Mövzu 1. K/t bitkikərinin zərərverici və xəstəliklərdən mühafizədə kimyəvi vasitələrin tətbigi və mübarizə üsulları daxilində əhəmiyyəti.

Mühazirənin planı

1. K/t bitkilərinin zərərverici və xəstəliklərdən mühavizənin inkişaf tarixi.

2. Mübarizə üsullarının ümumi səciyyəsi.

3. Kimyavi mübarizə üsulunun inkişafı və kimyavi vasitələrin tətbigi.

4. Bitkilərin kimyəvi mühafizəsinin əsas problemləri.

Ədəbiyyat

1. Г.С. Груздев – «Химическая защита растений», Москва - 1987

2. İ. H. Cəfərov – Fitoterapiya. Bakı – 2002, 566 s.

3. Н. Н. Мельников – Пестициды, Москва, 1987

4. С. Я. Попов и др. – Основы химической защиты растений, Москва,

2004.

K/t bitkikərinin zərərverici və xəstəliklərdən mühavizədə kimyəvi vasitələrin tətbigi və mübarizə üsulları daxilində əhəmiyyəti.

Azərbaycan ənənəvi kənd təsərrüfatı ölkəsidir. Keçmiş SSRİ – nin tərkibində olarkən yerli əhali və böyük ittifaq şəhərlərinin faraş tərəvəz, təzə meyvə və s. məhsullarla təmin edirdi. Ölkədə 1993 – cü ildən başlayaraq aqrar islahatlar gedir, kəndli – fermer təsərrüfatları yaranır.

2016 – ci ildə ölkəmizdə 3 mln. ton taxil istehsal edilmişdir. Müasir bitkiçilik sisteminin ən əsas sahələrindən biri kənd təsarrüfatı

bitkilərinin zərərverici və xəstəliklərdən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ekspertlərinin verdikləri məlumatlara görə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində də belə, istehsal olunan məhsulun 30-32%-i zərərverən orqanizmlərin təsirindən itkiyə gedir. 10-12% hazır məhsul isə saxlanma dövrü bu və ya digər səbəblərdən məhv olur. Bu itkilərin təqribən üçdə bir hissəsi xəstəliklərin payına düşür.

Bitkiçilik məhsulları istehsalının quruluşunda kəskin dəyişikliklər baş vermişdir. Umumi istehsalda taxılın xüsusi çəkisi 8,0%-dən 43%-ə, kartofun 2,0% - dən 20% - ə, tərəvəzin 10,0% - dən 16,0% - dək yüksəlmişdir. Əksinə ümumi məhsulda pambığın payı demək olar ki, 3,0 dəfə üzümün payı 5,0 dəfə, meyvənin 2,0 dəfə, tütünün xüsusi çəkisi isə 7,0 dəfə azalmışdır.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının artmasında və ya azalmasında müxtəlif amillər iştirak edir. Belə ki, xüsusilə mineral kübrənin və pestisidlərin çatışmazlığı, zərərverici və xəstəliklər, aqrotexniki tədbirlərin düzgün aparılmaması. Ölkədə bitki mühavizəsi sahəsində 27 özəl şirkət müəssəsi və firmalar yaradılmışdır. Belə şirkətlərdən respublikanın rayonlarında EMA şirkətinin 33, Tovuz – Baltiya şirkətinin 16 obyekti fəaliyyət göstərir.

Ümumi tədbirlər sistemində dənli taxıl, texniki və digər bitkilərdən yüksək məhsul əldə etmək üçün k/t bitkilərinin zərərverici, xəstəlik törədiciləri və alaqotları ilə düzgün mübarizə tədbirlərinin aparılmasının çox böyük əhəmiyyəti var. K/t bitkilərinin zərərvericilərinə daxildir: həşaratlar, gənələr, ilbizlər, və gəmricilər. Bitkilərdə xəstəliklərin törədicisi əsasən bitki mikroorqanizmləridir – göbələk, bakteriyalar, viruslar. Zərərli orqanizmlərin vurduğu zərər müxtəlif xassəlidir. Həşaratlar bitkinin toxumasını gəmirərək, onların şirəsini sorur. Göbələk və bakteriyalar bitkilərdə tüfeyli həyat geçirərək toxumaları məhv edir.

Zərərli orqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində bitkilərdə fizioloji proseslər pozulur – assimilyasiya, tənəfüs və s. Bitkilərdə gedən belə patoloji dəyişiriklik məhsulun aşağı düşməsinə və keyfiyyətinin pisləşməsinə səbəb olur. Qeyd etmək lazımdır ki, yıgılmış məhsulu saxladıqda da xarab olur. Zərərverici və xəstəliklər geniş yayıldıqda və kütləvi çoxaldıqda k/t – na böyük ziyan vurur. Qeyd edilən zərərin qarşısını almaq üçün zərərverici, xəstəliklər və alaq otlarına qarşı mübarizə

2

aparmaq lazımdır. Zərərverən orqanizmlərə qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə xeyli vəsait ayrılır.

Sənaye kimyəvi preparatlar və xüsusi maşınlar istehsal edir. Bitkilərin mübarizə sistemi entomoloqiya və fitopatoloqiya elmlərin inkişafı ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə entomoloqiya və fitopatoloqiya K/t bitkilərinin zərərverən orqanizmlərdən mühavizəsi ilə məşğul olur və əsas məqsədi məhsul itkisinin qarşısını almaqdır. Aparılan tədbirlər nəticəsində çəyirtgələr, dənli – taxıl bitkilərində sürmə xəstəliklərinin və bir çox digər zərərverici və xəstəliklər hal – hazırda K/t üçün təhlükə yaratmır. Meyvə və üzüm bağları bir çox zərərverici və xəstəliklərdən təmizlənmişdir. Yuxarıda qeyd edilənlərə elmin inkişafına görə nail olmaq mümkün olmuşdur. Alimlər tərəfindən kimyəvi preparatlar hazırlanmış – qranazan, heksaxloran və s. maşınlar, təyyarələr xüsusi aparatura ilə təhciz edilmişdir. Bioloji mübarizə tədbirləri genişlənmiş və təkminləşmiş, nəticədə həmin üsuldan istifadə edərək cənub bölgələrdə, bağlarda zərərvericilərin mənbəyni ləğv etmək mümkün olmuşdur. İ.V.Miçurin bilogiyasına əsaslanaraq bir çox müxəlif bitkilərin xəstəliyə qarşı davamlı sortları alınmışdır. İ.V.Miçurin seleksiyanı “ zərərverici və xəstəliklərə qarşı bitkilərin davamlığını əsas vasitə” hesab edirdi.

Bitkilərin mühavizəsi sahəsində bir çox alimlərin xidmətləri böyükdür – N.M.Kulagin, N.A.Naumov və s.

Görkəmli alimlərin işləri nəticəsində (N.M. Kulagin, Q.M. Bey – Beinko, V.N. Şeqolin, A.A.Yacevki, N.A. Naumov və s.) zərərverici və xəstəliklərin növ tərkibi haqqında məlumat genişlənmiş onların biologiyası, zərərvericilərin inkişaf dinamikasına təsir eliyən faktorlar və xəstəliklərin inkişafı, zərərverməsi öyrənilmişdir. Bir çox xəstəlik və zərərvericilərə qarşı dənli bitkilərdə, şəkər çuğundurunda, pambıqda, günəbaxanda, tərəvəzdə, meyvə və giləmeyvədə mübarizə tədbirləri işlənib hazırlanmışdı.

Beləliklə bitkilərin mühavizəsində sistem tədbirlərin həyata keçirilməsi daha yaxşı nəticə verir.

Sistem mühavizə tədbirləri kənd təsərrüfatı bitkilərini hər tərəfli mühavizə etməyə imkan verir, yəni vegetasiya müddətində bitkilərin bütün inkişaf mərhələsində - səpindən başlayaraq məhsul yığımına və saxlama müddətində aparılır. Kompleks mühafizə sistemindən isifadə etdikdə müxtəlif üsullardan – aqrotexniki, bioloji, fiziki, mexaniki və kimyavi tədbirləri ayrılıqda qarşıya qoyulan məsələdən, şəraitdən, asılı olaraq birgə tətbiq edilir. Müəyyən edilmişdir ki, hər il dünya miqyasında zərərli orqanizmlərin təsirindən məhsul itkisi 35% təşkil edir. Əlavə olaraq məhsulu saxladıqda itki 20% təşkil edir. Qeyd edilənə əsaslanaraq məhsulu saxlamaq məqsədilə müxtəlif növ mübarizə tədbirlərindən ibarət mühavizə sisitemi tədbiq edilir.

3

Kənd təsərrüfatının dünya miqyasında inkişaf tarixi göstərir ki, əkinçilərin bitkilərin zərər verən orqanizmlərindən mühafizə edilməməsi istehsalın kəskin aşağı düşməsinə və kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətinin pisləşməsinə səbəb olur. Kənd təsərrüfatında sivilizasiyanın ilkin addımları göstərirdi ki, monokultura zərərvericilərin bir çox populyasiyasının qida mənbəinə çevrilir. Hökmdar Ramzes dövründə qədim məişət məlumatlarında (1400 il eramızdan əvvəl) qeyd edilirdi ki, qurdlar buğdanın məhsulunun yarısını, su ayqırı isə qalan hissəni məhv edir, sahələr siçovullar və çəyirtkələrlə doludur. Bir sıra hallarda zərərli orqanizmlər ayrı-ayrı xalqların rifahına və dövlətlərin inkişafına bir başa təsir edirdilər. Bibliyada zərərvericilərdən çəyitkələr, xəstəliklərdən sürmə, unlu şeh və s.qeyd edilmişdi.

Qədim yunanlara, romalılara dənli taxıl bitkilərinin pas, “müqəddəs Antonionun alovu” adı kimi mahmız xəstəlikləri məlum idi hansı ki, çörəyə düşdükdə zəhərlənməyə səbəb olurdu.

Hələ ən qədim zamanlarda XIX əsrin ortalarında kartof çürüməsi (fitoftoroz) Avropada geniş yayilaraq epifitoti əmələ gətirdiyindən İrlandiyadan 1,5 milyon irlandiyalının aclıqdan ölməməsi üçün, okeanın digər tərəfinə, yeni işıq adlanan sahəyə köçməyə məcbur olmuşdurlar.

Hesablamalar görə hazır ki, şəraitdə planetdə 30000 növə yaxın alaq bitkisi, 10000 növ zərərvirici həşarat və digər buğum ayaqlılar, 3000 növ nematod, 120000 növ göbələk, 100 növə yaxın fitopatogen bakteriya, təxminən 600 fitopatogen virus məlumdur.

Onların bir çoxu müxtəlif qrup mədəni bitkilərlə davamlı qida zənciri yaradaraq əsas sahib bitkinin olmaması şərtilə uyğunlaşaraq və onun əmələ gəlməsi zamanı sürətlə özünün miqdarını artırır.

Kifayətdir ki, bir-iki il səpinlərdə, əkinlərdə lazım bitki mühafizə tədbirləri tətbiq edilməzsə dərhal güclü zərərli amilə çevirirlər: alaq bitkiləri mədəniləri sıxışdırır, onların istehsal gücünü kəskin aşağı salır; xəstəliklər bitkilərin müxtəliflik orqanlarını yoluxduraraq yararsız hala salır; zərərvericilər-fitofaklar bitkilərlə qidalanaraq onları tamamilə məhv edir.

Bir çoxları tərəfindən kənd təsərrüfatının inkişafının strategiyası, onun davamlı inkişafı əkinçiliyə təkmilləşdirilmiş inteqrir sisteminin daxil edilməsi tövsiyyə edilir. Bu sistem mineral gübrələrin və pestisidlərin tətbiqini inkar etmir.

Bütünlükdə qeyd edilən strategiyaya dövlətin bütün dövlətdə tərəfdardırlar, özlərinin ərzaq istehsalının asılılığını mühafizə etmək məqsədilə və eyni zamanda dövlətlər arası ümumi təşkilatların dünyasının demoqrafik problemlərini və inkişaf edən dövlətlərdə aclığı nəzərə alaraq.

Hesablamalar göstərir ki, planetin əhalisi təxminən bir gündə 250 min insan artıq və belə qaydada artmasına görə 2020-ci ildə sayı 8 milyonlarda çatacaq.

4

Digər tərəfdən dünyada bitkilərin mühafizəsi orta hesabla 50% dən aşağıdır. Baxmayaraq ki, bitkilərin mühafizə tədbirləri təkminləşir, onların mühafizəsinə durmadan xərclər artır, son üç il müddətində zərərverən orqanizmlər tərəfindən itkilərin dəyəri eyni səviyyədə qalaraq, bitkiçiliyin həmin şəraitdə istehsal olduğu dövrdə dəyərinin 1/3-nə bərabərdir.

Əhalinin artmasını nəzərə alaraq, hər il əkin sahələrinin azalması fonunda və zərərli orqanizmlər tərəfindən vurulan itkiləri, bir çox siyasətçilər və mütəxəssislər hesab edirlər ki, indiki zamanda pestisidlərə qarşı mükəmməl alternativ yoxdur.

Ancaq bu o demək deyil ki, göstərilən strategiya uzun müddət hökm sürəcək. İnkişaf edən ölkələrdən alternativ əkinçilik sistemini sınaq edərək mineral gübrələrin tətbiqini azaldırlar. Ənənəvi tətbiq edilən pestisidləri bioloji vasitələrlə əvəz edərək bitkiçilər mühafizə üsullarından istifadə edirlər.

Bu tendensiya insanların həyatının təhlükəsizliyini və sağlamlığını qorumaq, gigiyenik və ekoloji təhlükəsizliyinə əsasən ciddiləşən tələbatların güclənməsini tələb edir. Bu məqsədlə pestisidlərin tətbiqini əsalandıraraq tətbiq etmək tələb edilir. Bir çox səmərəlilərinin içindən nisbətən təhlükəsiz təsir edici maddələri təkmilləşmiş preparat formaları seçmək lazımdır. Belə şəraitdə mütəxəssislər pestisidlərin istehsalı və tətbiqi ilə əlaqəli olaraq onların müsbət və mənfi xassələrini bilməlidirlər. Qeyd edilən məsələlərin hərtərəfli öyrənilməsi müəyyən səviyyədə bitkilərin kimyəvi mühafizəsi sahəsində bilikləri artırır.

Hesablamalara görə bir ildə zərərverən orqanizmlərə qarşı tətbiq edilən tədbirlər nəticəsində 8 milyard manat dəyərində əlavə kənd təsərrüfatı məhsulu əldə edilmişdir. Ona görə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artıtmaq üçün mühavizə tədbirləri tədbiq etmək əsas məsələdir, aqronomluq tədbirlərini kənd təsərrüfatında və onun məhsuliyyətini bitkilərin mühafizəsində, kimyəvi vasitələrdən səmərəli istifadə edilməsində artırmaq lazımdır.

Hal-hazırda əsas məqsəd əhalini ərzaqla təmin etməkdir. Yüksək məhsul almağın və ətraf mühitin pestisid qalıqlarından qorunmasını təmin etmək məqsədilə, əkin sahələrinin zərərverici, xəstəlik və alaq otlarından mühafizə etmək üçün inteqrir mühafizə üsulundan istifadə etmək məqsədə uyğundur. Belə mühafizə üsuluna daxildir: təsərrüfat – təşkili, aqronomluq tədbirləri və kimyəvi vasitələrin tətbiqi, eyni vaxta mühafizə və məhvedici tədbirlər tətbiq edilməlidir. Bitkilərin mühafizə tədbirlərinin daxilində əsas yeri kimyəvi üsul tutur.

Zərərli orqanizmlərlə mübarizə apardıqda kimyavi vasitələri geniş tətbiq etdikdə, həmin mühafizə üsulunun mənfi təsiri müşahidə edilir. Davamlı preparatlar və onların metabolit məhsulları əhatə edən mühitdə toplanır – su hövzələrində, torpaqda və beləliklə onların fauna və florasına mənfi təsir edərək təbiyyətin bioloji tarazlığını pozur. Məsələn: məlumdur ki, bir çox bitkilərin kimyəvi mühafizəsində tətbiq edilən kimyəvi vasitələr insanlara və istiqanlı

5

heyvanlara, tozlayıcı həşaratlara, quşlara və balıqlara qarşı təhlükəlidir. Eyni preparatları ardıcıl olaraq tətbiq etdikdə zərərverən orqanizimlərdə onlara qarşı davamlılıq yaranır.

Bitkilərin zərər verən orqanizmlərlə inteqrir mühafizənin əsas hissəsini kimyəvi mübarizə təşkil edir.

Yuxarıda qeyd edilənlərə görə müntəzəm olaraq kimyavi vasitələri təkminləşdirmək, onların çeşidlərini artırmaq və tətbiq reqlamentlərini müəyyən etmək lazımdır. Güclü təsirli və yüksək töksiki olan preparatları daha səmərəli, ancaq zəif töksiki preparatlarla əvəz etmək lazımdır. Ona görə bitkilərin zərərverici, xəstəlik və alaq bitkilərindən mühafizə taktikasını dəyişdirmək, eyni vaxta ətraf mühitin pestisidlərdən qorunması kompleks formada həll etmək lazımdır. Ona görə zərərverici, xəstəlik və alaq otlarından mühafizə təhlükəsini dəyişdirmək, eyni vaxta ətraf mühitin pestisidlərdən qorunmasını kompleks formada həll etmək lazımdır. Bitkilərin mühafizəsində kimyəvi vasitələrdən səmərəli istifadə etmək və digər mübarizə tədbirləri ilə birgə tətbiq etmək lazımdır. Elmin nailiyyətlərinə əsaslənaraq əkin sahələrinin fitosanitar vəziyyətini idarə etmək üçün, elm və təsərrüfatda işləyənlər ayrı-ayrı mühafizə üsülundan istifadə etməlidir. Ardıcıl olaraq hər il yüksək məhsul götürmək üçün bioloji mühafizə üsulunu daha da genişləndirməli və bu zaman təbiətdə olan xeyirli həşaratlardan və daha fəal bioloji vasitələrdən bitkiləri zərərli orqanizimlərdən mühafizəsində istifadə edilməlidir.

Kənd təsərrüfatında aqrotexniki tədbirləri və kimyavi vasitələrin tətbiqinin səmərəliyini bitki mühafizəsində artırmaq lazımdır. Aqrotexniki mühafizə üsulu ondan ibarətdir ki, bitkilərin inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmaq və zərərverən orqanizimlərə qarşı davamiyyətini artırmaq. Bu tədbirlər aşağıdakılardan ibarətdir: torpağın vaxtında şumlanması, toxumların səpinə hazırlanması, kübrənin verilməsi, səpinin vaxtı və əkin üsulu.

Elmi naliyyətlərə əsaslanan bitki mühafizəsi sistemi, kənd təsərrüfatı sisteminin əsas hissəsini təşkil edir; əkinçilik sisteminin əsasını, zərərverici, xəstəlik və alaq otları ilə mübarizədə kompleks mühafizə tədbirləri təşkil edir. Həmin kompleks tədbirlərə aşağıdakılar daxildir:

- zərərverici və xəstəliklərə qarşı rayonlaşmış davamlı kənd təsərrüfatı bitkilərinin sortlarının alınması;

- toxumçuluq və şitillikdə əkin, səpin materialının sağlamlaşdırılması;- ən qabaqcıl aqrotexniki tədbirlərin, bitkiləri becərdikdə tətbiqi;- zərərverici, xəstəlik və alaq otlarının mənbəini zəiflətmək üçün fiziki –

mexaniki mübarizə tədbirlərinin tətbiqi;- bioloji vasitələrin tətbiqi nəticədə xeyirli entomofaqların saxlanmasına şərait

yaradır və beləliklə zərərli orqanizmlərin inkişafı zəifləyir;6

- kimyəvi vasitələrin tətbiqi;- karantin tədbirlərinin tətbiqi .Hal-hazırda bitkilırin mühafizə sistemi əsasən aşağıda qeyd edilən üsullara

əsaslanır: aqrotexniki, fiziki – mexaniki, bioloji və kimyəvi.Kənd təsərrüfatı bitkilırinin məhsulunun artırılmasında zərərverici və xəstə-

liklərə qarşı davamlı sortların alınmasının böyük əhəmiyyəti var.Məsələn: Pustoylov B.C günəbaxan bitkisinin xəstəlik və zərərvericilərə qarşı

davamlı sortlarını seleksiya yolu ilə alınmışdı: Proqress, Rassvet və Novinka. Həmin sortlar unlu – şeh, boz çürümə və soluxma xəstəliklərinə qarşı davamlıdırlar.

Qarğıdalının gövdə kəpənəyinə qarşı davamlı hibridinin alınması üsulu, tütünün yalançı unlu şeh, kök çürüməsi, tütün mozaikası və tütün tripsinə qarşı davamlı sortların alınması lazımdır.

Növbəli əkin sisteminin düzgün tədbiq edilməsinin, fosfor – kalium kübrələrinin və azotun müəyyən edilmiş miqdarda verilməsi pambıqda homoz, dənli bitkilərdə və kənafda pas, fuzarioz və digər xəstəliklərin azalmasına səbəb olur.

Mikroelementlərin bor, sink, mis, molibden, manqan və s. verilməsi şəkər çuğundurununda çürümə, kənafta – bakterioz və bəzi virus xəstəliklərin əmələ gəlməsinin qarşısını alır. Torpağa əhənk verdikdə kələmdə kila xəstəliyinin qarşısını almaq olur.

Zərərverən orqanizmlərlə mübarizədə torpağın şumlanma vaxtının və üsulunun böyük əhəmiyyəti var. İ.F.Pavlov və K.P.Qrivanov qeyd edirlər ki, torpağın erkəm şumlanması sümürtkən böcəyinin sürfələrinin 2 dəfə azalmasına səbəb olur.

Səpin qabağı 2 dəfə kultivasiya apardıqda puplaşma dövründə onların miqdarı 4 dəfə azalır. Payızlıq sovkanın yumurta qoyma dövründə əkin sahələrində kultivasiya apardıqda cücərtilərin tır – tırlarla zədələnməsi müşahidə edilmir. Pup və tır-tıl halında qışlayan zərərvericilərin miqdarı cərgə arası becərmə işləri apardıqda xeyli azalır. Dərin qış sumu hessen milçəyinin 69% azalmasına, sovkanın 88%, məftil qurdlarının, pas xəstəliklərinin törədicilərinin məhv olmasına səbəb olur.

Fiziki mübarizə üsulu.Bu mübarizə üsulu ilə mübarizə apardıda yüksək və aşağı temperaturdan,

vakumdan, ultrasəs, yüksək temperaturdan, rentgen şualarından və qamma – şualarından istifadə edilir.

Dənli – taxıl məhsullarının və meyvənin dezinfeksiyası üçün onları soyudurlar, 00C gənələrinin məhv olması müşahidə edilir. Ambar böcəklərinin məhv olması 50C başlayaraq – 150C temperaturda bir sutka müddətində məhv olur.

7

Karantin zərərvericilərinin sürfələrini məhv etmək üçün, məsələn, apelsin meyvə milçəyini 21 gün 0,50C – 1,50C temperaturda saxlamaq yada 16 gün 00C – 10C-dər. Bəzi ərzaqlar məsələn qurudulmuş meyvələri, zərərsizləşdirmək üçün yüksək temperarurdan istifadə edilir. Gecə uçan həşaratları məhv etmək üçün, məsələn sovkaların kəpənəklərini, yada onların hesabatını müəyyən etmək üçün işıq tutucularından istifadə edilir.

Mexaniki mübarizə üsulu.Mexaniki mübarizə üsulu çox zəhmətvericidi və ona görə onun tətbigi

məhtuddur. Bu üsul əsasən bitkiçiliyin meyvəçilik sahəsində tətbiq edilir. Müəyyən havalarda digər üsulları tətbiq etmək mümkün olmadıqda da həmin üsuldan istifadə edilir. Hazırda mexaniki mübarizə üsulunun qeyd edilən formaları var:

1) müxtəlif mexaniki qurğulardan istifadə etməklə, beləliklə həşaratların yayılmasının qarçısı alınır və bitkilər mühafizə edilir.

2) zərərvericinin toplanması və məhv edilməsi. Bu üsulla əsasən meyvə uzunburunlarını və cırcıramaları tucuların cətrində toplayırlar.

3) Aldadıcı yemdən istifadə edilir.4) Tutucu qurşaqlarla zərərvericiləri məhv edirlər.Bioloji mübarizə.

Bu mübarizə üsulu ilə zərərverən orqanizimlərə qarşı onların təbii düşmənlərininin istifadə edilməsinə əsaslanır. Bu məqsədlə müxtəlif bakterialar və antoqonist göbələklərdən istifadə edilir. Bioloji mübarizə üsulu perspektivlidir, insan və heyvanlar üçün zərərsizdir. Məsələn, sovkaları məhv etmək üçün trixo-qrammalardan istifadə edilir, fitoseylius gənəsini tor gənəsinə qarşı, geniş istifadə edilir.

Xiyarda unlu çeh xəstəliyinə qarşı başqa kompleks tədbirlərlə yanaşı bioloji preparat trixotesindən istifadə edilir. İpək komstok qurduna qarşı psevdofikus hə-şaratını tətbiq edirlər. Üzümdə qurda qarşı lindrorus, mənənə və yastıcaya qarşı qızılgöz kəpənək istifadə edilir.

Karantin mübarizə. Dövlət tərəfindən qadağan edilmiş zərərvericilərin yayılmasının qarşısını

alan tədbirlərdən ibbaratdir. Bitkilərin mühafizəsində kimyavi vasitələrdən istifadə etmək ən qədimdən

məlum idi, ancaq XIX əsrə qədər kimyavi mübarizə üsulunun təcrübi əhəmiyyəti yox idi. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artırmaq məqsədilə müxtəlif mühafizə vasitələrindən geniş istifadə edilməyə başlandı.

8

Mühafizə işlərinin şürətlə genişlənməsi kimyavi vasitələrdən istifadə etməyə şərait yaratdı. 1922-ci ildən başlayaraq zərərvericilərlə mübarizədə təyyarədən istifadə edilməyə başlandı. 1929 –cu il isə bitkiləri mühafizə institutu yaranmışdır (VİZR).

1931 ci ildə kübrə və insekto – fungisid elmi tədqiqat institutu, sonra isə kimyavi vasitələr elmi tədqiqat institutu yaradılmışdır.

XIX əsrdə bu üsulun təcrübəvi əhəmiyyət yox idi. Kimya, biologiya və digər elmlərin inkişafı və k/t intensif inkişafı zərərli orqanizmlərə qarşı kimyavi üsuldan geniş istifadə etməyə imkan yartdı. Həmin dövrdə zəhərlər haqqında məlumatlar verilir və onların təcrübi tətbiqinə başlanır.

1807 ci ildə Prevo elmə əsaslanaraq subut etmişdi ki, mis qabda qaynadılan su zəhərlidir, və həmin su sürmə xəstəliyinin törədicilərinə təsir edir. XIX əsrin 20-ci illərində oduncağı mühavizə etmək üçün mərgümüşdən istifadə etmək məsləhət görülmüşdür.

1848 ci ildən üzümdə unlu şeh xəstəliyinə qarşı kükürtdən istifadə edilirdi. Həmin il ağ arsenit birləşmələrindən istifadə etməyə başlanmışdır. 60 – cı illərdə isə paris yaşılını kartofda kolorada böcəyinə qarşı tətbiq edilmişdir.

Fransada 1879-cu ildə mis kuporosunun və əhəngin qarışığını mildyu xəstəliyinə qarşı tətbiq etmişlər. Mis kuporosu birləşməsinin pas xəsyəliyinə qarşı tətbiqi də məlum idi. 1887 ci ildən zərərvericilərə qarşı fumiqasiya üsulundan istifadə etməyə - başlanmışdır.

Kimyavi mühafizə ümumi mübarizə tədbirlərinin daxilində ən geniş yer tutur. Bütün ölkələrdə məhsulu saxlamaq və yüksək keyfiyyətli ərzaq məhsulları almaq üçün xəstəlik və zərərvericilərə qarşı kimyavi mühafizə üsulundan geniş istifadə edilir. Kimyavi mühavizə vasitələrinin kənd təsərrüfatında tətbiqi 1882- ci il hesab edilir.

Həmin il fransız təbiyyətşünası Pyer Millyarde bordo məhsulunu aşkar etmiş və tətbiqinə başlamışdır. Bu hadisə kimyavi muhavizə üsulunun başlanğıcını müəyyən etmişdi.

Ancaq geyd etmək lazımdır ki, ayrı – ayrı məlumatlara görə müxtəlif kimyavi maddələr bitkilərinin mühavizəsində bordo mayesinin tətbiqindən xeyli əvvəl məlum idi. Məsələn, Homer təxminən yeni eradan 1000 il əvvəl qeyd etmişdir ki, bitkilərin sirayətlənməsini kükürd buxarı ilə təmizləmək olar. Dənli taxıl bit-kilərində pas xəstəliyinə qarşı mübarizə məqsədi ilə kükürtdən istifadə edirdilər. Demoktit bitkiləri zeytun məhlulu ilə çilənməsini məsləhət görmüşdü, çünki bu maddə fugisid və insektisid təsirə malikdir.

Pliney dənli taxıl bitkilərinin xəstəliklərini şərabla müalicə etmək məqsədilə toxumları səpin qabağı dərmanqlamağı məsləhət görmüşdür. Bu sahədə son illər geniş axtarışlar aparılır və yeni kimyəvi maddələr istehsal edilir.

9

Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, tətbiq edilən pestisidlərində müəyyən çatışmamazlığı var. Əsasən onların istiqanlılara və insanlara mənfi təsiridir. Bəzi xlorüzvü birləşmələrdən hazırlanmış preparatlar davamlı birləşmələr əmələ gətirərək bioloji mühitdə toplanır və başqa orqanizimlərə ziyan vurur. Eyni preparatların uzun müddət tətbiq edilməsi müəyyən həşaratlara təsir etmir. Bitkilərin kimyavi mühafizəsində tətbiq edilən preparatlar aşağıda qeyd edilən tələblərə uyğun olmalıdır, insanlara və heyvanlara qarşı zəif, kəskin və xroniki toksiki, xarici mühitdə vegetasiya müddətində parçalanmalı və davamsız olmalıdır, yüksək bioloji və iqtisadi səmərəli, tətbiqi, saxlanması və daşınması asan, xeyirli orqanizmələrə qarşı seçici olmalıdır.

Zərərverən orqanizmlərə qarşı mübarizə sistemi işlədikdə, tətbiq edilən insektisidlər vaxtaşırı dəyişdirməlidir və ayrı-ayrı siniflərdən olan kimyavi birləş-mələrdən ibarət olaraq müxtəlif toksiki təsir mexanizminə malik olmalıdır, torpaq zərərvericilərinə qarşı daha səmərəli insektisidlərin, sistem təsirli yeni fungisidlərin və 2,4-D herbisidinə qarşı davamlı olan alaq otları ilə mübarizədə yeni herbisid-lərin tətbiqi qarşıda duran mühüm məsələlərdən ibarətdir.

Qarşıda duran problerdən biridə insektisidlərlə attraktantların zərərvericilərə qarşı birgə tətbigidir, çünki belə halda bütün sahə dərmanlanmır. Pestisidlərin tətbiq üsulunu daha da təkminləşdirmək və beləliklə məsarif normasını azaldmaq məqsədəuyğundur. Çox mühüm və həyatılıq əhəmiyyəti olan məsələlərdən biridə pestisidlərin ərzaqda, yemdə, torpaqda, suda, atmosferdə, hvada qalıq miqdarının kimyavi analiz üsulinin təkminləşdirilməsidir.

Hazırda bütün dünyada istifadə edilən pestisidlərin miqdarı 1000 yaxın kimyavi birləşmələrdən ibarəttir. Pestisidlərin ümumi istehsalı 2 milyon tona yaxındır. Kimyavi qoruyucu maddələrin miqdarı hər il artır. Təzə preparatların sınaqdan keşirilməsi Dövlət komisiyası tərəfidən kordinasiya edilir. Tətbiq edilən preparatlar dəqiq öyrənilir- onların fiziki-kimyavi, xassəsi tətbiq obyekti, toksikli-yinin aşağı düşməsində dəyişiriklər edilmişdir.

İnteqrilləşmiş mübarizə tədbirlərində əsas yeri bitkilərin kimyavi və bioloji mühafizə üsulu tutur. Son illər herbisidlərin, bioloji və mikrobioloji preparatların tətbigi, toxumların dərmanlanma texnologiyası təkminləşmişdir, pestisidlərlə gübrələrin birgə tətbiginə də diqqət yetirilir.

Bioloji mübarizə üsuluBitkilərin bioloji mühafizəsi-canlıların və onların həyat fəaliyyəti nəticəsində

əmələ gələn maddələrin istifadəsində,zərər verici həşəratların populyasiyasında,alaq otlarına,kənd təsərrüfatı bitkilərində xəstəlik törədən göbələklərə nəzarət etmək üçün imkan verir. XIX əsrin 80-ci illərində ilk dəfə bioloji mübarizə üsulu ilə zərərvericilərin sayının tənzimlənməsi məqsədi ilə İ.İ.Meçnikov taxıl böcəyinə qarşı kif göbələyinin sporlarını təklif etmişdi.

10

1872-ci ildə ABŞ-ın Koliforniya bölgəsində təsadüfən avstraliya kisəli yastıca növü gətirilmiş və o sitrus bitkilərinin ən təhlükəli zərərvericisinə çevrilmişdir.1889-cu ildə onunla mübarizə məqsədi ilə Avstraliyadan onun təbii düşməni olan yırtıcı rodoliya gətirilmişdir.Bu üsul müvəffəqiyətlə 50-ə qədər sitrus bitkiləri becərilən ölkələrdə tətbiq olunmuşdur.

Bioloji mühafizənin əsas istiqaməti zərərverən orqanizmlərdən bitkilərin mühafizəsində onların təbii düşmənlərindən,yırtıcılardan,parazitlərdən,antoqonistlərdən,herbifaqlardan istifadə etməkdir.

Kənd təsərrüfatında tətbiq edilən pestisidlərin çeşidləri vaxtaşırı dəyişir və tətbiq edilən preparatların tərkibi zənginləşir. Hər il yeni preparatlar istehsal edilir. Onlar Dövlət komisiyası tərəfindən yoxlanılır, reqlamentləşir və tətbiginə icazə verilir. 1960-cı ildə 26 insektisid tətbiq edilirdi, bunların 70% yüksək toksiki birləşmələrdən ibarət idi. 1982-ci ildə orta hesabla OD50 1126 mq/kq, preparatların çeşidi 151-rə çatmışdır. Pestisidlərin tərkibinə bir neçə daha səmərəli preparatlar əlavə edilmişdir: qardon, bromofos, volaton, aktellik, simbus, tork. Güclü təsirli preparatlar istifadədən çıxarılmışdır: kalsium arsenit və arsenat, teofos və s.

Spesifik akarisidlərin tətbigi tövsiyyə edilir: keltan, akreks, tiodan, neoran və s. 1977-ci ildən insektisidlərin yeni sinifi sınaq edilir- peretroidlər (məsarif norması 20-200q/ha e.m. görə).

Bitkilərin kimyavi mühafizəsi pestisidlər haqqında elimdir, onların fiziki-kimyəvi, toksiki xassələrini, ziyan verən orqanizimlərə və əhatə edən mühitə qarşı təsirini öyrənir, inteqrilləşdirilmiş mübarizə tədbirlərində düzgün tətbiq edilməsini müəyyənləşdirir.

Bitkilərin kimyavi mühafizəsinin əsas məqsədi kimyavi maddələrin düzgün tətbiq etməyi öyrənməkdən ibarətdir. Kimyavi mühafizənin nəzəri əsasını aqronomluq toksikologiyası təşkil edir, o zəhər haqqında elimdir və k/t tətbiq edilən kimyəvi preparatları öyrənir.

Mövzu 2. Dünya ölkələrində kimyəvi mühafizənin yeri və vəziyyəti. Pestisidlər haqqında anlayış və onların sinifləşdirilməsi

Plan

1. Dünya ölkələrində kimyəvi mühafizənin yeri

2. Pestisidlər haqqında anlayış

11

3. Pestisidlərin tətbiqi obyektinə görə sinifləşdirilməsi

4. Pestisidlərin kimyəvi tərkibinə görə sinifləşdirilməsi

Ədəbiyyat

1. Н. Н. Мельников – «Пестициды» Москва, 1987.2. Г.С. Груздев – «Химическая защита растений» Москва, 19873. İ. H. Cəfərov – “Fitoterapiya” Bakı, 2002,4. С. Р. Попов, Л, А. Дорожкина – «Основы химической защиты

растений», Москва, 2004.

Mövzu 2. Dünya ölkələrində kimyəvi mühafizənin yeri və vəziyyəti. Pestisidlər haqqında anlayış və onların sinifləşdirilməsi

Kimyəvi üsulun mahiyyəti fitopatogen orqanizmlərə qarşı toksiki olan üzvi

və qeyri-üzvi mənşəli preparatların tətbiqidir. Ədəbiyyat məlumatlarında göstərilir

ki, yer kürəsində olan 1 mln buğumayaqlılardan 68 minə qədəri iqtisadi nöqteyi

nəzərdən zərər vura bilirlər. Sorucu ağız aparatına malik olan bir sıra zərərvericilər

insanlar üçün dəhşətli xəstəliklərin daşıyıcılarıdır. Adi ev milçəyi 200-dən artıq

mədə-bağırsaq xəstəliklərinin infeksiyalarını yayır. Həşarat və gənələrin

əksəriyyəti vegetasiya dövrü yüksək döl vermək qabiliyyətinə malikdirlər.

Məsələn, kartof Kolorado böcəyi Azərbaycan şəraitində 3 nəsil verir. Böcəyin dişi

fərdi 30mln-a qədər, qanlı mənənə isə daha çox yumurta qoya bilir. 10 mindən çox

göbələk bu və ya digər dərəcədə bitkilərə, istehsal olunan məhsullara həm

vegetasiya, həm də saxlama dövrü zərər verirlər. Q.M. Axundovun (1973) məlu-

matlarına əsasən 1968-ci il respublikamızın k/t üçün ağır illərdən olmuşdur. Mil-

dium xəstəliyinin güclü inkişafı, ölkədə becərilən məhsulun tamamilə məhv olun-

masına səbəb olmuşdur. Həmin il Masallı-Cəlilabad rayonlarında perenosporoz

xəstəliyi soğanı, Şəki-Zaqatala zonasında isə yalançı unlu şeh və ya perenosporoz

tütün məhsulunun 100% itkisinə səbəb olmuşdur.

1861-ci ildə A.M.Bari kartofun fitoftoroz xəstəliyi haqqında məqalə dərc

etdirir. Avropada bu xəstəliyin inkişaf tarixi çox qədimdir. 1843-cü ildə Qərbi Av-

12

ropada xəstəlik təhlükəli xarakter almışdır. 1845-1847-ci illərdə fitoftoroz Böyük

Britaniya, Belçika, Fransa, Almaniyanın qərb hissəsi, Rusiyanın şimal-qərbində

olan tarlaları tamamilə sirayətlənmiş, əsil xalq bədbəxtliyinə səbəb olmuşdur.

V.A.Kasparov, V.K.Prameninkov (1990) məlumat verirlər ki, keçmiş SSRi-

də zərərverici, xəstəlik, alaq otlarının vurduğu zərər nəticəsində məhsulun 26%-i

itir və bu 16 mlrd. manat qiymətləndirilir. Beləliklə kimyavi mühafizə tədbirlərinin

tətbiqi nəticəsində 17-18 mln. t dən, 10-11 mln.t kartof, 13-14 mln. ton şəkər

çuğunduru, 1,8-2 mln. ton xam pambıq və digər bitkiçilik məhsulları qorunur.

ABŞ-da Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 80-ci illərin əvvələrinə olan məlumatlarına

əsasən ölkə hər il pambıqda vilt xəstəliyindən 95 mln. dollar, kartofda

fitoftopozdan 71 mln. dollar, tütündə bakterial ryabuxadan 46 mln. dollar ititrib.

Təkçə buğda sahələrinin septorioz xəstəliyi ilə yoluxması nəticəsində ABŞ kimi

dövlət 100 mln. dollar və daha çox pul itirib.

Dünya kənd təsərrüfatına 60 fəsiliyə daxil olan 200 növ alaq otları zərər vu-

rurlar. Bunların 57% -ni birilliklər, 43%-ni çoxilliklər təşkil edirlər. 80 növ alaq

otu xüsusilə təhlükəli hesab edilir. 1985-ci ildə dünyada noxud sahələrinin alaq

otları ilə sirayətlənməsi məhsulun tam məhvinə səbəb olmuşdur. Beləliklə, 4 Skan-

dinaviya ölkələrində tarlaların ayrıq alağı ilə zibillənməsi nəticəsində iqtisadi

itkilər 400 mln. dollar təşkil etmişdir. Alaq otlarına qarşı tətbiq olunan herbisidlər

ən geniş istifadə edilən pestisidlərdəndir. Dünya bazarında onların payına ümumi

pestisidlərin 44%-i düıür. 1987-ci ildə dünya üzrə çıxarılan 20 mlrd. dollarlıq

pestisidlərin 8,6 mlrd. dollarlıq payı herbisidlərdir. 1986-cı ildə Amerikada satılan

pestisidin 2,9 mlrd. dollarlığını herbisidlər təşkil edir və onun 80%-i qarğıdalı və

soya əkinlərində alaqlara qarşı tətbiq edilmişdir.

Dünya üzrə istehsal olunan pestisidlərin 30,5% -i isə insektisidlərin payına

düşür. ABŞ-da bu göstərici nisbətən kiçikdir.

Dünya k/t tətbiq edilən iтsektisidlərin əksər hissəsi pambıq tarlalarında,

sonra düyü və qarğıdalı əkinlərində tətbiq edilir.

Bitkilərin kimyəvi mühafizə vasitələri hal-hazırda bütün dünyada kənd

təsərrüfatı bitkilərinin becərilmə texnologiyasında ayrılmaz hissədir. Onlar 13

çoxalma və hazır məhlulun göndərilməsində, binaların prosesində geniş tətbiq

edilir.

Bitkiləri zədələyən, kənd təsərrüfatı məhsullarını, material və məmulatları,

habelə insan və heyvanların təhlükəli xəstəliklərinin daşıyıcıları və tüfeyliləri ilə

mübarizədə tətbiq olunan kimyəvi maddələrə pestisidlər deyilir.

Pestisidləri kimyəvi tərkibinə, tətbiq edilmə sahəsinə, orqanizmə daxil olma

və təsiretmə xassəsinə görə siniflərə ayrırlar.

Kimyəvi tərkibinə görə pestisidlər 3 əsas qrupa bölünür:

1. Qeyri-üzvi birləşmələr(civə,ftor, barium, kükürd, mis)

2. Bitki, bakterial, və göbələk mənşəli pestisidlər (bakteriya və göbələklər,

antibiotiklər və fitonsidlər)

3. Üzvi birləşmələr (ən çox qrup təşkil edən yüksək fizioloji fəallığa

malik pestisidlər ).

- Xlor –üzvi birləşmələr (HXSH, polixlorkamfen, tiadon,dilor və s.)

- Fosfor üzvi birləşmələr (DDVF, qardon, xlorofos,metafos,və s)

-Sintetik priretroidlər –permetrik (ambus, karsar)

deltametrin,sipermetrin (simbuş) və başqaları

- Karbamin,tio və ditiokarbamin turşusu törəmələri (sevin,primor)

- Fenolun nitrobirləşmələri-nitrofenollar

(DNOK,akreks,karatan,morobit,nitrofen)

- Ftalimidlər(kaptan,ftalan)

- Mineral yağlar

- Civə üzvü birləşmələri(Qranozan,merkurheksan)

- Xinonlar(dixlon)

- Sidik cövhəri törəmələri

Pestisidlərin tətbiq obyektinə görə sinifləşdirilməsi

Tətbiq olunma obyektinə görə bütün kimyəvi dərmanlar aşağıdakı qruplara

bölünür:

1.İnseksitidlər (insectium-həşərat)-zərərverici həşəratlarla mübarizə üçün

14

2.Akarasidlər (acarus-gənə)gənələrlə mübarizə üçün

3.İnsektoakarasidlər-eyni zamanda zərərli həşəratlar və gənələrlə mübarizə

üçün

4.Ovisidlər-(ovum-yumurta)-Zərərli həşərat və gənələrin yumurtalarını məhv

etmək üçün

5.Larvisidlər-(larva-sürfə)-Gənə və həşəratların sürfələrini məhv etmək üçün

6.Mollyuskisidlər-Mollyuskalar ilə mübarizə üçün

7.Nematosidlər-(Nematodes-əyri qurdlar,fitohelmintlər)zərərli nematodlarla

mübarizə üçün

8.Rodentisidlər(zoosidlər)-Zərərli gəmiricilərlə mübarizə üçün

9.Fungisidlər(fungus-göbələk)göbələk xəstəlikləri ilə mübarizə üçün

10.Bakterisidlər(bacteria-bakteriya)Bakteriyalarla mübarizə üçün

11.Herbisidlər(herbium,herbi-om)alaq otlarını məhv etmək üçün

12.Arborosidlər(arzu olunmayan ağac-kol bitkilərini məhv etmək üçün)

13.Alhisidlər-yosunları məhv etmək üçün

14.Afisdilər-mənənələrlə mübarizə üçün

15.Vermisidlər-qurdlarla mübarizə üçün

16.Virusoidlər-viruslarla mübarizə üçün

Tətbiq obyektinə görə sinifləşdirmə şərtidir, çünki bir çox pestisidlər

universal təsirə malikdir, yəni həm həşəratlara və həm də gənələrə təsir edirlər.

Məsələn, malation (karbofos, furanon) həm insektisid və həm də akarisidlər.

Onlara insektoakarisid deyilir. Bəzi preparatlar göbələk xəstəliklərinə və eyni

zamanda gənələrə də təsir edirlər. Onlara akarifungisid deyilir. Bir çox

herbisidlərin məsarif normasını artırdıqda ağac – kol bitkilərinə də təsir edirlər,

onları arborisidlər qrupuna daxil edirlər.

Kimya sənayesi tərəfindən istehsal edilən pestisidlər keyffiyət göstəricilərinə

görə dövlət standartlarının tələblərinə uyğun olmalıdır.

Standartda preparatın adı, tərkibi, hazırlanma texnologiyası, təsiredici maddə,

preparat forması (düst, islanan toz), analiz üçün nümunələrin götürülməsi,

təsieedici maddənin analiz üsulu, preparatın saxlanma qaydaları qeyd edilir.15

Hər il Dövlət Komissiyası tərəfindən sınaq edilən pestisidlərin nəticəsi yoxla-

nılır və təsərrüfatda tətbiq edilməsinə icazə verilir. Aqrar Sənaye birliyi və Səhiyyə

Nazirliyi birlikdə kimyəvi və bioloji maddələrin xəstəlik, zərərverici və alaqlara

qarşı istifadə edilməsinə icazə verir və siyahısını təsdiq edir.

Bitkilərin xəstəlik, zərərverici və alaq otlarından mühafizəsi işləri ilə Elmi-

Tədqiqat İnstitutu məşğul olur.

Kənd təsərrüfatı nazirliyinin bitki mühafizəsi şöbəsi zərərverən orqanizmlərlə

mübarizə aparmaq tədbirlərinə rəhbərlik edir. Fermer təsərrüfatlarına vaxtında

qoruyucu vasitələr çatdırılmalıdır və tətbiq edilən pestisidlərin hesabatı

aparılmalıdır.

Pestisidlərin öyrənilməsi, sınağı və tətbiq qaydaları, müəyyən şöbə tərəfindən

aparılmalı, preparatların tətbiqi kordinə edilməlidir.

Pestisidlərin orqanizmə daxil olunmasına və təsir xassəsinəgörə sinifləşdirilməsi

Belə sinifləşdirmə imkan verir, pestisidlərin zərərli orqanizmə daxil olmasını

aydınlaşdırmaq və onların istifadə üsulunu (nəyə yönəldilməsini) müəyyənləşdirir.

Bağırsaq insektisidlər və rodentisidlər zərərverici həşəratların və gəmiricilərin

zəhərlənməsinə səbəb olur. Onlar orqanizmə mədə-bağırsaqdan qida ilə daxil olur.

Bu qrup pestisidlər zərərverici orqanizmin miqdarını nizamlayır və gəmirici ağız

aparatı olanlara və çoxlu miqdarda qida qəbul edənlərə qarşı, eyni zamanda

gəmiricilərə qarşıda tətbiq edilir. Bu pestisidlər təcrübədə entomofaqlara qarşı

təhlükəli deyil.

Kontakt insektisidlər və akarisidlər zərərverici həşəratları və gənələri

insektisidlə təmasda olduqda məhv edir.

Kontakt təsirli fungisidlər. Bunlara daxil olan bitki orqanizminə daxil olmur;

onların səthində qalır və patogeni inkişafının başlanğıc mərhələdə məhv edir.

16

Kontakt herbisidlər – elə birləşməlidir ki, bitkidə zəif hərəkət edirlər və o

hissəsini məhv edirlər ki, hansına tətbiq edirlər. Bu qrup herbisidləri tətbiq etdikdə

bitkilər preparatla yaxşı örtülməlidir.

Sistem təsirli pestisidlər – elə maddələrdi ki, bitkiyə yaxşı daxil olur və onun

daxilində hərəkət edir, kök sisteminə qədər, uzun müddət bitkidə qalırlar və

zərərverən orqanizmi məhv edirlər. Bitki vasitəsi ilə (fungisid, akarisid, insektisid)

ya da bütün bitkiləri tamamilə məhv edir . Belə pestisidlər deşib soran

zərərvericilərə, bitki daxilində inkişaf edən patogenlərə, çox illik kök sistemi güclü

olan alaq bitkilərinə qarşı əsasən səmərəlidir. Fumiqantlar (fumiqant təsirli

pestisidlər) – kimyəvi, zərərli m tənəffüs orqanlarından qaz ya da buxar halında

daxil olurlar.

Bundan başqa bitkilərə təsirinə görə və tətbiq istiqamətinə bölünürlər:

Defoliyantlar–bitkilərin yetişməsini və mexaniki yolla toplama üsulunu

asanlaşdırmaq yolu ilə yığım qabağı yarpaqları tökmək üçün tətbiq edilən

kimyəvi maddələrdir.

Desikantlar –məhsul yığımı zamanı itkini azaltmaq və mexaniki üsulla

yığmaq üçün yığım qabağı bitkiləri qurutmaq üçün tətbiq olunan kimyəvi

maddələrdir.

Retardantlar – gövdə və zoğların qısalmasına səbəb olan, bitkinin böyümə

tempini aşağı salan preparatlardır.

Pestisidlərin kimyəvi quruluşuna görə sinifləşdirilməsi

Kimyəvi sinifləşdirilmədə əsaslanır qeyd edilmələrə: eyni qrupdan olan

strukturuna görə yaxın olan və kimyəvi xüsusiyyətləri ümumi olan, bioloji fəallığı

eyni istiqamətdə olan, çox zaman eyni təsir mexanizminə malik olanlar.

Qeyd edilənlərə əsasən pestisidlər aşağıdaki hissələrə bölünür:

Qeyri üzvi birləşmədə (misin duzları fosfidlər, kükürd);

Təbii mənşəli maddələr (biopestisidlər – mikrobioloji və virus preparatlar,

mikrobioloji sintezin məhsulları).

Üzvi sintetik birləşmələr.17

Kontakt herbisidlər yarpaqla gövdə ilə təmasda olduqda təsir edirlər və

nəticədə bitkilərin həyatiliyini təmin edən proseslər pozularaq onu məhv edir. Belə

herbisidlər yalnız bitkilərin təmasda olan orqanlarını zədələyirlər, ancaq belə

bitkilərin yeni zoğları əmələ gəlir və zədələnmiş bitki yenidən inkişaf edir.

Təsir xassəsinə görə defolyantlar və desikantlar kontakt təsirli herbisidlərə

bənzəyirlər. Bitkilərin boru sistemi vasitəsi ilə hərəkət edən herbisidlərə sistem tə-

sirlilər deyilir. Belə herbisidlər yarpaqlara və bitkilərin köklərinə düşdükdə hərəkət

edən herbisidlərə sistem təsirlilər deyilir. Belə herbisidlər yarpaqlara və bitkilərin

köklərinə düşdükdə hərəkət edərək onu məhv edirlər . Sistem təsirli preparatları

çoxillik və kök sistemi inkişaf etmiş alaq otlarına qarşı tətbiq etdikdə yüksək

səmərə alınır.

Üçüncü qrup torpaqda cücərən alaq otlarının köklərini məhv etmək

məqsədilə tətbiq olunan herbisidlərdir.

Orqanizmə daxil olma qaydası və təsir xarakterinə görə insektisidlər bağırsaq,

kontakt və fumiqant təsirli kimi təsnifləşirlər.

Bağırsaq təsirli insektisidlər zərərli həşəratların orqanizmə qida ilə birlikdə

düşdükdə zəhərlənmə əmələ gətirirlər.

Kontakt insektisidlər dəri örtüyü ilə bilavasitə əlaqədə olduqda həşəratların

məhvinə səbəb olurlar.

Fumiqantlar – həşaratın orqanizminə tənəfüs orqanlarından daxil olaraq onları

məhv edirlər.

Tətbiq edilən insektisidlərin əsas hissəsi həşaratın orqanizminə müxtəlif

yollarla daxil ola bilər, ona görə preparatları yarım qruplara ayırdıqda onların

əsasən daxil olma yolu nəzərə alınır. Məsələn, fosfamid adətən sistem təsirli

insektisiddir, ancaq bu preparat kontakt və fumiqant təsirə də malikdir.

Fungisidlər iki əsas yarım qrupa bölünürlər: bitkilərin vegetasiya dövründə və

toxumların dərmanlaması üçün istifadə edilənlər.

Vegetasiya dövründə tətbiq edilən fungisidlər profilaktiki təsirli preparatlara

bölünərək bitkiləri müxtəlif infeksiyalardan mühafizə edir və kökləyici təsirli pre-

18

paratlar /müalicəvi/ bitkilərin müalicəsi üçün tətbiq edilir. Fungisidlər qrupuna

daxil olan preparatlar kontakt və sistem təsirli olurlar.

Boy maddələri pestisidlərin əsas qrupunu təşkil edir və geniş təsir etmə xassə-

lidirlər. Bu preparatlar bitkiləri qələmlə artırdıqda məhsulu və məhsul vermə müd-

dətini sürətlədirir, soyuqdan və quraqlıqdan qoruyur.

Mövzu 3. Aqronomluq toksikologiyasının əsasları. Zəhər haqqında anlayış və zəhərlənmə. Pestisidlərin toksikliyi, gigiyenik sinifləşdirilməsi

və tətbiq reqlamenləri

Plan:

1. Zəhər haqqında anlayış2. Pestisidlərin toksikliyinin seçiciliyi3. Pestisidlərlə zəhərlənmənin səbəbləri4. Ümumi təhlükəsizlik tədbirləri5. Şəxsi gigiyena qaydaları

Ədəbiyyat

1. Г.A.Беглярова – «Химическая и биологическая защита растений» Мос-ква 1983

2. Z.H Xəlilova – “Kənd təsərrüfatında insektisidlərin tətbiqi” Gəncə 1994

3. İ.H.Cəfərov – “Fitoterapiya” Bakı 2002

4. С. Р. Попов, Л.А. Доржкина и др. – «Основы Химической защиты

растений», Москва, 2004.

5. Г.С.Груздев – «Химическая защита растений» Москва 1987

Aqronomluq toksikalogiyasının əsasları

19

Toksikologiya (toxicon-zəhər, loqos-elm) - zəhərlər və onların

orqanizimdə təsiri haqqında elmdir.

Aqronomluq toksikologiyası – toksikilogiyanın bir bölməsidir. Bu bölmə

aqronomiyada tətbiq edilən pestisidlərin xassələrini və onların istiqanlı heyvan-

lara, həşaratlara, bakteriyalara, göbələklərə, bitkilərə biosenoza və ekoloji

sistemə təsirini öyrənir.

Pestisidlərin bir orqanizmə təsir edərək digər canlılara təsir etməməsi

onlardan bitkilərin mühafizəsində geniş istifadə etməyə imkan verir.

Aqronomluq toksikologiyasının əsas məqsədi pestisidlərin sintezinin nə-

zəri əsaslarının öyrənməkdən və onların yüksək səmərəlik verən tətbiq üsul-

larını işləməkdən ibarətdir. Bu preparatların insanlara xeyirli, heyvanlara və

əhatə edən mühitə mənfi təsirini də öyrənir.

Zəhər haqqında anlayış və zəhərlənmə. Pestisidlərin toksikliyi

Z ə h ə r – elə maddələrdir ki, orqanizmə müxtəlif yollarla (tənəffüs

orqanları, dəri, mədə-bağırsaq və s.) az miqdarda daxil olduqda, onun həyatilik

əhəmiyyəti olan struktur qurluşu ilə əlaqəyə girərək, həyat fəaliyyətini pozur,

müəyyən şəraitdə xəstələnməsinə və zəhərlənməsinə səbəb olur.

Bir çox təbii birləşmələr, bitkilərin, mikroorqanizmlərin həyat fəaləyyəti

nəticəsində əmələ gəlmiş maddələr və süni yolla sintez edilən kimyəvi mad-

dələr zəhər xassəlidir. Ekzogen zəhərlər orqanizmə xaricdən, endogen zəhərlər

isə onun daxilində əmələ gəlir.

Zəhərlilik – yəni canlı orqanizmlə maddənin əlaqəyə girməsidir. Zəhər-

kimyəvi maddə ayrılıqda ya da təbiətdə olan cansız maddələrlə əlaqəyə girərək

zəhərə cevrilir və (zəhərə çevrilərək) canlı orqanizmdə patoloji dəyişiklik əmə-

lə gətirir. Orqanizmə təsir edən zəhərin miqdarını azaltdıqça , patoloji təsiri

zəifləyir və nəhayət yox olur. Kimyəvi maddələrin zəhərliliyi həmin preparatın

miqdarı və orqanizmə təsiri ilə əlaqədardır.

20

Pestisidin tətbiq edilən obyektin vahid kütləsinə, həcminə, səthinə sərf

edilən miqdarına doza deyilir.

Pestisidlərin işçi məhlullarının kəsafətliyi faizlə müəyyən edilir.

Toksiklik – pestisid az miqdarda orqanizmin normal həyat fəaliyyətini

pozaraq onu zəhərlə məhv etməsidir.

Zəhərlənmə iki növ olur – kəskin və xroniki

Kəskin zəhərlənmə pestisidlə bir dəfə təsir etdikdə baş verir. Belə

zəhərlənmənin nəticəsində orqanizmin həyat fəaliyyəti pozulur və müəyyən

hallarda ölümlə nəticələnir.

Xroniki zəhərlənmə pestisidlə bir neçə dəfə nisbətən az miqdarda təsir

etdikdə orqanizmin həyat fəaliyyəti tədricən pozulur. Pestisidlərin toksikliyi

müxtəlifdir. Preparatın toksikliyi onun miqdarından, daxil olma yollarından,

təsir müddətindən, orqanizmin vəziyyətindən, xarici mühit amilləri ilə

əlaqədardır. Müxtəlif orqanizmlərə pestisidlərin toksikliyi doza ilə ölçülür.

Toksiki doza yəni pestisidin müəyyən səmərə verən miqdarına deyilir. Doza

pestisidin vahid kütləsinin, vahid sahəyə, həcmə ya da tətbiq edilən obyektin

kütləsi ilə ifadə edilir.

Toksikliyin təyin edilməsi üçün istifadə edilən orqanizimlərə biotest de-

yilir. Pestisidlərin tətbiq edilən orqanizmlərə səmərəliliyi məhv olmuş ya da

zəhərlənmə əlamətinə əsasən müəyyənləşdirilir, nəzarətə görə faizlə ifadə

edilir.

Toksiklik müəyyən həriflərlə işarə edilir: ÖD- (öldürücü doza), LD- (letal

daza), ÖK – (öldürücü kəsafətlik) və SD – (səmərəli doza).

Ölmüş obyektlərin miqdarına görə pestisidlərin səmərələlik təsirini

müəyyən etdikdə ÖD, LD və ÖK göstəricilərindən istifadə edirlər. Məsələn,

ÖD90- pestisidin dozası 90% ölümlə nəticələnir, ÖK20- pestesidin kəsafətliyi

20% ölümlə nəticələnir.

SD – pestisidin dozası obyektin ayrı-ayrı həyati proseslərinin pozulması

dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Məsələn, orqanizmdə quru maddənin miqdarı,

böyümə prossesinin dayanması və s. proseslərin pozulması. 21

Maddənin tətbiq edilən obyektə təhlükəsizlik dərəcəsi:

ən aşağı (həddi)

Hüdud dozası – yəni maddənin az miqdarda orqanizmdə dəyişiriklik

əmələ gətirməsi. Preparatın belə dozası, xüsusən həssas olan biokimyəvi və fi-

zioloji testlərə təsir edir və orqanizmin xarici körkəmində heç bir dəyişiriklik

müşahidə edilmir.

Subletal doza – yəni pestisidin dozası orqanizmin həyyat fəaliyyətinə

təsir edir, ancaq ölümlə nəticələnmir.

Letal doza-yəni pestisidin dozası tətbiq obyektinə qarşı ölümlə nəticə-

lənir, çünki orqanizmlər pestisidlərə qarşı həssaslığına görə fərqlənirlər, qeyd

edilənə görə adətən orta öldürücü dozaya əsasən pestisidin toksikliyi müıyyən

edilir, yəni 50% səmərəlik verən.

Pestisidlərin toksiklik göstəriciləri preparatların məsarif normasını və yük-

sək səmərəlik verən tətbiq üsullarını müəyyən etməyə imkan verir.

Biz preparatın ÖD50 dozasını müxtəlif obyektlərə tətbiq edərək, pesti-

sidlərin seçicilik (selektivliyini) təsirini müəyyən edirlər. Mədəni bitkiyə herbi-

sidin ÖD50 8 mq\kq torpada olduğu halda, ən geniş yayılmış alaq otuna isə

torpaqda 0,2 mq\kq olarsa, belə herbisid yüksək seçici təsirlidir.

Toksikliyin kəmiyyət göstəriciləri tətbiq edilən preparatlara qarşı davamlı

həşaratları müəyyən etməyə imkan verir. Pestisidlərin gigiyenik

sinifləşdirilməsində də toksiklik göstəricilərinin çox böyük əhəmiyyəti var.

Pestisdlərin gigiyenik sinifləşdirilməsi

Gigiyenik sinifləşdirmə preparatları xarakterizə etməyə, pataloji təsirini,

və maddələrin təhlükəli olmasını müəyyən etməyə imkan verir.

Pestisidlər toksikliyindən və təhlükəli dərəcəsindən asılı olmasına

görə bir neçə qrupa bölünür:

1.Toksikliyinə görə:

22

1. Güclü təsirli zəhərlər-ÖD50-50 mq/kq qədər

2. Yüksək toksiki zəhərlər-OD50-50-200 mq/kq

3. Orta toksiki zəhərlər-ÖD50-200-1000mq/kq

4. Zəif toksiki zəhərlər-ÖD50-1000 mq/kq yuxarı

Preparatın yuxarida qeyd edilən sinifləşdirilməsinə əsasən k/t tətbiq edilən

preparatlar aşağıdaki qruplara bölünür:

1.Qrup-güclü təsirli zəhərlər-metil brom, qranozan, qliftor, zookumarin, krı-

sid, merkur-heksan, merkurbenzol, preparat 242, ratindan, sink, fosfid.

2. Qrup - yüksək toksiki pestisidlər: akreks, bazudin heksaxloranın qamma-

zizomeri və 50%-li islanan tozu, heksaxlor butadion, DDVF, dixloretan, metafos,

natrium pentaxlorfenolyat, tiodan, fozalon, fosfamid /Bİ-58/, ftalofos, sidial, elsan.

3. Qrup – otatoksiki: amifos, aktrik AS, aktril M, antio, afuqan, betanal,

heksaxloran, 2,4 D, kombilen, 2M-4X, 2M-4XP, karbofos, karbation, kuprozan,

karbin, leybasid, metallilxlorid, metaldehid, metation, mis kuporusu, morosid,

nitrafen, polidim, polirxlorkamfen, polixom, preparat DD, reqlon, ramrod, sevin,

tiazon, tiqam, TMTD, tillam, fosfamid-dənəveşdirilmiş, fosfan, fentiuram-molib-

dat, formalin, xlofos, mis xloroksid, sianamid, fitobakteriomisin.

4. Qrup-zəif toksiki: anilat, agelon, artazin, arezin, banlen, banvel-D,

benomil, bromofos, bordo mayesi, boverin, vitavaks, qardona, heksaxlorbenzol,

dilor, dalapon, dialen, diamet-D, diuron, difenamid, 2.4-DM, 2.4-D amin duzu,

yaşıl sabun, HXH, kaptan, karatan, kupronaft, kinolyat, kotoran, maloran, milbeks,

mineral yaglar, mezoranil, monuron, neoron, pataran, polimarsin, politriazin,

preparatlar №30, 30C, 30CC, 30M, polikarbasin, prometrin, propazin, kükürd,

simazin, solan, tedion, topsin-M, ftalan, sineb, yalan.

Güclü və yüksək təsirli zəhərlər təhlükəlidir, kəskin zəhərlənmə əmələ gətir-

irlər. Belə zəhərlərin tətbiqi hər il məhdudlaşır.Parklara və yaşılliq zonalarina belə

zəhərləri tətbiq etməyə icazə verilmir.

23

II.Dəridən toksiki təsirinə görə pestisidlər /aşagıdaki qaydada / qruplara bö-

lünür:

1.Kəskin ifadəli-ÖD50 300 mq / kq aşagı, dəridə toplanma əmsalı I aşagı;

2.Mülayim ifadəli - ÖD50 300-1000 mq/ kq toplanma əmsalı 1-3.

3.Zəif ifadəli - ÖD50 1000 mq/ kq yuxarı, toplanma, əmsalı 3-dən yuxarı.

Dəridə toplanma əmsalı-dəridən təsir edən ÖD50-nın mədəyə düşən (təsir

edən) ÖD50 olan nisbətinə deyilir. Məsələn: ÖD50 dəriyə təsirinə görə 300 mq/kq,

mədəyə daxil etdikdə isə - 400 mq/kq, dəridə toplanma əmsalı 0,75 mq/kq. Bu

əmsal nə qədər böyük olsa dəridən zəhərlənmə bir o qədər təhlükəsiz olur.

Dəridə yuksək toplanma xassəsinə- butifos, bromofos,tiodan və.s. prepa-

ratlar daxildir. Həmin preparatlarla işləyərkən dəri örtüyünü mühafizə etmək

lazımdır.

III. Uçuculuq xəssəsinə görə pestisidlər aşagıdakı qruplara bölünür:

1.Yüksək təhlükəli maddələr

2.Təhlükəli maddələr

3.Zəif təhlükəli maddələr

Yüksək uçucu xassəli preparatlar orqanizmə tənəfüz orqanları vasitəsi ilə

daxil olurlar. Fümiqasiya yolu ilə tətbiq edilən preparatlar və civəli birləşmələr.

Ona görə onlarla işləyərkən tənəfüz orqanlarını mühafizə etmək lazımdır.

IV.Kümulyasiya xassəsinə görə:

1.Güclü kumulyasiya xəssəli-kumulyasiya əmsalı birdən aşagı olur.

2.İfadəli kümulyasiya əmsalı- 1-3

3.Mülayim ifadəli- kümulyasiya əmsalı 3-5

4.Zəif ifadəli- kümulyasiya əmsalı – 5 yuxarı.

Kumulyasiyanin göstəricisi kümulyasiya əmsalıdır, hansi ki maddənin bir

neçə dəfə tətbiqi nəticəsində toplanan orta öldürücü dozanın bir dəfə tətbiq edilən

orta öldürücü dozasına olan nisbətidir.

ÖD50xroniki təcrübə

ÖD50/ kəskin təcrübə/

24

Yüksək kumulyativ təsirli pestisidlər bioloji mühitdə davamlıdır və dövr

edərək orqanizmdə toplanırlar. Belə birləşmələrə əsasən xlorüzvi preparatlar da-

xildilr.

V.Torpaqda davamlığına görə:

1.Yüksək davamlı preparatlar- parçalanma vaxtı 2 il yuxarı.

2.Orta davamlı- parçalanma vaxtı 1-6 ay.

3.Zəif davamlı- parçalanma müddəti – 1 ay.

Yüksək davamlı preparatlar k/t tətbiq edilməməlidir.

Davamlı pestisidlərə uçucu olmayan, atmosfer amillərinin təsirindən kim-

yavi xassəsini dəyişməyən pestisidlər daxildir.Məsələn: simazin, monuron, TMTD,

mineral yağlar, DNOK və s. Nisbətən zəif uçucu olan preparatlar, kimyavi

xassəsini tədricən dəyişən preparatlar orta davamlıdır.Məsələn: heksaxloran,

karbofos, xlorofos, fosfamid, sineb, karbation, efirlər, 2,4D və s.

Buxarlanan və kimyavi dəyişiriklərə uğrayan pestisidlərə davamsız pre-

paratlar daxildir: fumiqantlar, civəli preparatlar, metafosun dustu. Belə preparatlar

kip bağlanan qablarda saxlanır.

Bunlardan başqa pestisidləri gigiyenik xarakterizə edərək,onların digər pato-

loji təsirini öyrənirlər: blastomogenlik, mutagenlik, teratogenlik, embriotropluq və

s.

Blastomogenlik, yəni pesitsidlərin təsirindən şişlərin əmələ gəlməsi. Şiş

bədxassəi olarsa, pestisid konserogen maddə hesab edilir.

Mutagenlik- pestisidlər bitkilərdə, heyvanlarda mutagenlik əmlə gətirir.

Pestisidlərin təsirindən canlı orqanizmdə eybəcərlik müşahidə edilir. Onların bu

xassəsi teratogenlik adlanır. Ebriotropluq- yəni pestisidlərin təsiri nəticəsində rüşe-

ym normal inkişaf etmir. Son illər pestisidələrin orqanizmə allergen təsiri

müşahidə edilir. Pestisidlərin gigiyenik sinifləşdirilməsi həmin preparatların hər-

tərəfli öyrənilməsinə imkan verir.

Pestisidlər aşağıda geyd edilən gigiyenik tələblərə cavab verməlidir:

1. K/t – istiqanlı heyvanlara və insanlara qarşı təsir edən pestisidlər tətbiq edilməməlidir;

25

2. Təbii şəraitdə tokiski olmayan komponetlərə 2 il və daha artıq müddətdə parçalanan pesitisdlərin tətbiqinə icazə verilmir;

3. Kəskin ifadəli kumulyasiya xassəli pestisidləri tətbiq etməyə icazə verilmir;

4. Blastomoken, mutaken, embriotrop, allerken, xassəli pestisidlərin tətbiqinə icazə verilmir.

Pestisidlərin reqlamentləri

Pestisidlərin insanlara toksiki təsiri, əhatə edən mühitdə /toplanması/, ər-

zaqda toplanması, müəyyən təkliflərin, normativlərin, reqlamentlərin hər pestisid

üçün müəyyən ediməsini tələb edir, beləliklə preapratların tətbiqinin səmərəliyini

və təhlükəsizliyini təmin edir.

Pestisidlərin reqlamentləri Aqrar sənaye birliyi və Səhiyyə nazirliyi tərəfin-

dən işlənib hazırlanır. Hər il “Kimyavi və bioloji preparatların zərərvericilərə,

bitkilərin xəstəliklərinə və alaqlara qarşı mübarizədə k/t tətbiq edilən siyahisi”

təstiq edlir.

Pestisdlərin siyahısına hər li təsərrüfatda sınaq edilmlş, səmərəli, az toksiki

preparatlar əlavə edilir. Toksiki preparatların tətbiqi məhdudlaşır, ona görə pesti-

sidləri tətbiq etdikdə, preparatların siyaısına əsasən tətbiq edilən və eyni zamanda

təlimatdan və metodiki göstərişlərdən də istifadə etmək lazımdır. Preparatların

məsarif normalarını düzgün tətbiq etmək lazımdır. Məsarif normalarının artırılması

pestisidlərin mühitdə toplanmasına və ərzaqda qalıq miqdarının artırmasına səbəb

olur.

Pestisidlərin təbiətdə dövr etməsinin qarşısını almaq üçün preparatların gi-

giyenik normaları müəyyən edilmişdir: icazə verilən miqdarda işçi hava zonasında,

atmosferdə, suda və torpaqda. Xüsusən torpaqda pestisidlərin məsarif normasına

diqqət etmək lazımdır, çünki torpaq ərzaqın, suyun və havanın çirklənməsi üçün

mənbə ola bilər. Pestisidlərin torpaqda miqdarına nəzarət etmək üçün yazda çöl

işinin başlanğıcında torpaqda miqdarı müəyyən edilməlidir.

26

Torpağın şumlanan qatında davamlı pestisidlər (sevin, heksoxloran, polixlor-

pinen, polixlorkamfen), icazə verilən qalıq miqdarından çox olduqda, həmin sahə-

lərdə dənli və texniki bitkilər əkilir. Bu qrup pestisidlərin yerüstü tətbiqinə icazə

verilmir. Ərzaqda pestisidlərin qalıq miqdarına nəzarət etmək üçün hər preparatın

icazə verilən qalıq miqdarı müxtəlif məhsullarda və yemdə müəyyən edilir.

Pestisidlərin qalıq miqdarının dinamikasını müxtəlif bitkilərdə müəyyən edirlər.

Zəhərli maddələri toplamaq xassəsinə görə bitkilər fərqlənirlər. Torpaqda 10

mq/kq polixlorkamfen olarsa, bitki 2-46 mq/kq pestisid toplayır. Zəhərli maddə-

lərin qalıq miqdarı mq/kq müəyyən edilir. Hər pestisid üçün və ayrı-ayrı k/t məh-

sulları üçün qalıq miqdarı təyin edilir. Zəhərlərin qalıq miqdarı ayrı-ayrı ölkələrdə

müxtəlifdir. Ölkəmizdə heksoxloranın qalıq miqdarı -ətdə, yumurtada, süddə və

süd məhsullarında, şəkərdə - 0,005 mq/kq, dənli bitkilərdə - 0,2mq/kq, kartofda və

tərəvəzdə 0,5 mq/kq, sevinin 2,4- D, civəli birləşmələrin, metafosun və TİTD- nin

qalıq miqdarına icazə verilmir.

Pestisidlərin qalıq miqdarına görə tətbiqinin axırıncı vaxtı, yəni gözləmə

müddəti müəyyən edilir. Axırıncı tətbiq müddəti – yəni pestisidi bitkiyə, torpağa

tətbiq etdikdən sonra, o icazə verilən miqdarda olmalı, ya da tamamilə parçalan-

malıdır. Tətbiqinin axırıncı vaxtının təyin edilməsi, maddənin davamlılığından,

ətraf mühitdə və ərzaqda qalma vaxtından, toksikoloji gigiyenik xassəsindən, təsir

edici maddənin fiziki-kimyəvi xarakterindən, preparat formasından, tətbiq obyek-

tindən və torpaq-iqlim şəraitindən asılıdır. Tez detoksikasiya olan və zəif toksiki

preparatlar üçün gözləmə müddəti 2-20 gün, nisbətən toksiki maddələr üçün 1-2

aydır. Bir çox fosfor üzvi birləşmələr üçün gözləmə müddəti 15-20 gündür. Parnik

və istixana şəraitində karbofosu yığımı 2-3 gün qalmış tətbiq edirlər.

Heksaxloranın az miqdarda kələmin şitil fazasında, şəkər çuğundurunda

yığıma 75 gün, pambığda 30 gün qalmış tətbiq edirlər. Heksaxlorsikloheksanı

torpağa zərərvericilərə qarşı tətbiq etdikdə kartof, yer kökü, çuğundur və digər kö-

kümeyvələri 4 ildən sonra həmin sahəyə əkmək olar.

Davamlı preparatları /pestisidləri/ tətbiq etdikdə onlardan alınan məhsulların

reqlamentləri müəyyən edilir. Məsələn: əgər tətbiq vaxtından 75 gün keçməyibsə, 27

həmin bitkilərdən malqara üçün yem kimi və silos hazırlamağa istifadə etmək

olmaz. Heksaxloran tətbiq edilmiş baglardan biçilən otdan mal-qara üçün istifadə

etmək olmaz.Davamlı pestisidləri tətbiq etdikdə, həmin sahədə torpaqla əlaqədər

olmayan illəri 6 gündən sonra aparmaq olar. Ancaq torpaq işlərini isə 15 gündən

sonra etmək lazımdır . Kontak təsir edən preparatları tətbiq etdikdə, həmin

sahələrdə 15 gündən sonra işləmək olar. Quraqlıq və isti havada sıx əkilmiş əkin

sahələrində işçilərin işləməsinə iki həfdən sonra icazə verilir. Kimyavi maddələrlə

işləyən şəxslər özlərini və ətraf mühiti çirklənmədən qorumaq üçün təhlükəsizlik

qaydalarına əməl etməlidir.Qəbul edilmiş məsarif normasına, tətbiq qaydalarına,

reqlamentlərinə əməl edilməlidir.

Mövzu 4. Zərərli orqanizimlərə qarşı pestisidlərin toksikliyi və ona təsir edən amillər. Pestisidlərin toksikliyinin seçiciliyi.

Plan

1. Pestisidlərin toksikliyinin maddənin kimyəvi strukturu ilə əlaqədar olması.

2. Zəhərli maddələrin toksikliyinə onun dozasının və təmasda olmasının təsiri.

3. Pestisidlərin toksikliyinə onun uçuculuğunun və yapışqanlığının təsiri.4. Toksikliyə torpaq amillərinin təsiri.5. Pestisidlərin toksikliyinin seçiçiliyi.

Ədəbiyyat

1. Г.С.Груздев – «Химическая защита растений», Москва, 1987

2. İ.H.Cəfərov – “Fitoterapiya”, Bakı, 2002 3. С. Р. Попов, Л.А. Доржкина и др. – «Основы Химической защиты

растений», Москва, 2004.

4. F.Ə. Babayev- Bitkilərin kimyəvi mühafizəsi

28

Mövzu 4. Zərərli orqanizimlərə qarşı pestisidlərin toksikliyi və ona təsir edən amillər. Pestisidlərin toksikliyinin seçiciliyi.

Zəhərli orqanizmlərə qarşı pestisidlərin toksikliyi və ona təsir

edən faktorlar

Bitkilərni mühafizəsində tətbiq edilən kimyəvi qoruyucu vasitələr zərər verən

orqanizimlərə qarşı yüksək toksiki olmasıdır. Onların bu xassəsi maddənin kim-

yəvi strukturu ilə əlaqədardır. Müəyyən hallarda molekulların struktur qurluşunda

çüzi dəyişiklik etdikdə toksiklik tamamilə itir və maddənin təsir spektri dəyişir.

Məsələn, simm-triazinin xlorlu törəməsinin triazin həlqəsində Cl –un atomunu

hidroksid qrupu ilə əvəz etdikdə preparatın herbisid fəallığı tamamilə itir.

Toksikliyi artırmaq məqsədilə, müxtəlif kimyəvi birləşmələrinin struktur qu-

ruluşuna toksofor qruplar əlavə edilir. Belə qruplara hallogenlər (Cl, Br, F, J),

nitroqruplar, ağır metalların atomları (Mg, Sn, Cu), rodan qrupları və s. daxildir.

Məsələn, sulu karbonların hallogenli törəmələri həşaratlara, mikroorqanizimlərə və

bitkilərə qarşı müvafiq olaraq sulu karbonlara nisbətən daha toksikidir.

Metilli brom səmərəli fumiqantdır və güclü toksiki maddədir, ancaq metanın

xassəsi kifayət qədər toksiki deyil. Fenolun molekuluna nitroqruppa əlavə etdikdə

insektisid fəallığı kəskin artır. Fenolun ÖK50 – noxud mənənəsinə qarşı 0,3%

olduğu halda 4-nitrofenolun ÖK50 – 0,007; 2,4 – dinitrofenolda isə 0,001% təşkil

edir.

Kimyəvi birləşmələrin toksikliyi nəinki maddənin tərkibindən və həm də

molekulaların qurluşu ilə də bağlıdır. Bir birləşmənin bir neçə izomerləri var və

onlar müxtəlif fəal maddələrdir.

Heksaxlosikloheksanın (HXCH) bütün izomerləri və atomlarının yerləşdiril-

məsinə görə fərqlənir. Ancaq insektisid xassə γ – izomerinə xasdır. Üzvi birləş-

mələrin toksikliyinin, onun qurluşu ilə bağlı olması yeni yüksək səmərəli pestisid-

ləri sintez etməyə zəmin yaradırır.

29

Zəhərli maddələrin toksikliyi (müəyyən dərəcədə) onun dozası ilə müəyyən-

ləşdirilir. Zəhərlə canlı orqanizmə təsir etdikdə, o bioloji reaksiya ilə cavab verir.

Zəhər orqanizmə az miqdarda daxil olaraq, onun bir funksiyasına təsir edir və

sonra zəhərlənmənin əlamətləri müşahidə edilir, nəticədə isə canlı orqanizm məhv

olur.

Toksiki maddələrin müəyyən təsir yeri var. Zəhərlərin təsir mexanizmini mü-

əyyən toxuma, orqan, hüceyrə ya da molekulyar reseptor kimi təsəvvür etmək olar.

Maddənin toksikliyi zəhərin miqdarı və təsir olan yerə daxil olma sürətilə

əlaqədardır. Bu baxımdan hər bir amil zəhərin reseptorla əlaqəyə girmə prosesinə

təsir edərək, toksikliyin dəyişməsinə səbəb ola bilər.

Pestisidlərin toksikliyi bir çox amillərlə əlaqədardır. həmin amillər nəzərə

alınmasa, preparatlardan düzgün istifadə etmək mümkün deyil.

Bu amilləri üç qrupa bölmək olar: pestisidlərin zərərli orqanizm ilə təmasda

olma müddətinə təsir edənlər: pestisidlərin orqanizmə daxil olmasına təsir edənlər:

orqanizmdə toksiki maddələrin hərəkətinə təsir edənlər.

Pestisidlərin toksikliyinə təsir edən faktorlardan biri zərərli orqanizimlə

zəhərin təmasda olma müddətidir. Həmin əlaqə nə qədər uzun vaxta olarsa, bir o

qədər zəhərin toksiki təsiri artar. Bitkiləri və torpağı pestisidlərlə işlədikdə, pre-

paratın təsiri obyektlərin üzərində qalma müddəti ilə əlaqədardır. Eyni zamanda bu

prossesə pestisidlərin fiziki-kimyavi xəssəsi və xarici mühit faktorları da təsir edir.

Davamlı, zəif uçucu birləşmələr uzun müddət torpaqda və bitkidə qalır. Ona

görə bitkilərin mühafizə işində yüksək toksiki və davamlı kimyavi birləşmələrdən

istifadə etmək lazımdır. Pestisidlərin uçuculuq xüsussiyətini aşağı salmaq

məqsədilə, onların tərkibinə xüsusi maddələr əlavə edilir.

Yüksək uçucu preparatlar (eptam, treflan, karbation) torpağa verdikdə, həmin

sahələrdə preparatın tətbigindən sonra şumlanma və suvarma işləri aparılır. Belə

tədbirlər preparatın toksiki təsirini gücləndirir və torpaqda qalması üçün əlverişli

şərait yaranır.

Pestisidlərin yapışqanlığının, islatma xüsusiyyətinin, böyük əhəmiyyəti var.

30

Belə xüsusiyyətlər zəhərin uzun müddət tətbiq edilən obyekt üzərində qalma-

sına səbəb olur və beləliklə zəhərin zərərli orqanizimlə təmasda olma müddətini

uzadır.

Preparatın qeyd edilən xassələrini yaxşılaşdırmaq məqsədilə, onların tərkibinə

həlledicilər, emulqatorlar, isladıcı və sabitləşdirici maddələr əlavə edilir.

Xarici mühit amillərindən pestisidlərin toksikliyinə təsir edən əsasən tempe-

raturdur. Temperatur pestisidlərin toksiki xassəsinə və təsir mexanizminə təsir edir.

Preparatın toksikliyi yüksək temperaturda artır. Optimal temperaturda orqanizm

zəhərə qarşı həsas olur. Çünki biokimyəvi reaksiyalar sürətlə gedir.

Temperatur atdıqca toksikliyi artan pestisidlərə müsbət, əksinə toksikliyi aza-

lanlara mənfi temperatur əmsallı deyilir. Pestisidlər əsasən birinci qrupa daxildir.

Mənfi temperatur əmsallı preparatlar azdır və onları kənd təsərrüfatı bitkilərini

zərər verən orqanizmlərdən mühafizə etmək üçün, erkən yazda istifadə edirlər.

Zəhərlərin toksikliyinə nisbi rütübətlik də təsir edir. Pestisidlərin toksikliyi

nisbi rütübətlik çoxaldıqca azalır; günəş radiyasiyası, külək, yağış və s. faktorlar

zəhərin toksikliyinin azalmasına səbəb olur.

Torpaq amilləri pestisidlərin orada qalmasına əlverişli şərait yaradaraq prepa-

ratın toksikliyini artırır.

Toksiki maddə ziyan verən orqanizmlə təmasda olduqda, müxtəlif yollarla (tə-

nəffüs sistemi, dəri örtüyü və qida ilə heyvanlarda, köbələklər və bakteriyalara

örtücü toxumlardan, bitkilərə ağızcıqlardan, kutikul təbəqəsindən və kök

sistemindən), daxil olduqda bir çox amillər təsir edir.

Preparatın xoşa gəlməz dadı, kəskin iyi, onların aldadıcı yem şəklində tətbiq

etdikdə orqanizmə daxil olmasına mane olur, ya da tətbiq edilən obyektlə uzun

müddət təmasda olmasını təmin etmir və beləliklə həşarata, heyvanlara zəhərin

təsiredici dozası daxil olmur. Preparatın belə xüsusiyyəti onların tətbiqinin səmərə-

liyini aşağı salır. Məsələn, krısidin acı tamı preparatın yüksək səmərə verməsini

təmin etmir. Yeni pestisidlər sintez etdikdə qeyd edilən çatışmamazlıqlar nəzərə

alınmalı, və preparatın tərkibinə cəlb edici (attraktantlar) maddələrin əlavə

edilməsi məqsədə uyğundur. 31

Herbisidlər bitkilərin yarpaqlarına təsir etdiklərinə görə onların toksikliyi

azalır. Çünki bitkiyə daxil olma prosesi zəifləyir.

Fumiqantların, rodentisidlərin və bağırsaq təsirli insektisidlərin toksikliyi

maddələrin qıcıqlandırıcı xassələrilə əlaqədardır. Qıcıqlandırıcı xassəli pestesidlər

mədə bağırsaq traktının selikli qişasına və tənəffüs yollarına təsir edərək qusma və

tənəffüs orqanlarında spazma baş verir. Nəticədə zəhər qida qalıqları ilə orqani-

zimdən azad olur. Yada zəhərlərin yeni miqdarının daxil olmasının qarşısı alınır.

Orqanizimlərin üst /örtücü/ toxumasından və qlafından suda həll olmuş və

digər polyar maddələr pis, lipidlərdə həll olan preparatlar xarici örtükdən asan da-

xil olur.

Pestisidlərin toksikliyi zəhərlərin lipidlərdə həl olmasından və lipid- su

sistemində yayılma əmsaləndan asılıdır. Ona görə pestisidlərin zərər verən orqani-

zmlərə toksikliyi, onların yağlarda həll olması ilə əlaqədardir. preparatların tok-

sikliyinə təsir edən faktorlardan biri də zəhərlərin /örtücü/ üst toxumaların lipid-

lərində həll olması və buxarlanma prosesinin nəticəsində miqdarı azalalır və tok-

siklyi zəiflətir. Bir çox xlor üzvi insektisidlər həşəratların kutikula mum təbəqə-

sində yaxşı həll olur və beləliklə zəhərin müəyyən hissəsi üst təbəqədə, örtülü to-

xumada qalır. Pestisidlərin digər hissəsi kutikulada hərəkət edərək buxarlanır və

toksiki olmayan birləşmələrə çevrilir. Beləliklə orqanizimə daxil olan zəhərin miq-

darı azalır. Preparatların toksiki səmərəliyini artırmaq üçün pestisidin dozasını ço-

xaltmaq lazımdır.

Zəhərli maddələrin daxil olması orqanizmin anatomo-morfoloji quruluşu ilə

bağlıdır. Mum təbəqəsi ilə örtülü olan orqanizmlərə pestisidlərin daixl olması çə-

tinləşir. Yastıcaların yaşlı fərdlərinin mum təbəqəsi ilə örtülü olması fosfor üzvi

insektisidlərin sulu suspenziyası, ya da emulsiyası ilə dərmanlama apardıqda təsir

etmir, çünki toksiki maddə həşəratın oraqnizimə daxil olmur.

Pestisidlərə həşəratların yumurtaları, köbələklərin sporları, nematodların

sistaları zəif keçirici qılafla örtülü olduqlarına körə çox davamlıdırlar. Bir çox

zərərli orqanizmlər xüsusi mühafizəedici reaksiyalarla toksiki maddələrin

orqanizmə daxil olmasına mane olurlar. Belə reaksiyalara daxildir: bağırsaq zəhər-32

lənmədə - bağırsağın zəhərli qidadan qusma və ifrazatla azad olması; fumiqant zə-

hərlənmədə - həşəratlarada tənəffüs orqanlqrında boruların qapanması; zəhərlərin

kontakt yolla təsirində seilkli ifrazat, beləliklə zəhərin hissəcikləri yapışır və

çılpaq ilbilsin ətrafında xüsusi qoruyucu təbəqə əmələ gəlir, bir qrup həşəratlarda

ayaqları aralanır və beləliklə zəhərli maddənin təsirindən mühafizə olurlar. Qeyd

edilən reaksiyalar nəticəsində zəhərin orqanizmə daxil olan miqdarı kəskin azalır.

Zəhərli maddələrin toksikliyinə orqanizmin daxilində gedən proseslərdə təsir

edir. Orqanizmə qarşı zəhərin toksiki təsiri müxtəlif toxumalarda maddələrin

passiv ya da fəal diffuziya sürəti ilə əlaqədardır.

Zəhər orqanizmə nə qədər tez daxil olarsa, bir o qədər də onun toksiki təsiri

çox olur, çünki qısa müddətdə daxil olan maddələr parçalana bilmir, yəni zəhərsiz-

ləşmirlər.

Zəhərli maddələr orqanizmə daxil olduqda fermentlərlə birləşir. Belə maddə-

lərin toksikliyi həmin fermenlərin xassəsi ilə bağlıdır. Alinesterazalar həşəratların

piy vəzində və bağırsaqların epitelində olduqlarına görə fosfor üzvi insektisidlərlə

birləşərək, onları toksiki olmayan birləşmələrə parçalayır. Qeyd edilən qrup pes-

tisidlərin toksikilyini artırmaq məqsədilə alinesteraza fermentlərinin fəallaşdırmaq

üçün müəyyən madələr əlavə edilməlidir. Toksiki maddələrin belə xüsusiyyəti

yeni preparatlar sintez edildikdə nəzərə alınmalıdır.

Zəhərin toksikliyinə təsir edən faktorlardan biri də onun molekul quruluşunun

reseptorun molekul quruluşu ilə uyğun olmasıdır.

Fosfor üzvi insektisidlərin təsir mexanizmi yaxşı öyrənilib, ona görə zəhərlə

reseptorun molekul quruluşlarının uyğun olmasını bu birləşmələrin misalında

öyrənmək mümkündür. Fosfor üzvi birləşmələrdə asetilxolinin efirli hisssəni və

funksional qrupu xolinesterazanın anion mərkəzində sorbsiya edilmə qabiliyyətinə

malik olmalıdır. Əks halda belə birləşmələrin həşəratlara qarşı toksikliyi zəif ola

bilər.

Pestisidlərin toksiklik seçiciliyi

33

Toksikliyin seçiciliyi dedikdə yəni maddələrin bir növ canlı orqanizmi

sirayətləndirir, diqər növə isə heç bir zərər vermir. Pestisidlərin seçici toksikliyi

müxtəliv növ həşəratlara, və bitkilərə qarşı, seşicilik əmsalı ilə müəyyənləşdirilir.

Yüksək seçici maddələrin seçicilik əmsalı vahiddən yuxarı olmalıdır. Pestisid-

lər mədəni bitkilərə, həşəratlara, göbələklərə, heyvanlara və insanlara qarşı zəif

toksiki olmalıdır.

Seçiciliyə malik olan toksiki maddələr əsasən üç yolla təsir edirlər: zərərli

növlər həmin maddələri toplayır; yalnız zərərli orqanizmdə olan maddələrin hücey-

rənin struktur quruluşundaki maddələrlə birləşir; ya da müəyyən zərər verən növ

üçün əhəmiyyətli, xeyirli orqanizmə qarşşı əhəmiyyəti olmayan müəyyən kimyəvi

sistemə təsir edir.

Müxtəlif miqdarda toplanmasına görə seçicilik, göstərir ki maddələr xeyirli

və zərərli orqanizmlər üçün eyni dərəcədə toksikidir, ancaq toksiki dozanı zərərli

orqanizmlər toplamaq xassəsinə malikdir. Belə halda seçici toksiklik təsiredici

maddənin tətbiq xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir, orqanizmin morfoloji quruluşu

və zəhərin daxil olma, parçalanma, orqanizmdən azad olma prosesləri ilə

əlaqədərdır. Belə toksikliyi nizamlamaq üçün pestisidlərin xüsusi preparat formala-

rını /dənəvəşdirilmiş miklrokapsulalar hazırlayırlar və tətbiq edirlər.

Kaptan və ftalan funqisidlərin bitki hüceyrələrində inkişaf edən konidilər

köbələklərin sporlarına nisbətən az miqdarda daxil olduqlarına görə, bu fungisid-

lər bitkilərə qarşı zəif toksikidir.

Fosfor üzvi birləşmələrdən olan insiktisidlər insanlara qarşı /bromofos,

qardona, metation,karbofos / zəif toksikidir, çünki heyvanlarda bu birləşmələr tez

parçalanır və toksiki olmayan maddələrə çevrilir, həşəratların orqanizmdə bu pro-

ses zəif gedir. Bir çox herbisidlərin seçicilik təsiri /karbin, triazan törəmələri/

müxtəlif bitkilərdə maddələrin detoksikasiya proseslərinin müxtəlifliyi ilə izah

edilir.

Zərərli və xeyirli orqanizmlər arasında olan sitoloji fərqlər pestisidlərin seçi-

ciliyinin əsasını təşkil edir. Məsələn: sinir sisteminə təsir edən zəhərlər /heksaxlo-

ran/ bitki üçün zəif toksiki olub, heyvanlara qarşı toksikidir. Xloropastlara təsir 34

edən preparatlar heyvanlara qarşı zəhərli deyil. Antibiotiklər,bakteriyanın hüceyrə

qabıgının sintezini fəalsızirlaşdırır, lakin heyvan və insan hüceyrəsinə toksiki təsir

göstərmir, çünki onlarda hüceyrə qabığı olmur.

Pestisidlər orqanizmlərdə gedən biokimyəvi proseslərə seçici toksiki təsir edir.

Nəhayət triazinin və sidik cövhərinin törəmələri herbisid olaraq, insan və istiqanlı

heyvanlara qarşı zəif toksikidir, çünki seçici olaraq fotosintez prosesini pozur, bu

proses isə yanlız bitkilərə xarakterikdir. Fosfor üzvi insektisidlər və akarasidlər

bitkilərin böyüməsinə və inkişafına təsir etmir, çünki onlar sinaptik sinir

impulslarına təsir edir, bu proseslər bitkilərə xas deyil.

Mövzu 5: Zərərli orqanizmlərin pestisidlərə qarşı rezistentliyi və onun qarşısının alınma yolları

Plan

1. Rezistentlik haqqında anlayış.

2. Zərərli orqanizmlərin pestisidlərə qarşı rezistentliyinin təbiəti və

rezistentliyin tipləri.

3. Rezistentliyin qarşısının alınma üsulları

Ədəbiyyat

1. Г.С.Груздев – «Химическая защита растений» Москва, 1987

2. İ.H.Cəfərov – “Fitoterapiya” Bakı, 2002,

3. С. Р. Попов, Л.А. Доржкина и др. – «Основы Химической защиты

растений», Москва, 2004.

4.F.Ə. Babayev –“Bitkilərin kimyəvi mühafizəsi” Bakı,1992

Mövzu 5: Zərərli orqanizmlərin pestisidlərə qarşı rezistentliyi və onun qarşısının alınma yolları

35

Orqanizmlərin davamlılığını və rezistentliyini sinonim kimi qəbul edirlər.

Ancaq məqsədə uyğundur ki, davamlılıq terminini sözün ümumi mənasında başa

düşmək lazımdır, çünki təbiətin stress amillərinə, xəstəliklərə və zərərvericilərə

qarşıda da istifadə edilir. Rezistenlik termini daha məqsədə uyğundur ki,

orqanizmlərin pestisidlərə qarşı davamlılığı kimi qəbul edilsin. Rezistentlik latın

sözü olub “rezistento” sözündəndir – müqavimət (сопротивляться) –

mənasındadır. Müvafiq olaraq orqanizmlərin pestisidlərə qarşı rezistentliyi,

orqanizmin bioloji xassəsi olaraq onun zəhərləyici təsirinə müqavimətidir.

Rezistent orqanizm toksiki maddələrə olan mühitdə həmin müddətdə yaşayır,

inkişaf edir, çoxalır həssas fərdlər məhv olur.

Rezistentliyin əks göstərici isə orqanizmin həssaslığıdır.

Orqanizmlərin kimyəvi pestisidlərə davamlılığı haqqında ilkin elmi

mətbuatda 1915-ci ildə ABŞ-da çıxmışdır. Kaliforniya bağlarında pomeransiya

yastıcalarının sinil turşusuna qarşı davamlı koloniyalarını aşkar etmişlər. Həmin

koloniyalar bağlarda sinil turşu bir ilə çox çiləmələrdən sonra da aşkar edilmişdir.

1928-ci ildə alma meyvə yiyəninin arsenit – qurğuşuna qarşı davamlılığı

qeyd edilmişdir. Bir qədər sonra mütəxəssislər bu məsələyə diqqət edərək, digər

zərərli orqanizmlərdə də kükürdə qarşı və bitki mənşəli insektisid –

piretrumadalmat çoban yastığına və onun digər növlərindən alınanlara qarşıda

davamlılığı müşahidə etmişlər.

1940-cı ilə qədər rezistentliyə bir o qədər böyük diqqət vermirdilər, ancaq

1960-cı illərdə bir seriya preparatların alınması ona yenidən fikir verməyə məcbur

etdi.

1958-ci ildə 76 növ buğum ayaqlıların insektisidlərə qarşı davamlılığı aşkar

edilmişdir, 1969-cu ildə - 227 növ, 1975-ci ildə - 400 növ, hal-hazırki dövürdə -

500 növdən yuxarıdır. Xəstəlik törədicilərinə qarşıda (300 növə yaxın) alaq

bitkilərinə (80 növ yaxın), ilbizlərə və gəmiricilərə qarşıda rezistentlik qeyd

edilmişdir. Siçovulların qanın antikaoqulyatorlarına qarşıda davamlı

populyasiyalar aşkar edilmişdir.

36

Bitkilərin kimyəvi mühafizə üsulunun əsas problemlərindən biri zərərli

orqanizmlərin pestisidlərə qarşı rezistentliyinin inkişafıdır.

İstehsalatda rezistentliyin əmələ gəlməsinin səbəbləri:

Preparatların məsarif normasının yada onun kəsafətliyinin

artırılmasıdır;

Dərmanlamaların miqdarını artırılması;

Preparatdan imtina.

Birinci iki səbəblərin nəticəsində əmələ gələn rezistentlik ətraf mühitin

çirklənməsinə səbəb olur, o cümlədən qida maddələrinində, təbii nizamlanma

mexanizminin təsiri pozulur, ona görə ki, həddindən artıq preparatların dozası

yırtıcı və tüfeylilərin eləcədə antoqonist göbələklərin məhv olmasına səbəb olur.

Üçüncü səbəb isə preparatı istehsal edən firmalar onun istehsalını

dayandırmağa məcbur olur və həmin preparatın əvəz edicisini axtarır, bu isə əlavə

xərçlərə səbəb olur və beləliklə, firmanın nüfuzuna zərər vurur.

Zərərli orqanizmlərin pestisidlərə qarşı rezistentliyinin

xüsusiyyətləri və tipləri

Rezistentlik orqanizmin bioloji daha dəqiq biokimyəvi xüsusiyyətlərinə

əsaslanır. Rezistent fərdlərin zəhərlənməyə davamlılığı detoksikasiyasına qarşı

davamlı olmasıdır.

Məsələn:

Onlar bədənlərinin səthi ilə zəif adsorbsiya olur və sürətlə azad olurlar;

Heyvanların sinir hüceyrələrinin qlafının keçiriciliyi müxtəlifdir;

Onlar sürətlə zəhərin molekullarını izolya edirlər, onların ətrafında lipid

tipli maddələrdə mühafizə qatları əmələ gətirirlər.

Digər fərdlərdən fərqli olaraq, onların orqanizmində xüsusi fermentlər yada

spesifik enzimlər olduğuna görə zəhərin molekullarını sürətlə parçalayırlar və

beləliklə orqanizmi zərərsizləşdirirlər.

37

Qeyd edilən xassələr orqanizmdə hələ başlanğıcdan olur, preparatların

tətbiqi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Belə fərdlərin populyasiyada əmələ gəlməsinin

səbəbi – mutagenez prosesidirvə onun nəticəsində populyasiyaların heterogenliyi

genişlənir, o cümlədən davamlılıq əlamətləri artır (xüsusiyyət). Mülahizələrə görə

davamlı fərdlər 100, 1000 və 10000 il ərzində yaşamış ola bilərdilər ancaq

pestisidlər vasitəsi ilə aşkarlanması həmin məsələnindigər tərəfidir.

Mütəxəssislər populyasiyaların daxilində belə fərdlərin olmasını normal

hesab edirlər və onların mutagenliyinin sürəti – 1x10+6-8x10+6 bərabər olur. Belə

fərdlər rezistentlikılamətlərini genlər vasitəsi ilə ötürür. İki növ rezistentlik

mövcuddur: təbii və qazanılmış.

Təbii rezistentlik təbiətdə olan populyasiyanın başlanğıcında onun özündə

olandır və pestisidlərin selektivliyi təsir etmir. Pestisidlərə qarşı rezistentlik hansı

ki, pestisidlərin tətbiqi nəticəsində əmələ gəlir, əsasən həssas fərdlər məhv,

davamlılar isə boşalmış əraziləri tuturlar və rezistent populyasiyalar formalaşır.

Təbii rezistentlik orqanizmin bioloji xüsusiyyətlərinə əsaslanır və onun bir

neçə növə bölürlər: növ (род) , cinsi, ontogenetik, ekoloji və fizioloji.

Növ (родовая)rezistentlik müxtəlif orqanizmlərin fərdlərinin bioloji

xüsusiyyətlərinə əsaslanır. Məsələn, qırmızı tor gənəsi akarisidlərə qarşı adi tor

gənəsindən davamlıdır. Güman edilir ki, onda olan ferment yığımı . onu akarisidin

mənfi təsirindən mühafizə edir.

Cinsi rezistentlik isə dişi və erkək fərdlərin pestisidlərə qarşı davamlılığının

müxtəlifliyi ilə izah edilir. Bir sıra növlərin dişi fərdləri erkəklərə nisbətən daha

davamlıdır.

Ontogenez (mərhələ) rezistentlik, yeni fərdinin müxtəlif inkişaf

mərhələlərində pestisidlərə qarşı davamlılığıdır. Zəhərlərə qarşı çox həssasdır

həşaratların və gənələrin sürfələri, nimfaları, göbələklərin konidiləri inkişaf

fazasında, bitkilər cücərmə fazasında. Əksinə ən davamlı qidalanmayan fərdlər,

məsələn həşaratların yumurta və pupları, patogenlərin sistaları hasılar ki nisbətən

davamlı xarici qatla mühafizə olunurlar. Fərdlər diapauzada olduqda davamlıdır,

38

çünki həmin dövürdə metabolizm prosesləri çox zəif olur və onlarda həmin

müddətdə xüsusi ehtiyat plastik maddələr olur.

Ekoloji (поведенческая) rezistentlik orqanizmin özünü idarə etmə

reaksiyalarına əsaslanır və fərdlərin bir başa pestisidlərin təsirindən qaçması ilə

əlaqədardır. Məsələn, kəpənəklər və digər uçan həşəratlar traktor aqreqatı ilə

çiləmə aparılan sahədən səsə görə uzaqlaşırlar. Moruq-çiyələk böcəkləri və alma

çiçək yeyən uzunburunları tonaton xassəyə (təhlükə olduqda əyaqlarını yığaraq

aşağı düşürlər) malik olduqlarına görə istektisidlədərmanladıqdan sonra sağ

qalırlar. Soyuq və ya isti hava şəraitində fərdlər deşiklərdə və ya torpaq topalarda

gizlənərək zəhərlənmədən və məhv olmadan özlərini mühafizə edirlər.

Nəhayət fizioloji rezistentlikyəni o davamlılıqdır ki, müxtəlif fərdlər eyni

inkişaf mərhələsində, eyni cinsdə və bir populyasiyadan olmaqla müxtəlif

davamlılığa malikdirlər, çünki onların qidalanma şəraiti, bütünlük ilə yaşam mühiti

müxtəlifdir. Məsələn, bağacığın qışlayan yetkin fərdləri, özlərinin piy və digər

ehtiyat enerji mənbələrini qışlama müddətində istifadə edərək pestisidlərə qarşı

digər yetkin qışlamaya gedən ehtiyat maddələrini sərf edən populyasiyalarla

müqayisədə daha davamlı olur. Sıxlıq olan koloniyalarda yaşayan və qida mühiti

zəif şəraitdə olan fərdlər yaxşı qida mənbəyi olan fərdlərə nisbətən pestisidlərə

qarşı daha həssas olurlar.

Qazanılmış rezistentlikməhdudlaşdırılmış ərazidə və ya izolə edilmiş

populyasiyalarda bir neçə dəfə eyni preparatı tətbiq etdikdə əmələ gəlir. Onun

əmələ gəlməsinin səbəbləri aşağıda qeyd edilənlərdir:

1. Zərərli orqanizmlərə qarşı eyni preparatın tətbiqi və ya da eyni təsir

qrupundan olan pestisidlərdir, bu zaman davamlılığın əmələ gəlməsinə

səbəb preparat olmur, onlar seçmə rolu oynayır;

2. Orqanizmin bioloji xüsusiyyətləri, yəni bioloji imkanları ilə ifadə olunur

və mövsüm müddətində nəslinin sayı ilə, rezistentlik daha sürətlə və çox

məhsulda populyasiyalarda və polietilen növlərdə müşahidə edilir,

polivoltin növlərdə (bir mövsümdə çox nəsil verənlər);

39

3. Populyasiyaların orqanizmində rezistentgenllərin tez-tez

qarşılaşmasından;

4. Genomdarezistent genlərinin xassəsindən və genlərin miqdarı ilə ifadə

edilir və pestisidlərə təsir edən struktur quruluşa nəzarət edən (preparata

təsir edən) və prosesləri idarə edən genlərin miqdarı azaldıqca

populyasiyalarda rezistentlik sürətlənir.

5. Pestisidlərin seçicilik təsiri onların orqanizmə təsir etmə yoludur, əsasən

sürətlə rezistentlik əmələ gəlir antibiotik və sistem preparatlara qarşı,

əksinə kontakt preparatlar bir çox biokimyəvi prosesləri inhibidləşdirirlər

və davamlılıq onlara qarşı sistem preparatlara nisbətən 3- dəfə zəif

inkişaf edir.

Aşkar edilmişdir ki, daha tez rezistentlik əmələ gəlir qeyd edilən fungisidlər

qrupuna qarşı: fenilamidlər, benzimidazollar, triazinlər, pirimidinlər və fosfoüzvi

insektisidlər.

Onlar davamlı genlərin xassəsi ilə əlaqədardır. Sistem fungisidləri tətbiq

etdikdə göbələklərin yüksək rezistentlik formaları toplanır. Bu onunla izah edilir

ki,fuhgisidlərə qarşıdabamlılıq bir ya da az miqdarda genlərə nəzarət edilir, ona

görə bir genin daxilində bir mutasiya kifayətdir ki, göbələyin rezistentştampı əmələ

gəlsin.

Qazanılmış rezistentlik bölünür: qrup və çalpa zrezistentliyə.

Qrup rezistentliyi–iki ya da bir neçə pestisidə olan davamlılıqdı hansılar ki,

quruluşuna və təsir mexanizminə görə eynudurlər, bir kimyəvi qrupa daxildirlər,

məsələn piretroidlərə. O bir genetik amillə əsaslanır.

Saysiz çalpaz rezistentlik–iki ya da bir neçə müxtəlif kimyəvi qruplardan

olan birləşmələrdir., hansılar ki, müxtəlif genetik amillər ilə idarə olunur. Çox

davamlı populyasiyalar müxtəlif fərdlərdir və müxtəlif kimyəvi birləşmələrə qarşı

davamlıdırlar. Bu zaman bir fərdi bir neçə davamlı genin daşıyıcısı ola bilər.

Hollandiyada, məsələn, qırmızı meyvə gənəsinin populyasiyanın eyni

zamanda 19 akarisidə davamlılığı müşahidə edilmişdir.

40

Rezistentliyin qarşısının alınması

Populyasiyalarda pestisidlərə qarşı rezistentliyin qarşısını almaq məqsədi ilə

mübarizəyə başlamamış rezistentliyin monitorinqini aparmaq lazımdır və onun

formalaşma mərhələləri nəzərə alınmalıdır.

Rezistentliyin qeyd edilən formalaşma mərhələləri müəyyənləşdirilmişdir.

Birinci rezistentliyin aşağı mərhələsi tolerant (PR=5-10), ikinci – rezistentliyin

sürətlə inkişafı (PR=11-50 və daha çox), üçüncü – rezistentliyin stabilləşmə

mərhələsinin səviyyəsi orqanizmin növü yada həmin kimyəvi qrup preparatlar

üçün son həddir.

Əgər rezistent fərdlər çox deyillərsə və rezistentlik tolerantlıq

səviyyəsindədirsə, yəni bu zaman pestisidlərin tətbiqinin səmərəliliyi müəyyən

qədər yüksəkdirsə istifadə edilən preparatı digəri ilə, yəni toksiki və eyni sinifdən

olan ilə əvəz etmək yada həmin preparatı digər birləşmələr ilə qarışdırmaq olar.

Əgər rezistentlik tez-tez artırsa və 50%-ə yaxınlaşırsa PR=11-50 müvafiqdirsə belə

şəraitdə qrup davamlılığı əmələ gəlir. Belə olan şəraitdə tətbiq edilən preparatları

digər kimyəvi sinifdən olanlar ilə əvəz etmək olar, və müxtəlif təsir mexanizmi

olanlar ilə əvəz etmək olar. Məsələn, Kolorado böcəyinin piretroidlərə qarşı

rezistentliyinimüəyyənləşdirəndə onları neonikotinoidlər ilə növbələşdirmək

məqsədə uyğundur.

Mosplannan və ya aktarayla, konfidornan müxtəlif sahələri

dərmanlamaq.Rezistent fərdlərin miqdarı 50% dən yuxarı olan və PR=50-dən

yuxarı olduqda bu populyasiyalarda çarpaz rezistentlik müşahidə olunur və onun

aradan qaldırmaq üçün pestisidlərdən imtina etmək lazımdır, və digər mübarizə

tədbirlərindənistifadə etmək lazımdır (davamlı sortlar, transgen bitkilər, bioloji və

s.) (Çuxorurenko, 2001, 2002).

Insektisidlərin qarışığını istifadə etmək tövsiyə edilmir, məsələn piretroidlər

və fosforüzvi birləşmələr tam tövsiyyə edilən dozadan az miqdarda. Rezistent

xəstəlik törədicilərinə qarşı fungisidlərin qarşılığını tətbiq etməyəicazə verilir.

Məsələn, unlu şeh xəstəliyinin törədicisininrezistentliyinin inkişafını

41

benzimidazollara yada fitoftorozufenilamidlərəsəmərəliliyiniməhdudlaşdırmaq

üçün sistem fungisidləri kontaktla növbələşdirmək lazımdır.

Populyasiyalar əvvəlki rezistentlik səviyyəsinə uzun müddətdən sonra

qayıdırlar (15 il və daha çox), bu zaman rezistent fərdlərin həssaslar ilə əvəz

edilməsi sürəti orqanizmin təşkilinin səviyyəsindən asılıdır, onun bioloji

xassəsindən rezistentliyin sabitliyinin tipindən. Bəzən populyasiyalar həssaslığın

ilkin səviyyəsinə qalxmırlar (məsələn, şaftalı mənənəsi, istixana ağ qanadlısı).

Hətta populyasiyalar rezistentliyini güclü azaldılarsada yaxın kimyəvi sinifdən

olan pestisidi təkrar tətbiq etdikdə sürətlə onu formalaşdırırlar.

Mövzu: 6 Pestisidlərin tətbiqinin fiziki-kimyəvi əsasları

Plan

1. Pestisidlərin preparativ(əmtəə) formaları

2. Pestisidlərin kompleks tətbiqi

3. Pestisidlərin tətbiq üsulları

Ədəbiyyat

1.Г.С. Груздев, - «Химическая защита растений», Москва, 1987.

2. Г.A.Беглярова – «Химическая и биологическая защита растений»Москва, 1983.

3. С. Р. Попов, Л.А. Доржкина и др. – «Основы Химической защиты

растений», Москва, 2004.

4.F.Ə.Babayev-“ Bitkilərin kimyəvi muhafizəsi”. Bakı,1992

Mövzu: 6 Pestisidlərin tətbiqinin fiziki-kimyəvi əsasları

Pestisidlərin preparativ formaları42

Bitki ziyanvericilərinə, xəstəliklərinə və alaq otlarına qarşı pestisidlərin

müvəffəqiyətlə tətbiqi, nəinki onların zərərli orqanizmlərə görə toksikliyindən,

həmdə əhəmiyyətli dərəcədə preparatın formasındanda asılıdır.

Bitkilərin zərərli orqanizmlərdən mühafizəsində təcrübədə istifadə etmək

məqsədi ilə preparatlar aşağıdakı formalarda hazırlanır.

Toz(dust)-Tozlanma və pudralanma üçün, islanan toz-su ilə suspenziya

yaradan;

Dənəvərləşdirilmiş preparatlar-həm bitkini işləmək üçün həmdə torpağa

vermək üçün;

Suda və üzvi həlledicilərdə olan məhlullar.

Emulsiya konsentratlar-su ilə qarışdırıldıqda emulsiya əmələ

gətirən,mikrokapsullaşdırılmış preparatlar və pastalar.

Bir çox pestisidlərin təsiredici maddələri təmiz halda tətbiq fəallığı üçün

yararsızdır. Bioloji maddələrin yüksək şəraitdə realizasiyasını təmin etmək üçün

preparat formalar istehsal olur və maddənin fiziki-kimyəvi parametrlərinin

uzlaşması yayılma texnologiyasının xüsusiyyətləri ilə əlaqəlidir.

Pestisidlərin tətbiqinin səmərəli və ətraf bir çox hallarda onların preparat

formasından mühitin çirklənmə səviyyəsindən asılıdır.

Preparat formaları, pestisidlərin tətbiq üsulunu müəyyənləşdirir.

Pestisidlərin tətbiq edilən formaları aşağıda qeyd edilir:

bərk formada dust (D), islanan tozlar (İ T), suda həll olan tozlar (SHQ);

pastalar (ps), quru axan suspenziya (QAS), sulu dispergirləşmişqranulyatlar

(S.D.D), mikroqranullar (MQ), qranullar (Q), karandaşlar (K) və s.

məhlullar: sulu məhlul (SM), konsentrat emulsiya (KE), konsentrat

suspenziya (KS), yağlı konsentrat (U.K) yağlı suspenzion konsentrat (USK) və s.

Dustları tozlama və toxumları dərmanlamaq məqsədilə istifadə edirlər.

Preparatlar təsir edici maddədən tamamlayıcıdan və mineral yağlar ibarətdir.

Tozlama üsulu ilə tətbiq edilən dustlarda təsir edici maddənin aşağı olması ilə

fərqlənir – yəni preparatın ümumi kütləsinin 2-10% təşkil edir, çünki təsir edici

43

maddənin bərabər yayılması üçün preparatın məsarif norması yüksək olmalıdır

(15-30kq/ha). Toxumların dərmanlanması üçün istifadə olan dustlarda təsir edici

maddə 50-80% təşkil edir.

Hal-hazırda havanın çirklənməsinin qarşısını almaq məqsədilə üyüdülmüş

kükürd istisna olmaqla dustların istehsalı dayandırılıb

Bir sıra ölkələrdə, məsələn Yaponiyada, dustların xüsusi formaları istehsal

olur – DZ. Onun tərkibində ki, hissəciklərin ölçüsü 20mkm və aqqliotipogendilər,

xırda hissəcikləri birləşdirilmiş formadadır. Tamamlayıcı maddə kimi dustlara

əlavə edirlər, qat-qat struktur quruluşu olan minerallar, tam qarışmış kütlə almaq

çün və bitkilərin səthinə yapışqanlığını yaxşılaşdırmaq məqsədilə. Adətən hidrofob

tamamlayıcılardan istifadə edirlər: talk, pirofilit və s. Tətbiq edilən obyektin

üzərində qalmasını yaxşılaşdırmaqvə itkinin qarşısını almaq məqsədilə dustların

tərkibinə mineral yağlar (3-5%) əlavə edilir.

İslanan toz – təsir edici maddədən, tamamlayıcıdan, səthi-fəal maddələrdən

(SFM), yapışdırıcılardan və sabitləşdiricilərdən ibarətdir.

Bu preparatın forma çiləmə üsulu ilə tətbiq edilir. İslanan toz suda həll

edildikdə davamlı suspenziya əmələ gəlir.

İslanan tozların tətbiqi dustlarla müqayisədə üstündür. Ona görə ki,

suspenziya bitkilərin səthində yaxşı dayanır. Buna səthi fəal maddələr əlavə

etməklə nail olmaq olar, çünki, bu zaman suyun səthi gərilməsi aşağı düşür və

nəticədə yarpaqların isladılması yapışqanlığın artması hesabına yaxşılaşır.

Sabitləşdiricilər, sabit suspenziya almaq məqsədilə əlavə edilir. Suda həll olan

toz – təsir edici maddədən, tamamlayıcıdan, səthi fəal maddədən və yapışdırıcıdan

ibarətdir. Suda həll etdikdə həqiqi məhlul alınır.

Mövcud olan preparat formalarından işçi məhlul hazırlamaq üçün lazım olan

miqdarda preparat çəkdikdə o, tozlanır və havanın işçi zonasını çirkləndirir. Ona

görə əməyin gigiyenasını yüksəltmək üçün yeni formalarından istifadə edilir:

mikroqranullardan, mikrokapsullardan, quru axan suspenziyalardan, sulu-

dispergiləşmiş qranullardan, hansılarki, suda həll edildikdə suspenziya əmələ

gətirir.44

İslanan tozlardan fərqli olaraq bu preparat formalar onları çəkəndə

tozlanmırlar, miqdarını kütləyə görə yox, həcmə əsasən götürürlər.

Qura axan suspenziya xırda hissəciklərdən ibarətdir və o maye kimi axır.

Sulu-dispergirləşmiş qranullar da sərbəst axma xassəlidirlər.

Yeni preparat formalarda, islanan tozlarla müqayisədə tamamlayıcı maddələr

daha keyfiyyətlidir. Onların tərkibinə disperqatorlar daxildir və bu suspenziyaların

keyfiyyətini daha da yüksəldir. Bu suspenziyalar çiləyicilərin üysüklərini

çirkləndirmirlər, çünki onlar daha xırda hissəciklərdən ibarətdir. Bütün bu preparat

formaların 50-80% təsir edici maddədən ibarətdir.

Mikrokonsullar təsir edici maddədən və polimer materiyadan ibarətdir.

Mikrokapsulları bitkilərə su ilə birlikdə tətbiq edirlər. Təsir edici maddənin

kapsuldan çıxmasının sürəti dərəcəsi hissəciklərin ölçüsü divarların qalınlığı və

keçiciyi ilə nizamlanır. Mikrokapsullar isti qanlı heyvanlara qarşı zəif toksikidirlər

bitkilərə və fitotoksiki xassəsi aşağıdır.

Dənəvərləşdirilmiş preparatların tərkibləri hazırlama üsulundan asılıdır.

Onları hazır (qranulları) pestisidlə hopturmaq yolu ilə, pestisidləri tamamlayıcı və

yapışdırıcı maddələrlə qarışdırmaq və sonra alınmış kütləni qurutmaq; yapışqanlı

pestisid kütləsini keçiciliyi pis olan qranullara birləşdirirlər.

Dənəvərləşdirilmiş formada əsasən insektisidlər istehsal edirlər, torpaq

zərərvericiləri ilə mübarizə aparmaq üçün, torpaq təsirli herbisidlər, rodentisidlər

və s. Onları səpmə üsulu ilə tətbiq edirlər, ona görə məsarif norması keyfiyyət

qədər yüksək (25-50kq/ka) olmalıdır Bununla əlaqədar olaraq qlanullarda təsir

edici maddə cəmi 2-10% təşkil edir.

Dənəvərləşdirilmiş preparatların istifadəsi havanın işçi zonası çirklənmədən

imkan verir ki, qorumağa, insanlara və istiqanlı heyvanlara təhlükəsini azaldır.

Konsul preparatlarla yanaşı, bu pestisidlərin ən təmiz ekoloji formasıdır.

Konsentrat emulsiyalar – təsir edici maddədən, həll edicidən, emulqatordan

və isladıcıdan ibarətdir. Həll edici kimi üzvi birləşmələrdən istifadə edirlər: ksilol,

sulu karbonlar və s. Həll edici, təsir edici maddənin stabilliyinə güclü təsir edir.

Emulqatorlar üç növ ola bilər: anion, qeyri anion və kation, ancaq çox zaman qeyri 45

anion və anion qarışığı ya da kation birləşmələrdən istifadə edilir, maddələr əsasən

bioloji fəallığa malikdirlər. Məsələn, tvin 80 hüceyrələrin bölünmə prosesini

dayandırılır, triton K-100 fosforlaşmaya təsir edir. Qeyd edilən preparatın

formalarda təsir edici maddələrin miqdarı aşağıdır, ona görə onlar bitkilərə mənfi

təsir etmir.

Konsentrat emulsiyanın damcısının ölçüsü suda 0,5-2,0 mkm bərabərdir.

Preparatda təsir edici maddənin miqdarı 2,5-50%-ə qədər təşkil edir.

Konsentrat emulsiya formasında əsasən insektisidlər istehsal olur, bəzən

herbisid və fungisidlər də çünki onların təsir edici maddələri üzvi həll edicilərdə

pis həll olur.

Sulu məhlul (konsentrat) təsir edici maddədən, sudan və səthi fəal

maddələrdən ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, onlara antioksidantlar, antifirizlər

(həmin maddələr donma temperaturunu aşağı salır) daxil edirlər, çünki bu

formanın mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, aşağı temperaturda qışda donur. Sulu

məhlulu təsir edici maddə suda yaxşı həll olan zaman hazırlayırlar.

Konsentrat suspenziya. Bu preparat formada bərk maddənin hissəcikləri

mayedə dispergiləşmirlər. Tərkibi təsir edici maddədən sudan və yapışqanlığını

nizamlayan maddələrdən ibarətdir. Bəzən donma temperaturunu aşağı salan

maddələr əlavə edilir. Suda həll edildikdə suspenziya əmələ gəlir. Hissəciklərin

ölçüsü 0,5-10 mkm qədər olur, ona görə pestisidin bu preparat forması daha

səmərəlidir nəinki islanan tozlar. Konsentral suspenziya, konsentral emulsiya

nisbətən zəif fitotoksiki xassəlidir.

Pestisidlərin kompleks tətbiqi

Pestisidlərin qarışığı (qarışıq preparat). Qarışıq pestisid preparatlar onların

təsir müxtəlif obyektlərə qarşı spektrini genişləndirmək, toksikliyi artırmaq,

müvafiq olaraq məsarif normasını aşağı salmaq məqsədilə və mühafizə təsirinin

müddətini uzatmaq, çiləmələrin sayını azaltmaq, ətraf mühitdə olan obyektlərə

pestisidlərin yükünü azaltmaq, toksikantların toksiki olmayan maddələrin 46

parçalanma sürətini artırmaq, kulturalarafitotoksiki təsirini aşağı salmaq zəruri

populyasiyalarda rezistentliyin qarşısını almaq, istifadə edilən pestisidlərdən ən

yüksək səmərə almaq məqsədilə hazırlanır. Pestisid qarışıqlarını çox zaman ayrı-

ayrı pestisidlərin təsir spektrini genişləndirmək üçün tətbiq edirlər. Bu məqsədlə

hazır qarışıqlar istehsal edirlər: kovboy (xlorosulfuron - dikamba), vitavaks 200

(karboksintizam) və s.məsələn, karboksin dənli taxıllarda sürmə xəstəliklərinin

törədicilərinə yaxşı təsir edir, tiram isə kök çürüməsinə və toxumlarda kifə qarşı

tətbiq edilir, ona görə vitavaks 200 daha geniş təsir diapazonuna malikdir, nəinki

qeyd edilən preparatları ayrılıqda tətbiq etdikdə. Kavboyda analoji xassəyə

malikdir, yəni daha çox alaq bitkisi məhv edir. Tərkibində ki, preparatlarla

müqaisədə ayrılıqda tətbiq etdikdə.

İstehsalatda bitkilərin mühafizəsində insektisid, fungisid və digər pestisidlərin

tətbiq müddəti eyni vaxtda təsadüf edir. Bununla əlaqədar olaraq xərcləri azaltmaq

məqsədilə köməkci qarışıqlardan istifadə edirlər.

Ancaq bu zaman onların kombinələşdirilməsinin mümkünlüyü nəzərə

alınmalıdır. O, preparatları qarışdırmaq olarki hər ikisində fiziki-kimyəvi

xassəsində dəyişiriliklik baş verməsin və onların səmərəliliyi, ayrılıqda tətbiq

etdikləri kimi olsun, bitkiyə fitotoksiki təsir etməsin.

Adətən kombinələşdirilmiş birləşmələrdə köməkçi qarışıqda kompanentlərin

fiziki və kimyəvi xüsusiyyətlərini qiymətləndirirlər. Fiziki kombinələşməni təyin

etmək üçün çöküntülərin əmələ gəlməsinə əsaslanırlar.İki komponentli qarışıq

hazırladıqda (A+B) – 4 silindir götürülür və onları işçi məhlulla doldururlar: 1 –

“A”, 2 – “B”, 3 – “A+B” və 4 – “B+A”.

Əgər 15 dəqiqədən sonra çöküntü əmələ gəlmirsə, ya da xırda yumaqlar-

hissəciklər müşahidə edirlərsə və onları 3 dəfə qarışdırdıqdan sonra yox olur və

tərkib ilkin kimi görünür ona heç bir məhdudiyyətsiz tətbiq etmək olar.

15 dəqiqədən sonra yumaqlar əmələ gələrsə və az miqdarda çöküntü 4 dəfə

qarışdırdıqdan sonra yox olarsa, bu tərkibi daima qarışdıraraq tətbiq etmək olar.

Əgər iri hissəciklər və çöküntü əmələ gələrsə və silindrin 1/10-1/5 hissəsinə çatarsa

və 5 dəfə qarışdırdıqdan sonra olan hissəciklər yox olmazlarsa və çöküntü diametri 47

olan ələkdən keçərsə, o qarışığı hazırladıqdan sonra 1-2 saat müddətində qarışdıra-

qarışdıra tətbiq etmək olar. Əmələ gələn hissəciklər topavaridilərsə və əmələ gələn

çöküntü 10 dəfə qarşıdırıldıqdan sonra da dağılmırsa, o qarışığı tətbiq etmək

olmaz, çünki onlar kombinələşmirlər.

Komponentlərin kimyəvi qarsımasını qeyd edilən səmərəliliyə görə

müəyyənləşdirmək olar: - asılı olmayan, bu zaman qarışığın hər komponentinin

zərərli obyektə qarşı öz təsir mexanizmi varsa;

-birgə təsir edənlər, bu zaman komponentlər birgə təsir edirlər;

- sipergism təsir, bu səmərə digər təsir üsullarını da əhatə edir (gücləndirici və

zəiflədici).

Qarışıqlarda komponentlərin əlaqəsi addutuv, sinegizm yada antaqonist

xassələrdir. Additivlik yəni qarışığın təsirinin cəminin səmərəliliyi hər

komponentin cəminin təsirinə bərabərdir və onların hasısa biri digəri ilə eyni

miqdarda əvəz edilə bilər. Qarışığın toksiklik səviyyəsi dəyişməmək şərti ilə yəni

ÖD50 qarışıqda (A+B) = ½ ÖD50 “A” + 1/2 ÖD50 “B”.

Sinergizm, o zaman müşahidə edilir ki, qarışığın toksikliyinin səviyyəsi ayrı-

ayrı komponentlərintoksiklik səviyyəsinin cəmindən xeyli yüksək olur yəni, ÖD50

qarışıqda (A+B) >1/2 ÖD50 “A” + 1/2 ÖD50 “B”.

Sinergizmin 4 növü var: həqiqi sinergizm, aldadıcı psedosinergizm, güclü və

şərti.

Həqiqi sinergizm canlı orqanizmdə biokimyəvi proseslər nəticəsində baş

verir. Aldadıcı sinergizm qarışığın fiziki-kimyəvi xassəsinin yaxşılaşması ilə

əlaqədardır, yapışqanlığının artması, işçi tərkibinin sabitliyi, buxarlanmanın aşağı

düşməsi (zəifləməsi) və s. qarışıqda komponentləri qarışdırdıqda yeni daha toksiki

maddə alındıqda sinergizmin güclənməsi müşahidə edilir.

Şərti sinergizm isə o zaman müşahidə edilir ki, qarışığın təsirinin səmərəliliyi

onun komponentlərinin nisbəti ilə müəyyənləşdirilir.

Qarışığın sinergizmsəmərəliliyi aşağıda qeyd edilən şəraitdə müşahidə edilir:

Qarışığın bir maddənin zərərli orqanizmə digərinin daxil olmasını

yaxşılaşdırır;48

zərərli orqanizmin daxilində birləşmənin biri fəal komponentin

detoksikasiyasını dayandırır;

qarışığın komponentlər təsir mexanizminə görə fərqli olaraq eyni

həyatilik əhəmiyyəti olan fizioloji funksiyasını ingibirləşdirir, onun

müxtəlif inkişaf mərhələlərində paralel gedən reaksiyalarda.

Potensial təsir – pestisidlərin bu təsiri o zaman müşahidə edilir ki, obyektə

toksiki olmayan maddə onları birgə tətbiq etdikdə digərinin təsirini gücləndirir.

Antaqonizm - o vaxt müşahidə edilir ki, qarışığın toksikliyi onun tərkibində

olan komponentlərin təsirinin cəmindən aşağı olur yəni qarışığın ÖD50 (A+B) <1/2

ÖD50 “A” + 1/2 ÖD50 “B”. Bu proses o zaman baş verə bilər ki, qarışığın

komponentlərindənyeni toksiki olmayan birləşmə əmələ gəlir, yada bir qədər zəif

fəal komponent daha fəalı yerindən çıxarır. Bu proses o zaman baş verir ki, əgər

onun təsir yeri ilə daha yüksək oxşarlığı var.

Qarışığın təsirinin ən yüksək səmərəliliyinə o zaman nail olunur ki, əgər

onunkomponentləri müxtəlif təsir mexanizminə malikdirlər, məsələn alaqların

fotosintez və tənəffüs prosesinə herbisidlərin təsiri.

Qarışıqların komponentlərinin qarşılıqlı təsirinin xassəsini müəyyənləşdirmək

üçün birgə təsirinin koffisentindən istifadə edilir (KCД-ОТК) və o aşağıda qeyd

edilən düstura əsasən hesablanır:

Кофициеитсовместдействй

KCД =ÖD50 ( A+B ) gö zl ə nil ən səm ər ə

ÖD50 ( A+B ) faktiki s əm ər ə

BTKB.T.K. Q.T.K = 1 – additivlik tam müşahidə edilir.

B.T.K. Q.T.K = 0,5 – 1 – natamam additivlik

B.T.K. Q.T.K< 1 – sinegizm yada B.T.K. Q.T.K > 0,5 antoqonizm.

Təcrübədə istifadə edilən qarışıqlar sinergetiksəməkrəli olanlar yada tam

addetiv xassələrdir. Qarışığın komponentləri antaqonist xassəli olduqda onlar

çıxdaş edilir.

49

Bir çox müşahidələrin nəticəsində qarışıq preparatlar yaradılıb: ridomilМЦ,

oksikom, vitavak 200, kovboy, krass, dialen və s.

Pestisidlərin tətbiqi üsulları

Pestisidlərin tətbiq üsulları onların preparatın formalarından asılıdır. Qeyd

edilən üsullar mövcuddur: çiləmə, tozlama, dənlərin səpilməsi, aldadıcı yemlərin

hazırlanması, fumiqasiya, toxumların dərmanlanması (əkin materialının).

Çiləmə - pestisidlərin ən geniş yayılan tətbiq üsuludur. Bu zaman pestisidin

işçi tərkibi bitkilərin səthinə damcı halında tətbiq edilir. Preparatın bərabər

yayılması işçi məhlulun məsarif norması ilə nizamlanır. Damcıların ölçülərinə görə

çiləmələr bölünür: iri damlalılara yada çox litirliyə, bu zaman damcıların diametri

D = 300mkm yuxarıdır; orta damcılara ya da adi D =150-300mkm; xırfa

damcılılara ya da kiçik həcimlilərə D – 50-150mkm;netra kiçik həcmli çiləməyə

(UKH)-D=50 mkm və daha kiçik.

Məhlulun məsarif nəinki damcıların ölçüsündən asılıdır eləcə də bitkinin

çətiri ilə də əlaqədardır. Məsələn, iri damlalı çiləmədə alma bağında çiləmə

apardıqda 2000l/ha sərf edilir, ancaq dənli taxıllarda isə 400l/ha; kiçik həcmli

çiləmədə müvafiq olaraq 500-600 və 25-50l/ha işçi məhlul sərf olur.

UKH-li çiləmədə bütün bitkilərdə preparatın məsarif norması 0,5-5l/ha, ancaq

zavodda hazırlanmış preparat formada olan preparatı tətbiq etdikdə su ilə

durultduğumuz, üzərində UKH–liçiləmədə konsentrat otaq temperaturunda axımlı,

sıxlığı 1q/ml çox olur, fitoksiki təsiri zəifdir, bioloji fəallığı yüksəkdir. Bu

pestisidlərin ən müasir tətbiq üsuludur, yüksək bioloji və iqtisadi səmərəliliyi ilə

fərqlənir.

Çiləmə üsulu ilə qeyd edilən preparatdan istifadə edirlər: islanan toz (it), suda

dispergirləşmiş dənələr (SDD), Mq, SHP, KS, KE, MK, MKSK və s. onların

tərkibində isladıcılar və yapışdırıcılar oluğuna görə mayenin damcılarının bitki

səthində yaxşı qalmasını təmin edirlər. çiləmə apardıqda küləyin sürəti 5m/s yuxarı

olmamalıdır – iri damcılı çiləmədə, orta damcılı çiləmə 4m/s, xırda damlalıda – 50

3m/s , ultra kiçik çiləmədə - 2m/s. təyyarə ilə çiləmə aparıldıqda küləyin sürəti

3m/s-dan çox olmamalı, hündürlüyü dərmanlanan bitkilərin səthindən 5-10m

arasında olmalıdır.

Aviasiya texnikasından istifadə etdikdə adətən xırda damlalı (kiçik həcmli)

çiləmədən ya da ultra kiçik çiləmədən, nadir hallarda isə orta damlalıdan istifadə

edirlər.

Çiləmə üsulu ilə pestisidləri tətbiq etdikdə köməkçi qarışıqlardam müxtəlif

məqsədlər üçün tətbiq edilən preparatlardan, məsələn fungisid və insektisidin

qarışığını eyni zamanda tətbiq etmək olar, fitoftorozudəf etmək üçün,insektisidi ilə

Kolorado böcəyinə qarşı, ya da pestisidlə mineral gübrələrin qarışığı və s.

Çiləmə üsulunun mənfi cəhətləri ondan ibarətdir ki, preparatın tövsiyə edilən

məsarif normasının nizamlamaq mürəkkəb prosesdir, pestisidin işçi tərkibinin

hazırlanması zəhmətlidir, çiləyicinin çiləmə bakı korroziyaya uğrayır və əməyin

məhsuldarlığı bitkilərdə çiləmə apardıqda iri və orta damlalı çiləmədə nisbətən

aşağıdır.

Tozlama – bitkiyə preparatın (dust) toz hissəciklərinin səpilməsidir. Bu üsul

çox sadədir və ucuzdur, ancaq havanın işçi (zonasının) təbəqəsini güclü

çirkləndirir, toz uzaq məsafələrə yayılır. Preparatın məsarif norması tozlamada

adətən 15-30kq/ha təşkil edir, çünki aşağı miqdarda bitkiyə maddənin təsiredici

maddəsini bərabər yaymaq çox çətindir.

Tozlama apardıqda küləyin sürəti 3 m/s çox olmalıdır. Toz hissəciklərinin

yayılmasının qarşısını almaq üçün yaxşı olar ki, yerüstü texnikadan istifadə edilsin.

Dərmanlamanın keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə düstura mineral yağ əlavə

edilir və o bir qədər hissəcikləri iriləşdirir, onların bitkiyə çökməsinə və qalmasına

səbəb olur.

Tozlamanı səhər saatlarında ya da axşam küləksiz havada, eləcə də yağışdan

və şehdən sonra aparmaq daha da məqsədə uyğundur. Hal hazırda tozlama üçün

yalnız üyüdülmüş kükürd istehsal edilir və o bir çox kulturalardafungisid və

akarisid kimi tətbiq edilir.

51

Fumiqasiya- yəni qaz və par halında preparatların tətbiqidir. Onlar ilk

növbədə karantin obyektləri məhv etmək üçün istifadə edilir, toxum (əkin üçün) və

digər materiallar xaricdən daxil olduqdaya da ehtiyac qida maddələrinin

zərərvericilərini məhv etmək üçün ambarları, binaları, torpağı, bitkiləri və s

dezinfeksiya etmək məqsədilə.

Fumiqasiyanın səmərəliliyi fumiqantın fiziki-kimyəvi xassəsindən asılıdır,

əsasən onun uçuculuğundan, buxarlanma sürətindən müxtəlif obyektləri

sorbsiyasından (udma xassəsindən). Uçuculuğu havanın temperaturu artdıqda və

təzyiq aşağı düşdükdə artır. Qeyd edilən parametrləri dəyişərək, fumiqantınməsarif

normasını aşağı salmaq olar, ya da dərmanlamanın müddətini azaltmaq.

Fumiqasiya üçün istifadə edilənpreparatlar mexaniki, fiziki sorbsiya xassəli

olmalıdır və kimyəvi sorbsiyaya girməməlidir, yəni onlar deqazasiya prosesində

asan azad olmalıdır.

Fumiqasiyanın qeyd edilən növləri: binaları (ambarları, dən və kökümeyvəli

elevatorları və s.boş olanları və ərzaqla dolu olanları), istixanaları, torpağı,

ağacları, kolları. Fumiqasiya vakuumlu və vakuumsuz ola bilər. Fumiqasiyaya

başlamazdan əvvəl bina germetirləşməlidir, lazım xüsusi neytrallaşdırıcı

maddələırdən istifadə edilir.

Deqazasiya müddətində küləyin sürəti 7m/s yuxarı olmamalıdır. İri

obyektlərdə deqazasiya apardıqda fumiqantın həcminə nəzarət etmək lazımdır,

atmosferdən daxil olan havaya görə.

Ağacların və kolların fumiqasiyası xüsusi qiymətli növlər və sortlar üçün

aparılır. Onları hazırlanmış palatka ilə örtürlər və sonra qaz buxarlayan

materiallardan müəyyən edilmiş kəsafətlikdən fumiqatı daxil edirlər.

İstixanaların fumiqasiyanın məqsədi konstruksiyaların və istixana binalarının

özünü, orada yerləşən bitkiləri zərərsizləşdirməkdir. Çox zaman istixanaları

aerozol dərmanlamadan istifadə edirlər.

Torpağın fumiqasiyası torpaq zərərvericilərini məhv etmək məqsədilə aparılır,

hansılar ki, digər üsullarla məhv etmək mümkün olmur. Bu üsuldan üzümün kök

forması olan fillokseraya qarşı istifadə edirlər.52

Toxumları, əkin materialını (soğanaqları, kökyumrularını, toxmacaları və s.)

meyvələrin, ərzağın çox zaman xüsusi kameralardan tətbiq edirlər və orada

temperaturu, fumiqantınverilməsinin dozasına nəzarət edirlər. Bu kamera

fumiqasiyası vakuumlu və vakuumsuz ola bilər. Ərzağı kameradan tam deqazasiya

olduqdan sonra çıxarırlar və qazın təmizlənməsi yoxlanılır. Fumiqant kimi əsasən

metil bromistifadə edilir ya da metil bromid. Şəxsi və ictimai təhlükəsizlik

tədbirlərinə ciddi əməl edilir, çünki fumiqantlar yüksək uçucudurlar,

təhlükəlidirlər, insanlara və istiqanlı heyvanlara.

İş müddəti 4 saatdan artıq olmamalıdır və işləmə zamanı sənaye

əleyhiqazlarından istifadə etmək lazımdır.

Toxumaların və əkin materiallarının işlənməsiəsasən xəstəlik törədicilərini

məhv etməkdir, hansılar ki, toxumaların üzərində ya da daxilindədir (kök

yumrularında, soğanaqlarda). O, eyni zamanda onları torpaq infeksiyasından və

zərərvericilərindən mühafizə edir. Çox zaman bu üsula toxumların dərmanlanması

deyilir. Toxumların dərmanlanması quru, yarım yaş və yaş üsulla aparilir.

Quru üsulla dərmanlama apardıqda toz halında olan preparat toxumla

qarışdırılır. Bu üsul bir o qədər səmərəli deyil, çünki quru toxumların üzərində pis

qalır və işləmə zamanı hava tozlanır.

Əsasən toxumları nəmləmə üsulu ilə işçi tərkibin məsarif norması 5-10 l/t

olmaq şərti ilə. Bu üsul quru və yaş dərmanlamanın arasında yerləşir.Yaş üsulla

dərmanlandıqda toxumların meşoklara doldururlar pestisidin məhlulu olan qablara

yerləşdirirlər. Sonra toxumu boşaldırlar və üzərinibrezentlə örtürlər, 3-4 saat

dərmanda saxlayırlar. Bu ən səmərəli toxumların dərmanlama üsuludur, ancaq

zəhmətli olduğuna görə demək olar ki, tətbiq etmirlər.

Toxumları dərmanlamaq üçün yalnız fungisidləri yox, eləcə də insektisidləri

də tətbiq edirlər, məsələn, fipronil (preparat kosmos) və karbofuran (preparatlar

alifuz, fuzadan və s.), onlar bitkiləri torpaq zərərvericilərindən mühafizə edirlər.

Təhlükəli olduqlarına görə qeyd edilə preparatlar toxumları dərmanlamaq üçün

zavodlarda tətbiq edirlər.

53

Bitkilərin xəstəliklərində və zərərvericilərindən mühafizəsinin inkrustasiya və

drojlaşdırma üsulu ilə də aparmaq olar. Bu məqsədlə plyonka əmələ gətirən

birləşmələr (ПВС, NaKMЦ və s.) pestisidlərlə birgə istifadə edirlər.

İnkrustasiya – yəni iri ölçülü toxumları plyonka əmələ gətirən birləşmələri

pestisidlərlə birgə təhlili üzərini örtürlər. Bu zaman preparat toxumların üzərində

yaxşı qalır və onları daşıdıqda və səpdikdə tozlanmırlar. Drojlaşdırma xırda

toxumlar (yer göyü, şüyüd və s.) toxumlarda tətbiq edilir.

Bu zaman toxumlar plyonka əmələ gətirən birləşməni müxtəlif pestisidlərlə

birgə bir neçə qatı ilə örtülür. Məsələn, birinci qat fungisid, ikinci-gübrə, üçüncü –

insektisid, dördüncüsü – neytral kimi formalaşır. Beləliklə drojlaşma eyni zamanda

nəinki toxumları mühafizə edir, müxtəlif zərərli obyektlərdən və eləcə də onları

qida elementləri ilə təmin edir, ölçülərini böyüdür və bu səpin zamanda toxumların

məsarifliyini azaldır bitkilərin sıxlığını nizamlayır və ona görə də cüərtiləri

seyrəltməyə ehtiyac olmur.

Toxumların dərmanlanmasını pestisidlər saxlanan ambarlarda aparmaq

lazımdır. Toxumların inkrustasiya və drojlaşmasızavodlarda aparılmalıdır.

Pestisidlərlə dərmanlanan toxumlar ayrıca pestisidlər saxlanan ambarlarda səpinə

qədər saxlanmalıdır.

Aldadıcı yemlər, siçanabənzər gəmiriciləri məhv etmək tətbiq edilir. Onlar

rotlentisidlərin aldadıcı yemlərin qaışığından ibarətdir. Aldadıcı yem kimi istifadə

edilir – dəndən, krupadan, jmıxdan və s. Aldadıcı yemlərə daxildir yapışdırıcı

maddələr, bəzən attraktantlarvə onlar gəmiricilər tərəfindən yaxşı yeyilməlidir.

Onların tərkibində pestisidlərin miqdarı digər tətbiq üsulları ilə müqayisədə

ən aşağı olur.

Mövzu 7. Bitkilərin zərərvericiləri ilə mübarizədə tətbiq edilən

insektisid və akarisidlər

Plan:54

1. Həşəratlara qarşı kimyəvi mübarizələrin tətbiqi

2. Xlorüzvi birləşmələrin ümumi səciyyəsi

3. Spesifik akarisidlərin ümumi səciyyəsi

4.

Ədəbiyyat

1.Г.С.Груздев – «Химическая защита растений» Москва 1987

2. İ.H.Cəfərov – “Fitoterapiya” Bakı 2002

3. Н.Н.Мельников – «Пестициды» Москва 1987

Mövzu 7. Bitkilərin zərərvericiləri ilə mübarizədə tətbiq edilən

insektisid və akarisidlər

Dünya miqyasında kənd təsərrüfatı məhsulunun itkisinin 1/3 hissəsi

zərərverən orqanizimlərin fəaliyyəti nəticəsində baş verir. O cümlədən, həşərat və

gənələrin vurduğu zərər ümumi məhsul itkisinin 13,8%-ni təşkil edir. Hazırda 70

min həşərat və gənə növü kənd təsərrüfatı bitkilərinin müxtəlif orqanlarını, vegeta-

siya dövründə və ambarlarda zədələyir. Onlardan 10 min növü bir çox ölkələrdə

kənd təsərrüfatına böyük iqtisadi zərər vurur. Buna görə zərərverən orqanizimlərlə

mübarizə aparmaq və onlara qarşı daha səmərəli kimyəvi preparatlar tətbiq etmək

məqsədə uyğundur.

Həşəratlara qarşı kimyəvi preparatların tətbiqi qədim zamanlardan məlum

idi. 1867-ci ildə arsenat turşusunun mis duzunu kolorado böcəyinə qarşı istifadə

edirlər. XX əsrin əvvəllərində fumiqasiya üsulu ilə mübarizədə nikotin əsasında

hazırlanmış preparatlar istehsal edilməyə başlanmışdır. 1925-ci ildə nitrofenol qru-

pundan olan üzvi sintetik preparatlar istehsal edilir. 1946-cı ildən isə sənaye fosfor

üzvi birləşmələrdən ibarət olan insektisid və akarisid preparatlar istehsal edilməyə

başlandı.

Zərərvericilərlə mübarizədə tətbiq edilən kimyəvi maddələr əsasən üzvi sin-

tetik birləşmələrdən ibarət olaraq müxtəlif/ kimyəvi/ siniflərdəndir/ xlor üzvi, fos-

55

for üzvi birləşmələr, karbonatlar, nitrofenollar, piretroidlər və s/ və az miqdarda

qeyri-üzvi birləşmələr/ əsasən kükürdlü preparatlar/ və neft yağları əsasında hazır-

lanmış preparatlar.

Ölkəmizdə kənd təsərrüfatında tətbiq edilən preparatların miqdarı 130 insek-

tisid və akarsiddən ibarətdir. Həmin preparatlar müxtəlif üsullarla tətbiq edilir.

Preparatların müxtəlif çeşidləri kənd təsərrüfatı bitkilərinin təhlükəli zərər-

vericilərindən mühafizə edərək məhsulu qorumağa imkan verir. Həmin preparatlar-

dan məqsədə uyğun istifadə etmək üçün təsir spektrini, mexanizmini və çeşidləri-

nin xassələrini bilmək lazımdır.

Bitkilərin zərərvericiləri zərər vermə xassəsinə, qidalanma və yaşayış şəraiti-

nə görə, bir neçə ekoloji qruplara bölünür.

Torpaq zərərvericiləri – danadışı, məftil qurdları, yalançı məftil qurdları və

müxtəlif növ uzunburunların sürfələri, böcəklərin sürfələri-cücərən toxumları, kök

sistemini, budaqları, torpaqda kökümsovları və kök yumrularını zədələyir. Bu növ

zərərvericilərlə əsas mübarizə tədbirləri: səpin qabağı insektisidlərlə toxumların

dərmanlanması – HXSH-nın qamma – izomeri, bazudin ya da furadanla sistem –

kontakt ya da kontakt təsir edən insektisidlərin torpağa lokal verilməsi – HSXH-

nın qamma-izomeri, bazudin, foksim, furadan, kauntera preparatları.

Gəmirici həşəratlar cücərtiləri zədələyirlər – torpağın üzərində ya da onun

üst qatında yaşayanlar – taxıl böcəyi, birələr, uzunburunlar, gəmirici sovkalar.

Bunlara qarşı mübarizə tədbirləri: sistem ya da sistem-kontakt insektisilərlə / fu-

radan, kaunter, famidofos/ toxumların dərmanlanması və cərgə arasına torpağa ve-

rilməsi: dənəvərləşdirilmiş insektisidlərin torpağın səthinə səpələnməsi / bazudin,

foksin/: yüksək kontakt fəallığa malik olan insektisidlərlə əkin sahələrinin çiləmə

üsulu ilə dərmanlanması / bozudin, ftalofos, polixlorkamfen / və qısa müddətdə

təsir edən preparatlardan tətbiq edilir.

Yarpaq gəmirici həşəratlar, yarpaq və gövdələrin səthində yaşayanlar –

müxtəlif ailələrdən olan böcəklər, kəpənəklərin tırtırları, mişarlayıcıların sürfələri.

Həmin zərərvericilərə qarşı kontakt və bağırsaq təsirli /zolon, metation, qardona,

foksim, piretroidlər və digər/ insektisidlərin tətbiqi yüksək səmərəlik verir.56

Yarpaqları minalyan həşəratlar – güvələrin tırtırları və milçəklərin sürfələri.

Bunlara qarşı əsasən, metation, DDVF, xostakvin preparatlarını tətbiq edirlər.

Sorucu zərərvericilər dörd yarım qrupa bölünürlər:

1. Acıq həyat tərzi keçirənlər və hərəkətli həşəratlar əsasən yarpaqları, bu-

daqları, zoğları, cinsi üzvüləri zədələyir- yarpaq birələri, cırcıramalar, tripslər, tax-

ta bitilər. Həmin həşəratlara qarşı metation, piretroid və s. preparatlarla çiləmə

apardıqda yüksək səmərəlilik əldə edir.

2. Gizli həyat tərzi keçirənlər və zəif hərəkətli həşəratlar çox zaman

qıvrılmış yarpaqlarda və yarpaq qalıqlarında yaşayırlar – mənənələrin müxtəlif

növləri. Bunlarla mübarizədə əsasən sistem insektisidlər tətbiq edilir: fosfamid, an-

tio. Mənənələrə qarşı spesfik afisidlər də tətbiq edilir və yüksək səmərəlik

verir:primor, kroneton. Bitki kollarının budaqlarında və gövdəsində yastıcalara

qarşı tumurcyqlar açana qədər – DNOK, nitrafen, mineral yağ emulisiyaları /oleo-

kuprit, preparat №30, 30a, 30c və s. / ilə çiləmə aparılır. Gənələrlə mübarizədə bir

illik və çox illik bitkilərdə insektoakrisidlərdən istifadə - fosfamid, zolon, meta-

tion, karbofos, antio və spesfik akarisidlərlə də mübarizə aparılır – tedion, omayt,

pliktran və s.

3. Meyvələri zədələyən zərərvericilər meyvələrin və toxumların daxilin-

də yerləşənlər – dənəyeyən uzunburun, meyvəyeyənlər, sovkaların tırtılları, meyvə

mişarlayıcıları və s. Onlara qarşı mübarizə çox mürəkkəbdir. Meyvəyeyənlər və

mişarlayıcılarla mübarizə apardıqda, dərmanlamanı yumurta qoyma qabağı, tırtırlar

və sürfələr çıxmamış aparmaq lazımdır. Meyvələrin uçuş müddəti bir qədər uzun

olduğuna və bəzi növlər bir neçə nəsil verdiklərinə görə dərmanlamanın miqdarı

çoxalır. Bu məqsədlə tətbiq edilən zolon, qardona, metation, fosfamid, piretroidlər

yüksək səmərəlik verir.

Tətbiq edilən insektisidlər və akarisidlər müxtəlif kimyəvi birləşmələr sinif-

lərinə daxildirlər və təsir mexanizmləri də müxtəlifdir. Onların xüsusiyyətini və

tətbiqinin reqlamentlərini öyrənmək məqsədilə uyğundur: xloruzvi, fosforuzvi bir-

ləşmələr karbamatlar, sintetik piretroidlər, nitrofenollar və s.

57

Xlorüzvi birləşmələr

Bu qrupa daxil olan insektisidlərin kimyəvi tərkibi müxtəlif maddələrdən

ibarətdir. Müəyyən xassələrinin ümumi olması /yüksək insektisid fəallığı, kimyəvi

və bioloji sabitliyi/ onları bir qrupa daxil etməyə imkan verir.

Xlorüzvi insektisidlər suda pis, üzvi həlledicilərdə və yağlarda yaxşı həll

olur. Onların əsas hissəsi uçucu xassələrdir, termiki və kimyəvi davamlıdır., bir

çox xarici amillərə qarşı da davamlıdırlar /temperatur, günəş şüasına, nəmliyə və

s/. Preparatların qeyd edilən xüsusiyyətləri, zərərverən orqanizmlərə qarşı müha-

fizəedici təsirlərini artırır, ancaq əhatə edən mühitin və kənd təsərrüfatı məhsulları-

nın çirklənməsinə səbəb olur. Torpaqda bu qrup preparatlar 2 ildən 15 ilə qədər qa-

lırlar və uzun müddət üst qatda qalaraq tədricən aşağı laylara hərəkət edirlər. Tor-

paqdan preparatlar bitkilərə, xüsusən kök sistemindən və kökümeyvələrdən daxil

olur. Müəyyən hissəsi qrunt sularına, su hövzələrinə daxil olur. Çoxlu miqdarda

xlorüzvi birləşmələr torpağa verildikdə 1-8 həftə müddətində nitrifikasiya prosesini

fəallaşdırırlar və qısa müddətdə orada gedən ümumi mikrobioloji prosesləri

fəalsızlaşdırırlar. Ancaq torpağın xüsusiyyətlərinə təsir etmirlər.

Suya düşdükdə həmin maddələr orada bir neçə həftə ya da bir ay müd-

dətində müşahidə edilir. Eyni zamanda bu birləşmələri suda yaşayan bitki və hey-

van orqanizimləri mənimsəyir və onların toxumlarnında, orqanlarında toplanır.

Kənd təsərrüfatında xlorüzvi insektisidlərin tətbiqi, onların havaya düşməsinə sə-

bəb olur. Havada aerozolların, buxarın və müxtəlif toz hissəciklərinin qalması bir

neçə gün müddətində müşahidə edilir, ancaq sonra preparatın buxarının və hissə-

ciklərinin təkrarən havaya daxil olması müşahidə edilir, bu isə yüksək tempera-

turda və torpağı yumşaltdıqda baş verir və dərmanlanmış sahələrdə işləyən şəxslər

üçün təhlükəlidir.

Bitkilərin daxilində və səthində xlorüzvi birləşmələr zəif parçalanır /bir dəfə

tətbiq etdikdən sonra onların qalığı 30-75 gündən sonra müşahidə edilir və kök sis-

temindən daxil olması bütün vegetasiya dövründə müşahidə edilir/. Bu

birləşmələrin qalıq miqdarı kənd təsərrüfatı məhsullarının tərkibindən termiki təsir 58

etdikdə ya da mətbəx işlərində də çıxmır. Bu birləşmələr tövsiyyə edilən

kəsafətlikdə mühafizə edilən bitkilərə mənfi təsir etmir, əksinə bir çoxu onların

böyüməsini sürətləndirir.

Bu qrup insektisidlər əsasən uzun müddət və geniş spektr təsirli kontakt pre-

paratlardır. Xlorüzvi insektisidlər həşəratın orqanizminə düşdükdə, onun sinir sis-

teminə təsir edir, mülahizələrə görə sinir hüceyrələrinin membranlarında lipoid-

lərin tənzimini pozur və sinir impulslarının paylanmasına maneçilik yaradır. Hə-

şəratlar sinir sisteminin zədələnməsi nəticəsində iflic olaraq məhv olur. Zədələnmə

müddəti 7 günə yaxındır.

Həşəratların və digər canlıların orqanizmində hidrogenli xlorlu karbonların

metabolizmi üç istiqamətdə gedir:

1. Dehidroxlorlaşma, yəni bir ya da bir neçə hidrogen molekulunun ayrılma-

sı və nətcədə zəif toksiki məhsullar əmələ gəlir:

2. Oksidləşmə və epoksidlərin əmələ gəlməsi:

3. Hidroliz yolu ilə suda həll olan maddələrin əmələ gəlməsi və orqanizmdən

asan çıxması.

Xlorüzvi birləşmələri ardıcıl olaraq tətbiq etdikdə həşəratların davamlı po-

pulyasiyası əmələ gəlir. Bu zaman qruplaşmış davamlılıq müşahidə edilir. Həmin

qrupdan olan birləşmələrin əsas hissəsi insanlara və heyvanlara qarşı orta, yalnız

bəziləri yüksək toksikidirlər. Dəridə toplanaraq toksiki təsiri yüksək deyil, ancaq

onların əsas qismi dəriyə və selikli qişaya qıcıqlandırıcı təsir edir.

Ən kiçik dozaları xroniki təcrübədə ərzaqda 50mq 1kq qədərdir. Az miqdar-

da bu preparatların orqanizmə təkrarən düşməsi xroniki zəhərlənməyə səbəb olur.

Onların belə xüsusiyyəti xlorüzvi birləşmələrin tətbiqini məhdudlaşdırır. Kənd

təsərrüfatında qeyd edilən xlorüzvi preparatlar tətbiq edilir: HXSH, mezoks,

polixlorkamfen və dilor.

Preparatın təsiredici maddəsi – 1,2,3,4,5,6–heksaxlorsikloheksandır. Karbom

və xlor atomlarının yerdəyişməsi ilə maddənin xüsusiyyəti müəyyənləşdirilir. Hek-

saxlorsikloheksanın 11 stereozomeri mövcuddur, ancaq onların daxilində insektisid

xassəli γ – izomeridir – lindan59

Fiziki və kimyəvi xassələri. Heksaxlorsikloheksanın bütün izomerləri – kris-

tallik maddədir. Acıdır və iysizdir. - izomerin ərimə temperaturu 112,90C. O

yüksək temperatura qarşı davamlıdır və belə xüsusiyyətinə görə aerozol formada

onu tətbiq etməyə imkan verir. Heksaxloran ultrabənövşəyi şüaların təsirindən zəif

parçalanır, ancaq tətbiq edilən obyektin üzərindən buxarlanır.

Heksaxloranın - izomeri suda pis, benzol, etil və metil spirtlərində efirdə,

asetonda, yağlarda, yağ turşularında yaxşı həll olur.

Bu preparat sənayedə benzolu xlorlaşdırma yolu ilə alınır.

Torpaqda davamlılığı. Heksaxloranın izomerləri yüksək temperaturda və

kimyəvi quruluşuna görə davamlıdırlar, ona görə parçalanma zəif gedir və orta he-

sabla HXSH torpaqda 3-4 il öz təsirini saxlayır. Ardıcıl tətbiq etdikdə onun qalıq

miqdarı 1kq torpaqda bir neçə mq çatır. HXSH torpaqda qalma müddəti, preparatın

məsarif normasından, torpağın növündən, temperaturdan və mikroorqanizimlərin

fəallığından asılıdır. Tərkibində humus olan torpaqlarda HSXH uzun müddət qalır.

Torpaqda temperatur artdıqca preparatın həşərata qarşı toksikliyi artır. ΡΗ

çoxaldıqca HSXH parçalanma prosesi sürətlənir və səmərəliyi azalır. Buna görə

Cənub rayonlarda isti yay aylarında və qələvili torpaqlarda torpaq zərərvericilərinə

qarşı digər insektisidlər tətbiq edilir. Suda pis həll olmasına baxmayaraq torpaqda

60sm dərinliyə hərəkət edərək qrunt sularına daxil olur. Tövsiyyə edilmiş

dozalarda heksaxlorsikloheksan torpaqda olan mikroorqanizimlərə və orada gedən

proseslərə mənfi təsir etmir.

Heksaxlorsiklohksanın bitkiyə təsiri

HXSH-nın qamma izomeri bitkiyə yarpaq və kök sistemindən daxil olur.

Hərəkət edərək birkilərin müxtəlif toxumlarında toplanır. HXSH-nın miqdarı təsir

dozasından, bitkinin növündən daxil olma yollarından, torpağın növündən və me-

teoroloji faktorlardan asılıdır. Bitkilərin yerüstü orqanlarına tətbiq etdikdə qamma

izomerin miqdarı 20-40 gündən sonra dozasından asılı olaraq 10-30 dəfə azalır.

Heksaxlorsikloheksan bitkilərə köklərindən də daxil olur. Bu pereparat torpaqda

uzun müddət qaldığına görə bitkilərə tədricən daxil olurlar. Torpağın nəmliyi art-

60

dıqca heksaxloranın daxil olması sürətlənir. Meyvə və tərəvəzə daxil olduqda hə-

min məhsullara xoşa gəlməyən iy və tam verir.

Tövsiyə edilən dozalarda heksaxloran bitkilərdə yanıq ləkələri əmələ

gətirmir və böyüməsinə təsir etmir. Preparatın tətbiqindən sonra bitkidə gedən me-

tabolizm prosesində dəyişiriliklik müşahidə edilir, hidrolitik proseslər dəyişir, şə-

kərlərin miqdarı çoxalır. Müəyyən vaxtdan sonra bitkilərin böyüməsi nizamlanır.

Toxumları dərmanladıqdan sonra da bitkilərin boyuna stimuləedici təsiri müşahidə

edilir. Heksaxloranın məsarif normasının artırılması cücərtilərin əyilməsinə və

deformasiya olmasına səbəb olur və kök sisteminin inkişafını ləngidir. Toxumları

uzun müddət dərmanladıqda onların cücərmə qabiliyyəti aşağı düşür.

Həşəratlara təsiri. Heksaxloranın qamma izomeri / lindan/- fəal insektisid-

dir, kontakt və bağırsaq təsirlidir, bəzi hallarda fumiqant təsirə də malikdir.

Torpağa verdikdən sonra insektisid, bitkiyə daxil olaraq sistem təsir edir və belə-

liklə cücərtiləri zərərvericilərdən 5-10 gün müddətində mühafizə edir. Müəyyən

hallarda həşəratlara qovucu təsir edir.

Lindan – sinir sisteminə həşaratın xarici örtüyündən daxil olur və sinir siste-

minə çataraq toplanır, orqanizmin zəhərlənməsi müşahidə edilir. Zəhərlənmə baş

verdikdə tənəffüs prosesinin intensivliyi artır, asetilxolinin sintezi pozulur. Lindan

preparatının təsir mexanizmi öyrənilməmişdir.

Heksaxolarnın qamma izomeri yüksək inteksid təsirli olduğuna görə tətbiq

etdikdə xeyirli həşəratların məhv olmasına səbəb olur. Həmin preparata xüsusən

trixoqramma, yırtıcı yastıcalar və s. həşəratlar həssasdırlar.

Heksaxloran istiqanlılara və insanlara təsir edir. İlk növbədə həmin preparat

insanların mərkəzi və veketativ sinir sisteminə, böyrək və qara ciyərə təsir edir.

Heksaxloranın bütün izomerləri kumulyativ təsirlidir. Heksaxloran orqaniz-

mə qida, tənəffüs yolu ilə dəri örtüyü vasitəsi ilə daxil ola bilər. Uzun müddət xlor-

üzvi birləşmələri tətbiq etdikdə həşəratlarda onlara qarşı davamlılıq əmələ gəlir.

Bu qrupdan olan preparatların əsas hissəsi insan və heyvanlar üçün orta tok-

sikidir, ancaq bəziləri yüksək toksikidirlər. Bu birləşmələr dəriyə qıcıqlandırıcı tə-

sir edirlər.61

Ən aşağı dozada aparılan təcrübələr nəticəsində ərzaqda qalığı 50 mq/kq

yuxarı olmamalıdır. Az miqdarda təkrarən tətbiq etdikdə həmin preparatlar orqa-

nizmin xroniki zəhərlənməsinə səbəb olur. Bu birləşmələrin belə xassəsi onların

geniş təsdiq edilməsini məhdudlaşdırır.

Hal-hazırda k/t-da aşağıda qeyd edilən xlorüzvi birləşmələrin tətbiqinə ica-

zə verilir: heksaxlorsikloheksan, polixlorkafen, mezoks, tiodan və dilor.

Kond təsərrüfatında heksaxloranın 90%-li texniki qamma izomerinin əsasın-

da hazırlanmış pereparatı tətbiq edilir.

Ambarları dezinfeksiya etmək məqsədilə şaşka “Qamma” lardan istifadə

edilir. Onların tərkibinin 60%-i texniki izomerdən, 20% bertolet duzundan, 12%-li

ammonium xlordan və 8% urotropindən ibarətdir. 0,5-1q/m3 zərərvericiləri məhv

edir /anbar uzunburunu, ambar güvəsi, unyeyən və s./. heksaxloranın şəkərdə qalıq

miqdarı 0.005mq/kq, süddə, bitki yağında, üzümdə 0.05, kartofda, şəkər çuğun-

durunda, ətdə yumurtada 0.1, dəndə, qarğıdalıda, kərə yağında, piydə, balıqda –

0.2, tərəvəzdə - 0.5, tütündə - 0.7, süd məhsullarında – 1.25 mq/kq.

Sağmal heyvanların və yumurtayan toyuqların yemlərində insektsidin qalıq

miqdarı 0.05mq/kq.

Heksaxloran preparatını bar verməyən bağlarda tətbiqinə icazə verilir. Məh-

sul verən bağlarda isə bu preparatı çiçəkləməyə qədər tətbiq etmək lazımdır: kələm

və digər tərəvəz bitkilərinin yalnız şitillərini örtülü şəraitdə əkinə 20 gün qalmış

dərmanlamaq, dənli və texniki bitkiləri cücərti fəzasında, yoncanı – yeni böyüyən

müddətdə, pambığı-qozalar açılana qədər.

Bağlarda cərgə aparılanda bitən otlara preparat tətbiq etdikdən sonra mal-qa-

raya vermək olmaz. Şəkər çuğundurunun və kartofun qalıqlarını yem kimi prepa-

ratın tətbiqindən 75 gün keçdikdən sonra vermək olar. Heksaxloranı torpağa ver-

dikdə kökümeyvələri və kök yumrularını həmin sahəyə 4 ildən sonra əkmək olar.

Preparat tətbiq edilən sahələrdə 4 gündən sonra fəhlələrin işləməsinə icazə verilir.

Mezoks /metoksiklor/- təmiz halda – ağ kristal maddədir, ərimə temperaturu

800C, suda həll olmur. Bitki üzərində 20 gün mühafizə təsirini saxlayır, tövsiyyə

edilən qatılıqda bitkiləri yandırmır və məhsulun keyfiyyətini pisləşdirmir. 62

Mezoks – kontakt və bağırsaq təsirli insektisiddir, sərtqanadlıların və

sürfələrinə qarşı yüksək səmərəlidir, sorucu həşəratlarla mənənə, yastıca və s. qarşı

zəif təsirlidir. Uzun müddət tətbiq etdikdə həşəratların davamlılıq qrupu əmələ

gəlir. Arı və digər xeyirli həşəratlara qarşı toksikidir. Insane və istiqanlılara

qarşı /ÖD50 sıçovullara qarşı 6400/mq/kq zəif toksikidirlər.

Mezoks piy toxumalarında toplanmır və südə daxil olmur. Mezoksun /50%-

li islanan tozu/ təcrübə-təsərrüfatında kartofda kolorada-becəyinə qarşı 5 kq/ha

tətbiq edilir. Böcəklərin qışlamadan sonra əmələ gəlmə müddətində çiləmə aparılır.

Tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 20 gün qalmışdır. Ərzaqda mezoks pre-

paratının qalıq miqdarı 7mq/kq.

Spesifik akarsidlər

Bu preparatlar gənələrə qarşı tətbiq edilir. Spesifik akarsidlər (bitkilərlə

qidalanan gənələrə qarşı tətbiq edilir) insektisid xassəyə malik deyildilər. Xüsusi

akarisidlər istiqanlılara qarşı orta və zəif toksikidirlər.

Tedion- sulfon qruplarına daxildir. Ən fəal birləşməsi aromatlaşdırılmış bir-

ləşmələrdir. Tedion geniş tətbiq edilən akarisidir.

Ağ kristalik maddədir, ərimə temperaturu 146,5-1470 C. Suda həll olmur,

xloroforumda isə yaxşı həll olur. Davamlı preparatdır, bitki üzərində və daxilində

uzun müddət qalaraq onlar 60-80 gün müddətində mühafizə edici xassələrini saxla-

yırlar. Yarpaqdan daxil olduqdan sonra bitki daxilində hərəkət etmir. Tövsiyyə edi-

lən kəsafətlikdə bitkilərə fitonsid təsir etmir və məhsulun keyfiyyətini pisləşdirir.

Tedion – kontakt akarisiddir və uzun müddət mühafizə etmə qabiliyyətinə

malikdir. Xeyirli həşaratlara təsir etmir. İnsan və istiqanlı heyvanlara qarşı zəif

toksikidir. (ÖD50 siçovullara 5000ml/kq).

Sənaye tedionun 30 və 50%-li islanan tozunu istehsal edir. Alma bağlarında

boz və qırmızı gənələrə qarşı tətbiq edilir, məsarif norması 1,2-3,0 kq t.m/ha:

üzümdə tor gənəsinə qarşı 0,9-3,0; sitrus plantasiyalarında qırmızı sitrus gənəsinə

qarşı 3,0-4,5, pambıqda tor gənəsinə qarşı, tərəvəz və boctan bitkilərində 1,5-2,5;

xiyarda tor gənəsinə qarşı və istixanada 1,5-4,5 kq t.m/ha. 63

Tedionun səmərəliliyini artırmaq üçün onu fosforüzvi birləşmələrlə kombinə

edirlər. Bütün bitkilər üçün tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 20 gün qal-

mış, parnik və istixana şəraitində xiyarda məhsul yığımına 5 gün qalmış tətbiq et-

məyə icazə verilir. Tərəvəz və meyvədə qalıq miqdarı 0,7 mq/kq. veketasiya döv-

ründə tətbiqinin miqdarı 2 dəfədir.

Pliktran- təmiz halda ağ kristallik tozdur, iysizdir, uçucu deyil, suda pis, üz-

vi hılledicilərdə yaxşı həll olur. Pliktran – spesifik akarisiddir, kontakt təsirlidir, re-

pellent, antifidant xassəlidir. Mühafizəedici təsiri 20 gündür. İnsanlara və heyvan-

lara qarşı orta toksikidir.(ÖD50 siçovullara – 235 – 650 mq/kq) dəriyə qıcıqlandırıcı

təsir edir.

Pambıqda 25% - li islanan tozu tətbiq edilir, məsarif norması 2 – 2,5 kq/ha

– tor gənəsinə qarşı əkin sahələrində qarağatda, quş üzümündə - 1,6 – 3; almada iki

çiləmə aparılır 2 – 3; sitrusda – 6 – 10; gavalıda (tinklərdə) – 1,6 – 2 və üzümdə-

1,6–2,4 kq/ha. Gözləmə müddəti 30 – 60 gün məhsul yığımı qalmış. Meyvə və

giləmeyvədə qalıq miqdarına icazə verilmir; pambıq yağında 0,01mq/kq.

Omayt /komayt/.

Texniki məhsulu – tünd – qonur rənkli mayedir, suda pis, üzvi həlledicilər-

də yaxşı həll olur. Tövsiyə edilən kəsafətlikdə bitkilərə mənfi təsir etmir.

Qmayt- spesifik akarisiddir, kontakt təsirlidir, mühafizəedici təsiri 15 gün-

dür. Entomofaqlara və arılara qarşı toksiki deyil. İnsanlara və heyvanlara qarşı zəif

toksikidir. /ÖD50 siçovullara 1800- 2000mq/kq /. Təcrübə - təsərrüfatlarında 30% -

li islanan tozu və 57%-li konsentrat emulsiyası tətbiq edilir. Preparatın məsarif

norması kq/ha: pambıqda – 2,5 - 3 və 1,5 – 2; almada – 2 - 4 və 1,5 – 3; gilasda –

1,6 – 2,4 və 1,2 – 1,8; xiyarda örtülü şəraitdə - 6.

Tətbiqinin axırıncı vaxtı pambıqda və almada məhsul yıgımında 45, digər

bitkilərdə 60 gün qalmış. Xiyarda örtülü şəraitdə məhsul yığımına 3 gün qalmış

tətbiqi dəyandırılır.

Vegetasiya müddətində iki dəfə çiləmə aparmaq olar. Preparatın məhsulda

qalıq miqdarına icazə verilmir.

64

Mitran - Preparatın tərkibində iki təsiredici maddə var: (keltan) və

(efirsulfonat).

Efirsulfonat davamlıdır, qələvili mühitdə hidrolizə uğrayır və kəskin iyli,

davamlı 4 – xlorfenol və xlorbenzolsulfat turşusu əmələ qəlir. Yüksək fəal spesifik

kontakt akarisiddir və ovisid təsirlidir.

Keltanla kombinə edərək uzun müddət mühafizə edici (40 gündən çox) tə-

sirli preparat alınmışdır.

Bu preparat kontakt təsirlidir və bitki ilə qidalanan gənələrin inkişaf fazala-

rına təsir edir. Belə qarışıq preparatların tətbiqi davamlılığının əmələ gəlməsi pro-

sessinə təsir edir və fosforüzvi akarisidlərə qarşı davamlılığı zəiflədir.

Mitran istiqanlı heyvanlara və insanlara zəif toksikidir.

Təcrübə - təsərrüfatında preparatın 50% - li islanan tozu fosforüzvi pestisid-

lərə qarşı davamlı olan gənələrə tətbiq edilir. Pambiqda vegetasiya dövründə - 2,5

kq/ha, işçi məhlulun məsarif 100 – 400 l/ha olarsa, almada, tənəkdə - 2 – 4, sitrus

bitkilərində - 3 – 6 kq/ha, işçi məhlulun kəsafətləri 0,1 – 0,3%, tərəvəz bitkilərində

- 1 – 1,5 kq/ha. Tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul tığımına 20 gün qalmış, möfsüm

ərzində 4 dəfə dərmanlanma aparmağa icazə verilir. İcazə verilən qalıq miqdarı

ərzaq məhsullarında müəyyən edilməmişdir.

Mitak /amitras/ - təmiz halda ağ kristalik maddədir, ərimə temperaturu 86-

870C. Suda zəif, asetonda, toluolda yaxşı həll olur.

Bitkilərdə, torpaqda və əhatə edən mühitin digər obyektlərində toksiki ol-

mayan maddələrə asan parçalanır.

Mitak – fəal spesefik akarisiddir, kontakt təsirlidir. Bir çox bitki ilə qidala-

nan gənələri 0,02-0,05% kəsafətlikdə təsiredici maddəyə görə məhv edir. Bir qədər

yüksək kəsafətlikdə lipidioptera (sərt qanadlı) dəstəsinə daxil olan həşaratlara və

sorucu zərərvericilərə də təsir edir. Arılara qarşı toksikidir, ona görə preparatı

tətbiq etdikdə təhlükəsizlik qaydalarına əməl edərək, bir sutka ərzində arıların pre-

paratlarla təmasda olmasının qarşısını dərmanlamadan sonra almaq lazımdır. Bu

preparat müəyyən qrup hevan parazitlərinə (gənələrə) qarışıda səmərəlidir.

65

Mitak insanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı ortatoksikidir (ÖD50 siçovullara

800 mq/kq), dəriyə və gözün selikli qişasına güclü qıcıqlandırıcı təsirlidir.

Təcrübə - təsərrüfatlarında 20%-li konsentrat emulsiyası alma bağlarında

kompleks zərərvericilərə qarşı tətbiq edilir-3-6 l/ha. Almada 1 dəfə şiləmə aparma-

ğa icazə verilir. Tətbiqin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 20 gün qalmışdır. Qalıq

miqdarı ərzaq məhsullarında müəyyən edilməmişdir.

Xloretanol - 20%-li konsentrat emulsiyadır. Bu preparat – kontakt təsirli

akarisiddir və bir çox bitki ilə qidalanan gənələrin yaşlı fərdlərinə və sürfələrinə

qarşı tətbiq edilir. Tətbiq etdikdə yüksək səmərə almaq məqsədilə preparatın işçi

məhlulu ilə bitki yaxşı islanmalıdır, çünki akarisid təsiri zərərverici ilə təmasda ol-

duqda müşahidə edilir. Uzun müddət xlopetanolu tətbiq etdiqdə, gənələrdə

preparata qarşı davamlılıq əmələ gəlir. Belə hal baş verməsin deyə xloretanol

preparatını müxtəlif kimyavi birləşmələr qrupuna daxil olan akarisidlərlə növbəli

sistem tətbiq edilməsi tövsiyyə edilir.

Xloretanol bitkilərlə qidalanan gənələrə qarşı tətbiq edilir: meyvə bitkilə-

rində 0,2% kəsafətlikdə 1,6-5l/ha tərəvəz və bostan bitkilərində açıq sahədə 2-5,

örtülü şəraitdə 8-10 l/ha; pambıqda 3-5 l/ha; üzümlükdə 1,5-4 l/ha; sitrus bitkilə-

rində 8-10 l/ha. Meyvələrdə və sitrus bitkilərində gözləmə müddəti 30 gün, digər

bitkilərdə açıq sahədə - 20 gün. Parniq və istixana şəraitində xiyarda çiləmə məhsul

yığımına 3-4 gün qalmış dayandıpılmalıdır. Vegitasiya müddətində bütün

bitkilərdə xloretanol kompleks preparatlar hazırlamaq məqsədilə istifadə edilir.

Belə preparatlar akarisid və fungisid xassəlidir.

Xloretanol preparatı insanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı ortatoksikidir

(ÖD50 sışanlara430 mq/kq, siçovullara 900 mq/kq). İfadəli kumulyativ xassəlidir

ona görə təhlükəlik sinifi ikidir.

Neron - 25%-li konsentrat emulsiyadır. Preparat kontakt akarisiddir və fu-

miqant təsirlidir. İnsanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı zəif toksikidir (ÖD50

laboratoriya heyvanlarında 1700-1800 mq/kq). Dəriyə xroniki toksikliyi zəif

ifadəlidir.

66

Neron müxtəlif nov gənələri bütün inkişaf fazasında məhv edir və ovisid

təsirlidir. Fosforüzvi birləşmələrə qarşı davamlı gənələrə yüksək təsirlidir. Neron

preparatına qarşı gənələrədə davamlılıq əmələ gəlməsin deyə, onu digər akarisid-

lərlə növbələşdirmək məqsədəuyğundur.

Bu preparat təcrübə-təsərrüfatlarında pambıqda tor gənəsinə qarşı tətbiq

edilir. Neron preparatının məsarif norması 3-4 l/ha, tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul

yığımına 20 gün qalmışdır.

Mövzu 8. Fosforüzvi birləşmələr və onların tətbiqi obyektləri

Plan:

1. Fosforüzvi birləşmələr və onların təsir mexanizmi

2. Fosforüzvi birləşmələrin həşəratlara, insanlara və istiqanlı heyvanlara təsiri

3. Fosfor turşusunun və tiofosfat turşusunun törəmələri

4. Ditiofosfor turşusunun törəmələri

Ədəbiyyat

1.Г.С.Груздев – «Химическая защита растений» Москва 1987

2. İ. H. Cəfərov – “Fitoterapiya” Bakı 2002

Mövzu 8. Fosforüzvi birləşmələr və onların tətbiqi obyektləri

Fosforüzvi birləşmələr

XX əsrin əvvəlində fosforüzvi birləşmələrin toksiklik təsiri ilk dəfə aşkar

edilmişdir. Əvvəlcə onlara hərbidə zəhərləyici maddələr kimi baxırdılar. 1938-ci

ildə Almaniyada zazin qarşı sintez edilmişdir. İkinci Dünya müharibəsinin sonunda

ilk dəfə pestisidlər sənaye səviyyəsində sintez edilmişdir. Kənd təsərrüfatına onlar

67

1965 ildən daxil edilmişdir, pestisid və zəif səmərəli xlorüzvi (DDT, deksaxlaran

və s.) birləşmələrin əvəz edicisi kimi. Fosforüzvi birləşmələrin sintezi sadədir və

yüksək həşəratlara qarşı iqtisadi səmərliyə malikdirlər.

1970-ci ildə ən dünyada geniş yayılan 20 növ insektisidləri yaradan çoxunu

TÜB (ТОС) birləşmələr təşkil edirdi, 1/5 –ni isə metiokarbonatlar. Hazırkı

zamanda da fosforüzvi birləşmələr öz əhəmiyyətini itirməmişlər. Fosforüzvi

birləşmələr yüksək insektisid və akarisid fəallığa malikdirlər, geniş spektir

təsirlidirlər, yüksək başlanğıc toksikidirlər davamsızdırlar torpaqda, sürətlə

parçalanırlar. Beləliklədə, təbii suda şəraitdə də toksiki olmayan maddələrə

parçalanırlar, məsarif norması aşağıdır. Fosforüzvi birləşmələrin torpaqda,

bitkilərdə parçalanmasında mikroorqanizmlər fəal iştirak edirlər. mühafizə müddəti

açıq şəraitdə 10-20 gündür(maksimum-40), gözləmə müddəti aşıq şəraitdə bir çox

bitkilərdə 20-25 gündür, örtülüdə isə 3-5 kündür.

Buğum ayaqlılarda informasiya elektrik siqnalı kimi ötürülür, membranların

hüceyrələri ilə. Elektrik siqnalını məsamədən (щель) mediatorlar həyata keçirir –

kimyəvi – maddələr – noradrinalin və asetlexolin.

İnsanlarda və istiqanlı heyvanlarda 5 mediator var. (o cümlədən adrenalin),

həşaratlarda 100 yaxındır. Mediatorlar fəal olmadıqda, onlar vizikula yerləşirlər və

hüceyrənin daxilindəki maddələrdən izolya edirlər. Persinaptir hissənin sinir

ipluslarına çatdıqda, hüceyrə membranın ucu polyarlığını itirir. Bu isə kalsi

ionlarının keçməsini sürətləndirir və nəticədə onun persinaptik sahəyə girməsinə

şərait yaranır, nəticədə mediator-azad olur, vizikula partlayır və asetiloxolin

hüceyrəarası sahəyə düşür. Sonra digər hüceyrənin postisipatik ərazisinə daxil olur.

Asetilxolin esteraza fermentinin fəaliyyəti ondan ibarətdir ki, o asetilxolini

hidroliz edir və fəallığı zəiflədir. Asetiloxolinesteraza olmadıqda yəni pestisidlə

ingibirləşdirildikdə, sinoptik məsamədə sərbəst asetilxolin toplanır, nəticədə sinir

inpulslarının ötürülməsi prosesi pozulur. Sudaroqa baş verir (əzələlərdə) və iflicə

çevrilir.

68

Fosforüzvi birləşmələr əsasən həşəratların və gənələrin postembrional inkişaf

mərhələsinə güclü təsir edir (sürfələr, nimfalara, yetkin fərdlərə) və yumurtalara isə

zəif təsir edir.

Rezistentlik, preparatları ardıcıl tətbiq edildikdə həşəratlarda və gənələrdə

mühafizə edildikdə hansılar ki mövsümdə çox nəsil verir, o zərərvericilərdə qrup

davamlılığı əmələ gəlir. Bunun qarşısını almaq üçün bitkilərin mühafizəsində

müxtəlif təsir mexanizmi olan insektisidlər və akarisidlər tətbiq son etmək

məsləhətdir.

Fosforüzvi birləşmələr kənd təsərrüfatında geniş tətbiq edilir. Fenitrotion və

fozalon əsasən taxıl, texniki meyvə və sitrus bitkilərində tətbiqi tövsiyə edilir,

çünki onlar yüksək toksikidir və kumulyativ xassəlidir. Tərəvəz bitkilərini onlarla

dərmanlamağa toxumluq əkinlərdə icazə verilir. Giləmeyvələrdə çiçəkləməyə

qədər yada məhsul yığımından sonra.

Azametiofos, diazinon, dimetoat, dixlofos (DDBD) malation (karbofos),

paration-metil, pirimifos-metil (Aktellik), fenimrotion, fention, fozalon, fosetil

alüminium, xlorofos, xlorpirifos

Fosforüzvi birləşmələr pestisidlərin daxilində əsas siniflərdən birini təşkil

edir. Bu qrup birləşmələr fizioloji fəallığına və seçici təsirinə görə fərqlənirlər. On-

ların daxilində akarisidlər, insektisidlər, herbisidlər, nematosidlər boymaddələri də

vardır. Əsasən pestisid xassəyə fosfor, tio, ditofosfor və fosfor turçusunun tö-

rəmələri malikdir.

K/t 220-dən artıq fosdor üzvi birləşmələr tətbiq edilir. Bu sinifdən olan pesti-

sidlər k/t tətbiqinə görə birinci yeri tuturlar və onların istehsalı dünya miqyasında

bir ildə 200 min tona yaxındır.

Fosforüzvi insektisidlər və akarisidlər buğumayaqlı zərərvericilərlə mübari-

zədə çeşidinə və tətbiqinə görə əsas yeri tuturlar.

Respubllikada 30 təsiredici maddə əsasında 50-dən çox fosforüzvi birləşmə-

lərdən hazırlanmış preparatlar tövsiyyə edilir .

Fosforüzvi birləşmələrdən olan pestisidlərin əsas xususiyyəti qeyd edilənlər-

dən ibarətdir. 1) zərərvericilərə qarşı yüksək insektisid və akarisid xassəli, geniş 69

spektr təsirli olmalı, 2) birləşmələrin davamlılıq diapazonu geniş olmalı, müxtəlif

canlı orqanizimlərdə parçalanaraq insan və heyvanlara qarşı toksiki olmayan bir-

ləşmələrə çevirilməli, 3) onurğalı orqanizimlərdə metabolizm prosesi sürətlə get-

məli, onlar toxumalarda toplanmamalı və xroniki zəhərləmə təsiri olmamalıdır, 4)

torpaqda qısa müddətə parçalanmalı, 5) bir sıra insektisid preparatlar sistem və

dərin təsirli olmalı, 6) preparat az miqdarda sərf olaraq bitki zərərvericilərinə və

heyvanların parazitlərinə tez təsir etməli,7) balıqlara qarşı mülayim təsirli, 8) müə-

yyən fosforüzvi birləşmələrin herbisidlik xüsusiyyətinin olması var, 9) fosforüzvi

birləşmələrdən olan fungisilərin sistem təsirliliyi.

Fosforüzvi birləşmələrin pestisid kimi mənfi xüsusiyyəti insanlara və heyvan-

lara qarşı yüksək kəskin toksiki olmasıdır. Bu preparatlara qarşı qısa müddətdə

həşaratlarda davamlılıq əmələ gəlir. Preparatların toksiki təsirini azaltmaq məq-

sədilə, onları müxtəlif formalarda istehsal edirlər.

Fosforüzvi birləşmələrin həşaratlara və istiqanlılara təsir mexanizminin öyrə-

nilməsi göstərir ki, heyvan orqanizmində onlar sinir sistemində mühüm rolu olan

esterazaları fosforlaşdıraraq, xolinesterazalar fəalsızlaşdırılır və normal funksiyası

pozur.

Fosforüzvi birləşmələrin təsir mexanizmi. Fosforüzvi insektisid və

akarisidlər beş valentli fosforun birləşmələrindən ibarətdir. Ümumi formulu

O

R1 P X

burada R1və R2 - alkokcil, alkil və aril radikallarıdır

X- zəif olan turşuların qalıqlarıdır.

Turşu qalıqları fosforla birlikdə anhidrid əmələ gətirir və fosforlaşdırıcı

xassəlidir. Bu birləşmələr orqanizmə daxil olaraq həyatilik əhəmiyyəti olan

maddələri fosforlaşdırır. Belə substrat sinir toxumalarında olan asetilxlornesteraza

R2

I I

70

fermentidir. Bu ferment sinir impulslarının daşınması prosesində mühüm rol

oynayır.

Sinir toxuması ilə digər hüceyrənin membranı arasında sinaptik məsamələr

vardır. Onun daxilində xüsusi maddə yerləşir və verilən siqnalları özündən keçi-

rərək başqa hüceyrəyə ötürür. Sinir impulslarını özündən keçirən maddəyə ase-

tilxolin ya da noradrealin deyilir. Həmin maddə zülallarla birləşərək sinir toxuma-

larında toplanır. Beləliklə asetilxolin vasitəsilə sinaptik siqnalların ötürülməsi mür-

əkkəb biokimyavi prosesdir. Bu mübadilə prosesində asetilxolinnesterazanın çox

böyük əhəmiyyəti var, çünki həmin ferment sinaptik boşluqda asetilxolinin top-

lanmasına səbəb olur və beləliklə, sinir impulslarının normal ötürülməsi prosessi

pozulur, əzələlərin funksiyası fəallaşır və iflic baş verir, sonra isə digər zəhərlənmə

əlamətləri müşahidə edilir. Asetilxolinesterazanın fəal hissəsi asparakin və qlu-

tamin turşularının karboksil qalığından (A) və esterazadan (serin hidroksilindən)

ibarətdir.

Fosforüzvi insektisidlər asetilxolinin efirli hissəsinə təsir edir və orqanizmə

daxil olduqda asetilxolinesterazanın esteraza hissəsi ilə birləşir və turşu qalığını

fermentin tərkibindən çıxarır.

Asetilxolinesteraza fermenti fosforlaşdıqda xolinesteraza zəif hidroliz olur

və beləliklə sinaptik düyünlərdə asetilxolinin toplanmasına səbəb olur. Bunun nəti-

cəsində bütün orqanların funksiyaları kəskin dəyişir, orqanizmin zəhərlənməsi baş

verir. Toksiklik dərəcəsi orqanizmin sinir sistemini qurluşundan və metabolizm

prosesindən asılıdır.

Fosforüzvi birləşmələr yüksək fəal birləşmələrdir, ona görə kimyavi

reaksiyalarda iştirak edərək orqanizmə daxil olur və mübadilə prosesində iştirak

edirlər.

Fosforüzvi birləşmələr aşağıda qeyd edilən reaksiyalar nəticəsində

metabolizmə uğrayırlar:

1. Hidroliz – bütün fosforüzvi birləşmələr qələvili mühitddə asan hidroliz

olur və toksiki olmayan maddələr əmələ gəlir.

71

2. İzomerləşmə - yəni bir izomer birləşmə digər birləşməyə çevrilir. Bu pro-

ses asetilxolinesterazanın fəallığının artmasına səbəb olur. Bu zaman maddələrin

hidrolizə davamlılığı zəifləyir və bioloji mühitdə qalma müddəti azalır.

3. Maddələrin toksikliyi fermentativ reaksiyalar, yəni xolinesteraza fermenti-

nin fosforlaşması nəticəsində orqanizdə əmələ gəlmiş məhsuldan asılıdır. Fermen-

tin fosforlaşması nəticəsində orqanizmdə əmələ gəlmiş məhsuldan asılıdır. Fer-

mentin fosforlaşması maddənin fəallığına təsir edir, çünki fosforlaşmış xolin-

esteraza hidroliz olaraq toksiki olmayan maddələr əmələ gəlir.

4. Hidrolitik parçalanma - fosfor birləşmələrin heyvan orqanizmində fermen-

tativ yolla çevrilmə prosesidir. Çevrilmə prossesi müxtəlif yerlərdə gedir və mad-

dənin struktur qurluşundan asılıdır. Belə parçalanma fosfataza, karboksilnesteraza,

amilaza fermentlərinin iştirakı ilə gedir.

5. Oksidləşmə yolu ilə fosfor birləşmələrinin çevrilməsi müxtəlif istiqamət-

lərdə gedir. Maddənin struktur qurluşundan asılı olaraq. Bu birləşmələrin oksid-

ləşməsi asetilxolinesterazanı fəallaşdırır birləşmənin toksikliyini artırır.

Canlı orqanizmdə birləşmələr müxtəlif reaksiyalar nəticəsində metabalizmə

uğrayır.

Fosforüzvi birləşmələrin həşaratlara təsiri.

Fosforüzvi birləşmələrin həşaratlara təsiri, onların asetilxolinesteraza fer-

mentinə təsir edərək, sinir sistemini pozurlar. Bu qrupdan olan insektisidlər orqa-

nizmə dəri örtüyandən, mədə bağırsaq traktından ya da tənəffüs yolundan daxil

olur hemi limfa ilə birlikdə sinir sisteminə toxunaraq təsir edir. Fosforüzvi birləş-

mələr həşaratın orqanizminə daxil olaraq asetilxolinesteraza fermentinin fəallığını

pozur. Zəhərlənmənin əlamətləri müşahidə edilir: həşaratın ayaqları tutulur və iflic

olur, sonra isə olürlər. Fosforüzvi insektisidlər və akarisidlərin əsas qismi ilk dö-

vürdə yüksək toksiki təsirli olaraq tətbiq etdikdən bir neçə saat sonra orqanizmlər

məhv olurlar. Bu birləşmələr sürfələri və yaşlı fərdləri məhv edirlər, onlar zəif

ovisid təsirlidirlər.

72

Fosforüzvi insektisidləri və akarisidləri ardıcıl tətbiq etdikdə onlarda da-

vamlılıq əmələ gəlir. Əmələ gəlmiş davamlılıqla mübarizə aparmaq üçün müxtəlif

təsir mexanizmi olan insektisid və akarisidləri növbələşdirmək lazımdır.

Fosforüzvi birləşmələrin insanlara və istiqanlı heyvanlara təsiri.

Bu birləşmələr insanlara və heyvanlara qarşı güclü və orta toksikidirlər. Or-

qanizmə daxil olaraq mərkəzi və periferik sinir-əzələ bağlarının xolinergik si-

naplarını zələliyir. Fosforüzvi birləçmələrin əsas hissəsi mülayim kumulyativ təsir-

lidir, preparatları toksiki və öldürücü dozada tətbiq edirlər. İstiqanlı heyvanların

orqanizmində fosfataza, karboksilesteraza və amidaza fermentlərinin fəallığı suda

həll olan fosforüzvi birləşmələrin toksiki olmayan maddələrə parçalayaraq orqaniz-

mdən sidiklə azad edilir. Dəri örtüyü vasitəsi ilə toksiki təsir edən fosforüzvi bir-

ləşmələr azdır, ancaq metafos preparatının güclü toksiki təsiri dəri örtüyü vasitəsi

ilə azad olur.

Hal-hazırda bir çox zəif toksiki peparatlar sintez edilir və təsərrüfatlarda

tətbiq edilir.

Fosforüzvi birləşmələr davamsız preparatlardır və xarici mühitdə toksiki ol-

mayan maddələrə tez parçarlanır. Torpaqda parçalanma mikroorqanizimlərin işti-

rakı ilə gedir. Hal-hazırda tətbiq edilən fosforüzvi insektisidlərin torpaqda qalması

1 aydı və buna görə yemlərin və ərzaqın həmin preparatlarla çirklənməsi kök sis-

temi vasitəsi ilə ən az miqdara çatır.

Fosforüzvi insektisidlər bitki daxilində parçalanırlar. Bu birləçmələr tövsiy-

yə edilən dozada bitkidə yanıq əmələ gətirmir və onların böyüməsinə - inkişafına

mənfi təsir etmir. Çüzi miqdarda preparatın dozasını artırdıqda (metafos,) yarpaq-

lara, xüsusən tumurcuqlara və çiçəklərə təsir edir. Böyümə prosesinə stimuledici

və ərzaqın keyfiyytinə mənfi təsiri müçahidə edilməmişdir. Fosforüzvi birləşmələ-

rin bitki daxilində parçalanması sürətlə gedir və 30-40 gün müddətində parçalanır.

Fosfor turşunun törəmələri.

Fosfor turşunun törəmələri insektisid və akarisid təsirlidirlər. K/t tətbiq

edilən aşağıdakılardır: 73

DDVF (dixlofos) - texniki məhsulu rənksiz yüksək ucucu mayedir, qaynama

temperaturu 740C. Suda pis, uzvi halledicilərdə isə yaxşı həll olur. Kimyavi xas-

səsinə görə davamlıdır və su ilə hidroliz olaraq zəif toksiki maddələr əmələ gəlir.

Aerozol halında tətbiq etdikdə DDVF –in konsentrasiyası havada çox tez

aşağı düşür (2-5 saat). Belə xassəsinə görə aerozol preparatlar məişətdə və təsərrü-

fatda həşaratlarla mübarizədə geniş tətbiq edilir. Bitkinin toxumalarına asan daxil

olaraq, sürətlə parçalanır. Preparat fitotoksiki deyil. DDVF- qısamüddətli insek-

tisid və akarisitdir. Kontakt, bağirsaq və fumiqant təsirlidir. Gənələrə, sərtqanad-

lıların yaşlı fərdlərinə, miçəklərə yüksək toksikidir. Qısa müddət təsirli olduğuna

görə akarisid kimi istifadə edilmir. Arılara və entomofaqlara insan və heyvanlara

qarşı preparat yüksək toksikidir. ÖD50 siçovullarda 65mq/kq. Cənaye 50%-li

konsentrat emulsiya istehsal edir. Çəyirdəkli meyvə bitkilərinində minalayıcı

küvələrə, alma küvəsinə, mənənəsinə qarşı 0,1-0,2 kəsafətlikdə, albalıda, gavalıda

və gilasda albalı milçəyinə qarşı 0,2-0,3; sitrus bitkilərində qırmızı sitrus gənəsinə

0,25%, üzümdə - üzüm salxım yarpaq bükənə qarşı 0,2%, kələmdə gəmirici

sovkalara qarşı 0,2-0,3%. Məsarif norması 1-18l/ha. Vegetasiya müddətində

üzümdə 4, digər bitkilərdə isə 2 çiləmə aparılır. DDVF bioloji səmərəlidir. Həşa-

ratların ölümü 95-100% təşkil edir. Meyvə bağlarında, üzümlüklərdə və tərəvəz

bitkilərində tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 10 gün qalmışdır. Qalıq miq-

darı dəndə 0,3 mq/kq, giləmeyvədə və çayda – 0,05 mq/kq, unda, yarmalarda qa-

lığına icazə verilmir.

Qardona - ağ kristalik maddədir, suda və üzvi həlledicilərdə pis həll olur,

ərimə temperaturu 97-980 C. Tətbiq edilmiş obyektdə 12-15 gün toksiki təsirini

saxlayır və bitkiyə daxil olduqda qısa müddətdə toksiki olmayan maddələrə parça-

lanır. Bitkidə yanıq əmələ gətirmir.

Qardona- kontakt və bağırsaq təsirli insektisidir. Sərtqanadlıların sürfələrinə

və yaşlı fərdlərə, böcəklərə tətbiq edilir. Arılara və yırtıcı həşaratlara qarşı orta

toksikidir, ona görə inteqriləşdirilmiş mübarizə sistemində geniş tətbiq edilir. Pre-

parat insanlara qarşı zəif toksikidir. ÖD50 siçovullara 2955 mq/kq. Təsərrüfatlarda

50%-li və 75%-li islanan tozu tətbiq edilir. (t_m.kq/ha): almada- alma meyvəyeyə-74

ninə 0,8-2; üzümdə yarpaq bükənə - 0,6-1,5; albalıda, gavalıda və armudda albalı

milçəyinə, meyvəyeyənə və mişarlayıcıya, quş üzümündə mişarlayıcıya qarşı -0,8-

1,5; kələmdə və turpda ağ kəpənəyin tırtırlarına qarşı və kələm sovkasına 0,7-1;

pambıqda – pambıq sovkasına qarşı 1,3-1,5; çiyələkdə 0,6-1 kq/ha.

Tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 20 gün qalmışdır. Pambıqda dörd

dəfə tətbiq edilir. Preparatın qalıq miqdarı almada, armudda, gavalıda və tərəvəzdə

0,8 mq/kq, giləmeyvədə - 0,01; pambıq yağında – 0,1mq/kq.

Xostavik /xeptenofos/ pestisid – asetonda, ksilolda həll olan mayedir, uçu-

cudur. Preparat bitki səthindən tez buxarlanır /1-3ğün müddətində qalır/ . Xostavik

– sistem təsirli insektisiddir, kontakt və fumiqant təsirə də malikdir. Preparat əsa-

sən güclü toksikidir: mənənələrə, yastıcılara, unlu yastıcalara, ağ qanadlı kəpə-

nəklərə. İnsanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı yüksək toksikidir. ÖD50 siçovullara

117 – 121mq/kq. Taxılda mənənə və tripslərə qarşı tətbiq edilir – 1l/ha. Təcrübə

təsərrüfatlarda 50% - li konsentrat emulsiyası 0,1 – 0,2%- li konsentrasiyada,

şaftalıda yalançı yastıcalara və mənənələrə qarşı -2 – 3l/ha tətbiq edilir; armudda

ballıcaya, almada qanlı mənənəyə qarşı -1 -2; albalıda albalı milçəyinə - 1,2 – 2,4;

üzündə unlu yastıcaya qarşı – 1,6 – 2,4; noxudda – noxud mənənəsinə 0,4 – 1,0;

sitrusda – yastıcalara, gənələrə, ağ qanadlı kəpənəklərə - 6 – 10; xiyarda, pamidor-

da örtülü şəraitdə - 2 -4; güldə və qərənfildə örtülü şəraitdə sorucu həşəratlara qarşı

– 1,5 – 3; qarağatda yarpaq bükənə və mənənələrə 1,2: çayda/ yarpaq yığılmayan

plantasiyalarda/ 3 – 6 kq/ha. Şaftalıda və çayda gözləmə müddəti məhsul yı-

ğımına 10 gün qalmış; almada, armudda və albalıda – 15 gün; üzümdə və sitrusda

– 25 gün; buğdada, noxudda – 20 gün; örtülü şəraitdə - 3 gün qalmış. Şaftalıda,

sitrusda və güldə - üç dəfə tətbiq etməyə icazə verilir; xiyarda, pamidorda 4 dəfə;

üzümdə, çayda – 2 dəfə, digər bitkilərdə - 1 dəfə. Preparatın qalıq miqdarı xiyarda

və pomidorda 0,01 mq/kq.

Tiofosfat turşusunun törəmələri.

Bu qrupdan olan preparatlar k/t – da tətbiq edilir. Onlar yüksək insektisid və

akarisid təsirlidir, insanlara qarşı fosfatlara nisbətən zəif toksikidir. Tiofosfat

turşusunun törəmələrinin iki izomeri mövcuddur: 75

tionlu tiollu

Tiol törəmələri – xolinesterazalara təsir edərək insanlara və istiqanlı

heyvanlara qarşı tionlara nisbətən daha toksikidir. Tionlar yüksək temperaturda və

digər faktorların təsiri nəticəsində tiollara çevrilirlər. Belə proses bitkilərin daxi-

lində, səthində və preparatları saxladıqda baş verir. İnsektisid kimi əsasən tiofosfat

turşusunu efir qarışıqları tətbiq edilir.

Bu qrupdan olan preparatlar – sistem təsirli insektisid və akarisidlərdir. Tə-

miz halda – ağ kristallik maddədir, ərimə temperaturu 35 – 360C, suda pis həll olur,

üzvi həll edicilərdə isə yaxşı həll olur.

Metation – fenitrotion, metilnitrofos.

Açıq rənkli mayedir, kəskin iyli, 950C - də qaynayır. Üzvi həlledicilərdə

yaxşı həll olur. Kimyavi xassəsinə görə davamlıdır. Torpaqda parçalandıqda aerob

bakteriyalar fəal iştirak edir . Bitki səthinə düşdükdə metation toxumalara sürətlə

daxil olur, ancaq hərəkət etmirlər. Tövsiyyə edilən dozalarda və kəsafətlikdə

preparat mədəni bitkilərə mənfi təsir etmir.

Metation – kontakt təsirli insektisid və akarisiddir, qısa müddət mühafizə

təsirlidir. Mühafizəedici təsiri 10 gündür, ona görə spesifik akasidlərlə kombinə

edilməsi məsləhət görülür.

Metation sorucu zəhərvericilərə (mənənə, birə, yastıca) sərtqanadlıların sür-

fələrinə, xüsusən güvələrə qarşı tətbiq edilir.

İnsan və istiqanlı heyvanlara qarşı orta toksikidir ÖD50 siçovullara -516,

sişanlara – 715 mq/kq. Preparat orqanizmə daxil olduqda, tez hidroliz olur və ona

görə toksiki təsiri metafosa nisbətən zəifdir. Toksikoloji xassəsinə görə metation

k/t –da geniş tətbiq edilir.

Preparat 50%- li k.e. halında istehsal olur. Meyvə ağaclarında – mənənələrə,

yastıcaların sürfələrinə qarşı, alma güvəsinin tırtırlarına, minalayıcı güvələrə, alma

və gəvalı meyvəyeyənə 0,1 – 0,3%- li kəsafətlikdə, sitrus və subtropik bitkilərdə

sitrus ağ kəpənəyinə, yapon mum yastıcasına, çayda – çay güvəsinə - 0,1- 0,2%- li

76

kəsafətlikdə tətbiq edilir. Məsarif norması preparata görə l/ha: tarla bitkilərində 0,6

– 1; sitrus və çayda – 2-8, alma və armudda metationun məsarif norması 1,6-4 l/ha.

Metation preparatını bordo mayesi ilə qarışdırıb tətbiq etməyə icazə verilir.

Dənli bitkilərdə tətbiqinin axırıncı vaxtı 15 gün qalmış, qalıq miqdarı 0,1mq/kq.

Alma və armudda çiləmə 5 dəfə, gavalı və albalıda – 4, çuğundurda – 3, arpada –

1, digər bitkilərdə– 2 dəfə.

Neksion – ağ kristallik maddədir, ərimə temperaturu 540C. Bitkilərdə tez

parçalanır.

Neksion preparatı düzgün tətbiq edildikdə yarpaqlarda yanıq əmələ gətirmir.

Neksion – kontakt insektisiddir, qısa təsirlidir ( bitkiləri 7 – 13 gün müddətində

mühafizə edir). Preparat mənənələrə, meyvə milçəklərinə və onların sürfələrinə

sərtqanadlıların tirtirlarına, mişarlayıcıların tirtirlarına qarşı tətbiq edilir. Arılara

qarşı orta toksikidir.

İnsanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı zəif toksikidir (ÖD50 siçovullara 3410

mq/kq ) kümulyativ xassəlidir.

Neksion 40%-li konsentrat emulsiya halında istehsal edilir və meyvə ağacla-

rında albalı milçəklərinə, meyvəyeyənə, yarpaq bükən və mənənələrə qarşı tətbiq

edilir – 0,1 – 0,2% -li konsentrasiyada, kələm yarpaq gəmiricilərin tırtırlarına qarşı

– 0,2 – 0,4% -li kəsafətlikdə. Məsarif norması 0,6 – 0,7l/ha.

Tətbiqinin axırıncı vaxtı bağlarda, gilə-meyvələrdə və kələmdə məhsul yığı-

mına 15 gün qalmışdır. Qalıq miqdarı almada 0,1mq/kq, tərəvəzdə və üzümdə -

0,05, qarağatda, moruğda – 0,02; şaftalıda, gilasda – 0.07mq/kq.

Leybasid - /bayteks/- rənksiz, yağlı mayedir, ərimə temperaturu 870C, suda

pis, üzvi həlledicilərdə isə yaxşı həll olur. Bu preparat hidrolizə davamlıdır. Töv-

siyə edilən konsentrasiyada preparat k/t bitkilərini zədələmir. Suda uzun müddət

qalaraq, onun tamını dəyişir, ona görə qalıq miqdarına icazə verilmir.

Leybasid – kontakt və bağırsaq təsirlidir. Preparat 30 növ zərərvericilərə

qarşı tətbiq edilir, xüsusən mənənə, uzunburun və.s insan və istiqanlı heyvanlara

qarşı leybasid ortatoksikidir. (ÖD50 siçovullara 260mq/kq), kümulyativ xassəlidir.

77

Qalıq miqdarı dəndə və şəkər çugundurunda 0,15mq/kq, ətdə- 0,2mq/kq, süddə və

digər pəhriz olan ərzaqda qalıq miqdarına icazə verilmir.

Leybasid preparatın 50%-li islanan tozu dezinfeksiya məqsədi üçün istifadə

edilir. Buğdada vegetasiya müddətində iki dəfə tətbiq etməyə icazə verilir, tətbi-

qinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 15 gün qalmışdır.

Bazudin- diazinon-rənksiz yağlı mayedir, qaynama temperaturu 890C, suda

pis, üzvi həlledicilərdə isə yaxşı həll olur. Bazudini torpağa verdikdə bitkilərin kök

sitemindən yaxşı daxil olur və yerüstü orqanlarına hərəkət edərək toplanır. Buna

görə bitkilərin cücərtilərini zərərvericilərdən 7-15 gün müddətində mühafizə edir.

Tövsiyyə edilən məsarif normada bitkilərə fitotoksiki təsir etmir.

Bazudin kontakt və sistem təsirli insektisiddir. İnsan və heyvanlara qarşı

yüksək toksikidir, ÖD50 siçovullara 76-120mq/kq.

Bazudinin 40%-li islanan tozu şəkər çuğundurunda mənənələrə, uzunburuna,

birələrə qarşı 2,5kq/ha, buğdada şıqqıldaq böcəklərə qarşı – 2- 2,5 kq/ha tətbiq

edilir. 60%-li k.e. şəkər çuğundurunda – 0,8 l/ha, qarğıdalıda, məftil qurdlarına

qarşı və pambıqda pambıq sovkasına qarşı – 40-50 kq/ha, səpin zamanı tətbiq edi-

lir. Kartofda məftil qurdlarına qarşı əkin müddətində torpağa – 15-50 kq/ha tətbiq

edilir. Tətbiqinin axırıncı vaxtı buğdada və kələmdə məhsul yığımına 30 gün

qalmışdır, digər bitkilərdə 20 gün qalmışdır. Qalıq miqdarı kələmdə, soğanda, kar-

tofda, pambıq yağında, qarğıdalıda, dəndə - 0,1mq/kq, pamidorda, xiyarda 0,5

mq/kq. İki dəfə tətbiq etməyə icazə virilir, buğdada bir dəfə.

Aktellik / pirimifosmrtil/.

Təmiz halda açıq-sarımtıl rənkli mayedir, zəif uçucudur. Suda pis, üzvi

həlledicilərə (benzol, xloroform, etil spirt ) yaxşı həll olur. Qələvili və turş mühitdə

toksiki omayan məhsullara parçalanırlar.

Dərmanlanmış binələrin səthinə ya da ambarlarda preparat 11-15 həftə öz tə-

sirini saxlayır. Preparat suda 6-11 həftə toksikliyini saxlayır. Torpaqda aktellik az

hərəkətlidir və müxtəlif torpaq tiplərində parçalanma müddəti 4 həftədir. Tövsiyyə

edilən məsarif normada preparat mühsfizə edilən bitkilərə mənfi təsir etmir və

78

alınan məhsulun keyfiyyətini pisləşdirmir. Tətbiq edilən bitkilərin səthində buxar-

lanma vasitəsilə itir.

Aktellik-kontakt insektisid və akarisiddir, fumiqant və dərin təsirə malikdir.

Sorucu (mənənələrə, yastıcalara, koksidlərə, tripslərə) və gəmrici ( böcəklərə və

onların sürfələrinə, tırtırlara) sərtqanadlı zərərvericilərə qarşı yüksəktoksiklidir.

Mühafizə edici təsir müddəti 10-15 gündür.

İnsanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı insektisid zəif toksikidir (ÖD50 siço-

vullara 2050 mq/kq), dəriyə toplanma toksikliyi zəif ifadəlidir.

Aktellik preparatın 50%-li konsentrat emulsiyası tətbiq edilir: şəkər

çugundurunda ambar uzunburununa – 2 l/ha; gilasda gilas milçəyinə qarşı – 1,6-

2,4; tütündə mənənəyə qarşı – 1,2-1,3; kələmdə birələrə və yarpaqyeyənə qarşı –

1l/ha; dən ambarlarını dərmanlamaq üçün – 0,5ml/m2, dənləri dən ambarlarına

daşıdıqda 16 mq/t.

Aktellik preparatını təcrübə- təsərrüfatlarında xiyarda, pamidorda, bibərdə,

badımcanda, bəzək bitkilərində açıq sahədə tətbiq etməyə icazə verilir, məsarifi –

0,3-1,5l/ha, örtülü şəraitdə - 2,4-6l/ha, kompleks zərərvericilərə qarşı; moruqda-bö-

cəklərə, mənənələrə, yarpaq bükənə qarşı; üzüm tənəyinə - yarpaq bükənə, fillok-

seranın yarpaq formasına, unla yastıcalara qarşı-0,6-3. Sitrusda yastıcalara, ağ

qanadlılara, yalançı yastıcalara qarşı – 6-10; çəltikdə mənənələrə - 1,4-4,5 və güvə-

lərə - 3-9; yoncada kompleks zərərvericələrə qarşı – 1l/ha.

Örtülü şəraitdə tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 3 gün qalmış, gilas-

da – 15, digər bitkilərdə - 20 gün məhsul yığımına qalmışdır.

Xiyarda, pamidorda, bibərdə, badımcanda, bəzək bitkilərində preparatın tət-

biqinə 4 dəfə, digər bitkilərdə - 2 dəfə icazə verilir. Tərəvəzdə və şəkər çugun-

durunda qalıq miqdarı 0,2mq/kq; giləmeyvədə preparatın qalığına icazə verilmir.

Karbofos - /malation/.

Rənksiz mayedir, qaynama temperaturu 1200C, üzvi həlledicilərərdə yaxşı

həl olur. Karbofos – kontakt təsirli insektisid və akarisidir. Qısa müddətli müha-

fizəedici və dərin təsirlidir. Karbofos zərərvericilərə qarşı güclü toksikidir . Həşə-

79

ratın orqanizmində toksiki maddəyə çevrilir.Bu preparat əsasən sorucu ağız apara-

tına malik olan həşəratlara, gənələrə qarşı tətbiq edilir.

İnsanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı orta toksikidir, (ÖD50- 450-1300

mq/kq). Sənayə preparatın 50%-li k.e. istehsal edir. Meyvə ağaclarında və gilə

meyvələrdə üzümlüklərdə - mənənələrə, gənələrə, unlu yastıcaların kiçik yaşlı sür-

fələrinə, yastıcalara, güvələrə və sərtqanadlılara qarşı 0,2-0,3%-li kəsafətlikdə pre-

parata görə tətbiq edilir, məsarif norması 1-3l/ha; sitrus və çayda – 3,6-4,8; bostan

bitkilərində - 0,4-2,4l/ha; xiyarda və pomidorda örtülü şəraitdə preparata görə 0,05-

0,15%, məsarif norması – 2,4-3,6l/ha.

Tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 20 gün qalmışdır. Giləmeyvələri

məhsul vermə dövründə, çayda yarpaq yığımında və yiğımı gedən plantasiyalarda

karbofosun tətbiqinə icazə verilmir. Meyvə bağlarında, xiyarda və pomidorda örtü-

lü şəraitdə 3 dəfə, digər bitkilərdə 2 dəfə tətbiq edilir. Tərəvəz və meyvədə qalıq

miqdarına 0,1mq/kq icazə verilir.

Sidial - /etoksikarbonil/ benzil-ditiofosfat.

Yağlı mayedir, kəskin iyli olub, suda pis, üzvi həlledicilərdə isə yaxşı həll

olur, 1200C temperaturda parçalanır. Tətbiq etdikdə bitkinin yarpaqlarına və mey-

vələrin toxumlarına daxil olur. Bitkilərdə 20-25 gen müddətində, sitrusların qabıq-

larında 25 ay müddətində qalır. Tövsiyyə edilən konsentrasiyada bitkilərdə yanıq

əmələ gətirmir.

Sidial – insektisid və akarisiddir, bağırsaq kontakt, uzun müddət mühafizə

təsirlidir. Sorucu həşəratlara (gənələrə, mənənələrə,koksidlərə) və gəmiricilərə

(meyvəyeyənin sürfələrinə yarpaq bükən və. s) arılara, entomofoqlara qarşı güclü

toksikidir. Müəyyən həşəratlara qarşı reppelent xassəlidir. İnsan və heyvanlara

qarşı yüksək toksikidir (ÖD50 siçovullara 172mq/kq). Həşəratlarla mübarizədə

50%-li k.e. tətbiq edilir. Almada, armudda, gəvalıda və şaftalıda meyvəyryənə qar-

şı 0,2% konsentrasiyada, yastıcaların brodyaşkalarına və yalançı yastıcalara qarşı

tətbiq edilir; üzümdə - üzüm yarpaq bükənə və unlu yastıcanın sürfələrinə qarşı

tətbiq edilir. Məsarif norması 2-6 l/ha. Çayda – 4-10 l/ha, gilasda, gavalıda – 1,2-3

80

l/ha, sitrusda – 4-6 l/ha. Tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 30 gün qal-

mışdır. Sitrus bitkilərində tətbiqi qadağandır. Meyvədə qalıq miqdarı 0,1 mq/kq.

Fosfamid - /dimetoad, roqor Bi-58, famidofos/.

Ağ krisstalik maddədir, ərimə temperaturu 51-520C, suda yaxşı həll olur.

Fosfamidi saxladıqda toksiklik təsirini tez dəyişir. Bitki səthində ultrabənövşəyi

şuaların təsirindən preparat tez parçalanır, ancaq daxildə toksiki təsirini 20 gün

müddətində saxlayır. Bitkilərin yarpaqlarından və kök sistemindən asan daxil ola-

raq sistem təsir edir, toxumalarda insektisid zəif parçalanır. Tövsiyyə edilən doza-

da tətbiq etdikdə bitkiləri zədələmir. Konsentrasiyasını artırdıqda fitosid təsir edir.

Fosfamid – insektisid və akarisiddir, qısa müddət mühafizə edici və sistem

təsirlidir. Mühafizə müddəti 15-20 gündür. Əsasən sorucu və minalayıcı həşərat-

lara qarşı yüksək toksikidir. İnsan və itiqanlı heyvanlara qarşı fosfamid orta tok-

sikidir. /ÖD50-230m/kq/ zəif kumulyativ təsirlidir. K/t 40%-li konsentrat emulsiyası

tətbiq edilir. Pambıqda tor gənəsinə, mənənə və tripslərə qarşı 0,1-0,2%-li konsen-

trasiyada tətbiq edilir. Preparatın məsarif norması 1,5-2,5l/ha; toxumluq tərəvəz

sahələrində, şəkər-yem çuğundurunda mənənə, minalayıcı milçək, zərərli bağacığa,

pamidorda və bostan bitkilərində mənənələrə qarşı – 0,7-1,5; toxumluq kartof

sahələrində - kartof güvəsinə - 1,5-2 l/ha.

Meyvə və sitrus bitkilərində - mənənə, yastıca, birə, sitrus ağ qanadlı kəpə-

nəyə, mişarlayıcıların sürfələrinə, yarpaq bükənə, meyvəyeyənə, güvələrə, yastıca-

lara, yalançı yastıcalara və unlu yastıcalara qarşı preparat 0,1-0,2% konsen-

trasiyada; üzümün tor gənəsinə, unlu yastıcaların sürfələrinə gənələrə və yalançı

gənələrə - 0,15-0,2%-li tətbiq edilir. Məsarif norması 0,8-6l/ha.

Fosfamid preparatı 1,6%-li dənəvərləşdirilmiş halda da tətbiq edilir. Belə

halda fosfamid uzunburuna qarşı toxumlarla birgə cərgələrə səpilir, 100-150 kq/ha.

Yazlıq buğda, arpa əkilən sahələrində kompleks zərərvericilərə qarşı 50

kq/ha tətbiq edilir. Fosfamid preparatını giləmeyvələrə və meyvə bağlarında cərgə-

lər arasında becərilən giləmeyvələrə, tərəvəzdə tətbiq etməyə icazə verilmir. Pam-

bıqda preparatın tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 15 gün digər bitkilərdə -

81

30 gün qalmış dayandırılır. Fosfamidin qalıq miqdarı meyvədə və sitrusda 0,4

mq/kq. Əksər bitkilərdə 2 dəfə tətbiq etməyə icazə verilir.

Antio - /formotion/.

Ağ kristallik maddədir, ərimə temperaturu 20-260C, suda pis, üzvi həlledici-

lərdə yaxşı həll olur. Bitkilərin səthində və daxilində antio tez parçalanır. Tövsiyyə

edilən doza bitkilərə mənfi təsir etmir. Preparat gənələrə, sorucu və minalayıcı

həşəratlara, milçəklərin müxtəlif yaşda olan sürfələrinə, mişarlayıcılara və sərt-

qanadlılara qarşı yüksək toksikidir. Antio insan və istiqanlı heyvanlara qarşı orta

toksikidir. (ÖD50 siçovullara 350mq/kq) kumulyativ təsirlidir. Preparat 25%-li k.e.

halında istehsal edilir. Preparat 0,3-0,4%-li konsentrasiyada pambıqda tor gə-

nəsinə, tripsə və mənənəyə qarşı tətbiq edilir, məsarif norması 2-2,5 l/ha, meyvədə,

sitrusda və kələmdə kompleks zərərvericilərə qarşı 0,1-0,2%-li, üzümdə gənələrə

və unlu yasgənələrın sürfələrinə - 0,2%-li, çay plantasiyaların- -da çay güvəsinə,

mənənəsinə - 0,1-0,2% kəsafətlikdə tətbiq edilir.

Almada,armudda, gavalıda,gilasda və üzümdə preparatın məsarif norması -

1,2-4 l/ha; sitrusda – 2,2-6; kələmdə - 0,8-1; çayda - 5-6; narda- 2,4-3,6 l/ha. Tətbi-

qinin axırıncı vaxtı məhsulun yığımına 20 gün qalmışdır. Ərzaqda preparatın qalıq

miqdarı 0,2 mq/kq. Pambıqda, meyvə bitkilərində - 3, digər bitkilərdə -2 dəfə

vegetasiya müddətində tətbiq edilir.

Fozalon - /benzofosfat,zolon/.

Ağ kristallik maddədir, sarımsaq iyli, ərimə temperaturu 45-470C, uçucu

deyil. Suda pis, üzvi həlledicilərdə isə yaxşı həll olur. Fozalon turş və neytral mü-

hitdə davamlıdır. Bitkilərin daxilində 30 gün toksiki təsirini saxlayır.

Fozalon kutikuldan daxil olaraq meyvələrin qabığına və yarpaqlarının kuti-

kulunda toplanır. Preparat bitkilərin daxilində hərəkət etmir.

Fozalon – kontakt, bağırsaq təsirli insektisid və akarisiddir. Uzunmüddət

mühafizə təsirinə malikdir. Preparat gəmirici, minalayıcı və sorucu həşəratlara qa-

rşı yüksək toksikidir, arılara və mişarlayıcıların yalançı tırtırlarına qarşı zəif

toksikidir.

82

Fozalon insan və itiqanlı heyvanlara qarşı yüksək toksikidir (ÖD50 – 108

mq/kq). Fozalon preparatının sənaye tərəfindən 35%-li k.e. və 30%-li islanan tozu

istehsal olunur. Preparatın 0,2%-li konsentrasiyası meyvə ağaclarında meyvəyeyə-

nə, yarpaq bükənə, amerika ağ kəpənəyinə, həlqəvi və tərsinə ipək sarıyana, mə-

nənələrə,gənələrə, yastıcalara qarşı, sitrus bitkilərində qırmızı sitrus gənəsinə, ağ

qanadlı kəpənəklərə, kaliforniya və yapon çöpvari yastıcaya, sitrus yalançı yastıca-

ya, üzümdə salxım yarpaqbükənə, tor gənəsinə, koksidlərin sürfələrinə qarşı tətbiq

edilir. Məsarif norması təsiredici maddəyə görə almada və armudda – 0,3-1; üzüm-

də - 0,4-1; sitruslarda – 1,4-21kq/ha.

İslanan tozu /benzofosfat/ müxtəlif zərərvericilərə qarşı təsiredici maddə he-

sabı ilə o cümlədən pambıqda – pambıq sovkasına və tor gənəsinə qarşı 0,9-1; kar-

tofda, pamidorda və badımcanda – 0,5-0,7; ərikdə mənənələrə, güvələrə, yarpaq

bükənə - 0,7-0,84; şaftalıda meyvəyeyənə - 0,84; kələmdə - 0,5-1l/ha tətbiq olunur.

Meyvə və sitrusda tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 40 gün qalmış,

digər bitkilərdə 30 gündür. Əksər bitkilərdə 2 dəfə, pambıqda, almada, armudda –

4 dəfə, şaftalıda – 2-4 dəfə çiləmə aparılır. Qalıq miqdarı 0,2 mq/kq.

Mövzu 9. Sintetik piritroidlər, nitrofenollar, mineral yağlar vərodentisidlərin tətbiqi obyektləri

Plan:

1. Mineral yağlar

2. Fumiqantların tətbiqi qaydaları

3. Attraktanlar repellentlər və hemosterilyantlar

Ədəbiyyat

1.Г.С.Груздев – «Химическая защита растений» Москва 1987

2. İ.H.Cəfərov – “Fitoterapiya” Bakı 2002

83

Mövzu 9. Sintetik piritroidlər, nitrofenollar, mineral yağlar vərodentisidlərin tətbiqi obyektləri

Sintetik piritroidlər

Bu qrupdan olan insektisidlər struktur quruluşuna və təsir mexanizminə görə

təbii şəraitdə bitki tərkibində olan piretridlərlə uyğun oduqlarına görə belə adla-

nırlar. Piretroidlər yüksək insektisid təsirlidirlər. Sintez edilmiş piretroidlər lipofil

maddədir, suda həll olmur. Belə xassələrinə görə həşəratlara tez təsir edirlər. Tə-

miz halda – yapışqan məhluldurlar, qaynama temperaturları yüksəkdir. Tətbiq edi-

lən obyekt üzərində buxarlanması zəif gedir. Məsələn,permetrin 29 gün müddətin-

də buxarlanır və tətbiq obyektindən yox olur, tiodan isə 2,5 günə. Günəş şuasına

qarşı uzun müddət sabit qalırlar. Piretroidlər torpaqda zəif hərəkət edir, bitkilərə

mənfi təsir etmirlər. Bu preparatlar bitkilərə daxil olmur.

Sintetik piretroidlər – kontakt və bağırsaq təsirli insektisidlərdir. Preparatlar

əsasən sərtqanadlılara, böcəklərə,milçəklərə, tüfeyli heyvanlara qarşı tətbiq edilir.

Piretroidlər həşəratların orqanizminə daxil olduqda onların sinir sisteminə təsir

edir. Bu insektisidlər orta və zəif toksiki birləşmələrdir. Qalıq miqdarı ərzaqda

müəyyən edilməmişdir. Tətbiq edilən piretroidlər aşağıda geyd edilir.

Permetrin (ambuş, korsar, anametrin-N, talkord).

Ancaq yağlı mayedir, zəif iyli olub, üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur.

Permetrin – kontakt – bağırsaq təsirli insektisiddir, mühəfizə müddəti 15

gündür. Gəmrici və sorucu həşəratlara qarşı yüksək səmərəlidir, arılara qarşı təhlü-

kəlidir.

İnsanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı zəif toksikidir. (ÖD50 4000 mq/kq).

Permetrin 25%-li k.e. halında istehsal edilir; 50%-li k.e. /korsar/. Pambıqda pam-

bıq sovkasına, ağ kəpənəyə qarşı 0,2 məsarif norması t.m. hesablı üzümdə - yar-

paq bükənə - 0,2-0,3; almada – alma meyvəyeyəninə, qızılgözə, mənənəyə, güvəyə

qarşı -0,25-0,5; gilas-milçəyinə - 0,1-0,15; kələmdə-sovkaya, güvəyə ağ kəpənəyə

qarşı – 0,125 kq/ha.

84

Ambuş – pambıqda birələrə, gəmirici sovkalara qarşı – 0,6 l/ha, mənənələrə

- 0,4; kartofda kolorada böcəyinə, güvəyə - 0,2; çiyələmdə - uzunburna, yarpaq ye-

yənə, yarpaq bükənə mişarlayıcılara qarşı 1/ha. Preparat üzümdə 5 dəfə, pambıq-

da, xiyarda, pamidorda – tətbiq 4 dəfədən çox olmaz, digər bitkilərdə 2 dəfə;

gilasda, çiyələmdə - 1dəfə. Tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına pambıqda,

gilasda 15 gün, üzümdə 25 gün; örtülü şəraitdə 3 gün, digər bitkilərdə - 20 gün mə-

hsul yığımına qalmışdır.

Sipermetrin / simbuş, ripkord, şerpa/.

Mühafizə müddəti 10-15 gündür. İnsanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı

ortatoksikidir. (ÖD50 - 250-300mq/kq) 40%-li k.e. (ripkord); 10%-li (simbuş);

20%-li (nurell), 25%-li (simbuş) istehsal edilir. Təsiredici maddə hesabı ilə prepa-

ratın məsarifi pambıqda ağ kəpənəyə, mənənəyə,birələrə, gəmrici və pambıq sov-

kasına qarşı – 0,05-0,08; almada- meyvəyeyənə, yarpaq bükənə - 0,04-0,08; üzüm-

də yarpaq bükənə - 0,06-0,09; kələmdə gəmrici həşəratlara, kartofda kolorada

böcəyinə qarşı – 0,04; mənənəyə - 0,02; xiyarda və pomidorda örtülü şəraitdə ağ

kəpənəyə qarşı – 0,3-0,4 l/ha. Almada və üzümdə 3 dəfə tətbiq edilir, pambıqda 4

dəfə, tərəvəzdə 2 dəfə. Tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına kələmdə, kartofda

20 gün, üzümdə 25 gün, pambıqda 20 gün qalmışdır.

Sumisidin (fenvalerat).

Dörd izomeri var. Təmiz halda açıq rənkli mayedir, zəif iylidir, üzvi həlledi-

cilərdə yaxşı həll olur.

Sumisidin – kontakt - bağırsaq təsirli insektisiddir. Mühafizəedici təsiri 15

gündür, gəmrici həşəratlara qarşı yüksək səmərəlidir. Arılara qarşı toksikidir. İn-

sanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı ortatoksikidir (ÖD50 siçovullara 45 mq/kq).

Məsarif norması pambıqda gəmrici sovkalara qarşı – 0,6 l/ha; mənənələrə, birələrə

- 0,4-0,5 l/ha. Vegetasiya müddətində 2 dəfə tətbiq edilir: yem üçün yoncada uzun-

burna, birələrə, mənənələrə, sovkalara qarşı – 0,5 l/ha.

Sumisidinin 20%-li konsentrat emulsiyası təcrübə - təsərrüfatlarında pam-

bıqda – pambıq sovkasına və ağ qanadlı kəpənəyə - 0,6 l/ha; kartofda və kələmdə

kompleks zərərvericilərə - 0,3; çayda mənənəyə - 3-4; güvəyə qarşı – 6-8; almada -85

meyvəyeyənə və yarpaqbükənə qarşı 0,3-1; xiyarda mənənəyə qarşı – 1-2,5; qara-

ğatda mənənələrə, yarpaq bükənlərə və toxumluq otlarda – 0,3-0,6; raps bitkisində

kompleks zərərvericilərə qarşı – 0,3 l/ha.

Pambıqda, almada vegetasiya müddətində 4, digər bitkilərdə 2 dəfə tətbiq

edirlər. Tətbiqinin axırıncı vaxtı qarağatda və üzümdə məhsul yığımına 45 digər

bitkilərdə - 20 gün qalmış dayandırılır.

Nitrofenollar.

Nitrofenollar bioloji fəal maddələrdir. Onlar həşəratlar, bakterialar, yaşıl bit-

kilərin bütün inkişaf fazasında köbələklərə və istiqanlı heyvanlara qarşı yüksək

toksikidirlər. Nitrofenollar hərtərəfli təsir xassəsinə malikdirlər, onlar orqanizmə

daxil olduqda tənəffüz prosesinin fosforlaşmasına təsir edir, aralıq məhsulları

hidrolizə uğradır və tənəffüs zəncirində baş verən reaksiyalarda ATF- in hidrolizini

stimulə edir. Bitki və heyvanlar üçün bu proseslər ümümi olduğuna körə nitrofe-

nolların toksikliyi orqanizmə daxil və azad olma sürətindən asılıdır.

Nitrofenolların zəhərsizləşməsi nitroqrupların aminoqruplara bərpa olması

və həlqənin dağılması nəticəsində olur. Bu birləşmələr insanlara və istiqanlı hey-

vanlara qarşı yüksək və ortatoksikidir. Nitrofenollar xroniki toksiki və dəridə yü-

ksək toplanma təsirlidirlər. Zərərvericilərlə mübarizədə nitrofenollardan XIX əsrdə

tətbiq etməyə başlamışlar. XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq onları selektiv

kontakt herbisid kimi tətbiq edirdilər.

Müxtəlif nitrofenol birləşmələrinin insektisid, malyüskisid, nematosid, viru-

soid, funqisid, herbisid və defolyant xassələri öyrənilmişdir. Nitrofenollar – fenol-

larla müvafiq əsasların birləşməsi nəticəsində alılnır. Erkən yazda kökləyici fun-

gisid, insektisid və herbisid kimi əsasən qeyd edilən preparatlar tətbiq edilir: dini-

trokrezolun sulu məhlulu /DNOK/ nitrafenin sulu məhlulu /alkil-fenolun nitirləşdi-

rilmiş natrium duzu/.

DNOK /dinitroortokrezol, DİNOK/.

Sarı kristallik maddədir, ərimə temperaturu 86,40C. Suda pis, üzvi həll edici-

lərdə yaxşı həll olur. Üzvi aminlərlə, ammonyakla, qələvilərlə duz əmələ gətirir və

həmin birləşmələr suda həll olur, quru halda isə partlayıcı xassəyə malikdirlər. 86

DNOK davamlıdır, tətbiq obyekti üzərində qalması meterioloji şəraitlə əlaqə-

dardır. Torpaqda isə nisbətən tez parçalanır, bərpa prosesləri nəticəsində dağılır.

Preparat yaşıl bitkilərdə,yaniq əmələ gətirir, xüsusə iki ləpəlilərdə. Ona qarşı

açılan gözlər, cavan zoğlar, rüşeym və qönçələr xüsusilə çox həssasdırlar. İstirahət

dövründə cavan yaşlı ağacları dərmanladıqda da böyümə prosesinin dayanması və

cavan qabığın yanması müşahidə edilir.

Havanın temperaturu artdıqda bitkilərə qarşı preparatın toksikliyi artır.

DNOK-kontakt təsirli insektisiddir, qışlayan zərərvericiləri (yastıcaları, mənənə-

lərin yumurtalarını, gənələri) məhv edir. Preparat funqisid və herbisid təsirə də ma-

likdir. İnsanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı yüksək toksikidir (ÖD50 siçovullara

40-45 mq/kq). İfadəli,kumulyativ xassəli və dəridə toplanaraq toksiki təsirlidir.

Orqanizmə tənəffüz yolundan, mədə-bağırsaqdan, zədələnmiş dəridən və selikli

qişadan daxil ola bilər.

Orqanizmdə uzun müddət qalaraq xroniki zəhərlənməyə səbəb olur.

DNOK dəri örtüyünü və paltarları sarı rəngə boyayır. Zəhərlənmənin əla-

mətləri saç və əllərin dərisi tunc rənkdə olur. Təziq və ürəyin fəaliyyəti kəskin aşa-

ğı düşür.

Sənaye 40%-li suda həlll olan ammonium duzunun 2,4-dinitro-6 – metilfe-

nolunu istehsal edir.

Preparatın partlayıcı xassəsini azaltmaq məqsədilə qeyri üzvi durulaşdırıcı

maddə əlavə əedir (natrium sulfat ya da ammonium sulfat, sidik cövhəri və. s) .

preparat meyvə ağaclarında, üzüm tənəyində, qarağatda və quş üzümündə mənənə-

lərin yumurtalarına, ballıca və gənələrə, yastıcalara, yalançı yastıcala qarşı tətbiq

edilir. Bitkilərin istirahət dövründə 1%-li məhlulla çiləmə aparılır. Preparatın mə-

sarif norması 8-20 kq/ha. Dərmanlanmanın aparılma vaxtına riayət edilməlidir,

çünki əks halda müəyyən budaqlar, tumurcuqlar ya da bütün ağaclar məhv ola bi-

lər. Çiləmə zamanı havanın temperaturu 200C yuxarı olmamalıdır. DNOK prepre-

patının ərzaqda qalıq miqdarına icazə verilmir.

87

Nitrafen. Şist fenollarını nitirləşdirmə yolu ilə alınır. Preparatın texniki

məhsulu – tünd qonur rənkli pasta halında olan kütlədir, kəskin karbol turşusu iyli-

dir. Suda yaxşı həll olur.

Kimyəvi xassəsinə və bioloji fəallığına ğörə dinitroortokrezola müvafiqdir,

ancaq zəif insektisid və güclü funqisid xassəlidir. /Yalançı unlu şeh xəstəliyini tö-

rədən köbələklərin qışlayan mərhələsini məhv edir/ və insanlara qarşı zəif toksiki-

dir.

Sənaye preparatın 60%-li pastasını istehsal edir. Erkən yazda, tumurcuqlar

açılmamış, preparatlar bağlarda, üzüm tənəklərində və giləmeyvələrdə 2-3%-li

məhlul halında çiləmə üsulu ilə tətbiq edilir. Nitrafenin məsarif norması 30-60

kq/ha. Preparat mənənələrin yumurtalarını, gənələri, yastıcaları və xəstəlik törədi-

cilərini məhv edir ( almada və armudda dəmgil,üzümdə mildyu, qarağatda antra-

knoz və septorioz, quş üzümündə unlu şeh). Preparat kontakt herbisid kimi birillik

alaq otlarına qarşı tətbiq edilir. İnsanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı nitrafen orta-

toksikidir (ÖD50 siçovullara 800 mq/kq). Digər nitrofenollar nisbətən heyvan

orqanizmində uzun müddət qalır. Nitrofenin qida məhsullarında qalıq miqdarına

icazə verilmir.

Mineral yağlar:

Qeyd edilən preparatlar vazelin yağının əsasında insektoakarisid kimi tətbiq

edilir: 30, M.M.E.(Z 60 qr/l). Bu preparatlar tətbi edilir yastıcaların qışlayan inkişaf

mərhələlərinə, yalançı yastıcalara, gənələrə, mənənələrə, ballıcalara və s.

zərərvericilərə qarşı, hansılar ki, açıq halda meyvə ağaclarında, sitruslarda, bəzək

bitkilərində və üzüm tənəyində yerləşirlər. Preparat çiləmə üsulu ilə tətbiq edilir.

Yazda tumurcuqlar açılana qədər temperatur +40C aşağı olmalıdır(kökləyici

çiləmə). Alma və armudda yastıcaların bir və iki nəslinin sürfələrinə qarşı

çiləməni yayda da aparılmasına icazə verilir. Preparat 30 həşərat və gənələri yağlı

(tələdə) ilə örtülür və onları məhv edirlər.İnsanlara və istiqanlı heyvanlara arşı

preparat dəridə ifadəli toksiki təsirlidir, onlarla işləyərkən mühafizə edici pasta və

mazlardan istifadə etmək lazımdır. Preparat aerozol formada tənəffüs orqanlarına

88

düşdükdə qıcıqlandırıcı təsir edir. Yüksək məsarif normada (40-100kq/ha) tətbiq

edildikdə meyvə ağaclarında preparat 30 aqrosenozu çirkləndirir. Arılara qarşı

təhlükəkidir.

Preparatın məsarif norması

Bitki işlənən obyekt Zərərli obyekt Preparatın tətbiq üsulu, vaxtı

Gözləmə vaxtı, çiləmələrin miq.

5 qr/m3 Boş taxıl saxlanılan bina

Fumiqazisiya havanın temperaturu +150C yuxarı olmamalıdır

9q\t Dən ərzaq üçün toxumluq, mal-qara üçün yem anbarlarında dən topaları, elevatorlarda silos kütləsi 200ton çox olmamaq şərti ilə topaların hündürlüyü 2,5m qədər, çəkilmiş kisələr plyonka altında

Ehtiyat qida maddələrinin zərərvericiləri(dənlərdən başqa)

Ekspozisiya 5 sutqa taxılın fumiqasiya temperatur +150C yuxarı olmalıdır.

Ekspozisiya 5 sutqa deqazlaşma 10 sutqadan az olmamalı realizasiya olması fosfinin qalığı MDY-dan yuxarı olmalıdır.

6 qr/m3 Un , krupa anbarlarda yad plyonka altında

Fumiqazisiya havanın temperaturu +150C yuxarı olmalıdır. Ekspozisiya5 sutqa deqazlaşma 2 sutqadan az olmalıdır

Fumiqant “Foskom”

İnsektisid və insekto akarisid, fumiqant geniş spketr təsirlidir.

Kəsafətliyi; 560 q/kq

Preparat forması həbdir(tabletka)

2000-ci ildən Rusiyada tətbiq edilir

Yüksək fumiqasiya fəallığa malikdir

Taxılın, Taxıl məhsullarının, anbarlarının dezinfeksiyasının qısa müddətə

təmin edir.

89

Ən çətin daxil olan yerlərdə anbar zərərvericilərinə təsir edir.

İşlənənə ərzaqın keyfiyyətinə təsir etmir.

Toxumların cücərmə qabiliyyətinə təsir etmir.

Fitotoksiki deyil.

Alyum. Fosid 560q/kq – qumiqantdır

Fosfid. (TAБ) həbdir.

Geniş yayılmış səmərəli fumiqantdır.

Təsiredici maddənin kəsafətliyi: 560q/kq alüminium fosfiddir.

Tətbiq edilir anbarlarda, ərzaq saxlanan anbarlarda, gəmilərdə, qatarlarda

anbar zərərvericilərinə qarşı

Dərmanlanan ərzağın keyfiyyətinə təsir etmir.

Tətbiq reqlamentləri

Fumiqantlar

Fumiqantlar- zərərli orqanizmlərə qaz formasında təsir edən, pestisidlərdir.

Onlar əsasən təhlükəli (karantin) və kontakt – bağırsaq təsirli pestisidlər çətin daxil

olan obyektlərdə zərərvericilərə qarşı tətbiq edilir.

Fumiqasiya zamanı zərərvericilərin bütün inkişaf mərhələləri məhv olur.

Fumiqantların səmərəliliyini artırmaq üçün, əsasən zərərverici diapuzaya ya da

soyuqdan donmuş halda olduqda, onların tərkibinə karbon qazı əlavə edirlər və

tənəffüs prosesinin intensivliyini sürətləndirir. Müvafiq olaraq fumiqasiya

nəticələrini artırır. Fumiqantların təsiri temperatur artdıqca artıq, çünki

zərərvericilərin tənəffüs prosesi intensivləşir və qazın təzyiqi artır.

Bu və digər fumiqantlarla, pumiqasiya etdikdə yaşıl bitkiləri, əkin

materiallarını, toxumları, qida məhsullarını, onların fitotoksikliyi dərmanlanan

materialda üzvi birləşmələrlə əlaqəyə girməsi ilə bağlıdır.

Hal hazırda fumiqant kimi metil brom (metilbromat) tətbiq edilir.

Metil brom (metilbromat)

Metil bromat CH3B2-qazdır, xüsusu çəkisi havadakından azdır. Ona görə

(topalara) və sorpsiya xassəli materiallara yaxşı daxil olur. Preparat bitki mənşəli 90

zülallarla kimyəvi əlaqəyə girə bilər, ancaq tövsiyə edilən kəsafətlikdə tətbiq

etdikdə əkim materialına, toxumlara və meyvələrin keyfiyyətinə təsir etmir.

Fumiqasiya bir neçə növ olur: bunların fumiqasiyası, kamerada fumiqasiya,

palatka aktında fumiqasiya, istixanaların fumiqasiyası, torpağın fumiqasiyası.

Binaları fumiqasiyadan sonra preparatın qalıqlardan təmizləmək üçün, həmin

bunlar havalandırılır və dərmanlanan ərzaqda qalığı uçur, yalnız üzərində qeyri-

üzvi formidlərin qalığı qalır, onun miqdarı tətbiq edilən preparatdan və

ekspozisiyadan asılıdır. Metilli – brom sinir sisteminə təsir edir.

Zərərvericilərə və gənələrə preparatın toksiki təsiri yüksək toksikliyi ilə

bağlıdır və onların sulfgidril qrupu olan fermenlərə təsiri nəticədə oksidləşmə

prosesində bərpaetmə reaksiyaları qulikarbon mübarizəsi pozulur.

Preparatın təsiredici maddəsi sıxlaşdırılmış qaz formasında metal balonda

yerləşdirilir.

Tətbiq edilir: ehtiyat maddələrin zərərvericilərinə, karantin zərərvericilərə,

bitkilərin kompleks torpaq zərərvericilərinə qarşı, mühafizə olunan qruntda və əkin

materiallarının zərərvericilərinə qarşı.

Metilli-brom yüksək toksikim olduğuna görə fumiqasiya işlərini xüsusi təlim

keçmiş mütəxəssislər aparır. İşləyən zaman əleyhqazlardan mühafizə

geyimlərindən istifadə edirlər.

Metil-bromla aşağıda qeyd edilən mühafizə tədbirləri həyata keçirilir:

1.Dən saxlanan anbarlarda və dən emal olan binalarında dezinfeksiya etmək

üçün fumiqasiya aparılır, məsarif norması 20-25q/m3;

2.Ərzaq saxlanan anbarlarda və yem üçün dənli-paxlalı bitkilərin toxumları,

un, krupa və boş anbarlar fumiqasiya olur, məsarif norması 2q/m3 gəmiricilərlə

mübarizədə;

3.Dənli taxıl, paxlalıların toxumlarını, unu, krupanı və kombikorma

fumiqasiya edirlər, məsarif norması 20-108q/m3 ehtiyat qida maddələrində

zərərvericiləri məhv etmək üçün;

91

4.K/t məhsullarını (ərzağı) toxumları və digər bitki materiallarını,

yükdaşıyan gəmiləri təhlükəli zərərvericilərdən və karantin obyektlərdən mühafizə

etmək məqsədi ilə fumiqasiya edirlər, preparatın məsarif norması 20-100q/m3.

Qeyd edilənlərdən başqa metabromla istixana-parniklərin torpaqlarında qeyd

edilənlərdən istixana-parniklərin torpaqlarını da fumiqasiya edirlər. məsarif

norması 50q/m3 eyni zamanda əkin materialını da, məsarif norması 30-60q/m3.

Metil brom əkin materiallarına, çəyirdəkli meyvələrə soğanmaqlı bitkilərə

qarşı, tumlu meyvələrə nisbətən fitotoksikidir. Əkin materiallarına preparatın

fitotoksiki təsirini azaltmaq üçün onun tərkibinə nəmləndirilir mis torpaq əlavə

edirlər.

Metil bromun kütləsini azaltmaq məqsədilə tətbiq edilən preparatın tərkibinə

3-8% Ca2 qazının karbon dioksidini əlavə edirlər. Preparatın havanın işçi

zonasında icarə verilən qalıq miqdarı 1mq/m3 dünya təcrübələrində metil broidi

fosfin preparatı ilə əvəz edirlər.

Fosfinlər

Fosfinlərə fumiqantlar daxildir. Fumiqant alüminium AlP və maqnezium

fosfid Md.P. Onların toksiki təsiri nəmlik olduqda ya da turşuların təsirindən

hidrogenli fosforun əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır. Bu birləşmələr bir çox

zərərvericilər üçün zəhərdir. Fosfinlər metil bromiddən fərqli olaraq karbid

sarımsaq iylidir, havada kəsafətliyi 0,03-0,09 q/m3 olduqda

Rusiyada alyüminium fosfidin əsasında tətbiq edilir klikfos və onun analoqu

olan fostoksin, fostek və s. maqniy fosfidin əsasında hazırlanır- maqtoksin

plastinlər ya da Degesa lentləri Fosfinlər müxtəlif preparat formalarında istehsal

olur: həb qranula, plastinkalar xırda həbin, plenka və s. Bir həbin kütləsi 3q.

Olmaqla 1q-a (yaxın hidrogenli ftor ) fumiqant əmələ gəlir, xırda həblərin kütləsi

0,6q-0,2q fumiqant əmələ gətirir.

Preparatlar tətbiq edilir taxıl saxlanan anbarların fumiqasiyası üçün, məsarif

norması 6q/m3, qurudulmuş tərəvəz saxlanan anbarlarda, yayda plyonkaların

altında fumiqasiya etdikdə məsarif norma 5q/m3, un və krupa olan anbarlarda da 92

yayda plenka altında 6q/m3. Gəmilərdə dənli-taxıl bitkilərinin dənləri, soyanın

paxlaları dərmanlanır.

Kameralarda fumiqasiya geniş tətbiq edilir. Havanın temperaturu +130C

olduqda, ekspozisiyanın müddəti 3-5 gündür preparatdan asılı olaraq. Gəmilərdə

ekspozisiya yaradılır 10-16 günə qədər. Qazın təmizləmə müddəti 2-10 günə

qədərdir.

Fosfinlər metibromidlərdən fərqli olaraq işlənən materialda kimyəvi

birləşmələrinin qalığı olmur. Bununla bərabər onların molekullarının təmizlənməsi

üçün işlənən ərzaqdan istifadə etmək üçün keçməsi, müəyyən vaxtın keçməsi

lazımdır. Ona görə də dərmanlanan binaya tövsiyə edilən vaxtdan sonra daxil

olmaq olar. Fosfinlərlə işləyərkən onların dəriyə, gözə düşməsini gözləmək

lazımdır. Dərmanlanan ərzaqlar insanların işləməsinə havalandırma başa çatdıqdan

sonra icazə verilir, yəni havanın işçi zonasında icazə verilən miqdarda qalığı

0,1q/m3 olmalıdır.

Fumifas həb

Fumiqant geniş spektr təsirlidir.

Qısa müddətdə dizenfeksiya təsirlidir.

Yüksək fumiqasiyası fəallığına.

Dəırmanlanan ərzaqın keyfiyyətinə təsir etmir.

Təsir edici maddə alüminium fosfiddir, 560qr/kq.

Alüminium fosfid hidroliz olduqda 333,4q olaraq 1kq preparatdan fosfin

əmələ gəlir.

Preparat forması həbdir

Spektr fəallığı: fumifast tətbiq edilir həşəratlara və gənələrə qarşı: anbar

düyü , qarğıdalı uzunburunlarına, un böcəklərinə, xırda qırmızı unyeyənə, tünd

rəngli unyeyənə, dən mişarlayıcısı, tütün böcəyi, lobya dənyeyəni, kiçik un böcəyi,

anbar odlucası, dən güvəsi, anbar gənəsi, ev gənəsi, çuğundur gənələr. Preparat

anbarlara kənardan daxil olan gəmiricilərə də təsir edir. Preparatın təsiri qazın

kəsafətliyindən asılıdır, eyni zamanda temperaturdan, zərərvericinin növündən və

inkişaf mərhələsindən. 93

Fumifast tətbiq edilir məhsul saxlanan binalarda, anbarlarda, konteynerlərdə,

gəmilərdə və s. Bu preparatla fumiqasiyanın ilim bütün vaxtlarında tətbiq etmək

olar temperatur +150C yuxarı olmalıdır.

Pestisidlərin seçiciliyi toksikiliyi

Pestisidlərin seçici toksikliyi, yəni maddənin bir növ canlı orqanizmi

yoluxdurur (təsit edir) digərinə isə heç bir təsir etmir, hətta onlar hər ikisi təmasda

olsalar da. Pestisidlərin seçici toksikliyi müxtəlif növ həşəratlara, heyvanlara və

bitkilərə qarşı seçicilik əmsalı ilə qiymətləndirilir.

əm seç=ÖD50 bir növ üçün

ÖD50digər növüçün ;

Yüksək seçici maddələrin seçici əmsalı vahiddən xeyli yuxarı olur. Pestisidlər

xeyli bitkilərə, həşəratlara, göbələklərə, heyvanlara və insanlara qarşı zəif toksiki

olmalıdır. Bir çox hallarda ona nail olmaq çətindir, çünki xeyirli və zərərverən

orqanizmin biokimyəvi və fizioloji proseslərin təbiəti eynidir ya da zərərli növ

mühafizə edilən bitkinin daxilində yerləşir.

Seçici toksiki maddələr əsasən üç yolla təsir edə bilər: Zərərli növlər (əsasən)

o maddələri toplayır; ya da hüceyrələrin struktur quruluşu ilə əlaqəyə girir hansılar

ki, yalnız zərərli orqanizmdədir; ya da o yalnız hər hansı kimyəvi sistemi zədələyir,

hansı ki, zədəli növ üçün böyük həyatilik əhəmiyyətlidir, xeyirli üçün işə böyük

əhəmiyyətə malik deyil.

Toplanma nəticəsində seçicilik, göstərir ki, maddənin toksikiliyi həm xeyirli

və həm də zərərli orqanizm eynidir, ancaq zərərli orqanizmlər toksiki toplamaq

qabiliyyətinə malikdir.

Belə halda seçici toksiklik tətbiq edilən təsir edici maddənin xüsusiyyətlərinə

özünü aparması və zərərin daxil olma orqanizmin morfoloji quruluşuna, prosesinə

çevrilməsinə onun orqanizmdən azad olmasına əsasən müəyyənləşdirilir. Belə

94

toksikiliyi qismən nizamlama qucun pestisidlərin xüsusi preparat formaları

hazırlanır (qanunlar, mikrokapsullar) tətbiq edilir.

Kapman Ftalan fungisidlərin toksikiliyinin zəifliyi, bitkilərə qarşı onların bitki

hüceyrəsində zəif daxil olması ilə (2000-3000dəfə) inkişaf edən konidi və

göbələklərin spora nisbətən izah edilir. Müqayisədə bəzi fosfor üzvi birləşmələrdən

olan insektisidlər insanlar üşün zəif toksiki olması onunla izah edilir ki,

məməlilərin orqanizmdə həmin birləşmələr sürətlə toksiki olmayan maddələrə

parçalanır, həşəratların orqanizmində bu proses zəif gedir və molekullar fəallaşır

(bromofos, karbofos). Bir çox herbisidlərin (karbin, triazinin törəmələri) seçicilik

təsirin onunla müəyyənləşdirilir ki, müxtəlif bitkilərdə maddənin detotoksikasiya

prosesi müxtəlifdir. Zərərli və xeyirli orqanizmlər bir sıra sitoloji xüsusiyyətləri ilə

fərqlənirlər, bu isə seçiciliyin əsasını təşkil edir. Sinir sisteminə təsir edən zəhərlər,

bitkilərə qarşı zəif toksikidir, ancaq heyvanlar üçün toksikidir. Xloroplasları

bitkilərdə parçalayan maddələr, heyvanlar üçün toksiki deyil. Bakteriyaların

hüceyrə qlaflarının sintezini ingibirləşdirən antibiotiklər heyvan hüceyrələrinə və

insanlara toksiki təsir etmirlər, çünki onlarda elə qılaf yoxdur.

Belə ki, herbisidlər – treazinlərin və sidik cövhərinin törəmələrinin

tiokarbonatlar insanlar və istiqanlı heyvanlar üçün zəif toksikidir, çünki fotosintez

prosesinipozurlar, bu isə yalnız bitkilər üçün xarakterikdir.

Fosforüzvi insektisidlər və akarisidlər bitkilərin böyüməsinə və inkişafına

təsir etmir, çünki onlar sinir impulslarının sinoptik ötürülmə prosesini təmin edir,

bu isə bitkilər üçün xarakterik deyil.

Attraktantlar, repelentlər, hemosteriantlar.

Attraktant - həşaratları cəlb edən kimyavi maddələrə deyilir. Onlar bir neçə

hissəyə bölünürlər: qida attraktantları yumurta qoyulan yerə cəlb edənlər və cinsi.

Ən geniş yayılan qida attraktantlarıdır. Belə maddələrə daxildir üzvi birləş-

mələrin məhsulları zülallar fermentativ yolla hidroliz olan turşular və müxtəlif şirə-

lər. Təsir müddəti 4-7 gündür. Belə attraktantlar xüsusən səmərəli nəticə verir,

alma meyvəyeyəni, meksika meyvə milçəyi və s.həşaratları cəlb edirlər.

95

Yumurta yerinə cəlb edən maddələr çox azdır. Adətən həşaratlar yumurtala-

rını qida olan yerlərə qoyurlar. Əsasən sahib bitkilər attraktantlar ifraz edir və onla-

rı həmin həşaratlara qarşı mübarizədə istifadə edirlər. Məsələn, pambıqdan alınan

maddə pambıq uzunburununa, yoncadan alınan attraktant isə uzunburun qarşı

tətbiq edilir.

Cinsi attraktantlar cüzi dozada digər cinsdən olan fərdləri cəlb edir. Məsələn,

ipək sarıyan 10-12 mq maddə ifraz edərək 400 m məsafədən dişi fərdini cəlb edir.

Şam mişarlayıcısının dişi fərdisinin ifraz etdiyi maddə 5 gün müddətində 17,5 km

məsafədən 11000 erkək fərdi cəlb etmişdir. Hal-hazırda bir çox həşaratlar cinsi

attraktantlar ifraz edir, ancaq həmin maddələrin ifrazı bir qədər çətin olduğuna

görə k/t təbii attraktantlarıdan istifadə edilmir. Kimya sənayesi həmin maddələrin

əsasında sintetik cinsi attraktantlar sintez etmişlər. 20000 çox birləşmə sınaq

edilmişdir. Sənaye hal-hazırda metilevgenolmaddəsi istehsal edir.Həmin attraktant

şərq meyvə milçəyinə qarşı tətbiq edilir.

Attraktantları insektisidlərlə birlikdə bitkilərin kimyavi mühafizəsində geniş

tətbiq edirlər.

Repelentlər – qovucu xassəyə malik olan kimyavi maddələrdir. Bu preparat-

ları k/t bitkilərini gəmiricilərdən, quşlardan, həşaratlardan və gənələrdən mühafizə

etmək üçün də istifadə edilir. Repelentlər əsasən çox illik əkin sahələrində tətbiq

edilir. Ən fəal qovucu xassəyə malik olan maddələr aşağıdakılardır: aminlər, siklik

amidlər və kanifol.

Repelent maddə kimi aşağıdakı tərkibi tətbiq etməyi tövsiyyə edilmişdir:

1. Kanifol (denatura 1:1) həll olunmuş və üzərinə 60 qr skipidarda həll

edilmiş 50 qr naftalan əldvə edilir;

2. Haftalan emulsiyası : 1 l su, 0,35 kq sabun, 20-40 qr naftalin, 25-50 qr

skipidar, 10 qr mis kuporosu, 0,2 l bitki yağı;

3. HXCH qarışığı: 1 l su, 0,35kq sabun, 70 qr HXCH dustu, 0,1l bitki yağı.

Yuxarıda qeyd edilən qarışqları payızda, quru havada meyvə bağlarında gə-

miricilərə qarşı tətbiq edilir. Ağacların gövdəsinə və budaqlarına həmin qarışıqdan

96

yaxma üsulu ilə tətbiq edirlər. Repelent kimi bitkiləri quşlardan mühafizə etmək

üçün TMTD, sink fosfid, polikamfendən və s. istifadə edirlər.

İnsanları və heyvanları həşaratlardan və gənələrdən mühafizə etmək üçün di-

metilftalat, dibutilftalant və DETA istifadə edilir. Qeyd edilən repelentləri maz,

pasta, məhlul, emulsiya və aerozol halında tətbiq edirlər.

Nematosidlər.

Nematosidlər nematodlara qarşı tətbiq edilir. Bu preparatlar torpağa daxil

olaraq ətrafa eyni dərəcədə yayılır. Və əkilən toxumlara mənfi təsir etmir.

Preparatın təsir müddəti onların kimyavi xassəsindən, daxil olma sürətindən

və torpağa yayılmasından, torpağın fiziki-kimyavi, bioloji xüsusittətindən və iqlim

şəraitindən asılıdır. Nematosid kimi aşağıdakı preparatlar tətbiq edilir: karbation,

tiozon, DD, DD5 və üzvi fosfortərkibli birləşmə heterofos. Torpağın udma qa-

biliyyəti yaxşı olduğuna görə zəhər effektli olsun deyə preparatın məsarifi 2000

kq/hek olur.

Nematosidi torpağa verdikdə, onun hər tərəfə eyni dəracədə yaymaq lazım-

dır. Nematosidləri QAN-8 FP-4 markalı fumiqatorla vermək olar. Tətbiq edilmiş

nematosidlərin səmərəliyini artırmaq üçün həmin sahəni suvarırlar. Nematosidlər

bitkilərə pis təsir etdiklərinə görə onları səpindən və əkindən sonra ya da məhsul

yığımından sonra tətbiq edirlər.

Tiazon (dazomet) – kristallik maddədir, ərimə temperaturu 1050C, su da pis,

xloroforumda yaxşı həll olur. Tiazon müxtəlif patogen orqanizmləri məhv etmək

məqsədi ilə tətbiq edilir. Bu preparat kompleks təsirlidir, nematosid, insektisid,

fungisid və herbisid təsirlidir. 85%-li tozu istehsal edilir. Preparat hiqroskopik xas-

səli olduğuna görə kip örtülü qabda saxlanılmalıdır. Tətbiq etməzdən əvvəl tiazonu

qumla 1:3 nisbətində qarışdırırlar və sonra səpirlər, torpağı şumlayırlar, suvarırlar.

Tiazonla torpağın dezinfeksiyası 10 gün müddətində aparılır əmələ gələn qazlardan

təmizlənmək üçün, sonra torpağı yumşaldırlar. Tiazon ortatoksikidir (ÖD50 = 500-

6000 mq/kq) . Ərzaqda preparatın qalıq miqdarı 0,5 mq/kq.

97

Karbation – ağ kristalik maddədir. Suda yzxşı həll olur üzvi birləşmələrdə

isə pis. Bu preparat torpağın sterilizatorudur. Həşaratları, nematodları, xəstəlik tö-

rədicilərini və alaqların toxumlarını məhv edir.

Sənaye preparatın 40%-li sulu məhlulunu istehsal edir. Bu preparat kartofda,

çuğundurda, soğanda və sarımsaqda nematodlara qarşı tətbiq edilir. Preparatın 2%-

li məhlulu ilə torpağı suvarırlar karbation parçalanmasın deyə, məsarif norması

1500-2000 kq/hek. Parnikdə və istixanalarda torpağı sterilizə etdikdə 1m3/kq

preparat sərf edilir. İstixanalarda torpağı zərərsizləşdirmək məqsədilə karbotionun

2%-li məhlulundan istifadə edirlər, məsarifi 3-10l-1m2, 1%-li məhlulun 15l 1m2.

Karbotionun məhlulunu suvarma boruları AHŞ maşını və hidroburla torpağa

verirlər. Preparat uçucu olduğuna görə çiləyicilərdən istifadə etmək olmaz. İşçi

məhlulu tətbiq etdikdə hazırmaq. Nematodaya qarşı davamlı kartof sortlarına

karbation tətbiq etdikdə payızda 15 sm dərinliyə ya da yazda əkinə 30 gün qalmış

torpağa verilir məsarifi 60 ml/m2. Kartofda gövdə nematodu ilə mübarizə apardıq-

da toxumluq əkin materialını əki qabağı 3% sulu suzpenziya ilə 400 l/t dərmanla-

yırlar. Saxlama vaxtı 20 dəqiqə 7-200 C temperaturda. Karbation preparatının

səmərəliliyi temperatur artdıqça artır. Karbationu ədadən səhər tezdən havanın

temperaturu 5-80 C olduqda tətbiq edirlər. Istiqanlı heyvanlara və insalara qarşı

ortatoksikidir (ÖD siçovullara 450 ml/kq). Havanın işçi zonasında qalıq miqdarı

0,1ml/ m3 , suda 0,02 ml/l

Mövzu 10. Fungisidlər və onların tətbiqinin bioloji əsasları, təsnifatı.

Mis tərkibli birləşmələr və onların tətbiqi qaydaları98

Plan:

1. Fungisidlərin ümumi səciyyəsi.

2. Onların tətbiqinin bioloji əsasları.

3. Fungisidlərin toksiki təsir mexanizmi.

Ədəbiyyat

1. Г.С.Груздёв – «Химическая защита растений» Москва 1987.

2. М.М.Голшин – «Фунгициды в сельском хозяйстве» Москва 1982.

3. С. Р. Попов, Л. А. Дорожкина и др. – «Основы химической защиты

растений», Москва, 2004.

Mövzu 10. Fungisidlər və onların tətbiqinin bioloji əsasları, təsnifatı.

Mis tərkibli birləşmələr və onların tətbiqi qaydaları

Funqisidlərin ümumi səciyyəsi. Tətbiqinin bioloji əsasları

Kənd təsərrüfatı bitkilərini göbələk xəstəliklərindən mühafizə edən kimyəvi

maddələr fungisidlər adlanır.

Məlumdur ki, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını və keyfiyyətini

aşağı salan amillərdən ən vacibi respublikamızda geniş yayılan müxtəlif xəstəlik-

lərdir. Xəstəliklərlə mübarizə aparmaq məqsədilə kompleks tədbirlər həyata

keçirilir.

Bitki xəstəlikləri kənd təsərrüfatına böyük ziyan verərək məhsulun aşağı

düşməsinə və keyfiyyətsiz olmasına səbəb olur. Xəstəliklərin qarşısını almaq üçün

törədicilərinin bioloji xüsusiyyətlərini bilməli və onların əsasında mübarizə sistemi

təşkil edilməlidir. Mübarizə sistemi yerli şəraitdə uyğun, plan əsasında aparılmalı

və təsərrüfatda xəstəliklərin yayılması, vurduğu ziyan, toxum və əkin material-

larının törədicilərlə yoluxması müəyyən edilməlidir. Mövcud olan mübarizə təd-99

birlərə həm qarşı alıcı həm də məhvedici məqsəd güdür. Bir və ya bir neçə xəstə-

liklərlə mübarizə apardıqda mübarizə üsullarını ayrılıqda deyil, müntəzəm olaraq

biri digərini tamamlamaq şərtilə tətbiq edilərsə, o zaman həmin mühafizə yüksək

səmərə verə bilər.

Kənd təsərrüfatında bitkilərin xəstəlikləri ilə mübarizədə əsas yerlərdən bi-

rini kimyəvi mübarizə üsulu tutur. Bitki xəstəliklərinə qarşı tətbiq edilən kimyəvi

maddələrə funqisidlər deyilir. İstehsalına, tətbiqinə və növ tərkibinə görə fun-

gisidlər pestisidlərin içərisində üçüncü yeri tutur.

Hər il funqisidlərin yeni növləri və kombinə formalarının istehsalı artır. Bü-

tün ölkələrdə məhsulu saxlamaq və yüksək keyfiyyətli ərzaq məhsulları hazırlamaq

üçün xəstəlik və ziyan vericilərə qarşı kimyəvi mühafizə üsulundan geniş istifadə

edilir.

Fungisidlər İtaliyada, Yaponiyada, ABŞ, Almaniya, Bolqarıstanda, Macarıs-

tanda və s. ölkələrdə geniş tətbiq edilir. Fungisidlər aşağıda geyd edilən tələblərə

uyğun olmalıdır:

1. az məsarif normada və zəif kəsafətlikdə olduqda yüksək səmərəli;

2. yüksək seçicilik qabiliyyətli və istiqanlı heyvanlara, inssanlara qarşı

zəif toksiki;

3. əhatə edən mühitə qarşı zərərsiz;

4. funqisidlər xeyirli entomofaqa və fitofaunaya, o cümlədən torpaq

mikroflorasının entomofaqına təsir etməməlidir;

5. onların kimyəvi tərkiblərindəki biləşmələr müxtəlif dərəcədə davamlı

birləşmələrdən ibarət olmalıdır;

Möhkəm birləşmələrdən ibarət olan funqisidlərin qalıq miqdarının

azalmasına görə, onlar yazda və vegetasiyanın sonunda tətbiq edilir.

Son zamanlar funqisidlərin kombinə edilməsi prosesində çox işlər aparılmış-

dır. Belə kimyəvi birləşmələrin böyük əhəmiyyəti var. Kombinə edilmiş fungi-

sidlər müxtəlif siniflərdən olan birləşmələrdən ibarət olaraq geniş təsiredici xassə-

yə malikdirlər və ona görə təsərrüfatda ayrı-ayrı xəstəliklərə qarşı tətbiq edilir.

100

Fungisidlərin düzgün və məqsədə uyğun tətbiq edilməsi bitki mühafizəsində

işləyən mütəxəsislərin qarşısında duran əsas məsələlərdəndir.

Kənd təsərrüfatında tətbiq edilən fungisidlərin çeşidi hər il təzələnir, köhnə

preparatlar tətbiqindən çıxarılır və onları yeni daha səmərəli preparatlar əvəz edir.

Fungisidlər təsir etmə xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı tələblərə uyğun olma-

lıdır: preparatlar bir çox xəstəliklərin törədicilərinə qarşı toksiki olaraq eyni za-

manda bitkiyə mənfi təsir etməməlidir; fungisidlər tərkiblərinə, preparativ norma-

larına və fiziki- kimyəvi xassələrinə görə bitkilərin və toxumların üzərinə yaxşı ya-

pışmalıdır, preparatlar yaxşı kombinə edilərək aqrobiosenoza mənfi təsir etmə-

məlidir; fungisidlər və onların metabolizm məhsulları istiqanlı heyvanlara və in-

sanlara xroniki toksiki təsir etməməlidir.

Başqa qrup pestisidlərlə müqayisə etdikdə fungisidlər zəif və orta toksiki

maddələrdir. Bir çox üzvi birləşmədən olan fungisidlər zəif birləşmələrdir və tor-

paqda bir neçə gün ya da bir neçə həftə müddətində parçalanırlar. Məsələn: TMTD

bir neçə ay müddətində parçalanır, benomil torpağın tipindən asılı olaraq, bir neçə

aydan iki ilə olan müddətdə parçalanırlar.

Qeyri üzvi fungisidlər civə və mis tərkibli preparatlar torpaqda çox davamlı-

dırlar və torpaq mikroflorası, faunası üçün təhlükəlidirlər. Bordo mayesini uzun

müddət bağlarda tətbiq etdikdə torpaqda onun qalıqı olan misin toplanması müşa-

hidə edilir. Belə hal bitkilərdə xlorozun əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Təcrübələr göstərir ki, uzun müddət yüksək dozalarda fungisidləri tətbiq et-

dikdə, onlar torpaq faunasına və mikroflorasına mənfi təsir edir.

Fungisidlər çox toksiki olduqlarından müxtəlif bioloji obyektlərdə toplanaraq

uzun müddət qalırlar. Buna görə onların qalıq miqdarını müəyyən edərək, yüksək

toksiki zəhərlərin tətbiqi qadağan edilir və ya məhdudlaşır.

Fungisidlərin bitkilərdə və meyvədə, suda, torpaqda, ərzaqda və mal-qara

üçün yemdə qalıq miqdarı olmamalıdır. Ərzaq məhsullarında icazə verilən miq-

darda zəhər qalığı insanlar üçün zərərsiz olmalıdır. Buna görə də tətbiq olunan pes-

tisidlərin, o cümlədən fungisidlərin qalığı müəyyən edilir. Fungisidlərlə işləyərkən

101

xüsusi “Sanitar gigiyenik qaydalara, onların saxlanması, daşınması və kənd

təsərrüfatında tətbiq edilməsinə” dair təlimata riayət etmək lazımdır.

Kimyəvi mühafizə üsulunun əsas məqsədi müxtəlif kimyəvi birləşmələr və di-

gər zəhərli madddələrlə bitkilərin köbələk, bakterial və virus xəstəliklərinə qarşı

mübarizə üsulunu öyrənməkdən ibarətdir. Bu preparatlar müəyyən xəstəliklərin

aralıq sahib bitkilərinə qarşı də tətbiq edilir. Bitki xəstəlikləri ilə mübarizədə kim-

yəvi mübarizə üsulunun əsasən profilaktiki əhamiyyəti vardır, çünki bitkilərin kim-

yəvi maddələrin dərmanlanması onların sirayyətlənməsindən əvvəl aparılır. Yəni

patogen bitki toxumasına daxil olmamışdan əvvəl onu məhv etmək məqsədilə

bitkilər dərmanlanır. Belə halda kimyəvi maddələrlə bitkilərin yer üstü orqanları

yarpaqları, zoğları, gövdələri, meyvələri və.s dərmanlanır və xaricdən xəstəlik

törədicisindən mühafizə edilir.

Kimyəvi mühafizə üsulu ilə bitkiləri nəinki xaricdən mühafizə etmək, həm də

onlarda immunitet yaratmaqda mümkündür. Beləliklə bitkilərə daxil olan xəstəlik

törədicilərinə qarşı fəal mübarizə aparılır. Xəstəliklərlə mübarizədə hemoterapiya

üsulundan da geniş istifadə edilir. Hemoterapiya yəni tətbiq edilən preparatlar

mühafizə olunan bitkilərin daxilinə yeridilir. Belə preparatlar daxili təsirə malikdir.

Bitkiləri (ya da toxumaları) daxilindən dərmanladıqda onlarda tüfeyli orqanizmə

qarşı davamlılıq yaranır.

Kimyəvi preparatlar patogeni bitkilərin ya da toxumaların səthində məhv edir.

Hər-hansı bir xəstəliyin kütləvi yayılması zamanı kimyəvi mühafizə ən səmərəli

mübarizə üsuludur. Belə preparatlarla tozlama, və ya çiləmə üsulu ilə sirayətlənmiş

əkin sahələrində xəstəlik törəridicilərini tamamilə məhv edərək, məhsulun

saxlanmasına imkan verir. Müəyyən hallarda vegetasiya müddətində xəstəliyin

kütləvi yayilmasının(məsələn, üzümdə mildium, almada dəmkil) qarşısını yalnız

fungisidlərlə çiləmə aparmaqla mümkün olur.

Kimyəvi mübarizə üsulundan bitkiləri bəzi infeksion olmayan (xloroz, mine-

ral elementlərin çatışmamazlılığı və. s) xəstəliklərdən mühafizə etmək və pas xəs-

təliyi törədən köbələklərin aralıq sahib bitkilərini məhv etmək məqsədilə də istifa-

də edilir. 102

Bitki xəstəlikləri ilə mübarizədə kimyəvi preparatların tətbiqi iqtisadi cəhət-

dən əsaslandırılmalı və yüksək səmərəli olmalıdır. Müəyyən edilmişdir ki, xəstə-

liklərlə mübarizədə hər xərclənmiş manata həmin ildə 10-12 manat əlavə gəlir gö-

türülür. Xüsusən səpin qabağı toxumların dərmanlanması daha yüksək səmərəlik

verir (məsələn, 150 qr fungisid bir hektarda məhsulu bir sentner artırır). Fungisid-

lərin meyvə bağlarında və üzüm plantasiyalarında tətbiqi daha yüksək səmərə ve-

rir. Kimya sənayesi inkişaf etdikçə kimyəvi mühafizə üsulunun rolu genişlənir və

mineral kübrələrin, kimyəvi mühafizə vəsaitlərinin istehsalı artır.

Fungisidlərin tətbiqinin bioloji əsasları.

Bitkilərin xəstəlikləri 2 qrupa bölünür: infeksion və qeyri infeksion . İnfek-

sion olmayan bitki xəstəlikləri bir bitkidən digərinə keçmir və əlverişsiz torpaq iq-

lim şəraiti, qidalanma pozulduqda, zərərli kimyavi maddələrin düzgün aparılma-

ması nəticəsində və mexaniki zədələnmənin təsirindən baş verir.

İnfeksion xəstəlikləri köbələklər, bakterialar və mikoplazmalar, viruslar törə-

dir. Mikoplazmalar və viruslar törədən xəstəliklərdə mübarizədə kimyavi preparat-

lardan hələlik geniş istifadə edilmir. Fungisidlər əsasən bitkiləri infeksion xəstə-

liklərdən (köbələk və bakterialar törədən) mühafizə etmək məqsədilə tətbiq edilir.

İnfeksion xəstəliklər küləklə, yağışla, həşaratlarla və insanlar bitkilərə qulluq

etdikdə yayılırlar. Bitkilərin daxilinə infeksiya ağızcıqlar, su yolları, gözcüklərdən

daxil olurlar, mexaniki zədələnmə nəticəsində də infeksiya daxil ola bilər. Bəzi pa-

razitlər o cümlədən unlu şeh xəstəliyini törədən köbələklər bitkiyə epidermis təbə-

qəsindən daxil olur. Onların sporları bitki üzərinə düşərək cücərir və bitkiyə daxil

olaraq mitsel əmələ gətirir, ona görə bu köbələklər bitki səthində əmələ gəlir.

Endoparazit – törədicilər bitkilərin daxilində hüceyrə aralarında inkişaf edir

məsələn, kələmdə gila, kartofda xərçənk, xiyarda unlu şeh xəstəliyinin törədiciləri.

Belə parazitlərlə mübarizə aparmaq bir qədər çətindir, çünki mühafizə edici prepa-

ratlar bitkilərin xəstəliyə yoluxmasının qarşısını alır. Bitkilərin xəstəliklərinə qarşı

mübarizə tədbirləri apardıqda fungisidləri seçərkən bitkilərin inkişaf xüsusiy-103

yətlərini, xəstəliklə yoluxmasını, infeksiyanın xassəsini və fungisidin təsir xarak-

terini nəzərə almaq lazımdır.

Kimyəvi mübarizə üsulunun əsas məqsədi bitkilərin xəstəliyə yoluxmasının

qarşısını almaqdır. Bir illik bitkilərin xəstəliklə yoluxması əsasən əkin materialı

vasitəsilə olur, ona ğörə ilk növbədə toxumların dərmanlanması nəzərə alınmalıdır.

Toxumları vaxtında kombinə edilmiş preparatlarla dərmanalnması yüksək səmə-

rəlilik verir.

Toxum dərmanlayan fungisidlərin düzgün tətbiqi zərərverən orqanizmlərin

fəallığını və miqdarını azaldır bu isə vegetasiya dövründə fungisidlərin tətbiqinin

miqdarının azalmasına səbəb olur. Bir illik bitkiləri şitillə əkdikdə toxumları dər-

manlamaq və istixana – parniklərin torpaqlarını dezinfeksiya etmək lazımdır. Bu

isə sağlam şitil becərməyə imkan verir və sahəyə infeksiyanın yatılmasının qarşısı-

nı alır. Çoxillik bitkilərdə bitki qalıqlarında infeksiya mənbəyini məhv etməyin

böyük əhəmiyyəti var. Xəstəlik törədicilərinin qışlayan mərhələsini məhv etməklə

bitkilərin ontogenezinin erkən inkişaf mərhələsində, onlar xəstəliklə yoluxmadan

mühafizə edilir. Bitkilərin vegetasiyası dövründə tətbiq edilən preparatlar mühafizə

təsirlidir.

Fungisidlərin düzgün seçilməsi və vaxtaşırı digərləri ilə əvəz edilməsi daha

yüksək səmərəlilik verir. Unlu şeh xəstəliyinə qarşı məhv edici fungisidlər daha

yüksək səmərə verir. Fungisidlərin yaşıl bitkilərin üzərində az müddət qalması, ve-

getativ orqanların çoxalması yeni infeksiyanın əmələ gəlməsinə səbəb olur, ona

görə bitkiləri vegetasiya dövrünün sonuna qədər dərmanlamaq lazım gəlir. Bitkiləri

ardıcıl olaraq eyni fungisidlərlə çilədikdə fitopatogen orqanizmlərdə immunitet

yaranır. Ona görə fungisidləri vaxtaşırı dəyşdirmək və müxtəlif qrup və müxtəlif

kimyəvi quruluşlu fungisidlərdən istifadə etmək lazımdır.

Fungisidlərin qalıq miqdarı məhsulda az toplansın deyə preparatların tətbiq

reqlamentlərinin yəni məsarif normasına, tətbiq vaxtına və s. düzgün riayət etmək

lazımdır.

104

Kimyəvi mühafizə üsulunun əsasını kimyəvi maddələrin tətbiqi təşkil edir. Bu

preparatlar xəstəliyin törədicisini məhv edirlər. Zəhər elə birləşmələrdirki ki, or-

qanizmə az miqdarad düşərək, onun zəhərlənməsinə ya da məhv olmasına səbəb

olur.

Zəhərli maddənin toksiki təsiri onun fiziki-kimyəvi xassəsi və dozası, təsir

müddəti, tətbiq üsulu iəl əlaqədardır. Zəhərli maddə fiziki xassəsinə görə məhlul

və qaz halında hüceyrəyə daxil olur və toksiki təsir edir. Məhlulun kəsafətliyi və

dozası nə gədər yüksək olarsa, bir o qədər zəhərli maddə toksiki təsir edər. Patogen

orqanizmin zəhərli maddəyə qarşı davamlılığı onun inkişaf fazası ilə bağlıdır: kö-

bələk spor halında (xlamidosporlar, oosporlar, skleposilər və.s) mitsellərə cavan

sporların cücərtilərinə nisbətən, zəhərli maddələrə qarşı daha davamlıdır. Bir çox

zəhərli maddələr seçici təsirə malikdir və xəstəlik törədicilərinə qarşı spesifikdirlər.

Fungisidlərin toksiki təsir mexanizmi.

Aparılan müşahidələr nəticəsində fungisidlərin patogenə və sahib-bitkinin hü-

ceyrələrinə təsiri müxtəlif və mürəkkəbdir. Fungisidlərin toksiki təsir xassəsi, tə-

siredici maddədən və xəstəlik törədicisi ilə sahib-bitki arasında olan mübadilə

prosesi ilə əlaqədardır. Bu preparatların təsir mexanizmi aşağıda geyd edilən kimi

izah edilir.

Fungisidlərin toksiki təsir mexanizmi həmin birləşmələrin protoplazma ilə ad-

sorbsiya edilməsi nəticəsində müşahidə edilir. Belə halda adsorbsiya edilən mad-

dələr hüceyrənin tərkibində olan birləşmələrlə reaksiyaya girmir, ancaq orada

gedən mübadilə proseslərini ləngidir və hüceyrənin funksiyasını pozur. Məsələn,

fungisidlərin adsorbsiya üsulu ilə təsir mexanizmi mis və civə tərkibli birləşmələr-

də müşahidə edilir.

Fungisid və antibiotiklərin toksiki təsiri bu birləşmələrlə köbələyin hüceyrələ-

rinin plazması arasında olan müxtəlif kimyavi reaksiyalar nəticəsindədə baş verir.

Belə reaksiyalar nəticəsində məsələn, zülalların püxtələşməsi müşahidə edilir. Bəzi

fungisidlər məsələn, anhidridlər, fenol birləşmələrinə toksiki təsir edərək zülalın

püxtələşməsinə səbəb olur. Mis birləşmələri ilə zəhərləndikdə, zəhər daxil olan

hüceyrələrdə ağır metallar zülalı püxtələşdirir. Fungisidlərin təsirinin nəticəsində 105

parazit orqanizmdə gedən maddələr mübadiləsində iştirak edən fermentlərə təsir

edir. Məsələn, mis tərkibli birləşmələr orqanizmə daxil olduqda yarpaqda diastaza

fermentinə təsir edərək nişastanın şəkərə çevrilmə prosesinə mənfi təsir edir.

Fungisidlərin təsir mexanizmi orqanizmdə olan vitaminlərlə də bağlıdır. Onlar

həmin birləşmələri fəalsızlaşdırır. Məsələn, fiqon K vitamininə təsir edir, akridin –

riboflavinə.

Fungisidlərin digər birləşmələrə təsiri oksidləşmə və bərpaetmə prosesləri nə-

ticəsində baş verir və hüceyrələrdə oksigen şatışmamazlığı ya da normadan artıq

olması törədicinin hüceyrəsində protoplazmaya təsir edir. Bəzi fungisidlər sahib-

bitkidə gedən mübadilə proseslərinə təsir edərək tüfetli orqanizmə ya da sporların

cücərməsi üşün əlverişli olmayan çərait yaradır.

Qeyd edilənlərdən aydın olur ki, fungisidlərin toksiki təsir mexanizmi çox

mürəkkəb və kifayət qədər öyrənilməmişdir.

Fungisidlərin təsnifatı.

Hal-hazırda tətbiq edilən fungisidlər üç sinfə bölünür: xəstəliyin törədicisinə

təsir etmə xassəsinə, tətbiq məqsədinə və kimyəvi quruluşuna görə.

Təsir xassəsinə görə təsnifat.

Fungisidlər xəstəliyin törədicisinə təsir xassəsinə görə iki qrupa bölünür: mü-

hafizə (profilaktiki) və müalicəvi fungisidlər.

Mühafizə xassəli fungisidlər bitkilərin fitopatogen köbələklərlə yoluxmasının

qarşısını alır, ancaq müalicəvi təsir etmir. Bu qrup fungisidlər kontakt ya da sistem

təsirlidirlər.

Kontakt mühafizə təsirli fungisidlər bitkiyə daxil olmurlar, yalnız onun sət-

hində qalaraq xəstəliyin törədicisi ilə təmasda olduqda təsir edirlər. Fungisidlər kö-

bələyin əsas reproduktiv orqanlarına təsir edirlər və beləliklə bitkilərin digər orqan-

larının yoluxmasının qarşısını alırlar (meyvəni, yarpaqları, gövdəni, toxumları).

Mühafizə təsirli fungisidlər qrupuna bir çox zəhərli maddələr daxildir: bordo

mayesi, mis xlor oksidi, polikarbosin, sineb, kaptan, TMTD və s. bu preparatları

bitkilərə vaxtaşırı tətbiq etmək məqsədə uyğundur.

106

Sistem mühafizə fungisidlər bitkiyə daxil olur və beləliklə onların müxtəlif

orqanlarının yoluxmasının qarşısını alır.

Son illər bitki mühafizəsi sahəsində sistem təsirli fungisidlərin çeşidi xeyli

genişlənmişdi. Aşağıda geyd edilən fungisidlər təsərrüfatda tətbiq edilir: mis xlor

oksid, curtaze,iteral,clip, talendo, punch, kaptan, ftalan, Afuqan, topsin-M, milqo,

bayleton, tekto, pavlina və s.

Qeyd edilən fungisidlər əsasən unlu şeh, ləkəlik, dəmgil, serkosporoz və digər

askomisetlərlə və natamam köbələklər bazidiomisetlər törədən xəstəliklərə qarşı

tətbiq edilirlər.

Tətbiq edilən preparatlar bitkiyə daxil olaraq kök sistemi vasitəsi ilə transpi-

rasiya prosesi nəticəsində yuxarı orqanlara yayılır.

Sistem fingisidlərin toksiki təsir mexanizmi maddələrin fingisidliyindən asılı-

dır.

Kimyəvi birləşmələrin təsir mexanizmi ondan ibarətdir ki, ali bitkilərdə fungi-

toksiki metabolitlər, ya da qidalanma prosesinə təsir edən amillər əmələ gəlir.

Məsələn, pararodananilin buğda toxumlarında fenol və azotlu birləşmələrin, ümu-

mi fosforun əmələ gəlməsini stimulya edir. Fenol birləşmələrin əmələ gəlməsi fe-

nollusidik cövhəri törəmələrini əmələ gətirir. Biokimyavi çevrilmələrin nəticəsində

polifenol əmələ gəlir, pektolitik fermenləri fəallaşdırır və beləliklə xəstəliyin törə-

dicisinə təsir edir. Fenolsidik cövhərinin törəmələrinin əmələ gəlməsi bitkidə

immunitetin artmasına səbəb olur və bitkinin xəstəliyə davamlılığını artırır.

Məlumdur ki, noxud fitopotogen göbələklərlə yoluxduqda, bitkidə toksikant

əmələ gəlir. Həmin maddə pizatin adlanır. Müəyyən edilmişdir ki, bitkilərə ağır

metallarım ionlarını tətbiq etdikdə (civə, mis) olarda pizatin əmələ gəlir.

Kimyəvi maddələri bitkilərə tətbiq etdikdə qida amillərinə təsir edir: sulu kar-

bonlar, bitkilərin xəstəliyə yolumasını şiddətləndirir, qida mühitində amin turşu-

larının dəyişməsi immunitet mexanizminə təsir edir, nəhayət pektinli maddələr hü-

ceyrə qlaflarına təsir edir.

Mualicəvi fingisidlər- bitkilərə daxil olmuş fitopotogen orqanizmləri məhv

edir və 2 qrupa bölünür: kontakt və sistem.107

Müalicəvi kontakt fungisidlər bitki toxumalarına daxil olmuş fitopotogenləri

məhv edir, ancaq bitki orqanizmində hərəkət etmək qabiliyyətimə malik deyil. Bu

fungisidlər seçici təsir olmayanlara bölünürlər.

Mualicəvi kontakt fungisidlər nəinki törədicinin reproduktiv hətta vegetativ

orqanlarını da məhv edir. Belə fungisidlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: civəli

birləşmələr dənli-taxıl bitkilərində pas xəstəliyinə qarşı tətbiq edilir. Unlu şeh və

digər xəstəliklərə qarşı müxtəlif bitkilərdə morestan, rovlal, ronilan, plondren və s.

preparatlar tətbiq edilir.

Bu preparatlar ən yüksək konsentrasiyada da tətbiq edildikdə, bitkilərə təsir

etmir, onlara daxil olmuş patogenləri məhv edir.

Mualicəvi kontakt seçici olmayan fungisidlər törədicinin reproduktiv, vegeta-

tiv orqanlarını və qışlayan formalarını məhv edir. Bu fungisidlər eyni zamanda her-

bisid və insektisid təsirədə malikdirlər. Bu qrupa aşağıdakı preparatlar daxildir:

DNOK, nitrofen, dəmir kuporosu. Qeyd edilən fungisidlər optimal kəsafət-

likdə fitonsid təsirə malik olduqlarına görə - DNOK, nitrofen, dəmir kuporosu er-

kən yazda, ya da payızda tətbiq elilirlər.

Mualicəvi sistem fungisidlər bitkiyə daxil olurlar ya da, mənimsənilərək təh-

lükəli olmayan kök sistemində gövdəyə və yarpaqlara hərəkət edərək bitkiyə daxil

olur, xəstəliyin törədicisini məhv edir.

Bu qrupa daxil olan fungisidlər – bitkidə yaxşı hərəkət etmək qabiliyyətinə

malik və yüksək seçici xassəli olmalıdır, fitopatogeni məhv edərək bitkiyə heç bir

ziyan verməməlidir.

Mühafizə sistem fungisidlər əsasən müalicəvi sistem təsirə malikdir.

Tətbiq etmə üsuluna görə fungisidlərin sinifləşdirilməsi.

Tətbiq etmə üsuluna və məqsədinə görə fungisidlər qeyd edilən əsas qruplara

bölünür:

a) bitkilərin vegitasiya dövründə

b) bitkilərin sükünat dövründə tətbiq edilməsi

c) toxumaların dərmanlamasında tətbiq edilənlər108

d) torpağa tətbiq edilən fungisidlər

Ən çox seçici qabiliyyətə “a” və “b” qrupundan olan fungisidlər malikdir.

Məsələn, sinep almada dəmgil, kartofda fitoftora, üzümdə mildiuma qarşı yüksək

səmərəlidir. Almada isə unlu şeh xəstəlinə təsir etmir. Bordo mayesi bir çox xəstə-

liklərə qarşı tətbiq edilir, unlu şeh və tütündə perenosporoza təsir etmir. HXB to-

xumların dərmanlanmasında istifadə edilir, buğdada bərk sürmə xəstəliyində mü-

hafizə edir, ancaq fuzarioz və kök çürümə xəstəliyinə təsir etmir. Bu preparatlar

həşaratlara və alaqlara qarşı tətbiq edilmir. “C” və “d” qrupundan olan fungisidlər

zəif seçici fungisidlərdi. Məsələn, DNOK, nitrofen, fitopotogen göbələklərin qış-

lama mərhələsinə təsir edir, zərər verən həşaratları və alaqları məhv edir.

Bitkilərin vegetasiya müddətində dərmanlanması.

Bitkilərin xəstəliklərdən kimyəvi mühafizəsində vegetasiya müddətində dər-

manlama ən geniş yayılmış mübarizə üsuludur. Bu mübarizə üsulun əsas məqsədi

vegetasiya dövründə bitkilərin müxtəlif orqanlarının fitopatogen göbələk və bak-

teriyalardan mühafizə etməkdən ibarətdir, çünki infeksiya hava ilə yayılır. Belə tö-

rədicilərin əsas xüsusiyyəti onların inkubasiyası üçün bir qədər vaxt tələb edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, törədicilər bitkilərin inkişaf dövründə bir neçə generasiya

inkişaf mərhələsi keçdiklərinə görə mübarizə tədbiri vegetasiya dövrünün sonuna

qədər aparılır.

Tətbiq müddətinin çox böyük əhəmiyyəti var. Fungisidlərin tətbiq müddəti

çox vaxt inkubasiya dövrünə görə müəyyən edilir. Bu zaman bitkilərin dərmanlan-

ması xəstəlik başlamamış aparılır.

Bizim ölkəmizdə birinçi çiləmə xəstəliyin ilk əlamətləri müşahidə edildikdə

aparılır, sonrakı çiləmələr isə xəstəliyin inkişafına və meterioloji şəraitə uyğun

aparılır.

İlk infeksiya xüsusi ilə qorxuludur. Ona görə ardıcıl olaraq eyni xəstəliklər

müşahidə olunan rayonlarda mübarizə tədbirlərinin düzgün təyin etmək üçün feno-

loji müşahidə üsulundan istifadə edilir.

Xəstəliklərin ilk mənbəyini müəyyən etmək üçün aerofoto şəkildən də istifa-

də edilir. Bu məqsədlə k/t bitkilərinin vəziyyəti haqqında daha düzgün məlumat al-109

maq üçün xüsusən böyük əkin sahələrdən, zəmilərdən, aviokosmik müşahidələrdən

istifadə etmək yüksək səmərə verir.

Böyük həcimli çiləyicilərdən istifadə etdikdə məsarif normasının düzgün

müəyyən edilməsinin böyük əhamiyyəti var və bu bitkilərin inkişaf fazasına görə

müəyyən edilməlidir. Məsələn, məhlulun məsarifi yazda cücərti və ya da tumur-

cuqlama fazasında minimum, yayda isə xeyli artır. Hər çiləmədən əvvəl məhlulun

optimal miqdarını müəyyən etmək lazımdır.

Kontakt təsirli fungisidlərdən fərqli olaraq sistem təsirli preparatlarının mü-

hafizəedici təsiri bitkinin üzərində qalması ilə əlaqədar deyil. Belə fungisidlər bit-

kilərin hüceyrələrinə daxil olaraq hərəkət edir və intoksikant təsir edir. Bitkilərin

daxilində göbələklərin mitsellərini məhv edir. Bu preparatlar uzun müddət tə-

siretmə xassəsinə malikdir və eyni dərəcədə bitki daxilində yayılırlar. Sistem fun-

gisidlərin səmərəliliyinə yağışların tez-tez yağması təsir etmir.

Yalançı unlu şeh və digər xəstəliklərə qarşı kontakt fungisidlərin tətbiqi.

Bu qrupa mühafizə təsirli fungisidlər, əsasən qeyd edilən xəstəliklərə qarşı-

üzümdə mildyu, kartofda və pomidorda fitoftora, soğanda və tütündə perenosporoz

və s. tətbiq etdikdə yüksək səmərəlik verir. Onlar çəyirdəkli bitkilərdə ləkəlik, al-

mada armudda dəmgil və digər xəstəlik törədicilərinə qarşıda toksikidirlər.

Kimyəvi təkibinə görə bu preparatlara aşağıdakılar daxildir- mis birləşmə-

ləri, ditiokarbomin və ftal turşusunun törəmələri.

Mis tərkibli birləşmələr.

Bu qrupa borda mayyesi və mis xloroksidi daxildir. Onlar bitkilərin müha-

fizəsində geniş tətbiq edilir. Mis tərkibli preparatların səmərəliliyi onların obyekt

üzərində bərabər yayılmasıdan və vaxtında tətbiq edilməsindən asılıdır.

Patogenlər fungisidlərə qarşı həssaslığına görə qruplara bölünür: yalançı

unlu şeh, unlu şeh və digər xəstəliklərə qarşı xüsusi təsirli preparlar. Ayrı –ayrı

xəstəliklərə qarşı almada, armudda dəmgilə tətbiq edilən preparatlar, dənli taxıl bit-

kilərində pas, üzümdə boz çürümə və s. qarşı tətbiq edilən preparatlar.

Vegetasiya müddətində mis tərkibli preparatlardan ən geniş istifadə edilən

fingisidlər mis xlor oksidi və bordo mayesidi. Mis birləşmələri kontakt fungisid 110

olaraq mühafizə təsirlidirlər. Bu preparatlar əsasən köbələklərin sporlarına təsir

edirlər.

Fungisidin təsiri ondan ibarətdir ki, misin ionları köbələklərin hüceyrələri

tərəfindən sitoplazmada adsorbsiya olunur. Misin toksiki təsiri sitoplazmanın tərki-

bindəki zülalı kaoqulyasiya edir və fermentin hidroksil qrupları ilə reaksiyaya girir.

Mis birləşmələri aşağıda qeyd edilən xəstəliklərə qarşı tətbiq edilir: üzümdə

mildyu, kartofda, pomudorda fitoftoroz, tütündə perenosporoz. Bu xəstəliklərin

törədicilərinin mitselləri toxumların daxilində inkişaf edir, ona görə kontakt təsirli

preparatlarla müalicə etmək mümkün olmur. Əsasən bunlara qarşı profilaktiki

tədbirlərin aparılması daha yüksək səmərə verir, yəni preparatlar bitkiilər sirayət-

lənməmiş tətbiq edilməlidir. Mis birləşmələri yüksək fitosid təsirli olduqlarına görə

vaxtaşırı onları üzvi preparatlarla əvəz etmək məqsədə uyğundur. Çiçəklənmədədn

əvvəl və çiçəkləmə vaxtı üzvi birləşmələrdən istifadə etmək lazımdır. Yığıma ya-

xın dəmir mis xlor oksidindən istifadə edirlər, çünki bu preparat bordo mayesinə

nisbətən zəif fitosit təsirlidir.

Mis birləşmələri xarici mühitdə dövr edərək, onların bitkidə, torpaqda və su

hövzələrində toplanması müşahidə edilir. Mis və onun birləşmələri fungisid və

bakterisid təsirli olaraq torpaq və cu mikroflorasına, üzvi birləşmələrin mineral-

laşması prosesinə mənfi təsir edir. Baxmayaraq ki, mis mikroelement kimi bitki-

lərin inkişaf və böyüməsinə müsbət təsir göstərir və təbiətdə geniş yayılmışdır, in-

sanlara, heyvanlara və istiqanlılara qarşı toksikidir. Məhsul yığımına 15-20 gün

qalmış bu preparatların tətbiqini dayandırmaq lazımdır.

Mic birləmələri 0,2-0,5 qr dozada insan orqanizmində qusma əmələ gətirir.

1-2 qr miqdarında zəhərlənmə ölümlə nəticələnir. Bu preparatlar mədə-bağırsaq

traktını qıcıqlandırır, yuxarı tənəffüs yollarına və dəriyə (səpki, geyişmə, ekzema)

təsir edir. Belə preparatlarla işlədikdə şəxsi mühafizə vəsaitlərindən istifadə mək

lazımdır.

Bordo mayesi.

111

Mis sulfat duzunun əhənglə qarışıqıdır. Bu preparat da mis kuporosu ilə

əhəngin qarışığı arasındakı reaksiya neytral mühitdə getməlidir. Hazırlanmış işçi

məhlul kiçik dispers hissəciklərdən ibarətdir.

Bordo mayesinin yapışqanlılığı yaxşı olduğuna görə bitki üzərində qalır və

yüksək fungisid təsirə malikdir. Bordo mayesini 1-4% kəsafətlikdə tətbiq edirlər,

məsarif norması 600-1200 l/ha –dır. İşçi məhlul tətbiq edilən vaxt hazırlanır. Kim-

yavi reasiyaya görə mis sulfatla əhəngin nisbəti 4:3 olmalıdır, ancaq istehsalatda

1:1 nisbətində istifadə edilir (əhəngin keyfiyyətinin aşağı olmasına görə).

100 litr 1%-li bordo mayesi hazırlamaq üçün 1 kq mis sulfatı 50 l cuda həll

edilir. 1 kq əhəngi bir az su ilə söndördükdən sonra su ilə 50 l çatdırılır. Sonra mis

sulfatının məhlulunu əhəng südünün üzərinə tökürlər və qarışdırırlar. Bordo maye-

sini elə qablarda hazırlamaq lazımdır ki, korroziyaya uğramasın, məhlulun reak-

siyasını lakmus kağızı ya da dəmir əşyalarla yoxlayırlar (kağız rəngini də-

yişməməlidir). Bordo mayesini fosforlu üzvi insektisidlərlə və başqa preparatlarla

qarışdırmaq olmaz. Bordo mayesinin fungisid təsirli hidroliz zamanı karbon qazı

və suyun təsirindən əsaslı mis sulfat duzuna parçalanaraq mis sulfat əmələ gəlir və

ona təsir edir. Bordo mayesi bir çox xəstəliklərə qarşı tətbiq edilir: meyvə ağacla-

rında, giləmeyvələrdə, sitrus bitkilərində, üzümdə kartofda, pomidorda, xiyarda,

yemişdə, çuğundurda və s. bitkilərdə. Bu preparat unlu şeh xəstəliklərinə və tütün-

də perenosporoza qarşı tətbiq edilmir.

Misxlor oksidi.

Ağ kristalik maddədir, suda pis həll olur, 90%-li islanan tozu istehsal edilir,

mavi-yaşıl rənkli iysizdir.

Bu preparatdan meyvə ağaclarında, üzümdə, kartofda, müxtəlif xəstəliklərə

qarşı tətbiq edirlər. Vegetasiya müddətində 0,4%-li suspenziyasından istifadə edi-

lir.

Preparatın məsarifi almada, armudda, gavalıda, gilasda 4-8 kq/ha, tənəkdə-

6; pomidorda, kartofda 2,4-3,2; şəkər çuğundurunda 3,2 - 4; soğanda – 2,4 kq/ha.

Bu fungisid bordo mayesi tətbiq edilən xəstəliklərə qarşı istifadə edilir Misxlor

112

oksidi bitki səthində pis dayanır və fitotoksiki təsiri zəifdir. Preparatın üstünlüyü

işçi məhlulun asan hazırlanmasıdır.

Bitkilərin zədələnməməsinin qarşısını almaq məqsədilə mis xlor oksidi di-

gər üzvi fungisidlərlə qarışııq tətbiq edilməsi (sineb, polikarbasin) daha yüksək sə-

mərə verir.

Misxlor oksidi insan və istiqanlı heyvanlara qarşı orta toksikidir. ÖD50 si-

çanlara qarşı 470 mq/kq. Kumulyasiya əmsalı 3,1 yəni mülayim kumulyasiya tə-

sirlidir. Bitkilərin dərmanlanmasını məhsul yığımına 20 gün qalmış dayandırmaq

lazımdır, tətbiqin miqdarı bitkidən asılı olaraq 3-6 dəfədir.

Siçana bənzər gəmiricilər kütləvi çoxalan illərdə bir çox bitkilərlə qidalanan

zərərvuranlardı, təhlükəlidir. Onların daxilində aqrobiosenozda xüsusən

təhlükəlilər qeyd edilənlərdir: tarla və meşə siçanı, xırda siçanlar, tarla siçovulu,

boz dağ siçanı . Müxtəlif yardımçı təsərrüfatlarda ev siçanı, siçovulu və su

siçovulu ən çox ziyan vurur.

Gəmiricilərə qarşı kompleks məhv edici tədbirlər aparılır. Onlarla mübarizədə

rodentisidlər tətbiq edilir yəni antikaoqulyant təsirli maddələr, qanın

laxtalanmasının qarşısını alırlar və nəticədə daxili qanaxma baş verir və eyni

zamanda sink fosfidin əsasında hazırlanmış preparatlar tətbiq edilir. Hansılar ki,

bağırsaq zəhərlənməsinə səbəb olur.

İstifadə edilən qanın antikaoqulyantları kimyəvi tərkibinə görə kumarın və

indantdion törəmələridir. Gəmiricilərlə mübarizədə aldadıcı yemin tərkibinə

onların ərazidə yerləşdirilmələrinin sıxlığına və vaxtında dəyişdirilməsinə diqqət

verilməlidir. Brodifakumun əsasında toz halında olan brodifakum və

dənəvərləşdirilmiş klerat preparatlarından istifadə edilir. Brodifakum, П (12/kq),

aldadıcı yemdə 5% normada tövsiyyə edilir. Ev siçanlarına və siçovullara –

ambarlarda, zirzəmilərdə, örtülü qruntda, dən emal olan müəssələrdə və digər

təsərrüfat tikintilərində. Rodentisidli 6 aldadıcı yemləri yeşiklər yerləşdirirlər 6-8 q

siçanlara və 30-60 q siçanlara qarşı. Yeşikləri hər yuvanın ağzına qoyurlar.

Dənəvərləşdirilmiş aldadıcı yemlərdə klerat və varatinin tərkibində brodifakum

0,005%-dir. Klerat ev siçanlarına və siçovullara qarşı brodifakumda qeyd edilən 113

normada tətbiq edilir. Payızlıq əkinlərdə və çoxillik otlarda aldadıcı yem əllə

yerləşdirilir ki, hər yuvaya 5-8 q, ya da 2-3 yuva yaxın yerləşdikdə və yüksək

sıxlıqda məskunlaşdıqda məsarif norması 3 kq/ha, ancaq seyrək məskunlaşdıqda 1

kq/ha.

Varat preparatı yaşayış yerlərində ev siçanlarına qarşı tətbiq edilir 5-10 q

məsarif normada, siçovullara qarşı isə 20-50 q. K/t əkinlərində siçanabənzər

gəmiricilərə qarşı preparat əllə tətbiq edilir, hər yuvaya 10-20 q aldadıcı yem

yerləşdirilir, əgər 2-3 yuva yaxın yerləşərsə məsarif norması sıx məskunlaşan

zaman 2-3 kq/ha, ancaq seyrək yerləşdikdə - 1,5-2 kq/ha. Sünbül qranlara qarşı

aldadıcı yemin kütləsi artırılır 20-50 q çatdırılır, məsarif norması – 2-3 kq/ha.

Brodifakuma gəmiricilər bir dəfə aldadıcı yemlə tətbiq etdikdə məhv olurlar.

Bromalionun əsasında ratidion preparatı müxtəlif preparat formalarında

istehsal olur: dənəvərləşdirilmiş (qranul), yumşaq və bərk briketlər.

Onlar ev siçanları və siçovulları ilə anbarlarda, təsərrüfat tikintilərində, qida

sexlərində və örtülü sahədə, eyni zamanda siçanabənzər gəmiricilər və sünbül

qıranlara qarşıda k/t əkinlərində tətbiq edirlər. Aldadıcı yemdə rattidionun miqdarı

– 0,005% -dir. Binalarda və k/t əkinlərində ev siçanlarına və digər siçana bənzər

gəmiricilərə qarşı aldadıcı yemin norması – 10-20 q. Siçovullara və sünbül

qıranlara isə 100-150 q. K/t əkinlərində sıx məskunlaşdıqda məsarif 3-4 kq/ha,

zəif məskunlaşdıqda isə 1,5-2 kq/ha. 2003-cü ildən sink-fosfidin əsasında

hazırlanan preparatların yenidəntətbiqinə icazə verilmişdir.

Sink fosfadin əsasında qeyd edilən preparatlar istehsal olur: rodenfos, ПP (25

q/kq), e saul, П (800 q/kq) və sink fosfid, П (800 q/kq). Onların tətbiqi tövsiyyə

edilir payızlıq taxıllarda, rasda vəçox illik onlarda. Aldadıcı yemi qarışıqla yuvanın

dərinliyinə yerləşdirirlər və ağzını toplayırlar.

Sink fosfid Kommando. – kəskin təsirli zəhərdi, tünd-boz rəngli tozdur,

sarımsaq iylidir. Bunun əsasında aldadıcı yem hazırlanır siçanlara və siçovullara

qarşı , e. m. 2,5%. Bu məqsədlə aldadıcı yem üçün ərzaq, bitki yağı ilə yaxşı

qarışdırılır (dən, qrupa, kombikorm, tərəvəz, ət ya da balıq farşı və digər ərzaq) və

sonra preparat əlavə edilir.114

Hazırlanan aldadıcı yemlər yüksək rodentisid fəallığa malikdir siçovullara və

ev siçanlarına qarşı istifadə olunur. Siçovulların və siçanların ölümü 1,1 sutkada

100% -ə çatır. Gəmiricilərin miqdarı yüksək olduqda məsarif norması sahəsinin hər

vahidinə 5 dəfə artır. Siçanlar və siçovullar üçün, tarla üçün isə 35%. Gəmiricilər

öldürücü dozanı siçovulu 1-2 gün müddətində alır (5-7 gündən sonra gəmiricilər)

100% məhv olur.

Mövzu 11. Unlu şeh və yalançı unlu şeh xəstəliklərinə qarşı tətbiq edilən kontakt və sistem təsirli fingisidlər

Plan:

1. Qeyri-üzvi kükürdlü preparatların ümumi səciyyəsi və tətbiqi

2. Yalançı unlu şeh xəstəliklərinə qarşı kontakt və sistem təsirli fungisidlər

3. Unlu şeh xəstəliklərinə qarşı sistem preparatlar.

Ədəbiyyat

1. Г.С.Груздeв –« Химическая защита растений» Москва 1987.

2. М.М.Голшин –«Фунгициды в сельском хозяйстве» Москва 1982.

3. С. Р. Попов, Л. А. Дорожкина и др. – «Основы химической защиты

растений», Москва, 2004.

Mövzu 11. Unlu şeh və yalançı unlu şeh xəstəliklərinə qarşı tətbiq edilən kontakt və sistem təsirli fingisidlər

Unlu şeh xəstəliklərinə qarşı tətbiq edilən kontakt fungisidlər

Mühafizə və müalicə təsirli kontakt fungisidlər unlu şeh və xarici mitselləri

olan göbələklərə qarşı tətbiq edilir.

115

Həmin patogenlər bir sıra k/t bitkilərində unlu şeh xəstəliklərini törədirlər:

üzümdə oidium, quş üzümündə amerika unlu şehi, almada, xiyarda, taxıl bitkilərin-

də unlu şeh və s.

Bu qrupa qeyri-üzvi kükürd birləşmələri, fenolun nitrat törəmələri və digər

qrup kimyavi birləşmələr daxildir: rovral, ranilan. Bunların hamısı müəyyən

dərəcədə akarisid təsirlidir və bir qismi dəmgil və ləkəlik xəstəliklərinə qarşı

yüksək səmərəlidir.

Euparen – geniş təsir spektrinə malik fungisiddir və üzümdə boz çürümə,

mildyu xəstəliklərinə qarşı səmərəlidir.

Qeyri-üzvi kükürd preparatı və onun birləşmələri.

Kükürdlü preparatlar – unlu şeh xəstəliyinə qarşı yüksək səmərəlidir,

ləkəlik və dəmgilə qarşı zəif təsirlidir. Bu preparatlar akarisid xassəlidirlər.

Xəstəliklərlə mübarizədə mühafizə və müalicəvi təsirlidirlər. Kükürlə işlənmiş

sporlar cücərmə qabiliyyətini itirirlər. Kükürd preparatıarının fungisidlik aktivliyi

elementar kükürd buxarının əmələ gəlməsi ilə izah olunur ki, bu buxarda köbələyin

spor və mitselinə daxil olaraq, hüceyrə maddələrində çox güman ki, lipidlərdə həll

olurlar. Kükürd hidrogeninin akseptoru olaraq hidroliz və dehidroliz reaksi-

yalarının normal gedişini pozur, bunun nəticəsində hidrogenli kükürd əmələ gəlir.

Bu proses isə sporun inkişafı və köbələyin həyat fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Cü-

cərmə qabiliyyətini itirmiş sporlar kükürddən hidrogenli kükürd əmələ gətirə bil-

mirlər. Beləliklə, hidrogenli kükürdün əmələ gəlməsi elementar kükürdün detoksi-

kasiyası kimi başa düşülür. Ancaq hidrogenli kükürd daha fungitoksiki olduğuna

görə müəyyən fermentlərin funksiyasını pozur – kataliza, sitoxromoksidaza, lakta-

za. Elementar kükürd isə fermentlərin tərkibində olan metallarla əlagəyə girərək

sulfid birləşmələri əmələ gətirir. Bütün bu proseslər köbələyin daxilində gedən me-

tabalizm proseslərini pozur və onu məhv edir.

Kükürdlü preparatların spesifik xassəsi və desorbsiya olaraq hidrogenli kü-

kürdün əmələ gətirmə xüsusiyyətinin müxtəlif olması ilə izah edilir. Bu pre-

paratların fungisid təsiri tətbiq edilən xəstəliklərə qarşı səmərəli olması üçün həmin

fungisidlərdən kükürd buxarının tədricən əmələ gəlməsi və onların köbələyin mit-116

selinin, konidilərinin ətrafında olmasıdır. Belə preparatlar mühafizə edilən bitki-

lərin üzərində yaxşı dayanmalı və davamlı olmalaıdır. Buna nail olmaq üçün kü-

kürdlü preparatlarla dərmanlanan obyekt eyni dərəcədə örtülməlidir.

Kükürdlü preparatları yağla qarışdırmağa icazə verilmir, ona görə həmin

preparatlarla yağlı emulsiyaların tətbiginə 15 gün qalmış dərmanlama aparmaq la-

zımdır. Bu preparatları adətən xəstəliyin başlanğıc fazasında tətbiq edirlər və dər-

manlamanı hər 7-10 gündən bir lazım gələrsə təkrar etmək lazımdır. Kükürdlü pre-

paratlar insanlara və istiqanlılara qarşı zəif toksikidir. Ancaq uzun müddət kükürd

tozu tənəffüs orqanlarına daxil olarsa ağ ciyərə təsir edir, ona görə bu preparatlarla

iş apardıqda respiratorlardan istifadə etmək lazımdır. Bütün k/t bitkilərində

(dərman birkilərindən başqa) məhsul yığımına bir gün qalmış tətbiqini dayandır-

maq lazımdır. Ərzaqda qalıq miqdarı müəyyənləşdirilməmişdir.

Bu qrupa aşağıda qeyd edilən preparatlar daxildir: kükürd tozu, kolloid kü-

kürd, islanan toz, əhəng-kükürd həlimi.

Kükürd tozu. Aşıq-sarı rənkli tozdur, 4-250 mkm ölçüsü olan küncvari his-

səciklərdən ibarətdir, ərimə temperaturu 112,80 C 95-99% elementar kükürdən iba-

rətdir. Suda həll olmur və pis islanır havada zəif buxarlanır. Hissəcikləri yumşaq

dənələr əmələ gətirir. Kükürd tozu öz-özünə alışma qabiliyyətinə malikdir, ona

görə mineral kübrələrlə xüsusən azotla qarışdırılmasına aicazə verilmir.

Preparat tozlama üsulu ilə tətbiq edilir və məsarif norması 15-30kq/ha. Bit-

kinin kükürtlə tozlama işi şehli və sakit havada, temperatur isə 200 C yuxarı ol-

duqda daha yaxşıdır. Günün isti saatlarında dərmanlama apardıqda bitkilərdə yanıq

ləkələri əmələ gəlir. Kükürd tozo mühafizə və müalicəvi təsirli preparatlardır. Bu

preparat əsasən müxtəlif k/t bitkilərində unlu şeh, pas xəstəliklərinə və akarisid

xassəli olduğuna görə gənələrə qarşı da tətbiq olunur.

Kolloid kükürd və islanan toz.

Kollid kükürd kimyəvi üsulla hidrogenli kükürddən alınır və pasta halında

istehsal edilir. Preparatın tərkibinin 70% -ni elementar kükürd təşkil edir. Kükür-

dün islanan tozunu xüsusi dərmanlarda iri disper hissəciklərdən ibarət olan kükür-

dən hazırlayırlar. Kükürd suda həll olmur, ona görə islanana tozun tərkibinə sabit-117

ləşdirici və isladıcı maddələr əlavə edilir. Islanan toz sarımtıl-boz rənklidir, 90-

95% elementar kükürddən ibarətdir. Kükürdün islanan tozunu və kolloid kükürdün

pastasını bir çox bitkilərdə xəstəliklərə qarşı 0,2-1%-li kəsafətlikdə çiləmə üsulu ilə

tətbiq edirlər. Məsarif norması kq/ha: almada, armudda, heyvada 8-16, üzümdə 9-

12, qaragatda, quş üzümündə, yemişdə, qarpızda, bəzək bitkilərində 3-4, çəkər

çugundurunda 4-6, xiyarda açıq və örtülü şəraitdə 2-4. Üzümdə oidiuma qarşı

(çiləmə apardıqda) kükürdün tətbiqi xəstəliyin inkişafına 98%-dən 22%-ə, kükürd

tozu isə 50%-ə qədər aşagı salır.

Karatan (mildes, krotonat)

Yapışqanlı mayedir, qaynama temeraturu 138-1400C. Suda pis, üzvi həlle-

dicilərdə yaxşı həll olur.

Karatan – kontakt fungisiddir, müalicəvi və mühafizəedici təsirlidir, unlu

şeh xəstəliyinə qarşı səmərəlidir. Preparat unlu şeh xəstəliyini törədən göbələklərin

sporlarının inkişafını dayandırır və mitselini dagıdır.

Karatan preparatı bitkiləri dəmgil xəstəliyindən mühafizə edir və akarisid

təsirlidir. Mühafizə edici təsiri 10-14 gündür. Preparatın konsentrasiyasını artırdıq-

da bitkilərdə yanıq ləkələri əmələ gətirir. Tövsiyyə edilən konsentrasiyada karatan

elementar kükürdə nisbətən zəif fitotoksiki xassəlidir. Bu preparatı qələvili pes-

tisidlər və tərkibində yağ olan preparatlarla birgə tətbiq etmək məqsədə uyğun de-

yil. Karatan preparatı 25%-li sarı rənkli islanan toz və 50-li konsentrat emulsiya

halında istehsal edilir. Fungisid almada, armudda, qarağatda, çiyələkdə, qarpızda,

yemişdə, xiyarda, unlu şeh xəstəliyinə qarşı 0,1-1%-li konsentrasiyada tətbiq edilir.

Meyvə ağaclarında preparatın tətbiqini məhsul yığımına 20 gün qalmış dayandırır-

lar. Vegetasiya müddətində 6 dəfə çiləmə aparılır. Örtülü şəraitdə xiyarda prepa-

ratın tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 2 gün qalmışdır. Karatan istiqanlı

heyvanlara və insanlara qarşı yüksək toksikidir. /ÖD50 siçanlara 112,5; siçovullara

– 600-825mq/kq/. Kumulyasiya xassəsi zəif ifadəlidir. Preparatın icazə verilən

miqdarı almada, armudda, üzümdə, xiyarda və bostan bitkilərində 1mq/kq.

Giləmeyvələrdə qalıq miqdarına icazə verilmir.

Heteroksiklik və digər birləşmələr. 118

Bu qrupa daxil olan preparatları unlu şeh xəstəliyinə qarşı tətbiq etdikdə

yüksək səmərə verir. Rovral və roniral preparatları üzümdə çürümə, pomidorda

boz çürümə, ağ çürümə xəstəliyinə qarşı tətbiq edilir.

Rovral.

Ağ kristallik maddədir, ərimə temperaturu 1360C, suda zəif, üzvi həlledici-

lərdə yaxşı həll olur. Saxladıqda ultrabənövşəyi şuaların təsiri nəticəsində, torpaq-

da və bitki daxilində sürətli toksiki olmayan birləşmələrə parçalanır. Bu preparat

fitotoksiki deyil və digər pestisidlərlə kombinə edilmir. Rovral – geniş təsirli fun-

gisiddir. Dənli bitkilərdə unlu şeh, boz çürümə, sklerotina, rizoktoniya, alternariya,

helmintosporioz, fuzarioz və toz sürmə xəstəliklərinə qarşı tətbiq edilir. Sistem

təsirli fungisidlərə qarşı davamlı olan unlu şeh xəstəliyinin törədicilərini rovral

preparatı ilə tamamilə məhv etmək mümkündür. Bu preparatı təcrübə- təsə-

rüfatlarında tətbiq etməyə icazə verilir.

Rovral 50%-liislanan toz halında istehsal edilir və əkin materialının dərma-

nlanmasında, həm də vegetasiya müddətində tətbiq edilir. Preparatın 0,15 – 0,3%-i

suspenziyası ilə çiləmə aparılır. Üzüm plantasiyalarında boz çürümə və oudiuma

qarşı tətbiq etmək tövsiyə edilir. Preparatın məsarif norması 1,5 – 2 kq/ha,

çiləmənin miqdarı 4 dəfədir. Tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 20 gün

qalmışdır. Birinci çiləmə xəstəlik müşahidə ediləndə və ya çiçəkləmə vaxtında,

sonrakı çiləmələr salxımlar əmlə gəldikdən sonra, üçüncü çiləmə üzümün yetiş-

məsinin başlanğıcında, dördüncü isə 14-20 gündən sonra aparılır.

Rovral – zəif toksiki preparatdır (ÖD50 siçovullara 3500 mq/kq) qalıq miq-

darının ən aşağı səviyyəsi üzümdə 0,4 mq/kq, kartofda, xiyarda, pomidorda, çi-

yələkda qalıq miqdarına icazə verilmir.

Ranilan ağ rənkli kristalik maddədir, ərimə temperaturu 1800 C, suda pis,

xloroforumda, benzoda və asetonda yaxşı həll olur. Kontakt fungisiddir, mühafizə

təsirlidir və unlu şeh xəstəliyinə qarşı səmərəlidir. Ranilan üzümdə boz çürümə,

meyvə ağaclarında monilioza, günə baxanda sklerotinə, ağ və boz çürüməyə

qarşıda tətbiq edilir.

119

Prepatın 50% islanan tozu istehsal edilir və 0,15-0,2% konsentrsiyada sus-

penziya halında çilənir: üzümlüklərdə məsarif 1-2,5 kq/ha, çiləmənin miqdarı 4 də-

fədir. Tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 30 gün qalmışdır. Oidiuma qarşı 1

çiləmə xəstəliyin ilk əlamətləri müşahidə ediləndə aparılır.

Ikinci çiləmə çiçəkləməyə qədər 14-20 gündən sonra təkrar edilir. Günəba-

xan bitkisində ağ və bozçürüməyə qarşı birinci çiləmə 1-1,5 kq/ha, kütləvi çiçək-

ləmə dövründə və 14-15 gündən sonra təkrar olur. Vegetasiya müddətində iki dəfə

çiləmə aparılır. Çiyələkdə boz çürümə və unlu şeh xəstəliyi ilə mübarizə apardıqda

çiləmə çiçəkləməyə qədər və məhsul yığımından sonra aparılır. Preparatın məsarifi

1,2-1,5 kq/ha.

Örtülü şəraitda xiyarda, pomidorda ğa və boz çürüməyə qarşı tatbiq etdikdə

bitkinin sirəyyətlənən orqanlarına ranilanla tabaşirin ya da, əhəngin qarışığını ya-

xırlar. Qarışıq 1:2 ya da 1:1 nisbətində hazırlanır. Ranilan insanlara və istiqanlı

heyvanlara zəif toksikidir, (ÖD50 siçovullarə 10000 mq/kq). Arılara, yağış soğul-

canlarına və balıqlara qarşı zəif toksikidir.

Yalançı unlu şeh və digər xəstəlik törədicilərinə qarşı kontakt fungisidlər.

Euporen.

Ağ kirstalik və ya toz halında maddədir, zəif spesifik iylidir, ərimə tempe-

raturu 96-97 0C. Suda həll olmur, əsasən metanol və ksilolda həll edilir. Qələvili və

polisulfidlər olan mühiddə parçalanır.

Euporen geniş spekr təsirli fungisiddir xüsusən müxtəlif bitkilərdə boz çü-

rüməyə qarşı yüksək səmərə verir.Unlu şeh xəstəliyinin inkişafını dayandırır və

akarisid xassəyə malikdir. Üzümlüklərdə euparen preparatı oudium, mildyu və boz

çürümə xəstəliklərinə qarşı yüksək səmərəlik virir. Çiyələkdə boz çürümə və yar-

paqda ləkəlik xəstəlikləri ilə mübarizədə də yaxşı nəticələr alınır.

Euparen preparatı 50% -li islanan toz halında istehsal edilir və 0,2%-

kəsafətlikdə çiyələkdə, üzümdə, 0,4-li – konsentrasiyada almada tətbiq edilir.

Üzümlüklərdə çiləmə 2-3kq/ha çiçəkləmə qabağı başlanır və məhsul yığı-

mına 30 gün qalmış dayandırılır. Çiyələkdə çiləmə 1,2 kq/ha çiçəkləmədən qabaq

120

və məhsul yığımına 20 gün qalmış dayandırılır. Qələvi və konsentrat emulsiya mə-

nşəli preparatlardan başqa, bir çoxu ilə kombinə olunur.

Euparen istiqanlı heyvanlara qarşı zəiftoksikidir. (ÖD50 siçanlara

1850mq/kq). Kumullyativ xassəli mülayim ifadəlidir. Arılara qarşı zərərsizdir.

Preparatın qalıq miqdarına almada, üzümdə, çiyələkdə icazə verilir.

Yalançı unlu şeh və dəgər xəstəliklərə qarşı tətbiq edilən sistem fungisidlər.

Sistem təsirli fungisidlərin aşkar edilməsi, bitkilərin xəstəliklərdən mühafi-

zəsində tətbiqi pestisidlərin çeşidinin təkmilləşməsini göstərir. Bu qrupdan olan

preparatların təcrübə- təsərrüfatlarında iki növünün tətbiqinə icazə verilmir.

Ridomil və aljet.

Mis tərkibli preparatlardan, onların əvəz edicilərindən və kontakt təsirli

üzvi birləşmələrindən fərqli olaraq – sistem fungisidlər bitkilərin yer üstü orqanları

və kök sistemi tərəfindən tez sorularaq akropetal hərəkət edir və uzun müddət fun-

gisid təsirini saxlayır (20-dən 70 günə qədər, şəraitdən asılı olaraq).

Həmin fungisidlərin sistem təsirli olması çiləmələr arası intervalı 1-2 həf-

tədən 3-5 həftəyə qədər artırmağa imkan verir. Bitki tərəfindən fungisidin tez so-

rulması, preparatların səmərəliliyinin iqlim şəraitdən asılı olmasına imkan vermir.

Patogenlərin bu fungisidlərə qarşı spesifik davamlılığının qarşısını almaq məqsə-

dilə preparatları kombinə edilmiş halda və ya vaxtaşırı kontakt fungisidlərlə növbə-

ləşdirərək tətbiq edirlər.

Ridomil.

Ağ kristsllik maddədir, ərimə temperaturu 71-720C. Zəif uçucudur, suda

pis, üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur. Turş və neytral mühitdə davamlıdır. Bir çox

pestisidlərlə kombinə edilir. Torpaqda fungisid təsirini 40-70 gün, mühafizə edilən

bitkilərdə isə 14-35 gün saxlayır. Üzüm bitkisində mildyuma qarşı preparatın

məsarifi – 1,5- 2 kq/ha, işçi məhlulun konsentrasiyası 0,2%; çiləmənin miqdarı 6

dəfə, gözləmə vaxtı məhsul yığımına 20 gün qalmış, şəkər çuğundurunda müvafiq

olaraq 1-3 kq/ha və 20 kq/ha; soğanda 1,3 kq/ha və 20 gün. Kartofda işçi məhlu-

lunun konsentrasiyası 0,2%, məsarif norması 0,8 -1 kq/ha, çiləmənin miqdarı 3 də-

121

fə. Birinci çiləmə xəstəliyin ilk əlamətləri müşahidə ediləndə, sonrakı çiləmələr 14-

21 günlük intervalla aparılır. Gözləmə müddəti 20 gündür.

Istiqanlı heyvanlara və insanlara qarşı orta toksikidir (ÖD50 siçovullara

669-1438mq/kq), arılara, quşlara və balıqlara qarşı toksiki deyil.

Unlu şeh və digər xəstəliklərə qarşı tətbiq edilən sistem fungisidlər.

Bu qrupa daxil olan fungisidlər çantalı köbələklər törədən, patogenlərlə mü-

barizədə yüksək səmərəlilik verir. Bental,bayleton, tilt, topaz kimi preparatlar bir

çox xəstəliklərlə mübarizədə ( almada, armudda dəmgil, çəyirdəklilərdə ləkəlik,

buğdada pas və. s), tətbiq edilir.

Benlat.

Toz halındadır, suda və yağda pis həll olur. Uçucu deyil, qızdırdıqda əriyir.

Turş mühitdə parçalanır.

BMK ultrabənövşəyi şuaların təsiri nəticəsində əmələ gəlir, saxladıqda rütu-

bətli şəraitdə, bitkidə benomil prepaatının əsas metabolit məhsuludur və fungisid

təsirlidir. Torpaqda metabolit məhsul BMK ilə bərabər 2-aminobenzimidazol

birləşməsi də əmələ gəlir və nisbətən davamlıdır.

Örtülü və açiq şəraitdə benlat tətbiq edimiş bitkilərdə, torpaqda uzun müddət

öz təsirini itirmir.

Bitki daxilində akropetal istiqamətdə yəni aşağıdan yuxarı ksilema boruları

ilə hərəkət edir. Sistem təsiri, toxumları dərmanladıqda, köklər vasitəsi ilə daxil ol-

ması müşahidə edilir.

Benlat – sistem və kontakt təsirli fungisiddir, mühafizə və müalicəvi xassəli-

dir. Akarisid xassəyə malikdir. Tor gənəsinə, bostan mənənəsinə qarşı tətbiq etdik-

də müsbət nəticə alınır. Yırtıcı fitoseylüs gənəsinə qarşı zəif toksikidir. Preparat

unlu şeh, damar soluxma xəstəliyi, yəni vertisilium, fuzarium, rizoktoniya, çürümə,

botritis xəstəlikləri ilə mübarizədə səmərəlidir. Benlat bakteriyalara, fikomisetlərə:

helimintosporium, alternariya, sklerotina cinslərinin növünə təsir etmir. Benlat

preparatının fungisidlik təsiri köbələyin reproduktiv orqanlarının fəaliyyətini

pozmaqdan ibarətdir. Benzimidazol törəmələrinin təsir mexanizmi purinli əsasların

biosintezinin və funksiyasının pozulmasıdır. Ardıcıl tətbiq etdikdə patogenlərdə 122

davamlılıq əmələ gəlir. Bunu digər fungisidlərlə dərmanlama apararaq əmələ

gəlmiş davamlılığın qarşısını almaq mümkündür.

Benlat 50%- li islanan toz halında istehsal edilir. Bitkilərin vegetasiya döv-

ründə, torpağa vermə və toxumların dərmanlanması üsulu ilə tətbiq edilir.

Toxumların dərmanlamasında isə istifadə edilir – almada 5 kq/t – fuzarioz

kök çürüməsinə, toxumların kiflənməsi, suspenziya preparata görə (5-10 l su 1t to-

xuma)

Yoncada – fuzarioz, kök çürüməsi – 3kq/t. Suspenziya preparata görə (5-10l

su 1t toxuma).

Benlat və onun analoqları intensiv texnologiyada geniş tətbiq edilir: buğdada

məsarif norması 0,6 kq/ha, 0,3kq/ha t.e.m. , gözləmə müddəti 30 gün.

Payızlıq taxıl bitkilərində qarkif və kök çürüməsi xəstəliklərinə qarşı benlat

preparatı ilə çiləmə payızda kollaşma fazasında ya da yazda vagetasiya dövründə

çiləmə aparılır. Məsarif norması 0,6kq/ha. Benlat preparatının 50-li islanan tozunu

aqrosid adı ilə buğda və arpa toxumlarını sürmə və kök çürüməsi xəstəliklərinə

qarşı dərmanlayırlar. Preparatın məsarifi 2-3 kq/t. Istiqanlı heyvanlara və insanlara

qarşı zəif toksikidir (ÖD50 siçovullara 9500 mq/kq) kumulyativ xassəyə malik de-

yil, arılara, quşlara və balıqlara qarşı zəif toksikidir. Dənli taxılların dənində,

çəltikdə qalıq miqdarı 1mq/kq.

Topsin- M (tiofonat – metil)

Ağ rəngli tozdur, ərimə temperaturu 181,5 -1820C, suda zəif, asetonda, xlo-

roformda, metanolda yaxşı həll olur. 70%-li islanan toz halında istehsal edilir.

Topsin M – sistem təsirli fungisiddir, geniş spektr təsirlidir. Əsas metabolit

məhsulu BMK –dır. Yarpaqlarda parçalanma müddəti 12-15 gündür. Topsin- M

preparatı ilə dərmanlanma 0,1-0,2%-li suspenziya ilə aparılır, məsarif norması

bitkidən asılı olaraq 0,6 -2 kq/ha. Bordo mayesi, misxloroksidinən başqa bir çox

pestisidlərlə kombinə olunur. Topsin- M istiqanlı heyvanlara və insanlara qarşı

zəif toksikidir. (ÖD50 siçovullara 7450mq/kq), kumulyativ təsiri zəif ifadəlidir.

Alma, armud, gilas, üzüm, xiyar, şəkər çuğundurunda, buğdada, arpada

xəstəliklərə qarşı tövsiyyə edilir. Preparatın tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul 123

yığımına 20 gün qalmış (xiyarda 7 gün) dayandırılır. Taxıl bitkilərinin dənində,

şəkər çuğindurunda və şaftalıda preparatın qalıq miqdarı 1mq/kq, xiyarda,

armudda, almada, üzümdə - 0,5mq/kq, qarağatda icazə verilmir.

Bayleton (üçdimefon).

Rənksiz kristallik maddədir, ərimə temperaturu 82,30C, üzvi həll edicilərdə

yaxşı həll olur. Bayleton – sistem fungisiddir, profilaktiki və müalicəvi təsirlidir.

Dənli bitkilərdə unlu şeh və pas, qara qarağatda unlu şeh, şəkər çuğundurunda pas,

çiyələkdə boz çürümə, üzümdə boz çürümə və oudium, almada dəmgil və unlu şeh,

xiyarda, pamidorda və yemişdə unlu şeh xəstəlikləri ilə mübarizədə bayleton pre-

paratın tətbiqi yüksək səmərəlik verir. Birinci çiləmə xəstəliyin ilk əlamətləri mü-

şahidə ediləndə aparılır. Preparat 5%-li və 25%-li islanan toz halında istehsal edilir

və vegetasiya müddətinda çiləmə üsulu ilə tətbiq edilir. 5%-li islanan tozun məsarif

norması almada 0,6-1,0 kq/ha, üzümdə 0,5-1, qara qarağatda -2, yemişdə 1,5-2,

xuyarda açıq şəraitda 0,3-0,6, örtülü şəraitdə - 1-3, pomidorda örtülü şəraitdə 0,5-

2,0, şəkər çuğundurunda 3kq/hq.

Preparatın 25%-li islanan tozunun məsarif norması bitkilərə müvafiq olaraq

5 dəfədən az olmamalıdır. Üzümdə, almada 6 dəfə, xiyarda örtülü şəraitdə 4, şəkər

şuğundurunda və yemişdə 3, pomidorda – 2 vegetasiya müddətində çiləmə aparılır.

Xiyarda örtülü şəraitdə tətbiqinin axırıncı vaxtı məhsul yığımına 5 gün qalmış,

pomidorda isə 10 gün, digər bitkilərdə 20 gün qalmış dayandırılır. Qarağatı

çiçəkləyə qədər ya da məhsul yığımından sonra dərmanlamaq olar. Preparat fito-

toksiki deyil və arılara qarşı qorxusuzdur.

Balyeton istiqanlı heyvanlara ortatoksiki preparatdır, (ÖD50 siçovullara 568

mq/kq) selikli gişaya təsir etmir.

Səpin əkin materiallarının dərmanlamaq məqsədilə tətbiq edilən

fungisidlər.

Toxumların və əkin mareriallarının kimyavi maddələrlə dərmanalnmasının

əsas məqsədi onların patogenlərdən mühafizə etməkdir. Bəzi xəstəlik törədiciləri

toxumların üzərində (buğdada bərk sürmə, arpada daş sürmə, çovdarda gövdə

124

sürməsi) qabığında və ya toxumların qabıqlarının altında (vələmirdə toz sürmə,

buğdada helmintosporioz və s.) toxumların daxilində rüşeyimdə olurlar.

Toxum dərmanları bitkiləri xəstəlikdən və torpaqda olan törədicilərdən mü-

hafizə edirlər (qarğıdalı toxumlarının kiflənməsi, dənli bitkilərdə fuzarioz və kök

çürüməsi).

Əvvəlcədən toxumları nəmləndirmək dərmanlamaq xüsusilə səmərəlidir. Bu

halda preparat toxum üzərində yaxşı dayanır, uzun müddət toxum dərmanla kon-

takt yaradaraq onun təsirini artırır və beləliklə məsarif normasını 20-30% azalt-

mağa imkan verir. Ardıcıl olaraq toxumları dərmanladıqda bir çox xəstəliklərin

(bərk sürmə, kök çürüməsi, pambıqda hommoz və s.) qarşısını tamamilə almaq

mümkündür. Toxum və əkin materiallarının dərmanlanması üçün tətbiq edilən fun-

gisidlər sadə preparatlara, kombinə edilmiş preparatlarla və müəyyən tərkiblərə bö-

lünürlər. Sadə preparatlarda təsiredici maddə bir kimyavi birləşmədən kombinə

edilmiş – iki və daha çox maddədən ibarətdir. Toxumların dərmanlaması üçün

kombinə edilmiş tərkibi iki yolla hazırlzyırlar: qarışdırmaq ya da eyni zamanda iki

preparatı tətbiq etmə yolu ilə.

Preparatın kimyavi qurluşuna təsir xassəsinə, bitkidə hərəkət etmə xarakteri-

nə və tətbiq obyektinə görə qruplara bölünürlər.

Sadə preparatlar.

Son illər toxumları dərmanlamaq üçün tətbiq olunan kimyavi birləşmələrin

çeşidləri xeyli genişlənmişdir. Buna baxmayaraq civəli preparatlardan yenə də çox

istifadə edilir.

Bu preparatlar çox cəhətli mühafizə edici təsirlidirlər, başlanğıc infeksiyanı,

toxumların üzərində və qabıq altında olan patogenlərə də təsir edirlər. Daxili infek-

siyaya isə təsir etmirlər. Ancaq civəli preparatlar güclü toksikidirlər və istiqanlı

hevanlara qarşı təhlükəlidirlər. Bu baxımdan onların tətbiqi məhdudlaşır. Toxum

dərmanlarına tərkibində civə olmayan müxtəlif kimyavi tərkibli preparatlar

daxildir və onlar təsirinə görə civə tərkibli preparatlardan geri dalmaırlar, istiqan-

lılara qarşı isə zəif toksikidirlər. Xüsusən daxili infeksiyanı məhv edən preparatlar

125

diqqətə layiqdir. Bu preparatlar sistem təsirlidir və kimyavi qaurluşuna görə müx-

təlif qruplara daxildirlər.

Toxum və əkin materiallarını dərmanlamaq üçün vegetasiya müddətində tət-

biq edilən fungisidlərdən istifadə edilir.

Qranozan - ağ kristalik maddədir, ərimə temperaturu 1980C, suda həll ol-

mur, üzvi həlledicilərdə isə yaxşı həll olur. Davamlı preparatdır, ancaq yüksək ucu-

cudur. Preparat parçalandıqda qeyri-üzvi civəli birləşmələr əmələ gəlir. Qranozan

talk əsasında toz halında istehsal olur və tərkibində 1,8-2,3% etilmerkurxlorid,

rənkləyici maddə və sənaye yağ vardır. Kip örtülü qabda 10 il müddətində

saxlamaq olar.

Qranozan mühafizə və müalicəvi fungisiddir, kontakt təsirlidir. Preparat

buğdanı bərk sürmə, çəltikdə pirikulyarioza qarşı toxumların dərmanlanması üçün

tətbiq edilir. Qranozanın məsarif norması dənli bitkilrdə 1-2 kq/t, şəkər çuğundu-

runda 2-4 kq/t. Toxumları sulu suspenziya ilə nəmləndirmə üsulu ilə (10 l/t) dər-

manlayırlar. Preparatın tərkibənə aşağıda qeyd edilən köməkçi məddələri: sulfit-

spirt bardası, silikatlı yapışqan (150-200 q/t toxuma), OP-7 (100-200 q/t toxuma)

əlavə etdikdə səmərəlik artır. Toxumların səpindən 1-3 ay əvvəl dərmanlanması

daha yüksək səmərəlik verir. Dərmanlanmış toxumlardan civənin buxarı ətraf mü-

hitin şirklənməsinə səbəb olmasın deyə, belə toxumlar xüsusi bölmədə və havalan-

dırıcı qurğu olan yerdə saxlanılmalıdır. Qranozan preparatı ilə dərmanlanmış to-

xumlarla müəyyən şəxslər RU-67 markası respiratordan “Г” patronlu əlehiqazlar-

dan, kombinezon, rezin əlcəklər, əyaqqabıdan və mühafizə edici 110-1 markalı ey-

nəklərdən istifadə edilməlidir.

Dərmanlanmış toxumları qida məqsədi və mal-qara yemi kimi istifadə etmə-

yə icazə verilmir. Qranozan insan və istiqanlı heyvanlara qarşı güclü təsirli zəhərli

maddədir. (ÖD50 siçovullara 30-60 mq/kq). Qranozan preparatının ərzaqda və mal-

qara üçün yemdə qalıq miqdarına icazə verilmir. Havanın işçi zonasında icazə

verilən qalıq miqdarı 0,005mq/m3,məişətdə istifadə edilən hövzələririn suyunda

0,0001 mq/m3 .

126

TMTD sarımtıl-boz rənkli kristalik tozdur, ərimə temperaturu 1550C -156 0C. Suda həll olmur, üzvi həll edicilərdə isə yaxşı həll olur. Davamlı birləşmədir,

turş və qələvi mühittə parçalanır. Uçucu deyil, ona görə bu preparatla işlədikdə res-

piratordan istifadə etmək olar.

TMTD 80%-li islanan toz halında istehsal edilir. Narın toz halında hava ilə

birlikdə partlayıcı qarışıq əmələ gətirir. Bu preparat xarici mühit amillərinə qarşı

dözümlüdür, və davamlı pestisidlər qrupuna daxildir. Bitkilərin tərkibində 1-1,5 ay

öz təsirini saxlayır. Preparatın qalıq miqdarı məhsulda toplanaraq təhlükəli

olduğuna görə TMTD ilə toxumların dərmanalnması preparatın sulu suspenziyası

yada nəmləndirmək yolu ilə aparılır. 80%-li TMTD preparatının məsarif norması 1

t toxumda, taxıl bitkilərində 1,5-2 kq, soğanda – 4-5 kq/t-dur.

TMTD sürmə xəstəliklərinə, xüsusən qabıqlı bitkilərdə civəli preparatlara

nisbətən səmərəliyi aşağıdır, ancaq toxumları kif və kök çürümə xəstəliklərindən

mühafizə edir.

Torpaqda dərmanlanmış dənələrdə fungisidlik fəallığı 30 günə qədər saxla-

ylr. Bu preparat buğdada fuzarioza, qarğıdalı toxumlarında kifə və s. qarşı tətbiq

edilir.

TMTD kökümeyvəlilərinin və kartof yumrularının xəstəliklərinə qarşı tətbiq

edilir. Kartof yumrularının dərmanlanması əkin qabağı aparılır, məsarif norması

2,1-2,5 kq/t (70 litr 3-3,5%-li TMTD suspenziyası 1 t) ilə tətbiq etdiqdə dəmgil,

rizoktonioz, fitoftoroz xəstəliklərinin inkişafı xeyli aşağı düşür. Kələmin

xəstəliklərinə qarşı TMTD preparatı şitillərin dərmanlanması üçün istixanalarda və

parniklərdə 1-1,5 q/m2 sərf edilir. Məsarif normasını artırdıqda siçanlara qarşı re-

pelent təsirlidir.

TMTD preparatı istiqanlı istiqanlı heyvanlara və inasanlara qarşı orta-

toksikidir (ÖD50 siçovullara 865 mq/kq). Ifadəli kumullyativ təsirlidir, dəriyə düş-

dükdə dermatit xəstəliyi, gözə düşdükdə konyüktivit əmələ gəlir.

Preparatın qalıq miqdarı heç bir qida məhsulunda icazə verilmir. Havanın iş-

çi zonasında icazə verilən qalıq miqdarı 0,5 mq/m3.

Vitovaks – sistem təsirli fungisiddir.127

Müxtəlif bitkilərdə sürmə, pas və rizoktonioz xəstəliklərinə qarşı səmə-

rəlidir. Toxum cücərdikdə preparat daxil olur və daxili infeksiyanı məhv edir.bitki

daxilində akropetal hərəkət edərək cücərtiləri torpaqda olan fitopatogenlərdən mü-

hafizə edir.

Preparatın fungisid fəallığı bitkilərin hüceyrələrində toplanaraq köbələklərin

fəaliyyətini pozması ilə müşayət olunur. Xarici mühitdə vitavaks asanlıqla

torpaqda 3 həftə müddətində parçalanır.

Suda və bioloji mühitdə preparat fungitoksiki olmayan sulfoksid və sulfon

birləşmələrinə qadər oksidləşir. Bitkinin tərkibində vitavaks preparatının qalıq

miqdarı 6 həftə müddətində müşahidə edilir. Vitavaks preparatının oksidləşmə

məhsulunun 90%-zi sulfoksid və 10%-li sulfon birləşmələrindən ibarətdir.

Buğda və arpada vitavaks preparatı hidroliz olur və qalıq miqdarı məhsulda

müşahidə edilmir.

Bronokot preparat 75%-li islanan toz formasında istehsal edilir və buğdanın

toxumlarını dərmanlamaq məqsədilə tətbiq edilir, məsarif norması 2,5-3 kq/t, arpa

və vələmirdə 3-3,5 kq/t. Bitkilərin yatmasının qarşısını almaq üçün toxumları dər-

manladırda vitavaks preparatının tərkibinə 6 l/t 60%-li tur əlavə edilir. Istiqanlı he-

vanlara və insanlara qarşı vitavaks zəiftoksikidir. (ÖD50 siçovullara 3200 mq/kq).

Vitavaks preparatının metobolitləri heyvan orqanizmindən cidiklə azad edilir.

Formalin – rənksiz qaz halında, kəskin iyli maddədir, suda yaxşı həll olur.

Formalin formaldehidin sulu məhluludur. Uzun müddət açıq qabda və aşağı tempe-

raturda saxladıqda formalin polimerləşir. Belə preparat tətbiq edilmək üçün yarar-

sızdır.

Formaldehid kontakt fungisid və bakterisiddir, əsasən qabıqlı toxumları dər-

manlamaq məqsədilə tatbiq edilir. Toxum üzərində olan infeksiyaya qarşı sə-

mərəlidir, ancaq onları torpaqda olan mikroorqanizimlərdən mühafizə etmək xas-

səsinə malik deyil. Bu preparat yaş və yarım quru üsulla toxumları dərmanlamaq,

torpağa vermək və dezinfeksiya məqsədilə tətbiq edilir. Yarım quru üsulla – və-

ləmirin toxumlarını bərk və toz sürmə xəstəliklərinə, arpanın toxumlarını isə daş

sürməyə qarşı dərmanlayırlar. Yaş üsulla dərmanladıqda 40%-li formalindən 128

0,33%-li işçi məhlul hazırlanır (0,11%-li təsiredici maddə ya da 1:100). Toxumları

5 dəqiqə saxlayırlar, məsarif norması 100 l işçi məhlul 1 t toxuma, sonra 2 saat

müddətində üzərini örtərək dəmə qoyurlar. Həzırlanmış işçi məhlulu bir dəfə tətbiq

etmək olar.

Yarım quru üsulla dərmanladıqda 40%-li formalindən 1,25%-li məhlul ha-

zırlanır (0,5%-li təsiredici maddə, ya da 1:80), məhlulun məsarifi 1 ton vələmirin

toxumlarına 300, arpaya isə 15-20 l, toxumları dərmanladıqdan sonra 3-4 saat üzə-

rini örtərək dəmə qoyurlar, sonra kölgədə qurudurlar. Formalinlə toxumları səpinə

3-5 gün, tütünün toxumlarını 2-3 gün qalmış dərmanlayırlar, əks vəziyyətdə on-

ların cücərmə qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir. Bu preparatın hazırlanması çətin

oıduğuna və toxumların cücərmə qabiliyyətinə mənfi təsir etməsinə görə, forma-

linin tətbiqi məhdudlaşır.

Formalin istiqanli heyvanlara və insanlara qarşı ortatoksikidir. (ÖD50 siço-

vullara 424 mq/kq). Qaz halında olan formaldehid gözə tənəffüs yollarına, selikli

qişasına qıcıqlandırıcı, dəri örtüyünü zədəliyir və xroniki zəhərlənməyə səbəb olur.

Preparatla işlədikdə dərini və tənəffüs yollarını mühafizə etmək məqsədilə A mar-

krlı filtirli sənaye əlehhiqazlarından istifadə etmək lazımdır. Havanın işçi

zonasında qalıq miqdarı 0,5mq/m3, suda – 0,5 mq/l.

Kökləyici funfisidlər.

Kökləyici fungisidlər bitkilərin xəstəlik törədicilərini qışlama mərhələsində,

tökülmüş yarpaqlarda, budaqlarda, ağacların gövdəsində, torpaqda qalan infeksiya-

nı məhv etmək məqsədilə tətbiq edilir.

Kökünü kəsən çiləmə üçün DNOK və Nitrofen preparatlarından istifadə

edilir. Qeyd edilən pestisidlər kompleks təsirlidir, fungisid, insektisid və herbisid

xassəlidirlər. Onların səmərəliliyi çiləmələrin düzgün aparılması ilə əlaqədardır.

Adətən işçi məhlulun məsarifi 800-3000 l/ha tətbiq edilən obyektlə bağlıdır.

Çiləmə payızda ya da yazda tumurcuqlar açmamış aparılır. Bu preparatları

vegitasiya dövründə tətbiq etmək olmaz, çünki fitotoksiki xassəlidirlər. Xəstəlik

törədicilərini qışlama mərhələsində məhv etdikdə, yaz dövründə bitkilərin xəstəliyə

yoluxması xüsusilə qorxuludur. Ona görə kökündən məhv edən çiləmə vegetasiya 129

müddətində xəstəliklərin yayılmasının qarşısını alır, beləliklə bordo mayesi ilə

köy-çiləmə aparmağa ehtiyac olmur və bitkilərin vegetasiya dövründə preparatlarla

aparılan çiləmələrin miqdarını azaltmağa şərait yaradır.

DNOK- sarı kristalik maddədir, ərimə temperaturu 85,50C. Texniki məhsulu

95-98% əsas təsiredici maddədən ibarətdir. Suda pis, üzvi halledicilərdə yaxşı həll

olur. DNOK partlayıcı xassəyə malikdir, ona görə 40%-li istehsal olur. Onun tərki-

bində təsiredici maddədən başqa tamamlıyıcı kimi natrium sulfat yada amonium.

Bu formada preparat k/t tətbiq edilir.

DNOK preparatı 1%-li kosentrsiyada çiləmə üsulu ilə meyvə bağlarında və

üzümlüklərdə (6-20 kq/ha preparata görə) tətbiq edilir. Çiləmə erkən yazda (tumur-

cuqlar açılmamış) havanın temperaturu 200C yuxarı olmamaq şərti ilə, ya da

payızda (yarpaq töküləndən sonra) aparılır.

Preparat ağacların kövdə ətrafı olan dairəyə və cərgə aralarına tətbiq edilir.

Temperatura yuxarı olduqda isə tətbiq edilən obyekt üzərindən sürətlə buxarlanır.

Nəmliyin artması və yağışlar DNOK preparatının köbələyin meyvə bədəninə daxil

olmasını sürətləndirir. Məsarif norması 4-6 kq/ha. Quş üzümü və qarağatda prepa-

ratın məsarifi 3,2-6 kq/ha. Adətən preparatın sulu məhlulu 0,1-0,2% konsentrasiya-

da çiləmə üsulu ilə tətbiq edilir.

DNOK insektisid və herbisid kimi də tətbiq edilir. Birillik və ikiillik alaqları

məhv edir. Taxıl fəsiləsindən olan və çoxillik alaqlara təsir etmir.

Torpaqda preparat 30-60 günə parçalanır. Preparat arılara qarşı təhlükəlidir.

DNOK preparatı istiqanlı heyvanlara və insanlara qarşı yüksək toksiki olduğuna

görə tətbiqi məhdudlaşır.

Nitrofen – açıq sarı kristalik maddədir, ərimə temperaturu 70-710C. Suda -

200C temperturda 1,2 mq/l həll olur, aseton, benzol və digər üzvi həlledicilərdə

yaxşı həll olur. 50%-li islanan toz ya da 24%-li k.e. halında istehsal edilir. (ÖD50

siçovullara 2630 mq/kq). Gözə düşdükdə selikli qişanı qıcıqlandırır, ona görə ni-

trofenlə işlədikdə təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmək lazımdır. Arılara qarşı

toksiki deyil.

130

Nitrofen DNOK-a nisbətən zəif toksiki preparatdır, ona görə yüksək

konsentrsiyada (2-3%-li yada 10-60 kq/ha) tətbiq edilir. Ağacları və torpağı

suvardıqda nitrafen preparatının səmərəliyi artır. Kökündən məhv etmək məqsədilə

preparat almada, armudda dəmgil, üzümdə mildium, çəyirdəkli bitkilərin xəstəlik-

lərinə və gilə-meyvələrdə tətbiq edilir. Çiyələmi yazda preparatın 1,5-2%-li məh-

lulu ilə dərmanlayırlar. Məsarif norması 20-30 kq/ha.

Mis və dəmir kuporosu kökündən məhv etmək üçün çiləmə üsulu ilə tətbiq

edilir. Erkən yazda (bitkilərin sükünat dövründə, tumurcuqlar açmamış) 98%-li

texniki mis kuporosunun 1%-li məhlulu ilə çiləmə aparılır. Preparatı almada, ar-

mudda tətbiq etdiqdə məsarif norması 15-20 kq/ha, ərikdə, şaftalıda, gavalıda 10-

15, quş üzümündə və qarağatda 8-10 kq/ha. Mis kuporosu giləmeyvələrdə və çə-

yirdəkli bitkilərdə kompleks xəstəliklərə, dəmgil və meyvə çürüməsinə qarşı da

tətbiq etdikdə yüksək səmərəlik verir. Bu preparat şibyələri və mamırları məhv

edir.

Kökündən məhv etmək məqsədilə çiləmə apardıqda (almada, armudda)

53%-li dəmir kuporosunun (dəmirli sulfat) tozundan hazırlanmış məhlulla çiləmə

aparılır. Köbələk xəstəlikləri şibyələrlə və mamırlarla mübarizədə çiləmə səmərəlik

verir. Preparatı vegetasiya başlamamış ya da vegetasiyadan sonra 2%-li məhlulla

aparılır, məsarif norması 30-40 kq/ha. Dəmir kuporosun digər pestisidlərlə birgə

tətbiq etmək olmaz.

Mövzu12: Herbisidlərin təsnifatı, tətbiqi, qaydaları və məsarif norması

Plan:

1. Herbisidlərin ümumi səciyyəsi2. Herbisidlərin təsnifatı3. Kontakt və sistem təsirli herbisidlər

131

Ədəbiyyat:

1. Г.С.Груздeв –«Химическая защита растений» Москва 1987.

2. М.М.Голшин –«Фунгициды в сельском хозяйстве» Москва 1982.

3. С. Р. Попов, Л. А. Дорожкина и др. – «Основы химической защиты

растений», Москва, 2004.

Mövzu12: Herbisidlərin təsnifatı, tətbiqi, qaydaları və məsarif norması

Herbisidlərin təsnifatı, məsarif norması və tətbiq üsulları

Herbisidlər k/t əkinlərində bitən alaq otlarını məhv etmək üçün tətbiq edilir.

Qeyd edilənlərdən başqa alaq otlarının bitməsi lazım olmayan yerlərdə də, onları

məhv etmək məqsədilə də herbisidlər istifadə edirlər.

Alaq otları mədəni bitkilərə bir çox cəhətdən ziyan vururlar. Onlar k/t

bitkiləri ilə bir çox sahələrdə zərər vurur: işığa, qida maddələrinə və suya görə.

Alaq otları suyu, qida maddələrini mənimsəyərək mədəni bitkilərin

inkişafına təsir edir və onların əlverişsiz şəraitə qarşı davamlılığını zəiflədir.

Məsələn, buğda əkinlərində 1m2 38 ədəd ptırqan olduqda məhsuldarlıq 2,6%,

ancaq 102 bitki olduqda – 12% aşağı düşür. Çöl qanqalı 10 ədəd olduqda 1m2

torpaqdan 140 kq/ha – azot, kalium 90 kq/ha və fosfor 30 kq/ha mənimsəyir, çöl

çayırı isə müvafiq olaraq 62, 158,8 və 28,8 kq/ha mənimsəyir, bu zaman kartof

bitkisi isə 150 sen/ha məhsuldarlıqda mənimsəyir azot – 60 kq/ha, kalium 100

kq/ha, fosfor isə 30 kq/ha təşkil edir.

Qeyd edilənlərdən başqa alaq otları çoxlu miqdarda su mənimsəyirlər.

Çayır bitkisi bir sutkada orta hesabla 40g su buxarlandırır, vələmir isə 1,6 g.

Buğda bitkisinin transpirasiya əmsalı 5/3 bərabərdir, vələmirinki 592-dir, ancaq

unlucanın ki – 801. Alaqlı sahələrdə torpağın nəmliyi 3-5%, alaqsızlarda aşağıdır.

132

Alaq otlarının bəzi növləri zərərvericilər üçün qida mənbəsidir. Məsələn,

taxıl milçəkləri dənli taxıl bitkilərinə çox böyük ziyan vuraraq, ayrıq otunun

müxtəlif növlərində və taxıl alaqlarında yaşayırlar.

Ayrıq otu bitən sahələrdə məftil qurdları sürətlə çoxalır. Xaççiçəkli alaqlar

(turpəng, çoban yastığı və sş) bir çox xaççiçəkli bitkilərinin zərərvericiləri üçün

qida mənbəsidir. Çiçəkləyən alaqlar çəmən kəpənəyi, dən sovaksı, sovka qamma

üçün qida mənbəsidir: həşəratların məhsuldarlığını artırır.

Alaq bitkiləri sahələrdə aqrotexniki işlərinin aparılmasını çətinləşdirir:

torpağın becərilməsini, bitkilərə qulluq, məhsul yığımı. Alaq otlarının toxumları

məhsulla qarışdıqda, keyfiyyətini pisləşdirir. Məsələn: quş təpəsi alaq otuna açı

tam verir, qida üçün yarasız edir, zəhərli bitkilər isə məhsulla qarışdıqda heyvaların

və insanların zəhərlənməsinə səbəb olur. Alaq otları ilə mübarizədə əsas tətbiq

üsulları aqrotexniki və mexaniki metodlar idi. Kimyəvi maddələrin ilkin tətbiqi

alaq otlarını məhv etmək üçün XIX əsrin sonuna təsadüf edir. 1896-1898 illərə, bu

zaman Fransada və sonra Böyük Britaniyada mis kuporosu dənli taxıl əkinlərində

alaqlara qarşı tətbiq edilmişdir.

1901-1919 illərdə herbisid kimi sulfat turşusundan natrium xloriddən, dəmir

sulfatdan istifadə edirlər. Bir qədər sonra neftdən, DNT, nitrafendən istifadə

edirlər. Bu birləşmələrin seçicilik xassəsi aşağı idi və ona görə dərmanlamaların

vaxtında düzgün riayət etmək lazım idi ki mədəni bitkilərə ziyan dəyməsin.

Herbisidlərin axtarışına, 2-naftosirkə turşusunun fizioloji fəallığını aşkar

etdikdən sonra 2,4-dixlorfenoksisirkə turşusu alındıqdan sonra başlanmışdı.

1942-ci ildə Şimerman və Xitrkok məlumat verdilər ki, 2,4 – D və digər

herbisidlərfenoksisirkəturşusunun törəmələri yüksək normal fəallığa malikdirlər.

Taxıl əkinlərində çöl xardalına qarşı dərmanlanmadan sonra onların geniş

təsir spektrinə malik olması aşkar etdirdi. Bu dövr selektiv herbisidlərin geniş

tətbiqinin başlanğıcını qoydu.

Hal-hazırda k/t inkişaf etmiş ölkələrdə herbisidlərin tətbiqinə görə birinci

yerlərdən birini tuturlar. Konminq və Xevitin 1995-ci ildə məlumatlarına görə

herbisidlərin satışının məbləği 14, insektisidlərin 8,2, fungisidlər isə 5,5 və digər 133

ximikatların kı 1,3 milliard dollar təşkil etmişdir, yəni pestisidlərin satış bazarında

herbisidlərin satışı 12,9, insektisidlərin 2,6, fungisidlərin 5,3 və digər pestisidlərin

ki isə 1,4 milliard dollar təşkil etmişdi.

Beləliklə, bu gün ki, gündə bitkilərin kimyəvi vasitələrinin 50%-ni

herbisidlər təşkil edir. 2006 – cı ilin proqnozuna görə pestisidlərin ümumi həcmi

4,3% artdığı halda, herbisidlərin artımı 4,2% 2001-ci ilə nisbətən təşkil edəcək.

Herbisid latın sözü olaraq iki latın sözündən ibarətdir – herba – ot “caedo” –

öldürür.

Herbisidlərin müxtəlif növ sinifləşdirilməsi mövcuddur.

Xassələrinə görə herbisidlər iki qrupa bölünür:

Başdan – başa və secicilərə (selektiv)

Başdan-başa təsirli herbisidlər (raundap, basta) bütün alaq otlarına qarşı

tətbiq edilir: məsələn dincə qoyulmuş çoxillik bitkilərdə, yolların kənarlarına və s.

Seçici təsirli herbisidlər yalnız k/t əkinlərində tətbiq edilir. Bu herbisidləri

seçdikdə əsasən diqqət verilir mühafizə olan bitkinin preparata qarşı davamlılığına.

Herbisidlərin seçiciliyinə təsir edən amillər şərti olaraq bölünürlər: fiziki və

bioloji

Fiziki amillər – preparatın tətbiq xassəsi, bitkinin səthinnən təmasda olması,

preparatın onların səthində qalması.

Torpağa verilən herbisidlərin təsiri asılıdır, preparatın dozasından, preparat

formasından, torpaqda lokal toplanmasından və bitkinin inkişaf fazasından.

Seçiciliyin bioloji amillərinə daxildir: bitkilərin morfoloji, fizioloji və

metabioloji xassələrinin müxtəlifliyi.

1. Morfoloji xasusiyyətlərinə daxildir yarpaq ayəsinin sahəsi, yarpağın

forması, əyilmə bucağı, yarpağın səthinin xassəsi, böyümə nöqtələrinin

yerləşməsi, kök sistemi, yerüstü və yer altı orqanların çoxalması.

Fizioloji amilər – herbisidlərin udulma sürəti və hərəkəti, toksikliyin

itirilməsi, çünki bunun nəticəsində konyuqantlar əmələ gəlir, toplanır, udulur, yada

toksikantlar bitkilərin yarpaq və kök sistemindən ifraz olur.Beləliklə, dənli

taxılbitkilərinin 2,4-D herbisidinə davamlılığı yalnız morfoloji xüsusiyyətləri ilə 134

izah edilmir və onunla əlaqədardı ki, preparat 2,4-D membranların zülalları ilə

əlaqəyə girir və konyuqant əmələ gəlir, hansı ki, bitkidə hərəkət etmir.

Metabolizm amilləri - əlaqədardı herbisidin bitkilərin metabolizm prosesində

həyatilik əhəmiyyəti olan proseslə əlaqəyə girmə xassəsindən.

Ayrı-ayrı növ bitkilərdə preparatın detoksikasiyası qədər yüksəkdir ki, o

toksiki təsirini göstərə bilmir (aşkar edə bilmir).

Sulfonilmocevininsidik cövhərli törəmələri herbisidləri səçiciliyi ona

əsaslanır. Belə ki, buğda bitkisində sutkada daxil olan herbisidin miqdarının 90%

parçalanır, ancaq həssas bitkilərdə cəmi 3-10%.

Beləliklə, preparatın düzgün secdikdə, məsarif normasını və tətbiqinin

vaxtını, üsulunun düz müəyyənləşdirdikdə bir çox alaq otlarını məhv etmək olar,

bu zaman mədəni bitkiyə hər bir zərər vurmadan.

Alaq otları və mədəni bitkilərin arasında fərq çox azdır, ona görə preparatın

cüzi dozasını artırdıq da bitkilərin zədələnməsinə yada tamamilə məhv olmasına

səbəb olur. Ona görə herbisidlərin tətbiqinə çox ehtiyatla yanaşmaq lazımdır, çünki

onlarla bitkilərin zədələnməsi daha realdır, nəinki insektisid və fungisidlərlə.

Herbisidlər bitkiyə təsir xarakterinə görə bölünürlər kontakt və sistem

təsirliyə.

Kontakt təsirli herbisidlər alaq otlarının yerüstü orqanlarını məhv edirlər. O

herbisidlərin miqdarını və çeşidi azdır (məhduddur).

Kontakt herbisidlərdən tətbiq edilir bazaqran, avrora və dikərləri. Kontakt

herbisidləri tətbiq etdikdə məhlulun damlaları bitki səthinə bərabər yayılmalıdır.,

çünki onlar yalnız preparatla təmasda olan nöqtələrə təsir edirlər.

Sistem təsirli herbisidlərin çeşidləri çoxdur.Onlar torpağa verilir və bitkilərin

vegetasiya dövründə tətbiq edilir. Bitkiyə daxil olaraq onlar floema və ksilema

boruları ilə hərəkət edir və bitkini məhv edir. Sistem herbisidlərlə çiləmə

aparıldıqda yarpağın üzərinə bir neçə damlanın düşməsi kifayətdir ki, o bitkiyə

təsir etsin. Bu herbisidlər udulur yarpaqlara daxil olur və bütün bitki boyu hərəkət

edir.

135

Kontakt və sistem herbisidlər bölünürlər geniş spektr təsirliyə və qısa spektr

təsirliyə. Geniş spektr təsirli herbisidlər bir çox alaqlara qarşı tətbiq edilir. Məsələn

qlifosat (praundap) 80 növdən artıq alaq otlarına qarşı tətbiq edilir. Birillik və

çoxillik dənli bitkilərin alaqlarına, birdə ikiləpəli alaqlara, ancaq qısa təsir spektrli

herbisidlər triallat (avadeks) yalnız çayırı məhv edirlər. Taxıl əkinlərində olan

alaqlara qarşı zellek-super fyuzilad və s. preparatları tətbiq edirlər və enli

yarpaqlılara isə 2,4D, aqritoks, bazaqran və s. Herbisidlərin seçimi əkin

sahələrində alaqların növü ilə müəyyənləşdirilir.

Herbisidlər sinifləşdirilir kimyəvi quruluşuna və təsir mexanizminə görə.

Hal-hazıra istifadə edilən preparatlar müxtəlif kimyəvi qruplardan olan üzvi

birləşmələrdir.

Ən geniş tətbiq edilən preparatlar fnoksisirkə (2,4D-aqritoks) və

ariloksifenoksiprapion (zellek-super, illoksan və s.) turşularının, sulfomoçevinin,

karbamin və tiokarbamin turşularının (betanae, epmam və s.), fosfor turşusunun

törəmələridir.

Eyni kimyəvi sinifdən olan birləşmələr – herbisid və toksiki təsirinə görə

fərqlənirlər, baxmayaraq ki, kimyəvi quruluşları eynidir.

Bir çox eyni kimyəvi sinifdən olan maddələrin herbisid təsirinin mexanizmi

ümumidir.

Herbisidlərin tətbiqi

Alaq bitkilərini məhv etmək üçün herbisidlərin düzgün seçmək lazımdır,

yəni k/t bitkisinin növünə görə əsas yayılan alağa qarşı tətbiq etmək lazımdır,

tətbiq vaxtını, üsulunu müəyyənləşdirmək və məsarif normasını düzgün

hesablamaq.

Torpaq təsirli herbisidlər - əkin mədəni bitkinin əkin qabağı verilir, səpin

zamanı və səpindən dərhal sonra alaqların cücərtiləri çıxana qədər. Alaq bitkisi

cücərənə qədər herbisid 1-5 sm dərinlikdə olmalıdır. Toxumlar cücərərkən onunla

136

birlikdə torpaq məhlulu ilə cücərtilərə daxil olur yada alaq bitkilərinin cücərtilərini

məhv edir.

Torpaq herbisidlərinin səmərəliliyi əsasən torpağın nəmliyi ilə bağlıdır. Alaq

otları cücərən dövründə torpaq quru olduqda, tətbiq edilən herbisid onun səthində

qalır və beləliklə torpağın qatlarına hərəkət edə bilmiralaqlar cücərən dərinliyə

düşmürlər. Onagörə də onların inkişafına təsir etmirlər. Bir qədər sonra yağan

yağmurlar alaqların yerüstü orqanlarının inkişafından və kök sistemi inkişaf

etdikdən sonra herbisidlərin səmərəliliyinə təsir etmirlər. Hətta uçucu olmayan

herbisidləri quru torpağa verildikdə bitkilərin səpini zamanı heç bir nəticə vermir.

Səpin qabağı yada səpindən sonra herbisidlərin adətən bütün sahəyə verirlər,

ancaq mədəni bitkini səpdikdə çox zaman lentvari üsulla tətbiq edirlər. İşçi

məhlulum məsarif norması torpağa verilən preparatların 200-300 l/ha.

Herbisidin məsarif norması ilk növbədə torpaq-iqlim şəraitindən asılıdır,

torpağın növündən, mexaniki tərkibindən, humusun miqdarından, pH-dan və digər

göstəricilərdən, hansılar ki, torpağın udma qabiliyyətini və mikrobioloji fəallığını

xarakterizə edir. Məsələn, eradikana 6E preparatının məsarif norması (təsir edici

maddə ЭПТЦ + antidot) qarğıdalı əkinlərində 4,5-9 l/ha arasındadır. Yüngül zəif

humuslu torpaqlarda (humusun miqdarı 1,5-2%) məsarif norması 4,5-5,5 l\ha,

həmin torpaqlarda humus 3,5-5% olarsa 7-9 l/ha istifadə edilir.

Mədəni bitkilərin və alaq bitkilərinin herbisidlərə qarşı davamlığı əsasən

onların inkişaf fazalarınadn asılıdır. Bir çox alaq bitkiləri 2,4-D herbisidinə qarşı

əsasən cücərti fazasında da həssasdırlar, bir qədər inkişaf etmiş mərhələdə isə

davamlıdırlar. Dənli-taxıl bitkiləri öz növbəsində 2,4-D preparatına kollama

fazasında davamlıdır, çünki bu dövr də gedən proseslərdə diferensiasiya gedir.

Dənli taxıllar sürətli böyümə prosesləri gedən dövrdə, yəni böyüyən və

borulaşma mərhələsində herbisidlərə qarşı daha həssas olurlar. Herbisid

preparatının erkən yada bir qədər gec tətbiq edilməsi çox böyük zərər vura bilər.

Ona görə yüksək səmərə almaq üçün məsarif normasını inkişaf fazası

dəqiqləşdirilməlidir.

137

Tarla əkinlərində herbisidin məsarif normasını azaltmaq məqsədilə lentvari

üsuldan istifadə edirlər, yəni çiləmə yalnız cərgələrdə aparılır, cərgə aralarını isə

aqrotexniki üsulludan istifadə edirlər. Bu zaman preparatın məsarif normasını qeyd

edilən düstura əsasən hesablayırlar:

H=Hc S/M

Burada, Hc – məsarif norması, bütün sahə üçün;

S – çilənən lentin (zolağın) eni;

M – cərgə aralarının eni

Mövzu 13. Səpin və əkin materiallarının dərmanlamaq məqsədilə tətbiq edilən fungisidlər

Plan

1. Toxum dərmanlarının ümumi səciyyəsi2. Sadə preparatlar3. Kökləyici fungisidlər4. Torpağa verilən fungisidlər

Ədəbiyyat

1.Г.С.Груздев – «Химическая защита растений» Москва 1987

2. İ.H.Cəfərov – “Fitoterapiya” Bakı 2002

3. С. Р. Попов, Л. А. Дорожкина и др. – «Основы химической защиты

растений», Москва, 2004.

Mövzu 13. Səpin və əkin materiallarının dərmanlamaq məqsədilə tətbiq edilən fungisidlər

Toxumların və əkin materiallarının kimyavi maddələrlə dərmanlanmasının

əsas məqsədi, onların patogenlərdən mühafizə etməkdir. Bəzən xəstəlik törədiciləri

138

toxumların üzərində (buğdada bərk sürmə, arpada daş sürmə, çovdarda gövdə sür-

məsi, darıda toz sürməsi və s.) qabığında və ya toxumların qabıqlarının altında (və-

ləmirdə toz sürmə, buğdada helmintosporioz, günəbaxanda ağ çürümə və s.)

toxumların daxilində rüşeymdə (buğdada və arpada toz sürmə) olurlar.

Toxum dərmanları bitkiləri xəstəliklərdən və torpaqda olan törədicilərdən

mühafizə edirlər (qarğıdalı toxumlarının kiflənməsi, dənli bitkilərdə fuzarioz və

kök çürüməsi, çuğundurda kökyeyən,pambıqda kök şürüməsi).

Əvvəlcədən toxumları nəmləndirərək dərmanlamaq xüsusilə səmərəlidir. Bu

halda preparat toxum üzərində yaxşı dayanır, uzun müddət toxum dərmanı ilə kon-

takt yaradaraq onun təsirini artırır və beləliklə məsarif normasını 20-30% azaltma-

ğa imkan verir. Ardıcıl olaraq toxumları dərmanladıqda bir çox xəstəliklərin (bərk

sürmə, kök çürüməsi, pambıqda hommoz, şəkər çuğundurunda kök yeyən və s.)

qarşısını tamamilə almaq mümkündür. Toxum və əkin materiallarının

dərmanlaması üçün tətbiq edilən fungisidlər sadə preparatlarla kombinə edilmiş

preparatlarla və müəyyən tərkiblərə bölünürlər. Sadə preparatlarda təsiredici

maddə bir kimyavi birləşmədən kombinə edilmiş – iki və daha şox maddədən

ibarətdir. Toxumların dərmanlanması üçün kombinə edilmiş tərkibi iki yolla

hazırlanır: qarışdırmaq ya da eyni zamanda iki preparatı tətbiq etmə yolu ilə.

Preparatlar kimyavi quruluşuna, təsir xassəsinə, bitkidə hərəkət etmə

xarakterinə və tətbiq obyektinə görə qruplara bölünür.

Sadə preparatlar.

Son illər toxumları dərmanlamaq üçün tətbiq olunan kimyavi birləşmələrin

çeşidləri xeyli genişlənmişdir. Buna baxmayaraq civəli preparatlardan yenə də çox

istifadə olunur.

Bu preparatlar çox cəhətli mühafizə edici təsirlidirlər, başlanğıc infeksiyanı,

toxumların üzərində və qabıq altında olan patogenlərə də təsir edirlər. Daxili

infeksiyaya isə təsir etmirlər. Ancaq civəli preparatlar güclü toksikidir və istiqanlı

heyvanlara qarşı təhlükəlidirlər. Bu baxımdan onların tətbiqi məhdudlaşıdırılır. 139

Toxum dərmanlarına tərkibində civə olmayan müxtəlif kimyavi tərkibli preparatlar

daxildir və onlar təsirinə görə civəli preparatlardan geri qalmırlar, istiqanlılara

qarşı isə zəif taoksikidirlər. Xüsusən daxili infeksiyanı məhv edən preparatlar

diqqətə layiqdir (buğdada və arpada toz sürmə). Bu preparatlar sistem təsirlidir və

kimyavi qurluşuna görə müxtəlif qruplara daxildir.

Toxum və əkin materiallarını dərmanlamaq üçün vegetasiya müddətində

tətbiq edilən funqisidlərdən istifadə edilir.

Qranozan.

Təsiredici maddə etilmerkurxloriddir.

Ağ kristallik maddədir, ərimə temperaturu 1980C, suda həll olmur, üzvi

həlledicilərdə isə yaxşı həll olur. Davamlı preparatdır, ancaq yüksək uçucudur.

Preparat parçalandıqda qeyri-üzvi civəli birləşmələr əmlə gəlir. Qranozan talk

əsasında toz halında istehsal olur və tərkibində 1,8-2,3% etilmerkurxlorid,

rəngləyici maddə və sənaye yağı vardır. Kip örtülü qabda 10 il müddətində

saxlamaq olar.

Qranozan – mühafizə və müalicəvi funqisiddir, kontakt təsirlidir. Preparat

buğdanı bərk sürmə, çovdarda kövdə sürməsi, fuzarioz və helmintosporioz,

çəltikdə - pirikulyarioz, fuzzarioz, hellintosporioz; vələmirdə - toz sürmə, şəkər

çuğundurunda kök yeyənə qarşı toxumların dərmanlanması üçün tətbiq edilir.

Qranozanın məsarif norması dənli bitkilərdə 1-2kq/t, şəkər çuğundurunda 2-4kq/t.

Toxumları sulu suspenziya ilə nəmləndirmə üsulu ilə (10 l/t) dərmanlayırlar.

Prepaaratın tərkibinə aşağıda geyd edilən köməkçi maddələri: sulfit – spirt bardası,

silikatlı yapışqan (150-200q/t toxuma). OP- 7 (100-200q/t toxuma) əlavə etdikdə

səmərəlik artır. Toxumların səpindən 1-3 ay əvvəl dərmanlanması daha yüksək

səmərəlik verir. Dərmanlanmış toxumlardan civənin buxarı ətraf mühitin

çirklənməsinə səbəb olmasın deyə, belə toxumlar xüsusi bölmədə və havalandırıcı

qurğu olan yerdə saxlanmalıdır. Qranozan preparatı ilə dərmanlanmş toxumlarla

işləyən şəxslər RU-67 markalı respiratordan, “Q” patronlu əleyhiqazlardan,

kombinezon, rezin əlcəklərdən istifadə etməlidirlər.

140

Dərmanlanmış toxumları qida məqsədi və mal-qara yemi kimi istifadə

etməyə icazə verilmir. Preparatın qalığını heç bir üsulla təmizləmək mümkün deyil

(yumaq, bişirmək, üyütmək və.s). Qranozan – insan və istiqanlı heyvanlara qarşı

qüclü təsirli zəhərli maddədir (ÖD50 sışovullara 30-80 mq/kq). Orqanizimdə

toplanaraq kumulyativ təsirlidir. Əsasən sinir sisteminə təsir edir. Qranozan

preparatının ərzaqda və mal-qara üçün yemdə qalıq miqdarına icazə verilmir.

Havanın işci zonasında icazə verilən qalıq miqdarı 0,05mq/m3, məişətdə istifadə

edilən hövzələrin suyunda- 0,0001mq/m3.

TMTD .

Təsir edici maddə tetrametiltiuramdisulfid, yeni nomenklaturaya əsasən bis –

(dimetildiokarbamin) – disulfid.

Sarımtıl-boz rəngli xırda kristallik tozdur, ərimə temperaturu 155-1560C.

Suda həll olmur, üzvi həll edicilərdə isə yaxşı həll olur. Davamlı birləşmədir, turş

və qələvi mühitdə parçalanmır. Yüksək temperatura qarşı davamlıdır. Güclü

oksidləşdiricilərin təsiri ilə parçalanaraq sulfat turşusu və karbon qazı əmələ gəlir.

Qələvili mühitdə bərpaedici birləşmələrin təsiri nəcəsində tetrametiltiuramdisulfid

dimetildiokarbamin turşusunun duzlarını çevirir. Uçucu deyil, ona görə bu

preparatla işlədikdə respiratorlardan istifadə etmək olar.

TMTD 80%-li islanan toz halında istehsal edilir. Narın toz halında hava ilə

birlikdə partlayıcı qarışıq əmələ gətirir. Bu preparat xarici mühit amillərinə qarşı

dözümlüdür, və davamlı pestisidlər qrupuna daxildir. Hansı ki, bioloji mühitdə

toksiki olmayan maddələrə 0,2-2 il müddətində parçalanır. Bitkilərin tərkibində 1-

1,5ay öz təsirini saxlayır. Preparatın qalıq miqdarı məhsulda toplanaraq təhlükəli

olduğuna görə TMTD ilə toxumların dərmanlanması və əkin materiallarının

zərərsizləşdirilməsi işlərini yerinə yetirirlər. Toxumların dərmanlanması preparatın

sulu suspenziyası ya da nəmləndirmək yolu ilə aparılır. 80%-li TMTD preparatın

məsarif norması 1t toxumda, taxıl bitkilərində 1,5-2kq, şəkər çuğundurunda 5-6;

paxlalılarda 3-4; günəbaxanda 2-3; xiyarda, qarpızda, yemiş- də 4-5; pamidorda,

kələmdə -8; toxumluq soğanda 4-5kq/t –dur.

141

TMTD sürmə xəstəliklərinə, xüsusən qabıqlı bitkilərdə civəli preparatlara

nisbətən səmərəliyi aşağıdır, ancaq toxumları kif və kök çürümə xəstəliklərindən

mühafizə edir.

Torpaqda dərmanlanmış dənlərdə funqisidlik fəallığını 30 günə qədər

saxlayır. Bu preparatı buğdada fuzarioza, qarğıdalı toxumlarında kifə, noxudda

askoxitoza, şəkər çuğundurunda kökyeyənə qarşı tətbiq edirlər.

TMTD kökümeyvəlilərin və kartof yumrularının xəstəliklərinə qarşı təbiq

edilir. Toxumluq kökləri qışda saxladıqda və ya sahəyə əkməmiş dərmanlayırlar,

bu zaman məsarif norması 6-8 kq/t olmalıdır.

Kartof yumrularının dərmanlanması əkin qabağı aparılır, məsarif norması

2,1-2,5 kq/t/ (70 l 3-3,5%-li TMTD suspenziyasını 1t) ilə tətbiq etdikdə dəmkil,

rizoktonioz, fitoftoroz xəstəliklərinin inkişafı xeyli aşağı düşür. TMTD preparatı

şitillərin dərmanlanması üçün istixanalada və parniklərdə 1- 1,5 q/m2 sərf edilir.

Məsarif normasını artırdıqda sıçanlara qarşı repellent təsirlidir.

TMTD preparatı insanlara və istiqanlı heyvanlara qarşı ortatoksikidir (ÖD50

sıçovullara 865mq/kq) . Ifadəli kumullyativ təsirlidir, dəriyə düşdükdə dermatit

xəstəliyi, gözə düşdükdə konyuktivit əmələ gəlir.

Preparatın qalıq miqdarına heç bir gida məhsulunda icazə verilmir. Havanın

işci zonasında icazə verilən qalıq miqdarı 0,5mq\m3.

Vitavaks.

Təsiredici maddə 2- metil- 3- fenil- karbamoil- 5,6- dikidro- 1,4- oksatin.

Təsiredici maddə suda,benzolda, etanolda, asetonda zəif həll olur. Güclü

turşu və qələvilərin təsiri nəticəsində parçalanır.

Vitavaks – sistem təsirli funqisiddir.

Müxtəlif bitkilərdə sürmə, pas və rizoktonioz xəstəliklərinə qarşı səmərəli-

dir. Toxum cücərdikdə preparat daxil olur və daxili infeksiyanı məhv edir. Bitki

daxilində akropetal hərəkət edərək cücərtiləri torpaqda olan fitopatogenlərdən

mühafizə edir.

142

Vitavaks preparatı toxumlarda kif xəstəliyinə, taxil bitkilərində septorioz,

kök çürümə xəstəliyinə qarşı zəif səmərəlidir, ona görə kombinə edilmiş

preparatlar tıtbiq edilir.

Preparatın fungisid fəallığı bitkilərin hüceyrələrində toplanaraq, köbələklərin

hüceyrələrində toplanaraq köbələklərin fəaliyyətini pozması ilə müşayət olunur.

Xarici mühitdə vitavaks asanlıqla, torpaqda isə 3 həftə müddətində tamamilə

parçalanır.

Suda və bioloji mühitdə funqitoksiki olmayan sulfoksid və sulfon

birləşmələrinə qədər oksidləşir. Bitkinin tərkibində vitavaks preparatının qalıq

miqdarı 6 həftə müddətində müşahidə edilir. Vitavaks preparatının oksidləşmə

məhsulunun 90%-zi sulfoksid və 10%-li sulfon birləşmələrindən ibarətdir.

Buğda və arpada vitavaks preparatı hidroliz olur və qalıq miqdarı məhsulda

müşahidə edilmir.

Preparat 75%-li islanan toz formasında istehsal edilir və buğdanın toxumla-

rını dərmanlamaq məqsədilə tətbiq edilir, məsarif norması 2,5- 3kq/t. Vitavaks

preparatının analoqu kenikarp preparatının tətbiqi tövsiyə edilmişdir. Bitkilərin

yatmasının qarşısını almaq üçün toxumları dərmanladıqda vitavaks preparatının

tərkibinə 6 l\t 60%-li tur əlavə edilir. Istiqanlı heyvanlara və insanlara qarşı vita-

vaks zəiftoksikidir (ÖD50 sıçovullara 3200mq/kq). Vitavaks preparatının

metabolitləri heyvan orqanizmindən sidiklə azad edilir.

Bronokot.

Bərk maddədir, ərimə temperaturu 1300C. 200-li suda həll olması 20%-dir,

hiqroskopikdir, alyuminium qabda parçalanır .

Preparat kontakt və bakterisid təsirlidir. 12%-li düst formasında istehsal

edilir və təcrübə-təsərrüfatlarda, pambıqda hommoz xəstəliyinə qarşı tətbiqi

tövsiyyə edilmişdir. Preparat toxumları dərmanlamaq üsulu ilə tətbiq edilir. Kaptan

preparatı ilə qarışdırmaq olar. Pambırqda hommoz və kök çürüməsi xəstəlikləri ilə

mübarizədə bronokot kaptanla kombinə edilmiş halda istehsal edilir. Azərbaycan

respublikasında pambıqçılıq zonalarında bu preparat toxumların dərmanlanması

yolu ilə tətbiq ediilr. Məsarif norması 6-10 kq 1t toxuma. 143

Istiqanlı heyvanlara və insanlara qarşı yüksək toksikidir, (ÖD50- 50-100

mq/kq) tətbiq etdikdə dərini qıcıqlandırır və gözün selikli qişasına təsir ediri.

Preparatla işlədikdə əleyhiqaz, respestiratorlardan istifadə etmək lazımdır.

Formalin- rəngksiz qaz halında kəskin iyli maddədir, suda yaxşı həll olur.

Formalin – formaldehidin sulu məhluludur. Uzun müddət açıq qabda və aşağı

temperaturla saxladıqda formalin porimerləşir, məhlul bulanır, ağ çöküntü əmələ

gəlir. Belə preparat tətbiq üçün yararsızdır, dərmanlanmış toxumalrın cücərmə

qabiliyyətinə mənfi təsir edir.

Formaldehid kontakt fungisid və bakterisiddir, əsasən qabıqlı toxumları

dərmanlamaq məqsədi ilə tətbiq edilir. Toxum üzərində olan infeksiyaya qarşı

səmərəlidir, ancaq onları torpaqda olan milkroarqanizmlərdən mühafizə etmək

xassəsinə malik deyil. Formalinin toksiki təsiri onun metabalizm məhsulları olan

amin qrupları ilə reaksiyaya girməsi nəticəsində baş verir. O zülalları çökdürür və

nəticədə sitoplazmanın fiziki kimyavi xassəsi dəyişir. Formalin 40%- li sulu

formaldehid formasında istehsal edilir. Onun tərkibinin 10% -i metil spirtindən,

asetondan, qarışqa turşusundan, dəmir duzlardan ibarətdir. Bu preparat yaş və

yarım quru üsulla toxumları dərmanlamaq, torpağa vermək və dezinfeksiya

məqsədi ilə tətbiq edilir. Yarım quru üsulla – vələmirin toxumlarını bərk və toz

sürmə xəstəliklərinə, arpanın toxumlarını isə daş sürməyə qarşı dərmanlayırlar.

Yaş üsulla dərmanladıqda 40%-li formalindən 0,33%-li işçi məhlul hazırlanır

(0,11%-li təsir edici maddə yada 1:100). Toxumları 5 dəqiqə məhlulda saxlayırlar,

məsarif norması 100 l işçi məhlul 1t toxuma, sonra iki saat müddətində üzərini

örtərək dəmə qoyurlar. Hazırlanmış işçi məhlulu bir dəfə istifadə etmək olar.

Yarım quru üsulla dərmanladıqda 40%-li formalindən 1,25%-li məhlul

hazırlanır (0,55%-li təsir edici maddə, yada 1:80), məhlulun məsarifi 1t vələmirin

toxumlarına 30, arpaya isə 15-20 l, toxumları dərmanladıqdan sonra 3-4 saat

üzərini örtərək dəmə qoyurlar, sonra kölgədə qurudurlar. Formalinlə toxumları

səpinə 3-5 gün qalmış dərmanlayırlar əks vəzyətdə onların cücərmə qabiliyyətinə

mənfi təsir edir. Bu preparatın hazırlanması çətin olduğuna və toxumaların

cücərmə qabiliyyətinə mənfi təsir etməsinə görə, formalinin tətbiqi məhdudlaşır. 144

Dezinfeksiya məqsədilə (qabları, tərəvəz ambarları, istsxanaları və.s) formalinin

2%-li məhlulundan istifadə edirlər. Məhlulun məsarif norması 1l-m2.

Formalin istiqanlı heyvanlara və insanlara qarşı orta toksikidir (ÖD50

sıçovullara 424 mq/kq). Qaz halında olan formaldehid gözə, tənəffüz yollarının

selikli qişasına gıcıqlandırıcı, dəri örtüyü zədələyir və xroniki zəhərlənməyə səbəb

olur.Preparatla işlədikdə dərini və tənəffüz yollarını mühafizə etmək məqsədilə A

markalı filtirli sənaye əleyhiqazlarından istifadə etmək lazımdır. Havanın işçi

zonasında formaldehidin qalıq miqdarı 0,5mq/m3, suda – 0,5mq/l.

Kökləyici fungisidlər.

Kökləyici fungisidlər bitkilərin xəstəlik törədicilərini qışlama mərhələsində,

tökülmüş yarpaqlarda, budaqlarda, ağacların gövdəsində, torpaqda qalan

infeksiyanı məhv etmək məqsədilə tətbiq edilir (almada, armudda dəmgil, və

çəyirdəklilərdə kokkomikoz).

Kökünü kəsən çiləmədə DNOK və Nitrofen preparatlarından istifadə edilir.

Qeyd edilən pestisidlər kompleks təsirlidir, fungisid, insektisid və herbisid

xassəlidirlər. Onların səmərəliliyi çiləmələrin düzgün aparılması ilə əlaqədardır.

Adətən işçi məhlulun məsarifi 800-3000 l/ha, tətbiq edilən obyektlə bağlıdır.

Çiləmə payızda ya da yazda tumurcuqlar açmamış aparılır. Bu preparatları

vigitasiya dövründə tətbiq etmək olmaz, çünki fitotoksiki xassəlidirlər. Xəctəlik

törədicilərini qışlama mərhələsində məhv etdikdə, yaz dövründə bitkilərin

sirayyətlənməsi xeyli azalır. Vegetasiya müddətində bitkilərin xəstəliyə yoluxması

xüsusən qorxuludur. Ona görə kökündən məhv edən çiləmə vegetasiya müddətində

xəstəliklərin yayılmasının qarşısını alır, beləliklə bordo mayesi ilə göy çiləmə

aparmağa ehtiyac olmur və bitkilərin vegetasiya dövründə preparatlarla aparılan

çiləmələrin miqdarını azaltmağa şərait yaradır.

DNOK -sarı kritalik maddədir, ərimə temperaturu 85,50 C. Texniki məhsulu

95-98% əsas təsiredici maddədən ibarətdir. Suda pis, üzvi həlledicilərdə yaxşı həll

olur. DNOK partlayıcı xassəyə malikdir, ona görə 40% istehsal olur. Onun 145

tərkibində təsiredici maddədən başqa tamamlayıcı kimi natrium sulfat ya da

ammonium istifadə edilir. Bu formada preparat kənd təsərrüfatında tətbiq edilir.

DNOK preparatı 1% kossentrasiyada çiləmə üsulu ilə meyvə bağlarında və

üzümlüklərdə (8/20 kq/ha preparat görə) tətbiq edilir. Çiləmə erkən yazda

(turcuqlar açılmamış) havanın temperaturu 200 C yuxarı olmamaq şərti ilə, ya da

pazda (yarpaq töküləndən sonra) aparılır.

Preparat ağacların gövdə ətrafı olan darəyə cərgə aralarına tətbiq edi-

lir.Temperatur 130 C aşağı olduqda preparatın təsiri azalır. Temperatura yuxarı ol-

duqda isə tətbiq edilən obyekt üzərində sürətlə buxarlanır. Nəmliyin artması və ya-

ğışlar DNOK preparatının köbələyin meyvə bədəninə daxil olmasını sürətləndirir.

Məsarif norması 4-6 kq/ha. Quş üzümü və qarağatda preparatın məsarifi 3,2- 6

kq/ha. Adətən preparatın sulu məhlulu 0,1-0,2% konsentrasiyada çiləmə üsulu ilə

tətbiq edilir.

DNOK insektisid və herbisid kimi də tətbiq edilir. Birillik və ikiillik alaqları

məhv edir. Taxıl fəsiləsindən olan çoxillik alaqlara təsir etmir. Torpaqda preparat

30-60 günə parçalanır. Preparat arılara qarşı təhlükəlidir. DNOK istiqanlı

heyvanlara və insanlara qarşı yüksək toksiki olduğuna ğörə tətbiqi məhdudlaşır.

Nitrafen – açıq sarı kristallik maddədir, ərimə temperaturu 70-710C . Suda-

200C temperaturda 1,2mq/l həll olur, aseton, benzol və üzvi həlledicilərdə yaxşı

həll olur. 50%-li iaslanan toz ya da 24%-li k.e. halında istehsal edilir. (ÖD50

sıçovullara 2630mq/kq). Gözə düşdükdə selikli gişanı qıcıqlandırır, ona görə

nitrofenlə işlədikdə təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmək lazımdır. Arılara qarşı

toksiki deyil.

Nitrofen DNOK-a nisbətən zəif toksiki preparatdır, ona görə yüksək kon-

sentrasiyada (2-3%-li ya da 10-60kq/ha) tətbiq edilir. Ağacları və torpağı

suvardıqda nitrofen preparatının səmərəliyi artır. Kökündən məhv etmək məqsədilə

preparat almada, armudda-dəmqil, üzümdə-mildium, çəyirdəkli bitkilərin

xəstəliklərinə və gilə meyvələrdə tətbiq edilir.

Mis və dəmir kuparosu kökündən məhv etmək üçün çiləmə üsulu ilə tətbiq

edilir. Erkən yazda (bitkilərin süküt dövründə) 98%-li texniki mis kuparosunun 146

1%-li məhlulu ilə çiləmə aparılır. Preparatı almada, armudda tətbiq etdikdə məsarif

norması 15-20 kq/ha, ərikdə, şaftalıda, gəvalıda, gilasda – 10-15, quş üzümündə və

qarağatda – 6-10kq/ha.

Kökündən məhv etmək məqsədi ilə çiləmə apardıqda 53%-il dəmir kupa-

rosunun tozundan hazırlanmış məhlulla çiləmə aparılır. Köbələk xəstəlikləri,

şibyələrlə və mamırlarla mübarizədə çiləmə səmərəlik verir . dəmir kurarosunun

digər pestisidlərlə birgə tətbiq etmək olmaz.

Torpağa verilən fungisidlər

Torpaq fungisidləri – elə preparatlardır ki, onlar torpağı zərərli mikroorqani-

zimlərdən təmizləmək və müəyyən xəstəlik törədicilərinə qarşı tətbiq edilir.

Karbation- ağ kristalik maddədir, kəskin iylidir, uçucu deyil, suda yaxşı həll

olur. Preparatın 40%-li sulu məhlulu istehsal olur. (ÖD50 sıçanlara 146

mq/kq,sıçovullara 450mq/kq). Konsentrat məhlulu selikli qişaya təsir edir,ona görə

preparatla işlədikdə közləri və dərini mühafizə etmək məqsədə uyğundur.

Karbation əsasən torpağı zərərsizləşdirmək məqsədilə tətbiq edilir. Bu preparat

kökündən məhv etmək xassəlidir, seçici deyil. Karbation köbələkləri, bakte-

riyaları, torpaq həşəratlarını və alaq otlarını məhv edir. Karbation mədəni bitkilərə

toksiki təsir edir, ona görə preparatın torpağa veriləmsi ilə səpin arası 30-50 gün

olmalıdır. Bu müddətdə preparat fitotoksiki təsirini itirir.

Torpaq funqisidlərini adətən sulu məhlul, suspenziya halında torpağı

suvarma yolu ilə tətbiq edirlər. Toz formasında olan preparatları qumla ya da

torpaqla qarışdırırlar tətbiq edilən sahəyə bərabər səpirlər.

Karbation preparatının məsarif norması xəstəlik törədicisindən,torpağın

temperaturundan və tətbiq şəraitindən asılıdır. Belə ki, kələmdə qaraayaq, xiyarda

və pomidorda ağ çürümə xəstəliklərilə mübarizədə karbation torpaqda temperatur

120C olarsa, preparatın məsarifi 75-100mq/m2 səmərəlik verir, 200C temperaturda

50-75, 20-220C – 25-50ml/m2 preparat tətbiq edildikdə səmərəlik əldə olunur.

Kələmdə kila, xiyarda və pamidorda soluxma xəstəlikləri ilə mübarizədə karbation 147

tətbiq etdikdə torpağın temperaturu 120C və preparatın məsarifi 175-30ml/m2,

temperatur 200C olarsa – 150-300ml/m2, 20-220C olduqda 125-300ml/m2 sərf

etdikdə yüksək səmərəlik alınır. Tütündə və maxorkada kök çürüməyə qarşı

karbation preparatının tətbiqi tövsiyyə edilir (750-1000l/ha), qabaq və badımcan

çiçəklilər fəsiləsindən olan bitkilərdə kök çürüməsi, fuzarioz və vertisillioz

soluxmaya qarşı (2000l/ha), kələmdə qaraayaq, kila, fuzarioz soluxma (750-

1750l/ha) tətbiq edilir. Bu preparatı torpağa səpindən ya da şitilllərin əkilmə

vaxtına 30 gün qalmış verirlər.

Karbation preparatı ilə istixana və parnik təsərrüfatlarında torpağı torpaqda

olan kompleks patogenlərdən təmizləmək yəni zərərsizləşdirmək məqsədilə is-

tifadə edilir. Torpağın zərərsizləşdirilməsi bitkilərin böyümə və inkişafını sürət-

ləndirir, məhsulun erkən yetişməsinə səbəb olur və şitillərin sahəyə əkildikdən

sonra bitmək faizini artırır.

Tiazon – kristallik, ağ ya da tünd-boz rəngli, kəskin iyli olmayan maddədir.

ərimə temperaturu 1040C, suda pis həll olur. Üzvi həlledicilərdə: asetonda,

xloroform və metiletanolda yaxşı həll olur. 85%-li islanan toz halında istehsal

edilir. (ÖD50 sıçanlarda 450 mq/kq, sıçovullarda 608mq/kq). Preparatla işlədikdə

təhlükəsizlik qaydalarına riayyət etmək lazımdır. Gözü və dərini xüsusisən

mühafizə etmək məqsədə uyğundur. Preparatın məsarif norması kartofda 230kq/ha,

soğanda 850kq/ha, çiyələkdə payızda və yazda torpağa verilir 850-1275 kq/ha,

xiyar və pamidorda örtülü şəraitdə torpağın şum qatına verilir və şumlanır, əkinə 3-

4 həftə qalmış(1700l/ha). Kələm bitkisinin torpaq zərərvericiləri ilə mübarizədə

tiazon preparatı toxum səpiminə və şitillərin əkilməsinə 20 gün qalmış torpağa

verilir, məsarif norması 400-1400kq/ha.

Torpağa verilən fungisidlər nəinki istixana, açıq şəraitdə də pambıqda və

kartofda xərçəng xəstəliyi ilə mübarizədə də tətbiq edilir və yüksək səmərəlik

verir.

Sineb, Kükürd, polikarbasin.

Qeyd edilən funqisidlər kələmdə qaraayaq xəstəliyinə qarşı tətbiq edilir. Bu

məqsədlə şitillikdə toxum səpiminə 3 gün qalmış sineb, kükürd preparatı 5, 148

polikarbasin -3-5q/m2 miqdarında torpağa verilir. Kələm şitilləri açıq sahəyə

köçürüldükdə, torpağa sineb, kükürd torpağa suvarma yolu ilə verilir. Bu məqsədlə

sinebin 0,25-0,3%-li suspenziyasını (20-25kq/ha) kolloid kükürdün 0,4-0,45%-li

suspenziyası (30-40kq/ha) və benlatın (10-12kq/ha) 0,1-0,15%-li suspenziyasını

hazırlayırlar. Kartofda xərçəng xəstəliyinə qarşı torpağı nitrafen ya da preparat 242

işlədilir.

Karantin məqsədilə kartofda xərçəng xəstəliyinin infeksiya mənbəyinə

nitrofeni tətbiq etdikdə torpağa 400-440q/m2 verilir, ancaq çox olmamalı və su

hövzəsindən 200m aralı yerləçməlidir.

Nitrafen.

Kartofda xərçəng xəstəliyinə qarşı, karantin məqsədilə torpağa nitrofen

preparatı verilir. Preparatın məsarif norması infeksiya olan yerlərə 400-440q/m2-

dir. Tətbiq edilən sahə 200m2 çox olmamalıdır və su hövzələrindən ən azı 200 m

aralı yerləşməlidir.

Taciqaren preparatı çiyələkdə kök çürüməsinə qarşı tətbiq edilir. Preparatın

0,2-li suspenziyası ilə 70%-li islanan tozundan 2-3 kq/ha hesabılə vegetasiya

müddətində suvarma yolu ilə tətbiq edilir.

Ridomil təcrübə-təsərrüfatlarında tətbiq edilir. Tütündə kökyeyənə qarşı

toxum səpimindən sonra torpağa verilir.

Çiyələkdə kök çürüməsinə qarşı tinkliklərdə 0,2%-li suspenziyası suvarma

yolu ilə tətbiq edilir. Preparatın məsarif norması 2-4 kq/ha –dır.

149

Mövzu 14. Bitkilərin böyümə və inkişafına təsir edən preparartlar, retardantlar

Plan

1. Preparatların ümumi səciyyəsi.

2. Retardantların tətbiqi qaydaları: tur, hiberlin.

3. Pestisidlərin kompleks tətbiqi.

Ədəbiyyat

1.Г.С.Груздев – «Химическая защита растений», Москва, 1987.

2. İ.H.Cəfərov – “Fitoterapiya”, Bakı, 2002.

Mövzu 14. Bitkilərin böyümə və inkişafına təsir edən preparartlar, retardantlar

Bitkilərin böyümə və inkişafına təsir edən preparartlar, retardantlar

Boy maddələri k/t 40 ildən artıqdır ki , tətbiq edilir. Hər il bu maddələrin

çeşidləri artır. Dünya miqyasında 5 mindən yuxarı fizioloji fəal maddələr sintez

edildiyi halda, bu maddələrin yalnız 1% tətbiq edilir. Dənli maxıl və texniki

bitkilərdən bu birləşmələr müvəffəqiyətlə tətbiq edilir. Onlar taxıl və texniki

bitkilərin yatmasının qarşısını alır, meyvə ağaclarının böyüməsini ləngidir və hər il

bar verməsinə şərait yaradır. Çiçəkləmə fazası, meyvələrin yetişməsini

sürətləndirir ya da ləngidir. Kök yumrularını və kökümeyvələri saxladıqda, onların

cücərməsinin qarşısını alır. Bitkilərin əlverişli olmayan xarici mühid amillərinə

davamlılığı, məhsulun artması, keyfiyyətini yaxşılaşdırır.

Boy maddələri qarışıq preparatlardır, yəni kübrələrdir, herbisidlərlə və

funqisidlərlə birgə tətbiq edilir.

50-ci illərin axırında üçmetilammoniumun 2 xloretil xlorlu birləşməsinin

böyümə prosesinə ləngidici təsiri müşahadə edilmişdir. (Н.Э.Толберт) ancaq 60-ci 150

illərin başlanğıcında həmin birləşmənin buğda, çovdar bitkisinin yatmasının

qarşısını aldığı müşshidə edilmişdir. Elə bu vaxtdan retardan adlanan maddələrdən

təsərrüfatlarda geniş istifadə edilməyə başlanmışdır. Inkişaf edən xarici ölkələrdə

dənli taxıl bitkiləri əkilən sahələrin 80%-də həmin preparatlar tətbiq edilir. Boy

maddələri endogen təsirlidir (auksinlər, hibberenlinlər, etilenlər və.s) bitkilərin

bütün inkişaf fazalarında mübadilə proseslərində iştirak edirlər və rüşeyimin

inkişafından başlayaraq bitkinin məhv olma mərhələsinə qədər onları

nizamlayırlar, həmin maddələr bitkilərin böyüməsini, yəni orqanların forma-

laşmasını, çiçəkləməsini, vegetativ orqanların qocalmasını, sükunət dövrünə

keçməsi və çıxması proseslərinin gedişini müəyyənləşdirir.

Fitohormonlar- yüksək xüsusi təsirlidirlər və bu xassə onların fizioloji

proseslərdə əvəz edilməz olması ilə izah edilir. Bu birləşmələrin belə xüsusiyyəti

hormonal requlyasiyasının ümumi sistemində bitki orqanizmində gedən funksional

porseslərin əlaqəli olmasını təmin edir. Beləliklə hal-hazırda k/t sintez edilmiş boy

maddələri tətbiq edir. Belə maddələr endogen fitohormonların analoqlarıdır, ya da

onlara qarşı antoqonist təsirlidirlər və beləliklə bitkilərin ümumi hormonal

statusunun dəyişməsini təmin edirlər.

Sintez edimiş boy maddələri təsir mexanizminə görə aşağıdaki qruplara

bölünürlər: auksinlərin metabolizmi və onların fizioloji fəallığını realizə edən

preparatlar; qibberilinlərin metabolizmi və fizioloji fəallığını realizə edən

preparatlar; etilen mübadiləsinə təsir edən preparatlar; metabolizmi fəallaşdıran və

ingibirləşdirənlər (tənəfüs, fotosintez, proseslərinin stimulyatoru, xlorofil və

karotinoidlərin ingibitorları və.s).

Təsərrüfatlarda ən geniş tətbiq edilən retardantlar antihibberelin təsirli

preparatlardır. Bu qrupp preparatlar iki əsas yarım qruplara bölünür.

Sintez edilmiş xlorxolinxlorid hiberellinin əvəzedici maddəsinin sintezində

iştirak edən ferment sisteminin fəallıgına təsir edir, məsələn aurensintetaza,

kaurenin sintezinə nəzarət etmir.

Retardantlar tarla şəraitində dənli taxıl bitkilərinin böyümə prosesini 10-

35%-ə qədər inqibirləşdirir. Retardantlar bitkilərdə kütləvi toplaşma dinamikasını 151

dəyişir. Dənli taxıl və texniki bitkilərin yatmasının qarşısını almaq məqsədilə Tur

preparatı tətbiq edilir.

Tur – təmiz halda ağ kristalik, yüksək hiqroskopik məddədir, ərimə

temperaturu 2450 C, preparat suda, spirtdə və üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur,

balıq qoxusu verir, 60%-li sulu məhlulu ya da 97,5% kristal şəkilində istehsal

edilir. Xalixloridin dixloretanla qarışığından istehsal edilir.

Tur 80 növ bitkilərdə tətbiq edilir və bu boy maddəsi ən geniş öyrə-

nilmişdir. Dənli taxıil bitkilərinin yatmasının qarşısını almaq məqsədilə tur

preparatının sulu məhlulu ilə çiləmə aparılır. Məsarif norması 6,6 l/ha. Təyyarə və

vertolyotla çiləmə apardıqda preparatın məsarif norması 5-6 l suda duruldulur,

kiçik həcimli çiləmədə (UMO), adi təyyarə ilə çiləmə apardıqda 25-30 l suda,

yerüstü çiləyicilərdən istifadə etdikdə 30-300 l. Çiləmə küləksiz havada və səhər

saatlarında aparılır. Tur preparatından yüksək səmərəlik almaq üçün vaxtında

tətbiq etmək lazımdır. Dənli taxıl bitkilərinə preparatı yazda kollaşma fazasında 1

dəfə tətbiq etmək kifayyətdir.

Payızlıq buğdanı intensiv texnologiya üsulu ilə becərdikdə tur preparatının

2 dəfə tətbiq edilməsi tövsiyyə edilir. Kollaşma fazasında məsarif norması 2-3

kq/ha t.e.m. və borulaşma fazasının sonunda 1-2 kq/ha t.e.m.

Dənli taxıl bitkilərinin tur preparatı ilə işlənməsi onların quraqlığa, aşağı

temperatura və bəzi köbələk xəstəliklərinə qarşı davamlılığını artırır. Aparılan mü-

şahidələr göstərir ki, Tur məhsulun keyfiyyətinə mənfi təsir etmir. Preparat bitkilə-

rin daxilində 2-4 həftə müddətində parçalanır. Tur preparatının yazda işmənməsi

imkan verir retardantlarla 2,4 D, dialen və digər herbisidlərlə birgə tətbiq edilsin.

Tur preparatının 46%-li dənəvərləşdirilmiş sidik cövhəri (36 kq/ha azot) ilə birgə

tətbiq etmək olar. Belə qarışıqların tətbiqi məhsulun 20-25% artmasına səbəb olur.

Həmin qarışıqların mis sulfat, kobalt, sink və digər mikroelementləri 0,1-0,3%-li

(0,3 kq/ha duz) kəsafətlikdə əlavə etdikdə retardantların fəallığı bir qədər artır.

Alınan məhsul artır və keyfiyyəti daha da yaxşılaşır. Tur preparatının qidrel və

kampozan-M-lə qarışığını tətbiq etdikdə yüksək səmərəlik alınır.

152

Payızlıq və yazlıq buğdanın şaxtaya və quraqlılığa davamlığını artırmaq

məqsədilə səpin qabağı toxumları dərmanladıqda toxum dərmanları ilə Tur

preparartının 97,5%-li kristallik preparat formasını birgə tətbiq edirlər, məsarif

(tur) norması 4,1kq/ha. Dərmanlama toxum dərmanlayan maşınla aparılır.

Almada, armudda xlorxolinxlorid (tur), barvermə vaxtını sürətləndirmək,

zoğların böyüməsini məhdudlaşdırmaq, əlverişli olmayan şəraitə qarşı davamlığını

artırmaq məhsulun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə tətbiq edilir. Qış

sortlarında 3-4 illik normal inkişaf etmiş ağaclarda tətbiq edilir, məsarif norması

4,5-8,5l/ha; almada,armudda – 3,5-6,5l/ha.

Birinci çiləmə çiçəkləmədən 10-15 gün sonra, 2-ci çiləmə isə birincidən 15

gün keçmiş, məhsul yığımına 80 gün qalmış. Dərmanlama bağ çiləyiciləri ilə

aparılır. Üzüm tənəyini Tur preparatı ilə işlədikdə məhsuldarlığı, gilələrin şəkərliyi

artır, seyrək salxımların sayı azalır. Dərmanlama traktor çiləyiciləri ilə aparılır,

preparatın məsarifi 1,3-1,7 kq/ha. Üzüm məhsulu 20-40% artır, zoqların artması isə

30-50% zəifləyir. Preparat orta toksikidir (ÖD50 sıçovullarda 600 mq/kq) icazə

verilən qalıq miqdarı tərəvəzdə, meyvədə 0,05 mq/kq. Yağda, süddə, ətdə qalıq

miqdarı icazə verilmir.

Tur, bitkilərin boyunu ləngidir, meyvə və orqanların əmələ gəlməsinə təsir

edir, bitkilərin əlverişli olmayan xarici şəraitə qarşı davamlılığını artırır.

Tur bitkilərə köklər və yarpaqlaq vasitəsilə daxil olur. Tur bitkilərin

böyümə prosesini ləngidir, bu isə onun bitkidə toplanma miqdarı ilə korelyasiya

olunur. Bitkiyə daxil olmuş Tur 2 həftədən sonra parçalanır və xolinə çevrilir.

Tur-un işlədilmə qaydaları.

Üzüm tənəkləri bar verməyə başladığı dövrdən Tur preparatı işlənə bilər.

Tənəklərin Turun maye formada buraxılan texniki preparatı ilə işləmək daha yaxşı

nəticə verir.

Tənəklər Tur məhlulu ilə iki ildə bir dəfə çilənir. Çiləmə çiçəkləmədən 10-15

gün qabaq aparılır. Tənəklərdə 0,25%-li məhlul formasında çiləmə üsulu ilə tətbiq

153

edilir. Hər hektara 800-1000 litr məhlul vurulmalıdır. Turu bordo məhlulu ilə

qarışdırmaq olar. Çox güclü böyüyən bağlarda tənəkləri 0,5%-li Tur məhlulu ilə çi-

ləmək olar. Preparat ortotoksikidir (ÖD50 sıçovullarda 630 mq/kq) icazə verilən

qalıq miqdarı tərəvəzdə, meyvədə 0,05 mq/kq.

DYAK (diaminaza) – tətbiq edilir boy maddəsi kimi. Məsələn, alma

bağlarının məhsuldarlığını 5-40% artırır. Çiləmə 0,16-0,24%-li məhlulla aparılır,

preparatın məsarif norması2,13-3,2 kq/ha, işçi məhlulun məsarifi 800-1000 l/ha.

Çiləmə çiçəkləmə qurtardıqdan 15-20 gün sonra aparılır. Beləliklə bu üsulla

meyvələrin tökülməsinin qarşısını almaq mümkün olur. Sənaye preparatın 75%-li

i.m. istehsal edir. DYAK preparatı ortatoksikidir (ÖD50 sıçovullarda 8400 mq/kq).

Hebberelin. Təsiredici maddə- hebberellin turşusudur. Ağ kristallik

maddədir molekulyar çəkisi 346,2 ərimə temperaturu 233-2350C, suda və üzvi

həlledicillərdə yaxşı həll olur. 80% kristalik toz şəkilində istehsal edilir üzüm

tənəyində tumsuz sortlarda tətbiq edilir. Preparat çiləmə üsulu ilə kütləvi

çiçəkləmə zamanı bir dəfə tətbiq olunur. Məsarif norması 0,03-0,05 kq/ha.

Təsərrüfat şəraitində salxımların və üzümlərin iriləşməsini təmin edir. 50-150

s/ha üzüm götürməyə imkan verir. Preparat insanlara və istiqanlılara qarşı zəif

toksikidir. (ÖD50 sıçovullarda 6000 mq/kq). Arılara və digər xeyirli həşaratlara

qarşı toksiki deyil.

Hidrel. Ağ kristalik maddədir, ərimə temperatru 900 C, suda və spirtdə yaxşı

həll olur. Preparat 40%-li sulu məhlul halında istehsal edilir. Pomidor bitkisində

tətbiq edilir. Məhsulun yetişməsini sürətləndirir və mexaniki yığıma şərait

yaranır. Məsarif norması pomidorun becərmə üsulindan asılı olaraq 2-5 l/ha –dır,

işçi məhlulun məsarifi 400-600 l/ha. Tətbiq vaxtı meyvələrin yetişmə fazasının

başlanğıcında və məhsul yığımına 10 gün qalmış dayandırılır. Məhsulun artımı

30-90 s/ha olur və yetişmə müddəti 10-15 gün tezləşir. Preparat zəif toksiki

birləşmədir. (ÖD50 sıçovullarda 2500 mq/kq, MDU – 0,15%).

Rozalin- 50% islanan toz halında istehsal edilir. Pambıqda reproduktiv

orqanlarının tökülməsinin qarşısını alır. Preparat 0,005%-li məhlul halında kütləvi

154

çiçəkləmə fazasında çiləmə üsulu ilə tətbiq edilir. Ortatoksiki maddədir. (ÖD50

sıçovullarda 600 mq/kq).

Mövzu 15. Pestisidlərin ətraf mühitə təsiri

Plan

1. Pestisidlərin ətraf mühiti çirkləndirməsi.

2. Pestisidlərin havada yayılması.

3. Pestisidlərin suda yayılması.

Ədəbiyyat

1.Г.С.Груздев – «Химическая защита растений», Москва, 1987

2. İ.H.Cəfərov – “Fitoterapiya”, Bakı, 2002

Mövzu 15. Pestisidlərin ətraf mühitə təsiri

Pestisidlərin ətraf mühitə təsiri

Kənd təsərrüfatının intensiv sürətdə kimyalaşdırılması hər il biosferə çoxlu

miqdarda kimyəvi maddələrin o cümlədən pestisidlərin də daxil olmasına səbəb

olur. Ona görə ətraf mühitin kimyəvi birləşmələrə çirklənməkdən qorunmasının

böyük əhəmiyyəti var.

Pestisidlər digər kimyəvi maddələrdən ətraf mühiti çirkləndirərək bəzi

xassələrinə görə fərqlənirlər: onlar aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Pestisidlərin biosferdə dövranının qarşısını almaq mümkün deyil;

2. Bu preparatlar bioloji fəal olaraq təbiət və insan üçün təhlükəlidir;

3. Preparatın tətbiq edilən məsarif normasını azaltmaq mümkün deyil;

4. Pestisidlərdən təsərrüfatın müxtəlif sahələrində istifadə edilir və ona görə

əhali preparatlarla geniş formada təmasda olur. Xarici mühitdə dövr edirlər və

ərzaqda alınan məhsulun tərkibində qalırlar;

155

5. Bu birləşələr təbii şəraitdə davamlıdırlar;

6. Pestisidlər aşağı kəsafətlikdə də orqanizmdə toplanaraq bioloji fəal

xüsusiyyətlərini saxlayırlar;

Pestisidlərin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq biosferə onların təsir forması

müəyyən edilir:

1. yerli təsiri: a) bir başa zərərli orqanizmə; b) dolayı-digər orqanizmlərə,

torpağa, suya.

Pestisidlərin lokal təsirinin səmərəlilik dozası dozası, forması, tətbiq üsulu,

seçicilik təsiri parçalanma sürətində müəyyən edilir.

2. Sonrakı yaxın məsarifdəki (landşaft-region), onun xassəsindən, müxtəlif

relyef və torpaq iqlim şəraitindən asılıdır. Quraqlıq iqlim şəraitində, şoran

torpaqlarda, qrunt sularının səviyyəsi yaxsın olduqda pestisidlərin torpaqda qalma

müddəti uzun olur və təkrarən davamlı preparatların və onların mebolitlərinin

torpaqda, suda, bioklütdə toplanması müşahidə edilir.

3. Sonrakı uzaq məsafədən təsiri.

Bu xüsusiyyətlər yüksək davamlı pestisidlərə, çaylarda məhlul halında

müqayisə edən, ya da torpaq kolloidləri ilə sorbsiya olan preparatlara xasdır.

Onların miqrasiyası, yenidən yayılması və toplanması çaylıqda, deltada və

sturaiyalarda 3-5 və daha çox il müddətində müşahidə edilir. Nəticədə pestisidlər

çayların aşağı axarında, deltasında, dənizdə balıqlara təsir edir.

4. Sonrakı qlobal təsiri.

Bütün planeti və onun ayrı-ayrı komponentlərini əhatə edir – okeanı, qurunu,

aerozol və suspenziya halında yayır, sahil və okean axarları, fırtınalarla,

siklonlarla, insanların, heyvanların və quşların miqrasiyası ilə bağlıdır, nəqliyyatın

hərəkəti və yüklərin, xammalın, ərzağın daşınması; nüvə və digər növ silahların

sınağı və hərbi əməliyyat nəticəsində.

Pestisidlərin sonrakı təsiri tədricən büruzə verir və zəifləməsinə

ultrabənövşəyi, radiasiya, elektrik cərəyanı, atmosfer yağışları və s. təsir edir.

156

İnsanlar pestisidlər vasitəsi ilə əhatə edən mühitə təsir edir və ona dolayı

yolla da təsir edə bilər. Təsir etmə dərəcəsinə görə pestisidlər üç kateqoriyaya

bölünürlər:

1. Pestisidlərə qarşı zərərli orqanizmlərdə davamlılığın əmələ gəlməsi.

Bu isə pestisidlərin davamlılığı və qalıq miqdarının toplanması ilə bağlıdır.

Pestisidlərin təsiri nəticəsində növün daxilində seçmə yolu ilə həssas fərdilərin

populyasiyaları davamlılarla əvəz edilir.

2. Pestisidlərin və onların qalıqlarının bitkilərə, heyvanlara və əhatə edən

mühitə təsiri(bitkilərin zədələnməsi, dəyişməsi, mikrobların tərkibinin dəyişməsi,

məməlilərin, quşların, balıqların ya da xeyirli həşəratların məhv olması).

Zəhərli maddələrin təsiri nəticəsində ikinci dərəcəli zərərvericilər əmələ gəlir

və tüfeylilərin, yırtıcıların müəyyən növləri məhv olur, belə hal zərərvericilərin

aşağı düşməsinə səbəb olur. Beləliklə, pestisidlər biosenoza təsir edir.

3. Kimyəvi maddələr toplanır və qida zəncirləri ilə yayılır.

Pestisidlərin qalığı ətraf-mühitə düşərək bitki və ya heyvanlar tərəfindən

mənimsənilir və onlar daha iri heyvanlar tərəfindən istifadə edilir, beləliklə

preparatların konsentrasiyası artır. Belə hal onların qidada toplanmasına səbəb olur

və sonra isə insanlar tərəfindən istifadə edilir.

1. Hava-bitki-torpaq-bitki-ot yeyən heyvanlar-insan;

2. Torpaq-su-zoofitoplankton-balıq-insan.

Məsələn, 1 kq torpaqda milliqramın mində bir hissəsi qədər xlor üzvi

birləşmələrdən ibarət olan pestisidlər olduqda, belə torpaqda becərilmiş yer-

kökündə 1-6 mq/kq pestisidin qalıq miqdarı müşahidə edilir. Bir qrup pestisidlər

kök sistemi vasitəsi ilə bitkiyə daxil olur, və inkişaf etdikcə pestisidlərin kəsafətliyi

artır. Bitkilər və heyvanlar uzun müddət öz orqanizmlərində xlor üzvi zəhərləri

toplayırlar. Qeyd edilənlərdən aydın olur ki, insan orqanizminə pestisidlərin

qalıqları qida ilə düşür. Ona görə də müəyyən qalıq miqdarına icazə verilir.

Pestisidlərin icazə verilən qalıq miqdarı zərərsizdir və qidada mq/kq görə müəyyən

edilir. Buna görə yeni pestisidləri tətbiq edərkən, onların qalıq miqdarının

azalmasına diqqət etmək məqsədə uyğundur.157

Pestisidlərin havada yayılması

Pestisidlərin havaya düşməsinin əsas mənbəyi kənd təsərrüfatı bitkilərinin

toxumlarını, meşələri, su hövzələrini və başqa obyektlərə tətbiqi nəticəsində olur.

Ətraf mühitə davamlı pestisidlər hava vasitəsilə yayılır. Təyyarə ilə pestisidləri

tətbiq etdikdə bərk hissəciklərdə adsorbsiya olaraq hava cərəyanı ilə yayılırlar.

Məlum olmuşdur ki, meşələri tozladıqda preparatın 50%-i ağacların üzərində qalır,

qalan hissəsi isə havada yayılaraq bitkilərin üzərinə çökür, torpağa düşür. Əsasən

yüksək uçucu pestisidlər çox uzaqlara yayılır. Pestisidlər tozlama üsulu ilə tətbiq

edildikdə atmosfer daha çox çirklənir. Pestisidlər havaya toz hissəcikləri ilə

birlikdə, küləklə, torpağı şumlayanda, məhsul yığımında düşür. İnsektisidlər tətbiq

edilən rayonların atmosferində çoxlu miqdarda təsadüf edilir. Bundan başqa

pestisidlər havaya buxarla düşə bilər (torpaqdan və bitkidən buxarlanma

nəticəsində). Üzümdə fillokseraya qarşı heksaxlor-butadiendən istifadə edildikdə

onun atmosferdə olması aşkar edilmişdi. Atmosferin pestisidlərlə çirklənməsi

onların fiziki-kimyəvi xassəsindən, temperaturdan, küləyin sürətindən, tətbiq

edilən sahədən və tətbiq üsulundan asılıdır. Havada pestisidlərin yüksək

konsentrasiyası temperatura maksimum olduqda müşahidə edilir. Pestisidlər

atmosferdən yağışlar nəticəsində təmizlənir. Atmosferdən pestisidlər və onların

metabolitləri torpağa, suya düşərək əhatə edən mühitdə dövr edir.

Pestisidlərin suda yayılması

Su vasitəsilə pestisidlər mühitdə hərəkət edirlər. zəhər su hövzələrinə

pestisidlər istehsal olan müəssisələrdən axar su ilə düşə bilərlər, təyyarə ilə zəhərli

maddələri tətbiq etdikdə, yağışa və həmin hövzələrdə yosunlara, iblizlərə, müxtəlif

xəstəlik törədicilərinə qarşı tətbiq etdikdə. Müəyyən hallarda hövzələrdə, çaylarda

və okeanlarda pestisidlər toplanır. Ona görə də su çalaları pestisidlərin davamlı

birləşmələri ilə zəngin olurlar. Dünyanın bir çox ölkələrində açıq hövzələrin

sularında müəyyən birləşmələrin qalıqları aşkar edilmişdir – xlor üzvi birləşmələr

DDT, lindan, heksaxlor sikloheksan, toksafen və s. Xlor üzvi insektisidlərin 158

hövzələrdə toplanmasının, çox böyük əhəmiyyəti var. Bunun nəticəsində həmin

sular ikinci dəfə çirklənir. Bəzi pestisidlərin hətta zəif konsentrasiyası suyun

müəyyən xassələrinin dəyişməsinə səbəb olur (iyi, dadı) və orada yaşayan canlıları

məhv edirlər, oksigenin əmələ gəlməsinə və biokimyəvi – reaksiyalara, onların

məhsullarına təsir edirlər. pestisidlər suda yaşayan canlılara toksiki ya da dolayı

yolla təsir edirlər (suda oksigenin azalması, suyun kimyəvi tərkibinin dəyişməsi və

suda yaşayan həşəratların məhv edilməsi və s.).

Pestisidlər suda bioloji proseslərdə iştirak etdikdə onların miqdarı 100 və

1000 dəfə artır. Canlı orqanizm tərəfindən mənimsənilərək möhkəm zəhərli

birləşməyə çevrilərək, toxumlarda toplanır və başqa orqanizmlərə (balıqlara) daxil

olur. Digər çevrilmələrdə pestisidlərin təsiri bir neçə dəfə artır. Xlor üzvi

preparatlar yağış suyu ilə su hövzələrinə düşdükdə onların miqdarı 0,00003 mq/l,

onların balıqlarda miqdarı 1-7,4 mq/kq olur. Xüsusən polixlorkamfen (toksafen)

su-qida prosesində çox böyük miqdarda toplanır. Məsələn, kökdə onun qatılığı

0,0002-0,0006 mq/l suda olduqda: suda yaşayan bitkilərdə 0,2-0,4 mq-dır. Suda

yaşayan onurğasız həşəratlarda 0,5-1,4; forel balığında 3,5-5,7. ümumiyyətlə ən

təhlükəli xlor üzvi pestisidlərdir və nisbətən az təhlükəli fosfor üzvi birləşmələr və

karbamid turşularının törəmələridir. Herbisidlərin suya hərəkətinin xüsusən qeyd

etmək lazımdır. Suda yaşayan ali və ibtidai bitkilərlə mübarizə aparmaq məqsəd ilə

herbisidlərdən örtülü su hövzələrində geniş istifadə edilir. Müəyyən edilmişdir ki,

kimyəvi maddələr suda həll olduqda, diffuziya edərək, ətrafa yayılır və bunun

nəticəsində herbisid suda olan bütün canlılara təsir edir: mikroorqanizmlərə,

bakteriyaları, balıqlara, amfibiylərə və s. Bundan başqa herbisidlər suyun kimyəvi

xassəsi və tərkibinə təsir edirlər.

Su hövzələrində saprofit mikroorqanizmlərin miqdarı artır, bəzi herbisidlər

(diuron, monuron) sterlizə etmək xassəsinə malikdir. Ammonifikatorların,

nitrifkatorların, denitrifikatorların miqdarı və fəaliyyəti dəyişir, beləliklə

hövzələrdə ammonyakın və nitratların toplanmasına səbəb olur. Herbisidlər suda

yaşayan heyvanlara da təsir edirlər, onların toxumlarında toksiki maddələr

toplanaraq həmin orqanizmlərə təsir edirlər. heyvalar oksigenin çatışmaması 159

nəticəsində məhv olur və beləliklə, fotosintez prosesi dayanır və mühitdə oksigenin

çatışmaması müşahidə edilir. Belə vəziyyət balıqların, amfibiyaların və başqa

onurğasızların məhv olmasına səbəb olur. Su çalalarında azotun, karbonun və

oksigenin dövretməsi pozulur. Qeyd etmək lazımdır ki, herbisidlərin su çalalarında

canlı orqanizmlərə təsiri, onların (herbisidlərin) dozasından, preparat formasından

(islanan poroşok, emulsiya, və s.) və tətbiq müddətindən asılıdır.

Pestisidlərin əsas miqdarı suda həll olaraq parçalanırlar və bu xassəsinə görə

kənd təsərrüfatında zərərvericilərə, xəstəliklərə və alaqlara qarşı geniş istifadə

edirlər və beləliklə, kənd təsərrüfatı bitkilərini mühafizə edərək onların

məhsuldarlığının artmasına səbəb olurlar.

160