adhd og mataræði
TRANSCRIPT
ADHD og mataræði Áhrif mataræðis á ADHD
María Stefanía Stefánsdóttir
Lokaverkefni til BA-prófs
Háskóli Íslands
Menntavísindasvið
ADHD og mataræði
Áhrif mataræðis á ADHD
María Stefanía Stefánsdóttir
Lokaverkefni til BA-prófs í Uppeldis og menntunarfræði
Leiðsögukennari: Sigurlína Davíðsdóttir
Uppeldis- og menntunarfræðideild
Menntavísindasvið Háskóla Íslands Júní 2012
ADHD og mataræði.
Ritgerð þessi er 14 eininga lokaverkefni til BA-prófs við Uppeldis- og
menntunarfræðideild, Menntavísindasviði Háskóla Íslands.
© 2012 María Stefanía Stefánsdóttir
Ritgerðina má ekki afrita nema með leyfi höfundar.
Prentun: Háskólaprent ehf.
Reykjavík, Ísland 2012
3
Útdráttur
Þessi greinargerð er unnin úr íslenskum og erlendum heimildum og er tilgangur hennar
að varpa ljósi á mataræði notað sem meðferð við ADHD og hver áhrif þess eruá börn
sem greinst hafa með sjúkdóminn. Með greinargerðinni fylgir upplýsingabæklingur sem
ætlaður er til að hjálpa foreldrum að notast við mataræðisinngrip við sjúkdómnum.
Athyglisbrestur með ofvirkni er þroskaröskun á sviði ofvirkni, hvatvísi og
athyglisbrests. Í dag greinast um 7% barna með sjúkdóminn. Börn sem glíma við þessa
röskun eiga mörg hver erfitt uppdráttar í daglegu lífi og því mikilvægt að þau fái
viðeigandi meðferð.Einkenni ADHD eru oft meðhöndluð með lyfjum og eru þau oftast
notuð, en tilætlaður árangur næst ekki hjá 30% barna. Atferlismótuner styðjandi
meðferð sem hægt er að nota samhliða lyfjameðferð eða eina og sér ef röskunin er væg.
Aðferðin getur dregið úr einkennum og létt úr tilfinningavanda sem fylgir röskuninni.
Færst hefur í aukana að foreldrar styðjast við annars konar meðferðir. Í nýlegri rannsókn
sögðust 71% foreldra barna hafa prófað að minnsta kosti eina óhefðbundna aðferð.
Mataræðisinngrip höfðar til þeirra foreldra sem hafa áhyggjur af öryggi og árangri lyfja.
Samkvæmt rannsóknum hafa aukaefni, litarefni og rotvarnarefni í fæðu slæm áhrif á
börn með ADHD. Rannsóknir hafa einnig sýnt fram á að börn með ADHD skortir
langar fjölómettaðar fitusýrur, því lægri hlufall af omega-3 fitusýrum sem mælast í
líkamanum, því alvarlegri er hegðunarröskunin. Vísbendingar eru einnig um að þau
skorti sink, magnesíum og B6 vítamín.Í niðurstöðum erlendra rannsókna kom fram að
það dró marktækt úr athyglisbresti, ofvirkni og hvatvísi minnkaði enn frekar hjá börnum
sem tóku inn bætiefni. Framfarir urðu einnig í vitsmunaþroska og svefni. Auk þess
batnaði minnið einnig hjá börnunum.
4
Efnisyfirlit
Útdráttur ........................................................................................................................... 3
Efnisyfirlit ......................................................................................................................... 4
1 Inngangur .................................................................................................................. 5
1.1 Rannsóknarspurning ......................................................................................... 5
1.2 Megin hugtök .................................................................................................... 5
2 Mótun hugtaksins ..................................................................................................... 7
3 Athyglisbrestur með ofvirkni ................................................................................... 8
3.1 Einkenni ............................................................................................................ 8
3.2 Greining ............................................................................................................ 9
3.3 Fylgiraskanir ................................................................................................... 10
3.4 Tíðni ADHD ................................................................................................... 11
3.5 Orsakaþættir ................................................................................................... 12
4 Meðferðarúrræði ..................................................................................................... 13
4.1 Lyfjameðferð .................................................................................................. 13
4.1.1 Gagnrýni og álitamál um lyfjameðferð ...................................................... 15
4.2 Atferlismótun .................................................................................................. 15
4.2.1 Gagnrýni og álitamál um atferlismótun ...................................................... 17
5 Mataræði sem meðferð ........................................................................................... 18
5.1 Mataræði ......................................................................................................... 18
5.1.1 Fæðuóþol .................................................................................................... 19
5.1.2 Aukaefni ..................................................................................................... 21
5.2 Bætiefni .......................................................................................................... 24
5.2.1 Fjölómettaðar fitusýrur ............................................................................... 24
5.2.2 Sink ............................................................................................................. 27
5.2.3 B6 vítamín og magnesíum .......................................................................... 29
5.3 Gagnrýni og álitamál varðandi matarinngrip ................................................. 29
6 Umræða .................................................................................................................. 31
7 Heimildaskrá ........................................................................................................... 33
5
1 Inngangur
ADHD er alþjóðleg skammstöfun og stendur fyrir Attention Deficit Hyperactivity
Disorder eða á íslensku Athyglisbrestur með ofvirkni.
Athyglisbrestur með ofvirkni er þroskaröskun á sviði ofvirkni, hvatvísi og
athyglisbrests. Ekki er alfarið vitað hvað veldur þroskafrávikinu en talið er að það stafi
af taugafræðilegri röskun í heilastarfsemi og kemur yfirleitt snemma fram, oftast fyrir
sex til sjö ára aldur. Þessi fötlun getur haft mikil áhrif á daglegt líf, nám og félagslega
aðlögun (Agnes Huld Hrafnsdóttir, Margrét Valdimarsdóttir, Páll magnússon og Ólafur
Ó. Guðmundsson, 2005). Börn sem glíma við þennan sjúkdóm eiga mörg hver erfitt
uppdráttarí daglegu lífi og því er mikilvægt að þau fái viðeigandi meðferð.
1.1 Rannsóknarspurning
Örvandi lyf eru í dag algengasta meðferðin við ofvirkni (Spencer, Biederman, Wilens,
Harding, O´Donnel og Griffin, 1996),en er lyfjameðferð nauðsynleg? Fleiri meðferðir
eru í boði, þar á meðal atferlismótun og mataræði.Hvaða áhrif hefur mataræði á börn
með ADHD? Hér verður fjallað um fæðu og bætiefni sem hafaáhrif á sjúkdóminn
athyglisbrest með ofvirkni út frá íslenskum og erlendum heimildum.
1.2 Megin hugtök
Athyglisbrestur og ofvirkni (ADHD):Krónísk og almenn taugageðfræðileg röskun
sem oftast kemur fram snemma á barnsaldri og lýsir sér með ofvirkni, hvatvísi og
einbeitingarerfiðleikum. ADHD er ein algengasta hegðunarröskun barna og unglinga.
Röskunin veitir einstaklingum sem og fjölskyldum þeirra og nánasta umhverfi
verulegum óþægindum og truflunum. Einkenni röskunarinnar halda áfram fram á
fullorðinsár, stundum í nokkuð breyttri mynd.
Ofvirkniröskun (Hyperactivity disorder): Heilkenni einkenna á sviði hreyfiofvirkni,
hvatvísi, og athyglisbrests sem eru í ósamræmi við aldur og þroska (Gísli Baldursson o.fl.,
2000a). Heilkennin eru oft í almennu tali kölluð ofvirkni (Ragna F. Karlsdóttir, 2001).
Athyglisbrestur (Attention deficit): Einstaklingur á erfitt með að einbeita sér, sem og
að ljúka verkefnum sínum sem hann tekur sér fyrir hendur. Lítil utanaðkomandi truflun
dregur athyglina frá því sem einstaklingurinn tók sér fyrir hendur (Barkley, 2006b).
6
Atferlismótun: Atferlismótun er styðjandi og þroskandi aðferð sem einnig er hægt
að nota samhliða lyfjameðferð eða jafnvel eina og sér (Felt, Lumeng og Christner,
2009). Í atferlismótun eru allir uppeldisrammar hafðir eins einfaldir og skýrir og kostur
er, unnið er markvisst að því að styrkja æskilega hegðun og draga úr þeirri neikvæðu.
Haldin eru námskeið fyrir foreldra þar sem þeim er kennt að beita viðeigandi
uppeldisaðferðum, meðal annars umbunarkerfum (Pelham, Wheeler og Chronis, 1998).
7
2 Mótun hugtaksins
Breski barnalæknirinn Georg Still á eina af þekktustu læknisfræðilegu heimildum um of-
virknisröskun hjá börnum. Árið 1902 lýsti hann hópi 43 barna þar sem hegðun þeirra ein-
kenndist af of mikilli virkni, erfiðleikum í einbeitingu og vandkvæðum við að hafa viðeigandi
stjórn á hegðun sinni til að laga hana að siðareglum samfélagsins (Barkley, 2006b).
Um 1980 var búið að móta þann skilning á ofvirkni heilkenninu, að það
samanstandi af þremur meginflokkum einkenna, það er einkenni athyglisbrests,
hreyfiofvirkni og hvatvísi. Fyrirbærinu var valið heitið athyglisbrestur með ofvirkni
(American Psychiatric Association, 1987).
Í þriðju útgáfu DSM greiningarkerfisins var fyrirbærinu valið heitið athyglisbrestur
með ofvirkni (Attention Hyperactivity Disorder, ADHD). Á síðustu árum hafa
rannsóknir leitt í ljós að réttara sé að líta svo á að um sé að ræða tvo einkennaflokka,
einkenni athyglisbrests og einkenni hreyfiofvirkni/hvatvísi. Líkur eru á því að
rannsóknir muni sýna fram á að athyglisbrestur sé sérstök röskun, aðskilin frá
hreyfiofvirkni (Barkley, 2006c).
8
3 Athyglisbrestur með ofvirkni
ADHD er þroskaröskun á sviði ofvirkni, hvatvísi og athyglisbrests. Ekki er alfarið vitað
hvað veldur þroskafrávikinu en talið er að það stafi af taugafræðilegri röskun í
heilastarfsemi og kemur yfirleitt snemma fram, oftast við 6-7 ára aldur (Agnes Huld
Hrafnsdóttir ofl., 2005).
Einkenni ADHD eru margvísleg, slæm hegðun barnanna er talin vera truflandi og
óviðeigandi og talin líkleg til að valda vandræðum í skóla (Gísli Baldursson, Ólafur Ó.
Guðmundsson og Páll Magnússon, 2000a; Ragna F. Karlsdóttir, 2001). Margir
nemendur með ADHD glíma þar að auki við námserfiðleika. Það stafar yfirleitt ekki af
því að þá skorti hæfileika til náms heldur er það athyglisbresturinn sem kemur í veg
fyrir að þeir geti nýtt hæfileika sína(Ragna F. Karlsdóttir, 2001).
Algengasta meðferðin við ADHD eru örvandi lyf (Spencer o.fl., 1996). Fjöldi
foreldra virðast þó leita annarra leiða. Í nýlegri rannsókn sögðust 71% foreldra barna
með ofvirkni og/eða athyglisbrest hafa prófað að minnsta kosti eina óhefðbundna
meðferð fyrir barnið sitt og 26% höfðu prófað þrenns konar meðferðir (Concannon og
Tang, 2005). Óhefðbundnar meðferðir eru til að mynda atferlismótun, mataræði,
fæðubótarefni, hómópatía og náttúrleg lyf.
3.1 Einkenni
ADHD hefur áhrif á börn og fullorðna með ýmsu móti. Megineinkenni eru áberandi
eftirtektarleysi, einbeitingarerfiðleikar, ofvirkni og hvatvísi. Námserfiðleikar eru einnig
meðal einkenna, slök samhæfing hreyfinga, árársargirni sem og miklar sveiflur í
tilfinningalífi. Barn með ADHD á erfitt með að sitja lengi kyrrt í sæti sínu,því hættir til
að iða og vera stöðugt á hreyfingu (Gísli Baldursson o.fl, 2000a).
Þau einkenni sem verið er að leita eftir í greiningu á ADHD eru eftirfarandi:
Fyrir athyglisbrest
Hugar illa að smáatriðum
Á erfitt með að halda athygli vakandi
Virðist ekki hlusta
Fylgir ekki fyrirmælum og lýkur ekki verkefnum
Á erfitt með að skipuleggja verkefni og athafnir
9
Forðast verkefni sem krefjast mikillar beitingar hugans
Týnir hlutum
Truflast auðveldlega af utanaðkomandi áreiti
Er gleyminn í athöfnum daglegs lífs
Fyrir hreyfiofvirkni
Er mikið á iði eða hreyfingu
Á erfitt með að sitja kyrr
Hleypur um og prílar þar sem það á ekki við
Á erfitt með að vera hljóður
Er á fleygiferð
Talar óhóflega mikið
Fyrir hvatvísi
Grípur fram í áður en spurningu er lokið
Á erfitt með að bíða eftir að röðin komi að honum
Grípur fram í eða ryðst inn í það sem aðrir eru að gera
(Barkley, 2006b).
3.2 Greining
Sjúkdómsgreining byggist á nákvæmri sjúkrasögu en hegðunarmatskvarðarnir og
taugasálfræðileg próf gegna einnig mikilvægu hlutverki. Tvö greiningarkerfi eru notuð í
hinum vestræna heimi til að greina ADHD en það er ICD-10 gefið út af
Alþjóðaheilbrigðisstofnunninni (WHO, 1992) og DSM-IV sem gefið er út af Samtökum
bandarískrageðlækna (American Psychiatric Association (APA), 1994). Í báðum
greiningarkerfunum er lögð áhersla á áreiðanlegar upplýsingar um hindrandi einkenni
sem séu til staðar íað minnsta kosti tvenns konar aðstæðum og að einkennin komi fram
fyrir sjö ára aldur. Ofvirknisröskun er mun afmarkaðri greining en athyglisbrestur með
ofvirkni (ADHD) samkvæmt bandaríska greiningarkerfinu DSM-IV (American
Psychiatric Association, 1994). Athyglisbrestur og hreyfiofvirkni verða bæði að vera til
staðar í ofvirkniröskun, en í athyglisbresti með ofvirkni (ADHD) eru auk þess
undirflokkar hvors um sig. Þetta leiðir til lægri tíðni ofvirknisökunar samanborið við
athyglisbrest með ofvirkni (ADHD) (Gísli Baldursson, Páll Magnússon og Ólafur Ó.
Guðmundsson, 2000b).
10
Sérstök greiningarviðtöl eru notuð til greiningar (Barkley, 2006c). Við göngudeild
barna- og unglingageðdeildar Landspítala Dalbraut er viðtal tekið við foreldra barnsins.
Helstu hegðunarmatskvarðarnir sem notaðir eru við greiningu á ofvirkniröskun hér á
landi eru ofvirknikvarðinn (Dupaul, Power, Anastapolous og Reid, 1998), kvarðinn
Hegðun á heimili (Barkley og Edelbrock, 1987) og Spurningalisti yfir atferli barna og
unglinga á aldrinum 4-16 ára (Achenbach 1991). Að hluta eru til íslenskar
viðmiðunartölur fyrir kvarðana (Páll Magnússon, Jakob Smári, Hrönn Grétarsdóttir og
Hrund Þrándardóttir,1999), en þar sem þær skortir hefur verið stuðst við erlend
normalgildi. Einnig er gagnlegt að notast við taugasálfræðileg próf við að meta ýmis
frávik í taugaþroska sem oft eru fylgifiskar ofvirkniröskunar (Gordon og Barkley, 2006;
Dulcan,1997).
Greining ofvirkniröskunar er oft erfið hjá börnum á leikskólaaldri því mikil virkni,
flöktandi einbeiting og hvatvísi er oft til staðar hjá börnum á þeim aldri (Blackman,
1999). Niðurstaða rannsóknar Palfrey, Levine, Walker og Sullivan(1985) sýndi fram á
að grunur um ofvirkniröskun væri einungis fyrir hendi hjá 3% barna undir 14 mánaða
aldri, á milli 14 og 29 mánaða aldurs var niðurstaðan aftur á móti 13%(Palfrey, Levine,
Walker og Sullivan, 1985). Þegar litið er til þroskasögu barnsins lýsa mæður því að
barnið hafi sparkað og hreyft sig óvenju mikið á meðgöngu. Um þriggja til fjögurra ára
aldurinn eru einkenni hreyfiofvirkni/hvatvísi orðin nokkuð skýr samkvæmt því formi
sem þeim er lýst í greiningarviðmiðum. Einkenni athyglisbrests koma fram heldur
seinna eða um fimm til sjö ára aldurinn (Barkley, 1996).
Þar sem lyfjameðferð getur einnig haft áhrif á einbeitingu hjá börnum sem ekki
greinast með ofvirkniröskun er mikilvægt að greining á ofvirkniröskun sé aldrei sett á
grunni meðferðarsvörunar einnar (Morgan, 1999).
3.3 Fylgiraskanir
Geðrænir fylgikvillar eru algengir meðal barna með ofvirkniröskun. Fylgiraskanir eru til
að mynda mótþróaþrjóskuröskun, kvíðaraskanir, kækjaraskanir (Gadow, Nolan,
Sprafkin og Schwarts, 2002), þunglyndi og sértækar þroskaraskanir eins og
námsefiðleikar (Rowland, Lesesne og Abramowitz, 2002). Algengi fylgiraskana er frá
20% fyrir námsraskanir til 35% fyrir hegðunarraskanir (Gísli Baldursson, o.fl, 2000a).
Rannsóknir undanfarinna ára sýna að allt að 50-80% barna með ofvirkniröskun eigi
enn við hamlandi einkenni að stríða á fullorðinsárum (Barkley, Fischer, Edelbrock og
11
Smallish, 1990b). Einkennin breytast, hreyfiofvirknin minnkar en önnur frávik eru hins
vegar oft viðvarandi, til að mynda skipulagserfiðleikar, dagdraumar, gleymni,
óstundvísi og einbeitingarerfiðleikar (Hart, Lahey, Loeber, Applegate og Frick, 1995).
Svefnerfiðleikar eru einnig algengir meðal barna með ADHD. Í rannsókn á hópi
494 barna komu svefnvandamál fram sem umkvörtunarefni 11% skólabarna á aldrinum
4-12 ára og upp í 37% hjá eldri grunnskólabörnum (Owens, Spirito, McGuinn og
Nobile, 2000). Órólegur og truflaður svefn var eitt sinn hluti af DSM greiningartæki
fyrir ADHD en var síðar ekki vera álitið einkenni og var því tekið út úr greiningunni.
Erfileikar barns með ADHD við að ná sér niður og róast koma fram sem vandamál við
að sofna og/eða mótþrói á háttatíma. Óvær eða slitróttur svefn er sérstaklega til
vandræða fyrir börn með ADHD og geta svefnlotur orði áberandi stuttar og svefn
almennt ónógur. Augljós teikn eru frá rannsóknum um að ónógur svefn leiði af sér
dagsyfju og hegðunarvandamál sem og hafi áhrif á tauga-hugræna virkni í börnum
(Owens, 2005).
3.4 Tíðni ADHD
ADHD er algeng hjá börnum, samkvæmt niðurstöðum erlendra rannsókna. Teknar voru
saman 97 rannsóknir á tíðni athyglisbrests með ofvirkni og sýndu algengi um 7%
samkvæmt DSM-IV greiningarkerfinu (Agnes Huld Hrafnsdóttir ofl., 2005). Íslensk
athugun fann aðeins lægra hlutfall meðal íslenskra skólabarna (Páll Magnússon,
o.fl.,1999). Algengi hefur verið metið hærra hjá drengjum og greinast um það bil þrír
drengir á móti hverri stúlku með ofvirkniröskun (Biederman, Mick, Faraone, Braaten,
Doyle, Spencer, ofl., 2002). Þó er talið að þessi munur fari minnkandi með hækkandi
aldri því hreyfiofvirkni– og hvatvísieinkenni ásamt hegðunartruflunum eru meira
áberandi meðal yngri drengja en stúlkna (Ohno, 2003). Einkennin minnka gjarnan með
aldri en talið er að allt frá 22-85% unglinga sem höfðu ofvirkniröskun á barnsaldri
uppfylli áfram greiningarviðmið (Faraone og Doyle, 2000; Elia, Ambrosini og
Papoport, 1999).
Niðurstöður rannsókna eru nokkuð breytilegar vegna mismunandi þýðis,
rannsóknaraðferða og hvort farið er eftir greiningarkerfinu ICD-10 eða DSM-IV. Þannig
hefur algengi verið metið allt frá 1,5 til 17,8% (Elia, Ambrosini og Papoport, 1999;
Taylor, Döpfner, Sergeant, Asherson, Banaschewski og Buitelaar, 2004). Einnig getur
verið umdeilt hvort rétt greining á barni sé til staðar(Cuffe, More og Mvkeown, 2005).
12
3.5 Orsakaþættir
Orsakir ADHD eru ekki þekktar en sterkar vísbendingar eru um erfða- og
umhverfisþætti. Margar rannsóknir hafa sýnt fram á að erfðir séu aðal orsakaþáttur
ofvirkniröskunar og skýra þær 70-95% tilfella samkvæmt þeim (Comings, 2001;
Faraone, Biederman og Monuteaux, 2000). Fjölskyldu- tvíbura- og ættleiðinga-
rannsóknir hafa gefið vísbendingar um erfðafræðilega þætti (Biederman og Faraone,
1992). Líkt og í mörgum öðrum sjúkdómum eru margir þættir sem koma að orsökum
sjúkdómsins ADHD. Sérfræðingar hafaverið að rannsaka aðra þætti sem gætu haft áhrif
á ADHD, til að mynda skemmd á heila, næring og ýmsir umhverfisþættir (National
Institute of Mental Health, 1998).
Rannsóknir hafa sýnt fram á að samband er á milli áfalla á meðgöngu og við
fæðingu barns með ADHD. Í rannsókn sem gerð var hér á Íslandi mældust marktæk
tengsl milli ofvirkniröskunar hjá barni og aldurs móður innan við tvítugt við fæðingu
barns, það að barnið hafi verið fyrirburi eða hafi verið tekið með keisaraskurði.
Rannsóknin sýndi einnig fram á að samband sé á milli ofvirkniröskunar og reykingar og
alkahólnotkunar á meðgöngu (Agnes Huld Hrafnsdóttir, Margrét Valdimarsdóttir, Páll
Magnússon og Ólafur Ó. Guðmundsson, 2006).
Þegar litið er til umhverfisþáttanna hafa rannsóknir sýnt að næring getur haft áhrif
á ADHD. Talið er að öll líffæri líkamans vinni saman og eru því tengsl milli
meltingarvegarins og heilans samkvæmt nýlegum rannsóknum og klínískri reynslu. Í
raun virðist sem meltingarkerfi barnsins hafi að geyma lykilinn að andlegum þroska
þess. Þegar litið er til meðferða við ADHD er það mikilvægur þáttur sem þarf að huga
að (Campell-McBride, 2008).
13
4 Meðferðarúrræði
Þegar kemur að meðferðum við ADHD er talið mikilvægt að foreldrar, kennarar og eftir
atvikum barnið sjálft fái fræðslu um athyglisbrest með ofvirkni, einkenni, orsakir,
horfur og meðferðir. Af yfirliti yfir ráðlögð meðferðarúrræði má ráða að í öllum
tilvikum þar sem barn fær greiningu er ráðlögð einhvers konar sálfélagsleg íhlutun.
Þetta er í samræmi við ráðlögð vinnubrögð samtaka bandarískra barnageðlækna
(Dulcan, 1997).
Í rannsókn Gísla Baldurssonar o.fl. (2000b) á barna- og unglingageðdeild
Landspítalans var algengasta meðferðarúrræðið að foreldrum væri boðið upp á
ráðgjafarviðtöl. Næstalgengast var að mælt væri með fræðslunámskeiði sem haldið var
á vegum fræðsluþjónustunnar Eirðar og Foreldrasamtaka misþroska barna. Fjórða
algengasta úrræðið var þjálfunarnámskeið fyrir foreldra ofvirkra barna (Gísli
Baldursson o.fl., 2000b).
4.1 Lyfjameðferð
Sú meðferð við ofvirkni sem hefur lengst verið stunduð á markvissan máta og byggir á
ýtarlegustu rannsóknaniðurstöðum er lyfjameðferð, en rannsóknir á áhrifum örvandi lyfja á
ofvirknieinkenni hófust á árunum 1937-1941(Barkley, 2006b). Lyfjameðferð er notuð til að
bæta einkenni ADHD en ekki til að stjórna hegðun þeirra. Örvandi lyf eru algengasta
lyfjagerðin í meðferð ofvirkni (Spencer o.fl., 1996).Einnig eru notuð þunglyndislyf og
clonidine (Barkley, 2006b). Löng reynsla er af notkun örvandi lyfja eins og metílfenýdats
bæði hér á landi og erlendis. Það virkar fljótt og er áhrifaríkt en áhrifin vara aðeins skamma
stund eða um að bil fjórar klukkustundir. Þunglyndislyf virka eftir nokkurn tíma, tvær til þrjár
vikur og þessi lyf þarf að taka að staðaldri. Áhrifin eru ekki eins mikil en virkni varir allan
sólahringinn (Ragna F.Karlsdóttir, 2001).
Með réttri lyfjagjöf er hægt að hjálpa einstaklingi sem greindur hefur verið með
ADHD. Geðdeyfðarlyfin sem algengt er að nota hafa reynst árangursrík til þess að bæta
hegðun, námsvinnu og félagsfærni í um 50-95% tilvika hjá börnum með ADHD
(Barkley, 2000).
14
Ákvörðun um lyfjanotkun liggur í höndum læknis og foreldra barns og tengist
alvarleika sjúkdómsins.Huga þarf að þáttum eins og hversu mikið einkennin hafa áhrif á
hegðun barnsins, félagslíf, tilfinningalíf og aðlögun í skóla. Athuga þarf hvort barnið
þurfi á lyfi að halda einungis í skólanum eða á kvöldin og um helgar(Dornbush og
Pruitt, 2002). Rannsóknir hafa sýnt að með örvandi lyfjum eiga börn auðveldara með að
skipuleggja vinnu sína og léttara með að einbeita sér. Námsárangur verður betri sem og
fínhreyfingar barnsins, einnig dregur það úr ofvirknihegðun þess sem leiðir til að
barnið verður rólegra(Gillberg, 1996).Lyfin auka einnig virkni og örvun heilans. Þótt
lyfin bæti ekki greind barnsins mun barnið getað unnið meira (Barkley, 2006b). Þrátt
fyrir að rannsóknir hafi staðfest áhrif þessara lyfja hafa þau ekki tilætluð áhrif hjá allt að
30% barna (Barkley, McMurray, Edelbrock og Robbins, 1990a).
Aukaverkanir lyfja koma fram hjá 4-6% barna, algengustu aukaverkanirnar eru
svefnleysi, lystarleysi, kviðverkir, höfuðverkur og pirringur (Barkley o.fl., 1990a;
Spencer, o.fl., 1996). Börn undir fjögurra ára aldri eru í meiri hættu á að fá aukaverkanir
af lyfjunum eða lyfin virka ekki sem skyldi á þau. Í þeim tilvikum á ekki að gefa þeim
örvandi lyf og fremur reyna aðrar meðferðir (Barkley 2006b).
Helga Zoega, Gísli Baldursson og Matthías Halldórsson (2007) framkvæmdu
rannsókn á notkun metýlfenídat eða rítalíns á Íslandi á árunum 1998 til 2006. Þar kom
fram að notkun þessara lyfja hefðu aukist talsvert á þessum átta árum meðal barna á
aldrinum 0-18 ára eða úr 0,2% í 25,1%. Notkunin var mun algengari hjá drengjum en
stúlkum. Fjöldi barna sem tók metýlfenídat var 15 árið 1989 en var komin í 1974 börn
árið 2006. Þrátt fyrir fjölgunina og aukningu á notkun þessara lyfja þá virðist sem
jafnvægi hafi verið náð árið 2004 og notkunin nokkuð stöðug þaðan af. Orsakir á
aukningu á notkun lyfja geta verið ýmsar, til að mynda meiri þekking á ADHD og betra
aðgengi að lyfjunum (Helga Zoega, Gísli Baldursson og Matthías Halldórsson (2007).
Viðhorf til lyfjanotkunar við ofvirkniröskun eru mismunandi meðal lækna og milli
landa. Læknar í Evrópu mæla yfirleitt með atferlismótun sem fyrstu meðferð og ávísa
lyfjum aðeins í alvarlegustu tilvikum(Sergeant og Steinhausen, 1992). Í Bandaríkjunum
er aftur á móti fyrir hendi margra áratuga reynsla af notkun örvandi lyfja og
lyfjameðferð oftar ráðlögð sem fyrsta meðferð samhliða atferlismótun (Swanson o.fl.,
1998). Á Íslandi er notkun metýlfenídats hærri en á Norðurlöndunum en svipuð og hjá
Bandaríkjamönnum. Ávísanamynstur á lyfjum er svipað á Íslandi og í Bandaríkjunum
og getur skýringin verið sú að íslenskir læknar eru fljótir að taka viðnýjungum á sviðinu
15
sem koma oftar en ekki frá Bandaríkjunum (Helga Zoega, Gísli Baldursson og Matthías
Halldórsson, 2007).
4.1.1 Gagnrýni og álitamál um lyfjameðferð
Flestir sérfræðingar eru sammála um að lyfjameðferð sé besta meðferðarúrræði fyrir
börn með ADHD þrátt fyrir gagnrýnisraddir. Fjöldi foreldra vilja ekki setja börn sín á
þessi lyf af ótta við slæmar sögur um að lyfin hafi ekki góð áhrif á börnin. Dæmi um
þessar sögur eru að þau valdi langvarandi áhrifum, til að mynda að börnin verði ekki
þau sjálf, misnotkun á lyfinu, sem og þau séu ofnotuð til að stjórna börnunum. Þessi
umræða á líklega rétt á sér vegna gríðarlegrar aukningar á lyfjagjöfum. Þessi aukning er
hins vegar ekki endilega merki um misnotkun eða ofnotkun, því betri sjúkdómsgreining
gæti einnig átt hlut að máli (Everett og Everett, 1999).
Börnum sem greinast með ADHD er mun hættara en öðrum við lyfjamisnotkun og
andfélagslegri hegðun þegar fram líða stundir. Hafa skal í huga að þeim börnum sem
fengið hafa viðeigandi lyfjameðferð er ekki hættara en öðru fólki með ADHD að leiðast
út í fíkniefnaneyslu. Rannsóknir benda til þess að þau börn sem greinst hafa með
ADHD og fengið hafa lyfjameðferð sé í raun síður hætt við lyfjamisnotkun en þau sem
ekki hafa fengið lyfjameðferð í æsku (Matthías Halldórsson, 2010).
4.2 Atferlismótun
Einkenni skána oft með lyfjum en samt sem áður eru veikar vísbendingar um að þau
bæti félagsfærni og minnki fjölskylduátök (McGuinnes, 2008). Þegar barn greinist með
ADHD er mikilvægt að foreldrar leiti sér þekkingar um allt varðandi sjúkdóminn og
hvaða meðferðaúrræði henti því best. Í þessu felst að hlusta, lesa sér til um ADHD, og
rannsaka og spyrja spurninga. Því betur sem foreldrar eru upplýstir, þeim mun meiri
líkur eru til þess að þeir viti hvaða leiðir eru bestar fyrir barnið (Barkley, 2000). Þegar
greining er væg eða notkun lyfja óviðunandi eins og vegna tíðra aukaverkana, getur
meðferð atferlismótunar verið gagnleg.
Atferlismótun er styðjandi og þroskandi aðferð sem einnig er hægt að nota samhliða
lyfjameðferð eða jafnvel eina og sér (Felt, Lumeng og Christner, 2009). Í atferlismótun
eru allir uppeldisrammar hafðir eins einfaldir og skýrir og kostur er, unnið er markvisst
að því að styrkja æskilega hegðun og draga úr þeirri neikvæðu. Haldin eru námskeið
fyrir foreldra þar sem þeim er kennt að beita viðeigandi uppeldisaðferðum, meðal
annars umbunarkerfum (Pelham, Wheeler og Chronis, 1998). Námskeiðin eru
16
foreldraþjálfun þar sem notast er við virka skilyrðingu til að mynda skilyrta styrkingu
og refsingu. Foreldar geta notast við þessar aðferðir eftir að barn hefur sýnt viðeigandi
eða óviðeigandi hegðun. Styrking getur falið í sér hrós, tákn eða sérstakar athafnir á
meðan refsing felur í sér tap á jákvæðri athygli, refsingum eða táknum (McGuinnes,
2008). Þegar foreldri vill breyta óæskilegri hegðun er reglan yfir að nota jákvæðni fram
yfir neikvæðni einföld. Fyrst er að ákveða hvaða jákvæðu hegðun á að ná fram í staðinn
fyrir þá neikvæðu og það mun ósjálfrátt leiða foreldrið til þess að byrja að fylgjast með
jákvæðri hegðun. Þegar hún birtist mun foreldrið verða líklegra til þess að hrósa og
verðlauna hegðunina. Barkley (2000) leggur upp með kerfi sem samanstendur af átta
skrefum og á að geta hjálpað foreldrum til þess að stjórna hegðun barna með ADHD.
Unnið er með hvert skref í eina viku, lengur ef markmiðum er ekki náð innan þess tíma.
Hvert skref er tekið í réttri röð og það má hvorki sleppa né hlaupa yfir. Mikilvægt er að
foreldrar séu tilbúnir til að breyta sinni eigin hegðun, ef ekki þá mun kerfi Barkleys ekki
ganga upp (Barkley, 2000).
Með foreldraþjálfun er foreldrum kennt að annast krefjandi hegðun barna sinna,
koma á táknakerfi á heimilum, innleiða hlé og stjórna ósæmilegri hegðun. Það getur
auðveldað foreldrum persónulega sátt með því að kenna þeim árangursríkar aðferðir í
gegnum foreldraþjálfun í samskiptum við barn sem greinst hefur með ADHD
(McGuinness, 2008).
Foreldraþjálfun hefur ekki einungis leitt til breyttrar hegðunar barns,heldur hefur
meðferðin einnig dregið úr foreldrastressi og aukið sjálfstraust foreldra. Foreldrum og
barni fer einnig að líka betur hvort við annað (Anastopoulus, Rhoads og Farley, 2006).
Þegar meðferðin er árangursrík eru foreldrar betur í stakk búnir til að stjórna hegðun
barna sinna. Anastopoulus og fleiri framkvæmdu rannsókn þar sem gerður var
samanburður á þeim börnum sem gengust undir foreldraþjálfun og þeim börnum sem
voru á biðlista eftir að fá meðferð í atferlismótun. Niðurstöður sýndu fram á að foreldrar
þeirra barna sem gengust undir meðferð foreldraþjálfunar greindu frá því að dregið
hafði úr einkennum ADHD hjá börnum sínum. Einnig dró úr foreldrastressi og sjálfsálit
foreldra jókst. Breytingar voru enn til staðar tveimur mánuðum eftir að meðferð var
hætt (Anastopoulus, DuPaul, Guevremont og Shelton, 1993).
Mikilvægt er að kennarar fái á sama hátt ráðgjöf og fræðslu atferlismótunar sem
beita má í skólastofum (Pelham o.fl., 1998). Kennaraþjálfun felur í sér að kennarar eru
sérstaklega þjálfaðir í stjórnun hegðunarvandamála í kennslustofum. Rannsóknir sýna
17
að aukin athygli og skilyrt notkun styrkja sem draga úr virkni eru bestu
kennsluaðferðirnar. Dagleg hegðunarspjöld er aðferð sem notuð hefur verið með
börnum með ADHD til að minnka neikvæða hegðun á heimili og í skóla. Á spjöldunum
eru sett fram einstaklingsbundin markmið til dæmis um heimavinnu, námsgetu,
vinnuhegðun og félagshæfni (McGuinness, 2008). Nauðsynlegt er að sterkt samband sé
á milli skóla og heimilis svo að aðferðin virki því takmarkaður árangur næst ef annað
hvort foreldri eða kennari nær ekki að innleiða aðferðina og ef samskipti á milli
aðilanna eru ekki stöðug. Óraunhæft er að biðja barn sem gleymir mörgum verkefnum
að muna að koma heim með fullunnið hegðunarspjald (Evans, Sadler og Schultz, 2008).
Mikilvægt er að einstaklingsmiða menntun fyrir börn með ADHD. Sætaskipan, úthlutun
bóka, tímamörk og áminningar þarf kennari að hafa í huga við kennslu, þessi aðferð er
byggð á þörfum barnsins og kennslustíl kennarans. Mánaðarlegir fundir kennara,
foreldra, barns og skólasálfræðings geta verið áhrifarík aðferð (McGuinness, 2008).
4.2.1 Gagnrýni og álitamál um atferlismótun
Aðferðir atferlismótunar sem meðferð við ofvirkni byggja mest á rannsóknum á
meðferðarárangri (Dulcan, 1997; Anastopoulos, o.fl. 1993; Pelham, o.fl., 1998). Stutt
meðferð af þessu tagi breytir ekki atferli barnsins til langframa heldur þarf að breyta
uppeldisumhverfi barnsins þannig að uppeldisaðferðir byggist til lengri tíma á aðferðum
atferlismótunar (Barkley og Biederman, 1997).Nokkuð nýleg umfangsmikil
langsniðsrannsókn frá Bandaríkjunum sneri að samanburði á árangri lyfjameðferðar og
atferlismeðferðar þegar þeim er beitt einum og sér. Rannsóknin stóð yfir 14 mánaða
tímabil og voru þátttakendur börn á aldrinum sjö til níu ára með ofvirkniröskun.
Niðurstöður sýndu betri árangur lyfjameðferðar en atferlismeðferðar. Þegar
kvíðaraskanir og fjölskylduerfiðleikar bætast við er árangur bestur þegar notast er við
bæði meðferðarformin samtímis. Samkvæmt rannsókninni gefur atferlismeðferðin lakari
en ásættanlegan árangur fyrir þá sem ekki vilja notast við lyfjameðferð (The MTA
Cooperative Group, 1999).
18
5 Mataræði sem meðferð
Í nútíma samfélagi með vaxandi áhyggjum af öryggi og árangri lyfja hafa
heilbrigðisstarfsmenn og fjölskyldur leitað annarra leiða í meðferð við ADHD.
Mataræði sem meðferð hefur höfðað til margra foreldra þar sem skilningur þeirra á
stjórn og áhrifum samræmist löngun þeirra til að stuðla að heilbrigðum lífsstíl fyrir
barnið (Cormier og Harrison, 2007).Margar tilraunir hafa verið gerðar til að hafa áhrif á
ofvirknieinkenni með breyttu mataræði, svo sem fæði án litar- og rotvarnarefna og
sykurs. Einnig hafa verið reyndir háir skammtar af vítamínum, steinefnum svo og ýmis
svokölluð fæðubótarefni (Barkley, 2006a).
Campell-McBride (2008) telur nauðsynlegt að eyða öllum eiturefnum sem berast til
heilans. Hreinsa og græða þarf meltingarveginn svo hann verði ekki uppspretta eiturefna
í líkamanum og fjarlægja þau eiturefni sem safnast hafa saman í vefjum líkamans. Þetta
er gert með næringarmeðferð sem felst í því að huga vel að mataræði og þeim
bætiefnum sem nauðsynleg eru líkamanum.
5.1 Mataræði
Hugmyndir um inngrip í meðferð hegðunarvandamála með mataræði er ekki ný, í
kringum 1920 var sýnt fram á tengsl mataræðis og hegðunar barna. Rannsókn Feingolds
er þekktust, en þar skoðaði hann áhrif mataræðis á einkenni ofvirknis og leiddi það í ljós
að námserfiðleikar barna með ofvirkni bötnuðu ef þau voru sett á mataræði án salýsölt
og aukaefna, þá sér í lagi gervi-, litar- og bragðefna. Hann benti á að rétt mataræði
læknaði um 50% barna, börn sváfu betur og minni þeirra batnaði. Mataræðið kallaði
hann Keiser - Permanente (KP) og var það kallað eftir læknastöð hans (Cormier og
Harrison, 2007). Rannsóknir hans hafa verið gagnrýndar fyrir að byggja niðurstöður á
eigin klínískum athugunum frekar en tilraunavísbendingum. Í kjölfar ágreinings voru
gerðar leiðbeiningar um framkvæmd frekari rannsókna sem miða að því að kanna tengsl
milli mataræðis og ofvirkni (Schnoll, Burshteyn og Cea-Arevena, 2003).
Upplýsingar um mataræði fyrir börn með ADHD geta verið misvísandi og getur það
verið mjög flókið og ruglingslegt fyrir foreldrana. Ekki er nóg að taka út einungis
glútein og kasein, mikilvægt er að taka út allt sem þarf svo meðferðin virki sem skyldi
(Campell-McBride, 2008).
19
5.1.1 Fæðuóþol
Nauðsynlegt og mögulegt er að fjarlægja aukaefni, fenól og salysölt (efni sem tilheyra
fenólum úr fæðunni til að vinna á einkennum ADHD, en sjaldan er það fullnægjandi.
Fenól eru ilmefni sem hafa lítinn sameindamassa og gefa fæðunni lit og bragð. Öll
náttúruleg prótein, fita og kolvetni innihalda fenólsambönd (Campell-McBride,
2008).Allt að 88% af börnum með ADHD bregðast við þessum efnum séu þau sett
undir tunguna og viðbrögð könnuð en í tvíblindum rannsóknum bregst ekkert barn við
þessum efnum einum og sér. Taka verður tillit til þess að um ofnæmi eða óþol fyrir
matnum sjálfum getur verið að ræða og því þarf að finna út hvaða mat er um að ræða og
fjarlægja hann (Stevens, Kuczek, Burgess, Hurt og Arnold, 2011). Margar rannsóknir
hafa sýnt fram á fæðuóþol hjá börnum með ADHD (Egger, Carter, Graham, Gumley og
Soothill, 1985; Carter o.fl., 1993; Uhlig, Merkenschlager, Brandmaier og Egger, 1997).
Carter o.fl. (1993)framkvæmdu rannsókn þar sem þátttakendur voru 76 ofvirk börn og
voru þau sett á lág-næmni fæði. Lág-næmni fæði samanstendur af lambakjöti, kjúklingum,
kartöflum, hrísgrjónum, bönunum, eplum, grænmeti úr kál- og brassica fjölskyldunni,
fjölvítamíntöflum og þremur grömmum af kalki daglega. Rannsóknin stóð yfir í fjórar
vikur.Niðurstöður sýndu fram á að einkenni ofvirkninnar löguðust hjá 82% barnanna.
Niðurstöður svipaðrar rannsóknar þar sem þátttakendur voru 76 börn greind með
ofvirkni sýndi einnig framfarir í betri hegðun eða 75% barnanna sýndu æskilega
hegðun. Eins og rannsókn Carter o.fl. (1993)voru börnin sett á lág-næmni fæði í fjórar
vikur þar sem börnin fengu tvenns konar kjöt, lamb og kjúkling, kartöflur og hrísgrjón,
tvenns konar ávexti, banana og perur. Börnin fengu einnig grænmeti og vatn. Í
rannsókn Egger o.fl. (1985) var fæðið bætt með magnesium, zinki og nokkrum grunn
vítamínum. Í niðurstöðum rannsóknarinnar kom einnig fram að einkenni, til að mynda
höfuðverkur og magaverkur varð sjaldgæfari hjá börnunum. Að fjórum viknum liðnum
tóku 28 börn þátt í samanburðarrannsókn með lyfleysu þar sem matvæli sem talin voru
hafa áhrif á ofvirkni voru höfð á boðstólum að nýju, ein fæðutegund var tekin fyrir í
einu. Hægt er að mæla fæðuofnæmi og fæðuóþol í blóði með svokallaðri Elisatækni.
Þegar ofnæmisviðbrögð koma strax eru svokölluð IgE mótefni mæld og við óþoli sem
eru sein viðbrögð (allt að 72 tímum eftir að fæðutegundarinnar er neytt) eru mæld IgG
mótefni. Niðurstöður rannsóknarinnar sýndu að einkennin komu oftar aftur eða
versnuðu hjá þeim börnum sem fengu matvælin sem talin voru vekja einkenni ofvirkni
en hjá þeim börnum sem voru á lyfleysu. Tilbúin litarefni og rotvarnarefni voru
20
algengustu efnin sem vöktu upp einkennin hjá börnunum eða í 70%-79% tilfella, en
ekkert barn var viðkvæmt fyrir þessum efnum einum og sér. Sá matur sem algengast var
að kveikti á slæmri hegðun innihélt mjólk, súkkulaði, soja, egg, hveiti, korn og
grænmeti (Egger o.fl. 1985).
Rannsókn Uhlig o.fl. (1997) var svipuð rannsóknum Carter o.fl. og Egger o.fl. Þar
voru þátttakendur 15 talsins, öll greind með ADHD og áttu við fæðuofnæmi að stríða.
Rannsókn þessi var sú fyrsta sinnar tegundar til að skoða samband heilastarfsemi og
fæðu sem hefur áhrif á börn með fæðuofnæmi sem greinst hafa með ADHD.
Niðurstöður rannsóknarinnar sýndu fram á að ákveðin fæða getur ekki einungis haft
áhrif á klínísk einkenni barna með ADHD heldur einnig haft áhrif á heilastarfsemina
(Uhlig o.fl. 1997).
Foreldrar í öllum þessum ofantöldu rannsóknum tilkynntu að ofvirknieinkennin
ágerðust er börnin voru á fæðu sem höfðu áhrif á sjúkdóminn,oftar en foreldrar barna
sem voru á lyfleysu.
Lág-næmnifæði sem lýst er hér að ofan takmarkar nokkuð verulega fæðuúrval
barnsins. Rannsóknir hafa verið gerðar á nokkuð minna takmarkaðri fæðu sem skila
árangri í að draga úr ofvirkni (Kaplan, McNicol, Conte og Moghadam, 1989; Boris og
Mandel, 1994). Kaplan o.fl. gerðu rannsókn á 24 leikskólabörnum sem greinst höfðu með
ADHD. Lagt var mat á mataræði án litarefna, bragðefna, súkkulaði, MSG, rotvarnarefna,
koffeins og annarra matvæla sem foreldrar töldu hafa áhrif á barnið sitt. Mataræðið var
einnig lágt í einföldum sykrum sem og laust við alla mjólk ef fjölskyldan greindi frá
vandamálum við kúamjólk.Rannsóknin stóð yfir í tíu vikur þar sem rannsakendur sáu um
mataræði í þann tíma. Áður en rannsókn hófst greindu foreldrar frá vandamálum
barnanna, til að mynda svefnvandamálum, og ýmsum líkamlegum einkennum.
Rannsókninni var skipt í þrjú tímabil: grunntímabil sem stóð yfir í þrjár vikur,
lyfleysutímabil en það stóð einnig yfir í þrjár vikur og tilraunatímabil sem tók fjórar vikur.
Grunntímabilið fólst í því að börnin borðuðu sitt venjulega fæði og foreldrar skráðu það
svo niður í matardagbók. Tilraunafæðið innihélt lágar hitaeiningar og kolvetni, einfaldan
sykur. Fæðið var einnig ríkt af A-vítamínum, C- vitaminnum, B6 og D-vítamínum,
fólasíni, níasíni og biotini. Samkvæmt skýrslum rannsakenda sýndi meira en helmingur
þátttakenda betri hegðun við neyslu tilraunafæðisins. Foreldrar greindu frá minnkun á
svefnleysi þá daga sem tilraunatímabilið stóð yfir (Kaplan, o.fl., 1989).
21
Rannsókn Boris og Mandel (1994) sýndi svipaðar niðurstöður og rannsókn Kaplan,
o.fl. (1989). Notað var fæði sem ekki innihélt mjólkurvörur, hveiti, korn, ger, soja,
sítrus, egg, súkkulaði, hnetur, litarefni og rotvarnarefni. Þátttakendur voru 26 börn á
aldrinum þriggja til ellefu ára, öll greind með ADHD. Rannsóknin stóð yfir í tvær vikur
þar sem börnin voru sett á viðeigandi fæði. Samkvæmt niðurstöðum batnaði hegðun
barnanna í 73% tilvika samkvæmt mælikvarða foreldranna á ADHD, samanborið við
mælikvarðann sem foreldrarnir gerðu fyrir rannsóknina. Þátttakendur tóku einnig þátt í
opinni rannsókn þar sem foreldrar kynntu það fæði fyrir barninu sem hugsanlega gæti
haft áhrif á hegðun þess á tveggja daga millibili. Foreldrar fylgdust grannt með hegðun
þess. Í rannsókninni voru 16 þátttakendur af 26 sem tóku þátt í vikulegri, tvíblindri
lyfleysu tilraun, 5 gr. af duftformi með aukaefnum var sett dulbúið í fæðu barnanna og
foreldrar fylgdust einnig grannt með hegðun barnanna. Foreldrar greindu frá marktækt
meiri ofvirkni hjá börnunum á þeim dögum sem þau fengu aukaefnin í fæðið (Boris og
Mandel, 1994).
Þær rannsóknir sem fjallað hefur verið um hér að ofan sýna samband á milli
takmarkað mataræðis og ADHD. Aukaefni og rotvarnarefni voru líklegust til að
framkalla óæskilega hegðun barna (Stevens, o.fl. 2011).
5.1.2 Aukaefni
Í dag er skyndibiti mjög vinsæll, en skyndibiti er unninn matur. Því meira sem maturinn
er unninn, því næringarsnauðari verður hann og því meira breytist hann. Fyrir utan að
missa næringargildi sitt, missir unninn matur mikið af öðrum eiginleikum svo sem
bragð og lit. Til að vega upp á móti því er bætt við hann miklu af aukaefnum,
rotvarnarefnum, litarefnum og bragðefnum (Campell- McBride,2008). Því hefur lengi
verið haldið fram að litarefni og önnur aukaefni í matvælum hafi áhrif á hegðun barna
(Bateman o.fl., 2007; Dengate og Ruben, 2002; McCann o.fl., 2007). Aðaláhrif
aukaefna í matvælum hafa verið talin að þau auki á ofvirkni barna, hvatvísi og
óæskilega hegðun. Síðastliðin 30 ár hefur notkun þessara efna farið ört vaxandi og hafa
margar rannsóknir sýnt fram á að aukaefnin hafi áhrif á hegðun barna (Schab og Trinh,
2004; Abraham og Millstone, 1989). Í dag er því haldið fram að hver manneskja borði
að meðaltali um 3,6-4,5 kg af aukaefnum á ári og að allt upp í 75% matvæla
Vesturlandabúa innihaldi aukaefni (Abraham og Millstone, 1989).
Í rannsókn Bateman o.fl. (2007)var athugað hvort litarefni og önnur aukaefni eins
og rotvarnarefni í matvælum hafi áhrif á hegðun þriggja ára barna með ofvirkni. Fengin
22
voru 277 leikskólabörn í tvíblinda rannsókn. Börnin voru sett á mataræði sem innihélt
hvorki litarefni né rotvarnarefni í fjórar vikur. Í viku tvö og viku fjögur fengu þau
daglega 300 ml. af ávaxtasafa sem annað hvort var hlutlaus eða innihélt 20 mg af
litarefnum og 45 mg af rotvarnarefnum. Hegðun barnanna var skoðuð í hverri viku á
rannsóknarstofu af sálfræðingi sem lagði mat á ofvirkni og athyglisbrest. Einnig voru
börnin skoðuð áður en rannsóknin hófst til að fá ákveðinn grunnpunkt til samanburðar
við rannsóknartímabilið. Ofvirknin jókst til muna hjá báðum hópunum á því tímabili
þegar börnin drukku drykkinn sem innihélt aukaefnin. Mælanleg aukning fannst ekki á
hvatvísi hjá börnunum. Sálfræðingarnir sem skoðuðu hegðun barnanna sáu ekki eins
greinilegan mun og foreldrarnir. Samkvæmt þessari rannsókn hafa litarefni og
rotvarnarefni mikil áhrif á hegðun leikskólabarna með ofvirkni. Þegar börnin neyttu
drykkja sem innihéldu ekki aukaefni urðu þau rólegri og sýndu minni ofvirknihegðun
(Bateman o.fl., 2007).
Nýleg rannsókn sýndi einnig fram á að litarefni og aukaefni hafa áhrif á hegðun
barna sem hafa greininguna ofvirkni með eða án athyglisbrests (McCann o.fl., 2007).
Rannsókn þessi var gerð með slembiúrtaki og tvíblind þar sem þátttakendur voru
annarsvegar 153 þriggja ára og hins vegar 144 átta til níu ára gömul börn sem öll voru
með greininguna ADHD. Rannsóknin stóð yfir í sex vikur og á þeim tíma voru börnin
sett á mataræði sem innihélt engin litarefni né önnur aukaefni. Börnin fengu ýmist
drykki sem innihéldu aukaefni eða drykki sem voru án aukaefna í ákveðinn tíma í senn.
Drykkirnir sem nefndir voru A og B innihéldu litarefni og önnur aukaefni og þriðja
tegundin var hlutlaus drykkur sem engin aukaefni voru sett út í. Drykkir A og B
innihéldu mismikið magn af aukaefnum sem og ólíkar tegundir aukaefna greindu þá að.
Sama bragð var af öllum drykkjunum og litu þeir allir eins út. Þrír mælikvarðar voru
notaðir til að mæla ofvirknihegðun meðal yngri barnanna og fjórir mælikvarðar fyrir
eldri börnin meðan á rannsókninni stóð. Kennarar fengu spurningalista sem mælir
ADHD hegðun, listinn var mjög nákvæmur og fylltur út í hverri viku. Foreldrar
barnanna fengu annan lista til að meta og mæla hegðun barnanna. Óháður aðili notaðist
við beina athugun þar sem hann skoðaði hegðun barnanna í kennslutímum ákveðinn
tíma í hverri viku. Mælitæki sem var einungis notað fyrir eldri börnin var
frammistöðumat sem framkvæmt var í gegnum tölvu. Gögnum var safnað fyrir hverja
viku. Niðurstöður þessarar rannsóknar leiddu í ljós að mikill munur var á hegðun
þriggja ára barnanna þegar þau drukku drykk A miðað við hlutlausa drykkinn. Hjá átta
23
og níu ára börnunum var mesti munur áhegðun þegar borið var saman drykkur B miðað
við hlutlausa drykkinn. Á heildina litið fengu börnin marktækt fleiri stig ofvirkni-
hegðunar þegar þau neyttu drykkja sem innihéldu litarefni og önnur aukaefni en þegar
þau drukku drykki sem innihéldu ekki þessi efni (McCann o.fl., 2007).
Rannsóknir Bateman o.fl. (2007) og McCann o.fl. (2007) sýna sömu niðurstöður og
eru einnig mjög líkar þrátt fyrir að í rannsókn Bateman hafi einungis verið rannsökuð
þriggja ára gömul börn og rannsókn McCann o.fl. (2007) stóð lengur yfir eða í sex vikur
á meðan rannsókn Bateman o.fl. (2007) stóð yfir í fjórar vikur.
Rannsóknir hafa notast við fleira en drykki til að sýna fram á tengsl mataræðis og
einkenna ADHD. Í rannsókn Dengate og Ruben (2002) var notast við brauð til að kanna
áhrif aukaefna á hegðun barna. Í þessari rannsókn voru sérstaklega skoðuð áhrif
rotvarnarefnisins kalsíum propionat (E 282) sem er salt. Efni þetta er vinsælt
rotvarnarefni sem notað er í brauð, það heldur því fersku og það myglar ekki eins fljótt
og það myndi annars gera. Í dag er farið að nota þetta efni í fleiri tegundir matvæla.
Efnið hefur þá eiginleika að það er bragð og lyktarlaust, ólíkt litarefnum. Þátttakendur
rannsóknarinnar voru 27 ofvirk börn á aldrinum fjögurra til tólf ára, 20 drengir og sjö
stúlkur. Börnin voru sett á mataræði sem útilokaði 50 tegundir aukaefna, amín og
glútamín og voru þau á þessu fæði í tvær til þrjár vikur áður en þau fengu brauðin sem
ýmist innihéldu rotvarnarefni eða ekki. Börnin neyttu fjögurra brauðsneiða á dag í þrjá
daga og foreldrar og kennarar skráðu niður hegðun þeirra. Samkvæmt niðurstöðu sýndu
14 börn afturför í hegðun þegar þau borðuðu brauðið sem innihélt kalsíum propionate.
Samkvæmt þessari rannsókn hefur aukaefnið kalsíum propionate slæm áhrif á hegðun
barna með ofvirkni (Dengate og Ruben, 2002).
Nýlegri rannsókn þar sem mataræði var skoðað svipar til rannsóknar Dengate og
Ruben (2002). Í rannsókn (Pelsser, o.fl. (2011) sem framkvæmd var árið 2009var
skoðað hvort neysla unninna matvæla hefði mælanleg áhrif á einkenni ADHD.
Niðurstöður sýna fram á að mataræði á stóran þátt í ofvirkni og athyglisbresti á meðal
barna. Í rannsókninni var 100 börnum á aldrinum fjögurra til átta ára skipt niður í tvo
hópa, annars vegar viðmiðunarhóp og hinsvegar sérfæðishóp. Viðmiðunarhópurinn fékk
almennar ráðleggingar um heilbrigt mataræði en sérfæðishópurinn var settur á sérfæði
þar sem unnin matvæli voru útilokuð. Að fimm vikum liðnum voru einkenni borin
saman milli hópa út frá algengum ADHD mælikvörðum.Samkvæmt rannsókninni höfðu
ADHD einkennin lækkað marktækt meira í sérfæðishópnum. Þau börn í
24
sérfæðishópnum sem sýnt höfðu mestar framfarir voru þá sett aftur á almennt fæði í
fjórar vikur. Eftir þennan síðari hluta tilraunarinnar gáfu niðurstöður til kynna að í 63%
tilvika megi rekja ADHD beint til mataræðis. Einkenni ADHD hjá þessum 30 börnum
voru komin í nokkurn veginn sama horf og áður en tilraunin hófst (Pelsser, o.fl. (2011).
Rannsóknir Dengate og Ruben (2002) og Pelsser, o.fl. (2011) sýna báðar fram á
tengsl mataræðis og ADHD. Þrátt fyrir niðurstöður þessara rannsókna telur Matvæla- og
lyfjastofnun Bandaríkjanna ekki tilefni til aðgerða varðandi litarefni og önnur aukaefni í
unnum matvörum, meðan ekki liggja fyrir frekari sannanir um skaðsemi þessara efna.
Evrópusambandið hefur hins vegar þegar gert ráðstafanir til að vara við nokkrum þeirra
sex litarefna sem helst eru talin stuðla að ofvirkni og öðrum hegðunarvandkvæðum
meðal barna (Cormier og Elder, 2007).
5.2 Bætiefni
Rannsóknir (Antalis, Stevens, Campbell, Pazdro, Ericson og Burgess, 2006) hafa sýnt
að börn með ADHD skortir fjölómettaðar fitusýrur sem líkaminn myndar úr omega-3 og
omega-6 fitusýrum. Vísbendingar eru einnig um að þau skorti sink (Toren o.fl., 1996;
Ward, 1997), magnesíum og B6-vítamín (Starobrat-Hermelin og Kozielec, 1997;
Mousain-Bosch, Roche, Polge, Pradal-Prat, Rabin og Bali 2006).
5.2.1 Fjölómettaðar fitusýrur
5.2.1.1 Tengsl fitusýruskorts og ADHD einkenna
Skortur á fjölómettuðum fitusýrum, sér í lagi omega-3 fitusýrum hefur verið talinn tengjast
ýmsum hegðunarvandamálum sem og ofvirkni með eða án athyglisbrests. Einkenni hjá
börnum eins og þorsti, tíð þvaglát, flasa og breytingar á blóðvökva og rauðum blóðkornum
gefa til kynna skort á þessum fitusýrum (Antalis, Stevens, Campbell, Pazdro, Ericson og
Burgess, 2006). Rannsókn Stevens o.fl. (2003) sýndi að um 40% barna með ADHD eru með
einkenni sem tengjast skorti á lífsnauðsynlegum fitusýrum.
Við getum ekki lifað án lífsnauðsynlegra fitusýra. Lífsnauðsynleg fita inniheldur
fitusýrur omega-3 og omega-6 sem mannslíkaminn getur ekki myndað og því verðum
við að fá þær úr fæðunni. Þær taka þátt í margskonar grunnstarfsemi líkamans, heilinn
byggist upp af þessum fitusýrum að stórum hluta.
Omega-3 fitusýrur eru í miklu magni í heila- og taugakerfinu og eru nauðsynlegar
til að heilinn þroskist og starfi eðlilega (Campell-McBride, 2008). Líkaminn umbreytir
omega-6 fitusýrum úr fæðunni í arachidonic sýru (AA) og omega-3 fitusýrum í
25
eikósapentaensýru (DHA). Skortur á þessum fitusýrum (AA, EPA og DHA) í blóðinu
gefur til kynna að líkaminn nái ekki að vinna úr omega fitusýrum úr fæðunni eða
skortur sé á þessum fitusýrum í mataræðinu (Burgess, Stevens, Zhang og Peck, 2000).
Rannsóknir hafa verið gerðar þar sem skoðað er hvort börn skorti fjölómettaðar
fitusýrur. Antalis og félagar (2006) gerðu rannsókn á tíðni og alvarleika þorsta og
húðþurrks hjá unglingum með ADHD miðað við tilviljunarkennt úrtak unglinga sem
voru ekki með hegðunarröskun. Niðurstöður sýndu tíðni einkenna sem tengjast skorti á
fitusýrum. Húðþurrkur, mikill þorsti, tíð þvaglát og þurrt hár mældust marktækt hærri
hjá unglingum með ADHD. Í rannsókninni var einnig skoðað hlutfall fitusýra í blóðinu
og annarra næringarefna sem gætu haft áhrif á nýtingu fitusýra og óeðlilega hegðun. Í
ljós kom að hlutfall ómega-3 fitusýra var marktækt lægra í blóðvökva og rauðum
blóðkornum hjá unglingum með ADHD og hlutfall mettaðrar fitu var hærra en hjá
samanburðarhópi. Tengsl á milli hegðunar og omega-3 fitusýra var einnig prófuð.
Marktæk neikvæð fylgni var á milli þessara tveggja breyta, því lægra sem omega-3
hlutfallið var, því alvarlegri var hegðunarröskunin. Ekki var hægt að skýra lægri mun
omega-3 fitusýra hjá unglingum með ADHD út frá mataræði þar sem engin munur var á
milli rannsóknarhóps og samanburðarhóps á neyslu omega-3 fitusýra. Munur á
mataræði þessara hópa var einungis neysla mettaðrar fitu sem mældist 30% hjá
unglingum með ADHD. Ekki hefur verið sýnt fram á að of mikil neysla á mettuðum
fitusýrum hafi áhrif á hlutfall omega-3 fitusýra í blóðinu og því virðist ólíklegt að of
mikil neysla á mettuðum fitusýrum hafi þessi áhrif (Antalis o.fl., 2006).
Samsetning fjölómettaðra fitusýra í frumuhimnum geta haft áhrif á starfsemi
ónæmisfrumna (Calder o.fl., 2002). Börn með ADHD eru oft með einkenni sem gefa til
kynna að ónæmiskerfið starfi ekki nógu vel, til að mynda magaverki, eyrnabólgur og
svefnvandamál. Þau verða oftar veik og meiri líkur eru á því að þau þurfi að nota
sýklalyf en börn sem glíma ekki við hegðunarvandamál (Poppitt, Kilmarti, Butler og
Keogh, 2005).
5.2.1.2 Áhrif fitusýruinntöku hjá börnum með ADHD
Í nokkrum rannsóknum hafa verið skoðuð áhrif bætiefna með fjölómettuðum fitusýrum
á börn með ADHD. Mismunandi er eftir rannsóknum hvaða fitusýrur eru notaðar;
omega-3, omega-6 eða hvort tveggja. Aman, Mitchell og Turbott (1987) voru fyrst til að
prófa bætiefni með fjölómettuðum fitusýrum á börn sem voru með athyglisbrest og
ofvirkni. Bætiefnið var sér í lagi ríkt af gamma-lýnólínsýru sem tilheyrir ómega-6
26
fitusýrum. Börnin í rannsóknarhópunum fengu bætiefnið í fjórar vikur en
samanburðarhópurinn fékk pálmaolíu sem inniheldur ekki fjölómettaðar fitusýrur. Þrátt
fyrir að marktæk minnkun hafi orðið á einkennum ofvirkni og athyglisbrests miðað við
samanburðarhóp samkvæmt frásögnum foreldra þá sýndu prófanir á börnunum ekki
fram á marktækan mun (Aman, Mitchell og Turbott, 1987). Flestar rannsóknir hafa
skoðað áhrif bætiefna sem innihalda bæði omega-3 og omega-6 (Richardson og Puri,
2002; Stevens o.fl., 2003; Sinn og Brian, 2007). Tvær rannsóknir sýna mismunandi
árangur af bætiefnagjöf með omega-3 og omega-6 hjá börnum með ADHD (Richardson
og Puri, 2002; Stevens o.fl., 2003). Rannsókn Richardson og Puri (2002) þar sem gerð
var tvíblind slembirannsókn sýndi fram á að það dró úr ADHD einkennum hjá
skólabörnum, en þau voru sérstaklega valin með tilliti til námsörðugleika. Niðurstöður
sýndu að marktækt dró úr kvíða, feimni, hvatvísi og ókyrrð hjá börnunum og
vitsmunaleg geta þeirra jókst (Richardson og Puri, 2002). Í rannsókn Stevens og félaga
(2003) var börnum með ADHD gefið bætiefni sem var ríkt af bæði omega-3 og omega-
6,en þau höfðu mælst með fitusýruskort. Í rannsókn einni dró marktækt úr ADHD
einkennum hjá skólabörnum sem voru sérstaklega valin með tilliti til námsörðugleika.
Niðurstöður sýndu fram á að það dró úr kvíða, feimni, hvatvísi og ókyrrð hjá börnunum.
Vitsmunaleg geta þeirra jókst einnig þegar þau tóku inn fjölómettaðar fitusýrur og
bætiefni með vítamínum og steinefnum. Þeim voru gefin bætiefnin í fjóra mánuði
miðað við samanburðarhóp sem fékk ólífuolíu. Niðurstöður gáfu til kynna aukna athygli
en ekki var marktækur munur á ofvirkni hjá börnunum (Stevens o.fl. 2003).
Í nýlegri rannsókn Sinn og Bryan (2007) voru skoðuð áhrif fjölómettaðra fitusýra,
omega-3 og omega-6 á einkenni ADHD. Einnig voru áhrif bætiefna með vítamínum og
steinefnum samhliða fjölómettuðum fitusýrum skoðuð. Rannsóknin var tvíblind
slembirannsókn og stóð yfir í 30 vikur. Börnunum var skipt í þrjá hópa. Fyrstu 15
vikurnar fékk hópur eitt einungis fjölómettaðar fitusýrur, hópur tvö fékk bæði
fjölómettaðar fitusýrur og bætiefni með vítamínum og steinefnum og samanburðarhópur
fékk hlutlausa olíu. Eftir 15 vikur fengu allir hóparnir fjölómettaðar fitusýrur og
bætiefni með vítamínum og steinefnum og héldu áfram að taka þau bætiefni þær 15
vikur sem eftir voru af rannsókninni. Settar voru fram þrjár tilgátur; Athygli og hegðun
myndi batna hjá þeim sem fengu fjölómettaðar fitusýrur miðað við samanburðarhópinn,
að sá hópur sem fékk einnig bætiefni með vítamínum og steinefnum myndi sýna meiri
framfarir en sá hópur sem fékk einungis fjölómettaðar fitusýrur, og að
27
samanburðarhópurinn myndi sýna marktækar framfarir þegar hann yrði settur á
fjölómettaðar fitusýrur í 15 vikur og að framfarir myndu aukast hjá rannsóknarhópunum
á sama tíma. Marktækar framfarir voru á hegðun barnanna samkvæmt spurningalista
sem foreldrar svöruðu eftir 15 vikur meðferðar hjá báðum hópum sem fengu
fjölómettaðar fitusýrur miðað við samanburðarhóp. Niðurstöður sýndu að það dró úr
ADHD einkennum, athyglisbresti, ofvirkni og hvatvísi. Framfarir mældust einnig í
vitsmunaþroska og minni mótþróaþrjóskuhegðun. Framfarir mældust hins vegar ekki
marktækt meiri hjá hópnum sem fékk vítamín og steinefni aukalega. Hugsanleg skýring
Sinn og Bryan (2007) var að börnin fengu einungis ráðlagða dagskammta, en sumar
rannsóknir sýna að þessi börn með ADHD þurfa stærri skammta. Tvíblind
slembirannsókn sýndi fram á að marktækt dró úr ofvirkni, hvatvísi og lítilli félagsfærni í
hópi barna með ADHD þegar þau fengu bætiefni sem innihéldu 150 mg sink daglega
(Bilici o.fl., 2004) en í þessari rannsókn var börnunum gefin 2 mg sink daglega. Eftir
15 vikur fengu allir hópar fjölómettaðar fitusýrur í 15 vikur til viðbótar en það var gert
til að skoða hvort samanburðarhópurinn myndi einnig sýna framfarir og hvort
rannsóknarhóparnir myndu sýna enn meiri framfarir. Niðurstöður sýndu að
samanburðarhópurinn sýndi framfarir samkvæmt spurningalista foreldra, marktækt dró
úr athyglisbresti, ofvirkni og hvatvísi minnkaði enn frekar og vitsmunaleg geta þeirra
jókst. Þessar niðurstöður sýna að bætiefni með fjölómettuðum fitusýrum geta verið
gagnleg meðferð við ADHD einkennum (Sinn og Bryan, 2007).
5.2.1.3 Önnur næringarefni sem hafa áhrif á nýtingu fitusýra
Mörg næringarefni, til að mynda sink og járn koma við sögu þegar omega fitusýrum er
umbreytt í aðrar fitusýrur. Skortur á þessum næringarefnum getur haft áhrif á hlutfall
omega-3 fitusýra í frumuhimnum. Til dæmis þarfnast líkaminn C-vítamíns, B-3
vítamíns, magnesíums og sinks til að geta myndað EPA og DHA úr omega-3 fitusýrum
(Campell-McBride, 2008). Einnig hafa rannsóknir sýnt fram á að skortur á
næringarefnum eins og magnesíum, sink, járni og B6 vítamínum getur talist
orsakaþáttur á ADHD og öðrum hegðunarröskunum (Antalis o.fl. 2006). Hugsanlegur
skortur á omega-3 hjá börnum með ADHD getur stafað af skorti á öðrum
næringarefnum.
5.2.2 Sink
Mörg líffæri líkamans eru háð sinki, meltingarvegurinn, ónæmiskerfið, beinin og
æxlunarkerfið (Hambridge og Walravens, 1982). Sink hefur áhrif á dópamínefnaskipti í
28
heilanum og er mikilvægur samverkandi þáttur fyrir efnaskipti taugaboðefna. Sink er
nauðsynlegt til að framleiða og viðhalda dópamínframleiðslunni (Toren o.fl., 1996).
Rannsóknir sýna að börn sem greinst hafa með ADHD eru með minna magn af sinki í
líkamanum en önnur börn.
Rannsóknir Wards (1997) og Toren o.fl. (1996) þar sem skoðuð voru tengsl á milli
sinkmagns í blóði og þvagi og ADHD sýndi fram á að börn með ADHD mældust með
minna magn af sinki í blóði og þvagi en viðmiðunarhópar sem ekki voru með
greindaröskun (Toren o.fl., 1996; Ward, 1997).
Arnold o.fl. (2005) rannsökuðu tengsl milli sinkmagns í blóði 48 barna og
hegðunartruflanir. Börnin,bæði drengir og stúlkur,voru á aldrinum fimm til tíu ára. Þau
tóku engin lyf við sjúkdómnum. Í rannsókninni fengu börnin mismikla skammta af
sinki, lága skammta upp í háa skammta miðað við ráðlagðan dagskammt. Hegðun var
skráð niður af foreldrum og kennurum með ákveðnum mælitækjum. Samband var svo
mælt miðað við hvernig hegðun þróaðist og hve mikið sink mældist í blóðinu.
Niðurstöður sýndu neikvæða fylgni á milli magns sinks í blóði og einkenna
athyglisbrests. Einkenni athyglisbrests fóru minnkandi eftir því sem sink skammtur varð
meiri. Ekki mældust tengsl á milli sinks inntöku samanborið við ofvirkni og
árásarhneigð (Arnold o.fl., 2005).
Árið 2004 var einnig gerð rannsókn á sambandi sinks og ADHD (Bilici o.fl., 2007). Í
rannsókninni voru 400 þátttakendur, 72 stúlkur og 328 drengir. Meðalaldur þeirra var tíu ár.
Þátttakendur tóku ekki inn nein lyf við röskuninni. Rannsóknin stóð yfir í 12 vikur þar sem
þátttakendur fengu annað hvort sink eða lyfleysu. Á þessum tólf vikum voru teknar niður
nákvæmar upplýsingar um börnin, spurningalisti var notaður þar sem tekið var mið af
fjórum þáttum, athyglisbresti, ofvirkni, hvatvísi og félagslegri hegðun. Niðurstöður sýndu
marktækan mun á hópnum sem fékk lyfleysu og hópunum sem fékk sink á hverjum degi.
Hópurinn sem fékk sink hafði minni einkenni um ofvirkni, hvatvísi og félagsleg hegðun
batnaði meira en hjá þeim börnum sem fengu ekkert sink (Bilici o.fl. 2007).
Þrátt fyrir að jákvæð áhrif hafi mælst við sinkinntöku hjá börnum með ADHD þarf
að fara varlega í að gefa efnið þar sem eituráhrif og aukaverkanir geta komið fram ef
gefnir eru stærri skammtar en ráðlagður dagskammtur, en það er 50 mg á dag (Arnold
o.fl. 2005).
29
5.2.3 B6 vítamín og magnesíum
B6 vítamín er mikilvægt fyrir eðlilegan þroska og starfsemi heila- og taugakerfisins
(Campell-McBride, 2008), skortur á því hefur verið talinn tengjast taugafræðilegum
kvillum. Nokkrar rannsóknir hafa sýnt fram á tengsl milli magnesíumskorts í börnum og
ADHD einkenna (Starobrat-Hermelin og Kozielec, 1997; Mousain-Bosch, Roche,
Polge, Pradal-Prat, Rabin og Bali 2006). B6-vítamín helst í hendur við magnesíum því
það hefur það hlutverk að hleypa magnesíum jónum inn í frumur líkamans. Magnesíum
tekur þátt í ýmis konar starfsemi miðtaugakerfisins (Bac o.fl., 1998).
Fyrsta rannsókn sem gerð var til að sýna fram á magnesíum skort á börnum með
ADHD var gerð af Starobrat-Hermelin og Kozielec (1997). Niðurstöður sýndu
marktækt betri hegðun hjá fimmtíu börnum með ADHD á aldrinum sjö til tólf ára eftir
að þau voru sett á magnesíum bætiefni. Miðað við blóðvökva, rauð blóðkorn hjá
börnunum voru þau öll með magnesíumskort. Börnin fengu bætiefnið í sex mánuði og í
ljós kom að það dró úr ofvirkni miðað við samanburðarhóp sem ekki fékk magnesíum
(Starobrat-Hermelin og Kozielec, 1997). Rannsókn Mousain-Bosc o.fl. (2004) sýndi
einnig fram á tengsl magnesíum og ADHD. Niðurstöður sýndu að börn sem greind voru
ofvirk voru mun líklegri til að skorta magnesíum þegar miðað var við börn sem ekki
voru ofvirk, tekið var mið af blóðprufum. Þau börn sem skorti magnesíum fengu
bætiefnið sem og B-6 vítamín, eftir nokkurn tíma dró úr einkennum ofvirkni og
athyglisbresti þeirra barna (Mousain-Bosc, 2004). Mousain-Bosc o.fl. (2006) gerðu
nokkru seinna rannsókn á 40 börnum með ADHD og magnesíum og B6-bætiefnum.
Börnunum voru gefin magnesíum og B6 bætiefni í átta vikur, miðað var við
samanburðarhóp barna sem ekki voru með ADHD og fengu engin bætiefni. Meðan
árannsókn stóð var fylgst með hegðun barnanna og breytingum á blóði. Niðurstöður
gáfu til kynna að úr ofvirkni og hvatvísi drægi og athygli varð betri í skólanum. Þegar
börnin voru tekin af bætiefninu komu ADHD einkennin smám saman aftur á nokkrum
vikum. Lækkun varð einnig á magnesíum gildum blóðsins. Niðurstöður
rannsóknarinnar sýna fram á að bætiefni sem innihalda magnesíum og B6 vítamín geta
haft áhrif á ADHD þar sem þau draga úr einkennum (Mousain-Bosc, o.fl. 2006).
5.3 Gagnrýni og álitamál varðandi matarinngrip
Þrátt fyrir að fjölmargar rannsóknir hafi verið gerðar á tengslum ADHD og mataræðis
eru gagnrýnisraddir sem halda því fram að mataræði hafi ekkert að gera með ADHD.
Einnig er sett út á rannsóknarsnið þeirra rannsókna sem hafa verið framkvæmdar á
30
þessu sviði, þá hversu stuttar þær eru og áreiðanleika þeirra (Rojas og Chan, 2005). Það
að oft á tíðum er stuðst við svör frá foreldrum um árangur á notkun mataræðismeðferðar
lækkar áreiðanleika rannsóknarinnar, því foreldrar eru oft á tíðum komnir í þrot og eru
orðnir óþreyjufullir eftir því að barnið þeirra sýni betri hegðun og gangi betur í skóla
(Cormier og Elder, 2007).
Í rannsókn nokkurri voru skoðuð áhrif lyfjameðferðar með inntöku Rítalíns á
ADHD til samanburðar við notkun mataræðis. Tuttugu börn á aldrinum sjö til tólf ára
tóku þátt í rannsókninni þar sem þeim var skipt í tvo tíu manna hópa. Annar hópurinn
tók inn lyf en hinn hópurinn notaðist við ákveðið mataræði. Mataræðið sem börnin
fengu innihélt margar tegundir vítamína, steinefna, fitusýrur, aminósýrur og fosfolýpíða.
Fylgst var með hegðun barnanna með tilliti til vandamála þeirra er varða einbeitingu og
hugsun, félagslegra samskipta og kvíða. Niðurstöður þessara rannsókna styðja þá
kenningu að mataræði hafi áhrif á börn með ADHD. Báðir hóparnir höfðu betri stjórn á
hegðun sinni eftir meðferðina. Samkvæmt rannsókninni getur mataræðismeðferð bætt
athygli og sjálfsstjórn hjá börnum með ADHD (Harding, Judah og Gant, 2003).
31
6 Umræða
Markmið greinargerðarinnar var að öðlast betri skilning á hver áhrif mataræðis á
sjúkdóminn ADHD eru og hvort mataræðisinngrip séu áhrifarík meðferð. Eins og fram
hefur komið er ADHD þroskaröskun á sviði ofvirkni, hvatvísis og athyglisbrests. Enn
hefur ekki tekist að finna orsök sjúkdómsins en vitað er að um líffræðilega röskun er að
ræða.Orsakir eru taldar vera fjölmargar en talið er að samspil milli erfða og umhverfis
valdi röskuninni. Einkennum sjúkdómsins er hægt að skipta í þrjá meginflokka,
hvatvísi, ofvirkni og athyglisbrest. Getur sjúkdómurinn haft mikil og slæm áhrif
félagslega og námslega. Börn sem greinst hafa með ADHD geta oft á tíðum illa tengst
jafnöldrum sínum og átt það til að verða útundan. Getur það því leitt af sér einelti og
valdið því að einkennin verða mun alvarlegri.
Nauðsynlegt er að leita greiningar er grunur vaknar um að barn kunni að vera með
ADHD. Greiningin er ekki stimpill á barnið, hún gerir það að verkum að þeir sem
umgangast barnið geta tekist á við þarfir þess á meðvitaðan hátt. Sérfræðingar
framkvæma greiningu og hægt er í framhaldi að því að ákveða þá meðferð sem hentar
barninu. Lyfjameðferð er ein af þeim meðferðum sem í boði eru, en hún er umdeild en
algeng. Umræðan hefur verið neikvæð vegna ótta sem fjöldi foreldra hefur á þeim
lyfjum sem í boði eru, sem og vegna gríðarlegrar aukningar á lyfjagjöfum. Margir telja
að börnum með ADHD sé hætt við lyfjamisnotkun en rannsóknir benda til þess að
börnum sem fengið hafa lyfjameðferð sé í raun síður hætt við lyfjamisnotkun en þeim
sem ekki hafa fengið slíka meðferð (Matthías Halldórsson, 2010). Lyfjameðferðin er
ekki nauðsynleg, koma má jafnvel í veg fyrir það að börn þurfa að upplifa þær
aukaverkanir sem geta fylgt með lyfjunum, einnig hafa rannsóknir sýnt fram á að lyf
hafi ekki tilætluð áhrif hjá allt að 30% barna (Barkley o.fl., 1990a). Niðurstöður
rannsóknar þar sem gerður var samanburður á lyfjameðferð og notkun mataræðis sem
meðferð við ADHA sýndi fram á að notkun mataræðis sem meðferð bar jafnan árangur
og lyfjameðferð, með þær niðurstöður má telja að notkun lyfjameðferðar sé ekki
nauðsynleg og hægt sé að fara aðrar leiðir í meðferðum ef foreldrar óska.
Mataræði telst vera umhverfisþáttur og samkvæmt rannsóknum sem gerðar hafa verið
hefur það áhrif á börn sem greinst hafa með ADHD. Rannsóknir þeirra Batemans o.fl.
(2003), Denagates og Ruben (2002) og McCanns o.fl. (2007) komust að þeirri niðurstöðu
32
að aukaefni í matvælum séu talin auka á ofvirkni barna, hvatvísi og óæskilega hegðun.
Rannsóknir hafa einnig sýnt fram á að börn sem greinst hafa með ADHD skorti
fjölómettaðar fitusýrur, sink, magnesíum og B6 vítamín (Antalis o.fl., 2006; Sinn og Bryan,
2007; Arnold o.fl., 2005; Bilici o.fl., 2004; Mousain-Bosc, 2004).Í dag er unnin fæða
vinsæl, sú fæða er næringarlítil og inniheldur mikið af aukaefnum. Nauðsynlegt er að
foreldrar barna með ADHD verði betur upplýstir um hvaða áhrif mataræði geti haft áhrif á
röskunina og að þeir hugleiði vel hvað barnið borðar.
Álitamál hafa komið upp varðandi mataræði sem meðferð. Gagnrýnisraddir telja að
þær rannsóknir sem gerðar hafa verið til að sýna fram á virkni meðferðarinnar séu
ómarktækar sökum smæðar sinnar og framkvæmdar.Sérfræðingar hafa sett út á að
flestar rannsóknir styðjast við frásagnir foreldra og kennara við niðurstöður og þar af
leiðandi verði þær óáreiðanlegar.Í rannsóknum Bateman og félaga (2003) sem og
McCann og félaga (2007) voru þátttakendur um 150-300 talsins í báðum rannsóknum.
Báðar rannsóknir sýndu fram á að litarefni og aukaefni hafa áhrif á hegðun barna sem
hafa greininguna ofvirkni með eða án athyglisbrests. Bæði sálfræðingar og óháðir aðilar
gerðu mælingar á börnunum, ekki einungis foreldrar. Út frá þessum rannsóknum má sjá
að bæði eru þær umfangsmiklar og ekki voru það einungis foreldrar sem mátu árangur
barnanna. Álykta má sem svo að þær séu nokkuð marktækar.
Þrátt fyrir að meðferð með mataræðisinngripi sé umdeild geta foreldrar nýtt sér
hana, hún er ef til vill erfið í framkvæmd en hættulaus er hún og ekki sakar að prófa sig
áfram. Foreldrar sem hafa áhuga á að notast við mataræði sem meðferð þurfa á
einföldum upplýsingum að halda. Vöntun er á bæklingi þar sem farið er yfir hvernig
notast á við meðferðina, möguleiki væri að nálgast þann bækling á heilsugæslustöðum
til að mynda, sem og þroska- og hegðunarstöðinni. Sá bæklingur má ekki vera
yfirgripsmikill og nauðsynlegt er að einfalda meðferðina fyrir foreldra svo þeim fallist
ekki hendur áður en byrjað er. Fyrstu skref ættu vera þau að fá foreldra til að ígrunda
mataræði barnsins og hvort það sé að fá öll þau bætiefni sem talið er að börn með
ADHD skorti. Ef barn greinist með væg einkenni af ADHD er ef til vill nóg að gefa því
rétt bætiefni og skera niður unnar matvörur. Gott væri að nota atferlismótun samhliða
matarinngripsmeðferðinni.
33
7 Heimildaskrá
Abraham, J. og Millstone, E. (1989). Food additive controls: some international
comparisons. Food policy, 1, 43-57.
Achenbach, T. (1991). Integrative Guide for the 1991 CBCL/4-19, YSR, and TRF
Profiles. Burlington, VT: University of Vermont Department of Psychiatry.
Agnes Huld Hrafnsdóttir, Margrét Valdimarsdóttir, Páll Magnússon og Ólafur Ó.
Guðmundsson. (2006). Íslensk börn með ofvirkniröskun – lýsing á nokkrum þáttum
í meðgöngu og fæðingu. Læknablaðið, 9(92), 609-614.
Agnes Huld Hrafnsdóttir, Margrét Valdimarsdóttir, Páll Magnússon og Ólafur Ó.
Guðmundsson (2005). Orsakir ofvirkniröskunar - yfirlitsgrein. Læknablaðið, 5 (91),
409-414.
Aman, M.G., Mitchell, E.A., og Turbott, S.H. (1987). The effects of esential fatty acid
supplementation by Efamol in hyperactive children. Journal of Abnormal Child
Psychology, 15, 75-90.
American Psychiatric Association. (1987). Diagnostic and Statistical Manual of mental
disorders. Washington, DC: American Psychiatric Association.
American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic and Statistical Manual of mental
disorders(4.útg.). Washington, DC: American Psychiatric Association.
Anastopoulos, A.D., DuPaul, G.J., Guevremont, D.C. og Shelton, T.L. (1993). Parent
training for Attention Deficit Hyperactivity Disorder: Its impact on parent
functioning. Jounal of Abnormal Child Psychology, 21, 581-596.
Anastopoulos, A.D., Rhoads, L.H., og Farley, S.E. (2006). Counseling and training. Í
R.A. Barkley (ritstj.), Attention-Deficit Hyperactivity Disorder: A handbook for
diagnosis and treatment (3. útg.) (bls 3-76). New York: Guilford.
Antalis, C.J., Stevens, L.J., Campell, M., Pazdro, R., Ericson, K. og Burgess, J.R.
(2006). Omega-3 fatty acid status in Attention Deficit/Hyperactivity Disorder.
Prostaglandins, Leukotrienes and Essential Fatty Acids,75, 299-308.
34
Arnold, L.E., Bozzolo, H., Hollway, J., Cook, A., DiSilvestro, R.A., Bozzolo, D.R.,
Crowl, L., Ramadan, Y. og Williams, C. (2005). Serum zinc correlates with parent-
and teatcher-rated inattention in children with Attention Deficit/Hyperactivity
Disorder. Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology, 15, 628-636.
Bac, P., Maurois, P., Dupont, C., Pages, N., Stables, J.P., Gressens, P., Ecrard, P. og
Vamecq, J. (1998). Magnesium deficiency-dependent audiogenic seizures
(MDDASs) in adult mice: A nutritional model for discriminatory screening of
anticonvulsant drugs and original assessment of neuroprotection properties. Journal
of Neuroscience Methods, 18, 4363-4373.
Barkley, R.A. (1996). Attention- Deficit/Hyperactivity Disorder. Í Mash, E.J. og
Barkley, R.A. (ritstj.), Child Psychopathology (bls 63-112). New York: Guilford.
Barkley, R.A. (2006a). ADHDin adults. Í R.A. Barkley (ritstj.), Attention-Deficit
Hyperactivity Disorder: A handbook for diagnosis and treatment (3. útg.) (bls 248-
297). New York: Guilford.
Barkley, R.A. (2006b). History. Í R.A. Barkley (ritstj.), Attention-Deficit Hyperactivity
Disorder: A handbook for diagnosis and treatment (3. útg.) (bls 3-76). New York:
Guilford.
Barkley, R.A. (2006c). Primari symptoms, diagnostic criteria, prevalence and gender
differences. Í R.A. Barkley (ritstj.), Attention Deficit/Hyperactivity Disorder. A
handbook for diagnosis and treatment (3. útg.) (bls. 76-122) New York: Guilford.
Barkley, R.A. (2000). Taking charge of ADHD: The complete, auhoritative guide for
parents (2. útg.). New York: Guilford.
Barkley, R.A., McMurray, M.B., Edelbrock, C.S. og Robbins, K. (1990a). Side effects
of methylphenidate in children with Attention Deficit Hyperactivity Disorder: A
systemic, placebo-controlled evaluation. Pediatrics, 86, 184-192.
Barkley, R.A. og Biederman, J. (1997) Toward a broader definition of the age-of-onset
criterion for Attention-Deficit Hyperactivity Disorder. Journal of the American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36, 1240-1210.
35
Barkley, R.A., Fischer, M., Edelbrock, C.S. og Smallish, L. (1990b). The adolescent
outcome of hyperactive children diagnosed by research criteria: I. An 8-year
prospective follow-up-study. Journal of the American Academy of Child and
Adolescent Psychiatry, 29, 546-557.
Barkley, R.A. og Edelbrock, C. (1987). Assessing situational variation in children´s
problem behaviours: The Home and School Situations Questionnaries. Í Prinz, R.J.
(ritstj.), Advances in behavioral assessment of children and families. (bls 157-167)
Greenwich: JAI Press Inc.
Bateman, B., Warner, J.O., Hutchinson, E., Dean, T., Rowlandson, P., Gant, C.,
Grundy, J., Fitxgerald, C. og Stevenson, J. (2007). The effects of a double blind,
placebo controlled, artificial food colourings and benzoate preservative challenge
on hyperactivity in a general population sample of preschool children. Archives and
Disease in Childhood, 89,506-511.
Biederman, J., og Faraone, S.V. (1992). Further evidence for family-genetic risk factors
in Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Archives of General Psychiatry, 45
(9),728-738.
Biederman, J., Mick, E., Faraone, S. V., Braaten, E., Doyle, A., Spencer, T., ofl. (2002).
Influence of gender on Attention Deficit Hyperactivity Disorder in children referred
to a psychiatric clinic. Amerivan Journal of Psychiatry, 159, 36-42.
Bilici, M., Yildirim, F., Kandill, S., Bekaroglu, M., Yildirmis, S., Deger, O., Ulgen, M.,
Yldarana, A. og Aksu, H. (2004). Double-blind, placebo-controlled study of zinc
sulfate in the treatment of Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Progress in
neuropsychopharmalogy. Biology and Psychiatry, 28, 181-190.
Blackman, J.A. (1999). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in preschoolers. Does
it exist and should we treat it? Pediatrics Clinics of North America, 46, 1011-1025.
Boris, M. og Mandel, F.S. (1994). Foods and additives are common causes of the
Attention Deficit Hyperactive Disorder in children. Pediatrics, 83, 7-17.
36
Burgess, J.R., Stevens, L., Zhang, W. og Peck L. (2000). Long-chain polyunsaturated
fatty acids in children with Attention-Deficit Hyperactivity Disorder. American
Journal of Clinical Nutrition, 71, 327-330.
Calder, P.C., Yaqoob, P., Thies, F., Wallace, F.A. og Miles, E.A. (2002). Fatty acids
and limphocyte functions. British Journal of Nutrition, 87, 31-48.
Campell McBride, N. (2008). Meltingarvegurinn og geðheilsa; náttúruleg meðferð við
þunglyndi, einhverfu, verkstoli, ofvirkni, geðklofa, lesblindu og athyglisbresti.
Reykjavík: Matur og heilsa ehf.
Carter, S.M., Urbanowicz, M., Hemsley, R., Mantilla, L., Strobel, S., Graham, P.J. og
Taylor, E. (1993). Effects of a few food diet in Attention Deficit Disorder. Archives
of Decease in Childhood, 69, 564-568.
Concannon, P. E. og Tang, Y. P. (2005). Management of Attention Deficit
Hyperactivity Disorder: A parental perspective. Journal of Paediatrics and Child
Health, 41, 625-630.
Comings, D.E., (2001). Clinical and molecular genetics of ADHD and Tourette
syndrome, Two related polygenic disorders. Annals of the New York Academy
ofscience, 931, 50-83.
Cormier, E. og Elder, J.H. (2007). Diet and child behavior problems: fact or fiction?
Pediatric Nursing, 33 (2), 138-143.
Cuffe, S. P., Moore, C. G. og McKeown, R. E. (2005). Prevalence and correlates of
ADHD symptoms in the National Health Interview Survey. Journal of Attention
Disorders, 9, 392-401.
Curry,J. og Stabile, M. (2006). Child mental health and human capital accumulation:
The case of ADHD. Journal of the American Academy of Child and Adolesent
Psychiatry, 38, 797-805.
Dengate, D. og Ruben, A. (2002). Controlled trial of cumulative behavioural effects of a
common bread preservative. Journal of Peadiatrics and Child Health, 38,373-376.
37
Dornbush, M.P., og Pruitt, S.K. (2002). Tígurinn taminn: Handbók fyrir þá sem annast
kennslu nemenda með athyglisbrest, Tourett-heilkenni eða áráttu- og/eða
þráhyggjuröskun. (Þórey Einarsdóttir og Eva Hallvarðsdóttir þýddu). Reykjavík:
Tourett-samtökin á Íslandi.
Dulcan, M. (1997). Practice parameters for the assessment and treatment of children,
adolescents, and adults with Attention- Deficit/Hyperactivity Disorder. American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36, 85S-121S.
DuPaul, G.J., Power, T.J., Anastopolous, A.D. og Reid, R. (1998). ADHD Rating Scale-
IV. Checklists, norms and clinical interpretation. New York: Guilford Press.
Egger, J., Carter, C.M., Graham, P.J., Gumley, D. og Soothill, J.F. (1985). Controlled
trial of ologantigenic treatment in the hyperkinetic syndrome. Lancet, 1, 540-545.
Elia, J., Ambrosini, P. og Papoport, J. (1999). Treatment of Attention- Deficit-
Hyperactivity Disorder. New England Journal of Medicine, 340, 780-788.
Evans, S.W., Sadler, J.M. og Schultz, B.K. (2008). Psychosocial interventions used to
treat children with ADHD: Safety and efficacy. Journal of Psychosocial Nursing,
26 (8), 49-57.
Everett. C.A.og Everett, S.V. (1999). Family therapy for ADHD-Treating children,
adolescents, and adults. New York: The Guilford Press.
Faraone, S.V., Biderman, J.og Monuteaux, C. (2000). Toward guidelines for pedigree
selection in genetic studies of Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Genetic
Epidemiology, 18, 1-16.
Faraone, S.V. og Doyle, A.E. (2000). Genetic influences on Attention Deficit
Hyperactivity Disorder. Current Psychiatry Reports, 2, 143-146.
Felt, B.T., Lument, J. og Christner, J. (2009). Multimodal treatment of Attention-
Deficit/Hyperactivity Disorder in children. American Family Physician, 79,(8),640-642.
Gadow, K.D., Nolan, E.E., Sprafkin, J. og Schwartz, J. (2002). Tics and psychiatric
comorbidity in children and adolescents. Developmental Medicine and Child
Neurology, 44, 330-338.
38
Gillberg, C. (1996). Et barn i varje klass: om ADHD och DAMP. Stocholm: Cura.
Gísli Baldursson, Ólafur Ó Guðmundsson og Páll Magnússon (2000a). Ofvirkniröskun,
yfirlitsgrein, Læknablaðið, 5 (86), 413-419.
Gísli Baldursson, Páll Magnússon og Ólafur Ó. Guðmundsson (2000b). Greiningar og
meðferðarúrræði 102 barna og unglinga sem komu til Barna- og Unglinga-
geðdeildar Landspítalans vegna ofvirknieinkenna frá 1. júní 1998 til 31. maí 1999.
Læknablaðið, 5(86), 337-342.
Gordon, M. og Barkley, R.A. (2006). Tests and observational measures. Í Barkley
(ritstj.), Attention Deficit/Hyperactivity disorder. A handbook for diagnosis and
treatment (3. útg.) (bls 369-389). New York: Guilford.
Hambidge, K.M. og Walravens, P.A. (1982). Disorders of mineral metabolism. Journal
of Clinical Gastroenterology, 11, 87-118.
Harding, K.L., Judah, R.D. og Gant, C.E. (2003). Outcome-based comparison of ritalin
versus food-suppliment treated children with AD/HD. Alternative Medicine Review,
8, 319-330.
Hart, E.L., Lahey, B.B., Loeber, R., Applegate, B., og Frick, P.J. (1995).
Developmental change in Attention-Deficit Hyperactivity Disorder in boys: A four-
year longitudinal study. Journal of Abnormal Child Psychology, 23, 729-749.
Helga Zoega, Gísli Baldursson og Matthías Halldórsson. (2007). Notkun metýlfenídats
meðal barna á Íslandi 1989-2006. Læknablaðið, 93, 825-832.
Kaplan, B.J., McNicol, J., Conte, R.A. og Moghadam, H.K. (1989). Dietary
replacement in preschool-aged hyperactive boys. Pediatrics, 83, 7-17.
Matthías Halldórsson. (2010). Rítalín til góðs eða ills. Læknablaðið, 09, 519-521.
McCann, D., Barret, A., Cooper, A., Cooper, A., Dalen, L., Grimshaw, K., Kitchin, E.,
Lok, K., Porteous, L., Prince, E., Sonuga-Barke, E., Warner, J.O. og Stevensen, J.
(2007). Food additives and hyperactive behaviour in 3-year-old and 8/9-year–old
children in the community: A randomised, doubleblinded, placebo-controlled trial.
Lancet, 370, 1560-1567.
39
McGuinness, T.M. (2008). Helping parents decide on ADHD treatment for their children.
Journal of Psychosocial Nursing and Mental Health Services, 46(8),23-27.
Morgan A.M. (1999). Diagnosis of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in office.
Pediatric Clinics of North America, 46, 871-884.
Mousain-Bosc, M., Roche, M., Polge, A., Pradal-Prad, D., Rabin, J. og Bali, J.P.
(2006). Improvement of neurobehavioral disorders in children supplemented with
magnesium-vitamin B6: Attention Deficit Hyperactivity Disorders. Magnesium
Research, 19, 46-52.
National Institutes of Health (1998). Diagnosis and treatment of Attention Deficit
Hyperactivity Disorder. NIH Consensus Statment, 16, 1-37.
Ohno, M. (2003). The dopaminergic system in Attention Deficit/Hyperactivity
Disorder. Congenital Anomalies(Kyoto), 43, 114-122
Owens, J.A. (2005). The ADHD and sleep conundrum: A rewiew division of pediatric
ambulatory medicine, Rhode Island Hospital, Providence, Rhode Island,
Developmental and Behavioral Pediatrics, 26, 312-322.
Owens, J., Spirito, A., McGuinn, M. og Nobile, C. (2000). Sleep habits and sleep
disturbance in school-aged children. Journal of Developmental & Behavioral
Pediatrics, 21(1), 27-36.
Palfrey, J.S., Levine, M.D., Walker, D.K. og Sullivan, M. (1985). The emergence of
attention deficits in early childhood: A prospective study. Journal of Developmental
and Behavioral Pediatrics, 6, 339-348.
Páll Magnússon, Jakob Smári, Hrönn Grétarsdóttir og Hrund Þrándardóttir (1999).
Attention-Deficit/Hyperactivity Symptoms in Icelandic school children: Assessment
with the Attention Deficit/Hyperactivity Rating Scale-IV. Scandinavian Journal of
Psychology, 40, 301-306.
Pelham, Jr W.E., Wheeler, T. og Chronis, A. (1998). Empirically supported
psychosocial treatments for Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Journal of
Clinical Child Psycholohgy, 27, 190-205.
40
Pelsser, L.M., Frankena, K., Toorman, J., Savelkoul, H.F., Dubois, A.E., Pereira, R.R.,
Haagen, T.A., Rommelse, N.N. og Buitelaar, J.K. (2011). Effects of a restricted
elimination diet on the behaviour of children with Attention-Deficit Hyperactivity
Disorder (INCA study): A randomised controlled trial. Lancet, 377, 494-503.
Poppitt, S.D., Kilmartin, P., Butler, P. og Keogh, G.F. (2005). Assessment of
erythorocyte phospholipid fatty acid compositon as a biomarker for dietary MUFA,
PUFA or saturated fatty acid intake in a controlled cross-over intervention trial.
Lipids in Health and Disease, 4, 30.
Ragna F. Karlsdóttir (2001). Ofvirknibókin. Kópavogur: Ragna F. Karlsdóttir.
Richardson, A.J. og Puri, B.K. (2002). A randomized double-blind, placebo-controlled
study of effects of supplementation with highly unsaturated fatty acids on ADHD-
related symptoms in children with specific learning difficulties. Progress in Neuro-
psychopharmacology and Biological Psychiatry, 26, 233-239.
Rojas, N.L. og Chan, E. (2005). Old and new controversies in the alternative treatment
of Attention-Deficit Hyperactivity Disorder. Mental Retardation and Develop-
mental Disabilities Research Reviews, 11, 116-130.
Rowland, A.S., Lesesne, C.A. og Abramowitz, A.J. (2002). The epidemiology of
Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD): A public health view. Mental
Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews, 8, 162-170.
Schab, D.W. og Trinh, N.T. (2004). Do artificial food colors promote hyperactivity in
children with hyperactive syndromes? A meta-analysis of double-blind placebo-
controlled trials. Developmental and Behavioral Pediatrics, 25, 423-434.
Schnoll, R., Burschteyn, D. og Cea-Arecena, J. (2003). Nutrition in the treatment of
Attention-Deficit Hyperactivity Disorder: A neglected but important aspect. Applied
Psychophysiology and Biofeedback, 28(1), 63-75.
Sergeant, J.A. og Steinhausen, H-C. (1992). European perspective on hyperkinetic
disorder. European Child & Adolescent Psychiatry, 1, 34-41.
41
Sinn, N. og Bryan, J. (2007). Effect of supplementation with polyunsaturated fatty acids
and micronutrients on learning and behavior problems associated with child ADHD.
Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics, 28, 82-91.
Spencer, T., Biederman, J., Wilens, T., Harding, M., O´Donnel, D. og Griffin, S.
(1996). Pharmacotherapy of Attention-Deficit Hyperactivity Disorder across the life
cycle. Journal of the American Academy of Child Psychiatry, 35, 409-432.
Starobrat-Hermelin, B. og Kozielec, T., (1997). The effects of magnesium physiological
supplementation on hyperactivity in children with Attention Deficit Hyperactivity
Disorder (ADHD). Positive response to magnesium oral loading test. Magnesium
Research, 10, 149-156.
Stevens, L.J., Kuczek, T., Burgess, J.R., Hurt, E. og Arnold, L.E. (2011). Dietary
sensitivities and ADHD symptoms: Thirty-five years of research. Clinical
Pediatrics, 50 (40), 279-293.
Stevens, L., Zhang, W., Peck, L., Kuczek, T., Grevstad, N., Mahon, A., Zentall, S.S.,
Arnold, L.E. og Burgess, J.R. (2003). EFA supplementation in children with
inattention, hyperactivity, and other disruptive behaviors. Lipids, 38, 1007-1021.
Swanson, J.M., Sergeant, J.A., Taylor, E., Sonuga-Barke, E.J., Jensen, P.S. og Cantwell,
D.P. (1998). Attention-Deficit Disorder and hyperkinetic disorder. Lancet, 351,
429-430.
Taylor, E., Döpfner, M., Sergeant, J., Asherson, P.,Banaschwski, T. og Buitelaar, J.
(2004). European clinical guidelines for hyperkinetic disorder-fyrst upgrade.
European Child and Adolescent Psychiatry, 1, 17-130.
The MTA Cooperative Group. (1999). A 14-month randomized clinical trial of treatment
strategies for Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Multimodal treatment study of
children with ADHD. Archives of General Psychiatry, 56,1097-1099.
Toren, P., Sofia, E., Wolmer, L., Weitz, E., Dov, I, o.fl. (1996). Zink deficiency in
ADHD. BiologicalPsychiatry, 40, 1007-1021.
42
Uhlig, T., Merkenschlager, A., Brandmaier, R. og Egger, J. (1997). Topographic
mapping of brain electrial activity in children with food-induced Attention Deficit
Hyperkinetic Disorder. European Journal of Pediatrics, 156, 557-561.
Ward, N. (1997). Assesment of chemical factors in relation to child hyperactivity.
Journal of Nutritional and Environmental Medicine, 7, 333-342.