (Şenesen ve Günlük-Şenesen 2015:357).

(4)

Yukarıda açıklanan yöntem ile 1923-2015 döneminde inşaat sektörünün büyüme ve istihdama etkisi değerlendirilecektir. Çalışmanın verilerine bakıldığında ise, sektörler itibariyle GSMH ve sektörler itibariyle büyüme hızları verileri, 1948, 1968, 1987 ve 1998 baz yıllarına göre Kalkınma Bakanlığı’nın hazırladığı “Ekonomik ve Sosyal Göstergeler 1950-2014” raporundan alınmıştır. Ancak burada Şenesen’lerin de dikkat çektiği gibi ölçek tutarlığını sağlamak için GSMH


1296

verisi değil – ki sektörel veriler temel fiyatlarla verilirken, bu veri alıcı fiyatları ile verilmiştir – sektörler toplamı verisi kullanılmıştır. İstihdam verileri ise TÜİK tarafından hazırlanan “İstatistik Göstergeler 1923-2013” raporundan alınmıştır. Üçüncü bölüm bulguları farklı dönemler bağlamında ortaya koyacaktır.23

İnşaat Sektörünün Büyümeye ve İstihdama Etkisi 1923-1929 Dönemi

1923-29 arası dönem her ne kadar sanayileşme özlemi olsa da Türkiye ekonomisi açısından dünya ekonomisi ile klasik işbölümüne dayalı eklemlenmenin devam ettiği bir dönem olmuştur. Tarıma dayalı bu ekonomide, savaş sonrası nüfusun yeniden üretimi katılması ve uluslararası pazarların da elverişli olması nedeniyle ekonomide bir toparlanma gözlendiği söylenebilir. Ancak 1927 yılı özellikle kuraklık nedeniyle tarımsal ürün üretimi dolayısıyla da tarımın en büyük par sahibi olduğu ekonominin geneli için oldukça sıkıntılı bir yıl oldu. 1929 dünya krizi ise izleyen süreçte Türkiye ekonomisini etkileyecekti. İnşaat sektörüne bakıldığında büyüme hızı bağlamında genel olarak istikrarsız bir seyir izlediği ancak 1926 ve 1929 yılları hariç sektörler toplamı büyüme hızının üzerinde kaldığı söylenebilir. 1926 yılı inşaat sektörünün en düşük büyüme hızı yaşadığı yıldır. Ancak dönemin tamamında inşaat sektörünün hiç negatif büyüme yaşamadığı görülmüştür. Ayrıca 1927 yılındaki iç ekonomik kriz yılında, inşaat sektörünün büyüme oranındaki düşüşü sınırlama yönünde bir eğilim gösterdiği tespit edilmiştir. 1927 yılında sektörler toplamı büyüme hızı -%14.77 iken inşaat sektörünün büyüme hızı %26.76 olmuştur. Sektörün büyümeye katkısı 1926 yılında %0.14 ile en düşük düzeyde olsa bile dönemin tamamında bu katkı pozitiftir. Genel olarak 1923-29 döneminde inşaat sektöründeki büyüme ortalaması yıllık %32.7 olmuştur. 1923-29 dönemi için inşaat sektörünün büyümeye katkısı ise ortalama %7.4 olarak hesaplanmıştır.

23 Raporlarda bulunmayan 2014 ve 2015 yılına ait veriler TÜİK’in internet sitesinden elde edilmiştir. Bkz, www.tuik.gov.tr

http://www.tuik.gov.tr/


1297

Grafik – I Grafik - II

İnşaat sektöründe istihdam artışının, sektörlerin toplam istihdam artış oranı ile karşılaştırılması ve inşaat sektöründeki istihdamın toplam istihdama katkısı bir diğer önemli konudur. Grafik 3 ve 4 bu konuda bilgi vermektedir. Grafik –III Grafik -IV

Grafik III’ten de anlaşılacağı üzere bu dönemde inşaat sektöründe istihdamın artış hızı sektörler toplamının çok üzerindedir. Bu durumun tek istisnası 1926 yılıdır. Grafik I’de gördüğümüz gibi 1926 yılı sektörün büyüme hızının da sektörler toplamı büyüme hızının altında kaldığı bir yıl olmuştur. 1927 yılındaki krizde inşaat sektöründeki istihdam artışının, genel olarak istihdamın artış hızının


1298

daha fazla azalması önünde bir karşıt güç oluşturduğu görülmektedir. İnşaatın istihdama katkısının ise %15’lerle %0.5 arasında oldukça dalgalı bir seyir izlediği görülmektedir. Dönem ortalamasına bakıldığında ise 1923-29 için inşaat sektörü istihdam artış hızı yıllık ortalama %36.25, aynı dönemde inşaat sektörünün istihdama katkısı ise %7.5 olmuştur.


1930 yılı ekonomide sektörler toplamı büyüme hızının %0.06 ile oldukça düşük olduğunu görürüz. Bu durum inşaat sektörü büyüme hızının %3.3 ile önceki yıllara göre oldukça düşük olmasına rağmen, inşaat sektörünün büyümeye katkısının %266,6 ile oldukça yüksek bir düzeyde olmasına yol açmıştır. Bu durum bu yıl için inşaat sektörünün büyümeye ekonominin geneline göre yüksek bir katkısı olduğu anlamına gelmektedir. Kriz yılları olan 1931 ve 1932 yıllarında ilk defa inşaat sektörünün büyüme hızının negatif değerlere düştüğü, yine bu yıllar ilk defa inşaatın büyümeye katkısının da negatif olduğu görülmektedir. Dolayısıyla kriz yılları olan 1930,1931 ve 1932 yıllarında inşaat sektörünün büyüme hızı önceki yıllara göre gerilemiş, 1931 ve 1932’de negatif değerler almıştır. 1931 yılı ilginç bir yıl olmuştur. Ekonomide sektörler toplamı büyüme hızı krize rağmen %9.1 olurken inşaat sektörü büyüme hızı negatif olmuş ve %-32.3 değerini almıştır. Yani sektörler toplamı büyürken inşaat sektörü bu toplamı aşağıya çekmiştir. Bunun sonucu olarak da büyümeye %-18.3 oranında negatif bir katkısının olduğu görülmüştür. 1933-38 yılları arasında inişli çıkışlı bir seyir izleyen büyüme hızı verilerine 1935 yılındaki negatif büyüme hızı eşlik etmiştir. Bu yılda sektörün büyümeye katkısı da negatif olmuştur. Ancak inşaat sektöründe büyüme hızında yavaşlama, sektörler toplamı büyüme hızındaki yavaşlamadan daha düşük bir düzeyde kalmıştır. Genel olarak bu dönemde 1931, 1932 ve 1935 yılları hariç inşaat sektörünün büyümeye katkısı pozitif olmuştur. Bu yıllar ise katkı negatif yöndedir. 1930-1938 yılları açısından inşaat sektörünü yıllık ortalama büyüme hızı %3.56 hesaplanmıştır. 1930-1938 dönemi inşaat sektörünün büyümeye katkısı ise %2.8 düzeyinde kalmıştır. 1920’lerdeki göreli yüksek katkı bu dönemde gözlenememiştir.


1299

Grafik –V Grafik -VI

Bu dönemde inşaat sektörüne istihdam açısından bakıldığında ise sonuçlar aşağıdaki grafiklerde görülebilir. 1931 ve 1932 kriz yıllarında inşaat sektöründeki istihdam artış hızı negatif olmuş ve toplam istihdam artış hızını aşağıya çeken bir unsur olmuştur. Ancak bu yıllar sektörler toplamı istihdam artış hızı düşük de olsa pozitif olmuştur. Özellikle 1931 yılı olmak üzere 1932 yılı da inşaatın istihdama katkısının negatif olduğu yıllardır. Dolayısıyla büyük buhranın etkisindeki Türkiye ekonomisinde inşaat sektörü krizin etkisini istihdam boyutuyla yoğun olarak yaşamıştır. Sektörün istihdam artış hızının ve istihdamdaki büyümeye katkısının negatif olduğu bir diğer yıl büyüme rakamlarında da gördüğümüz gibi 1935 yılıdır. Diğer yıllar sektörün istihdam artış hızı, sektörler toplamı istihdam artış hızının üzerinde seyretmiş, sektörün toplam istihdama katkısı da pozitif seyretmiştir. Dikkat çeken olgu inşaatın hem büyümeye hem de istihdama etkisinin paralel seyretmesidir. 1931, 1932 ve 1935 yılları hem büyüme hem de istihdam anlamında negatif katkının olduğu yıllardır. Bu Türkiye ekonomisi açısından ilk defa karşılaşılan bir durum olmuştur. İnşaat sektörü çalışan sayısı bu kriz döneminin inşaat sektörü üzerindeki etkisini oldukça çarpıcı bir biçimde göstermektedir. İnşaat sektöründe çalışan sayısı 1930 yılı rakamına ancak 1937 senesinde yeniden ulaşabilecektir.

Genel olarak dönem ortalamasına bakıldığında ise 1930-38 için inşaat sektörü istihdam artış hızı yıllık ortalama %3.94, dönemin tamamı için hesaplanan inşaat sektörünün istihdam artışına katkısı ise %4.9 bulunmuştur.


1300

Grafik –VII Grafik -VIII


Savaş dönemi inşaat sektörü için hiç de olumlu bir dönem görünümünde değildir. Bu dönemde 1943 yılı hariç sektör büyüme hızı negatif olmuştur. Sektörler toplamının büyüme hızı da benzer şekildedir, 1939 ve 1942 yılları hariç sektörler toplamı büyüme hızı da negatif seyretmiştir. 1939 ve 1943 yılları inşaat sektörünün büyümeye katkısının pozitif olduğu iki yıl olmuştur. 1939’da bu katkı %0.2 gibi çok düşük bir düzeydeyken 1943 yılında %9.9 olmuştur. Savaş dönemi, savaş zenginleri hariç, hem makroekonomi hem de inşaat sektörü için olumlu sonuçlar üretmemiştir. Bu dönemde inşaat sektörünün yıllık ortalama büyüme hızı %-3.97 hesaplanmıştır. Aynı dönemde inşaat sektörünün büyümeye – burada küçülmeye - katkısı ise %-4.1 düzeyinde kalmıştır. 1946 yılı savaşın bitmesinin de etkisiyle inşaat sektörünü büyüme hızı %12,6 düzeyine çıkmış, 1947 yılında ise bu oran %-6.6 ile yine düşüş göstermiştir. Aynı yıllar için inşaat sektörünün büyümeye katkı oranları ise %1.5 ve %-11.2 olmuştur.


1301

Grafik –IX Grafik -X

Aynı dönemde inşaat sektörünün istihdama katkısı ise aşağıdaki grafiklerde gösterilmiştir. Savaşın inşaat sektörü üzerindeki oldukça olumsuz etkisi istihdam üzerinde de kendini göstermiştir. Bu dönemde inşaat sektörü istihdam artış hızı 1943 yılı hariç negatif seyretmiş ve yine aynı yıl hariç toplam istihdam artış hızının gerisinde kalmıştır. İstihdama katkısı noktasında bakıldığında ise yalnızca 1943 yılında pozitif bir katkı gözlenmiş, diğer yıllar ise inşaat sektörünün istihdama katkısı negatif kalmıştır. Savaş sonrası yıllar, 1950’ye kadar inşaatın istihdama katkısı anlamında 1947 yılı hariç olumlu bir görünüm sunmuştur. 1946-49 arası veriler sırasıyla, 4.4, - 4.1, 33.3 ve 10.9 olmuştur.

Genel olarak dönem ortalamasına bakıldığında ise 1939-45 yılları için inşaat sektörü istihdam artış hızı yıllık ortalama % -4.24, dönemin tamamı için hesaplanan inşaat sektörünün istihdam artışına katkısı ise % -9.1 bulunmuştur. Açık ki bu dönem inşaat sektörü istihdam artışına negatif bir katkı yapmıştır.

İnşaat sektörünün büyüme ve istihdama katkısı anlamında 1930’lu yıllarda azalmaya başlayan seyir, savaş döneminde daha da azalarak devam etmiştir.


1302

Grafik –XI Grafik -XII


1950’li yıllar daha öncede ifade edildiği gibi altyapı yatırımlarının öne çıktığı, su işleri, elektrifikasyon, barajlar yanı sıra karayolu inşaatına da hız verilen bir dönem olmuştur. Bu dönemin ilk yarısı ekonominin genel seyrinin daha olumlu bir seyir izlediği ikinci yarısında ise aynı seviyelere ulaşılamadığı görülmektedir. Bu durumu sektörler toplamının büyüme hızına bakarak da görebiliriz.1954’e kadar %10’un üstünde bir büyüme hızı 1954 yılında, bu dönem için ilk defa negatife dönmekte, dönem sonuna kadar da bir daha %10 seviyesine ulaşamamaktadır. Dahası 1955’ten 1960’a kadar süreçte artış oranında bir azalış trendi gözle görülmektedir. İnşaat sektörünün büyüme hızı açısından baktığımızda ise 1956’ya kadar yüksek oranda seyretmekle birlikte, ekonomideki genel olumsuz seyir ile birlikte 1956 ve 1958 yıllarında sırasıyla %-7.1 ve %-9.1 ile negatif büyümüştür. 1960’a kadar olan dönemde, dönemin ilk yarısındaki göreceli olumlu durumla kıyaslanamayacak düzeyde kalmıştır. Dönemin başında yüksek büyüme oranları olmakla birlikte, dönemin tamamı açısından inşaat sektörünün büyüme hızında azalış yönünde bir trend göze çarpmaktadır. İnşaat sektörünün büyümeye katkısında da 1954’e kadar 1951 yılı hariç sürekli bir artış yaşanmış, 1955 ve 1956 yıllarında yaşanan düşme ile birlikte 1956 yılında negatif bir katkı gözlenmiş 1957 yıllındaki hızlı yükselişi 1958 yılında yine negatif bir katkı izlemiştir. Dolayısıyla 1956 ve 1958 yılları inşaat sektörünün büyümeye katkısının negatif olduğu yıllar olmuştur. 1950’lerin ikinci yarısında ekonominin genel olarak kriz koşulları içinde olduğunu söylemek mümkündür. İnşaat sektörü de büyüme oranlarındaki bu olumsuz seyre katkı yapmıştır. Dönemin tamamı açısından bakacak olursak inşaat sektörünü yıllık ortalama büyüme hızı %11.71 hesaplanmıştır. Aynı dönemde inşaat sektörünün


1303

büyümeye katkısı ise %7.8 düzeyinde olmuştur. Bu oran o döneme kadarki en yüksek orandır. Karayolları, barajlar, sulama sistemleri, elektrifikasyon gibi altyapı yatırımları, oranın yüksek olmasında şüphesiz önemli olmuştur. Dolayısıyla bu dönemdeki büyüme oranında inşaatın katkısı önceki dönemlere göre daha yüksek görülmektedir – 1920ler de bu orana çok yakındır -. Grafik –XIII Grafik -XIV

İstihdam açısından 1954 yılına kadar inşaat sektöründe oldukça yüksek bir artış gözlenmektedir. Özellikle 1952 yılı %57.5 ile öne çıkmaktadır. Bu durum şüphesiz altyapı yatırımları ile ilgilidir. Ancak 1954,1955 ve 1956 yıllarında inşaat sektörü istihdam artış hızları negatif bir görünüm arz etmiştir. Bu dönem DP iktisat politikalarının da tıkanmaya başladığı yıllar olmuştur. Takip eden süreçte 1957, 1958 yıllarında önceki yıllardaki artış oranının gerisinde bir artış 1959 yılında yine negatif bir artış, 1960’da ise çok çok küçük bir artış gözlenmiştir.

1954 ve 1955 yıllarında inşaat sektörünün büyüme hızı pozitif olmasına rağmen, 1953 yılındaki artış hızının oldukça gerisinde kalmış bu da inşaat sektörü istihdam artış oranının negatif olmasını beraberinde getirmiştir. Bu dönemin geneline paralel olarak inşaat sektöründeki istihdamın seyri de dönemin ilk yarısında, ikinci yarısına göre daha olumlu seyretmiştir. Toplam istihdama katkı anlamında inşaat sektörünün 1954, 1955 ve 1956 yıllarında negatif katkı yaptığı, diğer yıllar pozitif olmakla birlikte, bu üç yıldan önceki dönemde sonraki döneme göre inşaat sektörünün istihdama katkısının dikkate değer ölçüde daha yüksek olduğu söylenebilir. Genel olarak dönem ortalamasına bakıldığında ise 1950-1960 yılları için inşaat sektörü istihdam artış hızı yıllık ortalama %11.52, dönemin tamamı için hesaplanan inşaat sektörünün istihdam artışına katkısı ise %6.4 bulunmuştur.


1304

Grafik –XV Grafik -XVI


Bu dönem Türkiye ekonomisinin en ayırıcı özelliklerinden biri planlı sanayileşme çabasıdır. Bu dönemde beşer yıllık kalkınma planları hazırlanmaya başlanmış, nihai mal ithalatı kısıtlanmış ve içeride üretim amaçlanmıştır. Bu dönemde altyapı anlamında baraj inşaatları ayırıcı bir önemde olmuştur. Dönemin tamamı açısından inşaat sektörü 1978 ekonomik kriz yılını bir yana bırakırsak yalnızca 1961 ve 1971 yıllarında çok küçük oranlarda negatif büyüme yaşamıştır. Belirtilen yıllar dışında inşaat sektörü açısından en uzun süreli pozitif büyüme hızı bu dönemde karşımıza çıkar. Aynı durum sektörler toplamı büyüme hızı açısından da geçerlidir. 1979 yılı hariç bu oran daima pozitif olmuştur. Bu dönemi göreli olarak istikrarlı bir dönem olarak nitelendirebiliriz. Dönemin ilgi çeken bir diğer özelliği 1960’lı yıllarda inşaat sektörü büyüme hızı ile sektörler toplamı büyüme hızının birbirlerine oldukça yakın seyretmesidir. Sektörün büyümeye katkısına bakıldığında benzer bir durumun geçerli olduğu görülebilir. 1961 ve 1971 yılları çok küçük oranlarda negatif katkı yapmışken 1978 yılı sektörün büyümeye etkisi %-106.5 olmuştur. Dolayısıyla bu yılki büyüme oranı düşüşünde inşaat sektörünün oldukça yüksek bir katkısı olduğu söylenebilir. Diğer yıllar ise inşaat sektörünün büyümeye katkısının yüksek olduğu ancak 1974 ve sonrasında bu katkı oranın göreli olarak düşük düzeylerde kaldığı söylenebilir. Dönemin genel verilerine bakıldığında ise öncelikle not edilmesi gereken 1968 yılının baz yıl olarak alınması nedeniyle dönemi ikiye ayırarak incelemek gerekliliğidir. Buna göre 1960-67 döneminde inşaat sektörünün büyüme hızı yıllık ortalama %7.8, sektörün büyümeye katkısı ise %8.4 olmuştur. 1969-1980 dönemi için ise inşaat sektörünün büyüme hızı yıllık ortalama %3.68 düzeyinde kalmıştır. Oranın bu düzeyde


1305

kalmasında 1978 ve 1979 yıllarının kriz yılları olması özellikle etkili olmuştur. 1969-80 döneminde inşaat sektörünün büyümeye katkısı ise %5.4 olmuştur. Dolayısıyla 1970lerin sonları hariç dönemin genelinde inşaat sektörünün büyümesinde ve toplam büyümeye katkısında olumlu bir seyir izlense de dönemin ilk yarısının ikinci yarısından bu anlamda daha olumlu seyrettiği görülmektedir.

Grafik –XVII Grafik -XVIII

İnşaat sektörü istihdam artışının yalnızca 1967 ve 1971 yıllarında negatif olduğu diğer yıllar pozitif seyrettiği anlaşılmaktadır. 1970lerin sonlarındaki kriz yıllarında inşaat sektörü istihdamındaki artışın pozitif olması dikkate değerdir. İnşaatın toplam istihdama katkısına bakıldığında ise yine 1967 ve 1971 yıllarında negatif bir katkı diğer yıllar ise pozitif bir katkı dikkat çekmektedir. Dolayısıyla 1978-1979 kriz döneminde inşaat sektörünün istihdama katkısı pozitif olmuştur diyebiliriz. Dönemin bütününde ise inşaat sektörünün istihdam artışı yıllık ortalama %6.3 olmuştur. İnşaat sektörünün toplam istihdama katkısı ise dönemin tamamı için %9.5 seviyesine ulaşmıştır. Bu oran bu döneme kadar görülen en yüksek ortalama olmuştur. İnşaat sektöründe büyüme hızı ve sektörün büyümeye katkısını ölçerken endeks değişiminden dolayı bu dönemi 1960-1967 ve 1969-1980 dönemleri olarak ayırmak durumunda kalmıştık. Karşılaştırmaya olanak sunması için istihdam artış hızı ve sektörün istihdama katkısına aynı yıllar için baktığımızda rakamlar sırasıyla şu şekilde oluşur: inşaat sektörü istihdam artışı 1960-67 için %5.67, 1969-80 dönemi için ise %3.96 olmuştur. İnşaatın istihdama katkısı ise aynı dönemler için sırasıyla %8.7 ve %9.2’dir.


1306

Grafik –XIX Grafik -XX


Bu dönem Türkiye ekonomisi ticari ve finansal alanda liberalizasyona açılmıştır. 1999-2001 yıllarında yaşanan büyük bir kriz Türkiye ekonomisine yeni bir yön vermiştir. Dönemin ilk yılları askeri yönetim altında geçmiş 1984’den (1983 Aralık) 1989’a kadar Turgut Özal hükümet olmuştur. 1990’lı yılların çok büyük bölümünde koalisyon hükümetleri sürece yön vermiştir. 2001 krizini takiben 2002 Kasım seçimlerinde de AKP tek başına iktidara gelmiştir. Dolayısıyla bu dönemi 1980-83; 1984-89 ve 1990-2002 olarak değerlendirmek anlamlı olacaktır. 1999-2002 kriz yılları verisi ise ayrı bir önem taşımaktadır.

12 Eylül 1980 sonrasından 1983 Aralık ayına kadar Türkiye darbe yönetimi altında geçirmiştir. Bu dönemde toplam sektörel büyüme hızı %4 civarında seyrederken inşaat sektörünün büyüme hızı 1981 yılında %2 düzeyinde kalmıştır. 1982 yılındaki %-9.3 civarında bir küçülmeyi 1983 yılında %17.4’lük bir artış izlemiştir. Bu dönemde inşaat sektörünün büyümeye katkısı ise 1981 yılı için %2.8 iken 1982 yılında %-15.8 olmuş, 1983 yılında bu oran %21.3 olarak tespit edilmiştir. Görüleceği üzere bu dönem inşaatın büyümeye katkısı anlamında istikrarsız bir dönem olmuştur. Ancak dönemin sonunda başlayan pozitif yönelimli ivme bir süre daha devam etmiş ve 1988 yılı hariç Özal hükümeti boyunca (1984-89) inşaatın hem büyüme hızı hem de büyümeye katkısı yüksek seyretmiştir. Bu dönemde inşaat sektörünün büyüme hızı yıllık ortalama %10.43, inşaat sektörünün büyümeye katkısı ise %12.2 olmuştur. Bu oran Türkiye ekonomisi açısından bu döneme kadar en yüksek oran olmuştur. 1990’lı yıllar genel olarak Türkiye ekonomisi açısından zor yıllar olmuştur. Bu güçlükler kendini özellikle krizlerle göstermiştir. İnşaat sektörü de bu krizlerden etkilenmiştir. 1990-2002 sürecinde


1307

inşaat sektörünün büyüme hızı ile toplam sektörel büyüme hızı büyük oranda paralellik arz etmiştir. Bununla beraber dönemin genelinde inşaat sektörünün büyüme hızının toplam sektörel büyüme hızının gerisinde kaldığını söylemek gerekir. Yine bu dönemde inşaat sektörünün büyüme hızı Özal dönemindeki rakamlarına ulaşamamıştır. Dönemin inşaat sektörü büyüme hızı yıllık ortalaması % -0.18 olmuştur. Bu oranda özellikle 1994-1995,1999,2001 ve 2002 kriz yıllarının yüksek negatif büyümesinin etkisi belirleyicidir. Bu dönemde sektörün büyümeye katkısı ise % -0,34 olarak bulunmuştur. Diğer bir deyişle bu dönemde inşaatın büyümeye katkısı negatif olmuştur. Bu durumda da yine kriz yılları temel belirleyici olmuştur. Bu dönem inşaat sektörü ve toplam sektörel büyüme hızları ile inşaat sektörünün büyümeye katkısı aşağıdaki grafiklerden izlenebilir. Kriz yıllarını dışarıda bırakarak 1990-1998 dönemi için ilgili verilere baktığımızda durum şöyledir: İnşaat sektörü yıllık ortalama büyüme hızı %2.2, inşaatın büyümeye katkısı ise %3. Açıkça görülmektedir ki 1990-2002 dönemi oranlarını negatif düzeye taşıyan 1999-2002 kriz sürecidir. Bu süreçte inşaat sektörü büyüme hızı yıllık ortalama % -4.63, sektörün büyümeye katkısı ise % -84.3 gibi oldukça yüksek bir negatif düzeye ulaşmıştır. Grafik XXI


1308

Grafik XXII

Diğer yandan bu dönemde inşaat sektörünün istihdamla ilişkisine bakıldığında ise bulgular şöyledir: 1984-89 dönemi için inşaat sektörünün istihdam artışı yıllık ortalama %0.68 düzeyinde kalmıştır. Bu oranın özellikle inşaat sektörünün büyüme hızı düşünüldüğünde düşük kalmış olması sektörün büyümesinin aynı oranda istihdama yansımadığını göstermektedir. 1986 yılı dahil sektörün yükselen istihdam hacmi, 1987 ve sonrasında çarpıcı bir azalma göstermiştir. 1987-1989 döneminde genel olarak Türkiye ekonomisi için de durumun pek parlak olmadığı söylenebilir. 1984-89 dönemi için inşaat sektörünün toplam istihdama katkısı ise %3 olmuştur.

1990-2002 dönemi için ise inşaat sektörünün istihdam artış hızı yıllık ortalama %0.13 düzeyinde kalmıştır. Bu dönemde inşaat sektörünün toplam istihdama katkısı ise %0.5 düzeyinde olmuştur. Burada da gerçekte 1999 krizi kritik bir yer tutmaktadır. 1999 yılına kadar neredeyse sürekli olarak artan istihdam hacmi 2000 yılında çok küçük oranda da olsa azalmaya başlamış 2001 ve 2002 yıllarında ise neredeyse bir çöküş yaşamıştır.

Bu kriz sürecinin etkisi, hesaplamayı bu süreci dışarıda bırakarak yaptığımızda daha bir çarpıcı olarak belirir. Buna göre 1990-98 yılları arasında inşaat sektörü istihdam artış hızı yıllık ortalama %4.52’tir. Sektörün toplam istihdama katkısı ise bu dönem için %10.7’e ulaşmaktadır. Bu veriler 1999-2002 kriz sürecinin konumuz bağlamındaki yıkıcı etkisini gözler önüne sermektedir. 1999-2002 kriz dönemi inşaat sektörü istihdam artış hızı yıllık ortalama % -6.9 iken, inşaat sektörünün istihdam artışına katkısı %-86.4 ile oldukça çarpıcı bir görünüm arz eder. Diğer bir deyişle bu dönemdeki istihdam azalışının %86.4’ü inşaat sektöründen kaynaklanmaktadır. Bu durum da inşaat sektörü ve istihdamının krize ne kadar duyarlı hale olduğunu göstermektedir. Aşağıdaki grafikler 1980-2002 döneminin görünümünü vermektedir.


1309

Grafik XXIII

Grafik XXIV


2001 krizi, 2002 yılının Kasım ayında yapılan seçimlerde koalisyon dönemindeki partilerin meclis dışında kalması ile siyasal sonuçlarını vermeye başladı. 2002 Kasım ayında, halen iktidarda olan Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) tek başına iktidara geldi. 2007 yılına kadar kriz sonrası uygulamaya konan Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı çerçevesinde IMF ile anlaşmalı olarak sürdürülen ekonomi politikaları 2008 krizi ile birlikte yeni bir sürece girdi. Küresel krizin etkileri bu makalenin tartışma konusunun dışındadır. Ancak AKP döneminin en dikkat çekici özelliği kuşkusuz inşaat sektörünün kazandığı ivmedir. 1999-2002 çöküşünün ardından inşaat sektörünün hızlı bir yükseliş sürecine girdiği gözlenmektedir. Her ne kadar bu süreçte inşaat sektörü sadece iktisadi bir tartışma konusu olmanın çok ötesine geçmişse de, bu tartışmalara da kaynak oluşturması açısından, bu dönemde sektörün büyüme ve istihdama katkısının ortaya konması önemlidir. Hem bu dönemdeki katkıların ortaya konması hem de bu katkıları 1923’ten bu yana farklı dönemlerle karşılaştırma fırsatı güncel tartışmalara da katkı sağlayacaktır.


1310

Bu çerçevede 2003-2015 döneminde yalnızca iki yıl inşaat sektörünün büyüme hızının negatif olması çarpıcıdır. Bu yıllar küresel krizin etkisini gösterdiği 2008 ve 2009 yıllarıdır. Diğer bir nokta 2008 kriz yılına kadar inşaat sektörü büyüme hızının toplam sektörel büyüme hızının üzerinde seyretmiş olmasıdır. 2008 ve 2009 kriz yıllarında inşaat sektörünün büyüme hızı toplam sektörel büyüme hızının altında kalmıştır. 2011 sonrasında ise genellikle inşaat sektörünün büyüme hızının toplam sektörel büyüme hızının altında kaldığı görülmüştür. Son dört yılın üçünde inşaat sektörü büyüme hızı toplam sektörel büyüme hızının altında bir artış sergilemektedir. Sektörün büyümeye katkısı açısından da durum benzerdir. 2008’e kadar yüksek oranda pozitif katkılar gözlenirken 2008-2009 kriz yılları bu katkının sırasıyla % -42.8 ve %-27.4 gibi oldukça yüksek oranda negatif bir katkıya dönüştüğü yıllar olmuştur. 2010 ve sonrası yılların büyümeye katkısı dönemin ilk yarısı kadar yüksek görülmemektedir.

Elde edilen bulgulara göre 2003-2015 döneminde inşaat sektörünün büyüme hızı yıllık ortalama %7.1 iken bu orana 2008 kriz yılı öncesine kadar olan süre için, diğer bir deyişle 2003-2007 dönemi için bakıldığında ilgili oran %13.7 olmuştur. 2008-2009 kriz dönemi ise inşaat sektörünün büyüme hızı % -11.46 olarak bulunmuştur. Bu oldukça çarpıcı bir daralmaya işaret etmektedir. Dönemin akut kriz yılları sonrası ikinci yarısı için yani 2010-2015 için büyüme hızı ise %8 olarak belirmiştir. İnşaat sektörünün bu büyüme hızı açık ki dönemin ilk yarısındaki büyüme hızından düşüktür. Dönemin tamamında inşaat sektörünün toplam sektörel büyümeye katkısı ise %5.8 olmuştur. 2003-2007 dönemi bu oran %9.5, 2010-2015 için %6.7 düzeylerinde iken 2008-2009 akut kriz döneminde inşaat sektöründeki büyümenin toplam sektörel büyümeye katkısı % -65.1 oranı ile yüksek bir negatif düzeyde olmuştur. Aşağıdaki grafikler genel seyri gösterir niteliktedir.


1311

Grafik XXV

Grafik XXVI

Bu döneme istihdam açısından bakıldığında ise genel görünüm şöyledir:

2003-2015 dönemi inşaat sektörünün büyüme hızı yıllık ortalama %7.68 iken, 2003-2007 döneminde %5.7, 2010-2015 döneminde %8.87 olmuş, akut kriz yılları olan 2008-2009’da ise %0.73 gibi oldukça düşük bir düzeyde kalmıştır. Sektörün büyüme hızının gelişiminin aksine istihdam artış hızı ikinci dönem birinci döneme göre daha yüksek seyretmiştir. Dönemin ikinci yarısında sektörün büyüme hızı ile istihdam artış hızı paralellik arz ederken, ilk yarısında inşaat sektöründe istihdam artış hızı sektörün büyüme hızına göre oldukça gerilerde kalmıştır. İnşaat sektörünün istihdama katkısına bakıldığında ise görünüm şöyledir: Dönemin genelinde %18.1 gibi oldukça yüksek bir oran göze çarpmaktadır. Oranın bu kadar


1312

yüksek olmasında 2003-2007 döneminde toplam sektörel istihdam sayısında azalış olmasına rağmen inşaat sektörü istihdamında yaşanan önemli artışın payı vardır. Dolayısıyla bu dönemde inşaat sektörünün istihdama katkısı %44.3 olarak belirmiştir. Dönemin ikinci yarısı olan 2010-2015 yılları arasında sektörün istihdama katkısı %12.4 ile Türkiye ekonomisinin diğer dönemleriyle karşılaştırıldığında yine yüksek bir seviyeye ulaşmıştır. 2008-2009 akut kriz dönemi ise bu oran %0.3 gibi oldukça düşük bir düzeyde kalmıştır.

Grafik XXVII

Grafik XXVIII


1313

Genel Değerlendirme

Aşağıdaki grafikler dört temel noktada Türkiye ekonomisini farklı alt dönemler bağlamında karşılaştırmaya imkân vermektedir. İnşaat sektörünün büyüme hızı açısından baktığımızda kuruluş ve inşa yılları olan 1920’li yıllarda sektör büyüme hızının en yüksek olduğu görülmektedir. Kuruluş yıllarındaki hızlı büyümeyi bir kenara bıraktığımızda, AKP’nin ilk dönemi olarak düşünebileceğimiz 2003-2007 yılları arasında inşaat sektörü büyüme hızının cumhuriyet döneminin en yüksek değeri olduğu görülmektedir. Bu oranı Demokrat Parti dönemi ve Özal dönemlerinin izlemesi Türk sağı açısından inşaat sektörüne verilen önemin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir.24 Diğer yandan İkinci Dünya Savaşı yılları, 1999-2002 kriz süreci ve 2008-2009 kriz sürecinde inşaat sektörünün negatif bir büyüme gösterdiği görülmektedir. Bu negatif büyüme AKP döneminde yaşanan 2008-2009 krizinde özellikle belirgindir. AKP döneminin genelinde ise (bu çalışmada 2003-2015) sektörün büyüme hızının diğer dönemlere göre gerilerde kaldığı tespit edilmiştir. Bu da sektör büyüme hızının 2008-2009 kriz döneminden daha önce hiç olmadığı ölçüde olumsuz etkilenmiş olmasının bir sonucudur.

İnşaat sektörünün büyümeye katkısı açısından bakıldığında ise ANAP döneminin öne çıktığı görülüyor. Her ne kadar inşaat sektörünün büyüme hızı AKP’nin ilk döneminde en üst noktalarda ise de, büyüme hızının toplam büyümeye katkısı anlamında ANAP döneminin başı çektiğini görmekteyiz. Ancak ANAP’ın hemen ardından yine AKP’nin ilk dönemi sektörün büyümeye katkısının en yüksek olduğu ikinci dönem olarak karşımıza çıkıyor. Diğer yandan aşağıdaki tablo açıkça göstermektedir ki, 1999-2002 ve 2008-2009 kriz dönemlerinde inşaat sektöründeki

24 Bu bağlamda Özal dönemine vurgu için Balaban, 2011, Eğilmez, 2015.


1314

küçülme ekonominin küçülmesinin en önemli bileşeni konumundadır. İnşaatın ekonomideki ağırlığının artmasının önemli bir handikabı sektörün krizler karşısında oldukça zayıf olması ve bu dönemlerde gösterdiği yüksek negatif büyüme, dolayısıyla da ekonominin tamamında görülen küçülme eğilimini artırıcı etkisidir.25

Bir diğer önemli karşılaştırma inşaat sektörünün istihdam artış hızıdır. En yüksek istihdam artış hızı 1920’li yıllarda gözlenmiştir ve dönemin inşa-kuruluş mantığı ile uyumludur. 1920’li yıllardan sonra sektörün istihdam artışının en yüksek olduğu dönem DP dönemi olarak görülmektedir. AKP’nin sektörün büyüme hızının ve büyümeye katkısının yüksek olduğu ilk döneminden ziyade sektörün istihdam artışında ikinci dönem verisinin daha yüksek olduğu görülmektedir. Bu AKP’nin ikinci döneminde ilk döneme nispetle inşaat sektöründe daha az büyümenin daha yüksek bir istihdam artış hızı ile gerçekleştiğini göstermektedir. İnşaat sektörünün 1920ler hariç en yüksek büyüme hızının görüldüğü 2003-2007 döneminde ise sektörün istihdam artış hızı 1950-60 döneminin altında kalmıştır. Kriz yılları ise istihdam artışının ya çok düşük ya da negatif olduğu yıllar olarak görülmektedir.

25 Krizlerin inşaat sektörü üzerine etkisini inceleyen çalışmasında Karaca 2010, “inşaat sektörün diğer sektörler içerisinde ekonomik krizlerden en önce ve en çok etkilenen sektör olmasının yanı sıra krizlerden sonra en geç toparlanan sektör olduğunu” bulgulamıştır.


1315

İnşaat sektörünün istihdama etkisi bağlamında bakıldığında26 ise aşağıdaki grafik de işaret etmektedir ki genel olarak AKP dönemi özel olarak da AKP’nin ilk dönemi toplam istidam artışında inşaat sektörünün katkısının en yüksek olduğu dönemlerdir. Bu dönem için genel olarak %10’lar civarına yerleşmiş bulunan işsizlik oranı ve istihdam artışının önemli bir oranda, tabiatı gereği sürekli bir nitelik arz etmeyen inşaat sektöründen kaynaklandığı düşünüldüğünde, bir yandan istihdamın sektörel bileşeninin kalitesindeki zayıflamayı diğer yandan da sektörün krizlere aşırı duyarlılığı nedeniyle bu durumun işsizlik oranındaki artış noktasında önemli bir risk unsuru oluşturduğunu tespit etmek mümkün olacaktır.

26 İnşaat sektörünün diğer sektörlerde istihdamı uyarma yapısına yönelik bir çalışma için bkz, Şenesen, Kaya, Şenesen 2013. Yazarlar bu çalışmada bu etkinin zayıf olduğunu bulgulamışlardır.


1316

AKP döneminde inşaat sektöründeki hızlı büyümenin farklı toplum kesimleri üzerinde AKP iktidarını meşrulaştırıcı etkileri olduğu bilinmektedir. Metin boyunca ortaya konan bulgulara ek olarak bu çalışmadaki bulgular, inşaat sektöründeki büyümenin yanı sıra AKP döneminde bir bütün olarak sektördeki istihdam artışının ama özellikle de sektörün istihdama katkısının oldukça yüksek olmasının, taşıdığı tüm riskler yanında, AKP iktidarının meşrulaştırılmasında diğer önemli unsurlar olduğunu düşündürmektedir. Balaban (2011), genel olarak, inşaat sektörünün sadece ekonominin sürükleyici bir sektörü değil, aynı zamanda ekonominin yeniden yapılandırılmasının yarattığı bazı sorunları çözmenin de bir aracı olduğunu dile getirmektedir. 2002 krizi sonrası yeniden yapılanma sürecinde, AKP dönemi için inşaat sektörünün istihdamla kurmuş olduğu ilişki bu durumun bir örneği olarak değerlendirilebilir. Zira istihdam rakamlarına bakıldığında 2003 yılı istihdam hacminin 2007 yılının gerisinde olmasına rağmen inşaat sektörü istihdamının bu dönem için önemli bir artış gösterdiği görülmektedir.27 Bu bağlamda belirtmek gerekir ki, AKP dönemini nitelemek için çokça kullanılan “inşaata dayalı büyüme” kavramına ek olarak, Cumhuriyet dönemi içinde karşılaştırmalı olarak bakıldığında AKP döneminin inşaat sektörü bağlamında nispeten daha ayırıcı bir özelliği olarak bu dönem için “inşaata dayalı istihdam” kavramından bahsetmek mümkündür.

27 TÜİK verilerine göre 2007 yılı toplam istihdam verisi 20738 bin iken 2003’te bu rakam21147 bin idi. İnşaat sektörünün istihdamı ise aynı yıllar için 1321 bin ve 958 bin olarak belirlenmiştir.


1317

KAYNAKÇA: Ataay, F. (2001) Türkiye Kapitalizminin Mekânsal Dönüşümü, Praksis Dergi, 2, 53-96. Balaban, O (2011) İnşaat Sektörü Neyin Lokomotifi, Birikim Dergi, 270, 19-26. Balaban, O (2012) The Negative Effects of Construction Boom on Urban Planning

and Environment in Turkey: Unraveling the Role of The Public Sector, Habitat International, 36, 26-35.

Batmaz, E.Ş, K. Emiroğlu, S. Ünsal (2006), İnşaatçıların Tarihi, Türkiye’de Müteahhitlik Hizmetlerinin Gelişimi ve Türkiye Müteahhitler Birliği, Tarih Vakfı. Birinci Baskı.

Batuman, B (2013) Minarets without Mosques: Limits to the Urban Politics of Neo-liberal Islamism, Urban Studies, 50(6), 1097-1113

Bora, T (der) (2016) İnşaat Ya Resulullah, Birikim Yayınları: İstanbul. Boratav, K (1982) Türkiye’de Devletçilik, Savaş Yayınları. Çınar, S. (2014) Taşeron Çalışma İlişkilerinde İnşaat İşçileri, Sosyoloji Araştırmaları

Dergisi, Cilt 17, Sayı 2, 37-70. Eğilmez, M (2015) İnşaata Dayalı Büyüme Modelinin Sonu,

http://www.mahfiegilmez.com/2015/08/insaat-onderliginde-buyume-modelinin.html ind. tar: 01.08.2018

Eliçin, Y. (2014) Neoliberal Transformation of the Turkish City Through the Urban Transformation Act, Habitat International, 41, 150-155.

Emek, U., M. Acar (2015) Public Procurement in Infrastructure: The Case of Turkey 84-97 içinde Government Favouritism in Europe, The Anticorruption Report 3. Ed: Alina Mungiu-Pippidi. Barbara Budrich Publishers. Opladen. Berlin. Toronto.

Gülöksüz, E (2009) İnşaat Sanayiinde Uluslararasılaşma ve Sermayeler Arası İlişkiler, Praksis Dergi, 19, 157-189.

Gündoğdu I. (2009) Kentsel Dönüşüm ve TOKİ: Yeniden Dağıtımcı Kentsel Politikalardan Otoriter-Devletçi Kentleşmeye Geçiş? İktisat 499, ss.70-77.

Gürcanlı, G.E. (2013) Kuralsız ve Baskıcı Emek Rejimine Bakarken: İnşaat Sektöründe İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği, Eğitim Bilim Toplum Dergisi, Cilt 11, Sayı 4, 48-80.

Gürcanlı, G.E, U. Müngen (2013) Analysis of Construction Accidents in Turkey and Responsible Parties, Industrial Health, 51, 581-595.

Gürcanlı, G.E. (2014) İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Mücadelesinde Kavramları Netleştirmek, Kavramlarda Ortaklaşmak, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, 54-55, 77-87.

İslamoğlu, H (1983) Osmanlı Tarihi ve Dünya Sistemi: Bir Değerlendirme, Toplum ve Bilim 23, 9-39

İslamoğlu, H., Ç.Keyder (1977) Agenda for Ottoman History, Review I, 1 31-55. Karaca, S. (2010) 1994-2010 Yılları Arasında Yaşanan Ekonomik Krizlerin Türk

İnşaat Sektörüne Etkilerinin İncelenmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü.

http://www.mahfiegilmez.com/2015/08/insaat-onderliginde-buyume-modelinin.html

http://www.mahfiegilmez.com/2015/08/insaat-onderliginde-buyume-modelinin.html


1318

Kasaba, R (1993) Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi, Belge Yayınları. Kazgan, G. (2017) Türkiye Ekonomisinde Krizler 1929-2009, İstanbul Bilgi

Üniversitesi Yayınları, 4. Baskı. Koraltürk, M (2011) Ekonominin Türkleştirilmesi, İletişim Yayınları Kurmuş, O (1982) Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Savaş Yayınları. Kuyucu, T., Ö. Ünsal (2010) Urban Transformation as State-Led Property Transfer:

An Analysis of Two Cases Of Urban Renewal in İstanbul. Urban Studies 47(7), 1479-1499.

Pamuk, Ş. (1994) Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. Baskı.

Pamuk, Ş (2014) Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

Purkis, S (2017) Konut Fazlası mı? Konut Açığı mı? İstanbul Örneği Üzerinden Bir Tartışma, V. Anadolu International Conference in Economics, May 11-13,2017, Eskişehir, Turkey.

Sönmez, M (2015) Ak Faşizmin İnşaat İskelesi, Nota Bene Yayınları. Şahin, Ç (2015) Türkiye’de Kentsel Dönüşüme Dayalı İnşaat Odaklı Ekonomi

Modeli ve Toplumsal Maliyeti: En Temel İnsan Hakları, Sosyal Haklar, Çevre Hakkı ve Kent Hakkı Açısından Eleştirel Bir Değerlendirme, Sosyoloji Konferansları, No:51, 1, 51-81

Günlük-Şenesen, G. (2002) "Budgetary Trade-offs of Security Expenditures in Turkey", Defence and Peace Economics, 13/5,385-403.

Şenesen, Ü; G.Günlük-Şenesen (2015) Türkiye İnşaat Sektörünün Büyüme ve İstihdama Katkısı: 2000'li Yıllar İçin Bir Sorgulama, içinde Tuncer Bulutay’a Armağan, der: N.Yıldırım, s.355-367. Mülkiyeliler Birliği Yayınları.

Günlük-Şenesen, G., T. Kaya, Ü.Şenesen (2013) İnşaat Kesimi İstihdam mı Yaratıyor, Dışalımı mı Uyarıyor?, Ekonomi-tek Cilt 2, No:3, 23-46

T.C Kalkınma Bakanlığı (2015) Ekonomik ve Sosyal Göstergeler 1950-2014. http://www.kalkinma.gov.tr ind.tar. 01.06.2016

Tekeli, İ. (1981) Dört Plan Döneminde Bölgesel Politikalar ve Ekonomik Büyümenin Mekansal Farklılaşması, ODTÜ Gelişme Dergisi, Türkiye’de Planlı Gelişmenin Yirmi Yılı, Planlama Özel Sayısı, 369-390.

Tekeli, İ, S.İlkin (2010) Cumhuriyetin Harcı III, Modernitenin Altyapısı Oluşurken, Bilgi Üniversitesi, İstanbul. İkinci Baskı.

TMMOB, Makine Mühendisleri Odası (2018) İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği, Oda Raporu, MMO/689.

Toprak, Z (1982) Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Yurt Yayınları. TÜİK (2014) İstatistik Göstergeler, 1923-2013, Yayın No: 4361. Türkay, M (2006) Türkiye’de Kapitalist sermaye Birikiminin “Ulusal” Dönüşümü, 19-37,

içinde Türkiye’de Kapitalizmin Gelişimi, der: D. Özmen vd. Dipnot Yayınları.

Türkmen, R., G. Akarca (2014) İşin Cinayeti Olur mu? Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, 54-55, 66-76

http://www.kalkinma.gov.tr/


1319

Wallerstein, I; H. Decdeli, R. Kasaba (1983) Osmanlı İmparatorluğunun Dünya Ekonomisi ile Bütünleşme Süreci, Toplum ve Bilim, 23, 41-54.

Yeldan, E. (2001) Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, İletişim Yayınları. Yeşilbağ, M (2016) Hegemonyanın Harcı: AKP Döneminde İnşaata Dayalı Birikim

Rejimi, SBF Dergisi, Cilt 71, No.2, 2016, 593-620. Yılmaz, K.R (2005) Türkiye’de Kapitalizmin Gelişme Evreleri, Sermaye

Birikimi/Sınıf Merkezli Bir Çerçeve, 211-238, içinde, Kapitalizm ve Türkiye I, haz: F.Ercan, Y. Akkaya, Dipnot Yayınları.

Yılmaz, K.R (2011) Türkiye’de Kapitalizmin Gelişme Süreci ve Krizler: Tarihsel Bir Bakış, İktisat Dergisi, 95-109.

www.tuik.gov.tr

http://www.tuik.gov.tr/


1320

Ek1: Büyüme ve İstihdama Etkileri Bağlamında İnşaat Sektörü

Dönemler Büyüme İstihdam

İnşaat Sektörünün büyüme hızı

(yıllık %)

İnşaat Sektörünün Büyümeye Katkısı %

İnşaat Sektörünün

İstihdam Artış Hızı (yıllık %)

İnşaat Sektörünün İstihdama Katkısı

%

1923-1929 32.7 7.4 36.3 7.5

1930-1938 3.6 2.8 3.9 4.9

1939-1945 -3.9 -4.1 -4.2 -9.1

1950-1960 11.71 7.8 11.52 6.4

1960-1967 7.8 8.4 5.7 8.7

1969-1980 3.7 5.4 3.9 9.2

1984-1989 10.4 12.2 0.7 3

1990-2002 -0.2 -0.3 0.1 0.5

1990-1998 2.2 3 4.5 10.7

1999-2002 -4.6 -84.3 -6.9 -86.4

2003-2015 7.1 5.8 7.7 18.1

2003-2007 13.7 9.5 5.7 44.3

2008-2009 -11.5 -65.1 0.7 0.3

2010-2015 8 6.7 8.9 12.4

akp ve “İnşaata dayalı İstihdam”: İnşaat sektörünün ... · İnşaat sektörünün...

Documents