AINGERU IRIGARAY IRIGARAY(1899-1983)

Zerbitzu Nagusia

el Gobierno Vasco

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURAHizkuntza Politikarako Sailburuordetza Viceconsejería de Política Lingüística

brought to you by COREView metadata, citation and similar papers at core.ac.uk

provided by Hedatuz

Egilea:

ENRIKE DIEZ DE ULZURRUN SAGALÁ

XIX. mendea akitzera zihoanean,lehendabiziko aldiz argia ikusi zuen XX. mendean barrena euskalgintzanzer erran handia emanen zuengizonak. Zut eta gora eraman zuenetxe-txoko minetik heldu zitzaionlekuko hura eta eutsi zion urteen joan-etorrian, hala atseginean nolaatsekabean. Sendakina, kulturazjantzitako gizona, mundu-ikuskerairekia zuena, idazluma zorrotza, huntazeta hartaz izkiriatu zuen hamaikaaldizkaritan eta liburu frankotan,hizkuntzaren eta herriaren aldekomaitasunak gidaturik, betiere. Langilenekagaitza, ikerlaria, aldi eta alde orozuen isuri bere hats bizia, zabala,molde guztietako muturretatik ihesi,zortzi hamarkada luzetan. Horrentestigu dira, konparazio batera, halaIruñeko Euskeraren AdiskideakElkartea nola Euskaltzaindia, halaNafarroako Diputazioaren Euskerarenaldeko Saila nola Eusko Ikaskuntza.Gerra aitzineko eta gibeleko

euskaltzaleen artean lokarri, euskalmunduan eragile eta giltzarri, zenbaitarlotan aitzindari, hark paper zurietanmoldatutakoak, oraindik ere, ikasbideeta jakinbide zaizkigu gertatzen.Beude, hortaz, lerro xumeok AingeruIrigaray Irigaray jaunaren oroitgarri.

1

AINGERU IRIGARAY IRIGARAY

Aingeru Irigaray Irigaray. 1899-1983

ETXEKOAK

Aingeru Irigaray Irigaray 1899komartxoaren lehenean sortu zen,Berako Altzate auzoan. Aita eresendakina zuen eta urte hartan Beranzebilen mediku. Gurasoak ez zirenBidasoa aldekoak ordea, auriztarrakbaizik. Aita, Fermin Irigaray Goizueta,Auritzeko Martinzurginenea etxekoazen eta, ama, berriz, Felisa IrigarayApat, herri bereko Porkaxonekoa.Aingeruk aitarengandik hartu zueneuskararen gaineko maitasuna, aitasendakin ospetsua izateaz landara,izen handiko euskaltzalea eta idazleaere izan baitzen, «Larreko» izengoitiabaliatzen zuena.

2

Martinzurginenea. Aitaren aldeko sortetxea Auritzen. EuskaltzaindiakLarrekoren omenez plaka bat paratu zuen 1972an

Fermin Irigaray, Larreko eta Aingeru semea, Iruritako Palotegian, 1905urtearen inguruan. Gerra aitzineko zenbait idazkitan Aingeruk «Irular»

izengoitia erabili zuen. Irular Irurita ondoko bizkar baten izena zen.Iruritan sortu ziren Aingeruren lau anaiak: Miguel, Luis Maria, Jeronimo

eta Jesus, lehenbizikoa hilabete gutxira hila

Fermin Irigaray laster izendatu zutenIruritako mediku eta senar-emazteakBaztango herri horretako Palotegiaetxera joan ziren bizitzera Aingeruhaur ttipi-ttipia zelarik, eta hantxe sortuziren bere lau anaiak. Bortz haurrideenartean, zaharrena zen gure gizona.Lehendabiziko eskolak ere Iruritanhartuko ditu eta 1909tik goitiLekarozko ikastetxean ikasiko du1915era bitartean.

EUSKAL KONTZIENTZIARENHASTAPENAK

Euskal kontzientzia Baztanen hasieta mamituko zaio. Aitak etxeansortutako giroari LekarozkoIkastetxean zegoen taldexka bateneragina erantsi behar zaio, hanbaitzebiltzan, bertzeak bertze, AitaCelestino Caparrosokoa, Arrigarai etaAita Eusebio Etxalarkoa. Lekarozkoikasketak bukaturik, medikuntza

3

Irigaraytarrak Auritz inguruko Aitzubi deitutako tokian. 1915-18an ateratako argazkia da. Erdian zutik,eskua kopetaraino goratua duena Larreko da, hots, sendakin ospetsua eta euskal idazle handia.Eskuinetik hasita, zutik, planta ederrean, Aingeru. Bere ama, Felisa, hirugarren emaztekia daezkerretik hasita

ikasteari lotzen zaio Zaragozan. Hirihonetan pare bat urte eman ondoren,bertze lau ikasturte Bartzelonaneginen ditu eta Kataluniako hiriburuaneuskal giro jatorra topatuko duikasleen artean —Carlos Amat Iruñekoeuskaltzale lonbratua eta JustoGarate, bertze batzuen artean—.Garai hartan hasiko da euskalliteratura dastatzen eta ildo horretatikzimiko berezia egiten diote betikolapurtar klasikoek. Aingeruk bereeginen ditu lapurtarren joerak etamanerak, era berean, saiatuko da ildohoriek ikaskideen artean zabaltzen;Haraneder eta Axularren idatziak,batez ere.

4Jakin nahiak bulkaturik, Aingeruk espezialitateak atzerrian egin zituen. 1924ko irudihau Parisen hartua da. Gure sendakina zutik ageri da, hirugarrena ezkerretikhasirik

Ikasketak bukaturik, doktore mailakoak Basurtoko

Ospitalean egin zituen eta han parada izan zuen,

ikaskideen artean, jende euskaltzalearekin

harremanak izateko, Justo Garaterekin, esate

baterako. Argazkian Teodoro Hernadorenarekin

azaltzen da

Euskalgintzan barneratzeaz batera,sendakintzan ere trebatuko da. Izanere, doktore mailako ikasketakBasurton eginen ditu eta, Bizkaian ere,lagun-giro aparta eginen du —bertzeak bertze, TeodoroHernadorena zizurkildarra, Ipar EuskalHerrian bertsolaritza berpiztu zuengizona—. Ondoren, jakin-nahiakbultzaturik, Parisera abiatuko daespezialitate batzuk egitera, etaondotik, Alemaniako Frieburg hirira;bertan jakintza handitzen duginekologian, urologian etaroëntgenologian. Bidaia horiek paradaeskaintzen diote hizkuntzetan eretrebatzeko: ingelesaz eta frantsesazlandara, alemaneraz ere bazekienpoliki.

Iruñera itzulirik, berehala hasiko dalanean Udalaren menpe zegoen Casade Socorro delakoan —oposaketanlehendabiziko postua atera ondoren—.1924. urtea zen hura. Ondotik,1927an, Etxez etxeko UdalAsistentziara pasako da etakontsultategi pribatua ere zabaldukodu. Aita-semea, bi-biak aritu zirenlanean Iruñeko Orreaga etorbidekokontsultategi hartan. Izan ere, 1915etikaitzinera, aitak Nafarroako Ospitaleanziharduen lanean, Iruñeko SantoDomingo karrikan zegoena, eta familiaosoa hiriburura joana zen bizitzera.

5

Aingeru, anaiak eta gurasoak,Iruñean, 1916an. Larrekok aitzineko

urtean plaza irabazia zuenNafarroako Ospitalean etaaitzindaria izan zen zinez

ebakuntzen alorrean. Hasieran,Iruñeko alde zaharrean bizi izan

ziren eta gero zabalgune berrian.

1927 hartan, Aingeruk atzera Parisajoko du espezializazioko ikasketakbururaino eramateko asmoz eta etxerabueltaturik, medikuntza-lanazabalduko du bertze zeregin zehatzbatzuen bitartez. Beraz, artean hogeitahamar urte bete gabea zelarik, gizonjantzia eta jarria zen sendakintzan. Etamediku-lan hori bertze esparru bateraere eraman zuen, hots,sindikalgintzara; Eusko LangileenAlkartasunera, zehazki, bolondres gisa

aritzen baita eta 1932an ELAko kideegin zen. Artetik errateko alderdiabertzalearen ekintzetan etaekitaldietan ere hasiko da partehartzen, eta, are gehiago, Irlandaraere bisitan joan zen, hainbatabertzalerekin batera. Dena dela, hanikusitako gauza batek sakonki minduzuen, gaelikoa gibelerat baitzihoan etahauxe idatzi zuen, 1934an, Argia-renegutegian, hemen ere gertatzen arizenaz ohartarazteko:

6

Irlandara egindako bidaia herrialde horrek askatasuna erdietsi berri zuenean. Hango hizkuntzarenbeherakada ikusirik, hemengo abertzaletasunari eskatu zion euskararen aldeko zinezko jokamoldea eta ezapaingarri hutsean oinarritua. Aingeru zutik ageri da. Behetik hasita hirugarren ilaran bigarrena da.

Euskal Herrian gauzak ondo joateko,ardura handiago beharko zaio emangure mintzaira zaharrari.Abertzaletasunak, politika den aldetik,asko aurreratu du; ez dezakegu berdinerran euskara gure ele hunetaz.Euskaldunen eginbeharra, orai, dairautea, euskaldun egotea beti. Argi askidakusgu, euskotar euskaldunbatengandik eusko erdaldunbatenganaino doaien bide luzea;horrengatik, abertzale euskaldunak zatiberezi batean behar gindezke...Askatasunarekin, euskara berriz lasterhedatuko dala diotenei, on izanen zaie,beheko lur hunetan agertzen danaerakustea. Irlandan garrantzi gehiagoeman zaio beti politikari mintzairaribaino; orai (nere begiekin ikusia) ezingaizkiago daude. Azken ehun urtehorietan Irlandak irabazi du askatasuna,baino... gauza gogoetagarria! denboraberean galdu du bere mintzairazaharra... Salneurri goraxkoa deritzait,Irlandako askatasunaren neurria...Oraindanik ez badugu hobesteneuskara, etxean eta karrikan, neke etazail izanen zaigu gero ereaskatasunarekin... Euskaldun herrietan,hitzaldiak euskaraz behar dira,antzerkiak euskaraz ere; euskaldunetan,euskaraz bakarrik. Hala balitz, ez zengertatuko hori dena; abertzaletasunarenaitzakiarekin sartzen dela euskaldunherrietan hiri handietikako gazterien etamintzalarien erdara...

(«Abertzale bai, baina euskaldun»artikuluko pasartea)

Horra beraz, gerra aitzineko girohartan Irigarayk sumatzen zuenerrealitate mingotsa, Larreko bera eretristatu zuen errealitatea. Honelaadierazi zuen bertze behin ereAingeruk —Iruñeko La Voz de Navarraegunkarian, gazteleraz idatzitakoartikulu batean— bere arrangurahandia eta abertzaletasunak, oro har,euskararekiko erakutsi zuensentiberatasun motelaren gainekokexa bizia:

Aunitzetan abertzalekideak ikusiditugu Bilbotik hurbil dauden herrietanedota Zubirin, Lekunberrin edoElizondon barrena, eta, ez diradeustarako ere harritzen haurrakerdaraz mintzatzen aditzerakoan:hizkuntza borroka gogorrean ari daherri horietan eta «abertzale» horiekenteratu ere ez dira egiten.

(Gaztelerazko testuaren zatia, XabierErize, 1997)

7

IRUÑEKO EUSKERARENADISKIDEAK

Aingeru Irigarayk ikasketak bukatueta lanean hastearekin batera,indarrean ekin zion euskararen aldekolanari eta gogotik idazteari. XX. mendearen hirugarren hamarkadahartan bertze belaunaldi bat hasi zenzeregin horretan eta, bertan, Aingerukokatu beharra dago. Berarekin baterabertze izen batzuk ere bai: BlasFagoaga, Miguel Inchaurrondo, PazZiganda eta bertze. 1925etik aitzinera,aurreko belaunaldiko euskaltzaleekinelkarrekin aritu ziren. Hortaz, Aingerukbat egin zuen aitzinetik lanari erabatlerratuta zeuden Larreko, Manezaundi,Jose Agerre, Damaso Intza etabertzeekin. Denak elkartu zirenIruñeko Euskeraren Adiskideak deituelkarte gogoangarri hartan. Elkarteeraginkorra izan zen hura, harat-honateuskal jaiak antolatu zituena. Garaihartako Nafarroako mugimendueuskaltzalea arras ongi aztertua duenIruñeko Xabier Erize Etxegarai euskalfilologoak halaxe dio bere doktorego--tesian:

Nabarmentzekoak dira Nafarroakohainbat herritan antolatu zituzten euskaljaiak, euskal hizkuntzakomunitatearenagana bideratutakosaioen ezaugarri ia guztiak beraietanbiltzen baitziren: kontzientzia piztea,euskara hautatu eta erabiltzeko bultzada,euskararen transmisioa, herri euskarareneta literatur euskararen uztardura...Garrantzi handia eman zioten euskararenberezko transmisioa —familia bidezkoa,herri girokoa...— bideratzeari eta horrenerakusle bikaina Euskeraren Adiskideakelkartearen herri euskaldunetako haureuskaldunentzako jai eta sariak ditugu.

(Nafarroako Euskararen HistoriaSoziolinguistikoa 1863-1936)

8

EUSKAL KUL TURAREN BARNEAN

Euskeraren Adiskideak, gerra aurreko elkarte euskaltzale eraginkorra izanzen benetan Nafarroan. Irudiko aldizkari horretan Aingeruk argitaratu zuenNafarroako hizkuntza-mapa, berak egindako ikerketen ondorioz.

Aingeru Irigarayk, bertzalde,ezagutzen ditu urte haietako kulturarenbultzatzaile eta eragile ospetsuenak.Horien artean, Arturo Campion, Azkue,Lacombe, Julio Urquijo eta bertze.Iruñeko etxean, berriz, astero-astero,solasean biltzen da jende frankorekin,bertze batzuen artean, Manezaundieta Zaldubirekin. Aitak bezala, semeakere, sentiberatasun handia zuenmugaz haraindiko euskaldunei buruzeta beti saiatu zen azpimarratzenNafarroak Lapurdi eta NafarroaBeherearekin zuen lotura hura, baitahizkuntzari doakionez ere.

EUSKO IKASKUNTZA,EUSKALTZAINDIA

Bi erakunde hauetan ere aritu zen.Eusko Ikaskuntzan (1918aneratutakoa) 1924an sartu zen eta hiruurte geroago Holandako Den Haaghirira joan zen Eusko Ikaskuntzarenizenean Julio Urquijo etaLacomberekin batera, han egitekoazen filologiaren gaineko biltzarrera.Eusko Ikaskuntzaren ospea eta itzalahandi-handia zen gerra baino leheneta 1933an batzorde iraunkorreko kideizendatu zuten Lizardik utzitako tokiabetetzeko. Handik urtebetera, aldiz,idazkari ordezko izendatu zuten.Harreman handi-handia izan zuen,noski, Eusko Ikaskuntzako kide etalaguntzaileekin, horien artean, JoxeMigel Barandiaranekin.

Aldi berean, urgazle egiten duteEuskaltzaindian, 1929an. Aita,Larreko, bere aldetik, hamar urtelehenagotik ari zen, bertzeak bertze,Nikolas Ormaetxearekin batera.Hortaz, ikus daitekeenez, askilanpetua ibiliko zen Aingeru: lanbideabera, bere zaletasunak, ikerketak,izkribuak, erakundeetako postuak etafamilia, jakina. Horregatik, proposatubazioten ere, ez zen AlemaniakoTübingeneko Unibertsitateko«Romanisches Seminar» mintegirairakurle gisa joan.

9

EUSKARAREN GALERAIZUGARRIA

Izan ere, afera batek tai gabe urratuzuen Nafarroako euskaltzale haienbihotzaren zola, hots, euskararenalimaleko galerak, hizkuntza gibeleratbaitzihoan, zirriketan, maldan beheitiNafarroako ibar eta herri aunitzetan.Ordurako lekutan zeuden BonapartePrintzeak 1863an paraturiko mugak.Aingeru Irigarayk, Larrekok bezala,arrunt ongi bazekien hori, hau da,euskarak gero eta lurralde murritzagoazuela Nafarroan, eta horrexegatikparte hartu zuen arestian aipatutakoekitaldi guztietan.

Garai horretan lotuko zaiohizkuntzaren geografiari buruzkolehendabiziko ikerlanak egin eta agiri

zaharrak biltzeari. Alde batetik bertzera,ibarrez ibar, herriz herri ibiliko da datujakingarriak biltzen, berriak jasotzen,eta, lan-ibilera horien emaitza izanen daeuskararen egoeraz argitara emanzuen mapa; hau da, noraino iristen zeneuskara 1933an eta herri bakoitzeaneuskarak zuen indarra edo ahuldadea,erran nahi baita, inkesta bat egin zuenikusteko, adinaren arabera, nork zekieneuskaraz mintzatzen eta nork erabiltzenzuen. Ikerlana Errepublika garaianeginagatik ere, ez zuen oso--osorik karrikaratuko hogei urte iraganartean. Tartean, jakina, Francorenzoritxarreko altxamendua gertatubaitzen.

10

Aingeru eta emaztea, M.ª Rosa Imaz Aranguren andrea.Sortzez donostiarra bazen ere, amanafarra zuen, Irunberrikoa. 1934anezkondu ziren Lezon eta bizi, berriz,Iruñean

Bonaparte printzeak bere mapafamatua 1863an argitara eman zuen.Bada, ez zen halakorik gehiago egin

Aingeruk berea 1933an plazaratuartean, irudian dagoen horixe. 70

urtetan euskara arras hila zenNafarroako ibar eta herri aunitzetan.

Konparazio batera, Aingeruk ezagutuzuen ama Felisaren izeba urroztar

bat, gazteleraz gaizki moldatzenzena, eta, pentsa, non dagoen Urrotz

hori, Iruñea eta Agoitz artean, gari-herrian, alegia

GERRA ETA ONDORIOAK

Aingeru Irigarayk bere emazteaizanen zena Donostian ezagutu zuen.Lanaren eta karguen karietarat, maizjoaten baitzen Gipuzkoako hiriburura.M.ª Rosa Imaz Arangurenek —halabaitzuen izena emazteak— aitaOrdiziakoa eta ama Irunberrikoazituen. Lezon ezkondu ziren, 1934an,eta Iruñea hautatu zuten bizitzeko.Esposatu eta bi urteren buruanAingeruren bihotzean sekulan ongiorbanduko ez zen urradura gertatuzen, hots, gerra. Ikaragarrizkozartakoa izan zen, beldur-aroarenhasmenta, hil artean itzaliko ez zenoroitzapen hitsa. Orobat, berdingertatu zitzaien euskal alorreannabarmendu guztiei.

Uztailaren 18aren ondoko egunhaietan, erreketeek eta falangistekjende aunitz atzeman eta hil zutenNafarroan. Aingeruk badaki bere izenazerrenda beltz haietako bateanzegoela, eta, zirt-zart, ihesari eman etaSarara iristen da Urdazubiko idazkariSalaberrik lagundurik. Orduan,Diputazioko presidenteak, Arraizajaunak Larreko deitu eta manatu zionhobe zela Aingeru etxera itzultzea,bertzenaz harendako are kalte etaarrisku handiagoa izanen zela.Larrekori pasaporte berezia eman etaagindu zioten semearekin itzultzeko.Aingeruk ez zuen inola ere Iruñeratunahi, baina azkenean berme emanzioten deus ez zitzaiola gertatuko etakontuan hartuta familia Iruñeanzegoela, bueltatu zen, Saran gelditzeamakurrago gerta zitekeelakoan.Orduantxe hasiko ziren harendakozinezko urte latzak. Izan ere, ez zengiro odolak gainezka egin zuenNafarroa hertsi hartan. Iruñeko UdalakAingeru botatzen du bere medikukargutik, arrazoi politikoak zirelamedio. Mutua-etxeak, bere aldetik,hartua zuen Irigaray sendakinaerrekriminatzeko akordioa. Euskararidagokionez, zer erranik ez, leizezolarat botatzen entseatzen dira. Askida erratea frankistek herri batzuetakohilerrietako euskarazko idatziak kenduzituztela. Irigaraytarrek, zer gerta ere,

11

gisuz estaltzen dute Paulino Caballerokarrikako etxeko atalarrian zegoenizkribua.

EZIN KONTA AHALAARTIKULU ETA IDAZLAN

Irigarayk gazterik heldu zion idazteari.Izkiriatzea ez baitzen arrotz etxe hartan,aitarengandik berarengandik hartubaitzuen zaletasun hura eta garaikoidazle gehienak ere ezagutu etaadiskide zituen, eta, argi dago zeinidazmolde zitzaion laket, hots, lapurtarklasikoen moldea herri-euskararekinelkar hartuta. Bere lehendabiziko lana1926koa da: Eusko IkaskuntzenNazioarteko Aldizkarian-RIEVen idatzizuen «Notas al nuevo mapa del PaisVasco» izenburuko idazlana.

Hortik goiti, aunitz artikulu izkiriatuzituen hamaika aldizkari etaargitalpenetan, gerra aitzinetik etaondotik, gai asko eta askoren gainean,sekulako jarioan. RIEVen ematen dituartikulu andana, tartean 1928an ElQuijote liburuaren kapitulu batenitzulpena, urte hartan Iruñeko Udalakantolatutako sariketan aurkeztua etasaritua. Halaber, Ipar Euskal HerrikoGure Herria-n, Yakintza-n, EuskoFolklore Urtekaria-n, Iruñeko La Voz deNavarra egunkarian, eta inoizka ere,bertze zenbait argitalpenetan partehartzen du. Gaien aldetik denetikdago: euskal idazleak eta hauekplazaratutako lanak, liburuen gainekoiruzkinak, literatur hizkera, euskalantzerkia, euskararen ortografia,

12

Honatx Iruñeko etxeko atalarria. Halaxe dio: «Irigarai baita. Edozein txoriri eder bere kafia». «Baita» hitza etxea izendatzekoerabiltzen da Bidasoa aldean eta «enea»-ren pareko da. Egun,

Aingeruren seme Joxe Angelek gordeta du

herri-kantak, euskararen gaineko agirizaharrak eta hizkuntzaren lekukotasunhistorikoak, usadio eta ohiturazaharrak, folklorea, esaerak,onomastika-kontuak, politika-solasaketa bertze. Azken buruan, bizitzaosoan gogoko izan zituen gaiak. 50idazlan baino gehiago dira, gerra--hotsak zabaldu ziren arte han--hemenka argitara emanak. Gerrak,zarrast, errotik moztu zuen etorri handihura eta isildu ziren euskal letrak,bortxaz eta beldurrez isilarazi, jakina.Hala ere, izan zen isiltasuneanmintzatu zenik, hots, Larreko, Gerlaurte gezur urte izkribu gogoangarriharen bitartez.

13

Horratx bere lehenartikulua, RIEVen argitaraemana. 1926. urtea zen

hura. Hasmentako horri ezinkonta ahala artikulu jarraiki

zitzaizkion. Idatzi ahala harenitzala handituz joan zen

euskalgintzan

Gerra-aroak ezarritako muga, zigor eta beldurrengainetik, Aingeruren aitak, Larrekok, Iruñeko girohertsiaren lekukotasun hunkigarria utzi zuen isilpeanidatzitako Gerla urte gezur urte liburu gogoangarrian.«...Debeku latza! Idatzi ez, mintzatu ez! Sarri, deiturakere itzulikatu beharko....Hemendik aitzina inor ez daoroituko, hemen euskaldunik izan ote dan ere...»

Idazki horietan guztietan,sendakinak bere ikerketak eta lanak,bere aldekotasunak eta joerak, berepentsamoldea eta literatur isuriak,bere arrangurak eta kezkak islatzenditu. Hizkuntzari doakionean, argidago Irigaray, nafar-egileeuskaldunak bezala, ArturoCampionen jarraitzaile izan zela,Iruñeko maisu handiak Aranazaleekinizandako eztabaidagai guztietan:batetik, euskararen batasun bideaneta bertzetik, garbizalekeriari aurreegiterakoan. Nafarrek ez zuten bateremaite Aranak proposatutako etaezarritako eredua, tradizioarekin etaherri-hizkerekin deus ikustekorik ezzuelakoz eta, oro har, bertze eredubaten alde jokatzen zuten, idazleklasikoen eta herri euskara aintzathartuko zuen aukeraren alde, bideemanez Nafarroako hizkerei, betiere.

Alde horretatik, honatx LuzaidekoEnrike Zubiri, Manezaundi idazlearenerranetan Aingeru Irigarayk erabilitakomoldeaz dioena: «garbia, ernea etabakhuna, hain gisa goxokoa eta argia,nun mendiez bi aldetako eskualdunekulertzen ahal dutena errexki,dremendenik neketasunik gabe»(Xabier Erize, 1997). Horra hitz horieidarien bertze ezaugarri bat, nafar--idazle aunitzengan topa daitekeena,«mendiz bi aldetako euskaldunak».

Izan ere, hemengo egileek «mendizharatako» eta Nafarroako euskalhizkeren loturak nabarmendu zituzteneta begi-bistakoa da hizkera horienguztien ekarria haien izkribuetan.Horretan, gehien nabarmendutakoenartean, Aingeru Irigaray dugu.

14

Gure Herria,mendiz haraindiko

aldizkaria.Argazkiko alean

Aingeruk «Euskaldunantzertia» izenburuko

artikulua eman zuen

BERRITIK HASI BEHARRA

Gerrak zartako latza eman zioneuskalgintzari alde guztietan, errekazolarat bota zituen ordura artekoahalegin eta mugimendu guztiak.Jende euskaltzalea barreiaturikzegoen: hainbat hilik, aunitz zigorturik,denak mutuaraziak, gogoz abaildurik,indarrez ahul, bihotzez eri, arrunttrenputxarturik. Ez zen giro, jakina. Aregutxiago, Iruñea beltz hertsi hartan.Horregatik, Aingeru Bidasoa alderalekutzen da, Hondarribira, zehazki, etahango sendakin-lanpostua hartzen du.1942 urtea da. Hurrengo urtean familiaGipuzkoan finkatzen da. Hortik goiti,lana zela medio, gero eta usuagoDonostiara hurbiltzen da eta harajoanen dira denak bizitzera.

Urteak joan, urteak etorri, familianhiru heriotza gertatzen dira. Aita,Larreko, 1949an; emaztea, M.ª Rosa,berriz, 1952an —Aingeru lau seme-alabekin alargun gelditzen da—, eta, finean, ama Felisa Irigaray Apat, 1956an. Bertze gisa,urte haietan, 1952an eta 1953an,Iruñeko Udalak eta Diputazioak,hurrenez hurren, atzera bota zituzten 1937an lanetik kanporatuakizateko erabakiak. Hala ere, Iruñean lanean hasteko lanposturen bat libre gelditu behar zen eta hori ez zen gertatu 1962a arte. Hortaz, Donostian lanean,ondoren baita Iruñean ere, eta halaxe segituko du bi hiriburuen artean bi lanetatikjubilatzeraino.

15

Aingeru eta lau seme-alabak: Xabier, Juan Miguel, José Angel eta Maite

Gerra ondorengo urte haietanmugimendu euskaltzalearen sua arrasitzalia baldin bazegoen ere, poliki--poliki, pindarrak hasi ziren. Kanpotikhila bai, baina barne-muinean hantxezirauen euskaltzaletasunaren sutegiak.Orduan, handik hauspotu, hemendikzirikatu, hortik hats eman eta supizgarri hura zabaltzen hasi zen zoko--moko guztietara. Sukingarrantzitsuenetarikoa Aingeru Irigarayizan genuen, alor aunitzetan, gainera.Konparazio batera, BizkaikoDiputazioko Kultur Sailaren aterpean,Azkuek Euskaltzaindia eratu zuenean,Nafarroaren izenean bi gizon eginzituzten euskaltzain oso: bata, EladioEspartza, eta, bertzea Aingeru.1941ean gertatu zen hura eta handikaurrera, Euskaltzaindiareneginkizunetan, eginahalean, partehartu zuen. Lumari heldu zion, berrizere, hil artean esku artean erabili zuentresna. Gerra ondorengolehendabiziko artikulua Amigos delPaís elkarteko buletinean eman zuen1945ean eta aldizkari horretan 50idazlan baino gehiago idatzi zituen.Urte haietan karrikaratu zuen,bertzalde, bere lehendabiziko liburua:Primitiae linguae vasconum HugoSchuchardt hizkuntzalariaren izenburubereko jatorrizko testuarengaztelerazko bertsioa, Salamankan,1947an.

KULTUR BIDEETAN INDARREAN

Kultur bideetan gero eta sartuago,1953an Amigos del País elkartekoliteratur aldizkarian ere hasiko daizkiriatzen, euskara hutsez, gainera.Aldizkari horren izena Egan da, etahasmentatik beretik zuzendari daArrue eta Mitxelenarekin batera. Aldianbehin, artikuluak plazaratzen ditu etahorietarik asko «Naas maas» izenekosailean. Abantzu ehun idazlan. 50ekohamarkada honetan ere Principe deViana erdal aldizkarian ere argitaraematen du. Aurrerantzeko gaiguztizkoetariko bat hauxe izanen zen:izan dela euskaraz idatzitakoliteraturarik eliza-gaietatik kanpo. Ildohorretatik, hara zer idatzi zuen behin:«Profano delako sailean zenbait obraaipagarri badugu euskal literaturan,jendeak eta euskalzaleek berek usteduten baino gehiago; erdal jakitunekbehin baino gehiagotan esan duteliteraturarik ez dugula, eta dugun apurhori eliza-gaiez mamitua izan dena.Hori ez da egia osoa... eta euskaljakitunek berek merezi duten bainoliteratura gehiago dugula esangoginuke; dugun apurra ezagun ezdelako, irakurtzen ez delako, etairakurtzen delarik preziatzen ezdelako! Hau da egia».

16

17

Horra Egan aldizkaria etabarneko «Naas maas» atala.Aingeru 1950ean hasi zenidazten aldizkari honetan etaeten gabe segitu zuen 1981urtera artean. Garai hartanhasi zen Apat-Etxebarneizengoitia erabiltzen, amarenaldeko deiturak zirenak

Nafarroako Príncipe de Vianaerdal aldizkarian inoiz ere idatzi

zuen. Alde horretatik,azpimarratu behar da 1965ean,aldizkari honetan argitara eman

zuen lan mardula, hots, «Esbozobio-bibliográfico de literatura

eúscara profana»nabarmentzeko elizatik kanpoeuskal literatura ere izan dela

Euskaltzaindiaren bilera batean, 1963ko urriaren 25ean, Bilbon. Aingerurekin batera, bertzeak bertze,Villasante, Bordari, Zavala, Alfontso Irigoien, Antonio Arrue, San Martin, Aresti eta Lekuona zaharra

Halaber, Gipuzkoako Julio deUrquijo Mintegian kide izendatzendute 1954an, eta, gogatsu partehartzen du literaturaz eta kulturazjantzitako giro horretan. Mintegi huraikerlari, hizkuntzalari eta historialarientopaleku bihurtzen da: Lacarra,Holmer, Bouda, Mitxelena,euskaltzainak eta bertze.

Hiru urte geroago, aldiz, Iruñetik hotsegin zioten, eskuhar zezan NafarroakoDiputazioko Principe de Viana kulturerakundeak eratutako Euskerarenaldeko Sailean. Sail hura eratu zutengainetik beheiti zetorren hizkuntzarenizen ona goratu nahian. Garai hartanIruñeko gizon ospetsu euskaltzale batzen diputatu, Miguel Javier Urmeneta,alegia, eta, haren aterpean lan gaitzaegin zuten sail hartan bildutakoek.Sendakin bat zen arduraduna, hots,Pedro Diez de Ultzurrun Etxarteiruinxemea eta elkarrekin,kolaboratzaile andanarekin batera,hamaika ekitaldi antolatu zituzten:euskal jaiak, haur-azterketak,sariketak, bertsolari-txapelketak etabertze. Era berean, euskarazkoaldizkari bat plazaratuko dute,Principe de Viana izenburukoa, eta,Iruñeko Diario de Navarra egunkarian«Nafar Izkuntzan orria» sortuko dute.1977a artean, Diez de Ultzurrunekeraman zuen orri horren ardura eta

hortik aitzinera, berriz, AingeruIrigarayk, eritasunak lan horretansegitzea galarazi artean. Orobat, garaihartan bertze bi aldizkari atera zituenDiputazioak, Fontes de LinguaeVasconum eta Cuadernos deEtnología y Etnografía, Jose MariSatrustegiren zuzendaritzapean. Bada,argitalpen horietan guztietan ere oparoizkiribatu zuen, baita Euskeradelakoan ere, edota harremana izanzuen Miranderen eta Peillenen Igelaaldizkariarekin eta noiz edo noiz El Bidasoa aldizkariarekin ere bai.

18

Aingeru Irigaray Iruñeko Pedro Diez de Ultzurrunsendakin euskaltzalearekin Leitzan, Orixeri egindakoomenaldian, 1957an

LAN BALIOSAK

Begi-bistakoa denez, zahartzaroarenatarian, lan aunitz eta plantakoakzerabilzkien esku artean. Arruntezaguna zen, bertzalde, ospe handikogizona, euskaltzale hauta, eta, geldigabe bere gustuko lanari lotzenzitzaion, hots, ikerkuntzari etaidazteari. Astia topatzen zuenartxibategietara, maizko, jotzeko. Ezziren gutxi izan gero, NafarroakoArtxibo Nagusian aurkitutako agirizaharrak, euskararen berri ematenzutenak, bere adiskide FlorentzioIdoatek, hots, Artxiboko zuzendariaklagundurik. Gehien gustatzen zitzaionkontua zen hura, hau da, paperzaharretan arakatu, euskarari buruzkolekukotasun historikoak topatu etaargitara emateko. Arrazoi berbera zelamedio, Iruñeko ElizbarrutikoArtxibategira ere hasi zen joaten. Baliohandiko izkribuak aurkitu zituen, bereidazlanetan, harat-honat, isurizituenak.

Agiri, testigantza eta paper horiekguztiek salatzen zuten agerikoa zena,hots, euskarak lurralde zabal-zabalakeduki zituela garai batean, denborarenzorigaiztoko joanean, arras galduak.Lekukotasun horien guztien bildumaederra egin zuen 1974an argitaraemandako Una geografía diacrónicadel euskera en Navarra delako liburu

19

Principe de Viana euskal aldizkaria. 1966tik aitzinera urte haietaneuskalgintzan zihardutenen topaleku. Aingeru ere hantxe aritu zen1973an aldizkariari hegalak moztu artean. Urte horretatik aurrera,aldizkariko jabe berriek argitalpena erreka-zolarat bota zuten

Diario de Navarra egunkariaren euskal orria, orri garrantzitsua garaihartan. Gero, lehenbizi Diez de Ultzurrunek eta ondoren Aingeruk utziondoren, arduradun berriek bertze bide bat hartu eta orria goitik beherahondatu zuten

mamitsuan. Ildo beretik, hiru urtelehenago argia ikusia zuen Noticias yviejos textos de la «linguanavarrorum» izenekoak.

Halaber, 69an, euskara ikastekoikasbide bat argitara eman zuen,lehenengo eta bigarren mailakoikasleei zuzendua: Jostatuz mintzairaikas. Bertze liburu bat Poesíaspopulares de los vascos izan zen.Orobat, liburu zinez baliagarriaProsistas navarros contemporáneos enlengua vasca. XX-garren mendekoNafarroako euskal idazlariak, 1958an,Nafarroako Diputazioko Principe deViana erakundeko Euskeraren aldekoSailak argitara emana. Azkenik,Itxaropena etxeak Euskalerriko ipuiñakizenburuko liburua plazaratu zion,Kuliska sortaren barruan, 1957an.

20 Urte luzeetako ikerketalanen emaitza irudianagertzen den liburuaneman zuen: euskararenlekukotasunakmendeetan barrena

Iragan mendeetakoeuskarazko testuak; gure

historiako agiriak etagertaerak; jostetak, elezaharrak eta mitologia.Horra hor liburu horren

edukia

Liburu honetan AingerukEnrique Zubiri,Manezaundiluzaidarraren etaLarrekorenartikuluak, kronikaketa kontakizunakbildu zituen

AZKEN URTEETAN ERE JORI

Urteen zamak aitzinera eginagatikere, Iruñeko sendakina indarreanzebilen, buru emanez hainbertze etahainbertze eginkizuni. Konparaziobatera, Sánchez Carrión, Txepetxsoziolinguista ospetsuarekin batera etaJulio Caro Barojaren laguntzarekin,saiatu zen Diputazioa konbentzitzeneuskararen aldeko zinezko plana eginzezan. Diputazioak baietz erran zuen.Aingeruk eta Txepetxek eskoletanerabiltzeko liburu berezi bat prestatuzuten, baina Nafarroako Erakundenagusiak ez zuen bere lana egin.Liburua eginda dago, baina oraindikez du argia ikusi. Ordurako, 70ekohamarkada hartako hirugarrenurterako, Diputazio barnekoeuskararen gaineko sentiberatasunaaldatua zen, arruntean, gainera,hizkuntzaren kalterako, jakina.

Artikuluak eta idazlanak etorrihandian, harat-honat, argitara emateariinola ere utzi gabe, Euskaltzaindiakzekarzkion lanekin eta ardurekinbatera, Aingeruk gogo biziz parte hartuzuen bertze euskal erakunde batenberreraketan, Eusko Ikaskuntzan,alegia. Hantxe aritu zen J.M.Barandiaranekin eta berpizte hareneragile nagusiarekin, hau da, AgustinZumalaberekin. Gerra aitzinekobatzordeko kide izan zenez, oraingo

21

Francisque Michelezagunak 1857an

idatzitako Poésiespopulaires des

basquesargitalpenaren

itzulpenaberastua eta

ohar nahizekarpen

aunitzezhornitua

Lafitte lapurtarrarekin Auritzen, 1972ko irailaren 10ean,Euskaltzaindiak Larrekori egindako omenaldian

aldi eraberritu honetan batzordekideiraunkorra izan zen, biziartekoa,1977tik goiti. Aingeruk gogoan gorderikzeukan Eusko Ikaskuntzak 1936a bainolehen izan zuen ospea eta itzala, eta,beharrezkotzat jotzen zuen moldehorretako erakunde baten zereginaeuskal kulturari zerion usain eta joerahertsi horiek gainditzeko.

Muturreko jarrerak sumatzen zituen,konparazio batera, euskararenbatasunaren aferaren gainean.Gaztarotik erakutsia zuen horri buruzko

kezka. Batasun bidean aitzina jotzearenaldekoa zen, baina azken urte horietannagusitu eta gehien erabiltzen ari zirenmanerez eta moldeez hagitzarranguraturik zebilen, bolada luzehartan herriko hizkerak, mintzairabiziak, azken finean, hizkuntzarenbizitasuna bazter gelditzen ari zelakoz.Aingeruk zentzuzko bidea proposatuzuen, bide zabala, «erdiko bide bat»,pixkana-pixkana aurrera egitea,dogmatismoetatik ihesi, bizitzarengainontzeko alorretan bezala. Ezzebilen eroso giro teinkatu hartan.

22

Eusko Ikaskuntzaren berpiztaldian gogoz eta bihotzez aritu zen Aingeru. Oñatin, 1978koirailaren 24an, hartutako argazki horretan, bertze batzuen artean, Barandiaran eta Villasanteageri dira Aingeruren inguruan

Horratx Aingeruren bi azkeneko lanak, FontesLinguae Vasconum aldizkari ospetsuan argitara

emanak, 1982an. Azkenera arte bere guztizkogaiak erabili zituen: «Euskara Galipentzu aldean»(XVII mendean) eta «Nafarroako Ospitale Zibila eta

euskera XVII mendean»

HONDARREKO

Aingeru Irigaray Irigaray 1983koazaroaren 28an hil zen Donostian, 84 urtetan. Zendu eta berehala Iruñeraeraman zuten eta Nafarroakohiriburuko kanposantuan datzaehortzia. Haren lanari eta eraginariburuz erran eta idatzi direnen artean,Koldo Mitxelenak ondoko hau adierazizuen, «asko zor diot Aingeru Irigaraiadiskide zenari. Hobeki esan, guregaraitsuko jendeak du zorra. Bera izanzen, izan, hainbat joera eta zaletasunkutsatu eta txertatu zizkiguna euskalarloan. Emaitz horien artean aurkidaitezke, besteak beste, euskalliteratura zaharrari nahiz ahozkoari opabehar diogun jakin-nahia;naturaltasunak hizkuntza gaietan duenesku nagusiari dagokion begiramenapala; hango eta hemengo testuekmerezi duten arreta; eguzki etaiparraldeko euskararen eskakizunekbehartzen duten ixuria etaezaguera...».

Euskal filologiako doktore XabierErizeren irudikoz, Aingeru, 1936raarteko garaian gaztea bazen ere,euskararen kontuei dagokienez, osoheldua zen eta oso eraginkorra, arrasgogoeta interesgarriak egitenbaitzituen: euskararen batasuna,euskara herritarraren eta klasikoentokia euskara batuan, mugimendu

euskaltzalearen arazoak... Loturazuzena izan zuen Campionekin, eta,Erizeren aburuz, Aingeru izan zenIruñeko maisu handiari segidahobekien eman ziona eta gerraondoko euskaltzaleekin zubiarena eginzuena.

Finean, Jose Maria SánchezCarriónek halaxe idatzi zuen 1984kourtarrilean, Navarra Hoy egunkarian:

...Aingeruren lana ez daitekekonprenitu ez baldin bada ulertzenhizkuntzarenganako hurbilketarendimentsio bikoitz hori: hizkuntzareniraganean ikertu, aztertu, eta euskararietorkizuna prestatu...Amaigabekoeskaskeriez betetako mende honetan,Aingeru Irigaray nafar buru-argibakanetako bat da, Nafarroakoeuskararentzat etorkizun bat pentsatueta taxutu zuena eta euskararentzatetorkizun hori topatzen saiatu zena.

23

Horra beraz, Aingeru IrigarayIrigaray sendakinaren lana, arruntbarreiaturik dagoena, ez baitabildumarik egin. Bere artikulu batzukbildurik daude Jose M.ª LarreakIruñeko Pamiela etxean argitaraemandako Nafarroako euskal idazleakII liburuan. Arestian erran bezala,Iruñeko hilerrian datza, Aingeruk berakLarrekorekin batera eginarazi zuenfamiliaren hilobian. Bego, bada, betikoatsedenean, bere Iruñea maitatuan luremanik, Aingeru Irigaray Irigaray jaunsendakin euskalduna. Etxekoak leialzaizkio gertatu. Honatx, seme JoxeAngelek aitaren heriotzaren karietarat,barne-barnetik isuritakoa:

Tristura handi batdaukat bihotzaren barnean,

ahalge naizelakotzez nezaioke nehori erran,ama lurrari diot kontatuko

betirako muxuz azken atsedean.

24

Iruñeko hilobia. Hortxe dautza Larreko eta Apat-Etxebarne. Hauxe dio:«Au da Irigaraitarren il-obia, Yainkoa baitan beude. 1934. urtean. Oroitiltzeaz zuhur baduzu»

Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak liburuxka honen material grafikoa ondorengoei esker lortu du:

¥ Aingeru Irigarayren senitartekoak

¥ Jos� Luis Villar argazkilaria

Zuzendaritza: Mikel Atxaga

Argitaraldia: 1.a, 1999ko azaroa

Ale-kopurua: 2.000

© Euskal Autonomi Erkidegoko AdministrazioaKultura Saila

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaDonostia-San Sebastián, 1 -01010 Vitoria-Gasteiz

Fotokonposizioa: Ipar, S. Coop. Particular de Zurbaran, 2-4 - 48007 Bilbao

Inprimaketa: RGM, S.A.Padre Larramendi, 4 - 48012 Bilbao

ISBN: 84-457-1440-6 (Obra osoa)84-457-1444-9

L.G.: BI - 2.678-99

Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia

Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURAHizkuntza Politikarako Sailburuordetza Viceconsejería de Política Lingüística