Adam Mickiewicz Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszemOprac. : Stanisław Pigoń

I. Droga do epopei

Zespół różnych czynników składał się na to, aby w Mickiewiczu wezbrała chęć napisania epopei.Były to przede wszystkim:- jego patriotyzm i miłość do ojczyzny, najpierw tej najmniejszej, mieszczącej się w granicach miejscowości, w której dorastał, potem tej narodowej, która wiązała się z cierpieniem, ale także z nadzieją. - wizerunek kraju lat dziecinnych, zachowywany w pamięci w najdrobniejszych szczegółach krajobrazu, strojów, zachowań ludzkich, domostw i sprzętów, pełen piękna przyrody. - świat charakterów zaczerpnięty z powieści W. Scotta, w którym najbardziej uderzało Mickiewicza pokolenie starych, zanikających oryginałów.

II. Narodziny poematu

Przyjaciel Mickiewicza- Bohdan Zaleski, przekazał informację, że pomysł „poematu sielskiego”, a nawet sam jego początek sięga roku 1831. Do zarzuconego wcześniej pomysłu poeta wróciła prawdopodobnie w jesieni 1832 roku. Odtąd niemal tydzień po tygodniu, księga po księdze można śledzić wzrastanie poematu. Wiadomo, że 12 stycznia 1833 roku miał poeta napisane już dwie pieśni, a 6 maja, jak sam twierdzi, gotowa była juz pieśń trzecia. Do końca maja poeta kończy pieśń czwartą. Potem do pracy powróciła prawdopodobnie dopiero w listopadzie, gdyż jak sam donosi 13 dnia tego właśnie miesiąca miał ukończoną pieśń piątą. Potem bez przerwy w ciągu trzech miesięcy napisał siedem kolejnych pieśni i 13 lutego 1834 roku ukończył pisanie.

Początkowo poemat zawierać miał pięć pieśni. Później liczba pieśni poematu miała wzrosnąć do sześciu. Z biegiem czasu przybywało jednak pieśni tak, że ostatecznie poeta myślał, aby zakończyć utwór na pieśni ósmej. Potem przez dłuższy czas był przekonany, że nie wyjdzie poza pieśni dziesięć, i w tej objętości poemat został zapowiedziany przez księgarza w drukowanym katalogu. Poemat miał objąć także wydarzenia z roku 1812, które wypełniły ostatecznie całe osobne dwie pieśni.

Wątek miłosny w pierwotnym pomyśle miał być skomplikowany jedynie sporem dwóch rodów, a nie przeszkodami ze strony cioci Telimeny, której obecność w poemacie. początkowo nie była brana pod uwagę. W akcję utworu natomiast od razu miał się wplatać pierwiastek tajemniczości, skupiony w osobie zakonnika, dawnego zabójcy, który uważany za zmarłego, pracuje na odkupienie swojego czynu. Prawdopodobnie to właśnie ksiądz Robak miał być postacią tytułową. W brulionie księgi I na czele widnieje ręką poety wypisany tytuł: Żegota. Wnosić wolno, że Żegota to pierwotne imię Jacka Soplicy. Miłość, mająca stanowić wątek środkowy, pojęta została od razu nowocześnie, jest to typowa miłość romantyczna, zakwitająca od pierwszego wejrzenia, opierająca się na domysłach, miłość dwu dusz przeznaczonych dla siebie z wyższego zrządzenia, pokonująca przeszkody, jakie stawiać będą na jej drodze stosunki życiowe.

Obok Zosi poeta postawił zalotnicę Telimenę; młodego bohatera Tadeusza prowadzić będzie przez manowce do źródła prawdziwej miłości i szczęścia.

III. Rozrost wątku dawności

Telimena to modna dama, entuzjastka cudzoziemszczyzny, przedstawicielka afektowanej uczuciowości sentymentalnej, postać spotykana już w literaturze polskiej i obcej z końca XVIII i z początku XIX wieku. Telimena stanowi kontrast nie tylko w stosunku do Zosi, ale także w stosunku do całego dworu soplicowskiego, do zebranego tam towarzystwa, do panującej tam charakterystycznej obyczajowości. Jest to obyczajowość na wskroś tradycyjna, staropolska. Gospodarz dworu, Sędzia, w ubiorze, w pojęciach, w obyczaju dnia powszedniego, w całym swym typie psychicznym jest postacią już nieco anachroniczną. Sędzia jest tradycjonalistą programowym, świadomie przeciwstawiającym się postępującemu duchowi czasu, opornym wobec nadchodzącej, nowej, zwycięskiej formacji życia. W miarę realizowania planu utworu ten rys sędziego pogłębiał się, a przede wszystkim się bogacił, właśnie dzięki kontrastowi. Przeistoczył się także charakter Hrabiego. Z pierwotnego młodzieńca, co właśnie opuścił ławę szkolną, wyszedł w ostatecznym ujęciu wojażer, co zwiedził juz kawał Europy, czytelnik powieści pani Radcliffe, łowca niezwyczajności, postać choć trochę przerysowana, pełna cudackiej przesady, to jednak charakterystyczna dla nowoczesności.

Akcja utworu została osadzona na pograniczu dwu epok: zanikającej staropolszczyzny i nadchodzącej nowoczesności. Rozległe zadania twórcze jakie stały przed Mickiewiczem to odtworzenie owej zanikającej dawności, uchwycenie w rysach charakterystycznych epoki bytu narodowego, która się zamknęła i zapadła niepowrotnie w przeszłość jak zamczysko horeszkowskie, niedawno pełne życia i gwaru, krzyżujących się dążeń, namiętności. Niewiele stosunkowo uwagi poświęcił poeta sprawom politycznym. Stosunek do Rosjan w Soplicowie jest nie tyle nienawistny, ile lekceważący. Na planie pierwszym utworu znalazły się znamiona przejścia jednej obyczajowości w drugą, staroszlacheckiego ustroju społeczeństwa w nowoczesny. Przyczyna zmiany były w znacznej mierze zmienione warunki polityczne, przewrót umysłowy drugiej połowy XVIII wieku, wzrost oświaty, działanie haseł wielkiej rewolucji francuskiej, gospodarcze konsekwencje wojen napoleońskich. Współczynnik gospodarczy odegrał tam role pierwszorzędną. Katastrofa lat granicznych zostawiła po sobie mnóstwo rozbitków, ludzi w nowym układzie zbytecznych, czekających tylko na smierć (Wojski, Rejent, Gerwazy) lub resztkami obrotności szukających przytułku w służbie rządowej rosyjskiej (Asesor). Gerwazy umie sprytnie wyzyskać na chwilę żal Dobrzyński za dawnym wygodnym życiem w cieniu wielkiej fortuny Horeszkowskiej. Konsekwencje przemiany nie ograniczały się jedynie do układu gospodarczego, sięgały również w głąb struktury społecznej. Przez nowe wyobrażenia, przez przenikanie haseł wielkiej rewolucji francuskiej podważona została odwieczna zasada układu społecznego: stanowość, wzgląd na dobre urodzenie; formuje się natomiast zasada nowa, według której o wartości i znaczeniu człowieka decydują jego własne cechy, wykształcenie, wrodzone zdolności. Zauważamy w poemacie również tony szczerego żalu za przeszłością wyrażanego przez poetę. Patrzymy na wynoszenie wartości minionych ponad dzisiejsze.

IV. Dawność osądzona

W Panu Tadeuszu Mickiewicz sugeruje, iż Polska upadła i przez grzech z własnej winy. Według poety grzechem dawnej Polski było nie tylko uleganie cudzoziemszczyźnie, ale także bezsilność prawa, buta i rozpasanie indywidualizmu szlacheckiego. Grzech bezsilności prawa realizuje się w zorganizowanym przez szlachtę zajeździe na Soplicowo, który poeta trzeźwo i surowo potępia.Zajazd jako masowa organizacja samowoli dla obejścia czy złamania prawa, siłą podważając moralność społeczną, był najjaskrawszym przykładem dążności do wytrącenia w masie instynktu społecznego i rozerwania więzi moralnych narodu. Gerwazy, zaślepiony rządzą zemsty sam wymierza sprawiedliwość na niewinnych i nie zawaha się świadomie nadużyć rozdmuchanego przez innych zarzewia świadomości narodowej. Grzech buty i rozpasania szlacheckiego indywidualizmu unaocznia się w tragicznym starciu Stolnika z Jackiem Soplicą. Soplica reprezentuje pełnego pychy zwyrodniałego obywatela, dla którego żadnej wartości nie posiadają autorytet królewski, prawo i powinność ojczysta. Przez swą dziką i ślepą samowolę Jacek Soplica jest jaskrawym okazem szlacheckiego warcholstwa. Błędy, które doprowadziły do upadku Polski da się jednak rozwiązać. Ugruntowania przeświadczenia o tym, że plemię polskie ma w sobie moc odrodzeńczą, moc wyjścia z przepaści, znalazł poeta w sobie, w historii trudu własnego ducha, we wnikliwej obserwacji pokolenia polistopadowego: emigracji. W poemacie dał wyraz temu odrodzeniu w rozwinięciu i zakończeniu sprawy ks. Robaka.

Spośród postaci Pana Tadeusza poeta najhojniej sobą, własną treścią duchową obdarzył: Tadeusza i ks. Robaka. wzbogacając Tadeusza wzruszeniami i kolorytem własnych swych młodzieńczych przeżyć miłosnych, własnym odczuwaniem piękna przyrody ojczystej, własnym odczuwaniem powinnej sprawiedliwości społecznej. W Robaka natomiast wcielając własny najboleśniejszy dramat duchowy. Przejąwszy w siebie tyle treści osobistej samego poety, postać ks. Robaka rozrastać się będzie w poemacie, w miarę jak autor coraz bardziej przydawać pocznie powieści własnego wątku uczuciowego. w ten sposób wizerunek poetycki Robaka nabierać będzie coraz większej wzniosłości, a w dalszym rozwoju akcji zajmie miejsce naczelne. Ks. Robak poza tym, że jest do pewnego stopnia sobowtórem poety, ma w poemacie, w jego ideowej strukturze, rolę jeszcze znaczniejszą. Ekspiacja jego dokonywa się ma polu służby narodowej i tutaj właśnie uzyskuje ona wymiar nie tylko osobisty.

V. Istota odrodzenia narodu

Ksiądz Robak zapędzony w bezdroża zbrodni, wyprowadzony ręką poety przez ekspiację na drogę prawości obywatelskiej, wskaże nam, gdzie Mickiewicz umieszczał fundament optymistycznego przeświadczenia i odmienionej naturze polskiej. Dla przedstawienia postaci ks. Robaka, dla przedstawienia zwłaszcza jego drogi odrodzenia zaczerpnął poeta sporo szczegółów nasuniętych mu przez życie migracyjne, przez koleje doznań pokolenia polistopadowego. Jednym z takich pogłosów jest przedstawienie Robaka jako emisariusza politycznego. Jego męki i prześladowania, przez jakie przechodził w swojej działalności zbliżają go do niejednego z byłych powstańców czy emisariuszy.

Mickiewicz w fakcie emigracji i w typie emigranta widział najwyraźniejszy i najpewniejszy dowód na to, że dusza polska w swym stosunku do narodu i do obowiązku narodowego uległa już decydującej zmianie, odrodziła się. Opanowany w niej został dziki i nieokiełznany indywidualizm i sobiepański egoizm. A miejsce jego z powrotem zajął instynkt poświęcenia się, dobrowolnego wprzęgnięcia się w powinność moralnie wyższą. W Panu Tadeuszu ks. Robak jest żywym wyrazem odzyskanej wiary i otuchy poety. Właśnie on wieloletnim trudem swej pokuty, dokonaną do dna ekspiacją dowodzi, że odwrót znad przepaści jest możliwy, że wykonalna jest przebudowa duszy polskiej od gruntu. Poeta kładzie nacisk na bezimienność i niepozorność służby. Ksiądz Robak był szarym wykonawcą, wybijał się w zasłudze służbą ofiarną, niewdzięczną, najniebezpieczniejszą, narażającą na cierpienie, w szarej masie skazańców. Całej swojej zatajonej, cichej, a heroicznie wytrwałej działalności wyznacza ks. Robak jeden główny cel, jedną myśl, której w służbę oddał życie odrodzone. Jest nią pobudzenie ziem obrzeżnych północno- wschodnich do ponownego związania się z Polską w wolności, przywrócenia integralnego związku tych krajów, rozerwanego zbrodniczo rozbiorami.

VI. Kompozycja poematu

Żeby ogarnąć logikę konstrukcji Pana Tadeusza trzeba rozpatrzyć się w rozkładzie pierwszych dziesięciu ksiąg. Wszystko jedno, czy wziąć pod uwagę gromadzką osnowę akcji, czy jednostkową, dla jednej i dla drugiej wspólny będzie punkt kulminacyjny, w środku poematu, pod koniec księgi V, w scenie kłótni zamkowej. Momentem zwrotnym jest wysunięty tam w konsekwencji polan zajazdu. Ta linia graniczna dzieli poemat symetrycznie. Symetria jest w chronologii (po dwa dni na akcję wcześniejszą i późniejszą), w rozdziale obozów. W księdze piątej załamuje się ostatecznie dotychczasowy stosunek Tadeusza do Telimeny i jego uczucie wraca na właściwy tor. Wieńczące akcję poematu księgi XI i XII stanowią jednolitą całość. Przynoszą ona dla pełni obrazu realizację tych wartości, które ludziom Pana Tadeusza przyświecały na kształt gwiazd przewodnich, a teraz się jawią między nimi dokonane, na dowód, że nie były marą senną złudą. Znajdujemy tam również dopowiedzenie o losach osób znajomych nam z ksiąg poprzednich. Podobieństwa w kompozycji i prowadzeniu akcji w Panu Tadeuszu i powieściach W Scotta:- trzy podobnie splecione wątki: akcja początkowo wolna, później szybka, przechodzi przez dwie strefy środowiska. - podział ról według rodzin współzawodniczących, z osobnych bohaterem wątku erotycznego, a osobnym dla wątku patriotycznego. - sposoby oddziaływania na wyobraźnię: tajemniczość, przeczucia i wróżby, niespodziewane ocalenia- nakreślenie portretów osób przez wyróżnienie kostiumu charakterystycznego, znamion folklorystycznych, mimiki- rozkochanie się w wybranym świecie- podobne ujecie humoru i nuty optymistycznej utworu.

VII. Centrum polszczyzny Akcja poematu dotyczącego centralnej struktury narodu rozgrywa się na obrzeżnym ustroniu, wydarzenia epopei mają za teren schowaną głęboko wieś. Wieś to niezwykła: dwór Sędziego czy dworek Maćka- to ośrodki zaścianków: Soplicowa i Dobrzyna.

Poemat rozgrywa się na terenie życia polskich zaścianków szlacheckich w Nowogródczyźnie. Zaścianek jest formacją etniczno- ekonomiczną stosunkowo rzadką, występuje w okolicach dawnej Polski, głównie na ziemiach litewsko- białoruskich, w mniejszym stopniu na pograniczu czerwonoruskim. W Polsce centralnej znany jest niewiele i raczej tylko z nazwy, a nie z naocznego oglądu. Od reszty osad rolnych wyróżnia się zaścianek tym, że tworzyli go nie chłopi pańszczyźniani, ale szlachta wolna od powinności feudalnych, choć uboga, gospodarująca na gruncie własnym. Soplicowo, Dobrzyn, Hreczehy, Horbatowicze to zaścianki wysunięte na pogranicza, skupione po rozległych uboczach podobnych warunkach terenowych i ustrojowych. Zaścianki te siłą rzeczy umacniać się miały w sobie spoistością krewniactwa i tęgą zaprawą tradycjonalizmu. Mickiewicz uważał, że ostoja najpewniejsza ze wszystkich, złoża świadomości narodowej , skarby tradycji ukryte w sercach mas istnieją między prostymi ludźmi, na pograniczu miedzy zaściankiem a wsią.

VIII. Ozdoby kraju lat dziecinnych

W znacznym stopniu tematem obrazów przyrody są u Mickiewicza przedmioty pospolite: powrót bydła z pastwiska, gromadka umorusanych dzieci z folwarku, karmienie kur, zbieranie grzybów czy orzechów, dach zmurszały, śniadanie myśliwskie, żniwo w dzień mglisty, zmokłe wrony na kopach, rechot żab- wszystko to ujęte tu zostało w kategorie piękna, podniesione do potęgi urokliwego krajobrazu. Powszedniość dnia, pospolitość jego wydarzeń i zjawisk przeniesiona została jakby do innego wymiaru, raz na zawsze przyodziana w królewskie szaty poezji. Mickiewicz określając miejsce akcji poematu tworzy topografię jakoś syntetycznie, dobierając na nią szczegółów znaczących, najstosowniejszych, najbardziej pełnych wyrazu. W ten sposób narzuca czytelnikowi nie widok określonego zakątka, ale pojemną wizję okolicy, charakterystyczną dla całej połaci, ale zarazem na tyle konkretną, że w sielskim bogactwie krajobrazu Polski rozeznasz od razu jej odpowiednik- ziemię nowogródzką. Czas akcji pochwycony jest w momencie, kiedy lato przechodzi w jesień, a zatem świąteczna chwila ujawniających się dojrzałości urodzaju, pora żniwa, zbiorów sowitych, wszelakiego owocobrania, okres roku, kiedy ziemia szczyci się wezbraną pełnią bogactwa, zasobu. Obojętnie czy to sierpień, czy może wrzesień, krajobraz został wzięty nie konkretnie z jednego tygodnia, ale symbolicznie z okresu parotygodniowego. Wkroczenie wojsk napoleońskich na Litwę cofnął poeta z lata na wiosnę 1812 roku.W ten sposób znowu w harmonii z przebiegiem spraw ludzkich, na tle przyrody jednoczą się w dziwny sposób uroku rozkwitania z radością dojrzewania, pierwsze błyski nadziei nowego życia z przeświadczoną otuchą pełności plonu.

IX. Osoby poematu

Osoby w Panu Tadeuszu zostały wspaniale zindywidualizowane, każda z nich, choćby przelotnie tylko widziana, tkwi nam w pamięci we właściwej sobie odrębności postury, stroju, gestu, wyrazu twarzy, całej wreszcie psychiki. Dla artystycznego wydobycia i natężenia tej odrębności poeta rad się posługuje techniką kontrastu. Najczęściej ukazuje nam parami postaci, a nawet całe zbiorowości zostały nawzajem sobie przeciwstawione, przez co każda z nich silniej utrwala się nam w pamięci: Gerwazy kontrastuje z Protazym, Zosia z Telimeną, Tadeusz z Hrabią, Rykow z Płutem, Dobrzyńscy z bracią Litwą. W taki sposób

przeciwstawiona w poemacie dwa pokolenia, dwa środowiska społeczne, dwa stawy, a nawet dwie karczmy. Hrabia, Gerwazy, Rykow, Podkomorzy, Asesor, Rejent, nie wyłączając Jacka Soplicy, zahaczeni są w jakiejś mierze o postaci konkretne, znane nam częściowo skądinąd. Ale ostatecznie miara to drobna. Poeta nie portretuje ludzi sobie znanych, nie posługuje się modelami, a w ogóle i tutaj, oddając prawdę duchową epoki, nie ubiega się o fotograficzną prawdę w odtworzeniu anegdotycznego czy topograficznego konkretu rzeczywistości. Ukazując Polskę na przełęczy dwóch epok, Polskę w momencie przeradzania się, stosownie do koncepcji macierzystej grupuje on świat poematu jakby w dwa pietra. Wyróżniamy w nim ślady dawnego porządku, który reprezentowany jest przez Podkomorzego, Sędziego, Asesora oraz szereg dworzan, rezydentów i starych sług.Wyróżniamy tez obóz młodych, jak Tadeusz, Zosia, Hrabia. Osobno stoi ksiądz Robak, który stanowi ogniwo spajające dwa światy: staropolski i młodopolski. Młoda generację, Polskę jutrzejszą, reprezentuje następnie wojsko polskie oraz mimo wszystko szlachta zaściankowa. Na dalszym planie poematu, z lekka tylko zarysowany, ale wyraźny jako głucha jeszcze masa rezerwowa siły doradzającego się narodu, stoi lud wiejski, wolni i równi obywatele.

X. Pryzmat spojrzenia

Świat w Panu Tadeuszu jest bogato zróżnicowany w wyrazie zewnętrznym, w typach i charakterach odrębnych, w geście, temperamentach, w całej indywidualności. Podobnie zróżnicowany jest on także pod względem wartości moralnej. Są w nim typy dodatnie i ujemne, heroiczne i zbrodnicze; obdarzone głębią życia duchowego, a obok nich inne, płytkie, nawet płaskie; ludzie aż tragiczni w swej powadze i stosunku do życia, tudzież ludzie na serio; twarde ostoje surowej, staropolskiej cnoty, a obok giętcy oportuniści; nie mówiąc o wyrachowanej zalotnicy. Akcja utworu jest również splotem momentów o rozmaitym kalibrze etycznym. Poeta organizujący świat utworu z elementów tak różnorodnych, dobrze zdając sobie sprawę z zasięgu współczesnego zła, wszystko przeniknął promieniami pogodnego uśmiechu. Przez poemat idzie potężna fala integralnego optymizmu. W ujęciu świata w Panu Tadeuszu znaczną role odgrywa także pierwiastek komizmu. Ten optymizm Mickiewiczowski w Panu Tadeuszu jest owocem nie łatwego zasłonienia oczu, ale olbrzymiego wysiłku ducha, jego władz uczuciowych. Jest on tez próbą zestrojenia przeświadczeń, ogarniających w jeden wyższy wydźwięk dobro i zło, radość i cierpienie, wiary i rozpacze, narodowe i wszechludzkie.Dominantą tego optymizmu jest wiara w zwycięstwo wolności nad despotyzmem, Boga nad szatanem dziejowym, a w szczególności wiary w przerodzenie się duszy narodu, zmartwychwstanie Polski i powrót z emigracji.

XI. Recepcja poematu

Krytyka literacka na emigracji zróżnicowana była pod względem przekonaniowym: inaczej sądzono poemat w obozie radykalnej demokracji, a inaczej w obozie zachowawczo- monarchistycznym. W jednym obozie natrząsano się z tego, co uznawano w drugim. Niemniej w sumie Pan Tadeusz nie spodobał się ani tu, ani tam. W „Demokracie Polski” uderzono weń za wstecznictwo; gniewało recenzenta, że żartobliwie mówi się tam o hasłach wytycznych wielkiej rewolucji francuskiej, wzięto pomstę za lekkie traktowanie Buchmana i sporów ideologicznych w Dobrzynie.

W obozie zachowawczo- monarchistycznym udzielono głosu W. Jabłonowskiemu, który potępił Pana Tadeusza za brak czucia narodowego i za nadmiar fałszywej, zgubne, zakorzenionej ku cudzoziemszczyźnie dążności. Ropelewski w swej ocenie zsolidaryzował się z demokratami. Obeszło go, że poeta nie uszanował jakoby haseł rewolucji francuskiej, że bez należytego respektu wspomina święte prawo równości. Główne uderzenie i zastrzeżenie krytyka szło wszelako w tym kierunku, że Pan Tadeusz nie przypada do smaku generacji, że nie jest poematem romantycznym, że nie heroizm w nim dominuje, ale jowialny facecjonizm. Witwickiego raziło przede wszystkim zawężenie regionalistyczne. Krytyk z rozczarowaniem patrzył na sferę poematu. zastanawiał się czy świat w nim przedstawiony godzien jest uwagi twórcy Konrada i ks. Piotra. Krytykiem o głębszej bystrości i o szerszym horyzoncie był, zaliczający się do młodszej emigracji Edmund Chojecki. Uderzyło go w Panu Tadeuszu doskonałość i bogactwo sztuki opisowej. To w poemacie jest, zdaniem krytyka, utworzone znakomicie. Akcja w nim osadzona jest jednak zbyt nikła, a co gorsza wcale niestosowna. jest on jego zdaniem ironiczno- satyryczna i cerwantesowska. Morawski zarzucał poematowi brak bohatera na wyższą miarę, w narracji gadulstwo, w tkaninie językowej pospolitość, a całość miał za facecjonistyczną bajędę, ubliżającą godności poezji. Pierwszym, który od razu uchwycił wielkość Pana Tadeusza była Juliusz Słowacki, najinteligentniejszy z czytelników owej doby. Utwór uderzył go przede wszystkim nowością. Dostrzegło on w nim strukturę walterskotowską, zachwycił się realizmem i wdziękiem prostoty. Co najważniejsze uchwycił w poemacie samo sedno uroku: głęboki humor, wyrażający się przez dziwne skojarzenie smutku i żartobliwości. Najwięcej chyba uwagi w swych listach poświęcił Panu Tadeuszowi Zygmunt Krasiński. Pod pierwszym wrażeniem, poświadczył jego wyjątkowość i polskość. Krasiński określił, na czym polegała istota epickości w samym temacie, ujętym na pograniczu epok, a określił to w sposób, który utrwalił się na długo w naszych sądach historycznoliterackich o tym dziele. Cyprian Kamil Norwid na ogół z przekąsem uwydatniał ciasnotę i przyziemność małego światka staropolskiego w Panu Tadeuszu. Ironizował Norwid, że w tym poemacie wyszło na jaw dziwactwo i płycizna życia narodowego. Zarazem podnosił Norwid w poemacie niepospolite wartości plastyki i kolorytu w przedstawieniu zdarzeń i w obrazach przyrody. J. Tokarzewicz- Hodi uważa poemat za ustalenie gruntu pod należytą podstawę duchową pokolenia. Po klęskach indywidualistycznych buntowników on jest ostoją i oparciem. Niemcewicz twierdził, że w Panu Tadeuszu „narodowość polska nie zginie”, i że zaklęta jest w nim kwintesencja polskości. Tę wartość ujawniali i ugruntowali sami twórcy, którzy w osobnych obrazkach nowelistycznych unaocznili, jak przez ten poemat utwierdzała się świadomość narodowa na tułactwie (H. Sienkiewicz, Latarnik), na zesłaniu (M. Konopnicka Z roku 1835) czy w budzącej się wsi (S. Żeromski Ach, gdybym, kiedy dożył tej pociechy!...). Uwieńczeniem badań naukowych i oświetleń krytycznych przeprowadzonych nad Panem Tadeuszem przez pierwszą generacje wieku XX są dwa wielkie rozdziały poświęcone poematowi w dziele J. Kleinera o Mickiewiczu. Przynoszą ona wszechstronnie ujęte dzieje formowania się poematu, wskazują jakie rozmiary rzeczywistości narodowej w nim się odzwierciedliły, odsłaniają wreszcie najszczegółowiej strukturę jego wyrazu artystycznego.Monografia Kazimierza Wyki wyrasta z nowej koncepcji, ze stwierdzenia, że Pan Tadeusz jako dzieło literackie nie mieści się bez reszty w ramach żadnego z gatunków ustalonych w dotychczasowej poezji. Chcąc go ująć we właściwej jego istocie, trzeba wyjść poza ich obręb, a badać go w jego swoim, niepowtarzalnym kształcie struktury wielogatunkowej, w jego polimorfizmie artystycznym.