ABDULLA QAHHOR

ANORQissa va hikoyalar

G ‘afii rG ‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent -2014

UO‘K 821.512.133-3 КВК 84 (5 Ya) 6

К35

t) Abdulla Qahhor <& G 'afur G‘uJom nomidagi

nashrfyot-matbaa Ijodiy ISBN 978-9943-03-381-8 uyi. 2014

^ н = э . е = н ’

M UHABBAT

Qissa

YETIM

Meditsina fanlari kandidati M urod Ali sakkiz oydan beri o ‘lim t o ‘shag ida «ana ke td i , m a n a ketdi» b o ‘lib yo ta r , shaharning m an-m an degan tib arboblari uning chiqay-chiqay deb turgan jonini ming chora va tadbir bilan halqumida zo ‘rg\a tutib turishar edi.

Bemor ch o ‘kkan ko‘zlarini xiyol ochib, kechki shafaqdan q izargan deraza pardas iga q a ra d i , u n in g yo lq in ida qora koMankaday b o i i b turgan singlisi M a rg lubani k o ‘rib zaif, juda ham za if tovush ch iqard i . M a rg ‘uba yugurib keldi, engashib qu log‘ini uning o g ‘ziga tutdi. M urod Ali bovagi zaif tovushga bor quwatin i sarf qilgan bo*Isa kerak, ko'zlarini yumdi, bir necha daqiqa kuch yiqqanidan keyin shu gapni necha b o ‘lib aytdi:

- O dam ko‘p kelayotganga o ‘xshaydi, tugab borayotib- man mi?..

M arg‘uba bem or kulganidek: «Yo‘q, undoq emas, aksin- cha, falon-falon a lom atlar tuzalib borayotganingizni ko 'r- satadi», deyish o ‘rniga y ig lab yubordi. Murod Ali ko'zlarini kattaroq ochdi, boyagidan ko‘ra bardam roq, lekin v ig la m - siragan tovush bilan dedi:

- Marg/uba, menga halitdan a /a ochm a, ko‘z yoshi men oMgandan keyin ham kerak b o ‘ladi.

Yotoqning qorongM burehagidagi divanda o 'tirgan Anvar amrnasiga zarda qilib irg‘ib o 'rn idan turdi, tovush chiqarmay kuyunib yig‘ladi-yu, oyoq uchida /.alga olildi. Uning g ‘am- koyishdan zaif b o i ib qolgan vujudi tilrar, endi sab/a urgan soqo l-m o‘ylovi oppoq yuzida qurumga o 'xshab ko lrinar edi Hayal o ' lm ay M argluba yoloqdan chiqib /aln ing ehirog‘im yoqdi va deraza oslidan odam yurgi/maslikni tayinlash uelum qarindoshlar, yo r-d o ‘.4ilar, Anvarnmg o 'rioqlari lalabalar

.3

o 't irgan m ehm onxonaga to m o n ketayotgan edi, Anvar uning bilagidan siltab to ‘xtatdi va gMjinib shivirladi:

— Amina, farosat degan narsa bormi, dadam ning oldida m u n c h a yigMaysiz!

A n v ar hech q a c h o n b u n a q a m u o m a la q i lm a g a n i , bu tahlitda gapirmagani uchun M arg‘uba birpas hang -m ang b o ‘lib qoldi-yu, esini o ‘nglab olganidan keyin yana y ig iad i .

— D adangga m endan boshqa kuvadigan o d a m qolgani y o lq!

— Yolg'on! Kechagina birovga «Bayram ichi o ‘lib qolsa olig in i ikki kun qanaqa saqlayman?» deganingizni o ‘z qulog‘im bilan eshitdim-ku! Kuygan odam ning ko'ngliga shunaqa gap keladimi! Kuygan odam ning shunaqa degani tili boradimi!

M arg‘uba kuyunib n im adir dem oqchi b o ‘lgan edi, Anvar burilib dahlizga, undan hovliga chiqib ketdi.

Hovliga shorn qorong4 is i tu shgan , gu lzor a t ro f ida bir nec h a erkak-avol b i t ta -b i t ta q ad am tash lab j im g ina kezar edi. eshik ochilganda bir qarab q o ‘yishdi-yu, Anvarga hech kim e ' t ibo r qilmadi. Anvar borib ch inor ostidagi so ‘riga o ‘tirdi, ich-ich idan xuruj qilib kelayotgan yig‘ini jo n in in g bor icha bosishga h a ra k a t qildi. Y ig ‘i u n in g to m o g ' i d a p ix il lagan tovushga, ko 'z idan tirqirab chiqqan yoshga aylandi. U n ing nazarida dadasining hayoti bir vaqtlar selday shovillab oqar edi, sakkiz oydirki, bu oqim borgan sayin susayib jild irab qoldi, bu kunlarda esa tobo ra siyraklashayotgan tom c h ig a aylandi. Kim biladi. oxirgi tom chi qachon «tik» etib to m a - di-yu... Anvarning yuragi jig* etib ketdi. Nahot! N aho t quyosh so knib. hayot uning uchun zulmatga aylansa! Dadasi uning hayot yoMini aw alidan oxirigacha yoritib lurganda tentirab q ad am bosar ed i -yu , h ayo t zu lm a tg a ay langanda holi ne kechadi? Bu z.ulmaida unga kim q o i c h o 4zadi? Anvarning k o z oldiga am m as idan boshqa hech kim kelmadi. Q avm - qarindoshlar. y o r -d o ‘stlar keladi, ko'ngil so ‘raydi, achinadi, yig/lavdi, lekin e r tam i-kechm i uyiga keladi. Qoladigan, yclib- v u g u rad ig a n . h a q iq a ia n . b i r d a n - b i r kuvadigan o d a m shu arnm asi-ku! Anvar am m asiga qattiq tekkaniga push a y m o n b o ld i va uning befarosatligiga ham vaj (opdi: oilaviy hayoti chayon b o l i b ham m a asabini b irm a-b ir chaqqan ayol-da , buning nim&sidan о pkalaydi kishi!

4

Eshik ustidagi chirog* yondi. Uning atrofida kattakon bir parvona aylanib qoldi. Hayal o £tmay M arg4ubaning eri Javlon tepakal, qip-qizil boshini eshikdan chiqarib Anvarni imladi. Anvar yiigurib bordi, vino va chirik tamaki hidi anqib lurgan Javlonning yonidan o4ib zalga, undan yotoqqa kirdi. D oktor dadasining bilak tomiriga ukol qilmoqda, ikki hamshiraning biri divanda bir q o l ig a tayanib, boshini quyi solib o ‘tirgan ammasiga dori h id la tm oqda edi. D ok to r chiqib ketgandan keyin Murod Ali holsiz ko‘z ishorasi bilan Anvarni chaqirdi va eshitilar-eshitilmas: «Ammangga qara», dedi. Anvar borib ammasining yoniga o ‘tirdi, hoi so‘radi. Bu, aw alo , dadasining xohishi boMsa, undan keyin, boyagi qilgan dag‘alligi uchun uzr so'ragani edi.

Qarindoshlardan ketadigani ketdi, qoladigani qoldi. Tun osovishta o4di. Bemor faqat ikki marta uvg'onibdi, o\shanda ham zaif tovush chiqaribdi-yu Marg4ibaning so‘rog‘iga javob bermay yana uyquga ketibdi. Ertalab yana qarindoshlar, yor- d o ‘stlar kelishdi. Bemor kech uyg‘ondi. Uning yuziga qi/illik yugurgan, ko‘zlari katta, lekin sokin edi. M argkuba buni, xayriyatlik a lom alL deb q a r in d o s h la rd a n suyunch i oldi. Oarindoshlar kirib bemorni ko‘rmoqchi bo'lishdi, lekin doktor faqat uch kishiga ijozat berdi. Kirib chiqqan qarindoshlardan bukri b ir k a m p ir k o ‘ziga yosh o lib : <*Bechora c h e h r a ochayotibdi», dedi. Pastlatilgan chiroq uzoq lipillaganidan keyin butkul s o ‘nish o ld ida bir lopillab yog‘du soehgani singari, tugab qolgan kasal ham abadiy ko‘z vumish oldida shunaqa quvvat paydo qilib chehra ochar ckan.

Haqiqaian, kechga tom on Murod Alining ahvoli ogkir- lashdi, kechasi singlisini chaqirib: «Darm onim borida aytadigan gapimni aytib q o ‘yav», debdi.

Marg‘uba bu gapni eri Javlonga aytdi. Ikkovi kengashib, vasiyatnoma yozdirgani notariusdan odam chaqiradigan bo ld i .

Eriasiga e r ia lab Javlon bor ib n o ta r iu sdan eski papka ko‘iargan jikkakkina bir cholni boshlab keldi Marg'uba uni bemorning oldiga olib kirdi va eshikm qulllab oldi

Murod Ali vasiyalnomaga qo'l qo ygamdan keyin holdan ketganicha qaytib o7iga kelmadi saharga yaqm olanidan o'ldi.

Anvar karaxt b o ‘lib qoldi l in in g n a / a n d a dadasi ion berg an daqiqada allanima. lavqulodda bir narsa, d ahshai io*y

S

berishi kerak edi, biroq hech narsa b o 4lmadi, lekin n im aga ko 'zi tushsa nazarida vo t-begona k o ‘rinar, qayerga bosh tiqsa ham m ayoq — uylar, hovli yeb q o ‘yayotganday b o ‘lar edi.

A nvar bilan hech k im ning ishi boMmay qoldi. U vaqt o 'tg an in i , qayerda tu rgani yo o ‘tirganini, n im a qilgan yo n im a qilavotganini idrok etm as , q u lo g kiga s id irg‘a g ‘ovur, ahyonda M arg 'ubaning chinqirigli, m otam kuyi, yana g ‘ovur, yig‘i eshitilar, ko ‘ziga birday ch ipor izdihom ko ‘rinar edi.

Qaverdadir g ‘ovur-yig‘i to ‘satdan bosildi. Marg‘ubaning dod- faryodi eshitildi. K im dir: « D ad a n g bilan v ido lash» , ded i . Anvaming ko4ziga tobutda yotgan dadasi ko‘rindi, engashmoqchi bo'Igan edi, ko'zi tinib, boshi aylandi-yu, tobutning ustiga yiqilib tushdi. G ‘ovur, yig 'i-sig 'i ko4arild i. U n ing y o n -v er id a tib xodimlari, o ^ o q la r i turishgan edi, darrov chetga olib chiqib baland qabr toshining soyasiga o ‘tirg‘izishdi: biri dori hidlatib yelpidi, kimdir galstugini yechib yoqasini ochib yubordi. Anvar birozdan keyin ko ‘zini ochdi, boshini ko'tardi. Uning qarshisida ter^ga pishib ketgan Javlon qip-qizil tepakal boshini ro^io lchasi bilan tez-tez artib yelpinar. yonida ch o ‘nqayib o4irgan o 4rta yoshli bir xotin stakanda suv uzatib turar edi.

— Ich? jigarim, ich! — dedi xotin va stakanni uning qoMiga berib peshonasini siladi.

Xotinning tepasida turgan. qop-qora , sochi va mo*ylovi oppoq, barvasta kishi engashib Anvarning yelkasiga qoqdi.

— Mard b o l . o'gMim, mard b o ‘l!Anvar suvni olib ikki-uch h o kpladi. Kimdir uning yelkasi

osha shishadan suv quyib stakanni toMdirdi. Anvar orqasiga qa rab b ir q o l i d a galstuk. bir q o ‘lida shisha tu t ib tu rgan nozikkina qizni k o : rdi. Uning qovoqlari yig 'idan shishgan, qizargan edi.

— Mard boiling, Anvarjon, — dedi qiz hum, picha turib ilova qildi: — Dadangiz dunyoga kelib riuqul odam orttirgan ekanlar. qarang. butun shahar, yosh-u q;iri...

Bu s o ‘z la r A n v arn in g huv il lab q o lgan q o p - q o r o n g ‘u qalbiga go 'yo uchqun sochib kirdi, uning k o ‘nglinigina cmas, butun olam ni voritdi.

U ning ko'zi siyraklab qolgan odam lar orasidan ko 'rin ib tu r g a n q a b r g a . q a b r n i k o ‘m ib o d a m b n ‘vi k o M ari lgan gulchambarlarga tushdi. Shu choq Javlon uni q o 4lidnn lortib

6

turg‘izdi va q o ‘l t iq laganicha m ashinaga to m o n olib ketdi. 0 ‘rtoqlari uni m ashinagacha kuzalishdi. M ashina q o ‘zg‘al- ganda boyagi qiz derazadan galstugini uzatib yana bir marta: «Mard boMing, Anvarjon!» dedi.

Anvar boyagi xotin bilan qora kishi, bu nozik qiz kimlar ekanini bilolrnay ketaverdi. So‘rashning mavridi em as edi.

Kunlar o4di.Anvar dadasining qirqi o ‘tgandan keyin bir kuni bu yil

kursda qolganini rasmiylashtir ish u ch u n fakulte tiga bord i , qaytishda magazindan og‘ir qog‘oz xalta ko‘tarib chiqqan o ‘sha qizni ko‘rib qoldi. Qiz ko ‘chaning naryog‘ida turgan taksiga qarab jadalladi. Anvar yugurib borib og‘ir yukni uning q o ‘lidan oldi. Bular yaqinlashay deganda boshqa bir o d am o lg‘irlik qilib o ‘zini eshikka urd i-da , m ashina j o ‘nab qoldi. Boshqa mashina kutish kerak bo4di. Qiz Anvardan hol-ahvol so‘radi, o ‘qishi nima boMganiga qiziqdi, so‘ngra dadasidan gap ochdi.

- Bu ko‘hna shahar ko‘chalari bino b o lg a n d an beri bunaqa marosimni ko‘rmagandir, — dcdi va chuqur xokrsindi. — Ha... u kishini kim tanimas edi! U lug‘ shifokor edilar, ham m a ulug‘ shifokorlar singari o lzlari shu kunlarigacha ming-minglab hayot chiroglni yoqdilar! Meni ham o l im changalidan vulib olgan edilar. Dunyoda shifokorlardan o lshandoq inson bormikin!

Qiz labiari pirpirab, qoshlari besaranjom b o ld i .- Qattiq betob bo lganm idingiz? — dcdi Anvar.- Y o lq, — dcdi qiz jimjilog‘i bilan ko‘zlarining chctini

arlib, — o ‘lim birdan chang soigan edi...Gapdan gap chiqib m a ’lum bo lish icha o lsha kuni Anvarga

suv bergan xotin bu qizning onasi M uborakxon im , «mard bo‘l», dcgan qora kishi uning otasi Hakimjon ckan.

A nvar y a q in la s h ib k e lay o tg a n taksiga q o ‘l k o ‘ta rd i , m ashinaning eshigini ochib yukni qo 'vd i , che ilan ib qizga y o l berdi. Qiz quyuq xayrlashib jo 'nadi. Anvar uning ketidan qarab qoldi.

Anvar boya qizning kclidan vugurganida yukini ko‘iarish bahonasi bilan oiini so 'ram oqchi bo'lgan edi, gap bilan bo'lib, so.1 rash csidan chiqib qoldi.

Bularning taksi olgamni kimdu ko‘rgan ckan, bu xabai shu kuniyoq quloqm a-quloq Marg'ubaga veiib bordi: <*Anvar Hakimjonning qi/i Muhayyoni laksilarda olib yuribdi »

7

Bu gapni Javlon ham tasdiqladi, dambiq qomini silkitib kuldi- da, «U qiz qabristonda ham Anvarga ko ‘p mehribonchiliklar qildi, uning ketidan ergashib mashinagacha keldi», dedi.

M arg ‘uba alamidan ingrab yubordi.

MUHAYYO

Ha, bu xabarni eshitib M arg ‘uba ingrab yubordi. Anvarning Muhayyo, y a ’ni Hakim jonning qizi bilan m u n o sa b a t paydo qilishi uning u chun ko'zlariga six qizdirib tiqish va ha r bir sog‘ tishini om b u r bilan haftalab suglurish bilan b aroba r edi.

Hakim jon vaqtida xushsurat va shirinzabonligi bilan ko‘p rasida qizlarning yuragini notinch qilgan, xushfe’l va xushtavo- zeligi, q o ‘y og 'z idan c h o 'p olmaganligi bilan k o ‘pgina ota- onalarning havasini keltirgan yigit b o ‘lib, o ‘n yillik m aktabda adabiyotdan dars berar edi.

U vaqtda M urod Alining xotini R ohatbegim tirik, M ar- g ‘uba shu yerda turib, o ‘n yillikda o 'q ir edi. M urod Ali sing- lisiga juda bino q o ‘ygan b o ‘lishiga qaram ay t o ‘qqizinchi sinfda n im a b o l i b u n d a n bexabar qo ld i-yu , M a rg ‘u b a im t ihonda bir necha fandan yiqilib, o kninchi sinfga o ' to lm a d i . Uning yiqilgan fanlari ichida adabiyot ham bor edi. R oha tbeg im hayron b o ‘lib, «Adabiyotni yaxshi k o ' r a r e d in g -k u , undan nega yiqilding?» deganida M arg‘uba turib-turib: «Adabiyotni emas, adabiyot o ‘qituvchisini yaxshi k o lram an», deb y ig iab yubord i. R oh a tb e g im angray ib q o ld i-y u , «yuzing qursin!» deyishdan boshqa gap topolm adi va bu fojiani eriga aytdi. M urod Ali M arg 'ubaga yaxshi gapirib maslahat qildi: uyat- ayb. o d o b b o b id a n gapir ib uyaltird i: m a k ta b d a g i tegishli o d am la r bilan gapiashib, yiqilgan fanlaridan qayta imtihon topshirtirdi.

M arg ’uba o ‘ninchi sinfga o ‘tdi, o ‘qidi va shu bilan birga H a k im jo n g a z im d a n sh u n a q a h u ju m la r q i ld ik i , b a h o rg a ch iqquncha Hakim jon kechalari shiftga qarab oh tortadigan, yotgan yeridan turib sh e ’rlar yozadigan b o ‘ldi.

Bahorga chiqib Hakim jon M arg‘ubaga sovchi q o ‘ydi.B u la r b i r - i k k i yil d u r u s t tu r m u s h q i l i s h d i . K cy in

tu rm ushning taxiri chiqa boshladi: aw a lo Hakim jon uni na o ‘qishga k o ‘nd iro ld i , na b iron h u n a r o r t t i r ishga ; s o ‘ngra

8

M arg‘uba tug‘ishni xohlamadi — H ak im jo n d an yashirincha ikki m arta homilasini nobud qildi. Bularn ing ustiga ja h o n notinch b o ‘lib, mamlakatda qiyinchilik boshlandi. M arg4iba bu qiyinchilikning oila hayotiga b o ‘lgan t a ’sirini Hakim jonning noshud-no tavon lig idan deb bilib serxarxasha b o ‘lib qoldi. Bularning turmushiga kun sayin tuz solayotgan bu sabablarni M u ro d Ali h a m b a r t a r a f q i lo lm a d i , R o h a tb e g im h am ; aksincha, bularning aralashuvi M arg ‘ubani andishasiz qilib q o ‘ydi. O q iba tda bu ikki oila orasiga sovuqch il ik tushdi. Shundan keyin M arg ‘uba akasining tazyiqidan o ‘zini ozod sezib, Hakimjonni izzat qilmaydigan b o ‘lib qoldi.

Urush boshlandi. 0 ‘n bir oydan keyin Hakim jon harbiy xizmatga chaqirildi, yetti oyni lagerda o ‘tkazdi. Dastlabki bir-bir yarim oyda Hakimjon M arg‘ubaga o 'n tac h a xat yozdi. Biroq M a rg ‘ubadan bitta javob keldi, xolos. U ham qabr toshida yozilgan xatday sovuq, undagi «sog 'inchli salom», «jonim», «judolik» singari so ‘zlar qabr toshiga ilingan rang- barang qog 'oz gullarga o ‘xshar edi.

Yetti oy deganda Hakimjonning batalyoni frontga jo ‘nay- digan boMdi. Hovli vokzalga uncha uzoq emasligidan foydalanib Hakimjon komandiridan javob olib yugurdi, yugurib borar ekan, Marg‘uba kolziga goh oglir xasta holda rangi sarg‘:iyib to‘shakda yotganday ko‘rinib yuragi ezilar, goh cshikdan loladay yashnab, quchoq ochib chiqadiganday entikar edi.

Hakimjon muyulishdan burilganida hovli eshigi oldidagi o ‘zi o ‘rnatgan o ‘rindiqda pista chaqib o ‘lirgan M arg‘ubani tusmol bilan tanidi: sochini qirqtiripti. M arg‘uba uni ko‘rib o ' r n id a n tu rd i , yerga q a r a g a n ic h a , uyu l ib yo tgan pista p o ‘choq lar in i o v o g l i bilan nar i-ber i surdi. Lining cgnida yengsiz katak kofta, tor kill rang shim — xuddi kaltakesakka o'xsliar edi. Hakimjon kelib undan ikki-uch qadam narida to lxtadi. M arg 'uba unga iljayib, ko‘zlarini pirpiratib qaradi- da, hamon pista chaqib p o ‘chog‘ini tuflar ekan: ««Kechirasiz, laqdir ekan.. .— dedi va xixilab kuldi, — men taqdirning qo'lida o ‘y in c h o q m an ! . .»

H a k im jo n unga b o s h d a n - o y o q razm so ld i va q o rn i do 'ppayib turganini payqadi-da, mma deyishim bilmav burilib ketar ekan: «Хго ‘р, e son-om on qu(uling!-> — dedi va ker/a etigini lo ‘qillatib jo‘nab qoldi.

9

H a k im jo n m u y u l i sh d a n o 4 ib ellik q a d a m b o sm a sd a n d a rm o n i qur ib b irovn ing zinasiga o ‘tirib qoldi va u m r id a birinchi m artaba dildan chiqaпЪ: «Е, xudo, m eni u rushdan o m o n qaytar! Kevin nim a qilsang mayli: quloqlarim dan tu tun, k o ‘zlarim dan alanga chiqar!» — dedi va j o ‘nab ketdi.

Y o ‘llar, shaharlar, manzil lar.. . Tu tun , alanga, xarobalar.. . T o 'p lar , tanklar, sam olyotlar n a ’rasi... Yer tishlagan o ‘liklar, hayqirgan, ingragan tiriklar... Hakim jon nimalarni ko ‘rmadi, ne larn i bosh idan kech irm ad i , lekin ham m a yerda , ham m a vaqt, h a r q an d a y h o la td a , u ru sh n in g oxirgi oy la rida chap oyog‘i sonidan kesilib gospitalda votganida ham M arg ‘ubaning pista chaq ib tiijavib tu rgan i k o ‘z o ‘ngidan , «Taqdir ekan, m e n taqd irn ing q o l i d a o ‘y inchoqm an» , degani q u lo g ‘idan ke tm ad i .

H ak im jon gosp ita ldan shim ining bir pochasin i osiltirib, ikk i ta qoM tiq tayoq b i la n ch iq d i : g ‘a l a b a d a n key in ham O 'z b e k is to n g a qaytgani sh o sh i lm ad i , b iroz vaq t M inskda , keyin Kiyevda ho li-baqudra t ishlab rizqini terib yurdi. Kiyevda oyoqsoz yaxshi ustalar paydo b o ld i . Hakim jon oyoq soldirib, sal k u n d a q o ‘l tiq tayoqni tash lad i, t o ‘qillab, g 'i jir lab b o ‘Isa ham bem alo l yurad igan b o ‘ldi. U n in g yurib ke tayotganin i u z o q d a n k o ‘rgan o d a m bir o y o g ‘i y o g ‘och ekan in i tezda payqayolm as edi.

S h u n d a n keyin un ing k o ‘ziga jo n a jo n shahri , o ‘ynab- o lsgan k o ‘c h a la n \ q a r in d o s h - u r u g ‘, y o r - d o ‘st!ari k o ‘rindi, vatanini sog'indi.

Hakim jon bir o y o g id a n ajralgandan keyin a w a l um um an tiriklikdan, keyinchalik 0 ‘zbekistonga qaytishdan umid uzgani u c h u n xat yozishni to 'x ta t ib q o ‘ygan edi, shun ing uchun u n in g t o ‘s a td a n k ir ib ke l ish i q a v m - q a r i n d o s h l a r i , y o r- d o ^ t l a r i n i g i n a em as , b e g o n a o d a m la r n i h am s u y u n t i r ib yubordi. H am m a. har bir kishi unga biron yaxshilik qilgisi, loaqal biron og‘iz yaxshi so z aytgisi kelar edi.

M e h m o n d o r c h i l i k l a r b o s h la n ib k e td i . Bu m e h m o n - dorchilikda ko 'proq frontoviklar b o lgan i uchun suhbat ko 'proq front xotiralari, qolaversa, bu yerdagi qiyinchiliklar to ‘g ‘risida k e ta r edi. Bu o ' t i r i s h la rd a faqat ikki narsa to*g‘risida ” H ak im jo n oyog /im qaycrga tash lab ke lgan i-yu , M a rg 'u b a n im a b o lg a n i va nim a qilib yurgani lo ‘g ‘risida hech kim

10

og‘iz ochmas, H akim jonning chap oyog‘i yog^och, Marg4iba bir v aq t la r u n in g x o t in i b o M g a n in i h a m m a bilsa ham bilmaslikka olar edi.

Uning y o r-do ‘stlari harakat qilishgan b o ‘lsa kerak, tum an hokimiyati unga a w a l b ir xona uy, keyinroq hovli berdi. Ilgari qayerda turganini so lramadi; m aorif b o ‘limi uni ilgarigi vazifasiga - o ‘sha m a k ta b g a ad a b iy o t o ‘qituvchis i qilib tayinladi. O radan bir-ikki oy o ‘tgandan keyin qarindoshlar o ‘rtada turib unga eri u ru s h n in g bosh ida halok b o ‘lgan Muborakxon degan ju v o n n i olib berishdi. O radan bir yii 0‘tgach, ular qiz ko'rishdi, otini Muhayyoxon q o ‘yishdi.

Q op-qo ra tunda cha raq la g an yu lduzlar , qish q a ’r idan bahor q u c h o g ‘iga otil ib ch iq q an rasida q iz larn ing jam oli ta’rifga sig'adimi?

Muhayyo keksa tabiat bor hunarini, lamomi makr-u hiylasini ko‘rsatib oro bergan o ‘shanday rasida qizlardan bin, lekin yana allanimasi bilan mahallaning bino qo ‘ygan bisoti bo lib yetishdi.

Uning husnidan cVzga yana nimasi boshqa qizlardan ortiq? Nima uchun tengqurlari, hatto o 'z idan kattaroq qizlar ham uni «opacha* deb atashadi? Nim a uchun eng tanliq, gerday- gan yigitlar ham uning nomini toq aytolmay «Muhayyoxon» deyishadi? Nima uchun qarivalar ko 'cha-ko 'yda uning salo- miga bajon id i 1 alik olish b ilan q an o a i q ilm ay yana duo qilishadi? Militsiya hushyorxonaga olib ketgani mashinaga sololmayotgan bir bad mast «Muhayyoxon kclayotibdi» degan gapni eshitishi bilan o 'zini mashinaga urgan emish...

Nega? Nima uchun?Bularning sababini hech kim bi lmas, zotan bu t o ‘g*risida

o kylab ko' r i sh hech k imning xavoliga ham kelmas, har qan day f i kr -mulohaza . о 1у-хауо11аг pa ldav l o ' zg ' ib kelar edi.

«Mar kimniki o ' / ig a , oy k o ‘rinar к о ' /iga», degan gap bor. Muhayyoni kelm qi!ish o r /u s i bag 'r ini o ‘rtab yurgan o ta -o n a la i , e tagining sham oliga ko 'kragini tu tgan yigitlar mahallada ozm ikan? Lekin bu i o ‘g ‘rida biron kishi og'iz o c h m a s , <• not a von k o ‘ngil*> d e g a n d a s h n o m a n d i sh a s i hammaning ham lilini bog'lar edi.

Bu baxt qushi kimnmg, qaysi bir toleyi baland yigiinmg boshiga qo nar ekan? H a m m a n in g hlida shu savol. lekin hammaning dilida c/gu bir lilak: •■•lloyim, lengi topilsinN

I 1

0 ‘sha yili m a rt kun la r in ing b ir ida q o r ara lash y o m g ‘ir yog lib berdi. Y om g/irdan qochib mahalla magaziniga tiqilgan o d a m la r o ras ida q u lo q m a -q u lo q : «M uhayyon i falonchin ing o 'g ‘li parkda qoMtiqlab vurgan emish», degan gap yurib qoldi.

M ahalla bir seskanib tushdi. Q or aralash yomgMr zabtiga o lgan iga q a ra m ay , ayniqsa , xo tin -xa la j sha lop lab u yoqqa yugurdi, bu yoqqa yugurdi, kechgacha ham m a gap m a lu m b o i d i : M u ha w o tu z u k k in a b ir o d a m n in g o vg ‘li Salim jon deg a n vigitga un ash i lg an ekan , y aq in d a t o ‘y em ish . Yigit ta laba ekan , hafsalal ik o d a m la r atay in inst itu tga borishdi, u n in g d a r s d a n ch iq ish in i ku t ib , k o ‘rib kelishd i. K o ‘rgan odam larn ing aytishiga qaraganda bularni bir-biriga xudoning o ‘zi b ichib tikkan, ikkovi dunvon ing ikki burchagida b o ‘lsa ham bir-birini qidirib topar ekan.

Birov «Yoshlar o 'z la r i topishishibdi», birov «Ikkovining ota-onasi nival qilgan ekan», deyishdi. N im a b o lsa boMdi-yu, to 4v kelasi shanba kuniga tayinlandi.

T o kv ikki y o sh n in g . ikki x o n a d o n n in g g in a em as, ikki mahalla , bu tun yor-do \s t la rn ing t o ‘vi boMdi. Yer va tomlarni o d a m . b o la -c h a q a bosib ketd i. X u rsan d b o l m a g a n odam v o kq edi. A shula , yalla, o 4vin. askiya, qiziqchilik, g u r -g u r kulgi... Bularni oralab y o r-d o 's t la r yoshlarga eng yaxshi tilaklar tilashar edi. T o ‘rga vaqin o tirgan talabalar — Salimjonning o 'r to q la r id an biri N aim jon degan yigit so*z oldi:

— M en h a m m a yaxshi lilnklarga q o ‘shilaman, shu bilan birga o :zim ham kichkina bir tilakni aytm oqchim an. Men oila qurganim yokq. lekin ko 'p oilalarga razm solib bir fikrga keldim. Bilm adim . vaqti kelganda bu fikrimni o 'z im amalga oshira o la m a n m i . y o 'q m i . . . Lekin . s h u n d o q b o ’lsa ham , d o ‘stim Salimjon bilan kelinimiz Muhayyoxonga shuni avtmoqchiman: qad im dan oilada er general, xotin soldat bo'lib kelgan ekan, endilikda xotin lardan ham genera lla r ch iqayotibdi-ku, lekin erkaklar soldat b o lg a n i uncha unashmayapti...

Qivqiriq. chapak bo 'l ib keidi. Kimdir luqma tashladi:— Yashasin general xolinlar! Soldatlikka unam agan e r k a k l a r

sudga be nisi n!— Y o 'q , - dedi N aim jon. " m ening lilagim boshqa. Men

Salimjon bilan M uhayvoxon bir-biriga general emas, itoatli. fidokor. sodiq soldat b o i ish tn i istar edim!

12

B o yag idan h am q a t t iq r o q q iyq ir iq , kulgi k o ‘ta r i ld i . Ayniqsa ayo lla r h u z u r qilib kulishar , f idokorona c h a p ak chalishar edi. N a im jon joyiga o ‘tirayotib M uhayyoga k o ‘z tashladi. Muhayyo so ‘zlaganiga qulluq, so‘zni o ‘rinlatganiga tasanno m a’nosida jilmayib bosh egib q o ‘ydi. Shu choq uning bilagini m uzday q o ‘l qattiq g ‘ijim ladi. M uhayyo seskanib Salimjonga qaradi. Rangi b o ‘zarib ketgan, entikkan Salimjon nafasi titrab:

— T o lg‘ri o ‘tiring, b o ‘yningiz qiyshayib qoiadi! — dedi.Naim jon un ing n im a deganini eshitm agan b o ‘lsa ham

vajohatini ko ‘rib rash к qilganini fahmladi-yu, qattiq xijolat b o ‘ldi.

Muhayyo ichida: «Nahot rashk qilayotgan b o ‘lsa? Xudo urdimi... G ap i m a ’qul b o ‘lm adi shekilli», degan xayolda hazil lashd i:

— X o‘p, mayli, siz general, men soldat! - deb kuldi.Xayriyat, shu choq davrada o ‘ynayotgan qiz Salimjonning

ro‘parasiga kelib o ‘yinga tortgani muqom qilib turib oldi-yu, bu gap qiyqiriq ostida qolib ketdi.

T o ‘y qandoq xush-xursandchilik bilan boshlangan b o is a shundoq tugadi. «Tengi topilsin» deganlar «xayriyai» deb erkin nafas olishdi.

Kunlar o ‘ta boshladi. Oradan ko‘p o 'tm ay shu m a 'lum b o ld ik i , to 'y kechasi Salimjonga N aim jonning so ‘/i emas, o kzi m a ’qul b o l lm a g an . M u h a y y o qarab bosh eg g an id a haqiqalan ham rashk qilgan ckan.

Uning rashkchiligi kundan-kun avjiga ehiqar edi. T o 'y sabab b o 1 lib Muhayyoning bill a imiihoni ku/ga qolgan edi. shunga layyorlik ko ‘rmoqchi b o lg a n id a , Salimjon: «O 'sha fakulietda o ‘qimaysan!» deb turib oldi. aftulan. N aim jon shu fakultelda o ‘qir edi.

Shundan keyin kunlar rashk bilan boshlanib, rashk bilan lugavdigan bo ‘lib qoldi: "Falonehmi laniysanmi?*, *Bu kitobni kimdan o ldm g‘%, <'ko“chada kimlarni ko'rding?..»

Bir kuni ikkovi leairga bordi. B iim ch i pardadan keyin Muhayyo Salim jom n mu/qaymoq veyKhga lak lif qildi. Ne ко1/ bilan ko‘ rsinki, qah\axonaiim^ kna\eiislnda Naim jon limonad iehib o 'lira r edi. Salim jon «Mu/qaymoq bahona, diydor g'ammal ckan-da», degan m auuda yalt edb Muhay-

13

yoga qaradi. N a im jo n m u lozam at k o ‘rsatib darhol 0 ‘rnidan turdi, a w a l M uhayvoga qo4 uzatdi. M uhayyo ichidan qirindi o 'tav o tg an b o i s a ham t o ‘ydagi gap xayolida ham y o ‘qligini Salim jonga pisanda qilish uchun jilmayib so ‘rashdi. Salimjon birdan burildi-yu, ju d a ham zaru r ishi bo rday shoshganicha tashqariga otildi. K etidan yugurib kelayotgan M uhayyo unga avtobus bekatida yetib oldi.

Salimjon yoMda biroz hovuridan tushganday b o ‘lgan edi, uyga kelib y an a jazavas i qo^zidi: ustk i k o ‘y lag in i yech ib uloqtirdi, o ta -onasi eshitmasin uchun M uhayyon ing burniga burn in i ishqaguday bo4 ib sekin baqirdi:

— M e n sizni ulgurji o lg a n m a n , x o n im , к оЧ ага savdo bo'lgansiz! K o ‘zingiz ham , q o l in g iz ham , jilmayishingiz ham shunga kiradi!

M uhayyo Salim jonning vujudi qaqshab to 4 g ‘anayotganini k o ' r ib v o n ig a o 4 i r d i , qoMiga tu sh ib q o lg a n g a z e ta b ilan y e lp in d i , u z o q y e lp in d i . S a l im jo n a n c h a d a n keyin b iroz y u m s h a d i , lek in M u h a y v o g a x o ‘m ray ib q a ra d i . M uhayyo m a 'yus ji lmayib tu rar edi. Salimjon hozir uzr m a ’nosida uning qoMini ushlashga tayyor edi, lekin erkaklik g 'u ru r i y o ‘l ber- madi, bun ing o ‘rniga ch uqur x o ‘rsindi. M uhayyo yelpishdan to 'x tad i va jilmayib dedi:

— Salimjon aka, agar siz meni rash к qilmasangiz o ‘ksir edim, chunki, eri r&shk qilmavdigan xotinning hayoti yovg‘on oshga o\xshasa kerak, deb o kyIayman. Bir o'qituvchimiz: «Rashk xususiy mulkchilik kayfiyatidan tuglilgan». degan edi, yolg4->n! Bema’ni gap! «Bulbul rashk otashida kuyib sayraydi*, deb eshitganman, m ana bunga ishonsa b o la d i . Rashk juda-juda chiroyli narsa, lekin siz buning xunugini chiqarib yuboryapsiz. Hozir shundoq bo'lyaptiki, go yo men bir xalta yong4og‘-u ehtiyot qilmasangiz, mahkam ushlamasangi? to kkilib-sochilib ketaman! Bunaqa rashk xotin kishiga malol keladi, qattiq tegadi!..

M uhayyo uning «bulbul b o klib qilgan xonishlari»dan ba zi birini aytib berdi.

Salimjon uning bir-ikki e ’tiroziga yon berganday bo*ldi-yu, q ilm ish lari n o h a q ckan mi anglagan say in jir il lay boshladi. M uhayyo gapni ortiq cho 'z ib o4 irm ad i.

S hundan keyin Salimjon, har ncchuk, insofga kelganday b o ld i , xarxasha kamaydi. hatto voshlar balida bir yigil Muhay-

14

yoni o ‘yinga to rtib birga o ‘ynaganda e ’t ibo r q ilm aganday qattiq-qattiq gapirib, kulib o ‘tirgan b o ‘ldi.

Biroq keyin m a ’lum boMdiki, Salimjon xarxasha qilmagani bilan butun dardini ichiga solib yurgan ekan, bir kuni yorildi.

Salimjon kechasi yomon tush ko‘rdi: burni boltaga o ‘xsha- gan, o ‘zi qo p -q o ra bir barzangi M uhayyoni bir oyog‘idan sudrab ketayotgan emish. Muhayyo dod solish, yig‘lash o ‘rniga nuqul k u la r em ish . S a l im jo n u y g ‘o n d i , lek in hali esini o ‘nglamasdan Muhayyoga chang soldi. Mast uyquda yotgan Muhayyo erkalanib ingradi. H am on es-hushini o ‘nglamagan Salimjon irg‘ib turdi-yu, Muhayyoni b o ‘g ‘di. Muhayyo pitir- ladi, xirilladi. Salimjon uni qo'yib yuborgan edi, karavotdan polga gursillab tushdi. Salimjon nima b o ‘lganini hanuz idrok e to lm ay shosh ib o ‘rn idan tu rd i , ch i ro q n i yoqib yubord i. M u h a y y o o g ‘z id a n k o ‘k rag ig a ch a la x ta - la x ta qo n kelib chalqancha yo ta red i. Salimjon dodlab hovliga otildi va «dada», deb shunaqa baqirdiki, butun xonadon uyg‘onib yugurib chiqdi.

Uyga kirib M uhayyoni ko4arishdi. U n in g k o ‘kragidagi qon e m a s , s o c h in i tang*ib y o tg a n qiz il r o ‘moli ekan . Salimjonning ti trog‘i biroz bosildi.

«Tez y o rd a m » m a sh in a s i M u h a y y o n i hushs iz ho ld a kasalxonaga olib ketdi.

B em orn ing ahvoli tang boMgani ucln in yarim kechasi maxsus chaqirilgan shifokor Murod Ali bir kecha-yu bir kunduz uning tepasidan ketmadi.

Muhayyoni kasalxonaga ku/atib borgan qaynatasi o'gMini so ‘roqqa tu td i . S a l im jon b o ‘lgan vo q ea n i q o ' r q q a n id a n boshqacha qilib aytdi: «Tushida erkalanib falonchining nomini ayfdi. 0 ‘z im n in g ham g u m o n im b o r ed i» , ded i . O tasi peshonasiga bitla urib, «Chiroyli xo t inn ing xosiyaii v o ‘q dem ovdim m i, o ‘g vlim», dedi. Salimjon shunaqa dem asdan "uyqusirab b o ‘g ‘ibman*>. deb qo'ya qolsa ham b o ‘lar ekan, bundoq deganidan keyin kasalxonaga borishi o ta-onasin ing oldida noqulay b o ‘lib qoldi.

Muhayyo kasalxonadan chiqib to ‘g ‘ri o ‘/ uylariga bordi Bunga sabab S alim jonning qilrnishi, kasalxonaga k o ‘rgam kelmagani emas, o\sha dargohdan /ada b o l ib qolgani, o ‘q yeb yiqilgan qushday butun vujudi bilan qochishga lalpingani edi.

И

Muhayyo bo'lgan voqeani ota-onasidan aw al yashirsa ham keyin aytib berdi va eti junjikib: «Bosinqiraydigan kasalib o r ekan», dedi.

Bir kun o ‘tdi, uch kun o ‘tdi, o ‘n kun o ‘tdi, na Salimjon, na qudalar , hech kim y o ‘qlamadi.

M ahallaga alvasti m ish -m ish bosh tiqdi: «M uhayyon ing yaxshi k o ‘rgan yigiti bo r ekan, uyqusida alahsirab otini aytib q o ‘y ibd i» , « M u h a y y o b iro v b i la n o ‘y n a s h ib y u r a r ek a n , Salim jon varim kechasi kelsa birov devor oshib ketgan emish», «M uhayyo bokira em as ekan, eri in so f qilibdi - sha rm anda bo 'lm as in deb shu choqqacha xotin qilibdi»...

Oyning oxirida b u tun oila kechki das tu rxon ustida edi, birov k o lcha eshigini qoqdi. M uhayyo chiqdi. Q u d a tom on M uha y y o n in g yuklarin i ikki m ash ina qilib berib yuboribdi. M uhayyo qaytib voqeani o ta -onasiga aytdi va bu la rdan so ‘z chiqishini ku tm ay daf ta rdan bir varag‘ini shartta yirtib o ldi­da, xat yozdi: «M en o ‘zimga tegishli h a m m a narsani, ya ’ni jo n im n i olib kelganm an , sizlarga hech qan a q a d a ’vom yo ‘q», dedi va xatni o ta -onas iga k o £rsatdi. M u b o rak x o n im ko ‘ziga yosh oldi. H akim jon «Yaxshi javob!» dedi. M uhayyo chiqib, shofyorga xatni berib, yukni qaytarib yubordi.

VASIV

Bu yillar davomida Marg‘uba Hakimjondan keyin to ‘rtta eiga tegdi, beshovidan ham yolchimaganidan keyin hammasidan o ‘ch olish uchun har biridan qolgan yuq—uzuk bilan o 'z idan besh yosh kichik, tabiatan xotin olishdan ko ‘ra, mol-dunyolik xotin bo ‘lsa uylanishga moyil Javlon degan yigitga tegib oldi. Uning o4gan xotinidan Muattar degan qizi bo lib , bolalar uyida ekan. Buni Marg‘uba ikki yildan keyin biJdi. Bular bir-ikki yil binoyidek tu rm ush qilishdi, keyin Javlon qiliq chiqardi: bir joyda ko‘p ishlamaydigan, tez-tez ichadigan, xotin-xalajga aylanishadigan bo ld i. U b a z a n ko4cha-ko‘yda yiqilib qolar, Marg‘uba uni goh birovlarning qaznogidan , goh birovlarning karavoti ostidan sudrab ch iqarar edi. Shifokor M urod Ali singlisi M arg ‘ubadan alia- qachonlar yuz o ‘girgan edi. Anvarning onasi qazo qilgan kunlarda yuz k o ^ sh d i-y u , biron oydan keyin ko‘chirtirib keldi. Bunda Murod Ali bir tom ondan yolg'izligini o ‘ylagan b o ‘lsa, ikkinchf

16

tomondan, jigarchilik ekan, singlisiga achinib, Javlon bu yerda biroz bo‘lsa ham tiyilarmikan, degan xayolga boigan edi. Biroq Javlon tiyilmadi, qayta M arg‘ubaning bir dardi ikki boldi: bir tomondan Javlonning jafosini tortsa, ikkinchi tom ondan, qon yutib yurganini Murod AJidan yashirishi kerak edi. Uyda tovush chiqarmaslik uchun Maig‘uba tishini tishiga qo‘ygan sayin Javlon haddidan oshaverdi. Ichkisi kelsa o ‘zini M arg‘ubadan farzand bo'linaganidan alam zada k o ‘rsatar, biron xotinga aylanishsa Marg‘ubaning qariligini yuziga solar, hatto birovlarning oldida ham uning betini so‘rib tashlangan husayni uzumga o ‘xshatar, «Bir qop saksovulday g ‘ichirlamay-shiqirlamay o ‘l», deb kular edi. Awalo Hakimjonning kulgisiga, undan keyin Murod Ali va qolaversa, q a v m -q a r in d o sh n in g t a ’nasiga qolm aslik uchun Mai£‘uba Javlondan ajralishni xayoliga ham keltirmas, aksincha, uning oyog‘iga ming bir kishan solish yo'lini ko4zlar edi. Uning oyog‘iga solingan ham ma kishanlar vaqt-soati bilan zangladi, parchalandi, endigi yangi, hali-veri zanglamaydigan kishan Murod Alidan qolgan hovli-joy, mashina, kassadagi naqd pul, Anvaming onasidan qolgan bir dunyo taqinchoqlar edi. Anvaming boshi ochiq. Muhayyo bilan munosabat pavdo qilishi boshqa hamma dahshatlardan tashqari mana shu kishanning zanglav boshlashi, vaqti kelib parchalanishi xavfmi tug'dirar edi.

Marg‘uba yuragi hovliqib, A nvaming kelishini ham kutma- di, odatdagidan kam roq va tezroq pardoz qildi: havorang shohi ko‘ylagini, baland poshnasi orqaroqqa ketgan amirkon tuflisini kiydi, laqimiga tushadigan u /u n , lckin ingiehka ulama sochini soldi, bo 'yniga qizil marjon, qulog'iga sariq baldoq taqd i, yuziga upani qalin stirkab y o n o g ‘idagi k o ‘ k xolini ko ‘mdi, ga jak la r in i c h a k k as ig a tu p u k bilan yop ish t i rd i . cham a n d ag u l d o 'p p in i s a p -sa r iq farqi usliga q o 'n d i rd i , nafarmon ro 'molchaga atir sepib ko'kragiga tiqdi-da, Muhay- yoning onasi M uborakxonn i qidirib ketdi. M uborakxonim omonat kassada ishlar ekan. M arg‘uba yog'och panjaraning darchasidan boshini tiqib, salom yolq, alik Vo‘q, sayrab ketdi: *Megnjin qizingizni yig'ishlirib olasi/mi, yo'qmi! Bitta yigit- ning shoxini sindirganlarmg yelmasmidi, endi mening jiyanim qoldimi!.. G o ‘rislonda q o ‘ymasa, ko 'chada q o ’ymasa! •'

M u b o ra k x o n im M a r g 4u b a n i ih?Hii ku*lMUg.lli."’"k k m 11 cshitgan edi, hushi uclub ketdi.

2 - 71 17

xijolat b o 4 ib darrov uni ko 'chaga olib chiqdi, xilvat darvoza- x o n a g a o lib k ird i; M a r g ‘u b a M u h a y y o t o 4g 4ris ida aqlga s ig 'm aydigan , o g iz g a olib bo ' lm ayd igan gaplarni gapirayotgan b o ‘Isa ham qarshi so kz aytsa shovqin solib o d am to ‘plashidan q o ‘rqib o g i r l ik qildi, te zroq j o ‘natish payidan bo4d i; lekin no m u s la rg a o ‘Iib b o ‘ldi. U yga borib M u h a y y o n in g terisiga som on tiqish u c h u n ishining ta m o m b o ‘lishini kutdi.

M a rg ‘uba M u b o rakxon im n i «loyday qilib» ho rd ig ‘i chiq- q a n d a n keyin «Endi qizini tergasa ham tergaydi, tergamasa h a m tergaydi» , deb xo tir jam b o ‘ld i-yu , bu h aq d a Anvarga in d a m a y qo*ya qoldi.

Shu kuni kechki ovqa tdan keyin k o 'c h a eshigi taqilladi. A nvar chiqdi. Eshik o ld ida sochlari t o ‘zg ‘igan, k o ‘vlak yoqasi virtilgan o 'sh a qiz q o n -q o n yigclab turar , nuqul: «Bu qandoq gap! Bu q an d o q bedodlik!» der, boshqa so ‘z aytgani o ‘pkasini sira boso lm as edi. Anvar ne m ashaqqat bilan uni sal yupatib gap so radi. Q iz onasiga M a r g u b a aytgan gaplarni, ilon po'st ta sh la y d ig an tu h m a t la rn i aytib berdi va « H o z ir am m ang iz b ilan b o ig a n im c h a b o ia m a n » , deb ichkariga intildi. Uning ahvo lin i k o 'r ib A nvar ham yig‘laguday boMdi, lekin yoMini t o ksdi, bu gap larn ing tagiga yetishni va 'da qilib, avtobus beka- tiga ek ib q o ‘ydi.

A n v ar qaytib ke lganda am m asi asabiy kayfiyatda titroqi nafas chiqarib choy pu lla r edi.

— Ha, munc-ha hayallading, kim ekan? - dedi. G ‘azab vujudini tish og*rig‘iday qaqshatayo tgan Anvar biron dag‘al gap ay t ib q o ‘ym aslik u c h u n d a r ro v ja v o b b e rm a d i , borib rad ion ing q u lo g vini bu ra r ekan, d o ‘ng'illadi:

— O 'sh a o ‘zingiz bilgan qiz... — dedi.M a rg ’uba zagkcha d av shaqilladi:— S hunaqam i, juvon o l g u r scnga ham qizm an dedimi.A nvar baqirib berdi:~ M enga hech narsa dcgani y o ‘q, - dedi va o ‘zimng

tovushi o lziga crish tuyulib biroz lushd i ,— m en uni ikki m a n a k o ‘rdim, xoios, . Otini ham bilmayman!.. Lekin bekor b o r ib s i z , a m m a ! S h u n a q a g u m o n in g i z b o r e k a n , avva o ‘z im dan so rasangiz b o ‘lmasmidi?

M a rg 'u b a kelib u n in g yon iga o ‘tirdi va guvillayotganradioi>i o ‘chirdi.

- Men sendan hech narsa s o ‘ram aym an , ham m as in i o ta - onangdan so‘rab qolganman! O ta -o n a n g seni m enga topshirib ketgan. «Otasidan hovli-yu m ash inadan boshqa yana n im alar qoldi ekan?» deb atrofm gda hid olib yurgan bitta shu megajin emasdir! Ahmoq b o ‘lma! M e n senga boMadigan savdoni aytib qo‘ya qolay! Sening peshonangga M u a t ta r yozilgan, M u a t- tarning peshonasiga sen yozilgansan!

Anvar hayron b o ‘ldi.- Qanaqa Muattar?- Muattar bitta — Javlon p o chchangn ing o 'g ay qizi! O tang

yotib qo lm a g an d a a l l a q a c h o n l a r f o t ih a q i la r e d ik , balk i to‘ylaring ham boMar edi!

Anvar qizarib ketdi.- B o lm agan gapni q o ‘ysangiz-chi!- O tan g n in g vas iya t i boM m a g an g a p , b i r m e g a j in n i

taksilarda olib y u r ish ing , u m e g a j in k u p p a - k u n d u z kun i eshigimizni taqilla tib kelishi b o ' la d ig a n g ap m i? M u h a y y o qanaqa narsa ekanini bilasanmi o 'zing?

Margkuba Anvarning ikkala bilagini mahkam ushlab o ‘tirib Muhayyo to‘g‘ri$idagi mish-mishlarga o'zidan bir talay qo'shib gapinb berdi, shunday gaplami aytdiki, Anvar bu gaplarni eshitgani yuzi chidamay o 4/ bo lm asiga kirib ketdi. M arg‘uba vahimaga tushdi: «Muhayyo o 'lgur buning boshini aylantirib qo'yganga 0‘xshaydi-ku», deb uning ketidan kirdi, o 'rnini tuzatib bergan boMdi. lekin chiqib ketishga shosh ilm adi: Anvar M uhayyo tovg4risidagi gapga quloq solmayotganini ko‘rib Muattardan so‘z ochdi. Anvar Muattarning iiucniatda o'qiganini, key in chet tillar instiiutiga kirganini bilar, lekin ko‘rganida hech qachon e'tibor qilmagan edi. Marglubaning avtishieha, Muattar hind boiim ida ° ‘qir, imiihonlarini *a’lo>>ga topshirib, amaliy mashg'ulot uchun bir necha qi7 bilan Hindisionga ketayotgan ekan. M arg 'uba "Muatiarga xat yoz*>, demoqchi bo‘lib gapm ko'p aylantirdi, lining so‘nggi xat.ini, xalga qo'shib suratmi keltirib berdi. Anvar uni imtihonlarini *a‘lo»ga topshirgani bilan tabnklab, Mindiston satariga °4 yol iilab xat yozadigan ba*ldi-yu. ammasining shaqillaxhidan qulog'j orom oldi. Marg‘uba xat bilan suratni q o ‘\ ib chiqib ketdi

Anvar suratni q o l ig a oldi. M a rg u b a m n g m aqtovlandan keyinmi yo o ' / i ilgaii dum st ioq e 't ibor qilmagam uchunmi. Muatinr ko'ziga xunukroq ko‘rindi. Lining koV oldig;» Muhayyo

19

keldi. Muhayyoning oldida esa Muattar ancha xunuk, suratda cho'chigan kalamushday pisib, baqrayib turar edi. Anvar shu dam gacha M uhayyoga durustroq e ’t ib o r q ilm agan e k a n , Muhayyo hozir, ammasi boshiga shuncha tosh-tuproq yog‘- dirgandan keyin ham verga toptalgan oltinday yarqirab turar edi. Uning ko‘z oldiga dadasi dafn qilingan kuni M uhayyoning yig‘idan shishib ketgan qovoqlari, boya eshik oldida yigMab turgani keldi, qulog‘iga o'sha kuni «Mard b o ‘ling, Anvarjon», degani, taksi kutishganda yetimlikka ko ‘nikish, o d a m n in g taftini odam ko4arishi, o ‘rtoqlik va d o ‘stlik haqida aytgan gaplari eshitilib ketdi.

Anvar o ‘tirib Muattarga xat yozdi, tabrikladi, oq y o ll tiladi va xatning oxirida: «Ammam menga bir xil gaplarni gapirdilar, shundan xabaringiz bormi?» dedi. Konvertni yopish- tirganidan keyin ko‘ngli to lm a d i-y u , bir parcha qog‘ozga: «Men hali yoshman-ku», deb yozdi-da, buklab-buklab kon- vertning chekkasidan tiqib yubordi.

Uch kunga qolmay Muattardan shamol-to‘polon ko‘tarilib uzundan-uzoq xat keldi. Muattar xiyla betgachopar qiz ekan, xatda Marglubani tuproqqa qorib tashlabdi: «Men erga tegadigan bo‘lsam dallolning keragi yo;q», debdi. Marg‘uba o ‘zini yerga коЧапЬ urdi, yuzini yuldi, buni «pandavaqi Anvarning eti bilan terisi orasiga kirib olgan*> Muhayyodan ko4rdi.

Ertasiga Anvarni institut yoshlar tashkilo t in ing kotibi Rahimjon chaqirtirdi va kecha ammasi «M uhayyoning das- tidan dod>>, deb kelganini aytdi. M arg 'uba qaysi kuni k e ­chasi M uhayyo to V r i s id a Anvarga n im alar degan b o 1 Isa ortig‘i bilan Rahimjonga to"kib solibdi va Anvarni « M u ­hayyo balosidan* quiqarib berishini yoshlar ta shk ilo l idan talab qilibdi.

Rahimjon Muhayyo va uning otasini yaxshi bilar, M u- hayyoning eri bilan ajrashgani va buning sababidan xabardor ekan, M arg luba qalashtirib lashlagan gaplar boshdan-oyoq bo ‘hton ekanini ayiib, taassuf bildirdi. Anvar boMgan voqeani to i iq aytib berdi. Rahimjon Anvarning kimga uylanishi UVg‘- risida otasi vasiyai qilganiga mutlaqo ishonmadi. UJ kishi bunaqa odam emas edilar*, dedi. Marg4ubaning jag1 ini tiyish haqida choralar ko‘rish niyati borligini aytdi.

20

Anvar bu tuhm atlardan xuddi o ‘zi qutu lganday xursand- ligidan yer-u k o ‘kka s ig 'm a d i , k o t ibn ing s o ‘zlar in i aytib Muhavyodan suyunchi olgani shoshildi; adresini olib yugur- ganicha ketdi va h o v l iq q a n ic h a esh ik n i t a r a q la t ib o c h - di-yu, hovlining o 'rtasiga borib qolganini o ‘zi ham bilmay qoldi. Muhayyoning onasi M uborakxonim tandirn ing oldida borib-kelib non yopayotgan ekan, Anvarni к о ' rib hayron b o llib qoldi. Anvar yosh boladay quvonib: «Men... m?en Anvarman! Yoshlar tashkiloti kotibi».

Muborakxonim harchand hovuridan tushgan b o ‘lsa ham, Anvarni ko lrib yana lovillab ketd i-da , qoMidagi uchi tu tab turgan kosovni baland k o ‘tarib: «Ни am m ang boshingni yesin!» deb bir quvladi. Anvar kirgan eshigini topolm ay, oshqovoq palagi bosib yotgan devordan oshib ketdi.

ONAIZOR

M uborakxon im shuncha g a p - s o ‘zdan keyin A nvarn ing hovliga buncha lik beibo bostirib kirganiga o ‘zicha m a ’no berdi-yu, M arg‘ubaning dod -fa ryod qilgani, M uhayyoning turmushi nima uchun buzilganligi lo ‘g krisida larqagan mish- mishlarda jon bor, degan fikrga keldi-da, «Muhayyo nahoi shu ahvolga, ota-onasin ing oppoq sochini oyoqosti qiladigan bir ahvolga tushgan b o 1 Isa?» deb yuragi or/iqdi.

Yana bir (andir bo'ladigan non yopilmasdan qoldi. M ubo­rakxonim xtVrligi keldi, vu/ini ehangallab xo‘p y ig ladi, keyin tu taqdi; M uhayyo n im a d a n d i r quvon ib h a k k a la b - s a k r a b ko‘chadan kinb kelganda csa uradigan, sochlarini yuladigan, o lzini g ’ijimlab tashlaydigan bir vajohat bilan unga lom on otildi. Muhayyo onasin ing vajohalmi ko ‘rib q o ’rqib ketdi, ogl/idan chiqavolgan peshtaham soVlarni eshitib, «Yana biron chaquv bo'lganga o ‘xsluiydi«>, deb o ‘yladi-da, uni hozir jahldan tushirishga urinish belnida ekanmi ко*rib cho 'kka tushdi va "tiring" dcgan m a ’noda bosh egdi. M uborakxonim birdan to ‘xiadi, vujudi lilrab qiziga o ‘qlalgan mushimi o ‘/ining ko‘k- ragiga, boshiga и rib dod soldi:

"" Xudoyo bo'yning u/ilmasin, bolam! Bo‘vmng u/ilmasin!G a rang b o ‘lib qolgan Muhayyo uning qo 'llarini midi,

suyab supaga o4qa/d i .

21

— Ayajon, o ‘zingizni bosing! Nim a gap o kzi? N im a b o ‘ldi? Nima gunoh qildim?..

Muborakxonim uning uzatilgan q o ‘llariga shart-shurt urdi, ikki yelkasidan ushlab itarib tashladi. M uhayyo cha lqancha yiqilayozdi, ikki qo liga tayanib, yerga o ‘tirib qoldi, boshidan d o ‘ppisi uchib ketdi. M uborakxonim yana u rm oqchi b o ‘lib 0 'd ag ‘ayladi.

— Gunohingni bilmaysanmi?!Muhayyo ko‘zlari javdirab onasiga qaradi.— Bilaman, ayajon, bilaman, gunohim qiz b o ‘lib tug 'il-

ganligim...Xayriyat, shu chog‘ Hakimjon kelib qoldi-yu, Muborakxonim

mojaroni unga bildirishni istamadi shekilli, boshi oglriyotganini bahona qilib yonboshladi. M uhayyo buni tahm lab darrov o ‘rnidan turdi, chopqillagancha uyga kirib, ko ‘krak b u rm a ko'ylagini kiyib chiqdi, qolgan nonlarni yopib olgani tandirga оч qaladi. Hakimjon Muborakxonimning avzoyidan xafagarchilik bo llganini payqab uni gapga soldi. M uborakxonim b o ‘lgan voqeani kasalday inqillab, zorlanib aytib berdi. H ak im jon mivig'ida kuldi-yu, issiq non botirib yegani Muhayyodan bir piyola sovuq suv so'radi. Muhayyo suv keltirib dasturxonga qo‘yganda Muborakxonim unga otasi oldida nasihat qildi:

— Ersiz xotinning boshiga Buxorodagi vuvindi to^kiladi, jon qizim! Anvar hirsdav yigit b o ‘la turib hovlimizga shunday beibo, beandisha bostirib kirganini ko‘rgan kishi nima dcydi?

Muhayyo hayron boMdi:— Anvar? Nimaga kelibdi?Muborakxonim yana qizishdi:— Sen bilsang kerak?!— Nima dedi?— Og‘iz ochgani qo‘ygan bo ‘lsam deydi-da! Kosovni olib

bir quvdim!..Muhayyo onasiga mung'ayib qaradi.— Yetimchani-ya? Ko‘ngli yarimta bir bcchoradan ikki

og:iz gap sokrasangiz nima qilar edi, ayajon?Hakimjon d im ogida kuldi.— L n d a n gap so‘ragandan ko‘ra sening yuzingga qora

chaplash osonroq-da!Muborakxonim biro/ xijolat b o ld i

22

- Men buning yuziga qora chaplaganim yo ‘q, har qanaqa onaning ham ko‘ngliga keladi...

Muhayyo uning boshini, yelkasini siladi va yigMamsiradi:- Ayajon, men sizdan gina qilayotganim y o ‘q! 0 ‘zingiz

aytdingiz-ku: ersiz xo t in n in g boshiga B uxorodagi yuvindi to ‘kiladi. .. T o ‘g ‘ri, x o t in -x a la jn in g soyasi y u pqa b o ‘ladi. Turmushim buzilganda faqat mening to ‘g ‘rimda mish-mish chiqdi-ku, Salimjon t o ‘g ‘risida bir o g ‘iz ham gap b o ig a n i yo‘q! Xayriyatki m ahalla -ko‘y mcni yaxshi biladi, hech kim bilmaydigan, paranjidagi xotin bo'lsa nima b o ‘lar edi?

Muhayyo o ‘pkasi to ‘lib tandir boshiga qarab ketdi.M u b o r a k x o n i m b i r p a s d a m i i c h i g a t u s h i b k e t d i - y u ,

Hakimjonga yopishdi .- Siz shu narsaga beparvo b o ‘layotibsiz, buning oxiri voyLHakimjon bi r bu rda issiq non n i sovuq suvga bot i r ib o g ‘ziga

solar ekan:- Muhayyo bilan Anvar orasida nima gap borligini bil-

mayman, — dedi. — Har nechuk Marg‘uba har vaj bilan bizni notinch qilish y o ‘lini ko'zlagani ko'zlagan deb bilaman. Siz bilmaysiz, aytsam balki ishonmassiz... Vaqtida bu xotin 0‘zining jinoyaiin i m en ing o ' l im im bilan yo p m o q c h i b o 4 g a n edi. Bo‘lmadi, men urushdan 0111011 keldim; undan keyin «meni baxtsiz qilgan shu odam», demoqchi bolib , boshini u eshikdan bu eshikka u rd i-y u , kalavasin ing uchin i y o ‘qotib qo 'yd i: ikkovimizning nasibamiz qo\shilgan ckan, xabaringiz yo ‘q, oramizni buzish uchun sizning to ‘g lringizda har xil gaplar uchirdi; yo‘q, lineh-to tuv turmush qildik. M uhayyo tug‘ildi, o\sdi... Muhayyoning turmushi buzilgandan keyin mahallada tarqalgan mish-mishlar urug‘ini Marg‘uba sepgan emas, deb o ‘ylaysanmi? Lndi qizimizni badnom qilinoqehi bolyapli! Men uning erini bilaman, eri o\sha bo lsa (urmushini ham lasawur qilish mumkin!

M u b o ra k x o n im bu gap larga sukul qilib qu loq soldi, pirovardida boshini ko'tarib eriga volvordi:

- Har qalay, Muhayyoni bu yo'klan qaytaring!Hakimjon b o ‘g ‘ildi.- Qaysi yo'ldan? Muhayyo biron yo'lga kiribdimi?- Achehig 'ingi/ clnqmasin. . Anvar yosh, aqli ikki ko '/ ida ,

biron kori hoi bo'I.sa um r bo'yi q i / im m u g boshi la 'nadan chiqmaydi. Muhayyoga it lekkan!..

23

H akim jon yana ham b o ‘g‘ildi, lekin non y o p a y o tg a n Muhayyo eshitmasin uchun qattiq shivirladi:

— Bu nima deganingiz? Endi Muhayyo um r b o ‘yi baxtsiz boMishi, xotini o ‘lgan yo xotin qo ‘ygan odam ni kutishi, o ‘zini uning oyog‘i ostiga tashlashi kerakmi? «Muhayyoga it tekkan» emish! Salimjonning onasi ham o ‘z farzandiga shunday deb qararmikin?

— Y o‘q, — dedi M uborakxonim , — erkakn ing y o ‘rig‘i boshqa!

Hakimjon zaharxanda qildi:— Undoq bo ‘lsa boshidan tushaylik: sakkizta xotin bitta

erkakning cho'risi bo ‘lsin, farzand degani shifokorlarga emas, mozorlarga qatnasin... Yana aytaman, Muhayyo bilan Anvar orasida b iron gap borligini b iim aym an! L ek in q iz im izn i oMimdan qutqai^an Murod Alining arvohi haqi uning yakka-yu yagona farzandi Anvarni bu oiladan sug'urib olish kerak! Bu to ‘g ‘rida q o i im d a n kelganini ayamayman! Agar M uhayyo Anvarga ko‘ngil qo ‘ysa boshimni osmonga yetkazgan b o ‘ladi.

Muhayyo yopgan nonini savatda keltirib dasturxonga to ‘kdi va yoyib q o ‘ydi, sovigan non la rn i savatga solib to k n in g so‘risiga osdi.

Shu bilan boyagi mavzuda gap to lxtab qoldi.Muborakxonim biroz insofga keldi: qizini mahalladan ham

yaxshiroq bilgani holda uning to ‘g‘risida kolngliga shunaqangi gaplarga yo‘l bergani uchun xijolat boMdi, buning ustiga, Muhayyo aytmoqchi, k o ‘ngli yarimta bir yetimchaga qilgan muomalasidan k o lngli g'ash bo'ldi, so£z o ‘rni kelishi bilanoq qilm ishiga p u sh a y m o n ekanin i s o ‘z va yo isho ra b i la n bildirishini eslab qoldi. Ertasiga ertalab nonushta mahalida, Anvarga alahsib tandirdan bexabar qolganida, un ing k o ‘zi biroz kuygan nonga tushdi-yu, beixtiyor:

— Anvarni ко4rib qolsang, ko‘nglidan chiqar, qizim! — dedi.— E. *ko‘rib qolsang» nimasi! - dedi H ak im jo n . “

Anvarni qidirib topishi, nimaga kelganini bilishi kerak emasmi?Hakimjon bu gapni shu qadar hayron bo‘lib, shunday bir

ohangda aytdiki, Muborakxonim so‘z topolmay:— Mayli, mayli.— dedi va «uni qayoqdan topadi, qayerda

kolrishadi». deb ham so‘ramadi.

24

КО К PASHSHA

Muhayyo Anvarni qayerdan qidirishni bilmas edi: uyiga borib b o ‘lmaydi, fakultetda mashg‘ulot yo ‘q. U o ‘y lab-o‘ylab fakultet pochta taxtasida xat qoldirishdan boshqa iloj topol- madi-da, shu maqsad bilan ketayotganida nima xayolga borib Anvarning ko ‘chasidan yurdi: ko ‘chani ikkiga boMgan xiyo- bondan o ‘tganida muyulishdagi pivoxona oldidagi ariq b o ‘yida cho‘qqayib o ‘tirgan Javlonni ko‘rib qoldi. Javlon egnida sariq mayka, nos rang galife shim, tepakal qip-qizil boshini yaltiratib pivo ichib o ‘tirar edi. M uhayyo negadir Anvarni shu atrofdan qidirib u y o q -b u yoqqa k o ‘z ta sh lab o ‘tib bo ray o tg an id a Javlon uni ko‘rib qoldi. U q o ‘lidagi pivoning ko lpigini puflab tashladi-da , n a r id a n -b e r i ichdi, o g ‘zini bilagi bilan artib , oyog‘idagi kat takon kalishini sha lopla tgan icha M uhayyoga tomon yugurdi, kelib so ‘rashdi, q o ‘lini q o ‘yib yubormasdan qay ta-qay ta uz r s o ‘r a d i .U n in g q ip -q iz il , yaltiroq bosh in i mayda ter bosgan, qisilgan ko^ lar in ing ikki burchi oq-sariq, o ‘zidan dimiqqan xom teri hidi kelar edi. M uhayyo uning qisilgan ko‘zlari, anqib turgan hididan jirkanib, gapni c h o ‘z- maslik uchun nega uzr so ‘rayotganiga ham qiziqmadi. Anvarni so'radi. Javlon uning Anvarni yo'qlaganidan xursand b o lg a n - day bir harakat bilan «Anvar shu yerda! Uch sekund!» dedi- da, yana oyoglidagi kalishini shaloplatib lo 'killaganicha borib, ariq b o ‘yidagi butaga ilib q o lygan ustki katak ko’ylagini kiydi, Muhayyoni t a ’zim bilan pivoxonaning orqasidagi qizil darvo- zaga boshladi. Muhayyo Anvarning shu yerda ckaniga suvunib, Javlonning ketidan ergashdi.

Ikkovi yoz bo'lishiga qaramay, balchiq hidi anqib turgan hovlida qalashib, sochilib yotgan yashiklar, yumalab yotgan bochkalarni oralab o 't ib , oldi dasmolqovoq bilan to\silgan pachoq ayvonchaga kirishdi. Javlon ro 'paradagi oynali eshikni ochdi, chetlatib Muhayyoga yo‘l berdi. Muhayyo ichkariga qad a m qo 'y ish i b ilan g ‘ira-sh ira hu iran ing d im -c h ir ig an havosidan k o ‘ngli o / ib ketdi. Hujraga laqal eshik oynasidan yo rug1 tushar, dera /asi y o ‘q edi. Javlon hujraning to 4ridagi kattakon sandiqqa qop yo /ib M uhayyoni o ‘lirishga taklif qilarkan, «Uch sekund!» deb chiqib ketdi. Muhayyo kov/i q o ro n g ‘ilikka ko 'n ikkandan keyin u yoq-bu yoqqa qaradi.

25

Bu yer birov turadigan hujradan k o ‘ra k o ‘p roq qaznoqqa o'xshar edi: bir chekkada tosh-tarozi, faner va tunuka quti, qu ticha la r : t o ‘la yar im q o g ‘oz x a l ta la r , d e v o r d a a r r a , o ‘rog‘liq sim...

Muhayyo yuragi hovliqib, yugurib tashqariga otildi va ayvonchadan chiqavotganida Javlonga yoliqdi. Uning bir qo‘lida gazetaga o ‘rogiiq bir nima, ikkinchi qo‘lida bir shisha vino.

— X o‘sh? — dedi shoshib.— Qani Anvarjon?Javlon uning yo4ini to ‘sdi.— Hozir keladi, dedim-ku! Uch sekund!Muhayyo uning yonidan o 4tmoqchi b o ‘ldi.— Ko'chada kutaman.Javlon yalindi:— Biфas oliring! Hozir aytib kelaman! O dam ning sazasini

oMdirmang...Muhayyo uning ikkala q o i i bandligidan foydalanib zo ‘r

bilan o4 ib ketgan edi, Javlon qoMidagi gazetaga o ‘rog ‘liq narsani tashlab, uning bilagidan ushladi.

— Sizga gapim bor. Uzr so‘ragani sizni qidirib topolm ay yurgan edim. Marg'uba sizga beadabchilik qilibdi, o ‘lasi qilib urdim. Bu xususda sizdan hali qarzdor ekanimni bildirishim kerak! Birpas o ‘tir ing!- dedi va bir tomonga qarab qichqirdi:— Anvarjon!

— Kerakmas, kirmayman! — dedi Muhayyo va j o ‘nam oq- chi boMgan edi, Javlon nima balo qildi-yu uning bir poy tuflisini yechib oldi.

— Siz shundoq kiring, men Anvarni olib kelaman!Muhayyo tuflisiga qo ‘l uzatdi.— Rahm at, ovora bo ' lm ay q o ‘ya qoling! Ish ing izdan

qolmang...Javlon tirjaydi:— Men ishni ko‘p qilganman, davlatga mehnatim singgan,

endi dam olishim kerak! Haqqim bor!..Javlon Muhayyo to 'g ’risida Marg‘ubaning aytgan so 'z-

laridan, q o ‘n i-qo‘shnilarga shaqillashidan «M uhayyo crkak kishini qo lini ushlasa yubkasi tushib kctadi», dcgan xulosaga kelgan edi. Muhayyo uning beiboligmi ko‘rib q o lrqib ketdi.

— Qoching, hozir dod deyman!

26

Javlon shivirladi:- Anvar yosh bo la-ku , qadringizga yetadigan odam bilan

gaplashsangiz-chi! B itta-ikkita k o ‘ylak olib berish qoMidan keladigan odam bilan gaplashing!..

Muhayyo qip-qizarib ketdi va ikkala yuzini ushladi.- Voy!.. O nang izga k o ‘ylakni b irovlar olib berarmidi?

Nega ham m a xotinga bir k o ‘z bilan qaraysiz!..Javlon tirjayib b o ‘ynini qashladi.- G o ‘ristonda ham sizni shu ko ‘ylakda k o ‘rgan edim,

boshqa ko‘ylagingiz y o ‘qm ikan debm an...- G o ‘ristonda ko ‘rganingizda boshqa ko‘yIakda edim, —

dedi M uhayyo tuflisiga q o ‘l uzatib, — men boshingizning sirti shunaqa silliq, pashsha q o ‘nsa toyilib tushadi desam , ichi ham shunaqa, hech narsa turmaydiganga o ‘xshaydi!

Javlon boshdan gapirgan kishini j in idan ba t ta r yom on ko‘rar edi, qizarib ketdi, dam о Ч т а у g ‘azabi keldi.

~ Men sizga nima dedim , nihoyati, ko'vlak olib beray debman! M uncha sassiq xotin ekansiz! Eringiz shuning uchun haydab yuborgan ekan-da! - dedi va bunga ham qanoa t qilmay uni m asxara qildi. - S hunaqa deng, boshing kal, senga tegmavman deng?!

Muhayyo ham kalaka ohangida dedi:~ Tegsam olarmidingiz?- Olar edim! - dedi Javlon va vana nimadir demoqchi

bo igan edi, Muhayyo so‘zini b o ‘ldi:~ K o‘k pashsha o l ik k a q o ‘nguchi edi, men tirikman-ku!Javlon tuflini qulochkash qilib uloqtirdi.~ Olsam ham Afg'onistonga olib borib xotin qilar edim,

bilasanmi. har kuni bittadan qovurg'angni sindirib, sug'urib tashlar edim!

M uhayyo tullisini kiygani hakkalab borar ekan, to 'xtab orqasiga qarab kuldi:

- Afg‘onistonda ko'rishgunimizeha xayr! ~ dedi va tufli- sini kiyib yugurganicha chiqib ketdi.

YOSUMAN

Muhayyo Anvaming fakulleiiga bo rd i4 pochta taxiasida uniia xat qoldtrdi-da, J;ivlonning bezoriligini aylib ko‘nglini

27

b o ‘shatish uchun hovliga oshiqdi, biroq onasining xushhol chehrasini ko‘rib kayfini buzgisi kelmadi, indamay q o 4ya qoldi. Muborakxonim qilmishidan hamon xijolat bo4ib, undan gap s o ‘ragani ham b o t in o lm a d i , o ‘zi in d a m a g a n id a n key in «Ko‘rishmagan bo 4lsa kerak», deb qo ‘ya qoldi.

Anvar Muhayyo ning xatini oldi, yakshanba kuni ertalab chovdan keyin galstugini siqib bog'lab chiqib ketayotgan edi, Marg‘uba birdan «Qayoqqa?» deb qoldi. Anvar garang boMib biron vaj ay'tgani so‘z topolmav iziga qaytdi, birpasdan keyin o4z bo'lmasining derazasidan tushib ketdi.

Muhayyo shaharning narigi chekkasidagi «Rohat b o g 4- chasi»ning kiraverishida kutib tu rar edi. Anvarni uzo q d a n ko4rib qiyshayganicha unga qarshi yurdi. Anvar yosh boladay irg‘ishlab-irg‘ishlab chopdi, yetib kelguncha sabri ch idam ay kotib Rahimjonning gapini, va'dasini yo ll-yo‘lakay aytdi, yetib kelganida Muhayyoni quchoqlab olayozdi. M uhayyo o 4zini tortgan edi, kichkina ar iqchadan o ‘tkazib qo'yish bahonasi bilan tirsagidan ushladi, ariqdan o ‘tilgandan keyin ham qo'yib yubormadi. Muhayyo birovko 'r ib qolishidan hadiksirab atrofga kovz qirini tashladi, lekin qo'lini tortib olmadi.

Anvar yoshlar tashkilotida b o ‘lgan gapni kechgacha gapirib ham tugatolmasman, deb o ‘ylagan edL biroq butun tafsiloti bilan g ap i rg a n id a ham b ir n e c h a d a q iq a d a n o s h m a d i . Muborakxonimning muomalasi to*g‘risida esa gapirishni lozim kolrmadi. Muhayyo bu haqda uzr so‘ramoqchi boMib gap boshlagan edi, Anvar tiqilib, qornini ushlab. q o t ib -q o t ib kuldi. Uning uchun bu hodisa, aftidan, yosh bolaning shaltoli o'g:irlikka tushib quvgkin yeganiday bir gap edi. S hunday b o l s a ham M uhayyo onasining o z qilmishidan xijolatda ekanini aytdi. Anvar bunga javoban ncgadir * rahm au dedi. Shu bilan bu gap ham tamom bo4dt. Muhayyo Javlon haqidagi gapni oglziga olgani jirkandi. Uning Anvarga likilib turgan ko‘zlarida: «Bu qabih manzarani men ko'rdim, senga cshitishni ham ravo ko4rmayman*. degan bir m a 'no yoiar edi. Muhayyo t o lxtadi. Anvar uning to ‘xtashini «endi uv-uylikka* deb tushundi-da, shoshib, *Yana birpas yuraylik, avtadigan gapim ko;p edi, esimdan chiqib qoldi», dedi.

Muhayyo rad javobini berm oqchi edi, uning javdirab turgan kolzlariga qarab og‘zi bormadi-da, shivirlab nolidi:

28

- Yana birov к о 4rib qoladi, yana baloga qolamiz.Anvar xavotir olib atrofga k o ‘z tashlasa ham s ipohgar-

chilikni qoMdan bermadi:- Birov emas, hozir am m a m n in g o ‘zi k o ‘rib qolsa ham

pisand emas! — dedi, keyin x unob b o ‘ldi: — N im a u ch u n men Muattarni olishim kerak? M en Jav lonn ing o ‘gay qizi Muattarni olishim kerak emish! O ta -o n a m n in g vasiyati shu emish! Holbuki, o n a m qazo q ilgan la rida M u a t ta r b o g 'c h a yoshida edi. D adam ning k o ‘nglida sh u n d o g ‘ gap boMsa loaqal ishora qilar edilar!

Muhayyo bu haqda hech narsa dem adi. Ikkovi parkning xilval xiyobonlarini uzoq kezishdi. M uhayyo Anvarning yana Muattar to ‘g ‘risida gapirishini, unga o 'z in ing ko'nglini yana ham aniqroq aytishini istadi shekilli, maslahat tarzida dedi;

- Ota-onangiz vasiyat qilmagan taqdirda ham am m angiz sizga yomonlikni ravo ko ‘rmasa kerak-ku, nega o lsha qizni olmaysiz!

Anvar bu gapni u n d a n ku tm agan i uchun tajang b o ‘lib chakkasini qashidi.

~ C hunk i yaxshi k o ‘rm ay m an ! C h u n k i k o 'n g l im n in g ko‘chasidan ham o ‘tgan emas! C hunki men uni bilmavman! U ham menga tegmoqchi emas!

Bit ta-bi t ta q a d a m t ash lab b i roz j im yu r i sh ga nda n keyin Muhayyo so ‘z mavzuyin i o ‘zgart i r ish u ch u n dcdi:

~ Q av m -q a r in d os h l a r i ng i z , vor -do \ s t J ar i ng i z sizni v o ‘q- lamay q o ‘yishdimi?

Anvar xoYsindi.“ M e n i n g y o s h i m d a m e n g a o ‘x shab c rka o ‘sgan bol a

vor-do\st emas . t en g q u r l a r i d an o ‘r t oq or t t i r ar ekan , xolos. 0 ‘rioq faqat o ‘ynagan i yaxshi!

~ Yo‘q, Anvarjon, qars ikki q o ‘ldan chiqadi. F.rka о sgan- man devapsiz, chtimol o ‘rtoqlni ingizga si/ ham faqat о rtoq bo‘|gandirsiz. O ta-onasi erka o ‘stirgan bola ко pincha xudbin bo‘ladi... Qavm -qarindosh lai ingi/ ham yo qlashmaydimi.

Anvar anchadan keyin javob berdi:Yo'qlab turishadi, yig‘ilish kerak bo Iganda yig ilishadi,

Viglash kerak b o ' lg a n d a y ig 'lnshadi, menga taskin-tasalli berishadi. Bilasiznii. bir-biriga o ‘xshagan, b .r-b indan sovuq quyma gaplarni eshiigam vuragim be/illaydi. Bironta odarn-

29

ning qalb so‘zini, bironta odamning issiq nafasini sezmayman! Bunaqa yetimlik, bunaqa kimsasizlikni hech kimning boshiga solmasin! Marg^uba am m am qiziq, m en g a tasalli b e rg a n bo ‘lib: «Hammaning ham o ta-onasi o ‘ladi», deydi! U n in g eri Javlon amakim undan ham oshiradi: «Ich shu alamlarga!» deb menga nuqul vino tutadi!.. Gamlet aytmoqchi, yo rabbim, odam odamga bunchalik muhtoj b o ‘lar ekan-ku!..

Anvar yana kimsasizligidan, nazarida o ralaridan m ehr- oqibat ko ‘tarilib borayotganidan nolidi, yana a m m as in in g Muattar to^g'risidagi gaplaridan xunob b o ‘ldi. M uhayyo gap aylanib: «Afsuski erga tegib chiqqan ekansan , y o ‘qsa seni olar edim», degan mazmunga vaqinlashuvidan q o ‘rqib, endi ketaylik, demoqchi b o ;lib to ‘xtadi, lekin uni tashlab ketgani ko'ngli b o ‘lmadi-yu, kinoga taklif qildi.

Kino bu yerdan yuz qadamcha narida b o l ib , kunduzgi seans yaqin orada boshlanishidan radio xabar berib tu rar edi. Anvar bilet oldi. eshik oldida chetlanib Muhayyoga y o £l berdi. Shu choq shang‘illagan birto\oish chiqdi-vu, M uhayyo munkib ketdi. Anvar shundoq qarasa, yonida tirik m urdaday boMib, hansirab Marg‘uba turibdi, u shovqin solib yana Muhayyoga ham la qildi. Anvar uni o rqa yoqas idan ush lab u lo q t i r ib tashladi-da, Muhayyoni quchog lga olib chetga olib chiqdi. Marg'uba nuqul: «Bu olqindi qiz olmagan yigitning boshini aylantirib yuribdi!» deb dodlar, yulgani goh Muhayyoga hamla qilar edi, goh Anvarga. Odam yigMldi, xonatlas ko ‘ylak kiygan semiz bir xotin lapanglaganicha Muhayyoga yaqin borib: « 0 4 bu kuningdan! Senga o ‘xshaganlarning qorasi yuqib, o lqigan qizlarning hammasi haromga o ‘xshab qoldi!» - dedi. Boshqa bir ayol shovqin solib, uni itarib tashladi. Semiz xotin yiqilib, oyoqlari ko4arilib ketdi. G 'ovur kuchaydi.

Militsiya serjanti keldi. Marg‘uba halloslaganicha uning oldiga bordi va bu yerda sodir bo ‘lgan zo ‘r jinoyatdan jabr ko'rgan kimsaday arz boshladi, jabr ko‘rgan Anvarni yoqlagan bo'lib, Muhayyoning sha niga xotin kishining og'zidan chiqishi mumkin bo ‘lmagan gaplarni aytdi. Muhayyo yu/ini ikki q o ‘li bilan changallab yig‘lar, ingrar, to ‘lg‘anar edi. Anvar uni bag‘riga bosib jonini berguday ЬоЧаг edi, nihoyat, bor lovusht bilan qichqirdi:

30

— 0 ‘rtoq serjant! — Birdan g ‘ovur bosildi. — Yolg‘on! Bu yosuman M uhayyoga tu h m a t qilayotibdi! M uhayyo mening xotinim! — dedi.

H am m a jim jit boMib qoldi. M a rg ‘uba yuzini t im dalab, og‘zini katta o ch g a n ic h a oyoq uzra turib hush idan ketdi. Serjant xaloyiqni tarqatdi.

— Qani, o ‘r toqlar, k inodan qo lm anglar, — dedi, keyin Marg‘ubaga chest berdi. — Siz ham j o ‘nang! Bular-ku er- xotin ekan, siz n im a qilib yuribsiz orada yosuman b o ‘lib?

M arg‘uba boshidan tushib ketgan ko ‘k ro‘molini yopindi, sekin burildi, narida, xiyobonda bir-biriga suyanishib, bitta- bitta qadam tashlab ketayotgan Anvar bilan Muhayyoga bir qaradi-da, hozir borib bularni bir nima qiladiganday, shoshib jo ‘nab qoldi.

Muhayyo birozdan keyin o lziga keldi, kolz yoshidan ivib ketgan ro‘molchasi bilan titrayotgan qo lla r in ing kaftini ishqar ekan, Anvarga m u n g ‘ayib qarardi.

— Anvarjon aka, nega unaqa dedingiz?.. Nega xotinim dedingiz! Lekin bu bilan meni shuncha o d am n in g oldida am m ang izn ing oy o g ‘i ostidan tortib oldingiz, boshingizga ko‘tardingiz! Rahmat! Endi uyga qanaqa borasiz?

Anvar ko ‘kragini ko ‘tarib mushtini tugdi.— Boravcraman! A m m am bir nima desin-chi, haydayman!

U yim izdan haydab yuboram an! — dedi, lekin M uhayyoni uyiga p a s q a m k o ‘c h a la r d a n , c h a k a l a k z o r d a n o ‘ta d ig a n so 'qm oqdan ku /a tib q o ‘vdi.

Ikkovi chakalakzorning chiqavcrishida to ‘xtadi. Muhayyo xayrlashgani q o ‘l berdi. Anvar uning qoMini mahkam ushlab sekin o c/.iga lortdi. Muhayyo bcsaranjom bo4ib:

— I-i-i, xafa bo lam an!.. — dedi. - Men sizning bunaqa qilishingizni bilsam chaqirmas edim, kclmas edim...

Anvar uning q o l in i darrov q o lyib yubordi.— Kechirasiz... Men betingi/dan bittл o kpmoqchi edim.

to lg‘rilikcha... Q olingizdan o ‘pishim ham mumkin! Mumkinmi?Muhayyo bu sodda - beg'ubor, ieh-tashi bir bolaga havas

bilan qaradi, agar uyalmasa hozir o 'pgani bir emas, ikki yuzini tutar, balki o ‘zi ham o 'p a r edi. U ning jilmavib turganini kolrib Anvar qo4ini sekin oldi, xavotirhk bilan labiga legizdi, keyin qayta-qayta o ‘pdi, yuziga surkamoqehi bo4ldi. Muhayyo

31

qitig'i kelganday qiqirlab qo'lini tortib oldi, burilib ariqdan hatladi-da , katta y o lg a chiqib q o ‘lini silkitdi, ikki qoMini qanot qilib chopqillaganicha ketdi.

Anvar uyga qaytib kelganida k o ‘cha eshigi b e rk edi, taqillatganda rangi murda b o ‘lib ketgan M a rg ‘uba eshikni ochdi, ochmadi - uzun zanjirni zulfidan chiqarm asdan eshikni qivalatib qaradi-da, Anvarni ko‘rib, «Xotining bilan q o ‘sh- m ozor ЬоЧ!» deb o 'shqird i, eshikni qattiq yopib qulfladi, tanbasini tiqdi va qattiq-qatt iq qadam tashlab yiroqlashdi. Anvar eshikni yana taqillatdi, uzoq taqillatdi, b o ‘lmaganidan keyin vondoriga tirmashib tomga chiqdi, tunukani taqillatdi, Marg‘uba uvning eshigidan boshini chiqardi.

— Haddingdan oshma, bola, hozir militsiya chaqiram anAnvar tunukani taraqlatib tepdi.— Men ham militsiya chaqiraman! O ta -o n a m d an qolgar

hovliga meni kirgizmaslikka nima haqqingiz bor? Haqqingi; yo‘q! Ko‘chib keting! Hozir ko‘chib keting!

M arg‘ubaning joni halqumiga keldi. Yugurganicha chiqit hovlidagi tosh borm i, g ‘isht bo rm i, qoMiga n im a tushsi Anvarga otaverdi. Anvar hammasini ilib olib hovliga tashladi so‘nggi yarimta g ‘ishtni ilib olib «Bas!» deb jahl bilan uloq tirgan edi, g ‘isht yerdan qapchib derazaga tegdi va oynan sindirdi. M a rg ‘uba «B ezorin ing d as t idan d o d , militsiya qayoqdasan!» deb shovqin solib ko lchaga >oigurgan edi, Anva tomning orqa tomonidan tushib qochdi.

ANDISHA

Anvar shu kechani bir qarindoshinikida o ‘tkazdi. Bundai darak topgan M arg luba shahardagi ham m a cfarindoshlarg uchrab «Anvar Rohat bog‘chasida meni urdi, ko‘chada yurga bir ityaloqni hammaning oldida «xotinim» dedi; tomga chiqi menga tosh otdi«, deb zor-zor yig'ladi. Shundan keyin qarin doshlardan hech bin Anvarga ro ‘yxush bermay, «Halitda shunaqa bo‘lsang, holingga voy», «Otang seni ammangga top shirib ketgan, go‘rida tinch yoLsin», deb dashnom berib, nasihi qilishdi. Anvar voqeani boshdan-oyoq aytib bermoqchi bo ‘ls< so ziga hech kirn quloq solmas edi. Anvarga yetim qolgani hec qachon hozirgiday bilinmagan edi. Qani endi onasi yo ota

32

bo‘lsa-yu, boshini ko‘kragiga q o ‘yib ho ‘ng-ho‘ng yig'lasa! Loaqal pichagina hasrat qilib yuragini bo\shatgani kimi bor? Anvar bu to‘g‘rida o ‘ylaganida ko‘z oldiga y ig idan qovoqlari shishib kctgan Muhayyo kelar, lekin uning yonida uchi tutab turgan kosovni ko‘tarib turgan Muborakxonim turar edi.

O 'sha kuni R o h a t b o g ‘c h a s id a n q ay t ish d a haya jonn i vengib, bundan keyin qachon va qayerda ko‘rishish haqida va’dalashish ikkovining ham esiga kelmabdi. Muhayyo juda katta tashvishga qoldi. M arg‘uba Anvarni qanday qarshi olar ekan? K o ‘chada shunday shallaqilik qilgan bu xotin uyda Anvarni ne ko‘yga soldi ekan? Anvar «Ammamni hovlimizdan haydayman», degan edi, janjal chiqqan boMsa ana u piyanista Javlon Anvarga z ivon-zahm at yetkazm adim ikan?..

M uhayyo ikki m arta un ing fakultetiga bordi, borishda ham, qaytishda ham A nvarla r k o ‘chas idan yurdi, fakultet pochta taxtasiga q o fcygan xati hanuz turganini kokrib yiglardi.

Oradan uch kun o 'tgach hovliga institut yoshlar tashkilotidan xat keldi. Xatda tashkilot kotibi Rahimjon Muhayyoni ertasi soat o ‘n birga chaqiribdi. Rahimjon odatda talabalarni shunaqa chaqirib har to ‘g ‘rida suhbatlashib turar edi, shuning uchun Muhayyo ko'ngliga hech gap kelmasdan bordi va qabulxonada Anvar o4irganini ko'rib q o ‘rqib ketdi: nahot Rahimjon o\sha, Rohat b o g ‘chasidagi \o q e a to 'g ‘risida chaqir tirgan b o ‘lsa. Uning nimaga chaqirganini Anvar ham bilmas edi. Ikkovi hol- ahvol so 4rashishgach, Anvar am m asi uyga kirgizmaganini, darbadar b o l ib yurganini Muhayyodan yashirdi.

Muhayyo o ‘sha kuni ammasi qanday qarshi olganini so lrab ulgurmadi, kotiba qiz ikkovini kabinetga taklif qildi. Rahimjon odatdagicha o 'rn idan ham lurmadi, qovoq-tumslnig 'ini solib qog‘oz varaqlar ekan:

- Nima qilib yuribsizlar ko 'cha larda janjallashib? O 't i-ringlar! ~ dedi.

Anvar bilan M uhayyo bir-b iriga qaradi. S o ‘zni Anvar boshladi. Biri qo'yib, bin oradagi m unosabatni to la - to 'k i s gapirib berdi. G ap lam om bo 'lg an d a n kcvin ikki oradagi m unosabat - t o ‘g ‘rilikeha- ekaniga Rahim jonni ishontirish u c h u n Muhayyo -O'lny agar!» dedi.

- Si/ nima deysiz, Anvarjon? ~ dedi Rahimjon.- Men ham shu. IVgVihkcha yurgan edik

\ - ? I

- Nega b o ‘lmasa o ‘shanda M uhayyoxonn i «xotin im » debsiz?

Anvar darhol javob berdi:- Muhayyoxonni am m am hech og'izga olib b o ‘lmaydigan

gaplar bilan haqorat qildilar!- Dem ak, M uhayyoxonni «xotinim» deyish b ilan bu

haqoratlarga o'zingizni tutib beribsiz-da?Muhayyo yer ostidan Anvarga qarab q o ‘ydi. Anvar jim -

jilogM bilan ko‘zining chekkasini artdi, aftidan, o ‘sha haqo- ratlar zahri hanuz tanidan ketmagan edi.

- Men o 4sha topda hech narsani o ‘ylaganim v o ‘q...Rahimjon kulimsiradi.- T o ‘g ‘ri. o ‘sha topda M uhayyoxondan bo sh q a hech

narsani o ‘yiamagan bo ‘lsangiz kerak!Anvar qizarib ketdi. Rahimjon Muhayyoga yuzlandi.- Siz-chi, siz nima deysiz? Anvarjon «xotinim» deganda

xafa b o ‘lganingiz yo‘qmi?Muhayyo ham qizarib yerga qaradi va eshitilar-eshitilmas

dedi:- Nega xafa b o la r ekanman, shunday vaqtda, shunday

paytda shunaqa deb , o ‘z ingiz a y tm o q c h i , h a q o r a t l a r g a o ‘zIarini tutib beradilar-u.. .— uning o ‘pkasi to ‘ldi, — o ‘la- o igun im cha esimdan chiqadimi...

Rahimjon yolglondan qovog‘ini solib so‘radi:- Shunda farishtalar omin degan b o ‘lsa-chi?Muhayyoga bu gap kalaka b o l ib tuyuldi shckilli, rangi

b o lzarib kotibga ayiq qarash qildi, lekin uning yuzida zarracha ham bunday ifoda yo‘qligini к о ' rib darrov o ‘ziga keldi, lekin shundoq bo'lsa ham. ehtiyotdan o ‘pkalagan b o ‘ldi:

- Nima qilasiz shunaqa gaplarni gapirib...Rahimjon uning yuziga qaradi va kulimsirab so‘radi:- Bunaqa gaplar to ‘g‘ri kelmaydimi0Muhayyoning achchigl keldi.- G 'alati gapni gapirasiz-a!.. Bilib turib. .- Nimani bilib turib? - dedi Rahimjon.Muhayyo labi pirpirab, onasimng ta ’birini ishlatdi:- Menga it tekkan-ku...Rahimjonning jahli chiqdi.

34

- 0 ‘zingizga m unos ib ibora topolm adingizm i? Loaqal «turmush ko ‘rganm an, andisha qilaman», desangiz-chi!

- Albatta, andisha qilaman, — dedi Muhayyo yerga qarab.- Andisha deydigan boMsangiz Anvarjon qilsa ЬоЧаг edi,

biroq hech qanaqa andishaga borm apti .T o‘g ‘n qilipti. Bunaqa andisha M arg‘ubadan chiqadi. Biz ham shunaqa andishaga boradigan b o ‘lsak, dem ak , M a rg ‘uba haq ekan-da! N im a, siz oyoq-qo‘li yulib tashlangan qo 'g^rchoqm isiz?

Muhayyo titrayotgan q o ‘li bilan sochini tuzatib eshitilar- eshitilmas dedi:

- M arg‘uba xolaga o ‘xshagan odam lar kammi...- Bilaman! — dedi Rahim jon . - Million! Bu andisha

bizning taomilimiz! Bu od am n i xo ‘rlaydigan b u n d an ham yomonroq taomillarimiz ozmi?

Anvarga jon kirdi.- Dastlab shu t o ^ r i d a gapirganingizda, M arg‘uba am -

mamning jag ‘ini tiyamiz degan edingiz...- Tiyamiz! — dedi Rahimjon. - Jag‘ini ko‘plashib tiyamiz,

lekin hozir undan ham zarurroq ish chiqib turibdi: ammangiz o ‘sha kundan beri sizni uyingizga kirgizmayotgan emish-ku?

Muhayyo yalt etib Anvarga qaradi.- Endi bundoq, — dedi Rahimjon suhbatni yakunlab, —

men bu ishni Naim jon boshliq uch kishiga topshirdim, ucho- viga ishning m oh iya tin i , M a rg ‘uba qanaqa xotin ekanin i yaxshilab tushuntirHim. Ertadaii keyin uchovi sizni uyingizga eltib q o lyadi.

Muhayyoning quti uchdi.- Voy, M arg‘uba xolaning fe'li yomon, janjal chiqsa...

Eri piyanista , Anvar akam ga biron z ivon -zahm at yetkaz- masmikin?

- Anvar akangiz bizga om onat, omonatga xiyonat qilniay- miz, - dedi Rahimjon va burnining uehini qashigan b o l ib tabassumini yashirdi.

Kabinetdan ehiqilgach, Muhayyo zo ‘r lashvish bilan so‘radi:- Anvar aka, qayerda yotib yuribsiz?- Yotoqda bir kun biri bilan, bir kun boshqasi bilan...- Rahimjon akam odam yuborsalar am m ang i / insolga

kelarmikin? Yo dadamga aylay, ulardan old in bonb am m angi/ bilan gaplashsinlarmi?

35

Anvar kuldi.- Dadangizga og‘zingizdan chiqara k o 'rm a n g , ayangiz

kosov olib quvgan edilar, dadangiz bolta ko4arib qolmasinlar tag‘in!

- Yolq, Anvar aka, ayam tushunm asdan o ‘shanaqa qil- ganlar... Dadam oyimga «Anvarjonni u oiladan qutqarib olish kerak», degan emishlar.

Anvarning qalbiga bu gap iliqqina, yum shoqqina tegdi.Anvarga bu gap m a ’qul tu s h g a n in i se z ib M u h a y y o

maktabga qarab yugurdi. N aim jon la r ertaga M a rg 4uban ing oldiga borishadigan bo4sa dadasi bugun, hozir borib M arg 'u - baga avtadigan gapini aytishi, N a im jon la rn ing ishini oson qilishi kerak edi.

M uhayyo maktabga bord i, dadas in ing oxirgi d a rsd a n chiqishini kutib o ltirdi: umrida yolg‘on gapirmagan, ayyorlikka ishi tushmagan b o ‘Isa ham dadasiga yolg‘on gapirdi, maktab kutubxonasiga kitob olgani kelganini aytdi. Uyga ketayotib yo ‘lda gapini uzoqdan aylantirib Anvarga burdi-da, uni «M arg‘uba uyidan haydagan, bola bechora hozir darbadarlikda yurgan emish», dedi va «Shunga men sabab bo'ldim», deb k o ‘ziga yosh oldi. Anvarni Marg‘uba uydan haydaganidan Hakim jon xabardor ekan, bu haqda maktab o lqituvchilari orasida gap bo ‘lganini, birov unga vaqtinchalik bir xona berishga rozilik bildirganini, yana birov uni ta’til kunlarida biron ishga joylab qo‘ynshga va’da berganini so‘ziadi. Muhayy'o suyunib ketdi va maqsadini aytdi. Yoshlardan old inroq, iloji boMsa b ugun kechqurun Marg‘ubaga uchrashishni dadasidan iltimos qildi. Hakimjon biroz jim qoldi, o ‘yladi. Maig‘uba kim ekanini aytgani og‘iz rostladi-yu aytmadi, buning o ‘rniga «Marg'ubaning ta'rifini eshitganman, mening borishimdan, yoshlarmng borishidan ham hech ish chiqmaydi», deb qo‘ya qoldi.

QORA QUTI

Ertasiga Naimjon boshliq uch kishidan iborat c lch ila r h a y 'a t i Anvarni olib belg ilangan s o a td a M a r g 'u b a n i n g eshigini qoqdi.

Marg uba tovush berdi va kclib qulfni ochdi. tanban i sug urdi, eshikni qiya qildi;Naimjon institut yoshlar tash-

36

kilotining nomini aytganda elchilarni b i t tam a-b i t ta kirgizdi, Anvar ro‘para b o lg a n d a esa eshikni yuziga qattiq yopdi-da, sharaqlatib qulflab oldi. Tushuntir ish , iltimos, yolvorish — hech biri unga kor qilmas edi. Nihoyat, N aim jon tovushini yo‘g*onroq qilib «Biz rasmiy odam larm iz , rasmiy ish bilan keldik», degandan keyingina Anvarga ham yo ‘l berildi.

Javlon uyda, biroz shirakayf ekan, m eh m o n la rn i ko ‘rib juda suvunib ketdi, darrov bir chilpitda qizil vino, bir kosa tuzlangan bodring keltirib stolga q o ‘ydi.

Marg‘uba oshxonaga kirib jiz-biz boshladi.Javlon piyolalarga qultullatib vino quyar ekan:- Men aroqni tashlab vinoga o ‘tganm an, — d ed i ,— biroq

vino qurg‘u r sersuvroq narsa b o ‘ladi, suvini siqib tashlash kerak! Lekin yetkizib ichsangiz suvini qo r inn ing o ‘zi siqib tashlaydi!.. Qani, salomat ekanmizki ichamiz!

M e h m o n la r v inoga q o ‘l u r ishm adi. Jav lon o 'z i ichib, piyolasini yana to 'ldirdi. U bitta o lzi ichayotgan b o vlsa ham «Qatordan qolmayin», deb ichdi, hech kim qistamasa ham «sazolaring o lm as in» deb ichdi, pivola bir daqiqa to ‘xtamasa ham «dami chiqib ketmasin» deb ichdi, qisqasi, xotini ovqai olib kelguncha xiyla layyor bo 'ld i, o ' t i rgan joy ida qalqib, ko'zining qorasidan kolra oqi ko4proq ko'rinib qoldi.

M a rg ‘uba qovu r i lgan j iga rn i ke l t ir ib o ‘r taga q o ‘vdi, mehmonlarning oldiga qoshiq qo 'yar ekan. Anvarning oldiga qoshiqni jaranglntib (ashladi. Uning soxta tabassum dan ko‘z atrofiga v ig‘ilgan ajin, p irp iragan yupqa lablari ovqatga manzirat qilgamda litmgan (ovushi tori larang ekanini ko'rsatar edi. N aim jon bu vaziyatda hech qandoq darom adga o 'r in yo‘qligini к о ‘rib gapning p o ‘skallasini aytdi.

~ Anvarjon shaharda m a’lum va mashhur shifokor Mured Alining far/andi. Agar o ‘rtog‘imiz sizning nuqtayi nazaringizdan biron beadabchilik qilgan b o lsa kechirishingizni so 'raymiz, chunki, shundoq odam ning bitta-yu bitta o ‘g*lini o ‘z uviga kiritmasdan darbadar qilib qo ‘yibdi degan isnodni ko'taiishdan ko‘ra gunohini kechirish osonroq bolsa kerak, deb o'ylaymiz.

Marg 'uba q o ‘lidagi qoshiqni taraqlatib stolga q o ‘ydi.- Nega darbadar b o l a r e k a n , xotmchasinmg uyiga borsin!

Sig‘adi, Muhayyoxonmng uyiga hamma sig‘adi? Borsalaring sizlar ham siglasizlar! Obi xudoyi...

37

Anvar g lazabi kelib bir nima dem oqch i b o ‘lgan edi, yonidagi sherigi sekin turtib, so‘zini og‘zidan oldi.

— Opajon, Muhavyoxon bizning institutda o ‘qiydi, singli- mizday narsa... Bizga malol keladi! Sizning to ‘g ‘ringizda birov shunaqa desa siz nima derdingiz?

G'azabi kelib o ‘tirgan Naimjon so‘z qotdi:— T o ‘g‘ri, Muhayyoxon erga tegib chiqqan, lekin bunaqa

falokat har kimning ham boshiga kelishi m um kin! X o lsh, o ‘zingiz Javlon akaga qiz tekkanmisiz?

B o ‘ynini tu to lm ay boshini u yoqqa-bu y o qqa ta sh lab o ‘tirgan Javlon birdan xuddi o ‘qchiganday:

— T o ‘g ‘ri! - dedi stolga shappatilab. — H aq iq a td a qiz tekkan! Bu qizligida o ‘zini quritib olgan, hozir ham qiz! I... I... D o ‘zaxga ham qizligicha tushadi!

Naimjon davom etdi:— Javlon aka sizni «xotinim» deganda hech kim bu kishini

uyidan haydab chiqarmagandir-ku, Anvar Muhayyoni «xoti­nim» desa siz nega uni o ‘z uyidan haydab chiqarasiz?

Javlon zavq qilib kuldi.— Meni o kzi don sepib zo‘rg‘a uyiga olib kirgan-u, qayoq-

qa haydaydi! Menga qara, hoy saksovul, don sepgansan-a? Mototsikl olib bergansan, tilla soat olib bergansan! Lekin ov miltigMni yeb ketding!..

M arg4uba erini ortiq gapirtirgani q o ‘ymadi, vino quyib berdi. Javlon vinoni bitta k o 4 a rd i -d a , g an d irak lab borib divanga cho lzildi va uzun xurrak otdi.

— Men Anvarni haydaganim yo‘q, - dedi M arg‘uba biroz bo ‘shashib, — uni otasi haydagan! Otasining vasiyati shu! Otasi aytgan qizni - Muattarni olsin. hovli nima ekan, savdoga qo'ysa o ‘n - o ‘n ikki mingga ham bormaydi! Bundan tashqari, besh ming olti yuz so‘mlik yangi *Volga»si, om onat kassada o ‘n ming so‘m naqd puli, o ‘n sakkiz ming so‘mlik ro4zg‘ori, onasidan qolgan, keliniga atalgan yigirma uch ming sc/mlik taqinchoqlar bor! Mana, o ‘zi kolrsin!

Marg'uba narigi uydan o 'ymakor naqshli qora qutichani olib chiqdi, qopqoglini ochib Anvaming oldiga q o ‘ydi va uning bo ynidan ushlab, burnini taqinchoqlarga ishqalamoqchi b o ‘ldi. Anvar jahl bilan qutichani surib lashladi. Q ii l icha ag anab, ichidagi shoda-shoda marvarid, tilla va ku m u sh

38

buyumlarga o ‘rnatilgan har xil q im m atbaho toshlar sochilib, jilosidan ko‘zlar qamashdi.

- Amma, - dedi A nvar q ip -q iz a r ib , — d a d a m o ‘lim bilan olishib, najot istab k o ‘zlari javd irab yotganda siz shu narsalarni o ‘ylagan ekansizL D a d a m vasiyat qiladigan paytda nima uchun hech kimni kirgizmay eshikni qulflab olganingizni endi tushundim! Menga hech narsa kerak emas! Q o'l qo'yib beraman, hammasi, qora quti ham sizniki! Lekin menga vaq- tincha bitta uy bering! O tam dan qolgan hovli turganda men institutdan yo to q s o l ro !m a y m a n ! O ta m d a n q o lgan uyga ammam kirgizmayapti degani uyalaman.

Marg‘uba uning so ‘zini eshitmagan b o ‘lib taqinchoqlarni qora qutiga solar ekan:

- Odam ko‘r boMmaydimi! — dedi. — N ahot qiz olmagan yigit sh u n ch a m o l - d u n y o n i b ir s a lq i tn in g o y o g ‘i ostiga tashlasa?

Naimjon za h a rx an da qildi:~~ Bu narsalar otasidan qolgan b o ‘lsa bilganini qiladi-da!

Anvar vorismi axir?Marg‘uba ikki q o l i n i soniga urdi .~ Anvar voris b o 1 Isa, men vasiy! N im a kerak bo ‘lsa m e­

ning qo lin idan oladi! Bermasam ololmaydi!Elchi lardan biri d o ‘n g ‘illadi:~ Siz bermasangiz, qonun olib be rad i!Marg luba vo lg ‘o n d a n qa h qa ha urdi .~~ Siz qon u n d an gapirgani hali yoshlik qilasiz, uka! —

dedi va gap tamom bo"Idi, degan m a 'noda stoini yig'isluirar ekan, oxirgi va uzil-kesil so 'zini ayldi: _ M ualia r Hindis- tondan yaqinda keladi, Anvar otasining vasiyatini bajo kellira- digan bo lsa ham m a narsani ikkoviga topshiram an-u eiagitnni qoqib, hovlidan ko 'ch ib kelaman: y o lq -y o lq. olasining ar- vohini chirqiratadigan b o lsa bilia igna ham bermayman!

Boshqa gapga o ‘rin qolmadi. Llchilar kelgani qo ‘zg‘alishdi. Anvar uydan umid uzib kiyimlarmi so ‘ragan edi, M arg‘uba ikkita eski ko ‘ylak, billa eski shim ehiqarib berdi va lilxat lalab qildi. Anvar tilxal yozishga kirishdi M arg 'uba uning ye I ka sign biita eski sochiq lashlab, ««Mayli, bum yo/rnay q o ‘ya qolv, dedi.

39

- Amma, - dedi Anvar kiyimlarini sochiqqa o ‘rar ekan, - Muattar menga tegmoqchi emas-ku!

Marg‘uba vagillab berdi:- Muattarning ixtiyori awalo otasida, qolaversa, menda!

Nima, Muhayvoda oy ko'rganmisan?- Ha, men Muhayvoda oy ko‘rganman! D ad a m olam-

dan o ‘tib dunyo ko‘zimga qorong'i bo 4 g an d a M uhayyoda oftob ko'rganman.

Marg'uba zo‘r afsus bilan so‘radi:- Men senga hech narsa qilganim yo‘qmi?- Qildingiz, onam meni tuqqan, o ls tirgan, o ta -o n a m

jon bergan hovlidan meni haydadingiz!Margkuba «senga gap kor qilmaydi», degan m a 'n o d a q o ‘l

siltadi, mehmonlarni kuzatdi, eshikni qulflab, tanbalab oldi. Y o lda Naimjon Anvarga tasalli berdi:

- Xafa bo im a , oshna, olamiz! Hammasini olamiz!

HAR BOSH DA BIR SAVDO

Naim jon boshliq elchilar M arg luba bilan q i l inad igan munozaraning natijasi haqida yoshlar tashkilo tin ing kotibi Rahimjonga m a’ruza qilishdi. Rahimjon bir kampirga qarshi t ig4 torlib borgan uch bahod irn ing qilichi sinib, qalqoni teshilganiga xokp kuldi, bu ish bilan shaxsan o kzi shug 'u l- lanmoqchi b o ‘ldi.

Uning ko lziga bu ish og’zining yeli bilan bitadiganday ko‘ringan edi, biroq tobora qizishib bir hafla mashg'ul b o lg a - nidan keyin ish uzoqqa choVilishiga kolzi yetib qoldi. M a 'lum bolishicha, Marg‘uba o z m i Anvarga vasiy qilib Mu rod Alidan notariusning muhri bilan qog’oz yozdirib olgan ekan. R ahim ­jon gaplashgan, murojaat qilgan, lalab cigan, so 'ragan odam - laming hammasi nuqul qonundan gapirar, ma lum b o ‘lishicha, bu ishni hal qiladigan kishi Marg‘ubaning qo'lidagi qog ’ozni qalqon qilib olsa, bu qalqonni hech narsa tcshib o ’to lm as ekan. Bu orada Rahimjon Anvarga loaqal yoloq va stipcndiya olib bcrishga ham urindi. Biroq bunda ham hcch narsa tcshib o to lm ay d ig an qalqonga duch keldi: qoidada «Talabariing uy-joyi bo Isa yotoq, oilasi o ‘ziga to lq b o lsa stipcndiya beril- mayd»*. deyilgan, uning biron chekkasiga, «Talaba vctim

40

qolsa, biron sabab bilan uyida tu ro lm asa stipendiya va yotoq berilsin», deb yozib q o ‘yilgan em as. R ah im jon b o ‘g ‘ilgan paytlar ida: « K o t ib b o ‘ la t u r i b 0 ‘z in g q o n u n - q o i d a n i buzasanmi?» degan t a ’nalar ham eshitdi.

Muhayyo N aim jondan ishning oqibatini eshitib yig‘ladi, biroq Anvarga yordam qilish q o ‘lidan kelmas, va’da qilgan odamlar unga qachon uy, ish top ib berishlarini dadas idan so‘ragani istihola qilar edi. A nvar yana bir hafta Hakim jon bergan biroz pulni yeb, y o lo q x o n a d a o ‘rtoqlari bilan yotib yurdi. Xayriyat, bu o rad a pensiya chiqib qoldi-yu d arm o n bo‘ldi. Shundan keyin uning ishi yurishib ketdi: uy va’da qilgan o'qituvchi kichkina, q o r o n g ‘iroq bo 'lsa ham a loh ida uyini bo‘shatib jihozlab berdi. Bu uy Anvarga shuncha yoqdiki, fikr-yodi Muhayyoga ko'rsatishda b o l ib qoldi, biroq shuncha qistadi, Muhayyo kelgani unam adi, nuqul kular edi. fsh va’da qilgan o ‘qituvchi shu hafta ichi ish ham topib berdi. Avtoklubda mexanikka yordamchi kerak ekan. Anvar avtomobilga xiylagina ishqiboz boMgani uchun bu ishga darrov kirdi.

Oqsoq m exanik c h o ln in g yo rd am c h is i ishdan b o 'sh a b ketganiga yaqin bir hafta boMib, og ‘ir ishlar to ‘planib qolgan, bundan tashqari ch e td an ham ish kelib turar ekan. Anvar avtomobilning ostiga kirib chol burolm agan gaykalarni burar, ko‘tarolmagan qismlarni коЧагаг, tushirar, qanchadan-qancha g‘ildiraklarni olar, qo 'var , dam lar , ishning zo'rligi va ovqalning tavini b o lm a g a n i u c h u n kechga (onion sulayib qolgunday b o la r edi. Chol uni yaxshi k o ‘rib qoldi. chetdan keladigan ishdan lushadigan c h a q a d a n b a z a n bir so 'm -v a r im so ‘m bcradigan bo ‘ldi.

Bir kuni b e l -q o 4 i qora , hor igan , lerga pishgan Anvar kecli roq b u /u q av tob us n in g soyasida maykachan non bilan pom id or veb o 4 irg a n edi , d a rvozada luguncha ko4argan M u ha yy o paydo b o ‘ldi A nvar R oha t b o g ‘ehasida b o ‘lib °4 g an m o j a r o d a n M uhavvon ing o la -onasi xaba r topgani- lopmaganini bilmas, shuning uchun tashvishlanib yurgan edi, u /oqdan nazariga uning chehrasi g 'am gin ko‘rmdi-da, shu yerda turgan qog‘o / bilan y u / - q o 4 ini naridan-bcn artdi, uslki ko 'y lag im kiydi. B u n g a c h a M u h a y y o uni k o ‘rib qo lib ehopqilladi., av tobusm aylanib o ‘(di. Ikkovi bu -b u i g a qaiab Umb qoldi M uhayyo jilmaydi, q o ‘lidagi tug im ehani ikki

41

qcfllab unga uzatdi. U ning jilmayganini k o ‘rib A nvarn ing ko‘ngli joyiga tushdi, tugunchani olib qog‘oz dasturxondagi pomidor bilan nonning voniga qo‘ydi. Tugunchada osh b o clsa kerak, issiqqina, hidi chiqib tu ra r edi. M u h a y y o u n in g yemishini к о 'rib kolngli buzilib ketdi.

- Muncha, g'aribmisiz? — deb ko‘zi jiqqa yoshga to ‘ldi.Muhayyo shundoq deb ko‘ziga yosh olmasdan burun yeb

o4irgan ovqati glaribona ekani xayoliga ham kelmagan Anvar­ning birdan xo‘rligi kelib, tom og4iga bir nima tiqildi, yig‘i xurui qildi, buni bildirmaslik uchun yuzini teskari o lgirish yoxud ko'zini berkitish noqulay bo ‘lgani sababli m inna tdo r- chilik m a’nosida Muhayvoni quchoqlab, yelkasiga boshini qo 'ydi, tez-tez kiprik qoqib yosh ini yutdi. M u h a y y o n in g yig‘laganini payqab baralla y ig lab vubordi. Ikkovi bir-birini vupatmoqchi boMgan savin yig£i xuruj qilib kelardi.

Ikkovi xo‘p vigladi.Mashina vog'layotgan oqsoq chol bularni kuzatib turgan

ekan, chuqur xo^sinib:

— Ishq balodir, ishq balodir,Oshiq kishilar g‘amga mubtalodir, —

dedi-yu avtomobilning ostiga kirib ketdi.Muhayyo Anvarning hol-ahvolini, ishini so ‘radi, ishidan

g'oyat rozi ekanini bilib xotiijam boMdi-vu uzoq o'tirmay ketdi.Shundan keyin Muhayyo o tgan-keiganida klubga kirib

Anvarning holidan xabar oladigan. b a ’zan maxsus kelib birpas gaplashib o ltirib keiadigan bo ld i . Muhayyo kelganda oqsoq chol Anvarga javob berib, har qanday og‘ir ish bo Isa ham o ‘zi qilar, bular goh buzuq avtobusning soyasida, b a ’zan uning ichida gaplashib o4irishar edi.

Hakimjon o ‘n ikki kunlik dam olish uyiga boradigan bo*ldi. Shu m unosabat bilan uyga uning y o r -d o ‘stlari y ig 'ildi ■” ziyofatdan keyin Muborakxonim charchab cho ‘zildi va uxlab qoldi. Muhayyo dasturxonni yig‘ishtirib, idish-tovoqni yuv- gandan keyin bir qarichdan moMroq qazi, biro/ yaxna go'she, somsa, meva-chevani dasturxonga tugib Anvarni k o ‘rgani bordi.

Anvar qorni och boMsa kerak, dasturxonni M uhayyoning qo 'l idan olib um buzuq aviobusga boshlatli, d as tu rx o n n i

42

darrov ochdi, ovqat k o ‘pligini k o ‘rib, M uhayyon ing ijozati bilan ustasi oqsoq cholni chaqirdi. Choi bir choynak choy ko‘tarib kirdi va ikkovini o lqab o ‘tirdi, M uhayyo m anzira t qilgandan keyin ikki b a rm o g ‘i bilan bitta somsani olib o g ‘ziga soldi-da, uzoq chaynadi, huzur qilib yutdi, ta ’mini olib bosh chayqadi.

- Bay-bay-bay, bunaqa somsani yemaganimga necha yil boldi ekan? Y o‘q, um rim da yegan emasman!

- Kampiringiz pazanda emasmilar? — dedi M uhayyo.- Kampirim mening uchun uzatgan o y o g ln i yig‘maydi.

Oramizda m e h r-m u h a b b a t y o ‘ql Q achon o la d i - y u , ko ‘zini cho‘qiyman, deb q u zg 4 m d ay te p am d a aylanadi. K ichikroq hovlim, kassada biroz pulim bor.

- Qariganda m uhabbat qoladimi! — dedi Anvar kulib.~ Yo‘q, o ‘gMim, aksincha, aslida m uhabbat b o ‘lsa qari-

likda yetiladi. Ayb o^zimda: yoshlik — beboshlik, deb chit- takday shoxdan shoxga sakray beribm an, q o ‘nimni b ilm abm an, bir vaqt ko 'zim ni ochib qarasam ollita xotin olib q o ‘yibman. Bu - yettinchisi! Bularning biri to menga m ehr q o ‘yguncha qo‘yib yuborib boshqasin i o l ibm an. Bu xotin lardan uch ta farzand ko‘rganm an, ham masi barhayot, lekin hech birining menga mehri y o ‘q; avvalo m endan yiroqda o ‘sgan, undan keyin hammasining ham onasi meni yomonlagan. Endi ham - ma xotinlarim, bolalarimning qarg‘ishi tegib, shuning qo'liga qarab qoldim. Busiz ham boMmaydi: boshim vostiqqa tek- kanda loaqal te / ro q tuzalib ishga chiqsin, pul topib kelsin degan m uddaoda bir piyola suv berar-ku; o4sam od am la r bexabar qolib, o ‘ligim uyning o'rtasida ko‘karib votmas-ku! Mening o ‘tgan u m rim bir ibral, pensivaga chiqsam kitob yozam an.. . S izlarga havasim keladi. Qaysi kuni ikkoving quchoqlashib yig 'Iaganda aviobusning tagiga kirib men ham yig‘ladim! Sizlarning ko 4z yoshlaring chuchuk k o ‘z voshi, mening ko‘z yoshlarim achchiq ko‘z yoshi. Men ham yoshli- gimda chu c h u k yosh UVkkan b o ‘lsam, qariganda achchiq yosh to 'kmas edim... F:ndi men ishimga boray...

Choi o 'pkasini zo 'rg ‘a tuiib o 'rn idan lurdi, inqillab-pishil- lab tushib ketdi Anvar bilan Muhayyo jim qolishdi.

~ Qi/iq, ~ dedi Anvar, - har boshda bir savdo, birov yanglishadi, birovni birov yanglishtiradi, birov vurgani yo 1

43

topolmaydi, birov bor yo ‘ldan yurolmaydi.. . E s im d a bor, ayam meni alqamoqchi boMsalar «boshing toshdan bo4sin», der edilar, haqiqatan, bu dunyoda odam ning boshi toshdan bo‘lishi kerak ekan. Biz asrimiz buvuk: insonning ko ‘zi o ‘tkir, qulog‘i ding, qo4i uzun, qadami katta, ya’ni har ishga qodir deymiz-u, odam odamga yashagani shu qadar xalal beradi, olamni shu qadar tor qilib yuboradiki, boshimni olib tog ‘-u toshlarga, uzoq yulduzlarga ketsam deyman!

Muhayyo hazillashib uning bilagidan m ahkam ushladi.- Meni tashlab, nomard, senga уоЧ b o i s in ! 1Ikkovi qotib-qotib kuldi.- Yo‘q, Muhayyoxon, - dedi Anvar. — Sizni ham olib

ketaman! Hali men sizga aytganim yo‘q, men ucha r avtomobil ixtiro qilmoqchiman!

- Vertolyotmi? - dedi Muhayyo kulgi yoshini artib.- Yo‘q, vertolyotning dahmazasi ko‘p: parrak kerak, benzin

kerak. buzilsa omon qolmaydi. Men oddiy «Volga»ni uchiraman. Hamma narsa taxi, faqat bir narsaga qarab qolgan man.

- Nima ekan?- Jismlarning, jumladan, «Volga»ning ham o g ‘irligi nima

degan so‘z? Yerning tortish kuchi dcgan so ‘zmi? D em ak , yerning tortish kuchini kesadigan b o lvoq o ‘\ ia b topilsa-yu, shu b o ‘yoq bilan b o ‘yalsa tam om - «Volga» b o la la rn in g pufagiday osmonga qarab intilaveradi! Uning ichida o ‘tirgan odam derazadan qo lin i chiqarib yelpig‘ich bilan uni xohlagan tomoniga vurgizishi mumkin! Hamma gap mana shu b o ‘yoqni topishda!

Muhayyo kulaverib bukchayib qoldi.- Faqat b o ‘yoqqa qarab qolibsiz-da!.. Y o‘q, Anvarjon

aka, sizga yashagani xalal bergan, olamni k o 'z in g i /g a to r qilib ко rsatgan odamlar emas, bitta M arg‘uba am m ang i /- Bitta ammangizdan qochish uchun uchar avtomobil ixtiro qilishning hojati bormikin?

- N ega bitta am m am ЬоЧаг ekan. u r f -o d a t im iz -c h i? Uchar avtomobil qochish uchun kerak, ЬоЧтачл, Rahimjon aytmoqchi, odamni xo'rlaydigan, odamning nafasini b o ‘g ‘a- digan url-odatlarimizni bombardimon qilish uchun kerak!

'* Qo'shicjdan sat г

44

Jek Londonning xayoliy bir hikoyasi b o r edi shekilli, ~ dedi Anvar. - Hikoya qahram oni xayoliy yoMlar bilan Amerikada kapitalizmni yiqitib, o ‘rniga boshqa tu z u m n i quradi. Lekin Amerika xalqi o ‘shanaqa xayoliy qurollarni o ‘ylab topguncha boshqa birxalq oddiy miltiq bilan kurashib kapitalizmni yiqitdi. Biz ham shu y o ‘ldan bo r ib , a v to m o b i ln i u c h a r qiladigan bocyoq topilmaguncha ro 'pa ra kelgan oddiy tayoqni ko ‘tarib jangga kirishimiz osonroq!

- Qani o ‘sha oddiy tayoq? — dedi M uhayyo.Anvar uning q o ‘lini ushladi.- Jasorat!Muhayyo qip-qizarib yerga qaradi.~ Mening q o ‘limdan nima keladi...~ QoMingizdan hech narsa kelmaydimi? H ech narsa kerak

emas, m enga faqat xalal b e r m a s a n g iz b o ‘ldi! M a rg ‘uba arnmam m e ndan kechib yuborishi m u m k in , bu juda ham katta musibat emas! Lekin sizning o ta -o n a n g iz sizdan ke- chishmaydi, q o l rqmang!

Muhayyo ham on yerga qaraganicha eshitilar-eshitilmas dedi:~ Dadam durustlar, ayam eskicharoq...Muhayyo qorong‘i tushib, teraklar orasidan zo 'r iqqanday

ko‘kimtir qizil oy ko‘larilganda ketgani q o lzg'aldi. Anvar uni xilvat, oydinda olachalpoq yolaklardan uyiga eltib q o ‘ydi. Ular ko'chaning bu vuzidagi kattakon qayrag'och tagida to kxtashdi. Muhayyo xayrlashgani q o ‘l berdi . Anvar uning qo' l ini qat l iq qisih o'ziga lorldi. Muhayyo yaqinroq kelib ikkinchi qo'lini tilling ko'kragiga qo'ydi. Anvar o 'lgan safar yuzidan o ‘pgani iniilganida Muhayyo xafa Ь оЧатап degani uchun yana qoklidan o lpdi, qayta-qayta o ‘pib yuziga surkadi. Muhayyo bu satar qo lini tortib olmadi, lekin xavoiir olib ko‘chaning u yuziga qaradi. fishiк oldida onasi qop-qora haykalday ho'lib turar edi. Muhayyo *voy o ‘lay!>> deganicha yolkani qiyalab, onasining rokparasidan ko‘chaning u yuziga o'tdi.

NOQOBIL Q1Z

M uborakxonim eshikdan chcilanib Muhayyoga yo'l berdi, uning salomiga alik olmadi, o k/m i bosish uchun biioz lo \Luh, qayta-qayta «AMag'flrullo!» dcganidan keyin, sckin so tadi.

45

- Dadang bo ‘lmasa shunaqa ekan-da? Qayoqda eding?Muhayyo yerga qarab javob berdi:- Dadam borlarida ham... Anvarni ko‘rgani borgan edim...Muborakxonim lov etib ketdi... «AstagTirullo» deyish ham

esiga kelmay, shovqin soldi:- Hech boMmasa yolg4on gapirsang-chi, bezbet! - dedi

va oyog'i ostida yotgan supurgini olib qulochkash qildi.Muhayyo ko‘zini yumdi-yu qimir etmadi.- Ayajon, menga yolg‘on gapirishni o 'rga tgan emassiz...M uborakxonim supurgini u loq tirib y u b o rd i , en gash ib

qattiq shivirladi:- Ersirab qoldingmi? — dedi, yana bir shalaq gap aytdi.- Ayajon, bunaqa gapni og lzingizga o lm ang, shu og ‘iz

bilan meni bolam degansiz. alia aytgansiz, suygansiz...Muborakxonim uning so‘ziga quloq solmadi.- Ersiragan bo'lsang bironta xotini oMganni topay!Muhayyo onasining yuziga qaradi.- Ayajon, iloyim hech kimning xotini, hech kim ning eri

o4masin! Hech kimning boshiga Anvarning kuni tushmasin!Muborakxonim o ‘zini bosib, uning yoniga o ‘tirdi.- Shu Anvarga tegasanmi? — dedi.Muhayyo indamadi. Muborakxonim juda kuyib ketdi.- T u rm u s h in g b o ‘ lm a y d i , jo n q iz im , t u r m u s h i n g

boMmaydi. Aytdim-ku, senga it tekkan!..Muhayyo eshitilar-eshitilmas dedi:- S a lim jonga it te g m asd an tu sh g an e d i m - k u , nega

turmushim boMmadi?- P eshonangdan k o ‘r! — dedi M u b o ra k x o n im un in g

peshonasiga nuqib.Muhayyo kocziga yosh oldi.- Ayajon, hamma narsani kolrib, bilib turib yana shunaqa

deysiz-a! Peshonamga nima qibdi?Muborakxonim uning so‘ziga quloq solmadi.- Boshing ta nadan chiqmaydi! Qon yig‘laysan! Meni

ham qon yig‘latasan!Muborakxonim shundoq dedi-yu, uyga kirib ketd i, uzoq

yig lad ir keyin qo 'shnining uyiga chiqib ketdi. M uhayyo onas in ing kelishini kutmay. supaning, bir chekkas iga joy solib yotdi.

46

M uborakxonim q o ‘shniga kirib hasrat qildi. Bu hovlida sakson sakkizga kirgan bir kam pir b o ‘lib, uni butun mahalla izzat qilar edi. M uborakxon im shu kam pirdan Muhayyoga nasihat qilishini so ‘radi, <<Ko‘nm asa m en po 'p isa qilib uydan haydayman, siz ko‘chada turib yo4ini to ‘sing, uyga olib kirib mendan gun o h in i s o ‘rang», dedi. K am p ir k o ‘ndi, er ta lab ko‘chaga chiqib ariqning b o ‘yida kutib o ‘tirdi.

Muborakxonim ertalab gap kovladi, qizini awal quchoqlab yigladi, keyin urmoqchi b o ‘ldi, bularning hech biri kor qil- maganidan keyin Anvarga b o ‘lm ag‘ur tuhmatlar qildi. Muhayyo onasining l iam m a gapiga c h id a d i - y u , A nvar t o ‘g ‘risidagi tuhmatlariga chidolmay gap qaytardi. Muborakxonim shunga mahtal edi, birdan jazavasi tutib o g ‘z.idan ko 'piklar sochdi: «Ket-chi, ket!» deb Muhayyoni itarib tashladi, uyga kirib uning kiyim-kechagini, kitoblarini derazadan uloqlirdi, uydan chiqib yana shovqin soldi. Muhayyo zor-zor y ig lab valindi, yolvordi, oyoglga yiqildi. M uborakxonim og‘ziga kelganini qaytarmay qizini haqorat qilar, zohiran, chiqib ketishini, aslida csa tavba qilishini kutib tepasida turar edi. Muhayyo uning oyog‘i ostida uzoq viglab yotganidan keyin sekin o ‘rnidan turdi, kiyimlarini, kitoblarini quchog‘iga olib indamay jo 'n a b qoldi. M uborak­xonim cshik oldida o 'tirgan kam pir qavtarib kclishini kutib supada gerdayib o4irdi.

Biroq kampir Muhayyoning chiqib kelganini ko 'rmay qoldi: shu choq echkisi yeehilib chiqib ro'paradagi lor ko'chaga kirib kctdi-yu kampir nevarasini chaqirgam hovliga kirgan edi.

Muborakxonim bu gapni eshilib fig'oni chiqdi. yuragiga vahm tushdi-yu idorasiga borib javob oldi, kuni bo'yi Muhayyoni qidirdi: fakultetiga bordi, liamma qarindoshlaming uyiga bir- bir bosh tiqdi, M uhayyon ing dugonalariga uchradi, uzun xodachaning uchiga changak bog‘lab mahalla hovuzini ham qidirtirdi; tez yordam kasalxonasiga bordi, mililsiyaga arz qildi...

Ikki kun o ‘tdi M uborakxonim ikki kun ishga bormadi, bo ro lm ad i, uchinchi kuni H akim jonga xat yo /ib jo natib kclganida Muhayyodan xal keldi

<• Ayajо n im ! Me hribo 11 i 111!Sog‘-salom alm an. Meni ncga mahalla hovuzidan qidii-

dingiz? Nahot oVimni o'ldirishimga, shu bilan meni katta qilishdagi m chnalla r in^ izm , o r /u -u m id la r in g izn i qom yer

47

q a ’riga ko 'm ish im ga k o lzingiz vetgan b o ‘lsa! N aho tk i meni shunchalik bag 'r itosh deb o 'ylasangiz? Siz tuqqan ,.su t bergan, siz o lstirgan bola b ag ‘ritosh b o ‘lishi m um kinm i?

U y d an haydagan ing iz u ch u n chiqib ketgan im y o ‘q, siz dam oling, o 'zingizga keling, deb ketdim.

M e n s i z d a n x a f a e m a s m a n , n i m a d e b b u n c h a l i k kuyishingizni bilaman: yolg‘iz farzandingizman, meni yer-ko‘kka ishonm aysiz , bo la l ig im da ham y e r - k o ‘kka ishonm ay oylab k o 'chaga ch iqarm as edingiz. «Ayagan k o ‘zga c h o ‘p tushar», degan gap bor. Salimjon shunaqa b o ‘ldi... S hundoq b o ‘lishini bilganingizda, albatta, meni asrab-avaylab «Qizim katta boMib qoldi, tezroq egasiga topshiray», deb shoshilmas edingiz...

V a q t i n c h a a r a z l a s h i b q o l g a n i m i z n i d a d a m g a y o z ib yurm ang , kelganlarida ham avtm ay qo 'ya qolaylik.

K ec h a faku lte tga b o rgan ed im , o lqish b o sh la n m a sd a n ta laba la r pax taga ketadi. degan gap yuribdi. H ech bunaqa b o i m a s edi, ob -havo yom on kelavotgan b o ‘Isa kerak. Faxtaga ketib qolsam xavotir b o ‘lmang.

D u g o n a m d a n sizga salom.

Noqobil qizingiz Muhayvo».

Qizidan darak topm agan ida y ig la b , «S og4sa l0m at ko‘r- sam churq e tm aym an» , deb yurgan M uborakxon im Muhayyo sog '-sa lom a t ekanini bilib t a ’naga t o l a xatning m ag4zini chaq- qani ham b o 4!may vana lovilladi. salom aytgan dugonasinikida ekaniga ishonm ay Anvarni qarg ‘adi.

M uborakxonim o ‘iirar-turarini bilmay Anvarning fakultetiga bord i . uning ishxonasini bilib z im dan odam yubordi, yana M uhayyoning yaqin-viroqdagi dugonalaridan, qarindoshlaridan xabar oldi. Hech kim "M en kolrdim>>, demadi.

Endi be bosh qizni topishning b irdan -b ir chorasi talaba- larning paxtaga jo 'nash in i kuiish edi: shu kuni M uhayyo qayer- da bo 'lsa , fakultetga yetib keladi.

M uborakxon im o s h a kuni long q o ro n g ‘usida fakulictga bord i. O d a m g ‘ic h - g ‘ich. q a lo r tu rgan av tobuslarga chiq- m oqda edi. M uborakxonim yelib-yugurih ham m ayoqni qaradi, av tobusdan aviobusga chop ib M uhayyom chaqirdi. Oldingi

48

avtobusdan k im d ir M u h a y y o a l l a q a n d a y b i r k o m is s iy a 1 hay’atida kecha j o ‘nab ketganini aytdi. M u b o ra k x o n im n in g

ko‘ngliga g‘ulg‘ula tushdi: «Bu komissiya o lg u r d a Anvar ham bolmasin tag4in!»

Muborakxonim qaytishda A nvarn ing ishxonasidan xabar 1 oldi. Anvar hovlining o 4i1asida turgan bir m ashinaning tagida

chalqancha yotib n im anid ir b u ra m o q d a edi.M uborakxonim shu kuni M u h a y y o n in g qaysi tu m a n g a

ketganini bilib, ikki kundan so ‘ng o ‘z hisobidan t a ’til oldi va o‘sha tumanga jo ‘nab ketdi.

KUNDOSHLAR

Anvar qachongacha ogMz-burnini qora qilib m ashinaning tagida yotadi, qachongacha quruq non veb birovning uyida yotib yuradi, bunaqa tirikchilik jon iga tegar, qaytib kelar?

Marg'uba shu umid bilan ovunib vurgan edi, M uhayyoni onasi uyidan haydab yuborganini eshitib dod , deb yubora- yozdi. Xayriyat, M uhayyo paxtaga ketibdi, Anvar shaharda qolibdi! Bu g ‘animat fursatni qo 'ldan bermaslik kerak b o l i b qoldi.

M arg'uba m o l-d u n y o n i A nvarn ing burniga ishqaganida Anvar og‘iz solmadi. O ta-onasin ing qanoti ostida issiq-sovuqni bilmay o\sgan bola m ol-d tm yoning qadriga yetadimi? Buning qadriga internatda yo 'qchil ik k o 4rib o 'sgan M uatla r yctadi, nidi kelsa og;iz soladi. M uatla r A nvam ing ana u xatiga javoban «Hrga legadigan b o l s a m menga dallol kerak emas», dcgan bo‘lsa, unda m ol-dunyodan bexabar edi.

Marg‘uba rnana shu umid bilan M uattarning H indistondan qaytishim zoriqib kutar edi.

Muatlar senlabrning boshlarida H indis tondan qayuii, bir- ikki kundan keyin Javlon bilan M arg lubani ko ‘rgani keldi.

Marg/ubaning aytishiga qaraganda , Javlon b undan ikki kun burun xusumaldan o ‘n besh kunga qamalgan, uyda bitta o ‘zi ekan.

Marg‘uba M uattardan o 'pkaladi, o s h a xalni bilmasdan, lushunmasdan yozganini, Javlon ikkovi nima uchun joni halak e'kanini aytib yig'ladi; keyin Anvar g o ‘l b o ‘lsa ham yaxshi bola ekan ini t go*lligi orqasida shunday hovli-joy. mashma.

4 - 71 49

kassadagi shuncha pulga ko‘chada yungan bir isqirt va uning dog‘uli onasi ko'z tikkanini kuyib, jizg‘anak bollib gapirdi; qora qutini olib chiqib taqinchoqlarni ko‘rsatdi, uning bo‘yniga, ko‘kragiga osdi, quloqlariga, sochiga, bilak va barmoqlariga taqdi, uzoqdan qarab: «Bu narsalar faqat senga yarashadi», dedi: nazarida, Muattar mol-dunyoga uchib, o‘zini Anvaming burniga ishqashga tayyor boigandan keyin eri Javlonning mastligida maqtanib aljigan gapini aytib yoqasini ushladi: Muhayyo JavJonni ko‘chada kocrib ko‘zini suzgan emish, Javlonning ta’bi tortmabdi, yo‘qsa hujraga taklif qilsa kirar ekan... Marg‘uba uning institutda o‘qishini masxara qilib, vomon fikriarga burib gapirdi. Agar bu gaplarning mingidan bin rost bo‘lgan taqdirda ham Anvaming sho‘ri quribdi-ku! Nainki Anvar shu qadar go‘L и juvon shu qadar sliayion boisa? Agar haqiqatan shundoq boisa, Anvar bechoraning ko'zini ochish kerak. Buning uchun avval Muhayyoni yaxshiroq bilish kerak.

Ertasiga nonushta mahalida Marg‘uba gapni aylantirib «yetim olguming holidan xabar olish kerak», degan mazmunda shama qildi. Muattar indamadi. Margvuba uning indamaganini rozilik alomati deb tushundi-da, shodmark bolayozdi. Muattarning sochini olz qoli bilan turmakladi, qora qutidan gavhar ko‘zli oltin bezankini olib turmakning yonboshiga o‘rnaiib qo‘ydi.

Muattar tolgcri institutga borib yoshlar tashkilotiga kirdi va Rahimjonga o‘zini tanitib maqsadini aytdi:

— Muhayyo degan faol talaba to‘g‘risida juda xunuk gaplar eshitib, shu gaplar qay darajada to‘g‘ri ekanini bilgani keldim. Bizga kelin bolishi ehtimoli bor, - dedi.

Rahimjon unga razm solib turib birdan:- Marg‘uba xolaning kimi bolasiz? ~ deb so‘radi.Muattar hayron boMib qoldi.- U kishini qayoqdan bilasiz? 0 ‘gay qi/iman.— Muattarxonman deng! Muhayyoni vomonlaydigan

odam shaharda boshqa yo‘q! Siz и kishidan, shubhasiz, juda ко p gaplarni eshitgansiz. Bu gaplarning hammasini rad qila- man desam qimmatli vaqiingizni ko‘p olarman, deb qo‘r- qaman. Muhayyo paxtada. Bugun soat to‘rtda o‘sha tomonga rnaxsus avtobus boradi. Bo ram an desangiz — marhamat. Kelin qiladigan bo lsalaring Muhayyoning o‘/ini ko‘ring. gaplashing.О sha yerda Naimjon degan yigit bor, Anvarning o*riog‘it bu yigit Muhayyoni juda yaxshi biladi.

Muattar jilmaydi.

50

- Anvarjonni ham bilar ekansiz?- Bu yerda nima qilib o‘tiribman! - dedi Rahimjon

kulib va xayrlashgani qo4 uzatdi.Muattar soat to‘rtda keldi. Bino oldida avtobus turar,

unga ikki kishi har xil qop, xalta, yashik va yashikchalar yuklamoqda edi. Yuk ortib bo‘lingandan keyin Muattar avtobusga chiqdi, yuklarni oralab oldinga yurdi, oldindagi ikkita bo‘sh joyning birida qop-qora, soch va mo‘ylovi oppoq bir odam o'tirar edi. Muattarga qulayroq o‘rinni bo'shatib berish uchun o‘rnidan turdi. Uning qiynalibroq turganini, qayeridir g‘ijirlaganidan oyog‘i yog‘och ekanini bildi-yu Muattar uning joyiga ovtirmadi, qo‘ymasdan o'zini o‘tqazdi.

Muborakxonim o‘sha kuni Muhayyoni qidirib hech qayer- dan topa olmaganidan keyin darhol Hakimjonga: «Muhay­yoning qilmishlariga panja orasidan qaraganingizning oqibati mana: Muhayyo Anvar deb uydan chiqib ketdi, bundan ortiq sharmandalik bo‘ladimi?» degan mazmunda xat vozgan edi. Hakimjon bu gapga uncha ishonmasa ham ko'ngliga g4ilg‘ula tushib shaharga keldi, Muborakxonim uni yolgkiz tashlab Muhayyoning ketidan paxtaga ketganini qo'shnilardan cshitib kolngli biroz tinchidi, munozara «Anvar boradigan bolsa sen borma» degan gapdan chiqqandir deb o‘yladi, lekin, shundoq bo‘lsa ham ona-bolaning holidan xabar olgani boradigan bo‘Iib institutga kelgan, avtobusga chiqqan edi.

Soat to‘rtdan oshganda avtobus jo ‘nadi, hademay sha- hardan chiqdi. Hakimjon bilan Muattar hamgap bcVlib qolish- di, bir-biridan paxtada kimi borligini so'radi.

~ Qizimiz paxtaga ketgan ekan, men yo‘q edim, onaizor ketidan jo'nabdi-da! — dedi Hakimjon. ~ Bit la-vu bill a qizi, ver-ko'kka ishonmaydi. Sizning kimingiz bor?

- Men, rostini aytsam, kclin kolrgani ketyapman. Mashhur shifokor Murod Ali deganni eshitgandirsiz?

Hakimjon yog‘och oyogk ini g'ijiiialib unga tomon o‘girildi.Eh-e, u kishini tanimagan, eshiiniagan odam bormi!

Xo‘sh, xo\sh?- Men o‘sha kishining u/oq qarindoshi bolaman: u

kishining singlisi mening o‘gay dadamga tushgan...- Ha, ha,— dedi Hakimjon. - Marg'ubaxonning o'gay

qizi bolaman dcng! Xo‘sh, xo‘sh?51

- O'sha kishidan Anvar degan bir bola qolgan, shu Muhayyo degan bir juvonni yaxshi ко4rib qolibdi...

Hakimjon talmovsiradi.- Qanaqa juvon ekan?- Marg‘uba ayaning aytishlariga qaraganda shayton,

institut voshlar tashkiloti kotibining gapiga qaraganda farishta!- Qaysi binning gapiga ishonsa bo‘ladi? — dedi Hakimjon

kulimsirab.Muattar biroz asabiylashdi.- Men Marg'uba opani yaxshi bilaman! 0 ‘zim ham shu

oiladan allaqachonlar chiqib ketganman. Anvarning ham shu oilada turishini sira ham istamayman!

Hakimjon uning yuziga tikildi va yelkasiga qoqdi.- Barakalla, xiyla hushvor ekansiz, qizim! — dedi, keyin

avtobusning derazasidan ekin maydonlariga, bog‘larga qarab biroz jim qolgach, Muattarga yuzlandi.— Rostini aytsam Margluba opangiz mening ko‘z ochib ko‘rgan xotinim edi. Bu xotin boshiga keltirgan hamma ko‘rgiliklari uchun negadir mendan qasos olmoqchi bo'ladi, qalbida gazaklab ketgan chipqon og'rigiga mening kokz qorachiglim dori deb o‘ylay- di-yu har bahona bilan nuqul yuzimga chang solib ko‘zimni o'yib olmoqchi boladi.

- Himm... — dedi Muattar, - bu tomoni ham bor deng?..- Yana qaysi tomoni bor? - dedi Hakimjon avtobus

silkinganda qattiq tebranib.Hakimjon bunchalik ochilgandan keyin Muattar ham

ko‘nglidagini yashirmadi.- Men ham rostini aytsam, Margbuba opa Anvar ikkovi-

mizni bir-birimizga yopishtirmoqchilar. Lekin ikkovimizning ham ko‘nglimizda zig‘irchalik bir nima yo‘q. bir-birimizning ko‘nglimizni bilamiz ham! Sizning gapingizdan keyin bir narsani o‘ylab qoldim. Anvarning otasidan kattagina meros qolgan, Margkuba opa bir o‘q bilan uchta qarg‘ani urmoqchi ekanmikan: birinchidan, Muhavyoni yomonotliqqa chiqarib sizga ozor bermoqchi; ikkinchidan, Anvarning Muhayyodan ко nglini qoldirib, mol-dunyo qo‘lidan chiqib ketishi xavfming oldini olmoqchi, uchinchidan, meni Anvarga yopishtinb, mol- dunyo to‘g‘risida «gilam sotsang qo‘shmga sot, bir chekkasida okzing o4irasan» qabilida ish tutmoqchi!

52

I| Hakimjon zavqlanib kulcli.| - Qoyilman! Qoyilman! Yana aytaman: xiyla hushyor,

xiylagina ziyrak qiz ekansizL Hayotda o‘q yeb qaltis yarador bolgan bu qashqirdan liar narsa kutish mumkin! Boya juda haq gapni gapirdingiz. Anvar bu oiladan chiqib ketishi kerak!

Avtobus yoMning buzilgan jovidan silkinib, chayqalib 0‘tgandan keyin Muattar davom etdi:

- Odamga alam qiladi: bu xotin nima uchun «Muattar mol-dunyoga uchib Anvarga tegadi-yu, gilamning bir chek- kasida o‘zim o‘tiraman», deb o‘ylaydi? Anvar nima uchun buning basharasini odamlarning ko‘zidan etagi bilan to‘sib turishi kerak?

Avtobus kun botar oldida qishloqqa kirib keldi va yor- damchilar shtabining oldida to‘xtadi. Kutib turgan muta- saddilar, talabalar avtobusni o‘rab olishdi. Yuklar tushirildi. Muattar bir chekkaga chiqib turdi. Hakimjon yolning chek- kasidagi balandlikka chiqib u yoq-bu yoqqa alangladi. Qayoq- dandir paydo bolgan Muhayyo; «Dadajon!» dcganicha kelib uning bo‘yniga osildi, so‘rashib bo'lganidan keyin qulog'iga «Ayam nima uchun kclganlarini so‘ramay qo‘ya qoling», dedi. Shu asnoda Muborakxonim kelib qoldi. Muhayyo yugurga- nicha unga qarshi borib qulog'iga shivirladi: «CVtgan gaplarni dadamga aytib o‘tirmang!» dedi va onasi bilan birga Hakim- jonning oldiga keldi. Hakimjon unga narida turgan Muattarni ko‘rsatib, «Men senga dugona topib keldim, qarshi ol>\ dedi. Muhayyo yugurib keldi ~ Muborakxonim Muhayyo haqida Hakimjonga vozgan xatini andavalashga urinib bir nimalar dedi.

~ Salom! — dedi Muhayyo Muatiarga.Muattar bunday isliqi kiyimda ham husni jamoli yarqirab

turgan Muhayyoni ko‘rib angrayib qoldi va darrov hushini o‘nglab qokl berdi.

Muattar uning chiroyli ekanini eshilgan, lekin *Hai qancha chiroyii bo‘Isa ham mendan xunuk bo‘lishi kerak*>, degan xayolda ekan shekilli, isqirt kiyimda ham husn-jamoli yarqirab turganini ko‘nb beixtiyor yuragi iig‘ elib ketdi va oViga darhol tasalli berib ichida «lentakkina bo'Isa kerak», deb qo ydi-da, qo‘l berdi.

53

- Muattar! - dedi va uning nechog‘lik tentak ekanini bilish uchun ko‘zlariga qaradi: - Kundoshingizman! Anvarjon aytgandir?

Muattar uning rangi quv o'chishini, loaqal gangib qolishini kutgan edi, biroq Muhayyo boshini bir tomonga qiyshaytir- ganicha kulimsiradi.

- Unaqa boMsa meni yulgani kelgandirsiz-da?Muattar biroz hayron boidi.- Anvarjon mening to'g'rimda hech narsa demaganmi-

dilar?- Degan edilar... - dedi Muhayyo hamon kulimsirab.

Uning bunchalik beg‘amligi Muattarga biroz malol kelganday bo'ldi.

- Anvar meni olmaganligiga sizni shunchalik ishontir- ganmi?

Muhayyo yerga qarab og‘irligini boshqa oyog‘iga soldi.- Yolq, Anvar sizni olmasligiga meni ishontirgani yo‘q,

siz unga tegmasligingizga o‘zim ishonaman.Muattar og‘zini ochmasdan kuldi.- Tegmasligingizni so‘rayman, deng!- Yo'q, tegmasligingizga ishonaman!Muattar hayron bo‘ldi.- Sabab°Muhayyo bir-ikki og‘ir rostlaganidan keyin dedi:- Anvar sizni qo'yib menga intilishi sizning izzat-nafsin-

gizga tegadi. siz buni kechirolmaysiz, hech bir qiz kechirol- mavdi!

Muattar unga «balosan-ки» deganday yalt ctib qaradi.Bu orada Hakimjon bilan Muborakxonim anglashilmov-

chilikni Muhayyo istaganicha tinch-totuvlik bilan bartaraf qilib shu tomonga siljishdi.

Muborakxonim bu yerga kelganidan keyin bir necha kun qizi bilan gaplashmadi, lekin biigadaga oshpazlik qilib, bo‘sh vaqtlarida paxta terib yurdi. Bundan xabar topgan bir muxbir «Yurak amri bilan* degan xabarda Muborakxonimni xolp maqtaganidan keyin xo‘jalik ona-bolaga birovning hovlisidan joy berdi. Shu bilan ona-bola gaplashib keldi. Muhayyo mehmonlarni shu hovliga olib bordi. Hovli juda bahavo, kcchasi ham xushman/ara joy ekan. so'rida ne mahalgacha gaplashib o‘tirishdi.

54

Muborakxonim Muattarning nima maqsadda kelganini bilmay, Marg‘ubaning o‘gay qizi ekanini eshilib Anvardan so‘z ochdi:

- Suxsurday yigit, lekin aqli yo‘q.Muhayyo so‘zning borishini ko‘rib, choy keltirish bahonasi

bilan o‘choq boshiga ketdi. Muborakxonim erkinlik sezib ochiqroq gapirdi:

- Mana, sizga o‘xshagan qizga nasibasi qo‘shilsa aqli tezroq kirar edi.

Muattar o‘ng‘aysizlandi.- Mening nasibam boshqa bir yigitning nasibasiga qo‘shi-

ladigan.Uning ochiqligi Muborakxonimga yoqmadi, ichida: «Beti

qattiq qiz ekan», deb boshqa so‘z qotmadi. Bir chekkada yonboshlab oppoq sochini barmoqlari bilan tarab yotgan Hakimjon Muattarga ko‘z qisib dedi:

Bizning Muhavyoxon ham aqlsizgina qiz edi, tezroq aql kirsin deb nasibasini aqlii bir bolaning nasibasiga qo'shgan edik, oqibati ko‘nglidagiday bolib chiqmadi.

Muhayyoni Salimjonga bo‘lishishda ko'proq Muborak­xonim shoshilgan edi, shuning uchun Hakimjonning bu pichingi jon-jonidan o4ib ketdi-yu o‘pkasini tutolmadi.

- Men bolamga yomonlikni ravo ko‘rib o'sha ishni qilgan emasman, peshona ekan! - dedi va Muattarga arz qildi: - Qiz olmagan yigitga tegishi to‘gfcrimi?

Muattar nima deyishini bilmay Hakimjonga qaradi. Hakim­jon ko‘kragini yostiqdan ko'tardi.

~ Xo*p, Muhayyoga «undoq cni.is, bundoq», deb vana aql o‘rgaiamizmi? Qaysi vuzimiz bilan aql o‘rgatmoqchi boMamiz?

Muborakxonimning jahli chiqib ketdi.~ 0 ‘/iga tashlab qo‘yamizmi boMmasa!~ Ha, o‘ziga tashlab qo‘vamiz, ovziga tashlab qo‘yishi-

miz kerak! Qaldirg‘och bolasini uehirma qilganida bo'ynidanl ish lab uchmaydi.

Muborakxonim yu/ini teskari o‘girib to ng illadi~ Ha, sizga bunaqa narsalar hech gap cmas!- To‘g‘ ri." hech gap с mas! Olamga cshigmgi/ning tii-

qishidan qaramasangiz sizga ham hech gap bolmas edi. Men55

olamni ko‘rganimdan, olamga o4 qo'vgan, olamni go‘dakday bag^riga bosib halokatdan qutqargan odamlarni, bitta odamning qalbidan tortib butun olamni dahshatga solgan voqealarni ko^ganman! Bularni ko4rib ehtimol ko‘zim qa- mashgandir, shuning uchun sizni dahshatga solgan narsa menga o‘yinchoq boMib ko‘rinarL Qiz olmagan yigit, yigitga tegmagan qiz... Nainki inson insonga faqat shu ko‘z bilan qarasa? Qiz, yngit... lnsonning o‘zi qayoqda qoldi?

Muhayyo choy olib keldi, chol va kampirning xomush o‘tirganini ko'rib Muattarga qaradi. Muattar: «Charchashgan, dam olishsin», deb Muhayyoni ko‘chaga taklif qildi.

Ko‘cha jimjit, allaqayerda radio xirillar edi. Ikkovi nari- roqdagi kattakon darvoza tepasidagi yorug* chirog* shu’lasi doirasida nari-beri yurib uzoq gaplashishdi. Muattar hozir Hakimjon bilan Muborakxonim o‘rtasida bo‘lib o‘tgan gap- larni gapirib berdi. Muhayyo bir suyundi, bir qayg‘uda qoldi. Shu munosabat bilan Muhayyo boshdan kechirganlarini ” erga tegib, bir olimdan qolganini, Murod Ali domla o‘lim changalidan tortib olganini, Anvar bilan qanday tanishganini, Marg‘ubaning qilmish-qidirmishlarini goh kulib, goh viglab gapirib berdi. Muhayyo shunchalik ochiq gaplashgani uchun Muattar ham hech narsani yashirmadi, uning haqida Margluba nimalar deganini, Anvarga bolgan munosabatini, bu yerga nima uchun kelganini ochiq aytdi.

— Yig'lamang, Muhayyoxon! - dedi,- hammasi esdan chiqadi. Sizlarga qoMimdan keladigan yordamimni ayamay- man! Yigloqi bolmang.

Muhayyo darrov kovz yoshini artdi va jilmavdi.— Yo‘q, Muattarxon, men yigMoqi emasman, sizga yig'lab

berdim-da! Yosh bola yiqilsa-yu atrofida hech kim bolmasa o'rnidan turib ketaveradi, biron mehribonini ko‘rib qolsa o‘shanga yigMab beradi. Shunga o‘xshab men ham... Rahmat, Muattarxon!

Muattar uning shodlikdan uchqun sochib turgan ko‘/lariga qaradi va burnini burniga ishqaguday bolib:

— Muncha ham tiling biyron bo‘Imasa? — dedi va Muhayyoni mehr bilan bag'riga bosdi.

56

Muattar bu yerga kelib ko4zlaganidan ortiqroq narsani biidi, yoshlar tashkilcXida Rahimjon tayiniagan Naimjon degan yigit bilan gaplashishga ehtiyoj qolmadi, ertalabki avtobusda jo‘naydigan boldi. Uni avtobusga Muhayyo kuzatib chiqdi.

TULKI TUMSHUG4IDAN...

Muattar qishloqdan ta’bi ochilib qaytdi, avtobus institut oldida to‘xtaganida ichkariga kirib Anvarning ishxonasini so‘radi, u bilan gaplashgisi keldi.

Muattar borganda Anvar uzun mashina yuvayotgan ekan, unga bir qaradi-yu, ishini qilaverdi.

- Salom! ~ dedi Muattar.Anvar shlangni tashlab suvni to‘xtatdi, qoli hoi boMgani

uchun so'rashgani tirsagini tutdi.- Ammam yuborgandirlar? — dedi qovog‘ini solib.Muattar qoshini chimirdi.~~ Ammangiz yuborsalar kelmas edim, o‘zim kcldim!~ Xush kelibsiz! — dedi Anvar «yana nima deyishim

kerak», degan ohangda.Muattar xijolat bo'ldi.~~ Men bilan to4g‘rilikcha gaplashavcring, Anvarjon, o\sha

xatda yozgan gapim gap, men crga tegadigan boMsam dallol kerak cnias! Ammangizni butun vujudim bilan vomon ko‘raman!

Anvarning chehrasi ochilib ketdi. Muattarni bostirmaga taklil qildi, kursi qo4yib berdi, borib oqsoq cholning qaynab turgan qora choynagidan choy damlab keldi. Biroz jim qolishdi. Anvar undan solz kutib jilniaydi. Muattar ham jilmaydi.

~~ Muhayyodan salom... Men hozir qishloqdan kelyap- man, - dedi Muattar va uning hayron bolganim ko'rib izoh berdi: - Bir ish bilan borgan edim, Muhayyoxonni ko‘rib hayron qoldim. Muborakxonim, Hakimjon aka ham o\sha Verda ekan.

Anvar Muhayyodan xat olib turgani uchun uning ahvoli- dan xabardur, onasi Muborakxonim o‘sha ycrda ekanini ham bilar edi, biroq dam olish uyiga kelgan otasi Hakimjon u yerda nima qilib vurganiga hayron bo‘ldi, ammo uning nima

57

uchun borganidan ko‘ra, nimalar deganiga qiziqdi. U hatto uning nimaga ilhaq boMayotganini fahmlab, Muhayyoning birinchi turmushi xususida Hakimjonning Muborakxonimga qilgan pichingini aytdi.

Anvar qoniqmadi.— Yana nima dedi? Yo ‘q, mening to‘g£rimda, yo'q,

Muhayyo ikkovimiz haqimizda nima dedi?Muattar uning nima demoqchi bo'lib dovdirayotganini

fahmladi.— Bir-birlaringni yaxshi ko'rishlaringni yaxshi bilar ekan.— Shunaqami! — dedi Anvar hovliqib. — Nimadan bil-

dingiz? 0 ‘zi aytdimi?Muattar kuldi.— Muhayyoni shunaqa yaxshi ko‘rasizmi?Anvar yerga qaradi.— Men yaxshi ko‘rish nima ekanini hali bilmayman, lekin

Muhayyoga, Muhayyo degan insonga juda-juda muhtojman. Butkul yetim bo‘lganim, xafa boMgan pavtlarimda yuragimni kimga bo‘shatishimni bilmaganim uchun bu gapni aytayotganim yo*q. Otam jon bergan damda ammam ko‘zimga xarob, xunuk ko‘ringan, o‘zim ojiz, notavon bo'lib qolgan edim. Muhayyo bor joyda olam kovzimga chirovli, obod ko'rinib qoldi, o‘zimni har ishga qodir sezaman.

— Mana shu muhabbat bo‘lsa kerak, - dedi Muattar. ~ Muhabbat chaqmoqday ko‘ngildagi har qanday qora bulutni ham tilka-pora qiladi deyishadi.

— Yo‘q! — dedi Anvar, — agar shu muhabbat bo4lsa, muhabbat chaqmoqqina emas, odamga olxshaydi: tug‘ilganda bir parcha go'sht boMadi, keyin ko‘zini ochadi, keyin kuldirgich paydo qilib iljayadi, keyin til chiqarib har kuni yangi bir gap aytadi...

Ikkovi uzoq jim qolgandan keyin Muattar so‘z boshlab ikkovining bunaqa «sen unda zor, men bunda zor bo‘lib yurishni, Marg'ubaning fitna-fasodiga oziq bo'lishini, shaharda bunaqa odam bitta Margkuba deb qarash xato ekanini aytib, modomiki, jiddiy monelik yowq ekan, tczroq qovushishni maslahat qildi va bu haqda qo‘lidan keladigan yordamini ayamaslikka so z berdi.

Anvar kuldi.

58

- Siz meni yo‘lga solmoqchisiz shekilli, meni yo‘lga solishning hojati yo‘q, o‘zim tayyorman, siz Muhayyoni yo‘lga soling!

Muattar ham kuldi.- Muhayyo ham shunaqa deyapti! Xo ‘p, ikkovlaring ham

tayyor boMsalaring, tolyga nima to‘sqinchilik qiladi?- Eng birinchi to‘siq — boshpana yo‘qligi, — dedi Anvar. —

Undan tashqari, ikkovimiz ham stipendiya olmaymiz, mayib yo ishdan qolgan odamlarga o‘xshab kunimiz pensiyaga qoladimi? Boshpana bilan biroz pul to‘g‘risida Marg‘uba opangizni insofga keltirish mumkin bo‘lsa edi! Mayli, bizga avtomobil ham, taqinchoqlar ham kerak emas, hammasini olsin-u o‘zining hovlisiga ko‘chib ketsin! Hovlisini ijaraga qo‘ygan. Mayli, bizga kassadagi pulning yarmini bera qolsin!

Muattar uzoq o‘ylaganidan keyin shu ishga urinib ko‘rishni bo‘yniga olib, Anvar bilan xayiiashdi.

Marg'uba Anvarning alohida hujra olganini eshitgan edi, Muattarning kechasi kelmaganiga, tushga yaqin, yana kechikib kirib kelganiga o ‘zicha ma’no berdi-da, shodlikdan o‘zini vo‘qotguday bo‘lib, uning peshonasidan qariyb tizzasigacha o‘pdi: yo yuzidan, yo ko^laridan, liar bir harakati-yu tovushi va bir-biriga qovushmaydigan bo‘lsa ham har bir solzidan o‘zining gumonini tasdiqlovchi alomatlar qidirdi, topdi. Muattar uning nima xayolga borganini bilib iehida kuldi, lekin shashtini qayiarmav qo‘ya qoldi. Marg‘uba oshxonaga kirib jiz-biz boshladi, lekin ovqat pishguncha biron oln marta chiqdi, har safar Anvarning xususida o'lgan kechaning butun tafsilotini bilgisi kelib Muattarni titkilar edi.

~ Bu yctimcha goMgina narsa edi, gapini nimadan boshladi?

Muattar «bu ahmoq nega meni shunaqa rasvo qiz deb o‘yIaydi», deb g'azabi keisa ham o'ylagan bolib yuzini bilagi bilan to'sdi.

- Boring, shunaqa narsalarni so‘raydimi kishi!..- Xokp, xo‘p, so‘ramayman,~ dedi Margkuba va oshxonaga

kirib ketdi, hayal o‘lmay yana chiqdi.- Shunaqa bolishini o'zim bilgan edim, seni shunmg uchun yuborgan edim-da!

Muattar g'azabidan olov bo*lib ketdi, lekin indamadi, yerga qaradi.

59

Marg‘uba yana oshxonaga kirib ketdi, hayal оЧтау tuxum bilan qo\airilgan qiyma olib chiqdi.

— Yoshlarning ishi shu-da, ro‘zasini shalg‘om bilan ham ochaveradi! Shundoq ekan, bu yoqqa kelmaysizlarmi, men yaxshi ovqatlar yegizib sim karavotga tizza bo‘yi joy solib bermaymanmi!

Muattar gapini o‘z maqsadiga tomon burgani qulaylik tug‘ilib qolganini sezib:

— Sizdan Anvarning ko'ngli qolgan, juda-juda qolgan! — dedi.

Marg'ubaning rangi bir tarzi bo'ldi.— Qolgan bo'lsa qolgandir, men unga zig'ircha ham

yomonlik ravo ko'rganim yo'q, nima qilgan boMsam kuyganimdan qilganman, yana topishib ketamiz...

Muattar yolg‘ondan chuqur xo‘rsindi.— Topishadigan afti yo‘q! Oriyati kuchli yigit-da, darbadar

qilib qo'yganingiz jon-jonidan o4ib ketgan ekan. Hovlini hukumatga topshirib, boshqa joy so‘ramoqchi. Sizni o‘z uyiga ko‘chib ketsin devapti.

Anvar otasining vasiyatiga amal qilib Muattarni oladigan bolsa Marg4ibaning vasiyligi o"z-olzidan chippakka chiqar, hamma meros Anvarning okz ixtiyorida boMib qolar edi, shuning uchun Marg‘ubaning rangi quv o‘chib yig‘ini boshladi.

— Shu ekan-da, hammamiz bir joylik bo‘lamiz, dadang ikkovimiz xizmatlaringni qilamiz, deb umid qilgan edik. U uy oklgur eshigidan kirsam tumshug‘i betga tegadi. Qarigan chog‘imizda bizni xor qilar ekansizlar-da...

Muattar qattiq o‘ylagan bolib qoshini chimirdi, lunjlarini shishirdi, birozdan keyin dedi:

— Anvarning bu niyaiiga, albatta, men ham rozi emas- man!.. Biz to‘vni bahorga chiqib qiladigan boMdik. Ungacha biron kor-hol qilib qokymasin desangiz Anvar bilan yarashing. 0 ‘zim yarashtirib qo‘vaman.

Margluba bunday gapni kutmagani uchun shoshib qoldi.— Jon koshki edi!— Ana undan keyin, — dedi Muattar, - ikkita uyni vasatib

Anvarni ко chirtirib keling! Anvar sizning qanotingjz oslida bo4Isa men ham xotirjarn bo‘lib keiaman.

60

- Mayli, ikkita uy nima ekan, hammasi o‘shaniki-ku! Biz xizmatidagi odammiz, o‘tgan ishga salovat deb ikki og‘iz shirin so‘zini ayamasa bas...

- Ha, aytganday, - dedi Muattar uning so‘zini bo‘lib, - o‘zingiz bilasiz, bu zamonda ro‘zg‘or sotib olishdan mushkulroq ish yo‘q, pulni belga tugib yurib uchraganda tappa bosmasa bolmaydi. Shuning uchun o‘sha kassadagi pulning kam deganda yarmini Anvarning cho*ntagiga solib qo‘ying.

Marg‘ubaning ko‘zlari chanog‘idan chiqib ketguday boldi.- Shuncha pulni-ya? Yosh narsa...- Yosh bo‘lib aroq ichmasa, papiros chekmasa, xotin-

xalajning oldidan paranji yopinib o‘tsa... nima qibdi?Marg'uba nochor ahvolda qolgan bo£lsa ham bunga rozi

bo‘lgani yuragi dov bermadi.“ Muattarxon, shu ishni Anvar ikkovimiz qilsak bolmas-

mikin?~ Qiziqsiz-a! — dedi Muattar, — sizni ko'chama-ko‘cha

olib yuradimi? Yo boMmasa mol topilganda ustiga to‘ppisini tashlab sizni qidiradimi? Sizga nima, erkak bolsa o‘zi qilsin!

Marg‘uba boshiga qolqqisdan yog'ilgan bu falokatlardan gangib qoldi, o‘zini o‘nglagani va durustroq o'vlab ko'rgani fursat 0‘g‘irlash uchun stolni yig'ishlirib chiqib ketdi. Uning biron og‘iz qarshi so‘z aytmagani dabdurustdan va osonlikcha bo‘lmasa ham, har nechuk, rozi boMishini ko‘rsatib turar edi. Muattar o‘zining bunchalik uddaburro chiqqaniga hayron bo'lib, ichida yelkasiga qoqib qo'ydi.

Biron yarim soatdan keyin Marg4iba baland poshnasi orqaroqqa ketgan amirkon tuflisini, qariyb iehak-chovog‘i ko‘ringuday harir ko'ylagini, chamandagul do‘ppisini kiyib, pardo/ qilib chiqdi, aflidan o‘ylab-o‘ylab Anvar bilan yarashgam bor ishga qaror qilgan edi. Muattar avval borib Anvarni vo Iga sol ish, yarashgani ko‘ndirish kerak ekan ini aytib, bu ishni ertaga qo'ydi. Lrtasiga Muattar Anvarning oldiga borib, Marg4iba bilan ikki orada bo‘lgan savdoni u>*la-to kis gapirib beidi. Anvar cho‘chib koV.larini katta ochdi, og ir-og ir kiprik qoqdi.

- О Чю ‘, boplabsiz-ku! Lekin aldash qanaqa bolar ekan!~ Ammangi/ tulkilik qilniloqchi edi, lekin tumshug idan

ilingani yaxshi boldi!

Muattar Anvar bilan gapni bir joyga qo‘yganidan keyin borib Marg'ubadan suyunchi oldi va yarashishning vaqtini, o'rnini aytdi.

0 4sha kuni kechki payt belgilangan soatda davlat bankining binosi oldiga park tomondan Marg‘uba bilan Muattar, sirk tomondan Anvar kelib, kattakon akatsiya soyasida uchrashuv va sulh marosimi bo4ldi. Marg‘uba avval yigMab uning yelkasiga osildi, keyin dashnom berdi.

— Axir shu ish-ku shundoq bo4lar ekan, nima qilar eding meni kuydirib! - dedi. Ikkovini quchoqlab: - Buni qara, har tola sochining ta’rifi bitta kitob bo4ladi-ya!

Anvar beixtiyor Muattarning sochiga qaradi.Muattar payt poylab qosh va ko‘z imosi bilan «ammangga

uzr ayt» demoqcni bo‘lgan edi. Anvar buni «kassadan gapir» degan ma’noda tushundi-dar bo‘ynini qashib:

— Endi bu yog‘i nima boMadi* — dedi.— Bu yog‘i nima bo‘lar edi, — dedi Marg‘uba bularni

kassaga boshlab, — to‘yning harakatini qilaveramiz.Tegishli qog‘ozlarga Anvar ikkovi qol qo4yganidan keyin

Marg4uba pulni sanadi-da, Anvarning qo4yin cho‘ntagiga o4z qoii bilan solib qo‘ydi.

Anvar xuddi qolyniga yarim putlik tosh solinganday bir tomonga qiyshayib, Muattarga qaradi. Muattar uning biron o4rinsiz gap aytib qo‘yishidan eho‘chir edi, shuning uchun kassadan chiqilgach, Marg‘uba qahvaxonaga kirib biron piyoladan qahva ichishni taklif qilganda shaharda ishi borligini aytib ko'nmadi.

Marg‘uba uyni yasatib qo4yadigan, Anvar ertaga tushdan keyin ko‘chib keladigan bo‘ldi.

Endi Muattar iloji bo‘lsa bugun, yo‘q, ertaga kechga qolmay shahardan chiqib ketishi kerak, chunki ertaga Anvar ko'chib keladi-yu kechasi qoladigan bo‘lsa butun sir fosh bo‘lar edi.

Muatlar ertasiga ertalab Marg‘uba bilan «to4y kun- larigacha» xayrlashdi. Kechqurun uni Anvar aeroportga kuzatib chiqdi. Shu yerda ikkovi gapni bir joyga qo‘ydi.

Muattarning fikricha bularning to'yi mumkin qadar tezroq boMishi kerak, chunki to4y uzoqqa cho‘zilsa biron sabab bilan makr-hiyla fosh bo4lib, Margluba yana alam ustida kutilmagan

62

mojarolar boshlab yiiborishi, buning oqibatida xunuk gaplar boMishi mumkin edi. Anvar uning fikrini ma’qulladi va to‘ydan uch-to‘rt kun burunroq kelib tayyorgarlik ishlariga bosh bo‘lishini so'radi, chunki Marg‘ubaning qutqulari orqasida Anvardan xafa bo‘lib yurgan qarindoshlar ichida bu vazifani zimmasiga oladigan odam chiqmasligi mumkin edi.

Muattar uning iltimosini bajonidil qabu! qildi, talabalar paxtadan qaytishiga yetib kelgani va’da berdi, telegramma yuboradigan bo‘lib, mehmonxonadan nomer olib qo‘yishni so‘radi.

SOVCHILAR

Anvar Muattarni kuzatgan kuni ertasiga azonda g‘iril- laganicha tumanga chiqib bordi, Muborakxonimdan ibo qilib Muhayyo bilan dalada ko‘rishdi, yonma-yon paxta lergan bolib, Muattar bilan ikki orada bo‘lgan hamma gapni, uning to‘y tolg‘risidagi fikr-mulohazalarini to‘liq aytib berdi. fkkovi bemalol gaplashaversa ham boklar ekan, Hakimjon bilan Muborakxonim bu to‘g‘rida ochiqchasiga gaplashgan, qancha g‘urbat, qancha ko‘z yoshidan keyin Muborakxonim taqdirga tan bergan ekan: Hakimjonni kuzatishda «hozirgi yoshlar», «peshona» degan gaplarni aytibdi. Lekin uning bir qancha shanlari bolib, bularning eng birinchisi Muhavyoga sovchi \oiborilishi ekan. Hali bu shartlarni eshitmasdan turib, bular­ning har biri Anvaming ko‘ziga togv bo'lib ko'rindi.

Anvaming birdan-bir umidi Muattar, qolaversa. gapdon Naimjon edi.

Anvar shu kechasi Naimjonning yotog'ida yotib qoldi, unga hamma gapni aylib berdi. Naimjon Muattar bilan Hakimjondan g‘oyat xursand bo‘Idi, to‘vga tayyorgarlik ishiga Muattarxon bosh bo‘Isa, to‘yga okzi bosh bo'lishini va da qildi.

Anvar har jihatdan xotirjam bolib shaharga qaytdi.Marg‘uba uning vaqti choqligi, jonsarak bo lib qolganini

ко1 rib hali (dan to‘v harakatida vuribdi, deb xursand bo‘hb, unga har kuni goh noWat, bchi. goh qa/.i solib osh qilibbcrar edi.

Yanagi hal'taning oxirlarida talabalar paxtadan qaytishdi. Shu kunlarda Muattardan telegramma keldi. Anvar meh-

63

monxonadan nomerolib, uni kutib olgani aeroportga Naim- jon bilan chiqdi. Uchovi mehmonxonada o‘tirib to‘y reja- sini tuzmoqchi boMishgan edi, bu reja kokp jihatdan Hakim- jon, ayniqsa, Muborakxonimga bog‘liq boMganidan ikkovi- ning ishtirokida tuzish kerak bolib qoldi. Bundan tashqari, Muattar bilan Naimjon sovchilikka borib Muborakxonim- ning eng birinchi shartini bajarishi, qolganlarini ham eshitishi kerak edi.

Muborakxonim bularni yosh demay sovchi o'rnida izzat- ikrom bilan qarshi oldi: lekin to‘ydan gap ochishi bilan ikkovini bir cho^qishda garang qilib qolydi:

- Murod Alining yili o4masdan to‘y nimasi? — dedi. Bular shuni o'ylashmagan ekan, ikkovi bir-biriga qarab hayron boiib qoldi. Xayrivat, Naimjon botirlik qildi.

— Yo lq, xola, to‘y to‘g‘risida so‘z boiishi mumkin emas, biz nikoh ro'yxatidan o4ib qo‘yish tolgvrisida gapirayotibmiz. Ikkovi yosh, bir institutda o'qiydi, tolygacha ko'rishmanglar, deb bo‘lmaydi... Shaharda Marg‘uba bittamikan, biri boMmasa bin ikkovini gap qilishi, bo‘lmag4ir gaplar tarqatishi mumkin. Ikkovi nikohini qayd ettirib qocysa yo‘rig‘i boshqa...

Muborakxonim okylab turib vana avnidi.— Yo‘q, bular nikohdan o‘tsa-o4masa ikkovini Marg‘uba

tinch qokymaydi, ilon bo‘lib ehaqaveradi. Tegishli idoralar tilini tivib qo'yishsin!

Bu safar Muattar gap boshladi:— Bu yogSdan xotirjam boMing, xola, idoraning hojati

vo'q, dadamga aytib qoWdirvoraman desam - har qanaqa ilon ham iniga kirib ketadi!

Muborakxonim yalt etib Muattarga qaradi, lining vuzidagi qat’iyatni ko‘rib so‘ziga ishondi va nikohga ro/.ilik berdi.

Ish bunaqasiga aylangandan keyin u yog‘i juda oson kolri- nib qolgan edi, biroq gap aylanib yangidan-yangi qiyinchi- liklar vujudga kela boshladi.

Xo‘p, nikohdanam o4ishdi. Shu kuni kechqurun ikkovi besh- o‘nta o‘rtog‘ini ehaqirib, o'rtaga bir choynak choy qo‘yib, shu ish shundoq bo'lganini malum qilish kerakmi, yo'qmi'’ Kerak bo‘lsa odam qayerga chaqiriladi? Anvar o1/ uyiga ehaqirolmaydi, ehunki uyi ajdaho og‘zini oehib yotgan quduqdagi gap Bir yerga chaqirgani Muborakxonim ko’nmadi. .Odamlar nima

64

deydi?» deb o‘zining eski andishasini pesh qildi. Birdan-bir joy yoshlar qahvaxonasi edi. Bunga Muborakxonim ham rozi bo‘ldi, lekin xo4rligi kelib xo‘p yig‘ladi.

- Qizginamning peshonasi sho‘r bolmasa kuni qashshoq talabalar choy ichadigan qahvaxonaga qolarmidi! - dedi.

Undan keyin yana ham mushkulroq muammo yuzaga keldi: 0‘tirishdan keyin kelin bilan kuyov qayoqqa boradi, yaqin yor-do‘stlari ikkovini qayoqqa kuzatib qo'yishadi? Bu to‘g‘rida ham o‘ylab-o‘ylab mehmonxonadan ikki xonalik nomer olishga qaror berishdi. Muborakxonim bunga ham rozi bo‘ldi, lekin yana yig‘ladi.

- Shu umid bilan qiz o‘stirganmidim!.. Darbadar boMsin deb kechalari uyqumni harom qilganmidim!..

- Xolajon, — dedi Naimjon o‘pkalab, — shunday xayrla- shish ustida ham yig‘laydimi kishi! O'zingiz tushungan, uncha- muncha ham emas, davlat omonat kassasida ishlaydigan ayolsiz! Shunday bo‘lgandan keyin o'ylashingiz kerak: Muhay- voxon suygan yigitiga tegyapti!

Muborakxonim naridan-beri ko‘z yoshini artdi-da, uyga kirib ketdi; hayal o‘tmay jilmayib sovchilarga pishlagich olib chiqdi: beqasam io 'an l Naimjonning, bir kiyimlik atlasni Muatiarning oldiga qo'ydi.

YOSHLAR QAHVAXONASI

Nikohdan o4ish payshanba: o‘iirish juma kuniga belgilandi. Naimjon qahvaxonaga borib, shu kuni kech soat oln birga o‘n ikki kishiga stol buyurib keldi.

Muattar Anvarni magazinma-magazin olib yurib qora kosium* qora tufli, oq ko‘y!ak, galstuk olib berdi.

Ikkovi shu kuni kcchqurun qo‘l ushlashib, uyga xandon- xushon kirib borishdi - Marg‘uba bularni ko‘rib o'lqizgani joy topolmay qoldi, er-xolin ikki shaharda tunslii «shunaqa bo‘lidi» degan so‘zida har xil qochirma, hazil-mutoyiba qildi. hijmn hriqidagi sho’rlardan bir-ikk, sa.r o4,.d, bulam.ng kcchqurun leatrga borish n.yat, borl.gm. csh.Ub, darrov ovqa. qildi. Ovqat vaqtida Muattar um g allalga sol.sh uchun Anvarning oyog‘ini sckin bosib.

— Mana, opa, hammamiz ham qutuldik, Muhayyo erga tegayotgan emish, bugun toky, ~ dedi.

Anvar bu nayrangga olzidan bir nima qo‘shmoqchi bo4lib:— Tag'in tokyiga borib yurmang! — dedi.Marg'ubaning jig'ibiyroni chiqdi.— Voy, men nega borar ekanman! Azasiga aytsa, chop-

qillab boraman! Hu to‘yidan tobuti chiqsin!Anvar unga xo‘mrayib qaradi.— Birovning bolasini qarg‘amang!..Muattar Anvarning biqiniga turtib zo‘rg‘a to‘xtatdi. Mar-

g‘uba qo'lidagi piyolani taq etib stolga qo'ydi.— Bilaman, sening kokngling hali ham o‘shanda! — dedi

yig4amsirab, — qiz kokr qiladi-ya, noshukr, qiz ko‘r qiladi!..Anvar ishning pachavasini chiqarib qo‘yishidan qo‘rqib,

Muattar uni tezroq olib ketish harakatiga tushib qoldi. Anvar yangi sotib olingan kiyim-boshini kiydi. Marg‘uba unga yangi ro‘molcha berib, qutlugk boMsin qildi. Anvar hozirgina o‘tgan ikki oradagi tundlikka butkul barham bermoqchi bo‘lib yol- g‘ondan:

— Yuring, amma, oVinga olib boraylik, - dedi.Marg'uba suyunib ketdi.— Umrlaringdan baraka topinglar! — dedi va kiyingani

narigi uyga kirib ketdi.Anvar ranei o'chib Muattarea qaradi, Muattar xunob

boidi.— Sizga kim qo‘yibdi, tek o‘tirsangiz bolmaydimi! Endi

to4g‘irlang, «sizga to‘g‘ri kelmaydigan o‘yin ~ balet» dcng!Marg'uba kiyinib chiqqanda Anvar xatosini to4g‘riIa-

moqchi boMib undan battarroq xato qilib qo‘ydi:— Lekin, amma, sizga tokg‘ri kelmaydigan o'yin - balet,

erkak kishi qip-yalang;och xotinni kaftiga qo‘yib chiqadi!Xayriyat, Marg‘uba «bunaqa ekan sizlar nima uchun bora-

yotibsizlar, Muattar nega boryapti* degani ulgurmadi, ikkovi chiqib ketdi.

Shunday qilib yoshlar qahvaxonasida boladigan kichkina o4irishga hammayoq taxt: odamlar aytildi, stollar yasatildi, Marg‘ubani gkaflatga solib, bu yoqdan ham xotirjam bolindr

Kelin bilan kuyov, xizmatdagi Muattar bilan Naimjon belgilangan vaqtdan xiyla oldinroq kelib mehmonlarni kutishdi

66

Biroq mehmonga o‘n ikki kishi aytilgan bo‘lsa ham Naimjon hol-baqudrat sovg‘a-salom ko‘tarib kelgan tanish talabalardan o‘n oltitasini sanab u yog‘iga adashib ketdi. Ularning ustiga institut badiiy havaskorlaridan sakkizta sozanda, xonanda kirib kelishdi. Naimjon abjirlik qilib yana bir qancha stol buyurdi. Nihoyat, mehmonlar turli noz-ne’matlar, rang-barang sharbat shishalari, anvoyi gullar bilan zeb berilgan stollarga o‘tirishdi. Naimjon marosimni ochib, «Bu o‘tirish katta to‘yning de- bochasi», dedi va kelin bilan kuyovga yaxshi tilaklar tiladi. Sozanda va xonandalar bir juft yalla qilib, navbat raqsga kelganda o‘tirishni tashqariga — qahvaxonaning sahniga ko‘chi- risli zarurati tug‘ilib qoldi. Talabalar birpasda stollarni olib chiqishdi. Birozdan keyin musiqa sadolari yangrab, ichkaridan chiqqan kelin bilan kuyovni rang-barang pistonlar sochib, lentalar otib, chapak va olqish sadolari bilan qarshi olindi. Hamma o'tirgandan keyin qo‘sh childirma gijbakabangni boshlab yubordi, yana odam yig‘ildi.

Childirma maqomiga yo‘rg‘alab, kift qoqib, stollarni oralab yurgan io‘rt qiz birin-ketin kelin bilan kuyovning ro‘parasiga kelib, qoMlaridagi guldastalarni ta’zim bilan ikkoviga tutishdi, yer tepinib yana stollarni oralab yo‘rg‘alab ketishdi. Ora- sirada birov she’r o‘qib, birov so‘z bilan, birov qiziqehilik qilib kelin bilan kuyovni tabriklar edi.

Kichkina o‘tirish deb boshlangan ish hayal o'tmay tuppa- tuzuk to‘yga aylandi ketdi. Yigitlar, qizlar qahvaxonaning sahnida, harakat to'xtab qolgan katta ko‘cha va uning naryog‘idagi xiyobonda o4ynashai\ navbatma-navbai asluila, yalla avlishar edi.

Sahnadagi davraga Anvarning ustasi oqsoq chol toychoq ko’iarib kirdi, lapanglab - о‘упаЬ hammani xokp kuldirdi, keyin kelin bilan kuyov qarshisida to‘xtab toyehoqni baland ko‘iardi-da. hamma jim bo'lganda: <«Mcn o‘zim a vt о mob i list bo‘lsam ham bularga chavandoz o‘g‘il tilayman!»> dedi va loychoqni kelinga uzaidi. Qiyqiriq ~ chapak, kulgi ko‘tarildi.

Javlon qamoqdan chiqqanidan beri «о/cdlik uchun*> erta-yu kech ichib lentirab yurgan edi, bu kecha qayoqdandir kelayolib yoshlar qahvaxonasi oldida bolayotgan lomoshani ко'rib tolxiadi; qahvaxonaning sahnida o'ynayotgan qizlarni ko'rib mvali bu/ikli-yu yaqinroq bordi. Shu chocj qahvaxona

67

ichkarisidan hindcha kiyingan, ikki qoshining o‘rtasiga qop- qora xol qo'ygan xushqomat bir qiz chiqdi va sozandalarning zavq-shavq bilan chalayotgan hind maqomiga qo‘l tashladi va davrani bir aylanib to'rdagi stolda o4irgan kishilarga ta’zim qildi. Ko ‘ziga odamlar ikkita bo4ib ko‘rinayotgani uchun Javlon hindcha kiyingan qizga kafti bilan chap ko‘zini berkitib o4ng ko'zi bilan qaradi. qarasa - Muattar! Javlon uning kelganidan bexabar edi. Muattar bu yerda nima qilib yuribdi, kimlarga ta’zim qildi? Javlon charchagan o‘ng ko‘zini kafti bilan berkitib chap ko'zi bilan qaradi: ne ko‘z bian ko‘rsinki, stolning o‘rta yerida Muhayyo, uning vonida Anvar so‘ppayib o‘tirar edi. Javlon hushyor tortib o‘zini orqaga tortdi, yugur- ganicha necha joyda yiqilib, emaklab uyiga vetib bordi-yu ko'rganlarini Marg‘ubaga aytib berdi. Marg‘uba don tiqilgan tovuqday bir tovush chiqardi-yu boshyalang — oyoqyalang qahvaxonaga qarab chopdi, kelib, sichqonni yaqinroq keltirib chang solmoqchi boMgan mushukday bir chekkada pisib turdi. Muattar goh bir oyog‘ining tovonini, goh birining uchini yerga urib, goh eshilib-buralib, goh to‘lglanib xo‘p o'ynadi. Keyin o‘vnaganicha borib Muhayyoni davraga tortdi. Chapak boiib ketdi. Hamma jim, kelinning o‘zbekchami, hindchami o‘ynashini kutar edi. Sozandalar imoga mahtal bo‘lib turishar edi. Shu payt bir juvon ichkaridan qora quti olib chiqib Muattarning qoMiga berdi. Muattar qutini stolning chekkasiga qo'yib, uning ichidan shoda-shoda marvarid olib Muhayyo- ning bo'yniga osdi, rang-barang qimmatbaho toshlar o'rna- tilgan taqinchoqlarni boshiga, ko'kragiga, bilak va barrnoq- lariga taqa boshladi. Marg‘uba yuragi hovliqib, odamlarning orqasidan yaqinroq kelib qora qutiga tikildi. 0 ‘sha! Xudo ursin agar, olsha qora quti! Muattarning ishorasi bilan sozan­dalar birinchi zarbni berganda Marg uba birdan dodlab yubordi-da, dodlaganicha o‘zini parkka urdi. Muattar qo'rqib ketdi va beixtivor Muhayyoning oldini to‘sdi. Muhayyo hay- ron boiib qoldi. Anvar yonida o'tirgan Naimjonga bir nima dedi - Naim darrov ornidan turib, parkka tomon yutfurdi. Park tomonidan Marg‘ubaning borgan sayin yiroqfashib borayotgan tovushi eshitilardi; «Voy-dod! Uyim kuydi! Bolam o'ldi!..»

68

Kimdir odamlarni tinchildi, davrani uzmaslikka, o‘yin- kulgini to‘xtatmaslikka tirishdi.

Biroq o4irishdan fayz ketdi. Odamlar tarqaladigan bo‘lib turganda Naimjon yetib keldi va kelin bilan kuyov nomidan hammaga minnatdorchilik bildirdi. Odamlar ketib boMgandan keyin Naimjon voqeani aytib berdi: Margluba dodlaganicha hovliga boribdi, qo‘ni-qo\shnisi yugurib chiqibdi. Marg'uba qaznoqdan bir banka kerosin olib chiqibdi-da, odamlarning hayhaylashiga qaramay yarmini Anvarning xonasiga, yarmidan ozrog‘ini mast uxlab yotgan Javlonga sepibdi, qolganini 0 ‘zining boshidan quyibdi-da, gugurt chaqib yuboribdi. Odamlar alangaga ko‘rpa, gilam, sholcha yopib zo‘rg‘a o'chirishibdi. Uyda hech narsaga ziyon yetmabdi. Faqat Marg'ubaning sochi, yuzi, qoli kuyibdi, xolos. Naimjon «Tez yordam» mashinasini chaqiribdi.

- Endi nima qilamiz? — dedi Anvar kolzlarini katta ochib.- Marg‘ubani «Tez yordam» m ash in as i albatta olib ketadi, —

dedi Naimjon, - Javlon mast, o‘zini u devordan bu devorga urib yuribdi. Men bir-ikkita xotinga tavinlab keldim, uylaringni tozalab qo'yishadi. Q\sha yerga boramiz.

Muhayyo nochor rozi bo‘ldi.Ular borganda eshik oldida «Tez yordam» rnashinasi turar

edi. Javlon Marg4ibani dasl koktarib mashinaga tiqar ekan, «Sharmanda qilding, saksovul!» dedi va eshikni taraqlatib vopdi-da, so‘kinib. gandiraklaganicha qorong4tlik qa'riga kirib ko'zdan g'oyib bo‘ldi.

Naimjon kelin bilan kuyovni ichkariga kirgi/ib vubordi. Javlonning qayoqqa ketganidan bexabar. undan xavotir olib harehtimolga qarshi kiraverishdagi kichkina uyga kirib divanga cho'zildi. Bu voqealar Muborakxonim bilan Hakimjonning qulog‘iga yetsa xavotir boMishmasin, deb Muattar ularni ogoh qilgani ketdi.

Bu orada long vonshib, odam odamni tamydigan bolib qoldi.Muattar yaxshiyam borgan ekan, er-xotin qalivavona

atrohda allaqanday sliovqin bo‘lganidan a/onda \abar lopib, Muborakxonim hozirgina mehmonxonaga borib kelgan, ikkovi hayron bo‘lib turgan ekan. Muattar bo'lgan voqeani bularga aytayotjL»an paytda birdau ko'cha eshigi taraqlab oehildi-yu, soehlari kuygan, yu/-ko‘/mi qtmim bosgan Marg‘uba otilib

69

kirdi. Uning aft-basharasi, vajohati qo‘rqinchli edi. Marg4iba Muattarga jinniday bir qaradi, «Ни bo‘ying uzilsin!..» deb bir o'shqirdi-yu tikka Muborakxonimga qarab yurdi, Hakimjon uni ushlagan edi, qoiidan chiqib ketdi-da, Muborakxonim- ning oyogi ostiga zarb bilan o‘zini tashladi.

— Quda, qizingizning, nevaralaringizning orzu-havasini ko'ring! Dunyodan ikki qo‘li bir tepa o4ib ketayotibman... Rahm qiling...

Hakimjon uni darrov ko‘tarib oldi, oyoqqa qo‘ygan edi, yana o‘zini yerga tashladi va Hakimjonning yog‘och oyog‘ini quchoqlab boshini uraverdi.

— Dod!.. Anvarjonning onasidan qolgan taqinchoqlar ichida meniki, o'zimniki ham bor edi, aytinglar, menikini berishsinL

Hakimjon uni yana verdan ko4arib oldi.— Qanaqa taqinchoq?Marg'uba yana crzini yerga tashlamoqchi boMdi.— Muhayyoxonning o‘zlari biladilar!Muborakxonim arang cfziga keldi.— Xo ‘p. bersin! Mening qizim taqinchoq taqib katta

bo'lgan emas.Muattar kelib Marg4tbani suyab oldi.— Faqat shumi. opa? — dedi. — Yuring, taqinchoqlarni

mana men olib beraman! Lekin hozir emas, tushdan keyin boring!

— Tushdan keyin ikkovimiz boramiz, — dedi Muborak­xonim, — ungacha bet-qo‘lingizni yuving, qolgan sochingizni tarang...

Marg'uba Muborakxonimga mung/ayib qaradi.Muattar ketdi. Hakimjonning ko‘z oldiga Marg‘ubaning

yoshlik - bevoshlik chogMari, ayniqsa, yengsiz kofta, tor shim kiyib kaltakesakday baqrayib turgani. pista chaqib po4- chog‘ini tuflar ekan, «Men taqdirning qo‘lida o‘yinchoqman», deb iljaygani keldi-da, vujudiga, Marg/ubaning qo‘li lekkan yog/och ovog'iga ham muz yugurganday boldi-yu, indamay ko‘chaga chiqib ketdi.

Muborakxonim bilan Marg‘uba tushdan keyin hovliga borishdi, Marg‘uba akasi vafot clgan uvning dcrazasi oldidan o’tishda ko'ngli o/gan bolib, birpas dcvorni ushlab qoldi.

70

Muborakxonim uni suyab dahlizga olib kirdi. Katta uyda mehmon ko‘p ekan, Margluba o‘zini ro‘paradagi uychaga urdi. Muborakxonim katta uyga kirganda g‘ovur bo‘lib ketdi. Oradan bir necha daqiqa o‘tgandan keyin, uychaga Muhayyo, Muattar, Naimjon, Muborakxonim va bir necha notanish voshlar kirib kelishdi, hamon yerga qarab o4irgan Marg‘ubani harchand qistab katta uyga kirgani unatisholmadi. Shundan keyin Muhayyo chiqib, qora qutini olib kirdi va qopqoglini ochib Marg‘ubani tizzasiga qo‘ydi.

— Mana, o‘zingizga qarashli taqinchoqlardan tashqari Anvarjonning onasi sizga atagan narsalar ham bor emish, hammasini oling! — dedi.

Marg‘uba taqinchoqlarni titib ko‘rgani odamlar chiqib keiishini kutar edi. Buni sezib hamma chiqib ketdi. Marg‘uba taqinchoqlarni darrov titkilab kolrdi, hamma narsa joyida, lekin quti yengilroq bo‘lib qolganday tuyuldi.

Marg‘uba qora qutini bag'riga bosib uvdan asta chiqdi va zinadan tushganidan keyin hech yoqqa qaramay yo‘rg‘a!ab qoldi. Anvar bilan Muhayyo uni derazadan Ko‘rib zinaga chiqqanida Marg‘uba ko‘cha eshigini ochgani qol uzatgan edi.

~ Amma, — dedi Anvar, — eshikni qattiq yopmang, qulflanib qoladi.

Marg‘uba orqasiga bir qaradi, chiqib eshikni sekin yopdi.

1968-yi!

71

^ H = E 0 .e = H :

Hikoyalar

ANOR

( О ‘tmishdan)

Uylar to‘la non, och-nahorim, bolam, Ariqlar to‘la suv, tashnai zorim, bolam.

Turobjon eshikdan hovliqib kirar ekan, qalami yaktagi- ning yengi zulfinga ilinib tirsakkacha yirtildi. Uning shashti qaytdi. Jo 4xori tuyayotgan xotini uning qolidagi tugunchani ko‘rib. kelisopni kelining ustiga qo‘ya chopti. Keli lapanglab ag‘anadi, chala tuyulgan jo lxori yerga to‘kildi.

Turobjon tugunchani orqasiga bekitib, tegishdi:— Akajon, degin!— Akajon! Jo-on aka!..— Nima berasan?— Umrimning yarmini beraman!..Turobjon tugunchani berdi. Xotini shu yerning o‘zida,

eshik oldida o‘tirib tugunchani ochdi-da, birdan bo^hashib ketdi va sekin boshini ko4arib eriga qaradi. 0 ‘z qilmishiga gerdayib turgan Turobjon uning ko‘zida jiqqa yosh ko‘rib:

— Nima ekanini bildingmi? — dedi. — Asalarining uyasi! Turgan-bitgani asal! Mana, mana, siqsang asal oqadi. Bunisi oq mum, harom emas - shimsa ham boMadi, chaynasa ham boMadi.

Xotin yengini tishlab bir nuqtaga qaraganicha qoldi.— Yo, qudratingdan, ishonmaydi-ya! - dedi Turobjon

keltirgan matosini titkilab, - mana, chaynab kolr! Ko‘rgin, boimasa innaykeyin degin...

Turobjon qizardi. L1 bir zamon betob o‘rtog‘ini yo‘qlab eltgan tarvuzini, bemaza chiqqan bo4sa kerak, sigirning oxurida ko‘rib shunday xijolat bolgan edi.

Hovli yuzida aylanib yurgan oqsoq mushuk lolkilgan jo‘xorini iskab ko‘rdi, ma'qul bolmadi shekilli, Turobjonga qarab shikoyatomuz «mau» dedi.

- Tur, jo‘xoringga qara! Uni ko‘r, mushuk tcgdi.Xotin turayotib baralla yig‘lab yubordi.

72

- Bu yer yutkur qanday balo ekan!.. Odamlarday gulu- taga, tuzga, kesakka boshqorong‘i boMsam-chi!

Turobjon do‘ppisini boshdan oldi va qoqmoqchi bo'lganida ko‘zi yirtiq yengiga tushdi, yuragi achidi: endi uch-to‘rt yuvilgan yangigina yaktak edi!

- Axir, boshqorongli bo‘l, evida bo‘l-da! — dedi do'ppisini qoqmasdan boshiga kiyib, — anor, anor... Bir qadoq anor faion pul bo4sa! Saharmardondan suv tashib, o‘tin yorib, o‘t yoqib bir oyda oladiganim o‘n sakkiz tanga pul. Akam bo‘lmasa, ukam boMmasa...

Er-xotin tek qolishdi. Xotin jo'xorini tuyib bo‘ldi, uni kelidan tog'orachaga solayotib do‘ng‘ilIadi:

~ Havasga anor yeydi deysiz shekilli...- Bilaman... Axir, nima qilay? Xojayinimni oMdirib pulini

olaymi, o4zimni garov qo‘yaymi? G'alatimisan o‘zing?Xotin ovqatga unnadi, erining «boshqorong‘i bo‘l, evi­

da ЬоЧ-da» degani unga juda alam qildi, xo‘rligi keldi, o‘pkasi toMdi.

Ovqat pishdi. Qozonning zangi chiqib qoraygan go‘jaga qatiq ham rang kirgizolmadi. Turobjon ikki kosa ichdi, xotin esa hanuz bir kosani yarimlatolmas edi. Uning imillashini ko‘rib Turobjonning ko'ziga negadir oqsoq mushuk ko'rindi. Mushuk yirtilgan yengmi esiga lushirdi, av/oyi buzildi. Uning avzoyidan «cssiz jo ‘xori, qatiq, o4in» degan ma’noni anglab, xotin ko‘ngli loiimasligiga qaramasdan, kosani bo‘shatdi, ammo darhol torn orqasiga o‘tib, ko‘zlari qizargan, chakka tomirlari chiqqan holda qaytdi.

“ Hali tug/ilmagan bolani yer yutkur dcding-а,— dedi Turobjon borgan savin tutaqib.

Xotin indamay dasturxonni yig'ishtirib oldi, qo/onga suv quyayolib, cshitilar-eshitilmas dedi:

~ 0\sha asalning puliga anor ham bcrar edi.~ Bcrar edi! - dedi Turobjon zaharxanda qilib, — anor

olmav asal oldim!~ Albatta bcrar edi! Albatta anor olmay, asal olgansiz!Maria shuiulay vaqtlarda til qotib og’i/da aylanmay qoladi,

mabodo aylansa, muslUnmg xi/maiim qiladi.” Ajab qildim, — dedi Turobjon liirab. ~ jigailaiing

ezilib ketsin!

73

Bu so'z unga qanday ta’sir qilganini faqat boshqorong‘i xotingina biladi. Turobjon bu gapni aytdi-yu, xotinining ahvolini ko'rib achchig‘idan tushdi; agar izzat-nafs qo‘ysa hozir borib uning boshini silar va «qo^, xafa boMma, jahl ustida aytdim», der edi.

— Kishining yuragini qon qilib yuborasan! — dedi anchadan keyin, — nainki men asal olsam! Asal otliqqa yo‘q, hali biz pivoda-ku! XcTjavinga bir oshnasi sovg‘a qilib kelgan ekan, bildirmasdan... o'zidan sokrab ozrog‘ini oldirru. 0 ‘zi berdi. Tansiq narsa, xursand bo4armikansan, debman. Yo tansiq emasmi? Umringda necha marta asal vegansan? 0 ‘zim umrimda bir marta yeganman: Shokirxo‘ja qandolatchi asal qiyom qildirayotganda qozoniga ammamning jo'jasi tushib ketgandi, shu jo‘jani yalaganman...

Turobjonning bu so‘zlari xotinining qulog‘iga notayin bir glo‘ldirash bo'lib kirar edi. Uning Turobjon bilan uy qilganiga uch yil bo‘lib kelayotir, nazarida, bu odam shu uch yildan beri g o‘ldirab kelgan, hozirgisi shuning davomiday edi. Ittifoqo, bu kun, nima bo‘ldi-yu, uch so‘zni ravshanroq aytdi: «jigarlaring ezilib ketsin», dedi. Olamda uning suyan- gani eri, birdan-bir orzusi — anor edi, birdaniga har ikkisi ham yolqqa chiqdi.

Xotin uyga kirib ketdi. Anchadan keyin darchadan xira shu’la tushdi. Turobjon ham kirdi. Xotin darcha yonida, bir tizzasiga boshini qo‘ygan, qoramtir kulrang osmonga qarab o'tirar edi. Turobjon tikka turib qoldi. Tokchadagi beshinchi chirog1 pixillab yonar, uning atrofida katta bir parvona aylanar edi. Turobjon ham darcha yoniga o4irdi. Shiftning qayeridir «qirs» etdi, qayerdadir kaltakesak chirqilladi. Turobjonning qulog‘i jing‘illadi. U ham osmonga - xira yulduzlarga qaradi. Masjiddagi keksa baqaterak orqasidan ko4arilgan qizg'ish o4, ko‘kda olovli iz qoldirib, juda yuqoriladi va go vo osmonga urilganday chilparchin bolib <фо‘р» etdi.

— Mushak, — dedi Turobjon, ~ Mullajon qo/ining bogMda. Mullajon qozi beshik tolyi qilgan.

Xotin indamadi.— Shahardan to ralar ham chiqqan, ~ dedi Turobjon yana.Xotin yana indamadi. U Mullajon qozining bog'ini koTgrm

emas, ammo la’rifmi csh.tgan. Bu bog'ni ко / oldiga keltirib74

ko‘rdi: bog1 emas, anoi-zor... Anor daraxllarida anor shigMl, choynakday-choynakday bo‘lib osilib yotipti.

- Bitta mushak uch miri, - dedi Turobjon, - yuzta mushak otilsa... bittangadan yuz tanga. Bir miridan kam - yetmish besh tanga bo‘ladi.

Er-xotin uzoq jim qolishdi. Turobjon og‘zini katta ochib ham esnadi, ham uf tortdi.

- Ma, buni tik, - dedi u yaktagini yechib, ~ ma!Xotin yaktakni olib yoniga qo‘ydi, aftidan, hozir tikmoqchi

emas edi.~ ВоЧ, - dedi Turobjon, birpasdan keyin, — ol... Senga

aytyapmanL~ Ha, muncha!.. Turtmasdan gapira bering... Tikib qo‘yar-

man, muncha qistov..,Turobjonning tepa sochi tikka bo4di.- Hay, sening dimog‘-firog:ing kimgal Xolsh, nima dcysan? ~ Men sizga bir narsa deyapmanmi? Tikib qo'yarman.~~ Har narsaga ro‘zg‘or achchiq ЬоЧа bersa... qiyinroq

ЬоЧаг, — dedi Turobjon yaktagini kiyayotib, — kamba-g‘alchilik...

~ Kambag'alchilik olsin!Xotin bu gapni shikoyal larzida aytdi, ammo Turobjon

buni ta'na deb lushundi.- Nima, men seni olganimda kambag‘alligimni yashir-

ganmidim? Erkaboyga o‘xshab chimildiqqa birovning lo4ii, kavush-mahsisini kiyib kirganmidim? Bunday armoning bo4sa hali ham serpulroq odamga (eg.

~ Ikkila anor uchun xoiiningizm scrpul odamga oshirganiuyaling!

Bu gap Turobjonning hamivaiiga legdi. «Jigarlaring ezilib kctsin», dcgani xotiniga qancha alam qilgan bo4sa, bu gap Turobjonga shuncha alam qildi.

~ E, hoy, anor olib bermadimmi? ~~ dedi Turobjon mayin (ovush bilan. ammo bu mayin tovushdan qo4qquliq edi, - sira anor olib kelmadimmi?

- Vo4|! — dcdi xotin birdan boshini bu rib.Turobjonning boshi g4>vlab, ko‘/i lindi.~ 04gan bo/or kuni yoga и anoringni o'ynashing olib

kelganmidi?!- O'ynashim olib kelgan edi!

75

Turobjon bilolmay qoldi: xotinning yelkasiga tepib, so‘ngra ovmidan turdimi, yo turib keyin tepdimi; o‘zini obrezning oldida ko'rdi. Xotin, rangi oppoq, ko'zlarini katta-katta ochib unga vahimali nazar bilan qarar va boshini chayqab pichirlar edi:

- Qo'ying... Qo‘ying...Turobjon chiqib ketdi. Birpasdan keyin ko‘cha eshigi

ochilib yopildi.Xotin uzoq yig'ladi, eriga qattiq gapirganiga pushaymon

boMdi. o'zini qargkadi, o‘lim tiladi; vig‘idan tolib tashqariga chiqdi. Qorong'u, uzoq-vaqinda itlar hurar edi. Ko ‘cha eshigini ochib u yoq-bu yoqqa qaradi - jimjit. Guzar tomonda faqat bitta chiroq miltirar edi. Samovarlar yotgan. Qavtib uyga kirdi.

Tom orqasida xo'roz qanot qoqib qichqirdi. Ko ‘cha eshigi ochildi. Xotin to burilib qaraguncha Turobjon katta bir tugun- ni orqalab kirib keldi. U tugunni uyning o'rtasiga tashladi. Bir choyshab anor har tomonga yumalab ketdi, bir nechasi obrezga tushdi. Turobjon xotiniga qaradi. Uning rangini ko4rib xotin qo'rqib ketdi — bu qadar oqargan! Turobjon o‘tirib peshonasini ushladi. Xotini yugurib oldiga keldi va yelkasiga qo‘lini qo4ydi.

— Qayoqqa bordingiz? — dedi entikib,— nima qildingiz?Turobjon javob bermadi. Uning vujudi titrar edi.

1936-yil

0 4G‘RI

(O'tmishdan)

Otning o'limi itning bavrami- Maqo!

Kampir long qoronglisida xamir qilgani lurib ho'kizidan xabar oldi. 01. Ho kiz yo‘q, oglil ko cha (omondan teshil- gan... Dehqonning uyi kuysa kuysin, ho'kizi yo 'q o lm as in . Bir qop somon, о n-o n beshta xoda, bir arava qamish uy\ ho kiz lopish uchun necha zamonlar qozonni suvga lashlab qokvish kerak boLladi.

Odamlar dod ovo/iga organib qolgan: birovni cri uradi. birovnmg uyi xatga tushadi... Ammo kamp.rnmg dodiga odam

76

tez to‘plandi. Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktak- chan og‘il eshigi vonida turib dag4-dag‘ titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi; ko‘zlari javdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni ko‘rmaydi. Xotinlar o‘g'rini qarg‘aydi, it huradi, tovuqlar qoqoqlaydi. K im dir shunday kichkina teshikdan ho‘kiz sig‘ishiga aql bovar qilmasligi to‘g‘risida kishilarga gap ma’qullaydi.

Qobil boboning qo'shnisi — burunsiz ellikboshi kirdi. U ogMlga kirib teshikni, ho'kiz boglangan ustunni diqqat bilan ko‘zdan kechirdi; negadir ustunni qimirlatib ham ko‘rdi, so‘ngra Qobil boboni chaqirdi va pang tovush bilan dedi:

~ Ho‘kizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi!Uning og'ilga kirib qilgan taftishi Qobil boboga bir umid

bag‘ishlagan edi, bu so‘zi haddan ziyoda sevintirdi. Chol yiglab yubordi.

~ Xudo xayr bersin... Ola ho'kiz edi...Odamlar, o‘g'ri dcvorni qachon va qanday asbob bilan

teshgani, ho'kizni qaysi tomonga olib ketgani, uni qaysi bozorda sot ish i mumkin ekanligi to ‘g‘risida bahslasha- bahslasha tarqaldi. G'ovur bosildi. Qobil boboning kampiri yig‘idan tokxtab, ellikboshini duo qila ketdi.

Ellikboshi o4g‘ri teshgan yerni yana bir ko‘rdi. Qobil bobo, qol qovushtirib, uning ketidan yurar va yigMar edi.

~ YigMama, yigiama, devman! Ho‘kizing oqposhsho qol ostidan chiqib ketmagan bolsa topiladi.

Ellikboshi ho‘kizni juda naqd qilib qo'ydi ~ go*yo u ko‘chaga chiqsa bas — ho‘kiz topiladi. Bu vxudo yallaqag'ur* shunchalik qilgandan keyin bir nima berish lozim-da. lekinga mushuk oltobga ehiqmaydi. Bu odam ellikboshi bo‘lish uehun ozmuncha pul sochganmi? Mingboshining bir o'/iga yetti vu/ bog‘ beda, bir toy bergani ma’lum. Poshshohkdan oviik vetmasa! Qobil bobo hamyonini qoqishtirib, borim ellikbo.shiga berdi, yana qancha duo qildi. Ellikboshi beto‘xiov aminga xabar qilmoqehi bo ‘lib chiqib ketdi.

Kechqurun Qobil bobo aminning okliga boradigan bolcli. Quruq qoshiq og‘i/. yirtadi, aminga qancha pul olib borsa boMadi? Berganga bitta ham ko‘pf olganga o'nla ham oz. Chol-kampir kengashib shunday qarorga kelishdi: bu chiqim

77

oxirgi va hcTkizni bo'vnidan bog'lab beradigan chiqim, shuning uchun pulning yuziga qarash aqldan emas.

Qobil bobo ro'para bo‘lganda amin og‘zini ochmasdan qattiq kekirdi, keyin bag‘baqasini osiltirib kuldi.

- Ha, sigir yo'qoldimi?- Yo‘q... sigir emas, ho'kiz, ola ho‘kiz edi.- Ho‘kizmi?.. Howkiz ekan-da! Himm... Ola ho‘kiz9 Tavba!..— Bori yovg'im shu bitta ho‘kiz edi...Amin chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha burniga tiqib

kuldi.— YcTqolmasdan ilgari bormidi? Qanaqa ho‘kiz edi.- Ola hcrkiz...— Yaxshi ho^kizmidi yo yomon ho‘kizmidi?— Qolsh mahali...- Yaxshi ho'kiz birov yetaklasa keta beradimi?— Bisotimda hech narsa yo‘q...— O'zi qaytib kelmasmikin?... Birov olib ketsa qaytib

kela ber, deb qo‘yilmagan ekan-da! Nega yigManadi? A? YigManmasin!

Qobil bobo yerga qarab tek qoldi.— Qidirtirsakmikin-a? — dedi amin chinchalog‘ini etigining

ostiga artib,— suvunchisi nima boiadi? Suyunchidaii chashna olib kelinmadimi?

Aminning bu gapi Qobil boboga «Ma, ho‘kizingni» degan- day bollib ketdi.

- Kam boimang, - dedi pulni uzatib. - yana xizmatin- gizdaman.

- Men beto'xtov pristavga xabar beraman. Ov.i chaqirtiradi. Bir hafia o‘tdi. Bu bir hafta ichida kampir «duoning zo‘ri

bilan qulf ochadigan» azoyimxonga obdasta-gardon qildirgani qatnab yarim qop jiyda, uch yelpish tovoq jo‘xori, ikki kalava ip ekdi, ammo ish chiqmadi.Sakkizinchi kuni Qobil bobo yana aminning oldiga bordi. Aminning tepa sochi tikka boMdi:

^ a- kizni uylariga eltib bcrilsinmi?! Axir, botilsin, are qilinsin-da! Fuqaroning arzga borishi arbobning izzali boMadi!

Qobil bobo yor-do4llari bilan kcngashdi - pr.Mavga puldan boshqa n.ma olib borsa bo'ladi? Ma lum bo ldiki. urn begim deguncha kishining bcli sinar ekan.

78

Uclita tovuq, garchi bin kurk bo‘lsa ham, Qobil boboning o‘zidan chiqdi. Yuzta tuxumni qo‘ni-qolshni, yor-birodarlar o‘zaro yig‘ib berdi. Ammo bu tortiq bilan tilmochdan nari o‘tib bo‘lmadi. Tilmoch tortiqni oldi va beto‘xtov pristavga yaxshilab tushuntirishni va’da qildi. Cholning butun bo‘g4inlari bo‘shashib ketdi, keyin tutaqishdi, ammo go‘rda bir narsa deya oladimi! «0‘ynashmag‘il arbob bilan — seni urar har bob bilan». «Yaxshilab tushuntirilgan» pristav bitta kulangir, bitta farangi tovuq, uch so‘m pulni olganidan keyin, Qobil boboning baxtiga, «beto‘xtov hokimga xabar beraman», demasdan, «aminga bor», deb qo‘ya qoldi. Amin «ellikboshiga borilsin», dedi.

- Gumoningizni ayting boMmasa! ~ dedi ellikboshi tajang bo‘lib, - kim olganini men bilmasam, avliyo bolmasam! Olgan odam allaqachon so‘yib saranjomladi-da! Uzoq demasangiz, erinmasangiz ko‘nchilikka borib terilarni bir qarab chiqing. Ammo terisi ko‘nchilikka tushgan bo‘lsa, allaqachon charm boldi, xudo biladi, kavush bo‘lib bozorga chiqdimi...

~ Endi bizga juda qiyin bo‘Idi-da. Peshonam sho‘r boimasa... — dedi chol yerga qarab.

~ Ey, yosh bolamisiz! Nega yig‘laysiz? Kap-katta odam... Bitta ho‘kiz boMsa bir gap ЬоЧаг, xudo ajalga to‘zim bersin! Men qaynatamga aytayin, sizga bitta ho‘kiz bersin. Bitta ho‘kiz odamning xunimi?

Ertasiga ellikboshi Qobil boboni boshlab qavnatasi — Egambcrdi paxtafurushning oldiga olib bordi. Paxtalurush cholning holiga ko‘p achindi va verini haydab olgani bitta emas, ikkita ho‘kiz berdi, lekin «kichkinagina* sharti bor. Bu sharti ku/da ma’lum bo‘ladi'...

1936'у il

79

BEMOR

(O'tmishdan)

Osmon yiroq, yer qattiq.Maqol

Sotiboldining xotini og‘rib qoldi. Sotiboldi kasalni o‘qitdi — bolmadi, tabibga ko rsatdi. Tabib qon oldi. Betobning ko‘zi tinib, boshi aylanadigan bo‘lib qoldi. Baxshi o‘qidi. Allaqanday bir xotin kelib tolning xipchini bilan savaladi, tovuq so‘yib qonladi... Bularning hammasi, albatta, pul bilan bo4adi. Bunday vaqtlarda yo‘g‘on cho‘ziladi, ingichka uziladi.

Shaharda bitta shifoxona bor. Bu shifoxona to‘g‘risida Sotiboldining bilgani shu: salqin, tinch parkda, daraxtlar ichiga ko‘milgan baland va chiroyli oq imorat; shisha qabzali kulrang eshigida qo‘ngviroq tugmasi bor. Chigit po'choq va kunjara bilan savdo qiladigan xo‘jayini Abdug‘aniboy, omborda qulab ketgan qoplar ostida qolib o4adigan bo‘lganida bu shifoxonaga bormay Simga1 ketgan edi. Shifoxona deganda Sotiboldining ko‘z oldiga izvosh va oq podshoning suvrati solingan 25 so‘mlik pul kelar edi.

Bemor og'irlashdi. Sotiboldi xo'jayinining oldiga arzga bordi, ammo bu borishdan muddaosi nima ekanini aniq bilmas edi. Abdug'aniboy uning so'zini eshitib ko‘p afsuslandi, qo‘lidan kelsa hozir uning xotinini oyoqqa bostirib berishga tayyor ekanini bildirdi, keyin so‘radi:

- Devonaiy Bahovaddinga hech narsa ko4ardingmi? G kavsula'zamga-chi?

Sotiboldi ketdi. Bemorning oldidan jilmaslik va shu bilan birga tirikchilik uchun xonaki bir kasb qilishga majbur bo‘ldi " har xil savatchalar to qishni o'rgandi. U crladan-kcchgacha ofiobshuvoqda, gavronlar ichiga kolmilib savat to'qiydi. To‘rt yashar qizchasi qo liga ro molcha olib. onasining yuzini karaxt, mmjon, xira pashshalardan qokriydi; ba’zan, qolida ro‘molcha, mukka tushib uxlab qoladi. Hammayoq jim Faqat pashsha g‘ing‘illaydi, bemor ingraydi; har zamon yaqin-yiroqdan gadoy

1 S im - hozirgj Farg'ona sMiri.

80

tovushi eshitiladi: «Hey do\st, shaydullo banomi olio, sadaqa raddi balo, baqavli rasuli xudo...»

Bir kechasi bemor juda azob tortdi. U har ingraganda Sotiboldi chakkasiga burov solingan kishiday talvasaga tushar edi. Qo‘shnisi - bir kampirni chaqirdi. Kampirbemorning to‘zigan sochlarini tuzatdi, u yoq-bu yog‘ini si lad i, so‘ngra... o‘tirib yig‘ladi.

- Begunoh go‘dakning saharda qilgan duosi ijobat bo‘- ladi, uyg‘oting qiziagizni! — dedi.

Bola anchagacha uyqu g‘ashligi bilan yigMadi, keyin otasining g‘azabidan, onasining ahvolidan qo‘rqib, kampir o‘rgatgancha duo qildi:

- Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin...Bemor kundan-kun battar bo‘lib, oxiri o ‘sal bo‘Idi.

«Ko‘ngilga armon bo‘lmasin», deb «chilyosin» ham qildirishga to‘g‘ri keldi. Sotiboldi to‘qigan savatchalarini ulgurji oladigan baqqoldan yigirma tanga qarz ko‘tardi. «Chilyosin»dan bemor tetik chiqqanday bo‘ldi; shu kechasi hatto ko‘zini ochib, qizchasini yoniga tortdi va pichirladi:

- Xudo qizimning saharlari qilgan duosini dargohiga qabul qildi. Dadasi, endi tuzukman, qizimni saharlari uygotmang.

Yana ko‘zini yumdi, shu yumganicha qaytib ochmadi ~ saharga borib uzildi. Sotiboldi qizchasini o lik yonidan olib, boshqa voqqa yotqizayotganda qizcha uyg‘ondi va ko'zini ochmasdan odatdagicha duo qildi:

~ Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin...

/ 936-yil

0 ‘JA RU1 tula ot quyrug'indan. «ЬоЧ u/un soch» deb qo*ya, «Тек ncga boshda tugul?* Tanqidgn muhtoj tlcb qoya

A. To'qav

Q u ib idd inovga ovch i oslinasi ikkila luslovuq m 'om qildi. TuM ovuqlar tozalan ib . u i/lanavotganda Q utb idd inoviim g fc ’li aynid i y a 'n i b ironta shinavanda ulfai bilan birpas dilkashlik qilg 'usi kuldi. U n in g qo 'shnisi Zargarov yaqin bir oy bo ‘ladi. chorakam b ir liir xushbo'y vinoni dum ba-jigar bilan ichgam

asrab vurar edi, semiz tustovuqning daragini eshitib, «Xayr, qoly so‘ysak yana vino topilan>, dedi.

Bu ikki ulfat ahvonda mana shunday dilkashlik qilganlarida suhbat boshdan-oyoq ikki mavzudan chetga chiqmas edi: biri - shu ketishda shahrimiz yana ellik vildan keyin qanday ЬоЧаг ekan; ikkinchisi - so‘nggi vaqtlarda fan kishilarni yoshariirish to‘glrisida nega indamav qo‘ydi?

Qutbiddinovning o‘g‘li Suyar ovqatdan keyin o‘quvchilar saroyiga ketgan edi, soat oltidan o‘tib borayotir — daragi bo‘lmadi. Shu vajdan Qutbiddinov suhbatning boshlanishida jinday tashvishmand bo'lganidanmi, bu safar mavzu shahar- ning kelajagi, fanning jimib ketgani emas, bola tarbiyasi bo‘lib qoldi. Zargarovning ham o‘g‘li bor. Ikki ota hozirgi tarbiyani xo‘p maqtashdi. Zargarov uzun so‘zdan xulosa chiqarib, «men voshligimda shunday tarbiya ko‘rgan boMsam, hozir yerda turib oyda chorvachilik qilar edim», dedi.

- Men ham, - dedi Qutbiddinov, — men ham ko‘p hikmatlar ko'rsatar edim. Lekin, birodar... Qani, ichaylik! A uf... Lekin, birodar, har yomonning bir <«ammo»si boMishi kerak, har yaxshining bir *lekin»i. Hozirgi tarbiya yaxshi. Hech shubhasiz yaxshi! Lekin kamchiligi yo4qmi? Bor, albatta bor! Masalan, bolalarga shaxmat o‘ynatishni olaylik. Bolaning mivasi shunday miyaki, chunonchi... bizning moliya tili bilan aytganda. alohida paragraf!

- Oh-oh-oh! Otangizga rahmat! Kamol toping, do‘stim! Men ham xuddi mana shuni aytaman, deb turgan edim. Shundoq, do'stim, bola deganingizning mivasi... lye, siz nega oq ichmadingiz9

Fikrlar bir joydan chiqib, ikki tanqidchi ko‘p mamnun boMishdi. Suhbat yana ham jonlanib ketdi. Hozirgi tarbiyani olib shaxmatga urildi., shaxmatni olib tarbivaga; ikkovining ham dabdalasi chiqarildi. Qutbiddinov qadnhlarni yana to‘l- dirdi, vilka bilan iyagini qashlab davom etdi:

— Shaxmatning yana bir zarari shuki, agar g/irrom odam bilan o‘ynasangiz asabingiz buziladi. 0 ‘tti/ to'rtinchi yilda Bobojonov bilan o'ynagan edim, g/irromlik qilib shoh im n i olib qo'ydi. Shohimni ber, men scnga bo‘lak narsa be ray, desam ко nmadi, cho‘ntagiga solib qo‘ydi Jahlim ch iq ib qolgan ekan, shohs.z cVynay berdim, bari b.r qoldirdim-

82

Shundan beri o‘ynamaydigan bo‘lib ketdim. Nima keragi bor? Xo‘sh, ana qoldirdim, nima bo‘pti?

- Shuni ayting, poyezddan qoliptimi?Soat sakkizdan o‘tganda Suyar keldi. U eshikdan juda

hovliqib kirgan edi, bularni ko‘rib, shashti qaytdi; sekin ich- karigi uyga kirib ketayotganida Zargarov ko‘rib qoldi.

~ E, e, yigitcha! Qani, buyoqqa keling-chi! Ho\ bara- kalla, mulla Suyar! Otasini suyarmi, onasini suyarmi, a? Yo ikkalalarini ham suyarmi?

Qutbiddinovning otalik mehri jo'sh urib ketdi, Suyarning boshidan, yuzidan o'pdi, quchoqladi.

- Albatia, otasini suyar-da, a, o‘g1im? Bizning o‘g41 ko‘p yaxshi-da: birov bilan urishmaydi, papiros chekmaydi, onasidan otasini yaxshi ko‘radi, shaxmat o‘ynamavdi...

Suyar o‘zining quvonchini tantana bilan e’lon qildi:*“ Bugun instruktorimizni qoldirdim, dada!~ E, ana endi! Ko'p bema’ni ish qilibsiz-da. o'g'lini!

Shaxmat o*ynamagin demabmidim! Qara, burningdan suv oqyapti, miyang suyulibdi!

Suyar bo'shashib ketdi.~~ Shaxmat o'ynagandan emas, — dedi burnini artib,—

kecha 0‘zingiz ariqdan ko‘zoynagingizni izlatdingiz...Qutbidd inov labini burdi.~ Kolzoynak izlasa bunindan suv oqar cmishmi? Ming

la’nat! Bor, uyga kir, darsingga qara!Suyar ta’bi xira boltb. kirib ketdi. Qutbiddinov o'g‘lining

noqobilligidan, andishasizligidan qattiq xala boldi; nahot otasi shaxmat o‘ynamagin dcgan bo‘lsa-vu, o‘ynasa; o‘ynaganini yana, ayniqsa melimonning oldida, bu qadar tantana bilan el on qilsa. Zargarov ko‘p bolalar shunaqa ekanligi va Suyar eslik bo la bo'lgani uchun bu xildagi qusurlarini yo'qotish qiyin emasligini aytib, ranjigan otaning ko‘nglini ko'targan boldi.

~~ Mening o‘g‘lim-chi, bundan ham battar. Men unga tog/ injeneri bo‘lgin desam, «Yo‘q, dada, bilmaysiz, men uchuvchi boMaman», deydi. Xa-xa-xa... vo\\ itvacheha-yev,men hi I mas cm ish man!

Ikki tanqidchi bolalarning otalarga gap qaytanshlarmi, otalaming so4zlarini ba /ап yeida qoldirishlai ini hozii£,i tarbiyada bo‘»gan eng katta kamchilikning natijasi hisoblashdi va buni har kuni, har soatda ko'rib turgan lari holda bunga

83

qarshi jamoat flkrini qo‘zg‘aguday bir ish qilolmaganlari uchun olzlarini ham ayblashdi.

- Men shu tofcg‘rida gazetaga bir maqola yozsammi deb ham oMagan edim, - dedi Zargarov, - lekin kelishtirol- masman deb qunt qilmadim. Chala-chulpa yozib birovning oldiga «shu to‘g‘rimi?» deb borgani nomus qilaman. Rostini aytsam, ellik oltiga kirib ham birovdan aql crrganishni o‘zimga ep kolrmayman. Endi, men sizga aytsam, biz birovga aql o‘rgatsak tuzuk. Nima dedingiz?

- Albatta. Lekin men ham maqola yozishga yo‘qman, birodar. Endi biz-ku, o‘tdik, bolalarimiz ham bizday bo‘l- masin deng. Buning uchun bolalarga har xil adabiyotlardan o‘qitish kerak. Bu to'g'rida ham hozirgi tarbiya o‘choqlari- mizning beparvoligi bor. Chunonchi, men u kuni o‘g‘lingizni imtihon qilib ko‘rdim. Mazasi yo‘q! Hatto Saltikov bilan Shchedrin degan mashhur yozuvchilarni bir-biridan farq qilolmaydi, ikkovi bitta odam deydi. Kula-kula o‘libman. Sizga aytaman deb esimdan chiqibdi.

Zargarov «o‘g‘lim a'lochi» deb hech kimga so‘z bermas edi, Qutbiddinovning bu kulgisi uni tamom oMdirdi.

- Rosti bilan shunday dedimi? Adabiyotdan ham a’lo baho olgan edi-ku.

- Adabiyot muallimi oshnangizdir.- Bey, Saltikov bilan kim dedingiz hali, Shchedrinmi?

Shuni bilmasa men qulog4ni tagi bilan sug'urib olaman.Qutbiddinov hamon kular edi.- Bilmaydi, bahuzur sug‘urib ola be ring, azbaroyi xudo,

ikkovi bir odam deydi.Qutbiddinovning me yordan ortiq kulgisi Zargarovning g‘ashini

keltirdi. Nima bofclib uning og‘zidan «mening ovg‘lim bilmasa, sening о g ling ham bilmaydi» degan mazmunda so‘z chiqib ketdi. Qutbiddinov ham o‘zining o‘g‘liga ishonganligi uchun Zargarovning bu bo htoniga darrov. issigvida zarba bergisi keldi.

- Hozir, hozir, - dedi, - Suyar! Ho, Suyar! Bu yoqqa chiq, o^g'lim! E, yotganmiding? Mayli, bu yoqqa o‘Ur. Bizga bir narsani hal qilib ber. Saltikov katta yozuvchimi Shchedrin katta yozuvchimi?

Suyar goh otasiga, goh Zargarovga qarar va hayron edi.- Yoq. s.z savolm noto‘g‘ri qo'ydmgi/.. - dcdi Zar­

garov. - Bunday: Salukov ,|gan 0‘lganmi, Shchedrin?

84

- Ikkovi bitta odam-ku! — dedi Suyar nima gap ekanini bilolmay.

Zargarov qiyqirib kuldi, chapak chaldi va bunga ham qanoat qilmay o‘rnidan turib o'yinga tushdi,

Qutbiddinov do‘q urdi:- Saltikov bilan Shchedrin-a? Kim aytdi senga?- 0 ‘zim bilaman, kitobda bor.- Kitobda bor? Shaxmatni ko‘proq o'yna, itvachcha!Qutbiddinov bola bechorani xo‘p urishdi. Zargarov Qut-

biddinovni oMarday kalaka qilib toza alamini oldi, buning ham og‘iriigi Suyarga tushdi. Suyar yig‘lab yubordi.

- Undoq demagin, o‘g‘lim, - dedi Zargarov birpas jim- likdan kevin,- dadang bir narsa degandan keyin darrov «xo‘p, bilmabman», deyishga o‘rgan. Yaxshi emas.

- Noto'g'ri aytsalar-chi?Ikki tanqidchi yait etib bir-biriga qaradi va bu qarashda

ikkovining ham ko'nglidan bir gap o'tdi: «Bola ham shunday o‘jar bo'ladimi?» Suyar ichkariga kirib ketdi. Qutbiddinov ertagavoq Suyarning maktabiga borib katta g'alva ko*tar- moqchi bo'ldi. Zargarov maklabdan ham ko‘ra o4quvchilar saroyiga borishni ma’qul ko‘rdi. Anchadan keyin Suyar kattakon bir kitob ko‘tarib chiqdi:

~~ Mana,— dedi port ret ni ko'rsatib, ~ mana, Saltikov-Shehedrin!

Qutbiddinov «bu о‘jar bola hamon o‘zinikini ma’qul qil- moqchi*>, deb juda g'azablandi, ammo mehmonning oldida o'zini tiydi. Zargarov portretning ostidagi yozuvni o'qib, xuddi qanotli tuya ko'rganday ajablandi va kitobni sekin Qutbid- dinovning oldiga surdi. Qutbiddinov port ret va uning ostidagi vozuvga uzoq tikildi, so'ngra, ko‘zoynagini sekin qulogkidan bo\shatar ekan:

~ Him... - dedi, ~ Saltikov-Shehedrin! Ko'rdingizmi. o'sha vaqtdagi yozuvchilar ham soqol qo'vgan ekan...

Jimlik cho'kdi. Suyar indaitiay ichkariga kirib ketdi. Shu yerda lukoya ham tamom. chunki uning mantiqiy davomi g'alaba qozongan Suyarning bu ikki tanqidehidan о eh ohshi bo'lar edi. Suyar buni lo/im topmadi.

1939-yi!

85

MAYIZ YEMAGAN XOTIN

«Ayol kishi erkakka qoi berib so‘rashdimi, basL Ro4za tutgan kishi og‘zini chayqasa, suv tomog‘iga ketmasa hamki, ro‘zasi ochiladi — shu og4z chayqashdan bahra oladi-da! Abdulhaldmning qiziga usta Mavlonning o‘g4i bir hovuch rnaviz berganini o‘z ko‘zim blian ko‘rganman. Hayo bormi shularda? Shariat yo‘li - xo‘p yo‘l. 0 ‘n bir yasharida paranji yopinmagan qizdan qo‘lni yuvib qoMtiqqa ura bering. Paranji hayotning pardasi-da!»

Mulla Norqo‘zi har kuni bozordan qavtib samovarga chiqadi va ko‘ngli tortgan odamlarni atrofiga to‘plab, yarim kechagacha shariatdan yuz o'girgan xotinlar to ‘g4risida shunday vavsab o‘tiradi; ba’zan panjasini yozib, o‘zi bilgan oilalarni sanab chiqadi:

— Sotiboldining xotini dorixonada ishlaydi, har kuni mingta odam bilan javob-muomala qiladi: axir, bittasi boMmasa bittasi ko‘z qisadi-da! Meliqo‘zining xotini avtobusda konduktor, ba’zan yarim kechada keladi; ishi erta tugagan kuni ham yarim kechagacha yursa, ayshini qilsa eri bilib o4iriptimi? Izzatillaning singlisi bo‘Isa anist - xaloviqqa qarab muqom qiladi. Norbo‘taning qizi doktoriikka o'qiydi, mingta oshnasi bor desang-chi! Erkaklarning ichida yurgandan keyin nima ЬоЧаг edi! Bo4'ga yetib qolgan qizlarini maktabga yuborgan otalarga hayronman... Shular xotinining yoki qizining o'ynashlik qilib tutgani ustiga kirsa-chi, quron ursin agar, «benavat», deb chiqib ketadi... Puxta gap shu!

Ochiq xotin-qizlarning har bir harakatidan mulla Norqo'zi buzuqlikka dalolat qiladigan talay belgilar topadi. «Yetti qavat parda ichida» o'tiradigan o‘z xotini esa bular qarshisida ko4zi- ga farishta bo'lib ko‘rinadi: namoz o‘qiydi. uypig'idan yuqori- sini ovrat hisoblab jiyakli ishton kiyadi...

Bir kuni kechqurun mulla Norqo‘/i hovhda cho4t urib o‘tirar, xotini esa namozshomgullarga suv quyar edi. Shu onda hovlining ustidan pastlab uchgan samolyol oltib qoldi. Xotin chars bedanaday pitirlab, qochmoqchi bo4lganida yuzini kannakgulning poyasiga unb oldi. Yuzi butcxjqa yornon tegdi. Ko'ngli ozdi.

- Axir, muncha! - dedi mulla Norqo‘zi - sam o lyo l past ko'nngani bilan undagi kishiga sen juda koT ingan ingda cnumolicha ko'rmasan.

86

- Chumolicha ko‘rinsam ham ko‘rinar ekanman-ku ishqilib! - dedi xotin yiglamsirab.

Mulla Norqo‘zi hazil bilan uning alamini bosmoqchi bo‘ldi:- E, hali men seni ochaman deb yuribman-ku!Xotin uning yuziga xo'mrayib qaradi-da, keyin zarda qilib,

uyga kirib ketdi va qorong'u uyning allaqaysi burchagidan uning tovushi eshitildi:

- Har kimning go'ri boshqa... Zerikkan bo‘lsangiz, u dunvo- bu dunyo yuzimni qora qilmasdan, javobimni bera qoling...

U bir hafta bovyi qovog‘ini ochmadi, uch kecha o‘rnini boshqa solib yotdi. Mulla Norqovzi o‘sha gapni hazillashib aytganini arz qilish uchun oldidan kelsa tishlar, ketidan kelsa tepar edi; bir kechasi gapni xotinining diyonatli, pokdomon- ligidan boshlagan edi, xotin ancha yumshadi.

~ Hazilingiz qursin! — dedi chiroqni pastlatayotib,- kishining imonini qochiradi. Ochilish u yoqda tursin, ochiq xotinlarning yuzini ham ko‘rmayman, deb onl ichganman. Bir kuni besh-oltita ochiq xotin orasiga kirib qolib, ne vaqtgacha ko'nglim g‘ash, ta’bim kir bo‘lib yurdim. Tushimda rahmatlik dadamni ko'rdim, men bilan gapirishmadilar. Gapni kokring-a, aytgani kishining yuzi chidamaydi: begona erkakning qoli oq sochni qoraytirar emish. Tavba qildim...

~ U nima degani ekan?Obbo, muncha suyuldingiz? Shunaqa gaplarga sizning

bam suyagingiz yo‘q. Nari voting! Begona erkak kishining qizligini esiga soladi, deydi-da!

~ Shunaqa gaplarni ochiq gapirishadimi-a?~~ Bo, xudo, paranjini lashlab ko‘chada yurishga yuzi chida-

gandan keyin uyati bormi! Qurib ketgurlar, biram shannandaki... Tavba qildim. Badaningda naming borida besh-oltita erkakni ko‘rrnasang, umr bo*ladimi bu umr, deydi-ya! Tag in ham zilzila bolib hammani yer yutmas ekan-da! Iavba qildim-ey...

Mulla Norqo‘zi ertasiga samovarga chiqqamda yana panjasini yozib o‘/i bilgan ochiq ayollarni sanab chiqdi va xotini aylgan ayblarni bularning har qaysisiga taqdi, jindav 0‘zidan ham qo’shdi:

- Axir bittasi oppoq sochi bilan menga tegishdi-da! Soching oqarsa ham tinib olmas ekansan-da, dcsam. sochim oq bo*Isa ham ko'nglim qora, deydi.

87

Shunda o‘tirganlardan biri, intihosiz gapdan zerikdi shekilli, qattiq esnab. dedi:

- Men sizga aytsam, mulla Norqo‘zi, gap paranjida emas, Nikolay zamonida islovotdagi xotinlar bosh yalang emas edi- ku! Endi siz har narsa deysiz-u, bunchalik emas, ko'zingizga shunday ko‘rinadi. Mana, men sizga aytib beray: umrimda xotin-xalajga suyuqlik qilgan odam emas edim, bahorda qishloqqa ketayotib yo‘lda bir xotinga hamroh bo‘ldim. It olib ketayotgan ekan. Hali sizday, mening ham ko4zimga bu xotin juda tavyorga o'xshab kolrindi. Hazillashdim, suyuqlik qildim. Indamaganidan keyin bir shama qilib ko‘ray-chi, dedim. Itning og‘ziga charm to‘r tutib qo'ygan ekan, «jonidan, nega itingizning og‘zini bogclab qokyibsiz, ko4chadan o‘zi topib yegani yaxshi emasmi?» desam, «buning ham og‘zi sizning og‘zingizdav shalaq, ehtiyot yaxshi-da», deydi. Terlab ketdim. Orqamga qaramay bir qochdim... Shariat xotinni qattiq tutish kerak deydi-yu, ammo xotinni qancha qattiq tutsangiz, shuncha g‘aflatda qolishingizni poylaydi.

Mulla Norqo‘zi bu odamning oddiy haqiqatni angla- masligidan koyidi:

- Behuda gap! Mana mening xotinim, nima ekanini o‘zim bilaman. Paranjisini tashlab ikki kun ko;chada yursin-chi!

U odamning zardasi qavnab ketdi:- Nega ko'chada yuradi? Ko’chada paranjilik yursa ham

ayniydi-da! To‘g‘risini aytaymi? Paranjilik xotin harom ishga yaqinroq bo‘ladi. Sabab deng! Agar siz yuziga kulib qara- masangiz, devorga shoti qo‘yib ko‘chaga mo‘ralaydi; ko‘y- laklik olib bermasangiz, tom orqasidan ko‘ylakli uzatadigan chiqib qoladi. Ochilgan xotin-chi, ko‘ylak olib bermasangiz o‘zi ishlab, o‘zi oladi.

Ehtimol shundaydir, ammo mulla Norqokzining xotini pokdomon. Agar mulla Norqo'zi o'n yil yuziga kulib qara- masa, qopdan ко ylak, bo‘yradan lozim kiyishga majbur qilsa ham, pinagini buzmaydi. Har qanday xotin bilan ham inoq bo lavermaganining о zi оЧа diyonatli, pokdomon ckanining nishonasidir. Uning bitta-yu bitta o^ og 1» bor Bu xotin to‘glrisida mulla Norqo'zi shunday fikrda: agar farishta ilgari o'tgan bo'lsa shuning onasi. endi tug'ilsa - shuning bolasi bo lad,, agar hoz.r yer yuzida bo'l.sa - shu xoUnning o‘zi.

88

Shuncha keladi, haftalab, o‘n kunlab turib qoladi, nainki shu choqqacha mulla Norqokziga tovushini eshittirmasa! Shariatni mahkam ushlagan xotin shaharda ikkita bo‘lsa, bin — mulla Norqo‘zining xotini, ikkinchisi ~ shu! Namoz o‘qiydi, odatdagi ro‘zadan tashqari ashir oyida ro‘za tutadi, zavoddan chiqqan nonni, hozirgi kushxonalarda so'yilgan molning go'shtini yemaydi. U kelib tuiganda mulla Norqo‘zi tashqarida — mehmonxonada yotib yuradi va uyini allaqanday nurdan munawar bo‘lgandek sezadi. Shuning uchun boshqa mehmonlarday sira uning «Izzati uch kun» bolmaydi, necha kun tursa ham, tovuq go4shtini quymoqqa o‘rab, qaymoqqa botirib yeydi. Uzoq turib qolgan vaqtlarida xotini:

~ Qurib ketsin, keta qolmaydi ham. Lablarim quruqshab ketdi. Sadqai erkaklik keting, xilvatga tortib o'pishni ham bilmaysiz! - deb chiqsa, mulla Norqo‘zi urishib beradi.

0 ‘zingga munosib gapni gapir! Yengil bolma! Mehmon - atoyi xudo.

Mulla Norqo‘zi safarga ketadigan bo4ib qoldi; ketishidan bir kun ilgari xotiniga aytib, o‘sha farishtani oldirdi va o‘rta eshik oldiga borib qiyomatlik singlisidan iltimos qildi:

Singlim, men okn kunda qaytib kclaman, kelgunimcha ovrtog‘ingiz bilan birga boling. Mana, o‘zingiz ko‘rgan joy, bemalol ayshlaringni qilinglar. Xo‘pmi, singlim?

~~ Xo‘p, deyaptilar, - dedi mulla Norqo'zining xotini,- bu kishining ham, menga o'xshab, boshqa gapirishadigan o‘rtoqlari vo‘q.

Xotini kechqurun mehmonxonaga ovqat olib chiqqanida mulla Norqo'zidan o‘pkaladi:

~ Uyatga ham okldirasiz kishini! — dedi yig‘lamsirab%— o‘rtog‘im har kelganida menga bir narsa olib keladi. Mana bu safar bir jo‘ra shohi olib kelibdi. Shu choqqacha bitta dastro'mol ham berolganim yo‘q. Men-ku viIda besh gaz chit ko‘rmayman, kelishingizda shu bechoraga bir narsa olib kclsangiz-chi siz ham odam bolib!

- E, devona, olzi narsaga muhtoj bo'lsa, senga narsa olib kelarmidi! Harna boMsa xudoning bergani, olib qo'ya bcr, yaxshi gapingni ayama!

- Hech bolmasa bilta paranji olib keling, savob bo'ladi. Xotin kishiga paranji olib berish machit solishdan ham savob emish Paranjis i eski, har kelganida biiovnikini yopinib keladi.

89

- Xayr, mayli. Ammo men kelguncha seni yolg‘iz tashlab ketmasin. Qo*ni-qo‘shnilar bilan kirdi-chiqdi qilmanglar.

Xotinining chehrasi ochilib ketdi-da. burilib ketar ekan, qizlarga xos sho4xlik bilan aylanib, dedi:

- Bir narsangizni buzib qobydim, aytsam urishmaysizmi? Olib kelgan suratingizdagi odamlarxuddi kishining aftiga qarab turganga o'xshaydi, igna bilan hammasining ko‘zini o‘yib qo‘ydim.

Mulla Norqo‘zining achchig‘i keldi, chunki bu «Makkai mukarramani» bir sartarosh okrtog‘idan ming iltimos bilan olgan edi.

- Axir, undagi odamlar hammasi hoji-ku!- Ha, o4la qolsin, hoji odam emasmi!Xotin kirib ketdi. Mulla Norqo‘zi ovqatini yeb, choyga

umidvor bo4ib o‘tirganida, ko‘cha eshigidan yoshgina bir xotin kirib keldi; chimmati qolida, vajohatidan uyiga o‘g‘ri kirgan, yordamga kishi chaqirgani kelgan odamga o‘xshar edi. Mulla Norqo'ziga bir qaradi-da, to‘g‘ri ichkariga yo‘naldi. Erkakni ko4ra turib yuzini berkitmaganiga mulla Norqo‘zining g‘ashi keldi va shunday beibo xotinning ichkariga — farishtalar oldiga kirishini xohlamadi.

- Hay, hay! Xo\sh, kimga ishingiz bor?Xotin olrta eshikdan kirib ketdi. Mulla Norqo‘zi darg‘azab

bolib o‘rnidan turdi va eshik oldiga borib bor tovushi bilan baqirdi:

- Hay, xotin, deyman, qandoq behayosan! Jinnimi o‘zi bu...Shu onda ichkaridan o‘z xotinining tovushi eshitildi:- E, qandaqa xotin bu, birovning uyiga bostirib kiradi!..Nimadir gursillab yerga tushdi, nimadir sindi. Uyning

eshigi sharaqlab ochildi. Bir lahza jimlikdan so‘ng haligi begona xotinning baqirgan tovushi eshitildi:

- Xudo ko*tarsin sen megajinni! Ikkita bolam bor! Bo‘ydoq yigit qurib ketganmidi!!

Yana nimadir sindi.- Hay, nima gap?! — dedi mulla Norqo‘zi b o ‘sag‘ada

turib, singlim. siz о zirigizni bir chetga oling! Nima deydi bu manjalaqi!!

Begona xotin ayvonga chiqib dod ustiga dod soldi. Birpasda tom, devor ustlari, ichki-tashqi hovlining yuzi odamga toidi.

90

Mulla Norqo‘zi ayvonning pastidan kelib u xotinning etagidan tortgan edi, xotin jon-jahdi bilan bir tepib og‘zi-burnini qop- qora qon qildi; bunga ham qanoat qilmay, uning ustiga o‘zini tashladi.

— Voydod, xaloyiq, bu qanday erkakki, xotinini birovga qo\shib qokyib, o'zi eshik poylab yotadi! Voydod, xotiningga qo‘shgani bo'ydoq yigit qurib ketganmidi! Ikkita bolam bor...

Odamlar ajratmaganda bu xotin mulla Norqolzini g‘ajib tashlar edi. Mulla Norqo‘zi ogkzini ushlaganicha chetlandi. Xotini eshik yonida devorga suyanganicha turar, rangi mur- daday, o‘zi qaltirar edi, Begona xotin hushidan ketib yiqildi. Ikki kishi - ayollar kirib, u farishtani uydan olib chiqishdi. U atlas ko'ylak, lozim kiygan, bosh yalang, oyoq yalang, yoshgina chiroyli bir yigit edi. Hammajim qoldi. Bu sukunatni yetmish yoshlardagi bir chol buzdi. U, mulla Norqo‘ziga qolini paxsa qilib dedi:

— Sadqai odam keting-e, ayb emasmi?! Xotin qilish qolingizdan kelmasa taloq qiling! Qo‘ying-e, ko'chib keting mahalladan, yo biz kolchib ketamiz!..

Devor ustida turgan okn ikki yoshlardagi bir qiz devordan kesak kolchirib olib mulla Norqo‘ziga o'qtaldi.

— Ни oul, turqing qursin! Boshingga solaymi shu bilan! Mahallada sasib, o‘quvchi qizlarga kun bcrmaysan-u, olzing notoVri ish qilasan...

Hammaning diqqati xotincha kiyingan va eshik yonida yerga qarab turgan vigitga jalb bo‘ldi. Yana jimlik hukm surdi. Bu sukunat og‘ir tegirmon toshi bo‘lib mulla Norqo'zini vanchib vubordi. U, devor ustidagi qizga qarab, bo‘g‘iq tovush bilan o\shqirdi:

~ Sen gapirma! Senga kim qo'vibdi gapirishni! Usta Mavlonning olg‘lidan bir liovuch mayiz olganingni о z ко zim bilan ko‘rganman!..

Hamma kulib yubordi. lomdan kimdir qiehqirdi.— Ha, bu kishining xotini mayiz yemagan!

1935-vil

91

ASROR BOBO

Ultarmalik Asrorqul Haydar otaning qadrdon oshnasi bo'ladi.

Oq poshsho mardikor olgan yili bir kuni kechqurun Haydar ota Usta M o‘minning do‘koniga chiqsa, bir begona kishi dam bosib oliribdi, surishtirsa, «ultarmalik qochoq», deyishdi.

Shundan uch-to‘rt oy burun Ultarmada g‘ulu chiqdi, «Shahardan soldat kelib ancha odamni haydab ketdi, bularni guberning o‘zi so‘roq qilar emish», degan gap tarqalgan edi.

Bu odam o‘sha vaqtda qochib qolganlardan biri — Asror­qul degan tegirmonchi ekan.

Olomon bir nimaga qasd qilib to4lishib turganda bir og‘iz gap kifoya qiladi. Asrorqul o‘shanda olomonni yorib chiqib, «Oq poshshoning devori y-iqilgan bo‘lsa, o‘zining yurtidan mardikor olsin, biz bormaymiz». debdi. Shundan keyin olomon xuruj qilib mingboshining uyiga boribdi. Mingboshi qochibdi. Shahardan soldat chiqibdi... Asrorqul o‘shandan beri qish- loqma-qishloq qochib yurar ekan.

Usta Mofcmin yolg‘iz qo‘l bir kosib edi. Asrorqul uning damini bosib, bolak ishlarga qarashib, do'konida yotib yurdi. Bu odam o4zi o‘ttiz beshlarga borib qolgan bo‘lsa ham bola-chaqa qilolmagan, otasidan qolgan meros — tegirmonini aylantirib, kunini o'tkazib yurgan ekan. Kevinchalik Haydar ota ikkovi oshna boMib qoldi. Haydar ota ba’zan kechalari uning oldiga kirib birpas- yarimpas gaplashib o'tiradigan bo‘ldi. Shunda Asrorqul tegirmoni to'glrisida gapirib xafa bo‘laverganidan keyin Haydar ota bir kuni Ultarmaga borib, tegirmondan xabar oldi. Asrorqul qochgandan keyin Ultarmaning amini tegirmonni «poshsholik boldi» deb olziniki qilib olgan ekan.

Oradan bir necha oy o‘tib, bir kuni Haydar ota shaharga borgan edi «oq poshsho taxtdan tushdi» degan gapni eshitib qoldi. «Undoq bo Isa, tezroq borib Asrorquldan su yu n ch i olay*, - deb kelsa, Asrorqul bu xabarni allaqachon eshitib, Ultarmaga jo nabdi. Lekin ikki haftadan keyin bo4hash- ganicha qaytib keldi. Haydar ota .Ha?» dcsa' «oq poshsho taxtdan tushgani bilan,. oq amin aminligidan tushmapti», dedi.

Petrogradda, Toshkentda, Qo'qonda urushlar bolib, «oq armnlar» aminligidan tushgandan keyin ham Asrorqul Ultar-

92

maga borolmny yurdi, sababki, bu tegirmonidan, qishlog‘idan ko‘ngi! uzganidan keyin Haydar ota bosh bolib bir beva xotinga uylantirib qo‘ydi. Asrorqul farzand ko‘rdi. Usta Mo‘- min, rahmatlik, xat bilar edi, kitob ko'rib, bolaning otini Yodgor qo'ydi. «0 ‘z yurtingda qochoq boclib yurgan kun- laringdan yodgor boMsin», dedi.

Shunaqa qilib Asrorqul bir necha yil shu yerda turib, yurt tinchigandan keyin bola-chaqasi bilan Ultarmaga ko‘chib ketdi; tegirmoni buzilib ketgan ekan, tuzatdi; xo‘jalikka shu tegirmoni bilan kirdi.

Ultarma bu yerga xiyla olis bo‘lsa ham, bu ikki oshna bordi-keldi qilib turishar edi. Asrorqulning o‘sha o‘g‘li Yod- gorboy askarlikni bitirib kelganda, Haydar otaning jiyaniga boklishamiz, deb turishgan edi, mana bu urush chiqdi-yu, to‘y keyinga qoldi.

Shu bu yil to‘qqizinchi sanada mana shu Asrorquldan Haydar otaga xat keldi. Xat mujmalroq: Asrorqul undan xafa- nii, nima balo... Bir gap bor! Haydar ota har nima bolsa ham borib ko‘rib kelay, deb yo‘lga chiqdi.

Haydar ota Ultarmaga xuftondan keyin yetdi. Asrorqul samovarda ekan, uni kichik o‘g‘li Abror qarshi oldi. Kampir bechora bcmahal boMsa ham qozon osdi. Haydar ota undan Vodgorboyni so‘rab:

- Xat kelib turibdimi? - degan edi, kampir, o‘zi to‘lib turgan ekan, ko‘z yoshi qildi.

~ 0 ‘rtogvingiz boshimga bitgan bir balo boMdi. Yodgordan kelgan xatlarni mcnga bermavdi, Abrorga ham ko‘rsatmaydi; xat kclmay qo‘ygan bo*Isa, uni aytmaydi. O'zining ahvoli bu: qarigan chog'ida buzilib, samovardan bcri kelmaydi - samovarchilik qiladi. Avvallari bu ish hammaga biram erish ko‘rindi. biram g‘alati tuyuldiki, bolam bechora Abroi no- mu si a rga o‘ldi. Bilmagan odam nima deydi? 0 ‘g*li boqol- mapti, kuni o'tmapti, dcydi-ya! Raisga aytdik, jamoaga о zim bordim _ bo'I mad i: «Kim samovarchilik qilishimga to sqinlik qiladigan bo‘lsa. mcning dushmanim bo ladi, tumanga ma lum qilaman», dcpti. Xayriyat, shu tog rida iais bilan san-manga borib uning ustidan tumanga arz qildi-yu, gap nima, so*/, nima ekan hammaga avon bo Idi.

93

— Samovarchilikka yarayaptimi, axir?— Ha, baloday... Hassasiz yuradi...Shu paytda Asrorqulning o‘zi kelib qoldi. Haydar ota uni

dabdurustdan tanimadi. Uning tetikligi, shaxdam qadam tashlashi yosh bolaga chiqqan soqolday kishining kulgisini qistatar edi; lekin xo'p ozibdi, qorayib ketibdi, shuni o‘zi ham bilar ekan shekilli, oldini olib:

— Ozibmanmi, qorayibmanmi? — dedi.— Y o 4q, juda joyida... Mayiz boMibsan... X o ‘sh,

Yodgorboydan xat kelib turibdimi?— Har xatida seni so4raydi... 0 ‘gMim, Abror, bitta chilim sol!Asrorqul ilgari chilim chekmas edi. Haydar ota shuni so'ray

deb endi og'iz rostlagan edi, kampirga ko‘zi tushib qoldi. Kampir o‘choqdan cho‘g‘ olayotgan Abrorning panasiga o'tib, «Ayting, xatni ko4rsatsin», deb Lshora qildi. Haydar ota unga sekin bosh irg'itib:

— Ha, ishqilib boshi toshdan boMsin. Qani, bironta xatini o‘qiylik, bo'lmasa, — dedi.

— Do'konda, hamma xati samovarda.Kampir juda to‘lib qolgan ekan, toqat qilolmadi:— Birontasini ko‘rsatsangiz o‘lasizmi? Hammaning

yuragini qon qildingiz-ku? - dedi.— Yaxshi xat yozsa ham yigMaysan, yomon xat yozsa

ham yig4laysan, nima qilaman ko4rsatib?— Yig‘lasam, ko‘z yoshini sizdan qarz olmayman.Kampir yig'lab yuborgan edi, Asrorqulning achchig‘i keldi.— Tag4in!.. Ammo-lekin, xo‘p kaltakbop xotin bo'libsan-

da! Burungi zamon boMsa, bironta qovurg‘angni butun qovy- mas edim!..

— Mana, uring, sindiring qovurg4amni! Qo‘rqmay qo‘ya qoling, arz qilmayman.

Arz qilishingdan qo‘rqmayman, xotin urgani nomus qilaman!

Asrorqul chilimni shunday qattiq tortdiki. sarxonadan alanga ко tarildi, avzoyidan hozir kampirni xafa qiladigan ко rinib qoldi. Haydar ota sal bosarmikinman deb:

Qo у endi, ozor berma, ko'ngli yarimta, - degan edi, Asrorqul qayta avj oldi:

94

- Kokngli yarimta bo‘lsa, miyasi ham yarimtami? Uyingni 0‘g‘ri bossa, 0 ‘g‘lingni sandiqqa solib qovyib, qo‘shnini chaqirmaysan. Hammaning ham farzandi okziga aziz.

- Aziz ekanligini bilsangiz bo‘pti-da! Bolamni sog‘inaman, sog'inganimdan keyin yig‘layman...- dedi kampir kuyunib.

- Mayli, yig‘Ia, yig‘i gohida xafalikni yozadi, lekin hamma qatori yig‘lagin-da.

- Hamma qanaqa yig‘Iar ekan?- Hamma qovIi bo‘shaganda yigMaydi, sen yig‘idan

bo‘shamaysan. Na o‘zingga qaraysan, na uyga. Chirog‘ning shishasini qaraL Qishloqda hech kimning uyida pashsha yo‘q, biznikida kechasi ham burun talashadi.

- Yuragimga sig‘maydi, sig‘maydi yuragimga hech narsa!- Barakalla!.. Yodgorboyga shunaqa mehribonman degin?

Beri kel, o4tir. Ma, bir piyola choy ich, ko‘z yoshi bo‘ladi... Shunaqa mehribonman degin? Abror, o‘g‘Iim, ana u bchining kallagiga gazeta qistirib qo'vgan edim, shuni olib kel. Bara- kallo...Xo\sh, shunaqa mehribon boMsang, mana bunga quloq sol: «...Shu vaqt ichida, ya'ni ikki yillik urushda Itfoqning ko'rgan talofati 35 ming zambarak, 30 ming tank, 23 ming samolyotdan iborat». Tushundingmi? Boshqasini qo‘y, nobud bollgan zambarak shuncha bo‘Isa, hammasi qancha ekan? Shuncha zambarak bir kunda qancha olq chiqaradi deb o‘ylaysan? Shuncha o‘qni kim yetkazib berib turadi? 0 ‘sha Yodgorboyga o’xshagan askar bolalarning ota-onalari, aka-ukalari, opa- singillari, xotinlarimi? Yodgorboyga o'xshagan askar bolalarning ustiga dushman 100-200 samolyotni birdan yuboradi. Dushman samolvollarini daf qiladigan ko‘p va zokr samolyotlarni kim ya.sab berib turadi? Yana o'sha ola-onalar, aka-ukalarmi? Shularni ham mehri muhabbati bordir. Shular ham sog'inishar deyman? Yo senchalik sog‘inishmasmikin? Senchalik sogkinishadi, lekin senga o'xshab sog*inishmaydi! Bularning yuragiga hamma narsa sig'adi! Durust, sen samolyot yasolmaysan, ketmon chopolmavsan... lekin qilaman dcsang, qo‘lingdan ish keladi. Sening ko'kragingda o4l bor, soch shu о tni, ho l-u quinq baiavar yonsin. Bizni hamma nai'sadan benasih qilmoqchi bo Igan Ciitlei hozir ham ancha narsadan mahrum qildi. Qani ilgarigi qishloq? Hozirgacha ham yonrnagan yurak bo*Isa mana shuni eslatishing bilan alanga oladL Alanga oldir, yondir! Shunda far/and dog*iga qolgan gitlerchilar ko‘payadi, yaxshi bo ladi...

95

Asrorqulning tovushi o‘zgardi. U irg'ib o^rnidan turdi-yu, chilimni ko‘tarib o'choq boshiga qarab ketdi. Haydar ota bildiki, uning o'pkasi to'ldi. Buni kampir ham payqadimikin, deb sekin razm solsa, payqabdi; payqabdi-yu, aftidan, ko‘ngliga g'ulg^la tushibdi. Haydar ota buni uning «qilt» etib yutunganidan bildi. Bu orada Asrorqul chilimni chekib bo'lib, kampirni chaqirdi.

— Qani, kel endi, oshingni suz! — dedi. Keyin tegishdi,— olzim suzib bera qolaymi? 04irishingdan oshni og‘zingga solib, jag‘ingni qimirlatib qo‘ymasam, chaynamaydiganga o‘xshaysan...

Kampir yalt etib Haydar otaga qaradi, shu qarashi bilan «hazillashayotibdi, xayrivat» deganday bo‘ldi.

Asrorqul kelib o'tirdi. Uning chakka tomirlari chiqqan, nafas olishi bejo edi.

— Ha? - dedi Haydar ota.— Hech... chilim eltgandir.Haydar ota ichida «himm...» dedi-yu, bo‘lak gap so‘ra-

madi. Shundan keyin kampirning «Yodgorboydan kelgan xatlarni bizga ko'rsatmaydi», deganiga o‘zicha ma’no berdi.

Osh ustida gapni yana Asrorqulning olzi boshladi:— Urushdan yarador bollib kelgan Sodiqjon degan yigit

o4gan juma kuni samovarga kelib, urushda ko‘rganlaridan ancha gapirib berdi.

Kampir urushdan kelgan kishining daragini eshitib, betoqat bo‘lib qoldi...

— Nima deydi Sodiqjon?— Olaver, olaver, aytib beraman! Choydan quy... Shu

Sodiqjon bir yigitning qanday o‘lganini aytib berdi. Qattiq bir jangdan keyin bular o‘n tolrt kishi nima bo‘lib boshqa- lardan ajralib qolishibdi; ikki kecha-yu ikki kunduz оЧтопша- о гшоп yo‘l yurib, kichkina bir qo'rg^onchaga duch kelishibdi. Bu qo‘rg4onchada nemislar bormi, o‘zimiznikilar bormi bilib bo lmabdi. «Shuning uchun, — deydi Sodiqjon, biz, ikki kishi, oldin borib bilib keladigan bo‘ldik. Menga Og abekov degan yosh, nihoyatda chirovli bir armani yigit hamroh bo IdU. Bu yigit yoMda Sodiqjonga xotinidan kelgan xatni, xotini bilan bolasining suratini ko‘rsatibdi, hasrat qilibdi. «Ekin oralab borayotgan edik,- deydi Sodiqjon,— katta yoMga

96

chiqib shunday qarasak, voMning chetida aglanab yotgan bir avtomobilning yonida uchta nemis o'tiribdi. Darrov yotib oldik». Sodiqjon avtomatini to‘g‘rilab, tepkisini bosay degan- da, haligi yigit qoMini mahkam ushlabdi: «Shoshma,— der emish,— xat o‘qiyotibdi. Xotinidan kelgandir, bolasidan kel- gandir...» «Men, — deydi Sodiqjon,— uning gapiga quloq solmasdan tepkini bosdim, lekin sal hayallabman: uchchala nemis yiqilgandan keyin yonimga qarasam, Og'abekov qip- qizil qonga belanlib votibdi». Sodiqjon ko4arib qarasa, hali joni chiqmagan ekan, kolzini ochibdi.

U yigitning bekorga nobud boMgani kampirga xo‘p alam qildi. U awal nemisni qarg‘adi, keyin yigitdan koyindi:

— Axir, seni bola-chaqangdan ayirgan-ku shu qurib ketgurlar edi, uni otaman degan kishining nega qo*lini tutasan! Xat o‘qiyotibdi emish-a! Bola-chaqasi bilan qo‘shmozor boMmaydimi!.. Ovziga-ovzi qilibdi-da.

— Ha, Sodiqjon ham shuni aytmoqchi bo‘lgan ekan-u, aytmabdi. Yigit sho'rlik jon berayotganida o‘zi iqror bolibdi: «Bola-chaqangni yaxshi ko‘rsang, bola-chaqang to‘g‘risida o'ylama», debdi. «Shu gap,- deydi Sodiqjon,- keyinchalik jangchilar orasida maqol bo‘lib ketdi»... Shunaqa, ko'ngilni obz ixtivoriga qo‘yib berish urushda, urushdagina cmas, shu yerda ham kishini g'aflatga soladi. Aql, fahm-farosat bilan ko’ngilni yo'lga solib turish kerak. Aql-u ko‘nglini volga sololmaydigan kishi buzoq ma’rasa ham uh tortaveradi, sababki, buzoqning ma'ragani - yigMagani boladi... Abror, qo‘lga suv ol, okg‘lim!

Kampir joy solayotib Haydar otaga yana «ayting, xatni bcrsin», deb imladi. Haydar ota ham unga imo bilan «Samo- varda ekan, ertaga o‘zim olib kelaman», dedi.

Asrorqul erta bilan barvaqt turib ketdi. Haydar otani «Tushga yaqin tegirmon boshiga chiqib borsin»», deb kampirga tavinlabdi.

Tegirmon Sho‘xsovning bolyida edi. Haydar oia shu baho- na bilan u yoq-bu voqni ham ko‘ray deb, aylanishroq bo‘lsaham bozor boshidan yurdi. , L

Urush boshlangan yili bahorda ikki oshna mana shu bo/or boshid'igi maktabda o'qishgan edi. Hordiq kunlari shahardan chiqadigan avtom obil shu ycrda kino qo'yib bear edi. Haydar

ota qarasa, shu yalanglikka yantoq bosib qo‘yishibdi. «Ha, hozir kartina qoldimi, - dedi Haydar ota o‘zicha, - biz o'qigan yillari o'vin-kulgi qilib qishloqni boshiga ko‘targan yoshlar qaverda?»

Haydar ota shu o‘y bilan tegirmon boshiga yetganini ham bilmav qoldi. Soy bo'yida behisob daraxtlar orasiga ko‘milgan tegirmon guvillar edi.

Asrorqul samovarni juda bahavo joyga qilgan edi. Ikki tom bocy pastda Sho‘xsoy shovillaydi. Tegirmonni ko‘mib yotgan daraxtzor pastda xuddi samovarning sahnidagi gulzorga o‘xshar edi. Tepalikdagi chinor, ikki tup sadaqavrag‘och to‘rt- besh kishilik talay supalarga soya solib turardi. Supalarning oralariga, atrofiga anvovi gullar ekilgan.

Haydar ota bir tup sadarayhonga qocl urib iskadi, so‘ngra shoxidan sindirayotgan edi, kimdir «hay, hay!» dedi. Haydar ota orqasiga qaradi. Shiyponda Asrorqul kulib turar edi.

- Ammo-Iekin, Asrorqul, baraka top! — dedi Haydar ota rayhonni chakkasiga taqib. — Umringda samovarning jo'mragini ushlamagan bo‘lsang ham, ko‘p to‘qim tabiat samovarchilarga ibrat bo‘ladigan ish qilibsan. Lekin chovxo'r yo‘q-ku?

- Choyxo‘r kechqurun keladi... Kel, o'tir.- Sen kampirga tayinlaganing uchun kelganini yo‘q,

o‘zimcha keldim. Sendan ikki narsani so‘ramoqchi bo‘ldim. Bittasi shuki, nega birdan samovarchilikni ixtiyor qilib, shu tufayli raislar bilan urishding, demoqchi edim, endi mana bu samovaringni ko‘rganimdan keyin, samovarga muncha ishqing tushib qoldi, desam to‘g4ri keladi.

- Samovar senga yoqdimi, axir!- Yoqdi!Asrorqul sovning narigi yuzida otliq kelayotgan bir bolaga

qarab qo‘l silkidi. Bola ham qo li bilan «y o 'q » deb ishora qildi. Haydar ota Asrorqulning tajang boklganini payqab:

- Qanaqa bola u? - dedi.- Shogirdim. Beshserkaga yuborgan edim. Beshserkalik

Abdumajid degan yigit urushdan yarador bo‘lib kelgan. Shu yigitni yaqin o'n besh kundan beri olib kelolmayman. Ikki martaba odam yuborganimda xotini unamabdi, hali darmonga kirgani yo q, uzlukadi. debdi. Uylanganiga yigirma olti kun bo lganda askarlikka ketib qolgan ekan... Bilmadim, bugun nima vaj qildi ekan.

98

Haydar ota tushunolmay:- Nima qilarding uni, biron gaping bormidi? — deb

so‘radi.- Yo‘q, uning menga, mening choyxo‘rlarimga gapi bor...

Rahmatlik Usta M o4minga kechalari jangnoma o‘qitib eshitganlarimiz esingda bormi? 0 ‘sha hazilakam urushlar to‘g‘risida lof-qof urilib yozilgan jangnomaga shuncha qiziqar edik. Mana bu, butun yer yuzini titratayotgan urush to'g'risi- dagi jangnoma qiziq emasmi? Urushga borib kelgan mana shunday yigitlarning har qaysisi bir jangnoma. Shuning uchun tumanimizning qayeriga urushdan birov kelsa darrov darak topaman, oldirib kelaman.

Bu orada haligi bola kolprikdan o‘tib otni soy bo‘yiga bog‘ladi va o‘zi yuqoriga chiqib keldi. U, Haydar ota bilan so‘rashdi, so‘ngra Asrorqulga xat berdi. Asrorqul xatni tovush chiqarib o4qidi:

«Hurmatli Asrorqul ota!Kecha o'zim bormoqchi edim, shahardan mehmonlar

kelib qolishdi. Biz bugun Qorashaharga bormoqchimiz. Ertaga kechqurun mehmonlor bilan birlikda xizmatingizda boMamiz.

Okg4ingiz Abdumajid».

Asrorqul xatni o‘qib bo‘g‘ildi.- Mehmonlari L»i!an kclave^a bolmas ekanmi? Bu bola

meni ertaga ham aldaydi. Qorashaharda nima qilar ekan? Endi o‘zim bormasam bolmaydi! Siz, o'gllim, gazet-pazetin- gizni kolrib, kechqurunning g‘amini yeng. Haydar, birga borib kelamizmi, otliq bir yarim soatlik vo‘1.

Haydar ota ko‘nmagandan keyin Asrorqul otlanib jo'nadi. U, ko'prikdan o‘tib, katta yo‘lga chiqqanidan so‘ng otga qamchi berdi va hayal o‘tmay jilg‘aga kirib ko'zdan yo‘qoldi. Haydar ota uning ketida qolib asta-sekin yelib vurgan sarg‘im- tir changga qaraganicha xomush qolgan edi, bola:

— Asli borsangiz bo‘lar edi, ota, Beshserka ham ya.xshi joy, — dedi.

-- Siz bcshserkalikmi?— Yo‘q. Shu yerlik, ultarmalik.— Ota-onangiz bormi0

99

— Bor. O tam Eronda, komandir.— CTqiysizmi? !— Urushdan keyin Moskvaga borib agronomlikka o ‘qiy-

man. Hozir otaga qarashib turibman: choyxo‘rlarga gazeta, kitob o lqib beraman. Siz otaning o 'r toq lar i H ay d a r otasiz-da? Sizning to 4g ‘ringizda ota bir gapirib bergan edilar, maj- j lisda.

Haydar ota xijolat bo ‘ldi: Asrorqul uning t o ‘g ‘risida nima deb gapirishi mumkin? Buni boladan so 'ragani o ‘ng‘aysizlanib:

— Asrorqul majlisda gapira oladimi? — dedi.— Е -ha!.. - dedi bola.— Bultur rais vengil ishlarga yaray-

digan qariyalarni ro 4yxat qilganida o tan i y o zm ag a n ekan,ota ro‘yxatga kirmay qolgan chollami y ig ib majlis qildi. Ota . 1 majlisda birinchi so‘zga chiqishi ekan. G apn i n im adan bosh- ladi deng: «Hozirgi vaqtda anchayin bir traktorning g ‘ildiragi tom orqada zang bosib yotsa ham od am n in g g ‘ashi keladi.Rais hech ishga yaramaysan desa, yaram as e k a n m a n deb, j kurk tovuqqa o ‘xshab yuraverasanmi hammang?» Shu majlis- j dayoq haligi chollar frontcha ishlaydigan yoshlar brigadalariga ! birikib oldi. Otaning o'zi samovarni jo 'nash tir ib yuborganidan keyin k o ‘p ish qildi. llg‘or brigadalarning tu m a n yig‘inida hokimning kotibi otaga katta baho berdi: «Asrorqul o ta tum a- nimizda eng zo 'r tashviqotchi... Ota shu yerda turib Berlinga o ‘l qo ‘yayotibdi», — dedi. ;

Shu paytda Asrorqulning kichik o cg ‘li Abror kelib otasini so‘radi va uyga m ehm onlar kelganidan xabar berdi. Uning aytishiga qaraganda, kelgan mehm onlar o ‘sha Abdumajid va shahardan chiqqan kishilarga o ‘xshar edi. H aydar o ta asta / tushib bordi. Y o‘lakda kampirga yoMiqdi. K ampir im o bilan A srorqulni so4radi. U n ing harakati H a y d a r o taga g 'a la t i tuyulib, yuziga tikildi. Kampirning rangi oqargan, ko 'z atrofi qizargan, lablari pirpirab uchar edi. Haydar ota to kxtadi.

- Asrorqul Beshserkaga ketgan edi. Ha, nima b o ‘ldi?Kampir doka ro4molining uchini labiga bosib, yerga qaradi .

va sekin:- Abdumajidlar ke ld i ,- dedi.- N im a gap?- 0 ‘rtog‘ingizga aytmang...- Nimani?

100

Kampir tovush chiqarm ay kuyinib yigMadi. Haydar ota undan javob ololmasligiga ko‘zi yetib, shoshganicha ichkariga kirdi. Supada o4 irgan uch m ehm on turib, xuddi bu yerda oglir kasal yotganday, Haydar ota bilan pichirlashib so‘rashdi.

Haydar otaning diqqati harbiy kiyim kiygan yosh yigitga jalb boMdi. U h a d d a n tashqar i q izargan , o ‘zini qayerga qo‘yishni bilmayotganga o ‘xshar edi.

- Abdumajid siz boMasizmi, o ‘g 4 im ? - dedi Haydar ota .— Siz ertaga boramiz, deb xat qilgan ekansiz, Asrorqul siz bilan gaplashgani o lzi ketgan edi.

- S h u n d o q m i? O v o ra b o ‘l ib d i la r -d a . Q o ra sh a h a rg a ketayotgan edik, m ehm onlar otani ko‘rib o ‘taylik deyishdi.

H aydar o ta ariq b o ‘yida yuzini yuvayotgan kampirga qaragan edi, Abdumajid yana ham qizarib Haydar otaga sekin:

- Juda katta befahmlik qild im-da,— dedi.— Nima gap?— Y odgorboyning .. . nobud boMganidan bular bexabar

ekan, io ‘g ‘ri kelib kampirdan ko'ngil so lrabman...Haydar o tan ing yuragi orziqib, til igacha muzlab ketdi.

U nima deyishini bilmasdan, anchadan keyin:— Shu aniq gapm i?— dedi.Abdumajid uning savoliga javob berish o ‘rniga:— Endi ЬоЧаг ish b o kldi, Asrorqul otaga aytmang. Kam-

pirning ham xohishi shu. Ota qarib qolgan, ko'tarolmaydi, — dedi.

K am pir kelib supaning labiga oMirdi. Jimlik cho 'kd i. Anchadan keyin kampir gap boshladi:

- Asrorqul otangizga qancha ozor berdim... Xat kelmay qo‘ygani uchun shunaqa qilib yurgan ekan.

M ehm onla r garchi bunday vaqtda kishiga hech qanday so‘z tasal 1 i bera olmasligini bilishsa ham, kampirga tasalli bergan b o ‘lib q o ‘zg‘alishdi. A bdum ajid уоЧакау o tan ing samovarini ko'rib oMish to ‘g ‘risida shaharlik mehmonlarning xohishini so‘ragan edi, ular mamnuniyal bilan qabul qilishdi. Haydar ota ularni samovarga boshlab bordi.

M ehmonlar jo'nab, oradan sal vaqt o ‘tmav Asrorqul keldi. Haydar ota uni ochiq chehra bilan qarshi olishga harchand urinsa ham, Asrorqul zivraklik qilib:

— Ha, zerikkanga o*\sliaysan-ku,— dedi.- Yo‘q... M ehmon kelgan edi.

101

— Y o i d a k o ‘rdim. Ertaga aniq kelishadi. E n d i hovliga boraylik.

Haydar o ta kampirning iroda kuchiga ishonolmas, shuning uchun hozir Asrorqulning unga ro‘para b o ‘lishini is tamas edi; уоЧ qildi.

— M ana shu supaga joy qil, birpas o ‘tiraylik... Agar birov menga «qolgan umringni dunyoni sayohat qilib o ‘tkazasanmi, yo shu supada o 4 i r ib o ‘tkazasanm i?» desa , h e c h o ‘ylab o4irmasdan shu supani bera qoh der edim.

Bu gap Asrorqulga juda yoqdi. U, atrofga suv sepib, supaga joy qildi.

— M ana, yonboshla! Supaga buncha lik ishqing tushgan b o isa , ovqat bo ‘lguncha shu yerda o4iramiz... H a , aytganday, sa m o v arg a b u n c h a ishq ing tu s h d i , d e g a n e d in g , ja v o b berm abm an .

— Endi javob bermasang ham mayliga. Bilaman.— N im a uchun ishqim tushganligini bildingmi?— Bildim. Bu gulzor k o ‘kragingda yongan o ‘td a n bino

bo‘lgan ekan. M en bekorchi — takasaltangni so ‘k! S o ‘k meni, kurk tovuq degin!

Asrorqul qah-qah urib kuldi.— M e n d a n ikki n a rsan i s o ‘ra m o q c h i boM gan ed in g ,

ikkinchisi nima edi?Haydar ota unga «men sendan ikki narsani so ‘ramoqchi

bo‘lib keldim», deganida Yodgorbovdan kelgan xatlarni ko ‘z- da tutgan edi, hozir nima deyishini bilmay, shoshib qoldi.

— Ikkinchisi, endi, o ‘zing bilasan... Y odgorboydan xat kelmay turgan bo ‘lsa, kampirni shunaqa ovuntirib turganing ham tuzuk... kelib qolar.

Asrorqul uzoqdagi ко1т - к о ‘к adirlarga soya solib turgan oppoq bulut parchaiariga qarab jim qoldi; an c h ad a n keyin chilim solib chekdi.

— Qanchadan beri xat kelmaydi? - dedi H aydar ota.— Anchadan beri.Haydar ota yer ostidan uning yuziga qaradi; nazar ida

Asrorqul yana ham qoraygan va hozir vujudidan tu tun chiqib ketayotganday ko‘rindi.

— Kelib qolar, do ‘stim, har xil xayollarga borma.

Asrorqulning ko‘z atrofi qizarib, yuzida soxta tabassum aks etdi.

- Nima xayolga borar edim? Yodgorboy ovga borgani yo‘q, urushga borgan! .. K a m p irg a b i ld i rm asa n g , rostin i aytaman. Kampirga aytma, ko‘tarolmaydi... Qoraxat kelgan!

Haydar ota kampirning eshitganligini aytishini ham bilmay, aytmasligini ham bilmay, bir lahza o ‘ylanib qolgan edi, Asrorqul:

- Ha, eshitganmiding?— dedi.Haydar ota birining bilganligini ikkinchisidan yashirishga

qaror berdi, chunki birining qayg‘usi ikkinchisining qayg‘usiga qayg‘u q o ‘shuviga ko‘zi yetib qoldi.

- Qishloqda eshitgan edim, lekin ishonmagan edim. Shu aniqmi?

Asrorqul javob bermay qoshini siladi.- Bardosh qil, d o ‘stim, xafa bo lgan ing bilan, yiglagan

bilan boMmaydi,— dedi Haydar ota.~ Men yig‘lamayman! To o ‘g 'limning go'rini quchoqlab,

tuprog*ini yuzimga siir tm agunim cha ko 'z im dan yosh chiq- maydi...

Abror ovqatga aytgani keldi. Uni ko 'r ib , Asrorqulning chehrasi darrov o ‘zgardi va uyga borguncha musibatdan asar qolmadi.

Kampir odatdagidan chaqqonroq harakat qilar va mumkin qadar scVzlashga tirishar edi. Asrorqul sochiqqa q o l in i arta- yotib unga razm soldi va kulib:

~ E, qo ‘zichog‘im, yana yig‘labsiz-da,— dedi.Kampirning yuzida kulgiga o ‘xshagan bir nima aks etdi,

lekin darrov yu/ini burib, kapkir bilan qozonni qirar ekan, jerkib:

- Hadeb yig'i uVg'risida gapirmang!— dedi.Lekin ovqatni keltirganida uning ko 'zida yosh aylanar

edi: ovqatni o 'rtaga q o ‘yib ko‘zini artdi.~ Qurib ketgur shu o ktinning tutuni biram achehiq ekanki!~ O't ir, - dedi Asrorqul turpdan bir bo'lagini og'ziga

solib,~ achchiq tutuimi biz ko'rganimiz yo‘q, achehiq tutim urush boMavotgan jovlarda

Ovqat mahalida kampir juda betoqat bo'lib o'lirdi; bir marlaba ichidan yig‘i toklqmlanib kelgamla oV.ini turish uchun Asmrqulga xarxasha qildi:

1 03

- M uncha kurt-kurt qilib chaynaysiz!- Tum p shunaqa bo4adi-da , jonidan.- Qayoqda, yumshoq non yesangiz ham beda yegan otga

o'xshab chaynaysiz!- Yuragingni keng qil.- N im a qilibdi vuragim ga? M enga o \x shab e r t a d a n -

kechgacha uyda o ‘tiring-chi!Haydar ota aralashdi:- Kelin rost avtadilar... Menga qarang, kelin, o ‘r tog‘ingiz

menga sizni olib kelishni ju d a tayinlagan. M en bu yerda uch-to 'r t kun turadigan b o ‘lib qoldim. Sizni ertagayoq eltib q o ‘yaymi? Nim a deding, Asrorqul?

Chol-kampir bir-biriga valt etib qaradi. Bu qarashda har ikkisining ham koknglidan bir gap o4di: «Men yo ‘g ‘im da bu xabami eshitsang, yolglizlik qilib qolmasmikinsan?»

Haydar ota ikkovini avrab shunga ko ‘ndirdi va ertalab kampirni eltib q o ‘yadigan b o ‘ldi. Ertalab arava kelganda kam - pir Haydar otani bir chetga tortib:

- Inim, — dedi, — o ‘rtog‘ingizni yolg‘iz tashlab ketgani asti ko ‘nglim bo ‘lmayapti?

- Sizni Abror eltib qo'ysinmi?- Abrorning ishi bor. 0 ‘zim ishga yaramay, shu m ahalda

yana birovni ishdan qo'yaymi! Otning tizginiga arqon ulab beringlar, o ‘zim haydab ketaveram an. Aravani p o ch tan in g odamidan berib yuboraman.

Asrorqul bunga rozi boMmasa ham kam pirn ing ra ’yini qaytargani boiinolmadi.

Kampir jo 'nadi.1943-yil

KAMPIRLAR SIM QOQDI

- Turing, Nazirbuvi! Turing, T o ‘xlabuvinikiga chiqamiz!Nazirbuvi sandalnirig chetida, derazadan lushib turgan

erta bahor oftobiga sho‘n/ada pishgan olmadek yuzini tovlab, to ygan qo zichoqday uxlab yotar edi; bu lovush qu log‘iga kirib, xuddi pashsha qo‘riganday, bir lunjini qimirlatdi; ko ‘zini ochm oqchi bo lg a n edi, faqat bittasi ochildi.

— A? Nima? — dedi.

104

- To\xtabuvinikiga chiqamiz. Rais kelibdi.- Rais?Nazirbuvi darrov o l rn idan turdi, doka го4т о 1 Ы qayta

bog'lab, Shahodatbuvi bilan birga chiqdi.T o‘xtabuvining uyida Roziyabuvi, Ortiqjonlar o ‘tirar, rais

bularga urushning borishi to ‘g ‘risida so ‘zlar edi; kimningdir savoliga javob be rib:

- Endi nemisning poshshosi daryo tagiga uy solib kirib ketganligi masalasiga kelganimizda, - dedi, — men buni gaze- tada o'qiganim yo‘q. Agar Gitler shundoq qilgan bo lsa , askar- larimiz orasida suvchi bolalar ham ko‘p, birontasi kirib giribo- nidan bo ;g ‘ib chiqadi... M ana, N azira xola ham , S hahodat xola ham kelishdi. Yaxshi b o ld i . 0 ‘zim ham sizlarni yig‘ib ikki ogciz gaplashmoqchi edim. G apim shuki, xo ‘jaligimizda paxta ishiga yaravdigan odamlar qanchaligi o ‘zlaringga m a lu m .

Shunday cho4 urib qarasam, paxta ishiga varaydigan har bir xo‘jalikning har bir ish soati bir kilogramm paxta ekan. Shundoq b o ‘Igandan keyin odam larn i iloji boricha boshqa ishlardan bo ‘shatib, paxtaga solishimiz kerak bolad i . O 'shanaqa ishlardan bittasi pilla-qurt. Men bcshovlaring qurt tutinglar, beshta odam bo\shasin, demoqchi emasman. Hech undoq emas. Shundoq qilinglarki, paxta ishiga yaravdigan odam biron soat ham sizlarning qolla r ingdan keladigan ishga band bo‘lmasin. Agar sizlar mana shu y o l bilan butun bir mavsumda o vn mehnat kunini pilladan yulib paxtaga yordam qilsalaring ham harna! Men sizlar bilan majlis qilib, mana shu masalani o 'r taga tashlamoqchi edim. Mana, majlis ochiq. Kim gapiradi?

Hech kimdan sado chiqmadi. H am m a, nechukdir, o ‘n- g‘aysizlanar, qimtinar, yerga qarar edi.

~ Xo\sh. b o ‘lmadimi?-“ dedi rais.Kampirlar bir-biriga qarashdi va hamma birdan:~ Nega, nega b o lm a s ekan! — dedi.~ Bo‘lsa nega indamaysizlar? Qani, I o ‘xta xola, gapiring!T o ‘Ala xola ro 'm olm m g uchi bilan og‘/ini yopib, bo ‘zargan

holda avval o ‘rtoqlanga, kevin raisga qaradi.~ Endi, o 'g l im , dabdurustdan majlis deding asli shu

gapni avval o ‘zaro jo‘n gaplashib, pish ilib olsag-u kevin majlisga so I sang bo 'lar edi.

105

To\xtabuvi ham m aning ko'nglidagi gapni aytdi. Rais bu suhbatni majlis deb atash bilan kampirlarni qiynab q o ‘ygan- ligini darrov fahmladi-da, kulib, xatosini tuzatdi:

— To'g 'ri, aw al jo ‘n gaplashib olaylik. X o‘p, majlis yopiq. Gapni bir joyga qo ‘yganimizdan keyin ochamiz.

Majlis vopiq deb e ’lon q il ingandan keyin Roziyabuvi o 'z idan-o 'z i gap boshladi:

— Qurt tutishda bizning qo‘limizdan keladigan ish ko ‘p. Aytsangiz-aytmasangiz o ‘shanaqa ishlarga qarashish b izdan lozim. Men yana bir narsani o ‘vlab qoldim: besh kishi ekanmiz, beshovimiz bir quti urug1 olsak nainki eplab boqolmasak?

Boshqalar bir qutini bahuzur eplash mumkin ekanini aytib:— Qurt ishida ko'zimiz pishgan, qayta yaxshiroq boqam iz,

og 'ir ishlari b o ‘lsa, bizga qarashadigan yosh-yalang top ila- di. — deyishdi.

Rais miyig‘ida kulib:— M av li , - dedi.— Agar bir qutini ermak qilamiz, desa-

laring o ‘zlaring bilasizlar. X o‘p, endi shu gap puxta gapmi?— Puxta gap! - deyishdi.— Endi majlisni ochsam maylimi? X o ‘p, majlis ochiq.

Beshovlaringni bir zveno devmiz. Zvenoga bosh liq kerak boMadi. kimni saylaysizlar?

Munozara va muzokaralardan keyin zvenoga boshliq qilib yetmish bir yashar T o ‘xtabuvi Sarimsoqova saylandi.

Majlis yopildi. Rais ketdi.Shu kuni kechasi, yotar mahalida, T o ‘xtabuvini vahima

bosdi: bular-ku ham masi va’da berdi, sayladi, e r taga biri «Belim ogkriydi», biri <'0‘g1imdan xat kelmayaptL yuragimga qil sig‘mavdi*, deb uyiga kirib yotib olsa, nima boMadi?

To xtabuvi yugurganicha Nazirbuvinikiga chiqdi. N azir- buvi hali uxlamagan ekan.

— Hoy, Nazirbuvi, shu b o ‘ladigan ishmi yo ra isn ing q o ‘ynini puch yong‘oqqa toMdirib jo 4natdikmi?

— Voy, To xtabuvi, nega bo'lmas ekan? Majlisga soldik-a, majlis uvol emasmi9 Men hali boshqa narsani o ‘ylab o tirib- m an, beshta nozanindek kampir bo'lsag~u, bir quti desak butun tumanga kalaka bo lmaymizmi? Bizga nima qipli, nega ikki quti tutamiz demadik?

106

TVxtabuvining yuragi dadil b o ‘ldi. Nazirbuvining andi- shasi unga m a ’qul tushdi. Ikkovi Shahodatbuvinikiga chiqishdi. Shahodatbuvi bu gapni eshitib:

- G ap shu ishga qunt qilishda, qunt qiladigan bo lsak , ikki qutisi ham bir-u uch qutisi ham bir, - dedi.

U chovi Roziyabuv in ik iga ch iq ishdi. Roziyabuvi k o ‘n- gandan keyin, Ortiqjonnikiga borishdi. Ortiqjon o ‘sha majlisda «Uch quti tutish q o ‘lim izdan keladi», dem oqch i ekan-ku , boshqalardan istihola qilib aytmabdi. Bular uch quti degandan keyin, u ham bir quti q o ‘shdi.

Shunday qilib, uym a-uy yurib qilingan majlisda kampirlar zvenosi t o ‘rt quti tu t ishga q a ro r qildi va er ta lab x o ‘jalik idorasiga chopar yubordi.

Rais ko‘nmabdi: «Hammasi yig‘Uganda bitta shaftoliga tishi o ‘tmaydi-yu, to ‘rt quti urug‘ tu ta r emishmi! Y o‘q, kampir- larning tovoniga qo lam an», debdi. C h o p a r ham bu gapni oq izm ay-tom izm ay kam pirlarga yetqazibdi: «H am m alaring yigllganda bitta shaftoliga tishlaring o4m as emish», dedi.

Bu gap kampirlarga n ihoyatda alam qildi, ikki kundan keyin rais kelganda uni o ‘rtaga olib shunday qilishdiki, rais «Tegishgan edim, tavba qildim», deb zo ‘rg‘a qutuldi va to 'rt quti urug‘ni o ‘z qo ‘li bilan keltirib berdi.

Hademay quit ko‘m -ko‘k barg ustida o*rmalab qoldi. Qurt katta bo‘lgan sayin kampirlarning havasi, g ‘ayrati ortar edi. Hech kimning beli ham og‘rimadi, yuragiga qil sig‘maydigan payti ham bo‘lmadi, aksincha, hamma sog \ dimog‘lar chog' edi.

Bir kuni rais kelib qutini ko‘zdan kechirdi-da:- Yashasin havaskor kampirlarimiz! - deb qichqirdi.Eshik yonida ikki q o ‘lini beliga q o vyib, kerilib turgan

T o ‘xtabuvi boshqalarga ko lz qisib:- Q a n i , o ‘g ‘lim , c h a m a n g d a n o r m a m iz to ' l a d im i ,

yolqmi? — dedi.- lye, shunchalik qurt boqasizlar-u, qancha pilla chiqi-

shini bilmaysizlarmi? H a rq u t id a n kamida oltmish kilogramm- dan olasizlar, ~ dedi.

- Ana xolos, - dedi Ortiqjon, - to ‘lmas ekan-da!- Nega, norma qancha o ‘zi? Qirq besh kilogramnii?Ham m a kulib yubordi.- Unaqa normangni shaftoliga tishi o ‘tadigan tamtamlarga

ber. Bizning normamiz har qulidan yetmish-sakson kilogramm!Rais til in i tishladi.

107

Bir necha kundan keyin qurt nishona berdi. N ishona pilla beto 'x tov xo'jalik idorasiga yiiborildi. 0 ‘sha kuni kechki payt rais yetib keldi va eshikdan kirishi bilanoq:

- Onalar, birinchi terimni olgan kunlaring bitta semiz q o ly sizlarniki, men tu m a n d a n so ‘rad im , hali h ec h qaysi xo‘jalikning qurti nishona bergani yo'q! — dedi.

Kampirlar uchun bu xabar vangilik edi.- U ndoq b o ‘lsa, sen bizdan bitta q o ‘y bilan qutulmay-

sa n ,— dedi T o\x tabuvi.— birinchi te r im n i olib topshirgan kunimiz Toshkentga sim qoqasan, aytasanki... N im a desang o 'z in g bilasan. Bugun seshanba, vakshanba kun i birinchi terimni topshiramiz.

i i c h kun bo'yi zveno qurtning tepasidan nari ketmadi. Qani endi bu qurt o ‘lgur tez-tez o lray qolsa!

Rais har kuni tu m a n g a te le fo n q ilib tu r d i — y o ‘q, xotirjamlik — tumanda hech kim pilla topshirgani y o ‘q.

Nihovat to 'rt inchi kuni ertalab zveno har uydan savat- savat pilla olib chiqa boshladi. Rais o ‘sha kun i, tu m anda birinchi b o ‘Iib, yigirma besh kilo pilla topshirdi va kampirlarga bergan va’dasiga muvofiq Toshkentga «sim qoqdi».

Zveno raisning Toshkentga sim qoqqani to ‘g ‘risida xabar kutib To 'x tabuvining uyida o4 ira r edi. Birdan Roziyabuvi yugurganicha kirib keldi.

- Turinglar! Turinglar! O tirasizlarmi! Radio gapirdi, ham- m am izn ing o tim izn i aytdi. Askar o ila la ridan T o vxtabuvi, Nazirbuvi, Ortiqjon... Hammamizni aytdi.

- N im a dedi?- Bilmayman, chamamda, sim qoqdi, - dedi.To 'g 'r i , rais telefon qilgandan keyin Toshkent radiosining

olg‘irlari bu xabarni kechki so'nggi axborotda bcrishgan edi.H am m a ko‘chaga chiqdi. Ko'chaning u boshida rais katta­

kon semiz qo ‘yning quymg'iga arqon solib sudrab kelmoqda edi.

1945-yil

108

TO‘YDA AZA

Z o ‘ri behuda miyon meshikanad.Dotsent M uxto rxon M ansurov n ihoyatda istarasi issiq,

nihoyatda dilkash chol, shu qadar dilkashki, uni ko‘rgan kishi har faslning o ‘z husn-Ia tofati bo r degan gapni yil fasilari to ‘g ‘risidagina emas, u m r fasilari to ‘g ‘risida ham aytsa bo ‘Iar ekan deb qolardi. U n ing b itta- ikkita qora tuk chap berib qolgan oppoq c h o ‘qqi soqoli... Yopirimay, soqol ham odamga shuncha yarashadim i-yaL

Cholni bunchalik istarasi issiq, dilkash qilgan, soqolidan tortib yurishigacha ham m a narsasini, har bir harakatini chi- royli, yoqimli qilib ko‘rsatgan, ehtimol, uning odamoxunligi ham bo4sa. 0 ‘zi shunaqa b o 4ladi-ku: yaxshining yuzida zuluk ham xol boMib ko'rinadi.

Ammo-lekin Muxtorxon domla nafsilamriga odamning joni 'edi. Uning xushfe’lligi, t o ‘poriligi... mahallada katta-kichik ham ma bilan salomlashar, yosh bilan yosh, qari bilan qari bo‘lib gaplashar, xursand kishi bilan chaqchaqlashib, xafa bilan dardlashar edi. Bu odam mahalla hayotiga, har bir kishining diliga kirib, shu qadar singib ketgan ediki, ta ’tilga yo xizmat safariga ketsa butun mahalla huvillab qolganday ЬоЧаг edi.

Kunlardan bir kuni mahallada duv-duv gap bo‘lib qoldi: «Muxtorxon dom la uylanarmishlar!..»

Domla bundan uch yil burun beva qolib, unga goh singlisi, goh uzatgan qizi qarab yurar edi. U ning nivatini eshitib mahallada xursand boMmagan odam qolmadi.

Hech kim qarigan chog‘ida juftidan qolmasin. Osonmi, kishi nim a boMishini bilmaydi, bosh vostiqqa tegishi bor... Qari odamga mahram kerak...

Hali hech kim kolrmagan b o lsa ham Muxtorxon domla yoqtirgani uchun juda aqlli, tamizli ayol chiqishi muqarrar bo ‘lgan kclinni hamma g ‘ovibona yaxshi k o ^ b qoldi.

— M ahallam izn ing toleyi bor e k a n ,— deyishar ed i .— Domla otaxonimiz edilar, kelinimiz bizga onaxon b o ‘ladilar...

M ish -m ish rost b o 1 lib chiqdi: do till a bozor q ilishni, iriagazinga kirishni jinidan ballar yomon ko‘rar edi, kimdir uni univermagda navbatda turganini ko‘ribdi; ertasiga choy- xona oldidan chamandagul d o ‘ppi kiyib o ‘ldi.

109

Mahalla faollari kengashib, mahalla nom id a n yaxshiroq bir lo 'yona qiladigan b o ‘lishdi. U larning fikricha, bu uarsa kuyovga ham, kelinga ham butun aholining hu rm at va muhab- batini izhor qilishi kerak edi.

Shu orada domla qayoqqadir ketib, b ir ha f tadan keyin paydo b o ‘ldi. Uning avtobusdan tushib kelayotganini ko ‘rgan choyxonadagi odamlar hang-mang bo'lib qolishdi: chol o ‘lgur soqolini, shunday chiroyli soqolini tag -tug i b ilan qirdirib tashlabdi! Achinmagan, xafa boMmagan odam qolmadi.

U biron yoqqa borib qaytganida choyxonaga kirmasdan, katta-kichik bilan ko lrishib, hol-ahvol so ‘ram asdan o ‘tmas edi, hozir choyxonaga yaqin lashganida k o ‘c h a n in g narigi yuziga o4ib oldi-yu, yerga qarab, jadallaganicha o4di-ketdi. Uning o^igagina emas, butun mahallaga fayz kirgizib turgan soqolini oldirgani, buning ustiga yana choyxonan i chetlab o ‘tgani ba ’zilarni tashvishga solib qo ‘ydi:

— Domlamizga nima b o ‘ldi ekan? D om lam iz nega bunaqa bo ‘lib qoldi ekan?..

Domlaga hech bir g‘ubor qo ‘nishini istamagan boshqalar bu ikki gunohni bir-biriga yegizib, uni oqlashga tirishdi:

— Domlamiz biron xayolga borib soqolini q ird irgan-u , hozir pushavmon, uyalganidan bizga ro 'pa ra boMmadi...

Oradan ko‘p о Ч т а у choyxo 'r la rdan biri qiziq bir gap topib keldi. Bu yigit domlani shaharning narigi chekkasidagi parkda ko‘ribdi. Domla, boshida chamandagul d o ‘ppi, egnida kalta va tor shim, katak kolylak, vengini baland shimargan, bilagida kattakon tilla soa t7 o lzi yakka pivo ichib o4 irgan emish! U ning bunday odati yo‘q edi, shuning uchun yigit hayron bo4ib biroz qarab turibdi. Domla ikki shisha pivoning ustidan yuz g ram m araqni bitta otib o lrn idan tu r ibd i-yu , gulchidan kattakon guldasta sotib olib, parkning orqasidagi jinko chaga kirib ketibdi. Bu gapni eshitib odam larn ing dami ichiga tushib ketdi. Ba zi birovlarning ko‘ngliga allaqanday jirkanch, domlaning sha niga hech to ‘gkn kelmaydigan gaplar keldi... Shunda mahallaning qarivalaridan Karim ota hozir b a ’zi birovlarning ko^ngliga kelgan gapdan ham xunukroq bir taxminni aytib qoldi:

- Xayr, ishqilib oxiri baxayr bo‘ls in ,- dedi - kelinimiz yoshga o vxshaydi... Qiz bo‘lmasa deb qo'rqaman!

110

Karim otaning bu taxmini, dom laning keyingi vaqtlardagi raftoriga qaraganda ehtim oldan uzoq boMmasa ham, odam - larga qattiq maiol keldi. Bir-ikki kishi Karim otaning dilini og‘ritdi.

Biroq, oradan ko‘p o ‘tmay, Karim otaning taxmini to ‘g ‘ri chiqib qoldi: «Domla o ‘zining talabasi — yigirma yashar bir juvonga uylanayotgan emish», degan gap tarqaldi.

To'yga yaqin qolganda kelin k o ‘chaning boshidagi atelyega ko‘ylak buyurgani kelgan ekan, n im a boMib b u n d an xabar topgan ayollar ko‘rgani borishdi. Kelin darhaqiqat yosh, lekin xuddi qiziqchilikka semirganday yum -yum aloq; egnida yengsiz qizil ko'ylak, boshida popushakn ing tojiga o ‘xshagan qizil shlyapa; qo lidag i sum kasi,oyog‘idagi poshnasi bir qarich tuflisi ham qizil. Uni adovat va nafrat bilan boshdan-oyoq kuzatgan ayollardan biri burilib atelyedan chiqib kelar ekan:

~ Xo‘rozqandga o 'xsham ay o l ! ~ dedi.- Qarigan c h o g ' id a x o ‘rozqand ya lam ay d om la ham

o‘lsin!— dedi yana biri.Bu laqab darrov tarqalib keldi. Domlaga q o ‘l urish bilan

mahallaning fayzini o ‘g ‘irlagan, odam larning dilini hamisha yoritib turadigan chiroqni so 'ndirgan bu ayolni ko ‘rgan ham, ko‘rmagan ham toshni teshadigan bir g ‘azab bilan yomon ko‘rar edi. Bu g ‘azab odam larning kolnglidagi domlaga b o l - gan hurmat va muhabbat tuyg‘usini chirita boshladi. Bora- bora domla deganda odamlarning ko‘ngliga g'ashlik lushadigan bo*lib qoldi. Domla shuni o ‘zi sczsa kerak, mumkin qadar odamlarning ko‘ziga ko‘rinmaslikka lirishadigan bo ld i .

To;y kclinnikida bo‘lib cVtdi. Buni mahallada Karim otadan boshqa hech kim bilmay qoldi. Karim ota ham to'yga emas, kabob pishirib bergani chaqirilgan ekan. Bundan xabardor bo'lgan mahalla yoshlari uni hol-joniga q o ‘ymay, choyxonaga olib chiqishdi va to‘y qanday o'lganini gapirib bcrishga majbur qilishdi. Karim ota «birovning sirini aytmayman»*, deb avval tarxashlik qildi-yu, bir-ikki savolga javob berganidan keyin quili dili ochilib keldi: ikki gaptiing birida peshonasiga urib, goh bo‘g*ilib va goh qotib-qotib kulib, odamlarni kuldirib hikoya qildi.

fo ‘yga kelin lomondan cllikka yaqin, kuyov lomondan sakkiz kishi ayiilgan ekan, ikkala tomondan hammasi bo'lib o ‘n bir kishi kclibdi. Bir diuorchi, ikki asluilachi va Karim ota ham

shu hisobga kirar edi. Soat oltiga belgilangan t o ly soat o ‘ndan oshganda boshlanibdi. Kelin biipas boshiga oq ro ‘mol yopinib o4iribdi-yu, bir-ikki qadah ichgandan keyin, alamiga chidol- mav o 'y in g a tu sh ibd i. D o m la c h a p a k c h a l ib d i , a shu laga qo'shilibdi.. .

- H a, ay tganday ,— dedi K arim o ta p iq ir lab kulib , — domla sochlarini b o ‘yatibdilarL Azbaroyi xudo, kuya tushgan po'stakka o ‘xshaydi!.. Mayli, bo ‘yoq topilgan b o ‘lsa b o ‘yasin, lekin shu bo ‘yoq bilan qilig‘ini ham bo 'yashga, sochiga mos qiliqlar qilishga urinsa uncha yaxshi chiqmas ekan!

Darhaqiqat, domlaning fikr-yodi o 'z in i iloji bor icha yosh ko 'rsa tishda bo 'l ib qoldi. U nim a qilsa, n im a desa shuni esdan chiqarmas. yosh ekanini ko'rsatish uchun qulay kelgan hech bir imkoniyatni q o ‘ldan bermas, «hali yoshsiz» degan kishiga jonini, jahonini berishga tavyor edi.

T o ‘vdan keyin oradan bir oy o4ar-o* tm as kelin g ‘alati bir dardga yo‘liqdi: b a ’zan kechalari hadeb chuchkirad igan boMib qoldi; shifokorga ko‘ringan ekan, shifokor «Bu dardning davosi - dengiz havosi», debdi. D o m la ertasi e r ta lab d a n idoram a-idora yugurdi, soat t o ‘rtga q o lm asdan y o ' l la n m a bilan povezd biletini keltirib kelinga topshirdi.

Kechqurun eshik oldida kovkish taksi ko‘ndalang b o ‘ldi. Domla kuni bo'yi yelib-yugurib holdan tovganiga qaramay, ikkita oglir chamadonni mashinaga o ‘zi olib chiqdi va yukxonaga o 'z qo'li bilan joyladi; o ‘sha yengsiz qizil ko 'y lag in i, qizil shlapasini kiyib hovlidan yana xo‘rozqand bo‘lib chiqqan kelinga mashinaning eshigini ochib berdi. keyin chiqib yoniga o ‘tirdi.

Mashina jo 'nad i. jo lnadi-yu, tezlab d o ‘ngroq ko 'p rikdan o4ishda nima boMib vukxonaning qopqog'i bir ko^ar i ld i-da , boyagi ikkala chamadon otilib chiqdi. Ikkala cham adon , xuddi bir-biri bilan chopishganday, irg4shlab-irg;ishlab talay yerga- cha bordi-yu, biri yo4lning o ‘rtasida, ikkinchisi yoMakchaga chiqib t o ‘xtadi. Shofer bundan kechroq x a b a rd o r b o 4Idi shekilli, mashina qirq-ellik qadam narida to 'xtadi. Mashina to xtashi bilan domla eshikdan otilib chiqdi, cham adonlarga qarab yugurdi va ketidan chopgan shofer, c h o y x o n a d a n yugurib tushgan uch-to n. kishining kolmagini rad qilib, har birini bir odam zo rgva ko ltaradigan ikki cha m a d o n n i o ‘zi vakka ko‘tardt va mashinaga tomon yurdi. U yarim y o lg a c h a

112

chamadonlarni azod ko‘tarib, bardam qadam tashlab bordi- yu, undan nari rangi oqarib, tizzalari qaltirab tentiray boshladi; shundoq boMsa ham, nom us kuchi bir iloj qilib mashinaga yetib bordi; chamadonlarni qo ‘ydi-yu birdan ko‘zlarini ishqab, mashinaga kirib ketdi. Shofer cham adonlarn i yaxshilab joyladi.

Mashina q o ‘zg‘aldi, q o 'z g ‘aldi-yu o 'n - o ‘n besh qadam yurmasdan, birdan eshigi ochildi, x o ‘rozqand dodlaganicha o lzini yerga otib, ikki-uch dum alab ketdi. O dam yig‘ildi. Xo'rozqandni ko ‘tarib olishdi. X o‘rozqand gapirolmas, dir- dir titrab, k ishnaganday bir tovush ch iqarar va q o l li bilan mashinani ko‘rsatar edi.

Bir necha kishi mashinaga tom on yugurdi. Shofer q o ‘rqib, nima bolganiga tushunolmay, bir chekkada turar edi. Odamlar niashinani ochib qarashsa, domla.. . oMib qolipti!

Ertasiga dom lani ko ‘mish marosimi boMdi. Marosimga mahalladan odam kokp qatnashm adi, aftidan, domla kokp odamning qalbida bundan bir oy burun o4gan, ko 'plar o ‘sha to'yni domlaning janozasi hisoblashgan edi...

1956-yil

MING BIR JON

Martning oxirgi kunlari. K ovk yuzida suzib yurgan bulut parchalari oftobni bir zumda yuz ko‘vga solyapti. Oftob har salar bulut ostiga kirib chiqqanida, bailor kelganidan bexabar hanuz g'aflatda yotgan o 4 - o ‘lanni, qurt-qumursqani uyglot- gani avvalgidan ham vorug‘roq, avvalgidan ham issiqroq shu la sochavoiganday tuvuladi.

Kasalxonaga vaqinda tushgan Mirrahimov, jikkakkina kishi, o ‘ziga juda ham katta ko'k xalatga burkanib. yengchadan boshini chiqarib turgan sichqondek, derazadan kcVchaga qarab o ‘tgan edi, birdan tutaqib keldi: shunday havo bolsa-vu, oyoq-qo‘Ii butun odam ko'chaga chiqolmay. derazadan m o‘ralab о tirsa!..

Mirrahimov jussasi kichkina boMgani bilan tovushi juda vo‘g ‘on va buning ustiga sekin gapirolmas edi. Hamshiia yugurib kirdi, Mirrahimovning sog‘lig‘ini, kaylivatini so‘radi, keyin dardni bardosh ycngadi, bu xususda Mastuia Aliyevadan ibral olish kerak, degan mazmunda sliama qildi.

x 71 113

Mastura Aliyeva sakkiz oydan beri pala tasidan ch iqm ay yotgan og‘ir xasta, uni kasalxonada ham m a bilar, k o 4p kishi kirib ko‘rgan ekan. Mirrahimovning odamgarchiligi tu tib ketdi:

- Shu sho‘rlik ayolni bir kirib ko‘raylik! U c h kunligi bormi, yo‘qmi... Sob b o ‘lgan deyishadi...

- Ha, ancha og‘ir, - dedi hamshira xo 'rsinib, — o ‘n yil dard tortish osonmi!

Poygadagi karavotda kitob o ‘qib yotgan Hoji aka degan xasta yo‘g ‘on gavdasiga nomunosib chaqqonlik bilan boshini ko4arib, ko lzoynagini oldi.

- 0 ‘n yil? 0 4n yildan beri kasal ekanmi?- Ha, o 4n yil b o ‘libdi. Bechora tu rm ush qilganiga bir yil

boiar-boMmas shu dardga yo4iqqan ekan. T o m o g ‘idan hech narsa o ‘tm aydi. O vqatni qorn iga quyishadi. . . T esh ib q o ‘- yilgan... B a’zan o ‘zi quyadi, ba 'zan eri...

Hoji akaning ko‘zlari o 'ynab ketdi.- Eri? Eri bormi?- Bor. Shu verda. Besh oydan beri birga!Hoji aka uzoq angravib qolganidan keyin:- CTn yil kasal boqib yana kasalxonada ham birgami? —

dedi.- Shuni avting, - dedi hamshira. - Shifokorlarga yalinib-

yolvorib palataga karavot qo'ydirib oldi.Hoji aka dardga bu qadar bardoshli ayoldan ham ko'ra

bunchalik vafodor erni kokrishga ish tiyoqm and boMib qol- di-yu, xalatining belbog'ini mahkam bogMab, shippagini kiydi.

- Q ani, yuringlar, tabarruk o d am lar e k a n , b ir k o ‘rib chiqaylik.

Hamshira Mastura bilan uning eriga xabar bergani ketdi. Hayal оЧтау, qomi chiqqan Hoji aka oldinda, uzun koridordan o ‘ninchi palataga tomon v o i oldik. Palata eshigi oldida bizni hindiga о xshagan qop-qora, katta-katta ko‘zlari yonib tui^an bir yigiL aftidan, Masturaning eri kamoli ehtirom bilan kutib oldi va har qaysimizga alohida minnatdorchilik bildirib, ichkariga yoMladi- Palataga kirdik. Shu payi oftob yana bulut ostiga kirdi-yu, palatani shorn qorong uligi bosdi. Kattakon derazaning chap tomonidagi karavotdan zaif, yo‘q; zaif emas, mavin tovush eshitildi:

Kelinglar.. . Rahmat! Odamga odam quvvat b o ia d i , ming rahmat! Akramjonf kursi qo yib bering...

I 14

Oftob yana yorishdi. M asturan i baralla k o ‘rdik.. . K o‘z o‘ngimizda xasta emas, o ‘lik, haqiqiy o4ik, sap-sariq teri-yu suyakdan iborat bo'lgan murda ichiga botib ketgan ko‘zlarini katta ochib yotar edi.. . T obu tda yotgan o ‘Iikning q o l im i , oyogkimi biron sabab bexosdan qimirlab ketsa kishi qay ahvolga tushadi? Uning o ‘lim pardasi qoplagan yuzida chaqnab turgan ko‘zlarini ko‘rgan kishi xuddi shu ahvolga tushar edi.

Boya bizni kutib olgan yigit — Akramjon kursi qo‘yib berdi. Mirrahimov ikkovimiz o ‘tirdik. Hoji aka yo‘g ‘on gavdasi bilan Masturani t o ‘sib tikka turib qoldi. Yonimdagi kursini surib Hojining etagidan tortay desam, qorni silkinyapti... Ajabo, bu odam nega kulayotibdi, deb aftiga qarasam... rangi bo‘z bo ‘lib ketibdi! Uning qo krqqanini payqab hamshira darrov y o l qildi:

~ lye, Hoji aka, sizga dori berish esimdan chiqibdi-ku, yuring!- dedi va Hojini yetaklab chiqib ketdi. Hoji koridorga chiqib yiqilarmikan deb o'ylagan edim, yo‘q, xayriyat, gum - burlagan tovush eshitilmadi...

Hamshira yo‘l qilib Hojini olib chiqishga chiqdi-yu, lekin bari bir Mastura payqadi. Juda-juda xunuk ish bo ld i . Mirrahi­mov ikkovimiz nima deyishimizni, nima qilishimizni bilmay qoldik. Bu hoi kasalga qanday l a ’sir qildi ekan, deb sekin qaradim. Mastura qonsiz labida tabassum bilan eriga yuzlandi:

~~ Akramjon, daftaringizga yozib q o fcying: uch mardi may- don meni ko'rgani kirgan edi, bittasi arang qochdi-vu, ikkitasi qochgani ham b o lm a y , o ‘tirib qoldi.

Mastura piqirlab kulib yubordi: yana kuldi, yosh boladay o ‘zini tutolmav qiqirlar edi. Bu hazil va ayniqsa kulgi awal xunuk, odam ning etini jimirlatadigan darajada xunuk eshitildi, keyin, ncchukdir, Masturaning yu/idan zim pardasi ko'taril- ganday, hayot to ' la ko 'zlari o 'lik yuziga jon kirgizganday bo ld i . Mirrahimov Hoji akaning qilmishi io ‘g ‘risida uzr tariqa- sida bir nima demoqchi b o l ib gap boshlagan edi, Mastura sobzini og‘zidan oldi:

~ Bunaqa narsa menga la ’sir qilmavdi, — dedi. — Akramjon, bularga tobul voqeasini avtib bering... vo‘q. vo‘q, oVim a\lib beraman! Bunga besh yildan c>shdi. Kc ‘z oldimdan ketmaydi...

Qalin q o r yoqqan kun edi. Men dera/aning ю parasida mana shu xilda yolibman, Akramjon paypog ini yamavolgan edi shckilli... Birdan ko'cha eshigimiz ochildi-yu. qi/il bir

narsa kirdi, n ima ekan deb qarasam - tobut! A kram jonning ikkita o 4rtog4 hovlimizga tobut k o ‘tarib kirdi! Y urag im jig‘ etib ketdi.. . Voy sho 'r im , nah o t oMgan b o 4 sa m . . . T o es- hushimni o 4nglab, Akramjonga bir n im a degun im cha boyagi ikkovi tobutni devorga suyab q o ‘yib, uyga kirib keldi; uyga kird i-yu, m eni ko 'r ib ikkovi ham boyagi H o ji akang izday shaytonlab qolayozdi. Akramjon hayron .. . M e n a n a ketdi, m ana ketdi b o ‘lib votgan ed im -da , o lsha kuni erta lab birov avtobusda yigMab ketayotgan bir bolani ko 'rib , m en ing ukam - ga o ‘xshatibdi-yu. shundan haligiday gap tarqalibdi... Tobutni buzib pechkaga qalashdi. Menga shu ham t a ’sir qilgani yo4q. Bunaqa narsalar o ‘lim kutib yotgan kasalga yom on t a ’sir qilishi mumkin, men hech qachon o ‘lim kutgan em asm an , kutmay- man ham! U yog4 ini surishtirsangiz, m en o d a m bolasining o ‘lim kutishiga, ya’ni dunvodan umid uzishiga ishonm aym an. Hatto tildan qolgan kasalning rozilik tilashib qaragani ham dunyodan umid uzgani emas, balki «rozilik t i lashgani hali erta», dermikin degan umid bilan, dunvoda tengi y o ‘q, timsoli vo 'q zo ‘r umid bilan qaragani deb bilaman.

Akramjon Masturaning biz bilan yozilib o ‘tirganiga qan- chalik xursand bo4Isa, toliqib qolishidan shunchalik xavotirda ekani ko‘rinib turar edi; shuning uchun M astu raga tez- tez dam berishni ko‘zlab, ko‘proq bizni gapirtirishga, o ‘zi gapi- rishga harakat qilardi.

— Sizning nima dardingiz bor? - ded i M irrah im ovga yuzlanib.

Mirrahimov birdaniga uchta dardning nom ini aytdi.- Voy sh o Lrim!..— dedi M astura. - j in d a k k in a jo n in -

gizga-ya’. Shu jussangizga uch dard sig‘dimi?Bolldi kulgi! Avniqsa, Mirrahimov zavq qilib kuldi. Kasallik,

o'lim to ‘g*risidagi gap tugab, xushchaqchaq suhbat boshlanishiga ilhaq bo'lib turgan Akramjon Mastura boshlagan askiyani ilib ketdi. askiyaga juda usta ekan, olamda dard nima, o ‘lim nima ekanini butkul unutib rosa kullshdik. Afsuski, Mirrahimovning yo*g on tovushi suhbatimizning buzilishiga sabab boldi: shifokor koridordan o'tib borayotib, uning beso‘naqay kulgisini eshitgan bo1 Isa kerak. eshikni ochib qaradi va Masturaga zehn solib, uning yuzida horg inlik ко rdi shekilli, bizni chiqarib yubordi. Akramjon ketimizdan chiqdi, bizning bu iltifotimiz Masturaga qancha kuch-

116

quwat berishini aytib, ko‘nglida mavj urib, yosh pardasi bosgan ko‘zlarida ko‘rinib turgan cheksiz. minnatdorciiilik tuyg‘usini aytib bitirolmas, aftidan, Mastura ning bir minutlik oromi uchun o ‘ng ko‘zini o lyib berLshga ham tayyor edi.

Palatamizga qaytdik. Hoji aka karavotida yonboshlab, qand choy ichib, o ‘zini yelpib yotar edi. Bo‘lib o ‘tgan xijolatlik ish to‘g‘risida u ham indamadi, biz ham indamadik. Hoji akaga bir nima deyish u yoqda tursin, Mirrahimov ikkovimiz ham kechgacha bir-birimizga so ‘z qotmadik; aftidan, borlig4imiz Mastura bilan band, quyunday charx urayotgan taassurotlar, fikrlar, tuyg‘ularni ifoda qilgani so‘z topolmas edik.

Kech kirdi. Hoji aka o ‘rtacharoq xurrak tortib uyquga ketdi. Mirrahimov dam -badam u yoqdan bu yoqqa ag'darilar edi, nihoyat, mening uyg’oq ekanligimni payqab boshini ko'tardi.

— Bu xotinning joni bitta emas, ming bitta! ~ dedi. - Hozir tugab qolgan shamday lipillab yonayotgan joni basharti so‘ngan taqdirda ham, qolgan mingtasini yoqib keyin so'nadi. Mana shu ishonch Masturaga o ‘limni yo'latmaydi.

Mirrahimov uzoq jim qolganidan keyin yana birdan:- Eri-chi, eri? - d e d i , - bu yigitning ham, raftoridan,

yigitlik umri ming bitta-yu, shundan bittaginasini Masturaga qurbon qilyapti.

Ertasiga Mastura haqida yana bir ko'ngilsiz gap eshitdik: bechoraning tomog 'idan hech narsa o'tmasligi ustiga qorniga tcz-tez suv to ‘planar ekan...

Kunlar o 'tib. hammamiz tarqaldik. Mirrahimov o'zining MTSiga, Hoji aka kurortga ketdi.

Oradan bir qancha vaqt o*tgandan keyin shu tomonga yo lim tushdi-yu, kasalxonani bosib o ‘tolmadim; kirib tanish hamshiradan so ‘rasam, Mastura bir soatdan keyin operatsi- vaga yotar ekan. Shifokorlar jarrohlik stolidan turolmavdi deb besh oydan beri uning ra’yini qaytarib kelishar ekan, oxiri bo lm abdi — Mastura o ’lsam tovonim yo‘q deb tilxat bcribdi.

Kirib k o ‘rav desum shilokor ijozat berm adi. M ening yo‘qlab kelganimni ko'rsa. dalda bo lad igan biron so4/ aytsam zo'raki darm on boMsa, deb kuidim.

Vaqti soali yctganda Maslurani hamshira bilan Akramjon ikki tomondan suyab olib chiqishdi. l ekin eshikdan ehiqilishi bilanoq Mastura ikkovini ikki tomonga it л rib о zi yurdi, baidani

I I 7

qadam tashlab, jarrohlik xonasining eshigini o4zi ochib kirib ketdi. Akramjon butun diqqati xotinida bo4lgani uchun meni payqamadi. Mastura esa menga bir qaradi-da, tanimadi shekilli, indamadi.

Jarrohlikka shifokorlaming ko4ngli chopm agan i, xastaning holi o 'z im ga m a’lum b o 4lgani, M asturaning o ‘lim ning yuziga b u n c h a l ik tik qaragan i q o r o n g 'u d a q o 4rqqan kishi a shu la aytganidek emasmikin, degan gap ko 'ng lim dan o ' tgan i uchun ja rro h l ik n u n g natijasini ku tm ad im ; kechqu run kasalxonaga telefon qilmoqchi boMganimda, rostini aytsam, te lefon g o ‘sha- gini dadil o lo lm adim . Y o 4q, xayriyat, M astu ra ja rroh likdan bardam turibdi. Shunaqa deyishdi.

S hundan keyin men uzoq safarga ketd im -u , M asturan ing taqdiridan bexabar b o 4ldim, lekin uni tez- tez eslar edim; bu irodali, jon i tem irdan insonning tuzalib ketishini, yashashini, uzoq um r ko'rishini uning o 4zidan ham ko4proq tilar edim. Shuning uchun o radan uch yil o 4tgach, Akram jonni bir begona xotin bilan ko 'rganim da alam im dan dod deb yuborayozdim.

Paxta bayrami hech qayerda Mirzacho‘ldagidek qiziq o 'tmasa kerak, chunki bu yerda respublikaning turli viloyatlaridan kelgan odamlar o4z viloyatining ashulasini, o ‘yinini ham olib kelgan deyishadi. Paxta bayramini yor-jo4ralar bilan Guliston tumanida o 4tkazdik. Akramjonni boya aytganim xotin bilan shu yerda, Guliston tum ani markazining chiqaverishida k o ‘rdim. 0 4rta bo'ylik. xushqomat, vujudidan yoshlik kuchi va g'ayrati yog'ilib tu rgan qop -qo ra juvon otda olm a yeb, y o 4l b o ‘yida turar, Akramjon o 4z otining ayilini qayta boglam oqda edi. Akramjon meni ко4rib qoldi-yu, juvonga bir nima dedi. Juvon darrov otdan tushdi. Ikkovi yugurib keldi. Ikkovi ham men bilan juda eski qadrdonday so4rashdi. Biroq men, harchand qilsam ham palatadan chiqib jarrohlik xonasiga kirib ketayotgan Mastura ko z o ‘ngimdan ketmay, bular bilan samimiy ko‘risha olmadinv Akramjonni bir nav quchoqlagan bo'ldim, juvonga esa qo4limning uchini berdim.

— Amaki, meni tanimadingizmi? — dedi juvon va xurjun- dan ikkita olma olib, birini menga berdi.

- Qay verdadir ko'rganday bo'laman, lekin...Juvon qo 'lidagi olmani us tm a-usl bir n c c h a m a rtab a

tishladi va chala chaynab vuldi.

1)8

- Endi ham tanimadingizmi? — dedi.Tanidim! Faqat k o 'z id a n tan id im ! Kulim sirab , o lam ga

tabassum sochib turgan bu juvon o ‘sha M astura edi. M en nima deyishimni bilmay:

- Bu yoqda nima qilib yuribsiz? - dedim. Mastura kuldi.- Kuchimni, g 'ay ra tim n i to 1 a - t o ‘kis ishga solib yurib-

man, - dedi.- Jarrohlik xonasiga kirib ketayotganingizda men yo lakda

turgan edim, hayajonda bo lsang iz kerak, tanimadingiz.. .- Y o‘q, am ak i ,— dedi M astura biroz xijolat b o ‘lib, -

kechirasiz, atavin so ‘rashmagan edim... S o ‘rashsam, menga tasalli berar edingiz... 0 ‘sha tobda menga tasalli berib aytilgan har bir so‘z ishonchimga raxna, ko'nglimga g4ilg‘ula solishi mumkin edi.

Uzoq suhbatlashdik. Er-xotin otlarini yetaklab, bizni talay yergacha kuzatib q o ‘yishdi: so‘ng xayrlashib so‘l tomonga ot qo'yib kelishdi. M en sahroda loch inday uchib ketayotgan Mastura bilan Akramjonga uzoq qarab qoldim, Ikkovi ufqqa vetganda, biri orqaga qaytdi, hayal o ‘tm ay yetib keldi. Bu Mastura ekan, yoMdan bir necha qadam narida turib:

~ Amaki, Hoji akamga salom ayting, — dedi va ufqda kutib turgan Akramjonga tom on ot q o lyib ketdi.

Shaharga qaytganimizdan keyin Masturaning omonatini topshirish uchun Hoji akani so'roqlab daragini lopdim, lekin salomini topshirolmadim: Hoji aka, bechora, qazo qilgan ekan.

1956-yif

NURLI CHO QQILAR

Goh yer mchrini o‘vlarkan.Esga tuslun doming soyog'i;Aj;tb hikmat, odam o'larkanU/.ilganda ycidan oyog’i.

Abdulla ()ripo\

To-qqizinchi sinl a ’locliilaridan. temir-tcr.sjkni hammadan ko'p yig'ib oli radioga lusligan va inaktab nui muiiyaiidan lalimatlar eshitgan Zuhraxon degan qiz yo qolib qoldi.

I 19

0 ‘sha kasofat shanba kuni m ak tabdan qaytishda Z uhra \ k i tob -da f ta r la r in i opas i F o tim aga berib , lola te rg a n i qirga ch iqqan ek a n , qay t ib ke lm apti. U n in g o ta -o n a s i aw a l ig a qarg‘ab, keyin yig‘lab bu tun lolazorni, bu tun qishloqni taka- taka qildi. M a k tab m a ’muriyati bulardan h am k o 4proq jon kuydirdi — ja m o a ijroqo4miga aytib bu tun qishloqni oyoqqa tu r g iz d i , tum anga m a l u m qildi, chunki sinfda a ’lochi qiz ) to 'r t ta bo'Isa, Z u h ra uning 25 foizini tashkil q ilar edi. j

C h o l-k a m p ir boshqa xunuk xavollarga borm asl ik uchun bir-birini ovutdi, Z u h ra qoqvosh, ta 'b i nozik, d im o g ld o r qiz bo4ib, maktabdoshlariga qo'shilmas edi, shahardan lola tergani chiqqan qizlardan birontasi t a ’biga yoqib, o ‘sha bilan o ‘ynab ketgan b o ‘lsa ajab em as(«B iron yigit bilan qo ch ib ketm a- dimikin», degani til bormas edi). j

K o ‘ngilga уоЧ berish m u m k in b o ‘lgan va b i r d a n - b i r | xayriyatlik gum on shu bo4ib qoldi. j

Haqiqatan, shanba va yakshanba kunlari shaharlik yoshlar bitta d a n a k to p s a shu lolazorga kelib chaqib yer edi. Bularning ichida chiroyligi bor, sho'xi bor, boyvachchasi bor, bevoshi bor... Buning ustiga Zuhra nihoyatda ko‘zga yaqin: bir qaragan kishi, ko4zi xira tortib, yana qaragisi kelar, xususan, xonatlas k o ‘ylak kivib so ch in i «lavlak uya» q i tg a n id a m a q to v ig a «chiroyli» degan so‘z goh kamlik, goh eskilik qilib qolardi,

Zuhra o ‘ziga munosib. ya’ni yaxshi o lqiydigan suxsurdekkina biron yigit bilan ketgan degan umidda chol bilan kampir biroz taskin topgan b o ‘ldi-yu, lekin Fotima baloga qoldi. «Zuhra lola tergani boraman desa bitta o ‘zini yuboraverdingmi, birga borsang oyog‘ingga kuydirgi chiqarmidi; m u n c h a noshud- notavon, muncha ham anqov-laqma bo‘lmasang!..»

Kampir bunaqa gaplarni alam uslidagina emas, um unian , kuvib aytar. chunki sho\x va shaddod Z uhraga qaraganda Fotima bo shtobroq, sho‘xlik husnning pardozi boMsa kerak, ikkovi bir olmaning ikki paliasi bo1 Isa ham, Zuhran ing oldida uning istarasi so‘nikroq ko‘rinar edi.

Oradan uch kun o4gach, Fotima maktabdan yigMab keldi Z uh ra tufayli sinlda davomat ancha pasavgani u c h u n uni sinf daftaridan о chirmoqchi boTishibdi. Bu gap chol-kam pif uchun Zuhraning о limi xabari bilan barobar b o kldi. Fotima yana zixnovga qoldi:

120

- Sen palpis — pandavaqi bo'lmasang, boshimizga shun- day kunlar tu sh m as edi! Z u h ra sendan kichik, lo lazorga boraman deganida y o l in i to ‘ssang, unamasa, sochidan sudrab olib kelsang bo lm asm idi! Ahvoling shu b o lsa holingga voy, er olmaydi, boshimga yostiq b o 4lasanL

Fotima bunaqa ta 'na -dashnom larn i ko‘p eshitdi, nihoyat, jon-jonidan o 'tib ketdi-yu, zor-zor yigMab dedi:

- Ayajon, ham m a aybni menga to'nkayvermang, axir Zuh- raga mening so‘zim emas, o ‘zingizning so‘zingiz ham o ‘tmas edi-ku! Hu, ana unda, ozib-yozib bir ish buyurib, «Qizim, to‘rttagina piyoz archib ber», deganingizda teskari qarab, «Men senga malay emasman», degani esingizdan chiqdimi! Shunda ham indam adingiz! M en es im ni ta n ig an im d an beri sizga qarashaman, rokzg‘or ishini butkul qoiim ga olsam-u sizni yetti qavat ko 'rpachaga o ' tqaz ib q o ‘ysam deyman! N ahot, ota- onaning izzatini, xizmatini qilgan kishi malay bolsa! Hamm a ayb o 'z ingizda, yaxshi o 4qisin deb Z uhran i juda erkalatib yuborgan edingiz! Q izim ning qo4i qavardi deb, o lsmasini ham o ‘zingiz siqib berar edingiz!

Kampir Fotimaning so'zlariga qarshi lom-mim deyolmay qoldi: haq iqa tan , o 'z i vaqtida o 'q iyo lm ay qolib, hayotida nima kamlik, qanday qiyinchilik tortgan b o ‘lsa hammasini ilmsizlikdan ko 'rgan , zchni o ‘tkir Zuhran ing ilmga tezroq toMishini ko 'zlab , uning maktabdagi qilday yu tug‘i oldida uydagi filday gunohini payqamagan edi. Shundan keyin Fotima zixnovdan qutuldi, lekin kampirning g ‘amiga g ‘am qo\shildi, Zuhradan xat kolguncha yaqin bir oy IxVyi o'zini ycb. musht- dakkina bo'lib qoldi.

Zuhra bosh-keti yo‘q lo 'm toq xatida shundoq depti:«Turmush o 4rtog‘im bilan ko4nglimizning amrini bajarib,

baxtiyor oilalar safidan mustahkam o ‘rin egalladik va baxtli turmush quchog'ida oqib, kelajakning nurli ch o ‘qqilari tomon bo rm o q d am iz . S izla r feoda lizm ning uqubatli q u ch o g 'id a vashagansizlar, muhabbat nima ekanini bilmaysizlar, shuning uchun mendan xafa bo lm ang la r . xursandchilik kunlar yaqin- lashib kclmnqdn».

Fotima xatning boshiga «а/iz dadajonim, mehribon onajo- nim*>. oxiriga «sizlarga s iha t-sa lom atl ik tilaymiz* degan sowzlarni qo'shib o lqidi. Xatda na ad res bor, na imzo, kon- vcilga shahar o kn birinchi aloqa bo'limining muhri bosilgan edi.

X atn ing «baxtli tu rm u sh , nurli c h o ‘qqi» d eg a n joylari kampirga tasalli berdi. Lekin chol xatni F o t im a n in g q o ‘lidan \ yulqib oldi, q o ‘yniga tiqdi-yu to ‘nini yelkasiga tashlab shaharga j o wnadi va shu ketganicha bir hafta deganda keldi. Zuhran i q id i r ib o ‘n b i r in c h i a lo q a boM im iga q a r a s h l ik h a m m a x onadonga bir-bir bosh tiqipti; maktab, idora, korxonalardan ■ so4roqlabdi; nihoyat, shahar militsiya boshqarmasiga uchrabdi. Militsiya t o 1 it kundan keyin shaharda b u n aq a ayol yozilgan emas, deb javob beribdi. ,

Kuzga vaqin tum anda katta majlis b o ‘lgani, majlisda Zuhra va uning maktabi og‘izga tushgani, xunuk-xunuk gaplar aytilgani t o ‘g‘risida mish-mish tarqaldi. Bu mishmishlar ramaqijon bo ‘lib yurgan kampirni yiqitdi. Kampir uzoq yotib qoldi.

Qish o ‘tdi. Bahor keldi. Zuhraning na tirigidan darak bor edi. na o 'ligidan. Chol ba 'zan , juda kuvib ketgan vaqtlarida bosh iga mushtlab: «Juvonm argga aza o ch , aza o ch a ool>\ deb vig 'lar edi.

F o t im a m aktabni bitirdi. U n ing niyati yana o 'q ish edi, biroq chol-kampir: «Olqish shu boMsa — bas, maktablaiga o4 tushsin», deb turib oldi. B undan ta shqar i , Z u h ra b u n a q a boMganini, onasi ne ahvolda yo tgan in i k o 4rib F o t im a bu niyatidan qavtdi, ish so‘rab raisning oldiga bordi. Rais Fotima haqida onasining noshud-notavon qabilidagi so'zlarini eshitgan ekan, uning aftiga ham qaramasdan, ferma mudiri ixtiyoriga vubordi va ketidan mudirga lelefon qilib: «Ish-pish topib ber»>, dedi. Fotim a fermada «ish-pish» qilib yurgan edi, b ir kuni gapdan gap chiqdi-yu, sigir degan jonivorning befarosatligidan nolib: «Men rais bo 'lsam sigir boqib o4irm as edim, olimlar bilan birgalashib, yem-xashakning o ‘zidan sut oladigan mashina ch iqara r edim», dedi. Sog‘uvchilar xo ‘p kulishdi. Bu gap ra isn ing ham qu log 'iga yelgan ek an , fe rm ag a k e lg a n id a Fotim an ing yelkasiga qoqib: «Durust, durust, kallada xom xayol bo Isa ham bo‘lgani, kalla bo ‘sh turmagani yaxshi", dedi va oradan ko'p o 'tmay uni sog‘uvchilikka o'tkazdi. Bu kunlarda ferma sigirlami mashinada sog'ishga o tgan b o ‘lib, sigirlar haliо rganmagan, ко pi mashinaning ichagini kokrsa yuragi yorilib, boshini sarak-sarak qilar, pishqirar, sog4uvchini suzish payidan bo la r edi . F o t im a pas tdan yuqori b o ‘lgan iga su y u n ib , mashinaga qiziqib, bu Lshga shavq bilan kirishib ketdi.

122

Kampir o ‘sha yotganicha qovun pishig‘ida biroz o ‘ng‘arilib 0‘rnidan turdi, lekin k o ‘p o ‘tm a y yana yotib qoldi, shu yotganicha ЬоЧак turm adi - vafot qildi. Zuhra to ‘qqiz kun deganda kirib keldi. Choi uni ko'rib qaq>4shga og‘iz ochdi-yu, lekin qarg‘amadi, «Bo‘yning uzilmasin, bolam», deb h o ‘ngrab yubordi. Z u h ra k a t tak o n qizil ro 'm o l o ‘rab olgan, katak ro‘molchasini lunjiga bosib soldatchasiga g ‘oz turar, aftidan, onasining xotirasini o 'z icha hurm atlar edi. Uning kelganini eshitib q o ‘n i - q o ‘shni k o ‘ngil s o ‘ragani ch iq ishdi. Z uhra xotinlarga orqasini o vgirib turaverdi. Fotima bechoraning yuzi shuvut, deb o ‘yladi-da, uni sekin turtib:

- B unaqa vaq tda hech kim o ‘tgan gapn i es lam aydi. Uyalma, bularga bir nima degin.. .— dedi.

Zuhra yuzi shuvut emas, xotinlarning ko‘ngil so‘rashini ham, bunga ja v o b an « ko ‘nglim ni k o ‘ta rg a n la r in g u chun rahmat* degan m a ’nodagi gapni ham eskilik deb bilgani uchun shunaqa qilib turgan ekan, Fotimaga yalt etib qaradi.

- N im adan uyalaman, erkin muhabbat masalasini Navoiv, Tolstoylar ko4argan! - ded i-yu , burilib uyga kirib ketdi. Fotima odam lardan xijolat b o l ib , uni kasalga chiqardi.

Fotima odamlarni kutdi, kuzatdi, ayvonda allamahalgacha otasi bilan gaplashib o ‘tirdi, keyin unga joy solib berdi-da, yotgani uyga kirdi. Zuhra hanuz uxlamagan ekan, yiglayverib shishib ketibdi. Buni ko'rib Fotimaning gina-kudurati yozildi, uning qilmishi, yozgan to ‘mtoq xati, boyagi gapi xususida ko‘ngliga tugib qo lygan o ‘pka-ta’na so'zlarini aylmadi, aksincha. uni yupatdi, turmushini so ‘radi. Zuhra bundan o ‘n bir oy muqaddam qomida besh oylik bolasi bilan eridan chiqqan ekan.

~ O ta-onasi feodal, feodalizmning uyasi, meni cho 'ri, uy cho'risi qilmoqchi bo'lishdi! 0 ‘zing bilasan, uy -ro ‘zg'or ishiga uquvim yo‘q, qozon-tovoqni jinimdan battar yomon ko‘raman. Shuning uchun ayam meni laqat o'qitganlar. men ham yaxshi o ‘qiganman. Yo'q, bularga men oqsoch bo'lishim kerak ekan! Xi/matchi olgani q o ‘yishmaydi, «Moskvich*imizni sottirib yubonshdi. Bundan tashqari: <*Yengsiz ko‘ylak kiyma. b iro v n in g o ld id a ker ishm a! Q ah v a x o n ag a b u n c h a ко p borasizlar!..» Bezor bo'ldim! Chiqdim ketilim!.. Lekin с iim meni yaxshi ko‘rar edi: qo4ida ko‘tarib vurar edi, ко chaga chiqsa, albatta bir nima olib kelardi... Bechora uch-toTt oy

123

x o 4p qatnadi, yalindi. « 0 4sha o ta -o n a n g b o r ekan , uyingni yelkamning chuquri k o crsin», dedim . U ch m arta onasi, bir marta otasi keidi, ikkovini ham qabul qilmadim!

«Qabul qilmadim», degan gapni F otim a hazm qilolmadi, k a t ta b o sh in i k ic h ik q il ib k e lg a n va e s h ik d a n q a y tg a n m o 4ysafidiarni ko4z oldiga keltirib yig4laguday b o ‘ldi.

— Ering o ta-onasidan kechsinmi? — dedi.— Kechmasa ham... yoshlar yashashi kerak!— Bularni to 'rqovoqqa solib shipga osib q o 4yish kerakmi?

Shu talabni ering qo'ysa, sen n im a der eding?Zuhra «bunaqa gaplam i sen tushunmaysan» degan m a ’-

noda boshqa gapga o 4tdi:— Maktabni durustroq bitirdingmi? Sening toleyingga ayam

bunaqa bo'lib qoldilar... Yanagi yil qaysi institutga kirasan?Fotima hayron b o 4lib so 'radi:— Dadamni yolg'iz tashlab qayoqqa boram an?— T o 4g4ri. lekin dadam dunvodan o 4tib borayotipti, sen

dunyoga endi qadam q o 4yavotibsan!Fotim a esnab:— Ishga kirdim, fe rm ada sigir so g 'ay o t ip m an . . .— dedi.

Zuhra birdan boshini ko‘tardi.— Nima? O kn yil o kqib sigir bilan tappidan boshqa narsaga

aqling yetmadimi?Z uhra arazlab orqasini o 'g ird i , lekin F o tim a bu ishga

vaqtincha, noilojlikdan kirganini, o ‘qish to 4g4risidagi rejalarini aytar deb xo4p kutdi, biroq Fo tim a hayal o 4tmay m ushukcha- day mayin xurrak otdi.

Fotima tong vorishganda uyg4ondi. Zuhra undan old inroq turib ketib qolipti - kim biladi, ertalab yana odam yig4iladi, dedimi. yo ^Erimdan ch iqqanim ni Fotim a aytib q o 4yadi», degan o 'yda otasiga ro‘para boMgani yuzi chidamadimi.. .

Z uh ran ing iziga tushib boMmadi. Fo tim a un ing e rd a n chiqqanini dadasiga aytmay qo ‘va qoldi. у a rash ib ketar, deb o 4yladi. Oylar o4di.

Bu orada Fotima ishga sho‘ng4ib ketdi. MaMum b o 4lishi- cha , sigir degani yem-xashak, sut-u tappidan, sog’uvchilik ishi velin tortish-u sut chiqarishdangina iborat em as, sigir degan maxluq shuncha befarosatligi bilan sog4uvchining m eh- rini. mehnatini, bilimini sezar, shunga qarab sut berar ekan.

124

Fotima shuni bilganidan keyin ishda kun sayin ochila bordi, shundoq bold ik i , rais hisobot-saylov majlisida «kesakdan o ‘t cliiqqani»ga xursandligini izhor qilib, bir qancha qiziq gaplar gapirganidan keyin uni ilg‘or sog‘uvchilar qatoriga qo'shdi. Yaxshi sog‘uvchi boMgani, rais q o ‘shig‘iga q o ‘shgani uchun Fotima xo‘jalikda otning qashqasi bo ‘ldi qoldi. Faqat sho‘xlik- shaddodlik emas, shuhrat ham husnning pardozi ekan shekilli, Fotima birdan ochilib ketdi: ana qora yolqin tashlaguvchi ko‘zlar-11, ana tutab turgan payvasta qoshlar-u, yoshlarning ishtahasini ochadigan kuldirgichiar-u... Zuhra xonadonga dog1 solib ketganidan keyin kovp odam «Endi Fotima qari qiz boMib o ‘tirib qoladi», deb taxmin qilgan edi, yo‘q, jazman ustiga jazman chiqaverdi; raisning qaynag‘asi, xo‘jalikning montyori, hisobchining o kglli, ximizator, apteka mudiri... Fotima yaqinda o ‘qishini bitirib fermaga hayvonlar doktori bo"lib kelgan Samijon degan yigitga mayil berdi.

Samijon ko 'p m ulohazali yigit ekan, to 'v cholga ham talisin degan maqsadda Zuhrani xo‘p qidirdi, olti hafta qidirib, oxiri daragini topdi. Uning bir o*rtog‘i Zuhrani shahar kutub- xonasining zalida ko'ribdi. Zuhra zalda o'tirgan boMsa, demak, kutubxonaga a ’zo, a 'zo bo*lsa o ‘sha yerda adresi b o ‘lishi kerak.

Ikkovi shaharga borib, haqiqatan , kutubxonadan Zuh- raning adresini topdi. Zuhra markaziy ham m om qoshidagi sartaroshxonada kassir b o ‘!ib ish la r ekan. Samijon eshikda qolib, sartaroshxonaga Fotima kirdi va ko'k yog'och panjara ichida o ‘tirgan Zuhrani к о ' rib yuragi shig‘ etib ketdi: ozib cho*p b o ‘lib ketibdi, bukehayibdi, shunday sochdan chilvir- dakkina ikkita kokil qolibdi.

Zuhra Fotimaga ko'zi tushib, xuddi valang'och o'tirganida ustiga birov kirib qolganday shoshib, sariq ro ‘molini yelka aralash boshiga tashladi, beixtiyor panjaradan chiqib keldi.

- Nega, nega kelding?.. Men bu yerda vaqtincha ishlab turibm an.. .

- Yaxshimisan... Fring vaxshimi. dedi Fotima «yaiash- dingmi» deyolmay.

- Ketib qolgan. a l laq a ch o u la r ketib qolgan. Boshqa shaharda, o 'qishda...

~ Bolang kalta b o l ib qoldimi?..

125

— V enera b o g ‘c h a d a ,— dedi Z u h ra va b u n d a n ortiq gap so 'rashini istamadi shekilli, o ‘zi savol berdi: — Erga tegayotgan emishsan deb eshitd im , kim o lzi?

F o t im a toW u n in g q ish loqqa borish iga q a ra b qo lganin i aytishga shoshilib:

— 0 ‘zimizning qishloqdan, ferm ada hayvonlar doktori, — dedi.

Z uh ra labini burdi.— Sigir d o k to r i degin! T a p p i t a p p id a n y iro q tu sh m a s

ek a n -d a !F otim an ing dam i ichiga tushib ketdi. Shu asnoda Samijon

kirib keldi. F o t im a ikkovini tanishtirishini ham b ilm ay qoldi, tan ish tirm aslig in i h am , lekin un ing Z u h ra g a t o m o n iljayib b o ra v o tg a n in i k o ‘rib «Sam ijon!» dey ishga m a jb u r b o ‘ldi. Z u h ra kuvov shu ekan in i bilib unga k o lz q ir in i ta sh lad i , hindchasiga kaftlarini juftlab ta 'z im qilib q o ‘ya qoldi. Samijon o'sal bo ‘lib t o ‘xtadi, so 'rashm oqchi boMgan qoMini k o ‘ksiga qo 'yganicha orqaga tisarildi. Shu on bir mijoz kassaga pul to ia g a n i keldi-da, Z uhra chopib borar ekan, F o tim aga qarab: «Bir aylanib kelinglar, keyin uyga boramiz», dedi. Samijon t a ’z im q i l ib c h iq ib k e td i . F o t im a S a m i j o n n i n g o ld id a Zuhraning qilmishidan uyaldi, uni uzib-uzib o lm oqch i boMib p a n ja r a n in g o ld ig a b o r d i , lek in u n in g m i jo z g a q i lg a n m uom alasidan yuragi to r , jizzaki boMib qo lgan in i fahm lab shashtidan qaytdi.

— Zuhra , j igarim ,— dedi hazil yo ‘sin ida ,— o n an g hindi emas edi-ku, kuyov bilan o ‘zimizcha q o ‘l berib so 4rashsang n im a qilar edi? «Bir aylanib kelinglar» d e g a n in g n im asi, uyingga °b b boradigan bo ‘lsang turar joyingni ayt, kalitingni her, biz borib turaylik!

Zuhra qip-qizarib ketdi, cho'ritagidan kalit olib ikki bar- mogli bilan Fotimaga uzatdi, turar joyini aytdi.

Fotim a Zuhraning qilmishi haqida uzr so‘rab, Samijonga uning hali odam kolrmaganini. odob-axloq o ‘rganm aganini , shu tufayli bo Isa kerak, uyi buzilganini aytib berdi.

Zuhra parkdan nari to 'r t qavatli imoratning zinasi ostidagi uyda turar ekan. Fotima sirtqi eshikni ochib уоЧакка kirdi, ikki tom onda ochiq turgan eshiklardan uy bilan oshxonaning ahvolini ko 'rib Samijondan nomuslarga o ‘ldi.

126

— Voy, kim aytadi shu uyda xotin kishi, yoshgina juvon turadi deb!

Samijon uni xijolatdan chiqarishga shoshildi:— Ziyoni y o ‘q, ayni muddao! Zuhraxon yosh, yolg‘iz,

oyog'i toyilmadimikin deb q o ‘rqqan edim, yo4q, xayriyat... bu uyga erkak zoti em as, odam bolasi oyoq bosmaganga o 4xshaydi. Bechoraning dugonasi ham bo ‘lmasa kerak.

Ikkovi uy bilan oshxonani yig‘ishtirdi, tozaladi.Ishdan keyin Z u h ra sariq qog ‘oz xaltachada bir nima

ko‘tarib keldi, oshxonaga kirib ketdi-yu, ko‘p o ‘tmay uyga tovoqda ovqat ko‘tarib kirdi. Ovqat aslida chuchvara boMib, qaynatishda sovuq suvga solingan boMsa kerak, xamiri bilan qiymasi qorishib yotar edi. Zuhra magazindan olingan tayyor chuchvarani qaynatishni ham bilmaganidan zarracha xijolat emas, aksincha, qozon-tovoqqa yo‘qligini shu bilan yana bir marta pisanda qilganidan m am nun ko‘rinar edi.

Fotima tegishdi:— Ilgari ayamga malay, qaynanangga cho‘ri bo ‘lib qolish-

dan q o ‘rqib qozon-tovoqqa q o ‘l urmagansan, endi nimadan qo ‘rqasan, hech bo ‘lmasa o ‘zing uchun o ‘rgansang bo'Imay- dimi?

Zuhra kuldi.— Shu bilganim o'zimga yetadi, chuchvaradan maqsad,

go‘sht bilan xamir yeyish bo‘lsa ikkovi ham turibdi, qo ‘shib yeyaver!

— Axir bir kuni ering kelar, yarasharsizlar...Zuhra yarashishdan umidi boMmasa kerak:~ Men ozodliginnii hech qanaqa erga alishmayman! — dedi.~ Yolg‘izlikning o lzi bir tutqunlik emasmi? — dedi Sami­

jon kulib.Zuhra eri to‘g‘rLsida qizishib gapira ketdi, bu gaplarning tagida

faqat «Mening qadrimga yelmadi, menday xotinning qadriga yetmadi» degan bir alam yotar edi. Bu alam, afiidan, uni kemirib, solrib, darmonim quritibdi va «dunyo shu o ‘/i, hayotda hech kim o ‘z qadrini topolmavdi» degan ko'yga solib qo‘yibdi. Endi m a’lum bolis lucha Zuhraning uy lutishi. kiyim-boshi, o ‘ziga qaramay qo‘yganligi shuning oqibati; hozirgi har birgapi. harakati shuni ta ’kidlar, hatto dasturxoiini yig‘ishlirganida, bo‘sh tovoqni

127

olib chiqib ketayotganidagi raftori, a f t-angori , bu tun viijudi: «Е olam eli, mana, ko‘rdingizmi, m en nechog‘lik xorlik, zorlik tortavotibman!» deb tuiganga o ‘xshar edi.

C h o y m aha l ida hech k im dan sa d o c h iq m a d i . Samijon gap ochishning mavridi keldi degan m a 'n o d a F o t im a bilan kokz urishtirib olganidan kevin:

— Kuyov bilan bunaqa arazlashib qolgan boMsalaring yakka o ‘zingiz shahri az im da n im a qilasiz, q ish loqqa keta qolay- lik, — dedi.

Z uhra anchadan keyin javob berdi:— S hahardan qishloqqa... bir q ad a m orqaga qaytish bo ‘l-

masmikin?F o tim an ing achchig li keldi.— O rqaga qaytish b o ‘lsa n ima, nurli c h o ‘qqidan tushib

qo lasanm i?Z uhra bir vaqtlar o ta-onasiga vozgan xatida «kelajakning

nurli cho 'qqilari tom on borm oqdam iz» degani esida bor ekan, rangi bo 'zarib ketdi.

— T a ?na qilma! — dedi labi pirpirab. — M en nurli c h o ‘qqiga yetolmagan bo4sam... sigir minib sen yetib bo rasa n L

Bu gap Samijonga ham tegib ketdi.— O dam intiladigan c h o ‘qqi tog ‘ cho 'qq is i singari bulutlar

orasida emas, yerda b o ‘ladi. - dedi Samijon.F otim a uning javobiga qanoat qilmadi.— Ayam mendan rozi b o llib ko‘z yum dilar , dadam ming

marta rozilar; dugonalarim, qavm -qarindosh , bu tun qishloq m endan rozi, mening uchun bundan balandroq c h o ‘qqi bormi! Sendan kim rozi? Hatto suyub olgan ering ham rozi boMmapti- ku! Sen qanaqa c h o ‘qqiga intilgan eding?

Z uhra pushti ro lmolchasini lunjiga bosgan icha kursiga qapishib ketdi. Uning ahvolini k o ‘rib F otim a shu gapni gapii- ganidan pushaymon b o ld i . Zuhra turib-turib birdan Fotimaga o 'zini otdi, uni qattiq quchoqladi, ichidan xuruj qilib kela- yotgan faryodni yutish uchun yuzini un ing qorn iga ishqab to ‘lg4andi, ingradi, so‘ng o ‘zini yerga o td i-yu , boshini karavot- ning poyasiga bir necha marta urdi. Sam ijon uni k o ‘tarib karavotga yotqizdi. F o tim a nim a qilishni b ilm as, q o 'rq ib , «mengina o iay » dcr, uning boshini silar edi.

128

Bugun shanba kuni Z uh ra qizini yaslidan olishi kerak ekan, vaqtida bormagani uchun qorong‘i tushganda rnurab- biyasi Venerani olib keldi. Zuhra bularning tovushini eshitib ko'zini ochdi. Murabbiya Zuhraning kasalligini ko‘rib hol- ahvol so lradi, keyin Venerani unga tom on yo‘lladi. Venera uning etagidan m ahkam ushlab turaverdi. Fotima darrov sezdi: Zuhra yuragi torlik qilgan paytlarda qiz bechorani ko‘p urishib, ehtimol, urib o ‘zidan bezdirib q o ‘yibdi. Buni Samijon ham payqadi. H aqiqa tan , F o t im a «kel» deb q o ‘l cho 'zgan edi, qiz biroz begonasirasa ham yugurib bordi va uning quchogMga o ‘rnashib, onasiga xo ‘mrayib qaradi.

M ehm onla r to ‘rt kun turib qolishdi. Fotima Zuhra bilan, Samijon m ehm onxonada yotib yurdi. Venerani yasliga eltish- madi, Samijon o 'ynatib , javratib yurdi.

Beshinchi kuni Z uh ra butkul tuzalib ishga chiqadigan bo ‘Igandan keyin m ehm on la r ketadigan bo lishd i. Zuhrani qishloqqa. hatto to ‘yga taklif qilish ham noqulay bo ‘lib qoldi. Bular uchun cholga «Zuhra eson-om on yuribdi, qizi katta bo‘lib qolibdi», degan xabarni cltish ham katta gap edi.

Zuhra bularni avtobus bekatiga kuzatib chiqdi. Avtobus tayyor ekan. Fotima Venerani ko'tarib olgan, avtobusga chiq- qani uni Zuhraga uzatgan edi, Venera dod deb Fotimaga chirmashib oldi, unga ham ishonmay Samijonga intildi. Zuhra xijolat bo'ldi. Shu choq avtobus yoMovchilarni qistab ustma- ust gudok berdi. ima yopiiayotgan eshikdan avtobusga chiqib, bolani dcrazadan Zuhraga uzatmoqchi bo ld i . Venera yana chirillab Fotimaning sochini changallab oldi. Avtobus kctidan tutun chiqarib yurib ketdi.

Samijon dcrazadan boshini chiqarib qichqirdi:— Zuhraxon . o z in g iz borib olib kcling! Shu hafta ichi

boring! Kutamiz!Zuhra ku’/i jiqqa yoshga to ‘lib qo'lidagi katak ro 'm ol-

chasini siltadi; shunday yaxshi qizi borligini, uni ko‘p urishib u 'zidan bunchalik bezdirib qo ‘».*;mini endi payqadi; bilagiga lashlab olgan jclctkasi oyog’i osliga tushganidan bexabar aviobusning kctidan bir ikki qadam bosdi...

') 7! 129

MAHALLA

Inson bilan tirikdir inson, M u h a b b a td a n hayotn ing boshi. O dam zodga baxsh etadi jon O dam larn ing m ehr quyoshi.

Erkin Vohidov

R o h a t buvi k a t tak o n q o ra p e c h k a n in g esh ig in i och ib o y o g ' in i to v layo tgan ed i , d e ra z a o s t id a k o 4z o y n a k taq ib nevarasin ing yirtilgan k itobini ye l im layo tgan choli urishib berdi:

— Seni p echkaga o ‘rgatib b o ‘lm a d i - b o ‘lm adi. . . N im a , polni o ‘yib, sandal qilib beraymi? Pechka deganning eshigini ochdingmi, ko lmir osm onni isitadi deyaverL

R o h a t buvi p ec h k an in g eshigin i y o p d i , bo r ib d ivanga cho 'zildi. U y sovuq bo 'lm asa ham , bir necha kundan beri uning eti uchar, oyog'i sovqotar, o g ‘rir edi.

K am p ir shu y o tg a n ich a er tasiga ham turgisi ke lm ad i , indiniga turolmadi, uchinchi kuni yuragi birpas qattiq urib turdi-yu, birdan b o 4shashib, o ‘ldi qoldi.

Hikmat buva nima boMganini bilolmay, ko lzi bilan ko‘rib turganini aqliga sig‘dirolmay, garang bir ahvolda turib qoldi; o fcg‘li, kelini, uch nevarasi kirib yigli boshlagandagina o'ziga kelib, titroqli nafas bilan shivirladi: «Е, xudo, n im a qilib q o ‘yding, bisotingda menga atagan yana qanaqa kulfatlaring bor, t o ‘k, boshimga hammasini birdan to 'ka qol!»

Ellik uch yil! Ellik uch yildan beri bir das turxondan tuz tatigan, bir ko‘rpani bosgan, birga kulgan, birga yig‘lagan; ellik uch yildan beri mushukchaday bir-biriga suykanib, bir- b i r in i y a la b , o g ‘r i tm a y t i s h la b , y iq i t ib , y iq i l ib b e r ib , piypalashib o 'ynagan; ellik uch yildan beri m ehr atalm ish ulkan tuyg4u rishtasini pilla qurtiday bir m arom da asta-sekin chuvib, bir-birining qalbini o ‘rab-chulg‘ab kelgan...

H am m a rasm-rusm joyiga yetkazilgandan keyin odam lar tobutni ko‘targanda shu rishla birdan tortildi-yu, go ‘yo Hikmat buvariing yurak-bag‘rini sug'urib oldi. Choi o vkirib yubordi.

130

Kampirni b irpasda yerga topsh ir ib qaytishdi. K o ‘ngil so‘ragani yana butun niahalla kirdi. Hikmat buva kasal musi- cliaday bir chekkada qo 'n ish ib o ‘lirar, aftidan, endi uning uchun olamda hech kim, hech narsa qolmagan edi.

Shundoq Hikmat buva hafta o 4 a r - o ‘tmas bir hovuch suyak bo‘ldi qoldi. Choi c h o ‘ziIib yotganda uning oMikmi-tirikmi ekanini bilish qiyin, lekin kampiri oyog‘ini pechkaning o ‘tiga tovlayotganda urishib bergani esiga tushsa arslonday o'kirar, o*zini u yoqdan-bu voqqa otar edi.

Uyda uni yolg'iz q o ‘ymaslikka harakat qilishar edi. Kich- kina nevarasi ham m a o ‘yinchoqlarin i uning uyiga kirgizib qo‘ydi, bog4chadan kelganidan keyin shu yerga kirib o ‘ynay- digan bo ld i. Katta nevarasi har kuni uni necha marta xilma- xil qilib suratga ola berdi. 0 ‘g ‘li uni avtomobilga solib bir necha marta shaharni aylantirdi. Choi xursand bo'Iish o ‘rniga: «Onang borida shu ishni qilmading», deb d o ‘ng‘illadi. Kelini unga magnitofon keltirib berdi. Choi magnitofon bilan birpas ovundi-yu, keyin ko 'z iga yosh olib: «Qizim, shu narsani ilgariroq topib kelganingda kam pirni gapirtirib yozib olar ekanman», dedi...

Bir kuni qattiq yom g‘ir yog‘ib, qishdan qolgan qorni eritib yubordi. Ayvonda ustunga suyanib yomg'ir suvining vaqirla- shini tomosha qilib turgan cholning ko4zi tandirdan narida yotgan bir poy eski kalishga tushib qoldi. Kampir bir oyog‘i og‘rib shishganda shu kalishning jag‘ini kesib kiygan edi. Choi borib kalishni oldi, avavlab artdi, uyga olib kirdi. Choi uchun kampir go ‘yo qaytadan 0‘ldi. U kechgacha yig'ladi, kechqurun fJwgkli bilan kelini ishdan kelganda «kampir bcchorani shifo- korga durustroq ko'rsatmadilaring», deb xarxasha qildi.

Hikmat buva kechalari uxlamas, dori ichib uxlasa ham yarim kechasi uygfconib, long otguncha o'tirib chiqar, uvdagi hamma narsa unga kampirini, yolg‘iz qolganini eslatar. har bir tovush o l im b o ‘lib uning miya qopqog‘ini chertar edi.

Choi tugab borayotganini ко4rib o ‘g lli bilan kelini tash- visliga tushib qolishdi.

Bir kuni ertalab chol yo ‘qolib qoldi. Qidirilmagan joy qolmadi: yor-do‘si, tani^h-bilish. qarindosh-urug*, hatto «Те/ vordam»> kasalxonasidan ham xabar olindi, militsiyaga murojaal qilindi Hammayoq qidirtirilipti-yu, qabristondan xabar olin-

mapti, chol qabristonda ekan. H ikm at buva qabris tonga tez- tez borib , k am p irn in g b osh ida b ir so a t -y a r im so a t o ltirib kelar, lekin bunaqa qolib ketadigan odati y o ‘q edi. C ho l bu safar borgan ida kam pirn ing qabrin i ziyorat qilish u yoqda qolib, uning vonidan o 'ziga g o 'r qazitipti, m ud ir va g o ‘rkovlar harchand unashm asa ham q o ‘ym apti, janjallashipti.

Chol kun oqq an d a adoyi ta m o m boMib qaytdi. K imdir uni avtobusdan tushirib yo ‘lkaga chiqarib q o ‘ydi. C ho ln ing z o 4rg4a q a d a m bosib k e lay o tg a n in i k o ' rg a n m uyu lishdag i ch o ' tk a ch i yugurib borib, uni olib keldi va q o ‘liga b ir piyola choy berdi.

— Xafa Ь о Ч та у yuribsizmi, otaxon... K am pir o n a m alomat ayol edilar... Siz o\sha kuni o 4zingiz bilan o ‘zingiz ovora bo ‘lib ta 'z iyaga kelgan odam larn i payqamadingiz.. . A na odam -u . . . mahallaga sig 'may ketdi! M ahallam izning ko 'chasi bir m etr c h o ‘kdi... K am pir onam dunyoga kelib o d am ekkan ekanlar. Dunyoga kelgan odam aw al boshi odam ekishi kerak ekan. Men ibrat oldim...

Issiq choymi vo cho 'tkach in ing gaplarim i cholga ancha m ador b o ‘ldi.

— Ha, - dedi chol biroz g ‘urur b ilan ,— haligacha odam keladi... Ishxonasi ham shuncha yildan beri esidan chiqarm agan ekan.

Cholning paydo b o ‘lganidan xabar topgan uy ichi, q o ‘ni- qo ‘shni chuvillashib kelib uni o ‘rtaga olishdi. Birov dashnom bergan, birov b o ‘g ‘ilgan, birov suyungan...

Bular cholni o ‘rtaga olib chuvillashib ke tayo tganda y o l bo 'y ida turgan shu mahallalik shifokor voqeani eshitib chol- dan o 4pkalagan boMdi, keyin unga razm soldi-yu, kam pirdan gap ochdi:

— Onaxonimiz ta r i fga sig‘maydigan ayol edilar, shuncha odam bekorga kelgani yo‘q! Lekin, o taxon , m ahallam izga biron sakkiz chelakli bitta samovar kerak ekan, o ‘sha kuni juda-juda bilindi. Mahalladan pul yig‘sak, xonadonga necha puldan tushadi?

Cholning harnivati qo‘zg4ab ketdi.— О g lim bilan kelinimning bitta samovarga kuchi yetib

qolar, — dedi.Shifokor undan shu gapni kutgan ekarimi. ji lmayib q o ‘ydi.

132

Choi go lrini qazitib q o ‘yib endi bu yerga samovar olgani emas, yotib oMgani kelgan b o l s a ham , o ‘g4i bilan kelini nomidan mahallaga kattalik qilib qo'yganidan keyin bu to ‘g ‘- rida o'ylashga m ajbur b o ‘ldi - o ‘g ‘lidan pul oldi, samovar qidirishga kirishdi. Biroq o ‘shanaqa samovarni topishdan ko‘ra kondan mis qazib, samovar yasash osonroq ekan: cholning bormagan magazini, yalinm agan magazin mudiri qolmadi. 0 ‘g‘li bilan kelini uning yelib-yugurishiga, unda shuncha kuch qayoqdan paydo bo lgan iga hayron edi.

Nihovat, mahalladagi mansabdorlar vordami bilan sam o­var topildi, mahalla faollari akt bilan qabul qilib oldi, umumiy majlisda rais Hikmat buvaga rahmatlar aytdi, hamma chapak chaldi.

Shu majlisda yana bir masala ko‘tarildi: mahallada har kuni boMmasa ham , haftada ikki-uch m aila t o vy -m a ’raka, tug‘ilgan kun va boshqa marosimlar boMib turadi, kim maro- sim o'tkazadigan b o lsa uyma-uy yurib idish-tovoq, dasturxon va boshqa narsalar tilaydi, faollar mahalladan pul yig‘ib biron yuz ellik kishilik mahalla ro4zg‘ori tashkil qilsa bo'lmaydimi?

Bu taklifni ham m a olqishladi, buning mutasaddisi kim bo‘ladi, degan savolga anovi shifokor yana Hikmat buvani takh'f qildi. Bu taklifni ma'qullab hamma qiy-chuv ko‘lardi. Hikmat buva unamasdan qarshi sokz aytgani o 'rnidan turgan edi, shuncha odam chapak chalib. ko'ziga qarab turganini kokrib indayolmadi.

Mahalla nccha xonadon? Bularning hammasi cholni ovora qilmay pulni keltirib bcra qolsa ekan! Bu xonadonlardan ko‘pi- ga kirish kerak, koshki bir kirganda pulni bera qolsa ekan: biri ertaga keling deydi, biron falonehi muncha berganda men nega shuncha berar ekanman, deb xarxasha qiladi, biri majlisda angiavib o ‘tirib gapga yaxshi tushunm agan, unga tushuntirish kerak bo kladi...

Choi har kuni ei ta labdan xonadondan xonadonga, bor pulga bir nima olib qolish uchun m aga/indan magazinga, arz-dod qilgani idoradan idoraga yugurar, shu orada fuisat topib b a ’zan kampirining mozoriga ham borib kclar edi.

Choi, nihoyat, mahalla ro‘zg‘orini to ‘la-to‘kis qilib maktab omboriga qam ab oldi. Biroq ro ‘/ g ‘orni but qili.shdan ham

133

ko'ra uni asrash qivinroq b o ‘ldi: b a ’zi o d a m la r narsani olib vaqtida qaytarishmaydi; b a ’zilar, m asa lan , j o ‘m ragi uchgan choynak , p ap iro sd a n kuygan d as tu rxon , la tta s iga al lanim a balo t o ‘kilgan kursi, s a n c h ig ‘i qayr ilgan vilka va hokazo qaytarishadi, yana «o‘zi shunaqa edi», deb jan ja l qilishadi. Y o‘q, xayriyat, sal kunda odam lar insofga kelishdi, cholning ishi yengil b o i ib qoldi.

Bahor keldi. Shaharda daraxt o 'tqazish mavsumi boshlanib ketdi. Shu m unosabat bilan gazeta m aqola berib, o ' tgan yil bahorda qaysi mahallalar p lanni to ' ld irm ay qolganini, qaysi mahallalar bu ishda nam una ko‘rsatganini aytib, ilg‘o r m ahal­lalar qatoriga «Yangi mahalla»ni ham q o ‘shibdi. Buni cholga nevarasi ko 'rsa t ib kuldi, chunk i o fctqaz i lgan d a ra x t la rn in g ko ‘pgina qismi tu tm agan edi. Choi chiqib m ahallan i aylandi, darax tlarn i k o 'zd a n kechirdi. 0 ‘tgan yil b a h o rd a ja m i bir ming yetti yuz oltmish besh tup ko 'cha t o 'tqaz ilgan boMib, bundan faqat sakkiz yuz oltitasi tutgan, tu tgan daraxtlardan yigirma ikki tupi singan, sakkiz tupi sassiq, m o ‘rt va umri qisqa daraxtlar ekan. Choi bu m a 'lum o tn i olib t o kg ‘ri gazeta tahririyatiga bordi, a w a l tortin ibroq gapirdi, gapi o ‘tganini payqagach, shovqin soldi. G azeta rahbari «Yangi mahalla» haqida n o to ‘g lri m a ’lumot bergan m uxbirga jazo berganini aytdi va muxbirni aldagan mahalla faollarining kotibiga dash- nom berdi va shu bilan birga gazetaning xatosini k o ‘rsatgan Hikmat buva Norm atovga tashakkur bildirdi.

Hikmat buva shu kuni burchakdagi cho 'tkach iga mahsisini yog‘latib, "m aha llam iz sharm anda b o ’lgani» haq ida uning intihosiz javrashiga quioq s.olib o4irgan edi, shu asnoda o ‘sha volg’onchi kotib o4ib qoldi va cholni ko ‘rib o lshqirdi:

- Hu o\sha... 0 ‘zimiz to ‘g‘rilar edik-ku, senga nima, bir oyog‘ing go‘rda-yu...

Choi sekin burilib qaradi.- M ening bir oyogMm go 'rda , sening ikkala oyog 'ing

to ‘rdami? U naqa demagin, bolam, kim oldin oMishini bilib boMmaydi...

C hoi yana bir nima demoqchi edi. o ‘ziga g o ‘r qazitib q o ‘yganini eslab darni ichiga tushib keldi. Kotib jahl bilan qo 1 sillab jo nadi. Choi qoMlarini orqasiga qilib bosh ini quvi solib uyiga tom on bitta-bitta qadam (ashlab bo rar ekan,

134

okylar edi: «Bu bola g o ‘r qazdir ib qc /ygan im ni eshitgan- mikan? Y okq, eshitgan emas, lekin eshitishi mumkin...» Choi jadallab uyga keldi va o ‘tirib xat yozdi: «Qabriston mudiri va g o ‘rkov!ariga yozib m a ’ium qilam anki, qari baqaterak ostidagi mening nom im ga qazilgan g o ‘rni qabriston idorasiga topshiraman, azbaroyi foydalan ish uchun» . H ikm at buva xatni nevarasidan berib yubordi.

SO‘NGAN VULQON

(Eskiz)

Kechasi soat o ‘n birlarda Sherm atjon aka bizning uyga telefon qilib, «Bitta osh qildir, n o ‘xat ham solinsin, men bir soatga qolmay yetib boraman», dedi. Biz bu kishining odatini bilganimiz uchun bir oshlik masalliqni ham isha miltiqday o ‘qlab qo 'yar edik. Osh damlaudi. Shermat aka keldilar. Tizza bokyi palov stolga qo'yildi.

S h e rm a l aka oshn i o d a td a poya sh im iganday tovush chiqarib ichiga tortar, iyagini xiyol ko ‘tarib uzoq chaynar, yutganida onasini emayotgan och go*dakdav ko'zlari suzilar, uning osh yeyishini ko ‘rgan kasai odam ning ham ishtahasi ochilib ketar edi. Biroq Shermat aka bugun osh yeyolmadi. Buning sababi choy vaqtida m a 'lum boMdi: u kishini yana boshqa ishga jildirishmoqchi ekan.

~ 0 ‘zim ham sezib yurgan ed im ,— dedi Shermat aka bir xo'rsinib o lgan idan key in ,— yerning tagida ilon qimirlasa bilaman. Mayli. men vatanparvarman, qayerga yuborsa ketave- raman, lekin hozircha og*zingdan ehiqarma, bosti-bosti bo ‘lib ketsa ham ajab emas,

Shermat aka ikkovimiz o ‘ttiz besh yillik qadrdonmiz. Men o'ttiz besh vildan beri shu kishining rahbarligida ishlab kela- yotibman. Bu kislii meni qorovullikdan izvoshchilikka, izvosh- chilikdan shofcrlikka, undan xo'jalik mudiri vazifasiga коЧаг- gan, alhol shu va/.ifada barqarorman. Bu o'ttiz besh yil davo- mida biz yettita idorani ko‘rdik. Bu kislii qaysi bir idoraga o lm asin , uch kunga qolmay meni ham olib ketar edilar.

Shuni aylib iVlishim kerakki, bu yillar davomida men lobora pasldan yuqoriga ko‘tarilgan bo ‘lsam (lavba qildim, birovga

kulish kerak emas), bu kishi mansab zinasidan pastga yumalab keta berdilar. M en bunga hammavaqt achinib kelganman, hozir ham ach inam an . M en bu yerda m artaba t o ^ r i s i d a gapira- votganim yo ‘q, katta amalsiz ham bu kishining martabasi u lug \ obro‘yi joyida, otini hech kim toq aytmaydi: Shermatjon aka- chi, Sherm atjon aka, Sherm at o ta -ch i , S herm at o t a L M en boshqa narsaga achinaman, bu kishi katta ishlarni o lynab-kulib bajarar edilar, past ishlarda qiynalib qoldilar, birinchidan, katta ishda q o l i uzun, hammaga har qanday gapi o4ard i, «sendan ugina, m endan bugina» degandek, qaysi idora boshlig‘iga nimani iltimos qilsalar iltimoslari yerda qolmasdi; ikkinchidan, idorada qanday yaxshi ish boMsa savobi rahbai^a, gunohi faqir-fuqaroga tegardi; uch in ch id a n , hisobot, m a ’ruza, nu tq kerak b o ‘lsa yordamchilar hammasini boplab berardi, Shermatjon akaga buni arab alifbosiga ko‘chirtirish (Shermatjon aka yangi alifboni uncha bilmaydilar), tegishli joyda o ‘qib berish qolardi, xolos; to ‘rtin- chidan, u kishiga gazeta o ^ is h kerak emas, vordamchilariga «gazetada idora va rahbarlikka tegishli nima gap chiqsa o ‘qib, mazmunini menga aytasan», deb qo‘yardilar.

Past ishdagi qiyinchilikiar, g ‘iybat b o ‘lm asin-ku, Sherm at akani tajangroq qilib q o ‘ydi: «Isoning alamini M usodan oladi», d e g a n d a y , id o r a d a b o 4l a r - b o ‘lm asga sh o v q in s o la d ig a n , sizlaganni xushlab, senlaganni mushtlaydigan b o ‘lib qoldilar; «nega kekirdakka zo ‘r berasiz, tilingizga zindalak chiqqanmi», degan bir xodimni ishdan b o lshatib yubo rg u n ch a o n a suti og lz la r iga keldi... Y ana g‘iybat bo4m asin -ku , S herm at aka ishga b a z a n , m ajlis larga esa hech q a c h o n k e lm a y d i la r , majlisiarga kelganda ham biron masalaning m uhokam as ida q a tn a sh ish , flkr aytish uch u n em as, hech k im n i p isand qilmaganliklarini kokrsatish, pisanda qilish uchun keladilar va h am m a bilan urishganday qovoqlarini solib, oyoqlarin i chalmashtirganlaricha bir yelkalarini ko‘taribroq shiftning bur- chagiga yoki derazadan tashqariga qarab o 'tiradilar.. .

Ertasiga samovarga chiqsam, Shermat aka keksa o lqituv- chi - bir o shna lar in i bu rchakka qisib. k u v ib -p ish ib gap ma qullab o'tiribdilar, yonlaridan menga joy berib, so 'zlarida davom etdilar:

To g ri, men hammavaqt hukum atning soldati bo*lib kelgan man, о t kech desa o ‘t kechganm an, suv kech desa

136

suv kec h g an m an , lekin so lda t b o ‘lsam ham gen e ra ln in g xizmatini qilgan vaqtlarim ham bo'lgan. Mana, scni olaylik, sen ham eski faollardansan, nechta ordening bor?

0 ‘qituvchi jilmaydi.- Ordenim ko‘p emas, bittasini urushdan oldin, ikkitasini

urushda olganman...Shermat aka bir lahza lutilib qoldi.- M en orden tegadigan vaqtlarda ordenga chap berib

medal olgan vaqtlarim ham bo4gan, lekin faxriy yorliq, rah- matnomalarim bor...

O kqituvchi oppoq soqolini tutam lab yana jilmaydi.- Men orden olmasimdan burun sakkizinchi, to ‘qqizinchi,

0‘ninchi sinflarga dars berar edim, hozir to*rtinchi sinfdan nari o 'tolmay qoldim. Oliy m a’lumotli yoshlar ko‘p. Bundan tashqari, o'quvchi bolalar ham men orden olgan vaqtdagi bolalar emas. Rahbarlik ishi ham inchunin, bu san ’atni yaxshi egalla- gan, bilimdon yoshlar chiqqan. Hozirgi xalq ham sen generallik xizmatini o ‘tab orden olgan zamondagi xalq emas. Sen hozir general boMolmasdan ham generallik izzat-hurmatini ko‘rishing mumkin. Buning uchun yoshlaming g ‘ayratini, qobiliyatini tan olishing, yoshlaming yelkasiga qoqishing kerak. Orden, medal vaqtida qilgan xizmatimizni taqdirlab berilgan narsa, orden, medalni qachongacha qaynatib ichamiz!

O 'q i tuvchin ing bu gaplari Sherm at akaga qattiq tegdi. Uning yuzida «dard-hasratimni kelib-kelib senga aytdimmi», degan bir ifoda qolib qoldi. 0 ‘qituvchi turib ketganidan keyin Shermat akaga tegishdim:

~ Hozircha bu gapni hech kimga og ‘zingdan chiqarma degan cdingiz, o ‘zingiz aytibsiz-ku! - dedim.

Shermat aka <«hcch aqling kirmadi-da», degan m a 'noda menga qiyo qaradi.

~ Men tangadakkina qilib aytdim, sen aytsang g ‘alvirdayqilib aytar eding!

Bir necha kundan keyin tum an rahbari Shermat akani suhbatga chaqirdi. Suhbatda nima gaplar bo ‘lganini Shermat aka menga aytmadi, lekin jon-jonidan o ‘lib ketgan bir naisani aytdi: uni «So‘ngan vulqon» deb alashibdi.

Shermat aka crtasiga tush vaqtida yangi idorasiga meni ham olib bordi. Uning kelishi ma lum ekan shekilli, xizmat-

137

ch ila r y o ' lak d a sa f to r t ib qarsh i olishdi. K a b in e tn i k o ‘rib Sherm at akagina emas, m en ham h an g -m a n g boMib qoldim: yashil movut q o p la n g an va oyoq la ri s h e r ta m g ‘a eski stol, besh-oltita har xil kursi, bitta te lefon, u ham devorga qoqilgan. Shermat akaning qovoqlari qizarib, tomogM lipilladi, aftidan, ju d a ham xo'rligi kelib ketdi. U o ‘zini bosib o lganidan keyin taomilga ko‘ra xizmatchilarni chaqirtirdi va ularga qarab bir necha so ‘z aytdi:

- M en bu kungi kunda sizlar bilan ishlashlik sharafiga erishib turibman. Bitta rahbarning q o ‘lidan hech ish kelmaydi, qachonki rahbarlikda ishlaydigan odam lar vazifani ortig‘i bilan bajarmasalar. . .

Shermat aka ilgarilar bunaqa vaqtda qog‘ozga so ‘zlar edi, hozir so ‘z, nazar im da , kab inetga yarasha b o ‘ldi. O d am la r tarqalishdi. Shermat aka uzoq sukut qilganidan keyin boshini коЧапЬ menga m a ’yusgina qaradi.

- N im a bo ‘layotibdi o ‘zi? S o 'ngan vulqon! V ulqon so ‘nsa olov, tu tun chiqarmasa ham teshigi qoladi-ku! Yerdagi olov, tu tundan ko‘ra tog 'n ing c h o lqqisidagi teshik yaxshi emasmi?.. Xotiningga telefon qil, bitta achchiq osh qilib tursin!

M en uyga telefon qildim. Idoradan chiqib katta yoMga tom on vurdik. Katta уоЧ b o ‘yiga kelganimizda Sherm at aka menga, yo ‘q. o ziga dedi:

- K o ‘kragingni ko4ar ib yur, k o ‘rgan o d a m m ashinasi bor-u oyoglini yozgani piyoda yuribdi desin!

M ash ina la r keti uzilm ay u y o q d an -b u yoqqa g ‘izillab o4ayo tgan katta k o ‘chani kesib o4 ish im iz kerak edi, men chop ib o ' t ib oldim. S herm at aka savlat t o ‘kib b i t t a -b i t ta qadam tashlar edi. Bir shofer d o lnglilladi, yana biri chaparas ta qilib so’kib tashladi. Shermat aka yoMkaga chiqib o lganidan keyin chuqur xo‘rsindi.

— Mana, yer tepkanni el tepadi degani shud ir-da , endi shoferlardan ham so kkish eshitadigan b o ‘lib qoldik. N im a b o ‘layotibdi o'zi!

Sal jadallasak bo 'lar edi, osh lanj b o llib qoladi.

138

DUMLI ODAMLAR

Jiyanim turisllar idorasida ishlaydi, o ‘tgan shanba kuni uvga kelib: «Bu yil tu r is t k o ‘p, o d am ye t ish m a y o tib d i , shahrimizda ikki kun to ‘xtaydigan bir m ehm on bor, qarashib yuboring», deb qoldi.

Pensiyaga chiqqanimga endi sakkiz oy b o lgan , hali pen- siyaxo'rlikka o ‘rganganim yo‘q, zerikkanimdan kampirimning ishlariga aralashaverib uni ham , o ‘zimni ham xunob qilib yurgan edim, jiyanimning illimosiga darrov ko‘ndim.

Men o ‘n bir yil shu idorada kichik bir lavozimda turib, pensiyaga shu yerdan chiqqanman. Shu o ‘n bir yil davomida qu!og‘imga kirgan kalimalar o ‘rnashib, undan bir so lz, bundan bir so‘z cluVqib, tilga havas pavdo qilganim da esa idora xizmatchilarining yordami bilan kitobtalab ingliz tiiini uncha- muncha bilib oldim.

Ingliz tiliga moyil boMganim, albatta , tasodifiy emas, bolaligimda A m erikan ing t a ’rifini k o kp esh itganm an: ana osmonteshar imoratlar-u, ana osma kokchalar-u.. .

Dushanba kuni yangi banoras avralo'n va yashil baxmal d o 'p p im n i kiyib idoraga bordim . J iyan im ning kabinetida ozg'in, tcpakal, ko'zlari och odamning ko‘ziday yaltirab tur­gan qirq besli yoshlardagi bir kimsa o 't i rgan ekan. Men taxminan «m ehm on shu b o ‘lsa kerak»>, deb inglizcha salom berdim. M ehm on qayrilib qaradi, birdan, xuddi ko‘z ko‘r- magan va quloq eshitmagan bir jonivorni ko‘rganday, hayron bo‘lib, sekin o ‘rnidan turdi. salomimga alik olishni ham esdan chiqarib, menga boshdan-ovoq razm soldi; men o ‘zbek eka- nimni, inglizchani qayerdan o'rganganimni so‘radi; savollariga javob berganimdan keyin to 'nimni, d o vppimni ushlab, soch- soqolimni lortqilab ko‘rdi. Jiyanim menga ko‘z qisib «qo‘ya- vering» degandek ishora qildi.

J iyanim meni lan is lu irgandan keyin m ehm onn i meh- monxonaga olib bordim. Unga ikki xonali juda yaxshi nomcr olib qo 'yilgan ekan. M ehm on nomcrni ко /dan kcchirdi, varqirab ko‘zni qamasluirayotgan jiho/iarni birma-bir ushlab, silkitib, tirnoqlab, liidlab кo^rdi. Men bimga chandon e ’tibor qilmadim, chunki boya idoiada inglizcha gapirgan o 4zbekning o ‘zbckligiga ishonmav uning libosini ushlab. soch-soqolini

139

tortqilab ko‘rgan kimsa hozir o ‘zbek m ehm onxonas idag i yaxshi j ihozni qalbaki g u m o n qilsa ne ajab! C h e t e lda hozir ham O 'zbekistonni m utlaqo bilmaydigan, o 'zbeklarn i h anuz ketiga p o ‘stak bog‘lab, im o-ishora bilan gaplashadigan qabila, deb o ‘ylavdigan odam lar bor-ku!

M e h m o n o ‘rnashdi. Tushlikdan keyin k o ‘chaga chiqdik. Ingliz m eh m o n x o n an in g pesh toq iga soya solib tu rg an qari ch inorni ko'rsatib:

- Juda yaxshi daraxt ekan, inqilobdan keyin ekilgan b o ‘lsa kerak? — dedi.

Chinorning biron yuz ellik yil u m r ko'^ganligi ko‘rinib tuigani holda m e h m o n n in g bu gapi m enga malol keldi. Bu odam idorada nima uchun soch-soqolimni tortqilab ko‘rgan b o llsa, hozir ayni shu m aqsadda, y a ’ni qanchalik rost gapirishimni b ilm ak uch u n d ilim ni titkilab k o ‘rm akda edi. J in im q o ‘z- g lad i-yu , men ham uni ch o ‘pga ilib o 'ynagim keldi.

- H a r inqilobdan keyin ekilgan, — dedim va biroz turib, mehm on meni «aravacha» qilganiga o 'z ida yo ‘q xursand b o ‘lib gerdayib turganida ilova qildim. — Birinchi inqilobdan ancha keyin ekilgan, - dedim.

M ehm on tushunolmadi.- Sizlarda ikki marta inqilob boMgamni? — dedi shoshib.—

Birinchisi qachon bo4gan? Q anaqa inqilob?- Bundan yuz yilcha burun, - dedim, - men ruslarning

kelishini birinchi inqilob deb bilaman.M ehm on boshqa gap so‘ramadi, fo toapparatini g ‘ilofidan

olib, уо41-уоЧакау unga-bunga to ‘g‘riladi, lekin b iron ta ham surat olmadi. Birdan ko'chaning o^rtasida chimmatsiz paranji yopingan bukri kam pir paydo b o ‘lib qoldi. K am p ir xuddi shaharning hokimiday, hech kimni, hatto militsiyaning hushta- gini ham pisand qilmay, hassasini katta-katta tash lab kel- m oqda edi. M ehm on yugurib ko‘chaning o 'r ta s iga chiqdi, kampirni qarshilab cho'kkaladi, uni ro lparadan, vonboshdan , orqadan bir necha marta suralga oldi; suratkashlikda o ‘ta jon kuvdirganidan o pkasi og lziga liqilib, o t i rg a n i joy izlab qoldi. Parkka boshladim. Q ahvaxonaga kirdik. Bir piyola qahvadan keyin mehmon o ‘ziga kelib qo*yin daftarini oldi, undagi planga uzoq qaraganidan keyin:

140

— Shahringizning boshqa diqqatga sazovor joylarini ertaga ko‘ramiz, bugun menga Reksullohi Ansoriyning maqbarasini ko‘rsatsangiz bas, maqbara shu atrofda boMishi kerak, - dedi.

Reksullohi Ansoriy... Bolaligimda Reksbuva degan nom qulogl imga kirgan, o ‘sha vaqtda parkning mana shu o ‘ng qanotidagi tepalik — hozirgi teatr binosi tushgan joy go‘riston bolib , uning qoq o krtasida Reksbuva degan mozor — daxma boMar edi. Biroz tashvishga tushdim: bordi-yu, Reksullohi Ansoriy degani biron m o4abar zot bo ‘lsa, buni uzoq yurtdan kelgan bir sayyoh bilsa-yu, biz bilmasdan maqbarani buzib tashlagan b o ‘lsak... B undan xunugi bormi! Biron nayrang ishlatib bu noqulay ahvoldan chiqish y o l in i ko4zladim, lekin o ‘y!ab-o‘ylab, «eng yaxshi nayrang — to ‘g ‘rilik», degan qarorga keldim-da, Ansoriy to Lg‘risida bilganimni aytib:

— U kishi shahrim iz tarixida qanday o ‘rin tutgan ekan-1 a r? — dedim .

M ehm on savolimga javob berolmadi. Shundan keyin o ll- kamizda jahonga mashhur boMib o ‘lgan bir qancha kishilar- ning nomini aytib, m ehm onni «chaqmoqlab» ko'rdim. Yolq, m ehm on bu odam lardan birontasini, hatto Ibn Sinoni ham eshilmagan ekan.

Reksullohi Ansoriy kim, uning nima fazilati yo hasrati boiiigini bilmagani holda bu odam nega uning nomini koltarib yuribdi, nega uning maqbarasi zarur b o l ib qolibdi — shunga qiz iqd im . M e h m o n bu haqda bergan savollarimga javob bermasdan iljayib. turib-turib to 'satdan:

— Dumli odamlarni ko‘rganmisiz? — dedi.M ehm on gapning sarxonasini yangilamoqchi degan o ‘yda

kulib q o kya qoldi.Biroq qahvaxonadan chiqib teatr binosining atrofmi aylanib

vurganimizda m ehm on butkul jiddiv bir tarzda yana dumli odam lar haqida so‘z ochdi; uzun soVidan xulosa chiqarib, ver yuzidagi xalqlar taraqqiyot zinasining turli bosqichida. biron bosqichda turgan xalq orasida o ‘tgan bosqich kishilari ko'rinib qolsa bunga tabiiy bir hoi deb qarash kerak degan fikrni avtdi. Men bu gapning tub m a’nosiga tushunib vetmadim.

Ko'chaga chiqdik. M ehmon yana Ansoriydan gap ochdi. Shunda ко’nglimga bir >iap keldi: bu odam o ‘sha Ansoriym dumli odam lar toilasjclan deb o'ylamasmikin

141

Xuddi aytganim chiqdi. M e h m o n n in g otasi ilgari o ‘rta- charoq bir shirkatning boshlig‘i bo4ib, shirkat singandan keyin umrining oxirini antropologiyaga bag ' ish lagan , u n d a n ko‘p qo4yozmalar, jumladan, mana shu q o ‘yin daftari qolgan, shu daftar va boshqa hujjatlarda aytilishiga qaraganda, Reksullohi Ansoriy dumli odam lar toifasidan ekan. Y an a b ir т о Ч а Ь а г kimsa Reksullohi Ansoriy maqbarasi atrofida hozir ham dumli odamlar yashamog4 ehtimoldan xoli em as degan ekan.

J o n im ha lq u m im g a keldi, lekin o ‘z im n i b o sd im . Shu atrofdagi ham m a ko‘cha va tor ko‘chalam i kezib chiqdik. Men qayoqqa boshlasam m ehm on yurmaydi, teskari to m o n g a уоЧ oladi; tez-tez to ‘xtab hammaga. xususan, atlas ko'ylak kiygan xotinlarga orqadan zehn soladi, aftidan, dumli odam qidiradi.

M e h m o n bilan gaplashish em as, un in g aftiga qarag im kelmas edi. Kayfiyatimni bilintirib q o ‘ymaslik u c h u n noiloj so‘z qotdim:

— Janoblari ota kasbini ushlabdilar-da? — dedim .— Yo‘q, mutlaqo! — dedi mehmon, — men jurnalistman!— U ndoq bo4sa sizga dumli odam ning n im a keragi bor?— M ening gazetamga kerak! — dedi m e h m o n , — hech

b o im a sa bironta dumli odam ning suratini olib borsam dey- man. Juda shov-shuv ЬоЧаг edi... Y ordam v a ’da q ilolmay- sizmi?

M en o 'y lab k o ‘rm oqch i boMdim. M e h m o n ju d a qu- vonib ketdi.

Ovqatdan keyin m ehm on dam olgani yotog 'iga kirdi. M en butun zahrimni jiyanimga to ‘kkani idoraga bordim. Jiyanim voqeani eshitib kuldi, meni jahldan tushirdi: «Yuragingizni keng qiling, tog ‘a r vo4ovchi har bir hurgan itning ketidan quva bersa manzilga qachon yetadi, degan gap bor, sizning vazifangiz m ehm onni istagan veriga olib borish, istagan odam i bilan gaplashtirish. Bundan tashcjari, bu odam sizga om onaU omonatga xiyonat cjilmasdan, cjo4imga sogl-salom at topshi~ rishingiz kerak», dedi. Jahlimdan tushdim.

K echqurun mehmonni konserlga olib bordim. M e h m o n zalga kirishi bilan yana o sha m uddaoda odam larga o rqa lom ondan razm sola boshladi, bcqasam to ‘n kiygan bir т о ‘У safidm ng ketiga tushdi. Xayriyat, chirog/ o ‘cha qo ld i-y u , borib joyimizga o'tirdik

142

M ehm on konsertga qiziqmadi, m udrab o 'tirdi, alomat bir o 'yin b o ‘layotganda hatto xurrak tortib yubordi. Shuning ucliuu k o n se r tn in g ikkinchi boMimiga qo lm adik , er taga uchrashadigan b o ‘lib, m ehm onxona oldida xayrlashdik.

Ertasiga kelishim bilanoq mehmon «Kechagi gapimiz nima boMdi, yordam berasizmi?» deb so‘radi. Men bu haqda hech bir qarorga kelmaganligimni aytdim. Shundoq b o ‘Isa ham mehmon yordam berishimga amin ekanligini bildirib, oldindan tashakkur m a’nosida yelkamga qoqib qovydi va teatr atrofidagi xonadonlardan birontasini ko'rishga orzumand ekanini bildirdi. Men uning muddaosini fahmladim-u o ‘sha tomonlarga olib bordim va orqa ko‘chadagi ro‘para kelgan hovliga boshladim. Mehmon apparatini bo ‘ynidan oldi va hayajon ichida ostonadan hatladi. Kirgan eshigimiz hozir uchastka deb ataladigan oddiy, lekin mevazor, gulzor, nihoyatda didli-havasli odamlarning hovlisi ekan. 0 ‘rta yoshlardagi bir xotin sariq luchchak shaftoli terayotgan ekan, bizni ko‘rib shoti.ian tushdi, so‘rashdi, velib- yugurib supaga joy qildi, dasturxon yozdi, bir necha xil shaftoli keltirib q o lydi. M ehm on goh menga, goh xolinga qarar, goh uning orqa elagiga razm solar edi. Xotinning o ‘g1i shifokor, kelini o ‘qituvchi, hozir ikkovi ham ishda ekan. M ehmon hafsalasi sovib, fotoapparatini bo'yniga osdi-yu, alamini shat- tolidan oldi — umrida bunaqa shaftolini ko'rmagan bo4Isa kerak, rosa yedi. Shu choq uning ko'zi devorning tagida qunishib turgan к a sal j o ‘j a x o ‘ rozga tushdi. U ning oyoqlari uzun, bo‘ynining pati to 'kilib qip-qizil go ‘sht b o l ib qolgan, о zi nihoyatda oriq edi. Mehmon darrov qolini artdi, fotoapparatini b o 4y n idan o ld i , j o ‘j a x o ‘rozga yaqin borib cho kkaladi, jo ‘jaxo‘roz boshini ko'tan'b hayron bollib turganida bir necha mnrta suratua oldi. Choy ko‘tarib kelayotgan xotin «vov, suratga olaman desalar yaxshi tovuqlarimiz bor, bu kasal cdi-ku», degamcha qolaverdi. Achchig'im keldi, lekin mumkm qadarmuloyimlik bilan: , . .

- Jo 'jaxo 'rozn ing suraii ham gazelaga kcrakmi. deb

40 t i n javub bermadi, -kc.dib. deb ishora qildi. Xounga tashakkur i/hor giid.m. Ko'chaga chiqdik.

M ehm on bu hovliga. «.(inning mdimondo я hg fea shubh. bilan qaradi shekHh. bir necha hovhga о / , bosh t.qd.. M m

143

h a m q o ‘yib b e r d im , o r q a s id a n k i r m a d im , c h u n k i unga ta r j im o n k erak m as , o d a m la r n in g o r q a e ta g ig a qarashdan boshqa ishi y o kq edi.. .

Sam ovarda o ‘tirib birpas dam oldik. M e h m o n ko^imga x u n u k k o 4r in a b o sh la d i : k im a y t a d i b u n i o s m o n te s h a r im ora t la rn i ko 'rgan , o sm a k o ‘c h a la rd a y u rg an o d a m deb! D iqqa t boT d im . P apirosn i a l la q a c h o n la r ta sh la b yuborgan ed im , shu to p d a b i t ta s o ' rg im k e ld i - y u , p a p i ro s olgani magazinga kirdim. Bilmadim, m agazinda q a n c h a turib qoldim ekan, qaytib chiqsam m eh m o n yo 'q . Birpas ku td im , keyin, yuragim hovliqib, u yoq-bu yoqni qarad im , q idirdim . Yigirma- yigirma besh minutning har b in b it tadan sog4 tishimni sug'urib o lg a n d ay b o 4lib o ‘tdi. Bu kasofa t b i ro n hovli yoki biron k o 'ch a g a kirib, gum onsiragan odam iga «du m in g n i ko'rsat» desa, b u n a q a hazilni birov k o ' ta r a d i , b irov k o ‘tarm aydi. .. Bir soatdan ortiq qidirganimdan keyin av tom atdan jiyanimga telefon qildim, voqeani aytdim. J iyanim, tovush idan tashvishga qolgani sezilib tursa ham, m enga tasalli berdi va «yo‘qotgan joy ing izdan u zoqqa ke tm ang», ded i. S a m o v a rd a y ana bir necha m inut o ‘tirdim. Narigi ko4chadagi m ach itn ing yarmi qulagan mezanasiga k o z im tushdi. Bu kasofat shun ing suratini olgani bormadimikin? O 'sha yoqqa bordim. M ach itn ing ichini, atrofini qaradim, odam lardan so lroqladim — yofcq. Samovarga qaytay deb turganim da yon ko ‘chadan karnay-surnay , qiyqiriq b ilan ikki m a sh in a kuvovnavkar ch iq ib qo ld i . O ld indag i mashinada lunjini shishirib sum ay chalayotgan surnaychining yonida turib b e o 4xshov o ‘yinga tushayotgan o labayroq t o 4n kiygan bir kishiga k o 4zim tushd i , s in c h ik la b q a ra sa m ~ mehmon! Suyunib ketdim. Yugurib borib m ashinaning oldini to 'sd im . M ehm onga harchand «tush» deb ishora q ilam an, qani ko 4nsa — menga qarab nuqul m u q o m qiladi кауП baland! M ash inada tanish odam lar bo r ekan , q o ‘ym asdan m eni m ashinaga to r t ib olishdi. M e h m o n n in g m a sh in a d an tushish niyati b o ‘lmagani uchun yoMda m ashinani t o ‘xtatib jiyanimga telefon qildim.

Tanish odamlarning avtishiga qaraganda. m e h m o n ninia bo lib to ‘yxonaga kirib qolibdi. O dam lar uning chet eldan kelgan m e h m o n ek a n im bilib t o ‘rga o ‘tq a / i s h i b d i , t o ‘n kiygizishibdi, o 4yinchilar uni o'yinga to rtish ibdr

144

Kelinning uyiga keldik. Ziyofat zo 4r boMdi, o ‘yin-kulgi juda qizidi. M ehm on bu yerda ham ancha ichib q o ‘ydi, Shu yerdagi shifokor bolalar m ening tashvishga qolganimni payqab, mehmonni hushiga keltirib berishdi. M ehm on hushiga kel- ganidan keyin yana aynidi: yana dumli odam qidirib hammaga zehn sola boshladi. S hundan keyin «siz ovora b o ‘lmang, janob, dumli odam ni ertaga o ‘zim topib beraman», deyishga majbur bo‘Idim. M ehm on m eni o ‘pdi, salomatligimga ustma-ust ikki qadah otdi. ..

E r ta la b m e h m o n x o n a g a ke lsam m e h m o n o ‘ lay deb yotibdi — lanjki, hech aytgulik emas. Shundoq bo ‘lsa ham, la’nati, ko‘zini ochishi bilan kechagi va’damni so‘radi. Men uni pastga olib tushib quyuq choy ichirdim, nordon narsalar yegizdim, ichkilik zahri biroz sinib ta 'b i ochilgandan keyin dumli odam deb bekor ovora b o l ib yurganligini tushuntirishga harakat qildim. M ehm on xafa b o ‘Idi.

— Sening hukum ating butun mamlakat ustiga temir parda tortgan! — dedi.

Bunga gap uqtirish q o ro n g ‘i uyga kesak otganday gap edi, shun ing uch u n yon bergan b o l i b yo lg 'ondan o ‘ylab qoldim -da, chuqur xo‘rsinib:

— Shuni bilar ekansiz, nima qilasiz meni qiynab? ~ dedim.M ehm on chehrasi ochilib, yana yolvordi:— Men sizga bitta dumli odam ni qafasga solib ber, olib

kelaman deyayotgaiiim yo;q, uzoqdan qorasini ko‘rsatsangiz bas, mening apparatim ikki kilomctrdan oladi!

U desam u dedi, bu desam bu dedi — hech bo'lmadi, nihoyat <'Seni dumli odamlarga yo'latish q o l im d an kelmaydi. xatarli, xohlasang, apparatingni ber, biladigan, udda qiladigan ishonchli kishiga aytib, bironta dumli odamning suratini oldirib b c ra m a n » , d ey ish d an b o sh q a ch o ra qo lm ad i . M e h m o n xursand bo'lib apparatini qoMimga tutqizdi, o ‘zi lanj bo'Igani uchun tushgacha yotib dam olmoqchi ekanini aytdi. Men tushdan keyin keladigan bo ‘lib ketdim.

Tushdan keyin kelsam mehmon hanuz lanj yotgan ekan, lekin a p pa rat ni legishli odamga topshirganimni, u kishi butun lentani dumli odamga toMdirib berishni va’da qilganini cshitib o* mid an turib ketdi.

lo - 71 145

- Lekin sharti b o r , - d e d im , - o m o n a t in g iz n i faqat ketadigan vaqtingizda, samolyotga ch iqayotganingizda beradi.

- Ertaga, ertagavoq j o ‘nayman! — dedi m eh m o n . Programmaga muvofiq shaharning diqqatga sazovor joylarini

ko‘rgani chiqdik. Kun chiqquncha vurib ko‘p tarixiy yodgor- liklarni ko 'rdik, to kgko n -k o ‘lga bordik, shahrim izn ing ko‘rki b o 'lgan vangi ko4chalar, m a y d o n la r , x iy o b o n la rn i kezdik, muzeylarga kirdik. M ehm onn ing biron narsaga qiziqqanini, b iron joyda t o ‘xtab biron narsaga q a ra g an in i k o ‘rm adim ; ham m a narsaga o 'shshavib qarar, qayoqqa va n im a uchun ketayotganini, nima qilib yurganini o 'zi ham bilmas, aftidan, kunni kech qilishdan b o ‘lak muddaosi y o ‘q edi.

M adaniya t va istirohat bog 'iga k irdik. M e h m o n hech b o llmasa shu bog‘ga, xususan, gu l-u gu lzorga q iz iqar deb o ‘yladim, chunki shahrim iz bu b o g kga ju d a b in o q o ‘ygan. Y o kq, gu lzo rga m e h m o n qayril ib h a m q a r a m a d i . U n in g diqqatini jalb qilgan birdan-bir narsa b og ‘ning bir chekkasidan oqayoigan anhor b o ‘ldi. Buning nimasiga qiziqdi ekan deb qarasam, loy suv q irg 'oqdan toshgudav boMib, shox-xashak va yana allanima balolar oqib kelavotibdi — birov sug'orish maqsadida t o ‘g 'on solgan, suv to 4g4onni urib ketgan b o 4Isa kerak, M ehm on iflos suvga xuddi s ichqonn i ko 'r ib qolgan mushukday butun vujudi bilan qarar, cham am da , fotoapparati y o n id a b o ‘lm a g a n id a n a f s u s l a n a r ed i . B o g ‘d a n c h iq ib m ehm onxonaga to m o n ke tayo tgan im izda esk i- tusk i yig‘ib yurgan eshak aravani kolrganida ham xuddi shu holga tushdi.

M ehm onxona k o ;chasiga qayrilganimizda m e h m o n n in g gazetasiga q o ll keladigan yana bir hodisa r o ‘y berdi: shu ko‘chadan g'izillab chiqqan «Moskvich” kat takon sariq bir itni urib o 4tdi. It vangillab ikki-uch yumaladi, turishga intilib lurolmadi. yotib tipirchiladi. Mehmon goh boshini k o ‘tarishga urinib, goh oyoqlarini silkib jon berayotgan itga yaqin borib beixtivoi cho kka tushdi va apparai izlab yonini paypasladi.

Mehmon crtasiga jo naydigan boMdi. Dumli odam lar surati olingan fotoapparatni qoro qog‘ozga o 'rab ae roportga olib chiqdim va qo ynimdan bir chckkasini chiqarib k o ‘rsatdim< Mehmonning ко zlari yonib ketdi. Xilvatga bordik. M ehm on apparatni olib katak sumkasiga joyladi-vu. cho 'n tag idan bir dasta pul chiqardi.

- Sizning haqqingizni o ‘zim bilib beram an, - dedi, - surat olgan odam bilan necha pulga gaplashgansiz?

- Pul to lg ‘risida hozir gaplashmaymiz, - dedim, - aw al suratlarni chiqarib ko ‘ring, ana u ndan keyin o ‘zingiz narx bichib yuborarsiz.

M ehmon yana minnatdorchil ik bildirdi, samolyotga chiqdi, samolyot Tojikistonga qarab уоЧ oldi. Kim biladi, m ehmon yurtiga borguncha sabri chidarmikin, balki chidamasdan Toji- kistondayoq lentani chiqarar, chiqarsa dumli odamlar o 'rnida o'zini ko‘radi: men apparatni maktab to ‘garagiga qatnab foto ishida mashqini raso qilgan kichik o vg ‘limga berib, «mehmon ikkovimiz shahar aylanamiz, sen ketimizdan yurgin, qayerda chap oyog'imni ko 'tarsam, m ehm onning yakka o 4zini suratga olaverasan», degan edim. Bir qancha joyda, jumladan, meh­mon an h o r b o ‘yida, eski-tuski yig‘ib vurgan eshak arava vonida va jon berayotgan itning ustida turganida chap oyo- g‘imni ko‘targan edim. O'gMimning o ‘zi ham hushyor bola, g‘alati-g‘alati paytlarni topgan bo 4Isa kerak.

Men bu narsani jivanimga aytmadim, aytsam ham urish- masa kerak, chunki mehmoniga ozor berganim volq, nihoyati yuziga oyna tutdim...

I G ‘VOGAR

Zahiraga chiqqan militsiya kapilani ikkovimiz samovarda bitta choyni ermak qilib, chaqchaqlashib o ‘tirgan edik. kapi- lan bo\sh piyolani menga uzatar ekan, ko‘zi bilan imo qilib shivirladi:

~ Ana u to r kokchaga qarab turing, bir odam chiqadi, ко4rib q o ‘ying, hikoyasini keyin avtaman.

Hayal o ' lm a v tor ko 'chadan b o ‘yi, bo ‘yni, burni, yuzi uzun va qora plash, qora shlapa kiygan, qora ко zoynak taqqan bir kishi chiqdi; kapitanning qarashini kutib tutgan hoMsa kerak, kokchaning boshida lurib qoldi. Uning hamma narsasi qora b o ‘lgani uchun yu /i juda oq, oppoq yu/ida qora ko‘/oynak yana ham qoraroq ko'rinar, qisqasi, i\agining ostiga ikkita suvakni chalmashlirib qo ‘yilsa, ка I Iasi ajalning ram/iga o \ \shar edi.

147

Kishi kokchaning yuziga o ‘tdi, kap i tan q ara m ad i , kelib bizdan bir so kri nariga o 4tirdi, kap itan boshini ko ‘tarm adi, so'rilarni oralab bizning oldim izdan o ‘tib ketdi. S hunda undan sovuq, zax, eskirib qolgan g o 'sh td an keladigan «soya h idb anqib ketdi. U orqasiga bir-ikki qarab, ko ‘chan ing u yuziga o 4tdi, q o ro n g i bir darvozaxonaga kirib ketdi.

Kapitan uning hikoyasini aytib berdi.— M en bu marazni t o ‘rt yildan beri bilaman. Bu maraz

t o ‘rt y ildan beri m en i xilvatga to r ta d i , t o ‘rt y i ld a n beri qulog‘imga shivirlaydi...

Bundan to ‘rt yil m uqaddam shaharning turli tum anlaridan militsiyaga har xil imzo bilan, lekin adressiz xat lar yog‘ila boshladi. Bu xatlaming har biri ovchilar uyushmasining o ‘sha vaqtdagi kotibi ustidan yozilgan katta bir a y b n o m a b o ‘lib, bu aybnom ada ko‘rsatilgan gunohlardan birontasi rost b o ‘lsa, kotib beto‘xtov qamalishi kerak edi. Biroq, militsiya bu xat- larni yozgan odam lardan birontasini ham topo lm ad i , lekin, shundoq bo'lsa ham, kotibni ko 'zning tagiga olib qo'ydi.

— M ana shu kunlarda, — dedi kapitan, — kechasi mening oldimga mana shu maraz keldi, o 'z in ing halolligi t o ‘g ‘risida qancha bayt-u g ‘azallar o 'q igan idan keyin «ovchilar uyush- masining kotibi nomaM um o d a m la rd a n t o ' p p o n c h a sotib olayotibdi degan gap yuribdi, mish-mishga o ‘zim ishonm asam ham sizga aytib qoWishni vijdoniy vazifam hisoblaym an», dedi. Tashakkur bildirdim.

Lekin bu gap kotib haq ida militsiya t o ‘p lagan m a ’lu- motlarga butkul zid edi. Mulohaza va m uhokam adan keyin shunday xulosaga kelindi: o vsha adressiz xatlarga bu odam ning aloqasi bo r va militsiya xat yozgan odamlarni qidirayotganidan xavotirga tushib qolgan: to ‘pponcha haqida yolq mish-mishni ko 'tar ib kelishdan maqsadi. miiitsiyani aldash — «m ening gapim bo'lsa o lzim kelib aytaman, xat yozib yurm aym an», dem oqchi.

*” bu tuhmatdan iborat xatlardan, uydirma mish-mishdan, bunaqa nayrangdan kuzatilgan maqsad nima?

Biz mana shunga qiziqdik, — dedi kapitan, ~ tagiga yetdik ham. D unyoda yaratilganicha qolgan o d am la r ham bor ekanini bilasizmi? Bu xildagi odamlar vaqtida na o ‘qib bilim olgan bo'ladi, na uqib hunar; bir vaqt ko ‘zini ochib

148

qarasaki, ham m a nimadir qilyapti va hech narsa qilmaydigan odamga tahqir nazari bilan qarayapti. Bular mana shu nazar- dan qochib biron teshikka kirgani, u yerda odamlarni sich- qonday kemirgani, u la rn ing m ehna ti hisobiga m oi-dunyo, sharaf va shuhrat orttirgani urinadi.

Kapitan m araz deb a tagan boyagi ig‘vogar m ana shu toifadan ekan.

Maraz mana shunaqa, qochib kirgani teshik izlab yurgan kunlarining birida, banogoh , buyuk «talant» egasi ekanini bilib qoldi: tand irn ing ustida qovun u ru g ‘ini c h o ‘qiyotgan tovuqqa «kisht* deb qo l idag i katta pichoqni otgan edi, pichoq borib tovuqning qoq kallasiga tegdi. Tovuq yiqildi, patillab jon berdi. Maraz shu kuniyoq qarz-havola qilib bo lsa ham miltiq sotib oldi. ertasiga ovchilar uyushmasiga ariza berdi... 0 ‘ng q o ‘li yokq kotib chap q o ‘li bilan a ’zolik bileti yozib berayotganda marazning niyati buzildi: «Mening ikkala qo ‘lim sog\ vaqti kelib shuning o ‘rnini menga berishmasmikin?»

Maraz bir ovga chiqib, bitta chum chuq ham otolmay, oyog‘ini z o ‘rg‘a sudrab kclganidan keyin bu orzu talabga aylandi, shuning uchun kotibga «siyosiy» nazar tashladi: «Bu xoin em asm ik in , askarlikda ja n g d an qochib , qo 'liga o ‘zi otmadimikin?»

Boshlandi.Maraz shu lavozimni egallash uchun uch tomondan luijum

boshladi: shaharda m ashhurovch i bo ‘lib tanilisli va uyushmada obrcV oiltirish uchun har yakshanba kuni kechki payt yelkasiga bir emas, ikki ov miltig‘i, bcliga bozordan sotib olingan uch- to 'rt la qashqaldoq, u ch - to vitta tustovuqni osib, oyog‘ida qo‘n- ji uzun etik, qora yalliroq tozini ergashtirib shaharning mar- kaziy ko 'chas idan tan tana li yurish qilib o 'lad igan b o ld i ; kotibni qoralash uchun miyasi nimalarni o ‘vlab chiqarishga qodir b o l s a ham masini har kimlarga yozdirib, shaharning turli t uma n la rid an militsiya bosliqarmasiga yubora boshladi; har sabab va har bahona bilan raisga xushomadgo ylik qila berdi, uni «uslod» deb aluydigan bo'Idi, a zolardan biiining to ‘yida. kelin bilan kuyov u yoqda qolib «ustod»>ning salomat- ligiga qadah ko4arishni taklif qildi. uzun nutqini «ustod otgan tuslovuq rohat qilib yiqiladi", deb tugatdi.

149

Oradan o ‘n besh oy o4di. Kunlardan bir kuni kotib t o ‘satdan o i ib qoldi. M araz bu xabarni eshitib yugu rgan icha idoraga keldi: o^zini urdi, sochini yuldi, «qanotim sindi», deb dod soldi; m a rh u m n in g o rd en i q o 'v i lgan y o s t iq c h a n i k o 4 a r ib marosimning oldida bordi; uning qabri ustida h a m m a d a n oldin nutq so 'zlab: «Aziz do 's t im , tinch yot, bosh lagan ishingni o 4zim davom ettiraman», deb y ig iab yubordi.

Ertasiga, da rhaq iqa t , m araz t o ‘g ‘ri kelib m a rh u m n in g stoliga o ‘tirdi, kuni b o ‘yi kim bilan m uom ala q ilm asin k o ‘ziga yosh olib , ko tibn ing ishini davom e t t i rd i ; e r ta s ig a h a m , indiniga ham , rosa bir hafta bo'yi shunday qildi. O d am la r m a ra z n in g kotib lig iga k o knikkan savin u n in g k o ‘z yoshi kamaya bordi-yu, nihoyat, rais uning kotiblikka tayinlaganligi haqidagi buyruqqa q o l qoWgan kuni taqqa t o ‘xtadi.

M araz birovlar otgan b o ‘rilarning terisini o ‘z n o m id a n topshirib, katta ovchilami bir-biriga chaqib, urishtirib va har qaysisiga o ‘zini jonkuvar ko‘rsatib, kotiblik stoliga durustroq o 'mashganidan keyin raisning qabri ustida nutq so‘zlagisi, uning boshlagan ishini «davom» ettii^isi kelib qoldi. Biroq rais ellikka yaqinlashib qolgan bo'lsa ham, hali juda baquwat, urush yillari partizan bo‘lib, Belorussiya o ‘rmonlarini boshdan-oyoq piyoda kezib chiqqan, aftidan, biron yuz yil umnii ko'zlagan odam edi.

Rais ha l i -be r i oMmaydimi? O 'z ig a qiyin!.. M a ra z shu o ‘ringa o ‘tirganida qilishi mumkin b o llgan h a m m a jinoyatla rn i raisga t o ‘nkab, militsiyaga turli imzo bilan , lekin adressiz xatlar y o g ldira bosh lad i. Shu c h o q q a ch a b ir o i la d a inoq boMgan ovchilar orasida nizo, xafagarchilik, asabiy kayfiyat alomatlari ko‘rinib qoldi.

K ap itan no ilo jdan kir lattani t i tk ilayotganday j i rkan ib , dam -badam tupurib davom etdi:

— M ana shu kunlarda mening uyimga kechasi yana m araz keldi, nevara ko‘rganimni eshitgan ekan, tabrik ladi; keyin birdan engashib, shivirladi: "Xabaringiz bor, kotibimiz t o ‘sat- dan о lib qolgan edi, shuning 0 ‘Iimida raisning q o ‘li bo r degan gap yuribdi. Bu gapga o'zim ishonmasam ham si/.ga aytib q o ‘vishni vjjdoniy vazifam deb hisoblayman. Bir vaqtlar kotib nom a lum kishilardan to ‘pponcha sotib olayotibdi degan m ish-m ish ham raisdan chiqqan b o ‘lsa ajab em as" , dedi. Men yana tashakkur bildirdim.

150

Oradan besh-olti oy o 'td i, bu vaqt ichida maraz ekkan nizo u ru g ia r i unib chiqdi - ovchilar juda notinch b o ‘lib qolishdi: biri birining g'iybatini qilgan, biri biri bilan urishgan, biri bir in ing u s t id an ar iza b e rgan .. . Serg 'a lva , q iy-chuv majlislar...

Bu g ‘avg'olarning sababini payqab qolgan ziyrak kishilar marazni maydonga tortishdi, uni qisman fosh ham qilishdi. Kimdir uning yolg‘on ovchi ekanini aytdi. Qisqasi, o ‘zaro xafalashgan o dam larn ing diqqati marazga jalb b o ld i , kim yo'talsa tuflagani m arazni qidirib qoldi. Maraz kim nima desa o 'shan ing o g ‘ziga qarar, birovga d o ‘q qilib, birovga yolvorar, kim uni kotiblikdan bo ‘shatish haqida gapirsa, stolga kanaday yopishib olib dod solar, o ‘shanaqa odamlarga siyosiy ayblar taqar, oti idoraiki bor — hammasiga vugurar, arz qilar, ariza berar edi...

Bir kuni ovchilar juda ham uzoq majlis qilishdi. Majlis oxiriga borib shu qadar qizidi, shu qadar shovqin-suronga avlandiki, soat o ‘n birlarda ko‘cha aylanib yurgan uchast- kovoyning diqqatini jalb qildi. Uchastkovoy zalga kirganida bir necha kishi kimnidir oyoq-qolidan olib derazadan ko‘chaga uloqtirib yuborganini k o ‘rib qolibdi. Uchastkovoy yugurib chiqib qarasa, ko‘chada hech kim yo'q, surishtirsa. ovchilarning g'azabiga uchragan kimsa — shu maraz ekan. Shu-shu bo‘ldi-yu, maraz bir yildan ortiqroq ko'rinmay qoldi.

— Bu orada men zahiraga chiqib ketdim, — dedi kapi- tan. — bundan bir oy burun mening qaynonam qazo qildi. O'lik lahadga qo'yilayotgan paytda bilagimga birovning muz- day qo'li tegdi. Qavrilib qarasam, yonimda maraz turibdi, ko'ngil so‘ragan b o ld i . Maraz anchadan beri shu go ‘ristonda go‘rkov ekan. Meni chelga tortib qulog‘imga shivirladi: <»M a­halla hay’atining raisi onasini Said Qosim eshonning yoniga qo ‘ydirdi->, dedi: go'ristonda yana kim kimning yoniga qo ‘- yilgani haqida gapirib Iixrib, birdan militsiya xi/matiga kirish or/usi borligini aytib mendan yordam so'radi. Men zahiradagi odam m an, soVim ham o ‘tmaydi, illimosim ham, deb vaj- taqal qiklim. M ara/ hech unamadi, oxiri, yana \abar olaman, deb ketgan edi, mana, hozir xabar olgani keldi.

Men bir narsaga tushunulmay kapilandan so‘radim:

— Militsiya x izm atiga kirish, b u n in g u c h u n b irovdan yordam, tavsiya so‘rash maxfiy narsa em as-ku , bu o d am nima uchun 0‘g ‘riday xilvatni poylaydi?

Kapitan kuldi.— Qora ko'nglida odamlarga yomonlikdan boshqa narsa yo‘q,

odamlardan ham faqat shuni kutadi, shuning uchun hamisha xavotirda, ovqatni ham yashirincha og4ziga soladi, yashirincha chaynaydi, yashirincha yu tad iL Hali siz diqqat qilmadingiz, ko‘chaning boshida turishini ko‘rsangiz: xuddi cho‘chigan tovuqday boshini silkib-silkib atrofga qaraydi, xavf y o ‘qligidan tinchish o'miga hayron boladi, ko‘proq xavotii^a tushadi.

Shu payt qorong'i darvozaxonadan m araz m o ‘raladi.— Ko^rdingizmi, — dedi kapitan o ‘rn id an tu rayo t ib , -

men boray, shu taxlitda kechgacha ham turaveradi.Men ham turdim va kapitan bilan xayrlashayotib so ‘radim:— Modomiki shundoq ekan, nima qilasiz shu maxluq bilan

m uom ala qilib?Kapitan so‘ridan tushar ekan, m enga ko ‘z qisdi.— Bunaqa maxluqni hamisha ko‘z o ‘ngida tutish, qilmish-

qidirmishidan, niyatlaridan xabardor boMib turish zarur: bitta- yar im tan ing oyog‘idan o ladigan b o ' lsa , j a g ‘ini ikki b o ‘lib tashlash oson b o ‘ladi.

Kapitan ko‘chaning u betiga o 4 g a n d a m araz o ‘zini orqa- ga - qo rong‘iga tortdi.

BOSHSIZ ODAM

Niso buvi eri oMib, ikkita yosh qizi bilan qoldi. Ikki-uch kishi sovchi qo lyganda u, ikki bola bilan tinch tu rm ush qila olishini ko‘z oldiga keltirolmay, rozilik berm agan edi, nima b o ‘ldi-yu. usta Abdurahmon kishi qo 'yganda darrov rozi bo 'la qoldi. Bunga ham ma ham hayron qoldi. Bu io ‘g lrida b a ’zilar: «Niso buvi ilgariyam usta A bdurahm on bilan don olishib vurar ekan...* degan gapni qilishdi, b a ’zilar: «Bechora nima qilsin, ikkita bolasi bor, usta Abdurahmon и mg ham oMgan xotinidan biila о g li bor, vaqii kelganda tili qisqa bo 'lm aydi- gan ish qilibdi-da...»> deyishdi.

Abdurahmon yuborgan sovchi Niso buviga shunday dedi: «Sizda ikkita bola boMsa, u kishida bitta bola bor. Bularning

152

yegan-ichgani qayoqqa borar edi. Bular uchun alohida qozon osilarmidi. Siz hammasining onasi, u kishi - ota. Usta bolani juda yaxshi ko ‘radilar.,.»

Oradan to ‘qqiz yil o vtdi. Bular to ‘rt bola ko‘rishdi. Bu to ‘qqiz yilning ikki-uch yiligina tinch o ‘tdi. Keyingi yillarda Niso buvi qizlari tufayli necha marta qo'ydi-chiqdi bo lib oldi.

Niso buvi pichoq borib suyagiga tekkandan keyin qizlarini internatga berishni ham o ‘yladi. A mmo bu to ‘g ‘rida ham er bilan maslahatsiz bir ish qilishga qo'rqdi. Maslahat qilganda usta Abdurahm on: «Ha, Roziq yam oqchining qizlari o ‘qib shahar so‘rarmidi?..» deb urishib berdi.

Usta Abdurahm on qizlarni ko‘p uradi. Bir kuni Niso buvi: «Ursangiz o\sha do 'koningizga olib borib uring», deganida usta: «Ha, joning achiydimi, bundan keyin men urayotganda kulib turmasang uch taloqsan...» deb yubordi. Shundan keyin Niso buvi ko'p martalab «kuldi».

Usta A bdurahm on ko ‘pdan beri Niso buviga: «Mehrini Faxriddinga qilamiz», deb yurar edi. Faxriddin erka o ksgan tantiq bola bolgani uchun Niso buvi: «Ha, ishqilib, ikkovining ham boshi onion bo'lsin», deb qo‘va qolar, bu «yo‘q»> degani edi.

Bir kuni ertalab n o n u s h ta d a n keyin usta A bdu rah m on: «Chorshanba kuni to ly!» dedi-yu, ko‘chaga chiqdi-ketdi. Niso buvi rang-quti o ‘chib, devorga suvanganichn qola berdi.

T o ly o ltdi. N iso buvining endigi qavg 'usi M chrining bo'yida bo 'l ib qolishi, chunki Faxriddindan uning b o ‘yida boiishin i sira xohlamas edi. Bir kuni u bctini qattiq qilib, kuyovga ochiq avtdi:

~ Faxriddin, hali yoshsizlar. U ch - to ‘rt yil bolasiz vurish yaxshi. Shifokor shu ishlarni bilarmikan?..

Faxriddin osilib turgan qalin pastki labini bir-ikki qimir- latib. b o ‘lagi bilan burnini arlib javob berdi:

— Men bilmasam, dadam biladilar-da!— Q o 'y in e , q o 'v in g . .. D adang izdan so ramang. Uvat

bo 'ladi .Tuiriorlar, qaytarma suvlari Niso buviga laqal tasalligina

berdi, xolos.Mehri ikkiqat...Bola ikki ovlik, uch ovlik... bcsh oylik...Niso buvi talvasaga tusliib, o ‘/ini qayoqqa urishmi hilmas

e d i .

Q anday bo4sa ham bo lan i tush irish kerak. U Mehrini ko‘rpaga o 'rab , yangi qilinayotgan kigizday yiimalatdi; qorniga yostiq bilan urd i, ust iga ch iq ib o 4 i r d i ; q o ‘qq isdan qattiq q o ‘rqitdi... Bularning hech qavsisi foyda bermadi.

Niso buvi qayerdandir yangi bir chora topib keldi, kimdir qorinni silash, bolani ezib vo ‘q qilishni o 4rgatgan.

N iso buvi besh kun d e g a n d a ishining natijasini ko*rdi. Oltinchi kuni kechasi M ehri to 4 g lanib chiqdi. Ertalab juda y o m o n ahvolga tushdi: u yn ing u bosh idan bu boshigacha «dod» deb yumalaydi. U xuftongacha qolmaydigan ko ‘rinardi. Niso buvining dami ichida.

Faxriddin kaklikka suv quyayotib otasiga qarab q o ‘ydi.— Ha, o ‘g4im, xafa boMayotibsanmi? — dedi otasi.— Y o‘q, — dedi Faxriddin c h o ‘zib.— Xafa Ь о Ч т а . Aravaga o d a m yubord im . Kasalxonaga

yuboramiz. Bo4sa ЬоЧаг, bo4m asa xotinning urug‘i Hirotdan kelgan emas!

Mehri xuftonga yaqin kasalxonaga yuborildi. Faxriddin ikki soatdan keyin «meni kirgizmadi» deb qaytib keldi. Niso buvi kasalxonadan yarim kechasi kelib saharda yana ketdi.

Mehri kasalxonada uzoq yotib qoldi. U n d an faqat Niso buvi xabar olib turar edi, bir kuni kuyovini koyidi:

— Faxriddin, bir m artaba borib eshikdan «qalaysan» deb kelsangiz bo4maydimi? - dedi.

Faxriddin peshonasiga qo 'n g an pashshani ushlagani qo ‘l коЧагаг ekan:

— Dadam chorshanba kuni borgin deyaptilar, — dedi.Chorshanba bozor kuni edi. Usta A bdurahm on Faxriddinga

ikki so lm pul berdi.— Ma, yo4dan m ayda-chuvda ol. K irgan ingdan keyin

aw al so‘rar yengil bo4sa «xayriyat- dcgin. Sening yo‘qliging uchun uyda tura olmavotibman. Yomon ЬоЧаг ekan degin.

Faxriddin yo4da ketayotib negad irdam kular, dam burnini artib yo4alar edi.

Faxriddin bozordan, otasi tayinlagancha, ikkita shirmoy non, yarim qadoq pista oldi. Kasalxonaga borib, o ‘zi k o ‘rgan eshikka kirib ketayotganida, bitta xoim qaylardi ~ olib borib bir kursiga о tqizib q o ‘ydi. Shu bilan u xotin dom -daraksr/ bo lib ketdi. Ikki soatdan keyin yana biri keldi-yu, Faxriddinga

l 54

indamay, yana bir uyga kirib ketdi. Bir soat chamasi o ‘tgandan keyin yana biri chiqib, Faxriddinni imladi. Faxriddin kirganda Mehri endi uyqudan turgan ekan.

- E, h o ‘y!.. Yaxshimisan... h o ‘y! - dedi Faxriddin.Mehri sekin:- Keling, — dedi.- Yaxshimisan...uyda sen yo‘q, dadam qiynalib qoldilar.

Yomon bo ‘lar ekan...- K undan-kun battar b o lg a n edim, olib tashlashdi... Naq

o ‘layozdim...- Xavriyat.- Ko‘rdim, boshi yo ‘q.- lye!.. — dedi F ax r idd in o g ‘zini va ko ‘zlarini katta

och ib , — bolan ing ham boshi boMmaydimi!.. D adam dan so1 ray-с hi...

Uning gaplariga qu loq solib, raftorini kuzatib turgan hamshira:

- Kasalni to liq tir ib q o ‘yasiz, bas! — dedi va eshikni ko'rsatdi.

Mehri kasalxonadan chiqqandan keyin Niso buvi ikkala qizi bilan bosh olib chiqib ketdi.

1929-yil

M ASTON

Ot m unkib ketib o ‘mgagi bilan shag\alga qadald i-da , ag‘anab, bir necha minutning ichida o ‘la qoldi. Nima bo‘ldi, nima uchun o ld i , buni tekshirishga sira ehtiyoj b o lm a d i , chunki oMimning sababini tekshirish. tirikni o ‘limdan olib qolish uchungina kerak, xolos, bu bepoyon dashtda esa boshqa tirik ot yo‘q edi.

Otning ostida qolgan ovog4ini tortib olishga urinayotgan yoshgina. u /oq vo‘l a/obidan ham so‘limagan juvon. о zidan bir necha qadam nariga tushgan chimmati ostidan chiqib kctgan kaltakesakni к о 4 rib dod deb yubordi. Ot munkib ketganda cgarning ustidan dumbaloq oshib tushgan paianjisiz qiz, o 'ynoqi kaptarday abjirlik bilan oV.ini о ngaiib oldi-da. juvonga yordam bergani shoshildi. Juvon ikkinchi ovog ini

155

egarga tirab, oyogMni to r tgan edi, am irk o n m ahsis i otning tagida qoldi.

- Qurib ketsin! — dedi u yig‘lamsirab. — 0 ‘qishing bo- sh in g d a n o r d o n a q o ls in , M a s to n ! . . Q o 4y, e y . . . e r im d a n qolmayin!..

Maston unga e 't ibo r qilmay, otn i tu m s h u g id a n коЧапЬ uning ochiq qolgan ko4zlariga qaradi, un ing k o ‘zini kulrang- sapsar parda bosganini ko‘rib, qapchib qom atin i rostladi-da, ko4z ilg 'amaydigan uzoqlarga qaradi. D ash t , dasht! Harorat zarbidan ham m ayoq lip-lip etadi. G 'iri l lab tu rgan issiq dasht shabadasi kalta k o kk kamzul os t idan ch iq ib tu rg a n etagini pirpiratadi, oftobda qoraygan b o ‘yniga, chakkasiga te r bilan yopishib sochlarini tortqilaydi. U g o ‘yo bu ju v o n n in g borligi endi esiga tushgandav, birdan orqasiga burilib qaradi.

- N im a deding, T u rg4unov? - dedi juvonn ing yoniga tiz cho'kib. — Ering seni shuncha yigMatgani y o 4qm i? Joningni shuncha og ‘ritmasmidi? Ot o ‘ldi...

T u rg 'u n o y b ir irg‘ib tu sh d i , qoMining o g ‘r ig ‘ ini ham unutdi.

- Ot o ‘ldi?!- Q.‘ldi... Ol o 4ldi...M aston bir ko 'zi o tn ing tagida qolgan x u r ju n n i tortib

oldi-da, uning ichidagi oziqni ko ‘zdan kechirdi. Oziq ot bilan yurganda faqat bir kunga vetar edi. Suv y o 4q, suv solingan kolzacha otning ostida qolib singan.

Maston kalta, am m o yolg‘on ikki o ‘rim sochini boshiga o ‘radi-da, xuddi suv kechishga chog lanayo tganday , oyog'id agi pishiq ag ‘darm a etikni k o ‘zdan kechirdi, xurjundagi oziqni olib dasturxon bilan beliga boglad i .

Maston necha chaqirim yoll bosganini va yana necha chaqirim bosish kerakligini bilar edi. Bu yaqin o 'rtada voha yo‘q. Olg‘a bosish har holda orqaga qaytishdan xatarli emas. Orqaga qaytish uchun ko'chma qumlar orasidan vurish kerak. Agar bu qumlar, itg ayzorlar orasida adashilsa, umr bo‘yi yurib hajn chiqib ketib boimavdi. Agar sliamol qo‘zg‘alsa, qum tiriklay ko'madi.

Maston otning oMganini, ko‘/.achaning singanini, oziqning yo‘qligini u n u td i -d a , o ‘zini uzoq y o lg a c h o g ‘ladi, keyin p e s h o n a s i n i ikki b i la g i u s t ig a q o 'y ib y igM ab y o tg a n T urg 'unoyni yelkasidan tortib turgkizdi:

156

- YigMama, Turg4m oy, yig‘lama. Yig4i boshni og ‘ritib, kishini lohas q ilad i . . . K a v u sh -m a h s in g n i kiy. S o c h in g n i boshingga o ‘rab, ustidan ro‘mol bog‘lab ol. Q orong‘i tush- guncha dashtdan chiqib o lm asak b o 4lmaydi, hali ko 'rd ing- ku, dashtda shundaqa kaltakesaklar ko ‘p b o lad i . Bo‘l!

Turg4unoy o ‘pkasini tutolmas edi.Oftob tikkada. Ikki yo 'lovchin ing qisqa soyaiari katta-

katta tosh, turli dasht o ‘simliklari ustidan egilib-bukilib borar edi. G ‘irillab tu rgan dasht shabadasi badanni kuydirgudek issiq. Yo4 ustidan chiqib qolgan chaqqon kaltakesaklar o 4qdek otilib kavaklarga, tosh oralariga kirib ketadi, b a ’zi dadilrog‘i uzoqroqqa borib «bu qanaqa odam lar ekan» deganday, boshini ko'tarib, irg‘ib chiqqan ko4zlari bilan baqrayib qarab turadi. Shunday paytlarda Maston mumkin qadar Turg‘unovni gapga solib yo b o ' lm asa d iqqatin i boshqa narsaga jalb qilib, bu jonivorlarni ko'rsatmaslikka tirishadi.

~ Q o 'sh iq ay tsang-ch i, Turg 'unoy! — dedi Maston bir silkinib, ustidagi yuklarini yaxshiroq o 4rnashtirib.

~ Ot qoldi. Qancha narsalar... Yana cho‘lda qoldik... Nima bolishimizni bilmaymiz... qanday yuragingga sig‘adi ashula!..

~ Qolgan narsa qoldi, bo 'lgan ish b o ld i . Yana o 'n ta T u rg 'unoy bilan o ‘nta Maston xafa bo'lgani bilan qolgan narsalar o rq am izdan ergashib kelmaydi. Nima b o ‘lishimiz o 'zim izning qo 'l im izda.

O ltob g 'arbga yonboshlaganda ikki vo’lovchi dashtdan chiqib tepalikka v o l oldi. Bu tepalikka chiqish orqada qolgan vo ln ing azobidan ortiqroq bo ‘ldi. Maston vuki og'ir aravani lortib boravo tgan o tday oyoqlarini tirab yuqoriga intilar,1 urg*unoy esa cngashib, ikki kattini tizzasiga qo'yib zo'rg a- zo‘rg‘a qadam tashlar edi.

- O, Maston, - dedi Turg‘unov, - erim miyamda danak chaqsa ham uyda o'tirganim bir davlat edi...

U n d an ikk i-uch qadam balandda ketayotgan Maston to 'x ta d i , be I id agi d as tu rx o n n i ye chib b itta non oldi va sinclirib yarimtasini yana joyiga q o ‘ydi-da, qolgan yamiini ikki bo 'l ib bir l o ‘g ‘ramini Turg4m oyga uzatdi. T urg 'unoy non bo 'lgan i uchung ina q o ‘l uzatdi, boshqa hech narsa hozir uni q o ‘I ko 'tar ishga majbur qilolmas edi. U nonni ikki yamlab yutdi-da , yana umidvor b o l ib Mastonga qaradi.

157

— S hu bas, non im iz kam , — d e d i M a s to n . — Bundan tashqari nonn i ko 'p yesak chanqaym iz . Suv y o ‘q. Ana u qirga y e tm ag u n c h a suvning vuzini k o ‘rm ay m iz . Suvsizlikni tuya k o 4 a ra d i .

— Shu nonga bir narsa tekkan. K altakesak tushgan ovqat shirin bo 'Iadi deyishadi, yo kaltakesak tegdim ikin?

M aston kuldi.— Kaltakesak tushgan ovqat yeganm isan?— Y o ‘q, e s h i tg a n m a n . A m m a m n in g qiz i A b d u razzo q

do 'ppifurushga tushgan edi... Bunga o ‘n yilcha b o ‘ldi. D o ‘p- pifurush ellikka borib qolgan odam . Qiz — g ‘unchadekkina. U vaqtda h a m m a ixtiyor o ta - o n a d a ed i -d a . . . H e c h ilojini q i lo lm a g a n d a n keyin «pes b o ' l s a m q o 'y ib yubo rad i» deb ataylab ovqatiga kaltakesak solib yegan ekan. Kaltakesak yesa odam pes bo4adi deb eshitgan ekan.. .

M aston yana yo4ga tushgani hozirlik k o 4ra boshladi. Buni ko4rib T u rg ‘unoy yigMamsiradi. M aston un i qoMidan ushlab tortdi va turg 'azib q o kydi.

— Q o ‘ling xuddi yigitning qoMiga o ‘xshaydi-ya, M aston,- dedi T u rg 'unoy ancha yurilgandan keyin, — biram qattiq... Erga tegsang shu q o ‘ling tufayli ko ‘p d ash n o m yeysan-da.

— A w ali shuki, men erga te k k an im d a qoMimni yashir- mayman, undan keyin dashnom beradigan erga tegmayman... Yaxshi er-xotin bo4ish qoMning yum shoq-qattiq lig iga ham qaramas ekan-ku! Mana sen.. .qo 'ling ipakday...

— Otam o ‘lmaganda m en bu alvastiga b ir kun ham xotin bo 'lm as edim. Otam o 'ldi, da rm o n im quridi. U n d a n chiqib qavoqqa, kimnikiga bo ram a n , k im ning uyiga sig‘ar edim. Ikki ko'zing ko ‘r. qoM -oyog‘ing shol b o ‘lsa ham erkak bo* I ekan-da . . . Bu alvastidan ch iqsam k o ‘c h a d a q o la r e d i m - Birinchi kechasi vangalar «bo^yniga tilla uzuk q o ‘y* deyish- gan edi. Ertasiga shunday qilganimga ham pushaym on bo 'l- dim: о zim ne ahvolda, xuddi u m r im xa/ о п b o ‘lganday yigMagim kelib arang o 'z im ni tutib o ‘i i r ib m a n -u , tepam ga kelib, «va-xa-xa-xa... aldadim, endi tilla uzuk olib bermay- man», deydi. E о I, so ‘xtasi sovuq, d ed im ich im da . Sen qizsan, baxtdan umidvorsan. Men ham qiz vaqtimda shunday edim. H ar kuni ertaning bu kundan yaxshi boMishi urnidi bilan kishi qariganini ham bilmay qolar,..

158

Turg‘unoyning o 4pkasi t o i i b gapdan to ‘xtadi. U mast kishiday, gandiraklab borar edi. Maston uni qo lt iq lab oldi.

- Biz y o r u g 4 d u n y o n i k o ‘rish u c h u n t u g ‘i lganm iz , Turglunoy! — dedi Maslon. — Biz tovuq emasmizki, qanday tuxum bostirsa shuni och ib chiqarsak. Tovuq bilan odam orasida qancha farq boMsa, bu ikki jonivorning muhabbati orasida ham shuncha farq bor. Nega biz choldan yoki yaxshi ko'rmagan yigitdan tug‘ar ekanmiz? Yaxshi ko‘rganimizdan tug'mas ekanmiz, u bolaning tug‘ilmagani yaxshiroq! «Qizsan, baxtdan umidvorsan!» deysan. Agar men qizligim uchun baxtdan umidvor b o llsam baxtsizligim bo'ladi. U vaqtda men umrni tikib oshiq otgan boMaman. Chuv tushdimmi - um r ketdi!.. Y o‘q, T urg‘unoy, m enimcha, baxtni erdan izlashning o'zi baxtsizlikning boshlanishidir. Bizda xotinlar erga shunday b og lan ib qotadi, shuncha baxtni undan izlaydiki, er oMsa go ‘yo bax t in ing kaliti un ing ch o 'n ta g id a ketgan boMadi, erining oMganiga emas, baxtdan umidi uzilganiga yig'laydi. Er o lm a s d a n un d an yuz o ‘girsa ham xotin bundan kam viglam aydi. Bizda ko ‘p xotinlar shu kalitni yo'qotmaslik, ana shunday k o kz yoshi to ‘kmaslik uchun erga c h o ‘ri, qul bo "lib yashaydi, kechagi kam pirn ing avtganicha, «Erning ko'ngli tosh boMadi, uni faqat ko‘z yoshi yumshatadi», deydi...

Q o io n g ' i tushdi. U zoqda qop-qoray ib yarim osm onni to ‘sib turgan adirning ustida, ufqda o*tli iz qoldirib vulduzlar uchadi. To adirning etagiga yetguneha Turgkunovning kavushi ishdan chiqdi, adirga mahsichan chiqishga to ’g'ri keldi. Yo‘l adirning eng yotiq yeridan tushgan b o ‘lsa ham, Turg 'unoy tizzasini ushlab zo ‘rg*a qadam bosardi. Maston uning qolidagi tugunchani o ld i-da , Turg4m oyni oldinga o ‘tkazdi, chunki uning har qadamda viqilishiga, yiqilganda to adirning etagi- gacha vumalab kclishiga ko'zi velar edi. Turg/unoy oxiri bosgan о yog* ini коЧага olmay to\xtab, Mastonning yelkasiga boshini qo'ydi va piq-piq yigladi.

~ Sonim toldi... o'ligim shu adirlaida qoladi... dedi, keyin ti /zas i bukild i-yu, viqildi. Bu ch a ichagan . holdan toygan kishining em as, o4 im ga (aslirii bo Igan kishiningViqihshi edi. , ..

- T u r g 'u n o y , - dedi M a s t o n , - shu yerda qo ladiganbo'lsak bo*riga yem bo‘larniz!

159

Bu haqiqat edi. Bu ad i r la r b u n d a n b ir n ec h a chaqirim uzoqdagi vodiv aholisiga « C h o ‘gi bo'ri» nom i bilan mashhur, buni Turg‘unoy ham eshitgan, a m m o o ‘zining o\sha «Cho'gi b o ‘ri»da ek a n in i b i lm as e d i , b u n i e s h i tg a n d a n s o ‘ng ne m ashaqqa t bilan o ‘rn idan tu r ib y o fclga tushd i . M as ton uni orqasidan suyab bordi. U ning h am m a o g ‘irligi deyarli Mastonga tushar, u faqat qadam bosar edi, xolos. M aston ilang-bilang yo llni qoldirib, moMjallagan tepalikka qarab tikka уоЧ soldi.

Yarim yoMga ye tganda u z o q d a q o p -q o ra y ib gavdalanib turgan adir tom o n d a n «quuq» degan tovush eshitildi. Unga yaqindan, taxminan shu pastda qolib borayotgan tepalikdan jav o b b o ‘ldi, keyin y a n a q a y e rd a n d i r , u z o q d a n h a m shu tovush eshitildi. Bu « C h o ‘gi b o iri»ning tung i «bulbullari» edi. T u rg 'unoy birinchi tovushni eshitganda seskandi, so 'ng- gilari esa uni vahimaga soldi.

— Xudo ursin agar... bo y o ‘g ‘li! — dedi titroqli nafas olib.Maston esa boshqa tovushni, uzoqdan eshitilar-eshiti lmas

kelib turgan tovush — b o ‘rilarning ulishini tinglab bo rar edi.— Quloq sol, — dedi M aston sekin p ich ir lab ,— bo'ri...

Agar m ana shu c h o lqqiga chiqib o lm asak b o y o ‘g ‘li sayrasa ham o lamiz, say ram asa ham . Avvali bu b o y o ‘g 4 i em as, haqqush. qo 'rqm a. Bo 'r idan q o ‘rqish kerak.

Ilang-bilang yo‘l pastda qolib ketdi. Q orong‘ida ham u g‘ira- shira oqarishib kolrinar edi. Maston to ‘xtadi va qomatini rostlab olgla qaradi. Yana bir necha metr уоЧ qolgan edi. Turg‘unoy shu yerga o lzini tashlab. hayal o ‘tmay uyquga ketdi...

Maston uning yonida o 'tirib, kiprik qoqm ay tong ottirdi, ufq qizara boshlaganda endi pinakka ketgan edi, T u rg ‘unoy- ning qattiq yoktalidan uvg‘ondi.

— T ursang -ch i , m u n c h a uxlaysan! - d ed i T u r g 4u n o y nafasini rostlab, — tur!

Maston kolzini ochib, yana yumdi. T u rg 'u n o y yana uzoq yo‘taldi, keyin vig'ladi. Maston uyg‘o n g an d a n keyin uning yelkasiga boshini q o kyib yana yo4aldi, yana y ig lad i. Maston uning boshini silab yupaldi.

— Yig lama, T u r g u n o y , yig‘lama! Ana k o ‘rd ingm i, ~ dedi uzoqdagi luman ichida kaptarrang bo'lib turgan vodiyni ко rsatib. yetdik. Bizning xo‘jalik... Bizning qishloq.

Oyog im... a zoyi badanim ogvriydi...

160

- Oyog‘ing... yo ‘lga tushsak yozilib ketadi. Men pastga tushib qaray-chi, suv b o ‘lsa nonushta qilamiz.

Maston pastga tushib ketdi, so 'qm oqqa yetganida Tur- g‘unoyning ustma-ust chaqirgan tovushini eshitib qaytdi. Tur- g'unoy pastroq tushgan, dasht tom onni ko‘rsatib, bor tovushi bilan qichqirar edi. Maston yuqoriroqqa chiqib dasht tomonga qaradi. U tqdan berida o 'rg im chakday o ‘rmalab arava kelar edi. Maston «yashasin» deb qichqirib chapak chaldi. Turg‘unoy har qadam da bir dam olib, yuz y o ‘talib tushib keldi. Ikki yo‘Iovchi muyulishdagi tepalikning soyasida toshning ustida o4irib dasht tom ondan kelayotgan aravani kutishar edi. Yo‘tal- ning azob berishiga q a ra m asd a n T u rg 'u n o y n in g chehrasi ochiq, ishtaha bilan non yer edi. A m m o uni g ‘am bosdi: aravada hech kim b o lm a sa , bitta aravakashning o ‘zi bo'lsa go‘rga-ya, boMmasa ish chatoq...

— Erkaklar b o ‘Isa, sho'rim qursin...~~ Erkak dcsa sening ko‘z oldingga... boshqa narsa kcl-

maydi! - dedi Maston achchig‘i kelib.— Boklmasa-chi? — dedi Turg4m oy etagi bilan burnini

arlib. — Boshqa nima... crkak senga osh quyib icharmidi? Odam mushuk emaski, vilda bir marlaba mov bolsa.. .

T urg 'unov Mastonning ko‘p gaplariga ishongan, ko'ngan, rozi bo 'lm aganda ham hech bo lm asa . indamay q o ‘ya qolgan edi, a m m o bu t o ‘g ‘rida kelishmadi. U ikki iins, xususan, birinchi k o ‘rishgan erkak bilan xotin orasida gapirishgani boshqa hech qanday gap bo lish i mumkin emas, deb turib oldi. M uno/a ra uzoq, lo arava vetib kelguncha davom etdi. Maslon aravani qarshilagani yo*I b o ‘yiga tushdi. Aravakash aravada o ltirgan ikki kishiga qayrilib qarab qamchining sopi bilan M astonn i ko 'rsatdi. Aravadagi ikki yigit cho kkalab bo ‘ynini choVib qaradi... Eng nishab yerga kelganda aravakash otdan, u ikki yigit aravadan tushib piyoda yurishdi.

~ Ot sizlarnikimi? - dedi yigiilardan biri dasht tomonni ko'rsatib.

M aston bosh irg-atdi. U lar kelib to 'x ta g an d an s o ’ng Maston so'rashgani q o ‘l uzatdi va ikki og 'i / so ' / bilan voqeani bayon qildi. Yigitlar bir-birlariga qarashdi.

- Biz yarim kechasi yolga chiqib saharda o ‘sha yerdan o'ldik, - dedi yigitlardan biri. - olni bo ‘ri vegan... hayron

11-71 161

bo 'ldik... Bir yoqda paranji yotibdi. X o ‘p jo n saqlabsizlar- da! Azamatlar!

N arida toshning ustida uvolgina b o ‘lib o ‘tirgan Turg 'unoy o 'y la r edi: «M ana hozir bu g ap la rn in g h a m m a s i tugaydi, keyin... keyin gap qolmaydi...»

Aravadagi bir necha bog4 beda ustida o 4lgan o tn ing abzal- lari yotar edi. H a m m a aravaga chiqdi.

T u rg 'u n o y aravaning ketida, b e d a la r ustida c h o ‘nqayib, og 'zini yengi bilan qoplab o 4tira r va erkak larn ing avzoyiga razm solar edi. M astonga aravan ing o ld id a n jo y berishdi. Arava j o ‘nadi. U tepalikdan oshib, g lich ir lay-g‘ichirlay pastga tush ib ketdi. P as tga tu sh g a n d a y ig i t la rdan biri das tu rxon vozib y o 4lga olgan oziqlarini o ' r ta g a q o 4ydi. Y an a biri beda- ning ostidan ikkita shishani olib vaxna choy quydi. T u rg ‘unoy yow oy i quvondav har bir s o ‘z, har bir h a ra k a td a n hurkib o ‘tirar va to M aston olib be rm aguncha q o 4l uza tib bir narsa olmas edi.

Arava burilib ikki adir orasiga kirishi bilan « C h o kgi b o 4ri» ko4zdan yo4qoldi. Shu bilan uning vahimasi h a m unutildi. G ap mavzudan mavzuga ko‘char edi. Suhbatda M astonning salmog‘i tobora o r tm oqda edi. Ilgari «singlim» deb turgan yigitlar sal о Ч т а у «ора» deydigan b o llishdi. M aston o ‘tgan yili uch vuz yigirma t o lqqiz s o ‘m puL yuz ellik olti pud bu g ‘doy olganini ay tganda y ig it la rdan biri q iz a r ib ketdi. Xususan, aravakash «bizning Y o4lchiboy ham chakki emas: sakson pud b u g ldoy bilan bir yuz to 'q s o n s o 4m pu ln ing hammasini o lzi yolgkiz oldi»/, deb piching o tganda , u yigit lerlab ketib, o lzini oqlay boshladi.

“ Y o ‘q... biz... bizning takbirchi,..~ Takbirchi emas, tabelchi, — dedi Maston.— Ha... tabelchi... o ‘zi chatoq. M en ham m as i b o 4lib..-

progul qilgan boMsam ham... xotin taloq o ‘zi yot unsur.. .Arava g ijirlab borar, gap m avzudan rnavzuga k o ‘char,

T u rg 4u n o y gapga ara lasho lm ay . b e d a la r ic h id a b i r b o g 1 bedaday silkinib borar edi,

1934-у it

162

TOMOSHABOG*

«O'tmishdan»

Ey bus-butun ayolali vayron o‘ion vatan, Har go'shasi zamonada zindon o‘lon vatan.

«Ramuzot»

Qadaqchi Hamroqulning tobi qochdi. Kim biladi, kecha kechqurungi xudoyi osh yoqm adim i, yo ertalab choynak qadaqlatib ketgan kishining nosida bir gap bor ekanmi... Ammo kecha ertalab ham lanjligi bor edi shekilli, boMmasa hech jahonda chovdan ham makkajo‘xori hidi keladimi!

Uning a ’zoyi badani qaqshab, kamoncha tutgani madori qolmadi. Yana bitta qadaq bilan bitadigan likopcha chala qoldi. H a m ro q u l n a r id a n -b e r i dov-das tgoh in i yig'ishtirib jo 'nadi. U n ing isitmasi kuchli, boshi og ‘rir edi, tashlagan qadami xohlagan yeriga tushmasdi. U nimani o lylasa, bu o'yning oxiri xayolga aylanar edi: issiq-issiq choy ichib, o ‘ranib yotgan k o 'rpas i havoga ko ‘tari lib ketadi, dam soldirgani mahalla imomini chaqirtirsa, eshikdan lapanglab tobut kirib keladi. Hamroqul q o ‘rqdi, lezroq uyiga yetib olgani jadalladi.

Ko‘chaning narigi yuzidan uni kimdir chaqirdi, Hamroqul chaqirgan kishiga qarayman deb gandiraklab ketdi.

Chaqirgan kishi lomoshabog' «Romanska»ning qorovuli Usta kulol edi. Uning asli oti Stokgulov, Hamroqul aytishga tili kelishimav, Usta kulol qo ‘yib olgan.

Vuzini keksalikdan ko ‘ra ko 'p roq ko rgiliklar gMjimlab tashlagan bu chol bilan u o 'tgan yil bahorda, gul qo'vadigan vazasini qadaqlab berganida tanishgan edi. Bu vaza uning o l ib ketgan o lg'lidan yodgor qolgan ekan..О g li Lena degan joydagi oltin konida ish lab, bir vajdan ko‘p kishilar qatorida olilgan ekan. Buning sababini Hamroqul o ‘sha vaqtda ham, undan kcvin ham bilolmadi, chunki Usta kulol bu to g i i d a gapirsa, gapdan k o ‘ra ko 'p roq so 4kinar, titrar edi. О g li o lg a n da n kcvin chol kampiri bilan bu yoqqa kclgan ekan.

Usta kulol H a m ro q u ln in g ahvolini k o ‘rib. darrov boqqa olib kirdi va q a y r a g ’o c h o s t id a g i c h o 'v a n o y o q l i z a n g o i cshakka o ' t q i / .b , suv kcltirdi. H am roqul suvni .chib biroz o ‘/,ga kclganday bo ld., a m m o qayrag‘o ch d a g . c h u m c h u q -

163

lam ing ch ig ir lash i negadir k o ‘nglini ozdirdi. U quloqlariga barm og 'in i tiqib, ko4zini yum di, b iroz nafasini rostlagandan so‘ng, xuddi ko'nglini bezovta qiladigan biron narsani k o ‘rish- dan qo 'rqqanday, k o ^ in i sekin ochdi.

K o 'z in i ochd i-yu qarasa... U s ta kulol xudd i 0 ‘g ‘lining o ‘limi to 4g krisida gapirayotganday so ‘kinar, ti t rar edi. Yoshgina, xotinchalish bir ofitser rezinkaday qapchib choln ing k o ‘kragiga tepdi. Chol yiqildi. 0 ‘shanday tepki hali es-hushini o ‘nglab ololmagan Ham roquln ing ham k o lkragiga tushdi. U eshakdan ag 'da ri ld i , a m m o darrov tu rd i , b o ‘yn iga m u sh t tu sh d i - munkib ketdi.

Churr.. .— Mirshab!Q ayerdandir Usta kulolning kampiri paydo b o ‘lib, ofitser-

ning ovogMga yiqildi. Ikki mirshab Usta kulol bilan H am - roqulni bog 'dan olib chiqdi va butxonaning narigi tomonidagi mirshabxona tom on olib ketdi. K am pir dodlaganicha ergashib bordi.

O lom on to ‘p!andi.- Y ig iam a! — dedi U sta kulol m irshabxonan ing eshigi

oldida kampiriga qarab: - M en bir tu rm adan ikkinchi turmaga o ktavotibman. nega yigMaysan!

Mirshabxona eshigi ochilib ikki oshnani yutdi. Butxona q o lng‘irog‘i kechki ibodatga chaqirib, og4r va uzun darang- ladi. Bu tovush hali kun bo tm asdan m udrab yotgan shahar ustida to ‘lqinlanib uzoqlarga ketdi. T o ‘plangan xaloyiq nima gap bo lgan in i bir haftadan keyin «Turkiston o lkas i» gazetasini o lqib bildi:

«... 0 4 g a n 23-sentabrda mazkur shaharda rusiya dahasidagi Romanovskiy bog 'ida ham shu qabila beadablik sodir b o ‘lgan. Chunonchi, saitiyalardan biri o*zlariga sohiblik qilib turgan rusiva to ‘ralarining istirohatgohlariga kirgan, y a ’ni nihoyatda beadablik qilgan...»

1935~yil

MIRZO

M ezbon uzoq yoMdan kelgan m ehm onn i och iq с he lira bilan qarshi olmasa, bir pivola choyini darig' tutsa, biron

164

harakati yoki so kzdagi ohangi bilan «nega kelding, yo ‘qlab turgan edimmi?» degan ma noni bildirsa, m ehm onning qay holatda q o l ish in i t a s a w u r qila o lasizm i? A gar m e h m o n mezbon oilasida b iron janjal b o ‘layotgani ustidan chiqsa, bundan ham yom on, o ‘ng‘aysiz holatda qoladi. Mezbon uning uchun j o n in i f ido q ilsa h a m , o lsha ja n ja ln in g nat i ja s i bo‘ladigan bir necha minutlik jimlik yoki asabiy yuzda aks etgan soxta tabassum hammasini yuvib ketadi.

Boqi mirzo bir necha yildan beri ko ‘rishmagan qarin- doshinikiga uzoq y o lldan m e h m o n g a kelib janjal ustidan chiqdi. Kechki payt edi. U bukchayib, mirzolik kasbining serdaromad kunlaridan xotira qolgan kumush naqshli hassasini d o kqillatib eshikdan kirganida m ezbonlar (aka-uka) yengil kiyimda baland ayvonning bahavo yeriga qo ‘yilgan stolning ikki yog‘ida xomush o ‘tirishar edi. Stolning ustida donalari sochilgan shaxm at taxtasi, bir che tda patefon. Mirzo ariq bo‘yiga kelganda ham uni hech kim ko‘rmadi. Ayvonning bir chctida kachalkada o 't irgan yoshgina juvon irg‘ib o 'rn idan turdi-da, patefonning oldiga kelib, uning membramini ko‘rdi.

- Zardangizni patefonga qilasizmi, qarang, membramini yordingiz! — dedi va patefonni ko‘tarayotib mirzoga ko‘zi tushdi.

— Assalomalaykum, — dedi mirzo.M ezbon la r diisiyohlik kayfiyatini yashirishga urinishdi,

am m o yotar mahaligacha bu bir necha martaba yuzaga chiqdi va oqibat, m e h m o n n in g k o ‘ngliga boMak gaplar kelmasin uchun, ikki orada o ‘tgan gapni aytishga majbur bo lishd i. Kcyindan m a ’lum boMdiki, bu, Boqi mirzoning bu yerga kelishdan kuzatgan muddaosiga daxldor janjal ekan.

Boqi mirzo shu nom bilan o ‘z shaharida ma lum kishi edi. U Nikolay zamonasida shirkatlarda, fcrmalarda mirzolik qilib, o ‘z xizmatini m anzur qilgan edi. Inqilobga yaqin bir hissador shirkatga oz sarmoya bilan bo lsa ham sherik bo‘Idi va bir-ikki yil qattiqchilikni ustiga olib mustaqil bir ish boshlashga niyat qilganida inqilob niyatiga yetkazmadi, shuning uchun inqilobdan koyidi va о /ini chetga tortib, qolgan uch- to ‘rt kunlik umrini qaiulav qilib ham bo lsa o ‘tkazish ko‘yiga tushdi: har kimlarga turli ari/alar, duoyi salomlar vozib bcrishm kasb qilib oldi. A m m o uch -uv r t kimlik umrda bir sababi

165

t i r ikch il ik d eb b o sh la g an bu ish u n g a boy lik v a ’d a qila boshladi. Yangi h u kum atga a rz -d o d i k o ‘p boMgan xaloyiq uning uyidan uzilmas, u bir kunlik darom adin i o ‘n kun yer edi. N om i o ‘sib ketgan Boqi mirzo ko ‘p vaqt о Ч т а у «Inobatli m irzo» n o m i b i la n b o sh k o ' t a r d i . I n o b a t l i m i r z o desa shaharning to ‘rt dahasi bilar edi, chunki, u vozgan arizalarning ko 'pchiligi «m ahkam ala r qosh ida inoba tga оЧаг», shuning uchun hali bu m ahkam alarn ing siriga tushunib yetm agan bir m ahsido 'z ham m a sim i ariza yozish tart ib ida g u m o n qilib, unga «Inobatli mirzo» deb nom q o ‘ygan edi.

Vaqti kelib bu o d a m g a n im a u c h u n « inoba t l i» sifati berilgani kishilarning esidan chiqib ketdi. Mirzo arizalar va o'qishga ketgan fanzandlarga duoyi salomlar yozish bilan kun o4kaza berdi. A m m o zam on o 4 g an savin uning xizmatiga m uhto j kishilar va shu bilan birga d a ro m a d ham kam aya berdi. Oqibat shu darajaga vetdiki, m irzo sh a h a r poch ta - xonalarining biriga muttasil qatnashga va har kimning q o ‘liga qarab. adres vozib berish va blanka to ld ir ishga o ‘z xizmatini taqdim qilishga majbur bo ‘ldi. Biroq bu kasbdan pu tu r ketdi: mirzo ilgari bir kunlik darom adin i o ‘n kun yesa, endi o ‘n kunlik daromadi bir kunga ham yet mas edi. Endilikda hech oila vo‘qki. unda bir yoki bir necha savodli o d am b o ‘lmasin. M ana shuning uchun mirzo, kunlarning birida, kampiri bilan maslahat qilib, boshqa kun o4ad iganroq shaharga ko 'chish rejasini tuzdi va bu yerga shu reja yuzasidan shahardag i sharoitni o ‘rganish uchun kelgan edi.

Ertasi hordiq kuni edi. Ertalab choydan so 'ng m ehm onning oldida munozara yana vangilandi. Bulardan biri S am arqand ta ’lim-tarbiya akademiyasidagi bir ilmiy xodimning tez savod chiqarish to lg krisidagi tajribasini q u w a tla r , ikkinchisi Tosh- kentdagi t a ’lim-tarbiya ilmiy-iekshirish institulining metodi to*g‘risida so'zlab, unga so'z bermas edi.

- Bola albatta bundan mustasno, ~ der edi biri, ~ lekin katta odam ni o ‘n besh kunda savodli qilaman...

— Sen o n besh kunda savodini ch iqarsang , m en 0*11 kunda chiqaraman.

- Xo‘p, ikki odam lop, ko'rarniz!— Sen top!

166

Savodsiz odam topish mojarosi awalgi mojarodan ham ortib tushdi. Inobatli mirzoning zardasi qaynab ketdi:

- Xayr, m a n a m en topay, qo'yinglar, - dedi Mirzo, kechqurun sam ovarga cliiqdi, ikkita choynak choy ichdi. Samovarchi uchinchi choynak choyni keltirib qo'yganida, mirzo sekin undan «savodlimisan?» deb so‘ragan edi, samovarchi zaharxanda qilib, «sizni uch yil o'qitishga qudratim yetadi», dedi.

Bundan bir yil burun shu choyxonaning devoriy gazetasida «So'nggi savodsiz» sarlavhasi bilan bir maqola bosilgan va bunda shu m ahalladagi so 'nggi bir savodsizni chandilgan, kalaka qilingan, shundan beri «savodingiz bormi?» degan so‘roq bu m ahallada «aqlingiz rasomi?» deganday haqorat b o l ib tushadigan b o l ib qolgan edi. Mirzo samovarchining g*ashi kelganiga tu shuno lm av qaytib ketdi. Mirzo savodsiz odam qidirib uch - to 'r t kun ichidayoq bu shahardagi sharoitni bila qoldi: «Chakki kelgan ekanman, bekor chiqimdor boidim», dedi. Uning mo'ljali kelar hordiq ertasi qaytish edi.

l i , hordiq oqshomi hammomga tushdi-yu, xodimgarlardan biriga haligi so'rog* ini bcrdi. Xodimgar hammomda berilgan bu savolga ajablandi-yu, jo'rttaga: «G‘iil omiman», dedi. Mirzo sevinib uning birorta o'ziga o'xshagan ullati bilan ertaga borib bir piyola choy ichib qavtishini iltimos qildi, ad res berdi.

Ertasi kuniga mczbonlar bir talay mchmon chaqirishgan edi. Ikki xodimgar mehmondorchilik ustidan chiqdi. Mezbonlardan bin mehmonlarga voqeani bayon qildi. Voqeadan xabardor bo lgan xodimearlar tipirchilab qolishdi. Mchmonlardan biri yosh bolalami fo'plab slie r o'qib berayotgan bir juvonga ta 11a qildi.

- M usobaqada kci'z bo 'yash bilan yutgan ekansiz-da, T o ktixon!..

Juvon vugurib keldi.- Ne-ga? Nima qipti?- Mana, ikki savodsiz. Mahallamda sakkiz yashardan qirq

besh vashargacha hammasi savodli, degan edingiz-ku!Juvon xodimgarlnrga qaradi va so'radi:- Shu m ahallalikm isizlnr yo boshqa m ahalladan kel-

dinglarmi?- Y o ‘q. shu mahal la l i kmi / .

S a vod s izm ts i /I .u '

- ( i ‘ i n omimi/, о pa167

Juvon qizardi.Juvonning eri ikkala xod im garn ing o ‘r tasida o ‘tira r edi.

U , xodim garlarn ing savodsiz eka n ig a ish o n m a d i -d a , sinab ko ‘rmoqchi b o ‘ldi, bir taxta q o g ‘oz s o ‘rab olib qizil qalam bilan yirik-yirik qilib yozdi:

«Qosimjon, ham m om ga tu shgan im da bu tu n kiyimlarimni o 4g ‘irlagan shu ikkovi».

U xatni vozib b o ‘lib endi Q osim jonga uza tm oqch i b o ‘l- ganida, ikkala xodimgar baravar un ing q o ‘liga tarm ashdi.

— N im a devayotibsiz?! - dedi b in k o ‘zi olayib.— Og'zingizga qarab gapiring! — dedi ikkinchisi undan

ham battar darg 'azab bo 'l ib , — siz aytgan o d am biz emas...Bu orada nima sir o ‘tgan idan bexabar boMgan m ehm on la r

hayron edi. Juvonning eri xatni ba land ovoz bilan ham m aga o 'q ib be i^andan keyin qiyqiriq kulgi b o 4lib ketdi.

Inobatli mirzo gangib qoldi.— Olib kelgan odam lar ing iz savodli chiqib qo ld i-ku , -

dedi mezbonlardan biri m irzoning yelkasiga shappalab.Mirzoning ko‘zlari olayib, xodimgarlarga qaradi.— Nega odam ni laqillatasizlar!.. — dedi va etagini qoqib

o ‘m idan turib ketdi.Inobatli mirzo saharda povezdga chiqdi.

1935-yil

IKKI YORTI - BIR BUTUN

Kamolxonov iltimosiga *xo‘p»degan javobni kutib, savol a lom atiday gajak boMib tu rg an id a te le fo n j ir ing lab qoldi. Bo‘lim mudiri Sulaymonov g o lshakni oldi.

— Labbay... ha...ha...a? V ah-h ah -h a -h a . . .N egad ir K am olxonov ham kuldi va q o m a tin i rostlab ,

kursiga sekin o ‘tirdi.— Albatta, albatta,— dedi Sulaymonov jiddiy qiyofada,'"”

masalan: baliq ko‘p yaxshi narsa - qovurilsa qanday shirin boMadi! Biroq qovundan baliq hidi kelsa ko‘nglingiz ayniydi.

Kamolxonov bu so‘zni kulgi uchun aytilgan gumon qilgan boMsa kerak, o ‘zini qatiiq kulgiga chogMagan edi, Sulay- monovning kulmaganini ко rib, o ‘zini jiddiy ko‘rsatish uchun qoshlarini chimirdi, ustki labini so4ra boshladi.

168

Qachon? - dedi Sulaymonov achchig‘i kelib, - o ‘zin- giz bilasiz-ku, birodar, mingta xushomadgo‘yni ho ‘l olib borib, cjui*ucj olib kelaman-a! Darrov taniyman-da. Otarn sigirning sersut yoki kamsutligini m a 'rashidan bilar edi. Yo‘q, yo‘q, ishoning! Kecha ham m om ga kirgani bilet olayolsam, kassir «sovun kerak emasmi?» deydi. Bu nima degani? Men, birodar, yerning tagida ilon qimirlasa bilaman.

S ulaym onov shu gapni aytib, Kamolxonovga bir qarab qo ‘ydi: shu qarash bilan faqat «ko'rdingmi, men shunday odamman», dem oqchi edi, xolos. Kamolxonov o ‘zidan hadik- sirab, jinday qizardi, am m o sirini boy bermadi.

S u laym onov g o 'shakn i q o lyib, tan tana li ravishda tug- machani bosdi. Kotiba kirdi.

- Ayting, ovqat keltirilsin? - dedi Sulaymonov va Kamol­xonovga murojaat qildi. - Endi bo'ladigan gap shuki, birodar, bu hojatingizni chiqarish ko‘p qiyin, ko‘p qiyin, birodar.

K am olxonov iljaydi.- B ilam an , o l rtoq S ulaym onov, faqat qiyin boMgani

uchungina sizning oldingizga kirdim. Siz, endi, qiyin deb... kamtarlik qilayotibsiz-da. Eshakni yashirsangiz hangrab sharmanda qiladi. Tag*in ko'nglingizga kelmasin, misol uchun aytayotibman, azbarovi ochiqligim uchun... Siz aravaning gupchagini yerga ko‘msangiz, xudo ursin, bod ring ko'karib chiqadi!

Sulaymonov juda iyib ketdi, labidagi mamnuniyat tabas- sumini yashirish uchun o ‘ng qoMi bilan s o l m olylovini silav boshladi. Ovqat keltirildi. Sulaymonov bedananing suvxo‘rli- giday kichkina xurmachani oldiga tortdi va boMak gap topol- mav, qavmoqning t a ’rilmi qildi:

- Bir sh a h a rn in g q a y m o g ‘i boshqa shaharn ing qay- m o g ld a n farq qiladi-da?

- Ha. albatta!- Ha barakalla! Qaymoqni bir yalab qavsi shaharning

qaymog'i ck.mmi ayta olas./mi? Men darrov aytaman. Bay- bav men yegan qavmoqiarni ariq qilib oqizsangiz hech qaitdav to 'g 'on (urish bcrmaydi. Shuning uchun qaymoqmng yrixslii-vomonini darrov ajrataman. Mana buningday qaymoq.u um rim da vegan emasman. Ко iing-а ajo> i j .

Sulavmonov non b.lan qosl.iq uzald.. Kamolxonov tarad- d u d la n ib qoldi: q ay m oqdau , masalau. b.r qosh.q yemak xiisliomadgo ylikka kirmasmikin’

16l)

Telefon jiringladi? Sulaymonov go‘shakni oldi? Kamolxonov jilmaydi va nazokat bilan nonga qaymoq surtib bir tishladi. Ajab, shunday maqtalgan qaym oq qatiqning mazasini beradi! Qatiq bo‘lganda ham qanday — achigan qatiq! Kamolxonov nonni bir iloj qilib yedi va mazza qiiganiga ishora qilib, bosh chayqadi.

— Qalay? — dedi Sulaym onov g o ‘shakni q o ‘yib, — um rin - gizda shunday qaym oq veganmisiz?

— H aqiqa tan .. . Sigirda b ir gap b o ' l sa kerak. M e n eng yaxshi qaym oqni M a rg ‘i lo n d a vegan ed im , b u n in g o ld ida uni un atalangan sut desa boMadi. Xushbo'yligini ayting...

Sulaymonov qaym oqdan bir qoshiq olib ichdi-da , b irdan afti burushdi, tuflagani joy izladi, tufladi.

— E, o lmabsiz, - dedi u og'zini artib, - axir, bu qatiq-ku!Kamolxonov bir i rg ib tushdi, gangidi:— Y o 4g4-e, rostdanmi? - dedi shoshib va qoshiqdagi yuqni

yalab uzoq t a ’mini oldi, — haqiqatan qatiqqa o ‘xshaydi.— Qatiqning o lzi! Puf... Isini qarang, achigan qatiq!— Darhaqiqat, achigan qatiq, — dedi Kamolxonov va yana

yalab ko‘rdi, — yo‘q, buzilgan qaymoqdir. Men hali betini yegan ekanman-da. Yaxshi qatiqning beti qavmoqday boMadi-ku!

Kabinetga ikki kishi kirdi. K amolxonov o ‘rnidan turdi.— Endi men ishni boshlay beraymi?— Va’da berib ustidan chiqmasam to ‘g ‘ri kelm aydi-da .— Va’da bersangiz bas, qilmasangiz ham mayli.Kamolxonov oyog‘ining uchida yurib chiqib ketdi. Idora

xizmatchilarining bir majlisida Sulaymonovni rosa sulaytirishdi. Kamolxonov kirn nima desa «To‘glri!» deb chapak chalar edi.

1936-yil

BASHORAT

Ola qarg'a qag‘ ctadi, O' 2 vaqtmi chog* etadh

Maqol

Nikolay zam o n id a mayiz q im m at, k o 'k n o r a rz o n edi: hozirgi zam onda mayiz arzon, ko 'knor qahat. Esizgina o ‘sha vaqtda chala siqib tashlangan ko‘knorlar!

170

Mulla Said Jalo lxon shuni ko'nglidan o ‘tkazib devorga suyandi va k o ‘zlarini yum di, burniga q o ‘ngan pashshani qo'lidagi ro 'm olcha bilan q o ‘rish malol keldi shekilli, ostki labini ch o 'z ib «puf!» dedi. Pashsha ko‘tarildi, am m o shu ondayoq uning labiga qo ‘ndi. Said Jalolxon sekin labini qimtib pashshani oyog‘idan qisib oldi. Tuzoqqa tushgan bu dilozorni ushlab, ikki barm oq orasida aylantirib tashlash qasdida ko‘ta- rilgan q o ‘l to labiga kelguncha, la’nati pashsha oyog‘ini sug‘u- rib qochdi. Said Ja lolxonning achchig‘i keldi: yo‘q yerdan ko‘knor topib, kayf qilib o ‘tirganda bu nimasi!

Insof yuzasidan aytganda, pashsha yaramas maxluq: quyib q o ‘yilgan choyga tushib tarvayib yotadi, mayiz talashadi, pokiza qilib suzib q o ‘yilgan ko‘knordan qanoti chiqadi. Qano- tini ko‘knorga tashlab o ‘zi qayoqqa ketadi deng!

Xayol kayfini o ‘g ‘irlagajn pashshani qidirib ketdi.Uyda g ‘ij-g‘ij b o ‘lib yotgan pashshalarning qaysi biri o ‘sha?

Said Jalolxon darhol eshikni yopib, uzun supurgini qo ‘liga oldi. U supurgini ko ltarishi bilan hamma pashsha g4ng‘il- lashib, bir yerga t o lplandi va bir kirpi holiga keldi. Kirpi qanot chiqardi, katta bir pashshaga aylandi-da, oldingi oyoq- lari uzra turib Said Jalolxonga qaradi va g‘ing‘illadi:

— Shoshma, sening orqangda qancha mo‘min namoz o ‘qiydi, xudoning maxluqiga ozor bergani nechuk hadding sig'adi?

— Q a n d o q m ax luqsan o ‘zing? — dedi Said Ja lo lxon supurgini yelkasiga q o ‘yib.

— Pashshalarning shohi b o ‘laman.— Shoh b o ls a n g , sabab o ‘g ‘irlik qilgan fuqarolaringni

te rgamaysan?— Sening soqolingga tekkan bir qatra shira mening barcha

fuqarolarimga bir kunlik ovqat bo'ladi, qandoq qilib sen shuni o ‘g lirlik deysan? Nimangni o ‘gkirladi?

— Kayfimni o ‘g‘irladi! Ne mashaqqatlar bilan ko'knor topib kayf qilib o ‘tirganimda burnimga va labimga qo'ndi. Shuning uchun send an qasos olaman: qanolingni yulib tashlayman.

Pashshalar shohi yalindi, yolvordi Said Jalolxon ko'nmadi. Oxiri ikkovi murosaga keldi: shoh unga qanot bcradigan, u uchib yurib, gunohkor pashshani o ' / i topadigan bo Idi. Shoh keyingi oyoqlari bilan qanotining ustini siladi, oldingi oyoq- larini bir-biriga ishqadi, keyin g ‘ing‘illadi. Said Jalolxon xuddi

171

baland yerdan o ‘zini tashlaganday, yuragi «shuv» etib qanot chiqardi va uchdi, shu uchganicha necha z a m o n la r qidirib, gunohkor pashshani qir etagida o ' t lab yurgan b ir eshakning yagMridan topdi. Pashsha ja ro h a t a trof ida oqsoq lan ib yurar edi. Said Jalolxon bir qo ‘l urib uni hovuchiga q a m a b oldi, so*ngra, darrov o ‘ldirib q o ‘ymaslik u c h u n e h t iy o t qilib bir qanotidan ushladi. Pashsha g ‘ing‘illadi:

— Labing bilan qisib bir oyog‘imni uzganing yetmasmidi, yana nima deysan?

- Sen o kg krisan! O dam b o lg a n in g d a s h a r ’an qoMingni kesish lozim b o la r edi. Q anotingni yulib tashlaym an!

Pashsha yalindi, yolvordi - boMmadi. Oxiri ikkovi kelishdi.Pashsha Said Ja lo lxonni ergashtir ib b ir b iy o b o n g a olib

chiqdi. Bivobon so m o n , qum va to s h b a q a d a n ib o ra t edi. Pashshaning amri bilan Said Ja lo lxon b ir to sh b a q a va bir dona toshbaqaning tuxumidan oldi. Biyobonning allaqayeri- dan bir qozon topildi. Said Jalolxon pashshaning am ri bilan tuxumni verga qo'vib, ustiga qozonni to lntardi va toshbaqani qo4vib yubordi. Pashsha bir som on parchani ushlab qozonning qoq tepasiga q o ‘nib turdi. Toshbaqa qozon a tro f ida aylana berdi, aylana berdi. Oxiri qozon yorilib ch i lparch in boMdi, am m o hech qanday tovush chiqmadi. Toshbaqa bilan tuxum ko‘zdan g ‘oyib b o ‘ldi. Q ozon yorilgan vaqtda a l laqayoqqa borib tushgan pashsha ushlab turgan som on parchasini keltirib Said Jalolxonga berdi va g/inglilladi:

— Mana shuni tering orasiga tiqsang, ko 'zdan g ‘oyib bo*la- san. Sen hammani ko‘rasan, seni hech kim ko'rmaydi. Qishloqda kimda qancha kolknor bo1 Isa hammasi seniki boMadi.

Said Jalolxon darhol bir c h o lp bilan bilagini t i rm alab , somon parchani terisi orasiga joyladi va qanday ko 'zdan g 'oyib bo4ayotganini ko'rib turdi: boshlab kavshinirig uchi, so ‘ngra birdaniga tizzasigacha oyog‘i ko ‘rinmay qoldi. ..

Tam om ko‘zdan g‘oyib bo'lganidan so‘ng Said Jalolxon tikka о z ining ulfati mulla S h am sid d in n in g uyiga bordi* L eshik oldidagi supada, oldida bir g'alvir mayiz, c h o ‘pini te rib о tirgan edi. Said Jalolxon tovush ch iq a rm ay uning yoniga borib о tirdi. Mulla Shamsiddm uni ko 'rm adi, g'alvirga qo 1 solib bir changal mayiz oldi - payqamadi.

172

Said Jalolxonga uning bir qadoqqa yaqin ko‘knorisi borligi m a’lum edi, shu ko ‘knorini izlab uyga kirdi. Hujrada bir qadoq emas, bir lingcha k o ‘knor bor ekan. Said Jalolxon ko'knorining hammasini ko ‘tarib j o ‘nadi, uni hujrasiga qo‘yib yana ko‘p joylarga bordi, hatto yuk avtomobilining kapoti ustiga ayri minib shaharga ham tushib chiqdi. Hech qayerda bunday uigurji g 'a n im a t uchram adi. Said Jalolxon yiqqan ko‘knorini uyning o 'rtasiga to ‘kib, qancha vaqtga yetishini moljallab ko lrdi — olti oyga yetar ekan. Bu atrofda ko‘knor qolmadi-ku, olti oydan keyin nima bo4adi? Said Jalolxonni vahima bosdi.

Birdan uning esiga bir narsa tushdi: modomiki uni hech kim ko 'rm as ekan, x o ‘jalik raisining oldiga borib, «bu yil paxta atrofiga k o ‘knor ektirib be rasa n», desa nima qiladi? Said Jalolxonga bu fikr shuncha yoqdiki, aqli ko'payib, boshi kattaroq b o lg a n in i sezdi.

Said Jalolxon tikka xo‘jalik idorasiga bordi. Rais o ‘zi yakka qatiq ichib o ‘tirar ekan. Said Jalolxon har holda awal o ‘zini bir sinab ko‘rmoqchi bo ld i: qani, rais ko'radimi, yolqmi?

— Assalomu alaykum! - dedi raisga ro'para bolib . Rais tovush qavoqdan kelganini bilmay alangladi, so‘ngra qo‘rqib rangi o 'chd i-da , m o ‘ylovida qolgan qatiq vuqini yengi bilan art ib, sekin o 'rn id an turdi.

— Q o 'rqm a, qo ‘rqma! ~ dedi Said Jalolxon dad i I la n ib, senga ham arz, ham farmon qilgali keldim: bu yil paxta atrofiga ko 'knor eklirasan.

Rais hushi yo‘q, javob berdi:— Majlis qilib, o ‘rlaga solish kerak...— M ajlis q i la sa n m i . m a ’raka q i la sa n m i, e r taga ish

boshlamasang, kechasi uvingga kafanlik kiraman. Men arvoh b o la m a n ! . .

Rais rozi b o ld i . Said Jalolxon raisning oldidagi qatiqni q o sh q u lo g li bilan olib chiqib ariqqa t ash lad i

Shunda uning boshiga yana bir 11 кr keldi va bu likrdan boshi yana ham kattaroq b o ‘lganini his qildi. «Modomiki paxta atrofiga eklinsh q o ‘limdan kelar ekan, nima uchun hamma yerga ko‘knor ektirmayman

Said Jalolxon qaytib kirdi, bor tovuslu bilan baqirdi:— Ham m a ycrlaringga k o k n o r eklirasan!

173

Rais k o ‘ndi. Said Ja lo txon ketdi. Y o 4 d a u n in g boshiga yana b ir fikr keldi: «Raisga qilgan d o ‘q im ni hukum atga qilsam, o 'z im ni xon коЧага o lm aym anm i?»

Bu fikrdan uning kallasi yana ham kattaroq bo4ib , juda og‘irlashib ketdi. «Aql kaliani bunday katta qilsa va bunday og4r bo4sa , - der edi u ichida, — Aflotunning o ‘z ajali bilan o4ganiga ishonm aym an, uni albatta kallasi bosib o4dirgan».

U hujraga kirishi bilan birvarakayiga g o ‘yo qiyom at q o ‘p- di. K o lchada yugur-yugur, shovqin, itlar vangillagan, tovuqlar q iyqil lab q o c h g a n , gurs i l lab d e v o r la r y iq i lgan , sha raq lab daraxtlar qulagan... Q andaydir bir xotin qichqirdi:

— Kim ekan u, bizga k o ‘k no r ektiradigan!..Bu tovush hammayoqni larzaga keltirdi. Hujran ing devor-

laridan chang yog‘di, tokchadagi mis lagan jangillab ketdi.Said Ja lo lxon tezda mulla S ham sidd inn ing old iga bordi

va o ‘z terisi orasidagi som on parchasini sindirib yarmini unga berdi. Ikkovi dashtga chiqib baravariga n a ’ra to r td i . K o ‘z ochib yum guncha necha ming piyoda va suvori kishilar paydo bo4d i. Bularning ham m asi ku loh kiygan va tu g ‘ ko4argan edi. M ing-m ing toshbaqa m ing-m ing qozon atrofida aylanib, ko lzga ko lr inmaydigan necha yuz ming lashkar bo4di. Shu yerning o ‘zida unga «Said Ja lo lxoni sohibqiron* d eb nom berildi va xon ko4arildi. Mulla Shamsiddin unga vazir bo4di.

M usulm onobod yo4ida g lazotni boshlash uchun ham m a narsa tayyor, faqat yarogl-aslaha y o ‘q edi. A fg lon iston ga o 4 ib ketgan k o ‘r Sherm atga Said Jalolxoni soh ibqiron n om idan darhol nom a yozildi. N om aga javob ham keldi. Javobda ko ‘r S herm at «N echa ming sipohi bilan yo4ga ch iq d im , Sizga o ‘z belimdagi shamshirimni yubordim», debdi.

S hunday qilib, ish borgan sari katta ЬоЧаг va ish katta bo4gan sari Said Jalolxonning kallasi og4rlashar edi.

Xudo allaqaysi tog4iing g‘orida «'Qirarman* va «Yig'ar- man» nomli ikki maxluqni Said Jalolxonning xon bo4ishiga atab boqib yurgan ekan, yarim odam , yarim m aym un qiyo- fasidagi bu ikki jonivor kelib xonga salom berdi va har qaysisi о z hunarini aytdi. Qirarman — ro‘para kelgan kishining kalla- sini uzib lashlar, Yig arman — kallasi/ tanalarni sarjinga o ‘x- shatib taxlar ekan. Said Jalolxon ko ‘p xursand bo4di. U qo*z- g algan qishloqni qilichdan kechirgani bu jonivorlarning yoniga

174

necha ming soTilardan qo'shib berdi. Ular dashtni changitib ketar ekan, orqalaridan Said Jalolxon qichqirib qoldi:

- Qiringiz! Quritingiz! Ekindan ko‘knor, jon egasidan toshbaqa bilan pashsha qolsa bas!

Bular ketgandan keyin Said Jalolxon g ‘ayratiga chidolmay shamshir sug'urdi va havoda o ‘ynatib, askarga farmon berdi:

- Ot q o ‘yingiz! G ‘azot! Qishloqqa ot qo ‘yingiz!O ld in d a xo n , k o ' r in m a s a skar q u y u n d ay bo ra r edi.

Banogoh Said Jalolxonning ko‘zi qarshidan ot qo‘yib kela- yotgan mulla Shamsiddinga tushdi. Mulla Shamsiddin kelib otdan tushdi, xonning oyog‘ini o ‘pdi.

- Qishloqda askarlar bor. Yaqiniga borishning sira iloji yo'q, — dedi.

Qishloq tom onda yana chang ko‘rindi. Yig‘arman kelar edi. U ham kelib o tdan tushdi va xonning ovog‘ini o ‘pib, zokr musibatdan darak berdi:

- Qirarman shahid! - dedi.Said Jalolxon ishongan tog‘i xususidagi bu xabarni eshitib

oh tortdi va otdan yiqildi, boshi bilan tushdi, kimdir uning boshini juda ham katta va haddan tashqari og‘ir latta bilan bog lad i , shundan so‘ng hushidan ketdi.

Xon talav vaqtdan keyin hushiga kelib ko'zini ochdi va o'zini o ‘z hujrasida ko'rdi. Yonida vaziri mulla Shamsiddin ch o ‘kka lushib o ‘tirar edi.

~ N im a b o ‘Idi? Qani shamshir, qani ot? — dedi xon boshini k o ‘tarib: am m o boshi shunday og 'r ir ediki: yana yostiqqa qo'vdi.

Mulla Shamsiddin ro'molchasi bilan uni yelpib. yig lam- sirab dedi:

~ Axir, mulla Said Jalolxon, nega kishini qo rqitasiz? N im a7 Shamshir nimasi? Qanaqa ot?

Said Jalolxon mulla Sham siddinning yigMamsirashidan qishloqqa ketgan boshqalarni ham shahid IxVlgan gumon qildi.

- H a m m a s im i? H ech kim qo lm ad im i? Hozir xabar oldiring! Afg‘oniston yo‘liga kishi chiqaring!

Said Jalolxon o krnidan turgan edi, gandiraklab yiqildi. Mulla Shamsiddin kuvib-pishib hech qanday g ‘azot. hech qanday askar yo'qligini, uning erta labdan beri shu veida volganmi uqtira boshladi.

175

— A hm oq, — dedi xon achch ig ‘i kelib, — axir, m e n otdan yiqildim... Boshimning o g ' r ig i hali bosilgani y o ‘q-ku! N im a u chun m en seni ko 4rib turibm an? B oshim ning katta boMganiga n im a deysan?

— Boshingiz katta b o 4lgani yo 'q , axir, — dedi m ulla Sham- siddin jerkib, — men kelsam m a n a bu sabil m o ‘ridan shamol to sh k o 4mir tu tunini qaytarib, b u tu n uy tu tu n g a to ' lg a n ekan. X udo ko 'nglim ga solib kelmasam, halok b o ' la r edingiz!

Said JaloLxon ham on ishonm as edi. U devorlarn i ushlab, tashqari chiqdi, ikki qadam bosish bilan yana yiqildi. Mulla Sham siddin xizmat qilib, bir necha soa tdan keyin arang uni o 4ziga keltirdi. Said Jalolxon bu tun boshdan kechirganlarini inqillay-inqillay hikova qilib berdi.

— M en sizning ko 'knoringizni olib kelgan ed im , — dedi yana aynib.

— Q anaqa ko lknor?Said Jalolxon yana o kziga kelib uh tortdi.— Bu bir bashorat, — dedi mulla Sham siddin anchadan

keyin.Ertasiga ikki o 4rtoq m usulm onobod qilish uch u n toshbaqa

izlab c h o llga chiqib ketishdi.

1936-yil

SAN’ATKOR

Konsert odatdagicha *navbatdagi nom erim izda.. . Kelgan- Laringga rahirtat, o r toq larv bilan lam om b o ld i . N o m i chiqqan ashu lach i — sa r fa tk o rd a n boshqa h a m m a x u rsan d b o 4lib tarqaldi. S an’atkor lajang edi; tanaffus vaqtida zalga chiqqan edi, bir traktorist uni savodsizlikda avbiadi. Traktorist tanq id qilganiga san atkor asti ch idav o lm as edi; t r a k to r q a y o q - d a - y u , m asa lan , «chorzarb* q ay o q d a , t r a k to r i s t q a y o q - d a -yu . ashulachi qayoqda!

S a n ’atkor uviga ketgani izvoshga o*tirganida yana tu taqib ketdi. *Hech bo Imasa aytadigan ashulangni o krgan% so 'zlarini to g ri ayt* emish! Nimasini bilmayman. nimasi t o ‘g kri emas? Meni shu vaqigacha muxbirlar, yozuvchilar ham tanqid qilgan emas, formalizm, naturalizmlardan o 'td im - hcch kirn otvod

bergani yo'q. Otvod berish qayoqda, hech kim meni og‘ziga ham olmadi. Endi bir traktorist tanqid qilar emish!..

S an ’atkor izvoshchini hayron qoldirib, o ‘zidan-o‘zi g‘ui- dirab borar edi. Uyda xizmatchi ovqat qilib qo‘ygan ekan, san’atkorning to m o g ‘idan hech narsa o ‘tmadi - ikki piyola choy ichdi, xolos. Unga turib-turib nasha qilar edi: «Ashulani mexaylistik aytar emishman! Tovushim yomon bo‘lsa nega plastinkaga oldi? Tanqid deganiga endi bu kishining ham tanqid qilglulari kelipti... Amali traktorist... Obbo!..»

~ 0 ‘qishga bordingizmi? - dedi xizmatchiga qovog‘ini solib.- Bordim... — Xizmatchi ikki haftadan beri savod mak-

tabida o 'q ir edi.- Xizmatchisi savod maktabida o ‘qiyotgan bir kishini trak­

torist savodsiz, desa alam qilmaydimi? - dedi san’atkor o^icha bo‘g‘iiib, — «labingdan bo'lsa olsam, e, shakarlab», deganim u kishiga voqmapti, «bo‘Isa»> emas, «bo‘sa» emish! 0 ‘zi bil- maydi-yu, menga o ‘rgatganiga kuyaman! Senga o'xshagan savodsizlar «bo‘sa, bo'masa» deydi. Artist kulturniy odam - gapni adabiv qilib aytadi ~ «bo'lsa, bo‘lmasa» deydi. Pojarni «gugurtni yerga tashlamang», dedi, rejissorimiz esa «gugurtning yerga tashamang», dedi. Qanday chiroylik! Pojarnimi, pojar- ningmi? Shoshma, nima uchun pojarni? Pojarni, albatta! Rejis- sorimiz juda kulturniy odam. Odam degan mana shunday bo'lsa, urishsa ham xafa bo lm avdi kislii — ikki gapning birida «ta'bir joyiz ko'rilsa» deb turadi. Bu traktorist menga shuncha dashnom berib, ko'ngil uchun bir marta <*ta'bir joyiz ko'rilsa», dcmadi.

X i z m a t c h i d a f t a r - q a la m kelt ir ib , san a tk o rn in g o ld iga q o 'y d i .

“ *J» ning kattasi q a n d a y yoz ilar edi? D o m la m iz bii kuni k o ‘rsalgan edi. e s im da qolm apti.

San 'atkorning jahli chiqdi:~ Endi « b g a keld ing i/m i? Barjom deganda voziladi.

Kcchagi barjom o g ‘zi ochiq qolipti, gazi chiqqandan keyin bir pulga qimmat. Siz ham dunvoga kelib kultuiniv bo I- sangiz-chi!.. Burningiz terladi, ailing, la bii joyiz ко lilsa.

San'alkor o'rnidan limb yotoqqa kirib ketdi.- Yotasizmi? - dedi xizmatchi narigi uydan.- Nima edi?

I? - 71 177

— «J»ning kattasini k o ‘rsatib berm adingiz , e r taga domla so 'raydigan edilar. Q a n a q a yoziladi?

— Kichigini yozib qattiqroq o 'qing!S a iv a tk o r yech in ib k o ‘rpaga kirdi. X iz m a tc h i ch iroqn i

o 'chirib chiqdi. S an 'a tko r ko4zini yum di, k o ‘ziga g ‘ira-shira qorongM zaldagi son-sanoqsiz kallalar ko ‘rindi. B ular ichida eng kattasi traktoristning kallasi, u iljayar edi.

— Afting qursin! — dedi san ’a tkor va narigi yonboshiga agkdarildi.

Hayal o ‘tmay uyquga ketib xurrak otdi. U ning xurragi ham nechukdir adabiyroq edi: «Pluq-qum-prr... pluq-qum-prr.. .»

1936-yil

ADABIYOT MUALLIMI

O lzining avtishiga ko‘ra «nafis adabiyot muallimi» o ‘rtoq Boqijon Baqoyev o g ‘ilga kirib ta 'b i xira b o ‘ldi: sig irn ing qulog‘iga yana kana tushibdi! K anadan ham k o ‘ra sigir uning achchigMni keltirdi: kanani teray desa q o ‘ymaydi — boshini silkivdi, pishqiradi.

- Hayvon! Sigir emas, hayvon! — dedi og 'i ln ing eshigini qattiq yopib. - Hayvon!

Xotini M ukarram hovlida samovarga suv quyar edi.— Hayvon! — dedi B a q o y ev ,— bu sigirni so tib puliga

cho 'chqa olish kerak!— S h a h a r d a c h o 'c h q a as ra sh m u m k in e m a s , — d ed i

M ukarram samovarga ko‘mir solayotib.— N im a uchun? Taqiq qilinganmi? Kim aytdi? M en aytib

edimmi? T o ‘g‘ri, mumkin emas... albatta, m um kin emas...- Uyga kiring, Ham ida keldi.H am ida o ‘n olti yoshlardagi tiyrak, quvnoq qiz, poch-

chasini ko‘rib sevinib ketdi.- Siz uyda ekansiz, bilsam daftarirnni olib kelar ekanm an.. .

esizgina...CTrtoq Boqijon Baqoyevning ta ’bi ochildi - sigir, uning

qulog idagi ko‘m -ko‘k kana, glo kqillab tum shug‘i bilan ariq voqalarini buzib yurgan ch o ‘chqa ko‘z oldidan ketdi.

178

— Texnikumdan rabfakka o ‘tibsan deb eshitdim, rostmi? - dedi. - Hmm... yaxshi qilibsan. Rabfakka o ‘t, deb men aytib edim shekilli? Hmm... Auff, zarda boMibman... Rabfak yaxshi. Men bir borgan edim. Kanselyariyaning eshigiga praktikum deb yozib q o lyipti. T o ‘g ‘ri emas. Praktikum, minimum, mak- simum - bular hammasi lotincha yoki lotinchaga yaqin so‘z- lar. Men shaxsan shunday deb bilaman.

Biroz jim qolishdi.— Boqijon aka, — dedi qiz uyalibroq, — bir narsani sizdan

so‘ram oqchi edim: biz sinfda Chexovning «Uyqu istagi»ni o ‘qidik, go 'dakni o ‘ldirgan qizni sud qilmoqchimiz. D a’vogar go‘dakning onasi — Rahima b o la d i , qoralovchi - Sharifjon. Sudvalar ham bo'ladi. Men qizni oqlab, butun gunohni uning xo'jayiniga, yosh qizni bu qadar berahm ekspluatatsiya qilgan kishiga q o 'y m o q c h im a n . M ana shu... Shuni yozdim. Shu tokgkrida sizning fikringizni bilmoqchiman. Chexov shunday demoqchi emasmi?

CTrtoq Baqoyev o ‘ylab turib, so‘radi:— Nafis adabiyot darsini sizlarga kim beradi? Hakimov?

Ahmoq odam! O kz ustida ishlamaydi. Savol alomati hammavaqt «mi» dan keyin qo ‘yiladi desam, kuladi. Gap bunda ham emas...

M ukarram samovar ko 'tarib kirdi. Hamida irg'ib turib, samovarni opasining qoMidan oldi va stolga q o ‘ydi. U homila- dor xotiniga samovar ko'tartirib, qarab o'tirgan pochehasidan o lpkalamoqchi edi, biroq uyaldi, indamadi. 0 ‘rtoq Boqijon Baqoyev juda chanqab turgan ekan, ustma-ust to krt piyola choy icluii va terladi.

— Chuchvaradan keyin choy juda yaxshi ketadi-da,— dedi yuzidagi terni artib. ~ Hmm... soqol ham o ‘sipti, sartarosh b o klmasa odam lar maymun boMib ketar edi. Maymun juni to 'kiiib, odam b o ’lgan. Bu haqda Engelsning likri bor...

— Haligini ay tm adingiz , Boqijon aka, ~ dedi qiz. - Chexov shunday demoqchi emasmi?

O 'r toq Baqoyev yana bir piyola choy so radi.C hexovm i? H m m ... burjuaziya realizmi t o g risida

so ‘zlaganda eng avval uning obyektiga diqqat qilish kerak. Burjuaziya realisilari lushungan, ular aks ettirgan obvektiv voqelikni anglash lozim bo'ladi. Turgan gapki, Chexovning ijodi bosh da ii-oyoq. bu tun mohiyati bilan ilk burjuaziya

179

realizmi, ya'ni. .. limm... Mukanram, tovuqqa m oyak q o ‘ydingmi? Q o 4yish kerak, bo 'lm asa daydi bo4lib ketadi... Tavba, tovuqdan alimoq jon ivor vokq — moyak qo'ysang tug ‘adi! N im a uchun moyak qo 'ysang tug'adi? X o 'roz nima uchun saharda qichqiradi? Ajoyib psixologiya! Biologiya o'qiysizlarmi?

H a m id a biologiyadan n im alar o 'q igan in i , b u o ‘qish yilida y ana n im a la r o ' t i la jag in i s o ‘zlab berd i va o 'z in i n g oqlash nu tq ida fiziologik asoslar h am ko 'rsa tish n iyati b o r ekanini aytib, yana so ‘zni Chexov ustiga burdi.

— H m m ... — dedi Baqoyev, - C hexov t o ‘g ‘risida o lzim- ning fikrim bor. Boshqalar nima desa desin, ha r ho lda uning d u n y o g a q a ra sh id a . . . U n in g d u n y o g a q a ra sh i P u sh k in va L erm on tov lam ing dunyoga qarashidan farq qiladi. Bir davr, bir sinf, bir m am lakat yozuvchilari boMishlariga qaram asdan m utlaqo farq qiladi!

— Chexov Pushkin bilan bir davrda yashagan em as-ku, - dedi M ukarram , — bizning kutubxonada uning Maksim Gorkiy bilan old ii^an surati bor. Chexov 1904-yilda o vlgan b o ‘lsa kerak.

0 ‘r toq Baqoyev biroz o 4ng4aysizlandi.— Sizlar qaysi Chexov to 4g 4risida gapirayotibsizlar? Choy-

dan quy!.. Bu C hexov haqidami? T o 4g kri, bu 1904-yilning b ir inch i y a rm id am i. ikkinchi y a rm id am i o ‘lgan .. . B oshqa ro 'm o lch a ber, b u n d an piyoz hidi kelayotipti. M en ana u C hexov , ilk burjuaz iya rea lizm in ing n a m o y a n d a s i boMgan Chexov haqida so 'z layotibm an.

— «Uyqu istagi» qaysi Chexovniki? - dedi H am ida .— Hech shubhasiz. bu Chexovniki. Bu narsa birinchi marta

«Sovremennik* jurnalida bosilgan.S hundan keyin o ‘rtoq Boqijon Baqoyev u z u n d a n - u z o q

so‘zlab ketdi. U ning nima to*g‘rida so 'zlayotganini H am ida bilmas edi. Detirding degan allaqanday m a sh h u r tanq idch i Shelling degan yozuvchiga «sen dastyorga z o r boM gunchaо g ling dastyor boMadi», deb xat vozgan; M arks D obro lyu ­bov ni M ering bilan bir qatorga q o lygan; S te n d in g degan allaqanday bir dramaturg o ‘lar chog4ida D em ping degan bir lanqidchiga. *Agar butun joriivorlarm xudo yaratgan b o 4Isa, men uning zavqiga qoyil emasman, echk iem ar ham jonivor b o ‘ldimi?* degan... Hamidaning boshi og ‘irlashib ketdi, ikki marta sekin, og4zini ochmasdan esnadi.

180

Hamida m ezbonlar bilan xayrlashib ko'chaga chiqqanda qorong'i tushgan edi, «Uyqu istagi» to‘g ‘risida pochchasidan hech qanday flkr o lo lm adi. Uning so‘zlaridan nima olgani haqida o 'z iga hisob b era r ekan , g 'uvillab turgan boshida shundan boshqa hech narsa yo‘q edi: praktikum, minimum, maksimum; Detirding, Stending, Shelling, Mering, Demping...

1937-yil

QAYG‘U1AR v

- Nega mening boshimni qashlaysiz?- Men o'zimning boshim debman.

Latifa

G o 'za l bir yigit eshikni qoqdi. Sochiga bitta-ikkita oq oralagan xotin chiqib ochdi.

~ Keling, keling... Marhamat.Yigit ichkari kirdi, qoMidagi portfelini divanga uloqtirdi,

uf tortib, peshonasiga urdi.- Yo o l ish im kerak, yo o ld ir ish im kerak! - dedi titrab-

qaqsliab.~ Q anday vom on ish ekanki, boshqa yovl topolmaysiz?

0 ‘tiring.“ Boshqa уоЧ yer sharining o ‘i1asiga million tonnalik

bom ba q o ‘vib portlatish! M um kinm i bir dona piyola ber- sangiz!

Yigit portfelidan bir shisha vino olib, xotinning hayhav- lashiga qaramay, ikki piyolani ustma-ust shimirdi.

- Men yigit-a? Husn kerak bo ‘Isa birovdan qarz olgunday emasman. Monday bir kishining xotini begona bir odam bilan ham momga tushgan bolsa .. . nima qilish kerak?

- Qachon? - dedi xotin hayron qolib. - Bugun devsizmi? Xotiningiz bugun ertalab soat oltida Samarqandga uchdi- ku. M ening kelinim bilan birga keldi! O 'z im chiqib ku- /a t ib q o ‘ydim.

0 ‘n minutdan keyin vigil xoiinining har qanday shubhadan рок ckaniga, ham m om haqidagi gapning tuhmatligiga tamom ishondi va suyunganidan bu xotinning boshidan, yelkasidan, qo lla r idari o ‘pdi.

Bu y igitn i b e h u d a k o y ish d a n q u tq a rg a n ig a xo tin ham xursand b o ‘ldi. Yigit yana bir piyola v ino ichdi, yana xotinning q o ‘lidan o ‘pgani intildi. Xotin bu safar o ‘zini to r td i va o 'rn i- dan turib, chiroqni yoqdi.

— Bas endi, uka, ichmang! — dedi.— Ichm ang? Siz ham ichasiz. Iching!Yigit ko‘p shilqimlik qila be rg a n d an keyin xotin qochib

narig i uyga kirib ketd i. V in o n i k o 4 a r i b y igit h a m kirdi. Birpasdan keyin xotinning tovushi eshitildi:

— Jinni bo 'lm ang! Oling q o ‘lingizni! Bu nimasi?! Q o ‘yib yuboring! Q o ‘yib vubor deym an! Tfu, ahmoq!..

G o ‘zal yigit soMjayganicha qay t ib ch iqd i va por tfe lin i o lib , j o 4nadi. U qayg4uga qo lib y o ‘ 1 -y o ‘lakay o ‘ylar edi. «Y om on bo 'ld i . . . Bu alvasti xo t in im g a a lb a t ta aytadi. Shu f a lo k a td a n h a m e s o n - o m o n q u t u l s a m , e n d i g i t t a n nari xotinimga tanish ayollarga q o ‘l uza tm aym an .. .»

1937-yil

JONFIG4ON

Jonfig 'onni tanisangiz kerak — o ‘sha, o 4 g a n yil bahorda m ast b o ‘lib, k o 'c h a d a n o ' t g a n o d a m g a « h o z i r ay tasa n : boshim ni qaysi devorga urib yoray», deb yopishgan , keyin soqoliga o ‘zi o ‘t qo ‘yib, gugurt chiqarganni so 'kkan kishi.

K e c h a shuning uyidan xotin kishining a c h c h i q - a c h c h i q yig‘lagan tovushi eshitildi. Jonfig‘on bu yaqin yillarda xotinini urgan emas, hat to bir kuni sam ovarda o lzi: «Xotin kishini nomard uradi, qo‘ling qichisa, o ‘zingga o 'xshagan q o lli qichi- ganni topib mushtlash, men seni mard bilay», degan edi.

- N im a bo lldi?U c h - to ‘rt kishi b o ‘lib asta kirsak, hovlining o ‘rtasida katta

gulxan, xotini M alohatxon uning a trof ida do d la b yuribdi. T o ‘xtatdik.

- N im a gap?- Sho‘rginam qursin... ko'rmaysizlarmi... B csh -o lti yildan

ben bitta paypoq olib bergani yolq-ku, ish lab-ish iab topgan pulimga qilgan ham m a kiyimlarimga kcrosin scpib o ‘t q o ‘ydi..* Shu ustimdagi ish kiyimim bilan qoldim...

182

Jonfig'on derazadan boshini chiqarib baqirdi:- Gapir, ha, gapir!.. Sening gaping gap-u , bizniki gap

emasmiLJonfig ‘on katta b ir h aq iq a tn i och ishga shosh ilganday ,

uydan yugurib chiqdi, bizga zo ‘r haqsizlikdan shikoyat qila- yotgan qiyofada turib, allaqayerda o ‘tgan bir avliyoning o ‘z o ‘g4liga « x o t in la r bevafo» d eb q i lg a n n a s ih a t i , j in o y a t qonunlari m ajm uasin ing a l lanechanch i moddasi t o lg ‘risida gapirdi va bexosdan yig‘lab yubordi. Keyin bilsak, kecha er- xotin u r ish g a n , x o t in « q o ‘y e n d i , m e n sen b ilan u m r qilmayman, ertaga xatimizni olamiz», degan ekan.

Urish, q o ‘ydi-chiqdi ham har xil b o la d i . B a’zi urishlar shunday arzimagan narsadan chiqadiki, orada qancha sovuq gaplar o ‘tib , «ho rd iq c h iq q a n d a n keyin» urish n im adan chiqqanini na er eslay oladi, na xotin. Bularning ham janjali shu xilda bo ‘isa yarashtiraylik, ikkovi ZAGSning o ‘sha «o lim va taloq» b o 4lmasiga qadam bosmasin deb, gap so‘radik. Er- xotin ayta bersa , bu jan ja ln ing tarixi biron yozuvchining qo liga tushsa kattakon bir kitob bo lad igan .

Jonfig 'on bundan besh-olti yil burun qaysi bir idoraning izvoshini m inar ekan, kirakashlik qilib q o ‘lga tushib ishdan haydashibdi, keyin sabzavot do 'koniga mudir b o lgan ekan, «juda arzon mollar, bularning ustiga so‘m qo'yib bo lm asa , tiyin q o ‘yish bilan qachon boy boMadi kishi», deb o'zi tashlab ketibdi, tanish-bilishlari zavodga ishga joylab q o ‘ygan ekan, «oyligidan b o ‘lak darom ad i y o ‘q», deb borm ay qo vibdi, shundan keyin qilmagan ishi qotmabdi desa bo'ladi: gullu- rushlik devsizmi, tom shuvoq deysizmi, qassobchilik dey- sizmi... bir-ikki hafta bozorda qovun tilib ham sotibdi.

M aloha txon Jo n f ig 'o n izvoshchilikdan haydalgan yili, mahalladagi faol ayollarning himovasi ostida, erining qarshi- ligiga qaramay, tuman hokimiyatiga larrosh bo‘lib kirgan ekan, o ‘q ibd i4 hadem ay savodi chiqibdi. bir yil-bir yarim yildan keyin ha t to majlis larda nutq so ‘z!ovchiga: <*0 itoq, sizga savolim bor-», deydigan bo'libdi. Tuman rahbarining sho en Tishchcnko degan avol uning soglomligiga, kuchiga, abjir- ligiga, avniqsa, /.chniga qoyil b o l ib yurar ekan, bir kuni- U *■ 1 . . ......... .... 1__„ ' K,a‘|c 1

qilib yurar ekan, darrov ko 'n ibdi. S h u n d an keyin Tishchenko uni b i r m u n c h a vaq t s h o f e r ia r kursiga ta y y o r la b d i , oqibat kirgizib ham q o ‘yibdi.

J o n f ig 'o n avvallari u n in g n iva tiga , o ‘qishiga «notavon ko 'ngil . . . o rzuga ayb y o ‘q» degan n a z a r b ilan qarab yurar ekan, bir vaqt qarasaki, M alohat kursni bitirib, gruzovoy minib yuribdi! Jonfig‘on bunga ham ko ‘nikibdi — «ha endi, minsa m in ib d i - d a , shu h a m m a r t a b a m i , m a s h in a n i o lzi o 4ylab chiqariptimi», deb o 'z iga tasalli beribdi. Biroq M alohat ikki yilda uch marta mukofotlanibdi. Jonf ig 'on m ukofotni o ‘z gazi bilan o 'lchagani uchun bunga ham uncha parvo qilmabdi - «olgan mukofotiga ot bilan tuya berarmidi», debdi. Jonf ig ‘on o 4 g a n yil b ah o r k e c h a la r in in g b ir ida ( o lsha kun i ertasiga boshini vo rm oqch i b o ' lg a n , soqoliga o lt q o 'y g an ) istirohat b o g ig a kirgan ek an , qa ra sa , s h a h a rn in g m a n - m a n degan s taxanovchila r i q a to r id a x o t in in in g h am k a t ta k o n portre t i turibdi! Sevinch, q o ‘rquv, baxillik — ham m asi ara lash-quralash bo4ib, Jonfig^onning boshi g kovlab ketibdi. U darrov uyiga kelib, har qalay. xotinini suyibdi, o 'p ibd i, lekin suhbat janjal bilan tugabdi. Bu kungacha b o ‘lib o ‘tgan uchta yirik janjalning biri shu ekan.

— S h u n d a j a n j a l n i m a d a n c h iq d i? — d e d i s h e r ik - la rim izdan biri.

J o n f i g 'o n ja v o b b e r m o q c h i boM di, M a l o h a t g a p in i og ‘zidan oldi.

— T uppa-tuzuk o ‘tirgan odam birdan aynib, endi undoq b o ‘lasan . b u n d o q b o ' l a s a n , j a z m a n c h iq ib q o la d i , deb jahlimm jinqardilar. X ayolim da yo‘q gaplar.. .

— Xa>ohngda y o ‘q-a, xayolingda yokq! - dedi Jonf igkon kesatib.

~ Ha. xayolimda b o ‘lib nima qildim?— Xayolingda b o ‘Imasa nima uchun buqog4ingni kestir-

ding/ Xo'sh? Oani, m ana shu to krtta odam ning oldida javob ber-chi?

Malohatning koLk piyoladan ko‘ra kichikroq b u q o g i b o vIib, shuni о tgan yil kuzda kesiirgan ekan. Ikkinchi yirik janjal shunda bo 1 lib, yaqin bir hafiaga c h o ‘zilibdi.

- Kestirsam yom on bo4iptim i? - dedi Malohat. - Axir... xotin in g izm an ...

IK4

- N ima, menga yoqish uchun kestiribsanmi? Hech-da! Menga b u q o g ‘ing bilan ham yoqa berar eding. Boshqaga yoqaman deb kestirgansan!..

~ Uyaling! Ilgarilar, buqog‘ing bor deb, ko‘z ochirgani qo'ymas edingiz-ku! N echa marta yig'latgansiz?

Jonfigfcon, nima deyishini bilmay, yerga qaradi va do ‘n- g killadi:

- Men yigMatgan emasman... o ‘zing yig‘lagansan...Biz kulgidan o ‘zimizni tiyolmadik, am m o baralla kulish

to kg ‘ri kelmagani uchun birimiz mo^ylovimizni silab, birimiz yo‘talib deganday kulgimizni yashirdik. Jonf ig ‘on «Malo- hat endi meni tashlab ketadi», deb hadiksirab yursa, Malohat erining bu yurish-turishidan xijolat tortib yurar ekan. Shuning uchun Malohat k o ‘zga ko‘ringan sayin erini el qatori ish- lashga undar , yalinar, ba 'zan qattiq gapirar, hatto yig‘lar ekan. Jonf ig ‘on oxiri insofga kelib, shu bu yil qishda non zavodiga ishga kiribdi, am m o bir ov ishlamasdan progulchi ta rz ida ishdan haydalibdi . J o n f ig kon buni, albatta, talay vaq tgacha x o t in id a n vashirib yuribdi, bu m a 'lu m b o ‘Iib qolgandan keyin xotiniga necha-necha tavba-tazarrular qilib, endi biror joyga kirib ishlashga, astoydil ishlashga so‘z beribdi. Malohat ishonibdi va o'zi ish topib, o4gan oyning o ‘n birin- chi sanas ida jov lab qo 'y ibdi. O 'tg an kuni qarasa, mulla Jon f ig 'on yana bckorlar! Malohat surishtirgani korxonaga boribdi, surishtirib qarasa, JonH g 'on faqat o 'n yetti kun ishlabdi, xolos, kasallik varaqasi olgani shifokorning oldiga chilimning suvini ichib lohas bo'lib kirgan ekan, shifokor ichini chayqabdi va «ko'r bo4dingmi, nega tamaki yeysan», dcbdi. Bu gap korxonaga ovoza b o ‘lib, io n f ig ‘onni о sha zahotiyoq ishdan haydashibdi. Mana, uchinchi virik janjal mana shundan chiqibdi.

— Nega bundoq qilasiz, axir? dedik.Jon fig‘on ye г chizib o ‘tirar ekan:— Sh avton . . . — dedi.~ Bekor aytibsiz! - dedi M alohat jahli chiqib, - ch ihm -

ning suvini ichib shifbkorga kirishni shavton sizdan o ‘rgan-

gandir!. .I f a m m a m iz jim qoldik . Jonfig ‘on birpasdan kevm bosh in i

k o ’larib:

— B o ‘lad igan g ap shu , — ded i , — m e n in g q o ‘yadigan xo tin im y o ‘q. A gar z o ‘rlik bilan xat topsh irsang tovon im ga qo la san . M a n a sh u y ig it la r guvoh . A y t d i m - q o ly d im , ikki quloch arqon . . .

U o vpkas in i tu to lm a y y ig‘lab yubord i. U y ig‘lar ekan, yana xotiniga so ‘z berdi. M alohat uni hech q ac h o n bu ahvol- da ko 'rm a g an b o ‘lsa kerak, yumshadi.

— M en sizga aytayin, — dedi, — pulingizning keragi yo ‘q, ishlasangiz bo lgan i! M en sizni hozir erim degani nom us qilaman!

Jonf ig lon qasam ning har xilidan ichdi, keyin b izning kafil b o ‘lish im izni s o ‘radi. Biz oxirgi s inoq b o 4lishi sha r t i bilan kafil bo 'ld ik , a m m o h a r qavsimizning dilimizda: «Bu xotindan uvalib qolm asm ikanm iz», degan bir andisha b o r edi. M alohat k o ‘ngandan kevin biz chiqib ketdik. S am ovarda o 4tirgan edik, b iф a sd a n keyin Jon f ig ‘on chiqdi va vonim izga kelib:

— Shu gap gap b o ‘ldimi yo ta g ‘in jinniligi tu ta rm ik in? — dedi.

Biz hali javob berm asdan M alohat eshikni och ib qaragan edi, Jonfig‘on yugurganicha bordi, ikkovi kirib ketdi.

Ertasiga eshitsak, J o n f ig ‘on y o 'q lab kelgan takasa ltang og 'aynilarini uyiga kirgizmabdi.

1939-yH

T O ‘Y

Nahot kishi shunday xushchaqchaq olamdan ketsa.Lermontov

M o ‘ljal to ‘y em as, « t o ^ t a od am n in g o ld ig a bir tovoq osh qo'yib, elga m a’lum qilib qo'yish» edi. M ahalla ch o y x o n a - sining mudiri S ob iijon bundan xabardor ekan , kuyov bilan kelinning qattiq qarshiligiga qaramay, ishni katta qilib yubordi. M ana endi, ko'rib turibsiz, hovliga odam sig‘m aydb Tikuv- chilar artelining havaskor sozandalari to'garagi butun jan ioasi bilan kelgan. M ahalla hay atining raisi T urg‘u n oy «Jazoyir*da y o ‘rgvalab yuribdi...

K uyovning qayerda ekanini hech kim bilm aydi. K clin uyga qam alib olgan - na yolvorganga k o’nadi, na a ldaganga

186

chiqmaydi va Sobirjonni qarg‘aydi. Boyadan beri «Voy, shar- manda! Voy, sharmanda!» deb u yoqdan-bu yoqqa yugurib yurgan bir kampir Sobirjonni chetga tortib;

- Shu ish sendan lozim em as edi! Xayr, qilg‘ilikni qiiding, endi ikkovini k o ‘pchilik o ‘rtasiga olib ch iqam an deganing nima si, ham m aga kalaka b o ‘lsinmi? - dedi.

Sobirjon, o 'zi tajang bo'lib turgan edi, achchig‘i keldi:- Bezgak pashshaga o ‘xshab g ‘ingkillay bermang! — de­

di, - bu yerga kelganlar kelin bilan kuyovni kalaka qilgani keliptimi? Kalaka qilgani kelgan odam lar shuncha to ‘yona bilan keladimi?

~ Axir, ayb b o ‘Iadi, bolam! Ikkovi qaysi yuzi bilan bu yerga chiqib o ‘tiradi!

~ N im asi uyat? B undan chiqdiki, «uyat» b o la d i deb kuyovni siz qochirgan ekansiz-da? Hali kelin ham sizning gapingizga kirib uydan chiqmay o ‘tiriptimi? Kiring hozir, kelinni olib chiqing!

- Jon bolam, o ‘rgi!ay... ikkovini xijolatga qo ‘yma!- Kiring deyman!.. Kirmaysizmi? Hozir to 'yni majlisga

aylantirib, masalangizni q o ‘yaman!~ Mening nima masalam bor ekan?~ Ruhoniylik qilib t o ‘yni buzayotipti, tartibga chaqirilsin,

deyman.- Shu ruhoniylikka kirar cmishmi? Aytsang ayta ber, bari-

bir hech kim ishonmaydi. R o lzaga qarshi tushuntirib vur- ganimni ham m a biladi. Erkaklarga ham tushuntirganman...

~ B o lm asa . . . bo 'Imasa, o'ziga er chiqmaganiga kuyib, birovniug to 'y in i b u zm oqch i . deym an . A ytolm aym anm i? Yo‘q, deng! Yo‘q, deng!

- Jinni bo 'lma, bola!- 0 ‘rtoqlar! - dedi Sobirjon. Ham m a jim boldi. Kampir

q o 'rqqan idan yugurganicha kelinni olib chiqqani ketdi. 0 ‘rtoqlar! Hozir mahallamizning faol ashulachilaridan o'rtoq Shukurjonov «Keldi ayvomi bailor» degan ashulani aytib bersin degan ko ‘ndalang taklif tushdi. Qarshilar yo‘qmi? Dcmak. betaraf ham yo‘q... 0 ‘rtoq Shukurjonov, marhamat qihng!

«Keldi ayvomi bahor* pirovard bo lgandan keyin kampir kelinni boshlab chiqdi. Kelin kattakon doka ro‘molga burkan-

187

gan, sekin, kishi bilmas, devorning tagidan borib, ayollar to ‘piga o4irdi. Boyagi kampir hayal o ‘tm ay kuyovni ham topib keldi. Kuyov qattiq qarsaklar ostida borib kelinning yoniga o4irdi.

Ikkalovi o4iribdi. Kelin — Xadicha xola ro‘molini qansha- rigacha tushirgan, borgan sari yerga qapishib ketayotibdi. Kuyov — Qurbon ota cho‘kka tushgan, ikki qoMi tizzasida, xuddi surat oldirayotgandav hech qimirlamaydi, har zamon kelinni tireagi bilan turtib sekin «qomatingni ko‘tarib o4ir», deb qolyadi.

— O'rtoqlar! — dedi Sobirjon, — ijozat berasiz, o ‘rtoq Qurbon ota bilan Xadicha xolaning turmush qurishlariga baglishlangan bu kungi to'yimizni yana bir marta ochiq deb e ’lon qilishga! To'yni ochiq deb e ’lon qilish bilan birgalikda shuni aytmoqchi bo4amanki, o 4rtoqlar, Qurbon ota kim va qanday edi? Bu tokgkrida o'zlari tarjimayi hollarini aytganda gapirib berarlar. Lekin, o'rtoqlar, men ham qisqacha to'xtab o4masam... tars yorilib ketaman!

Q urbon otaning hayoti notiq qonib so ‘z lagunday voqea- larga boy ham emas. Uning yigitlik hayotining yakuni shuki, «bu dunyo b o lm a d i , endi oxiratdan ham qu ruq qolmay» deb, o lzini o ‘zi Saidahmadxon degan eshonga nazr qilgan, Bu eshon birov bilan so‘zlashganda o*zini xuddi kimga qaysi jannatdan o 'r in berish to ‘g lrisida xudo bilan so‘zlashib kelganday tutardi. Shuning uchun bir yili uzoq safarga otlanib, «yur» degan edi. Qurbon ota «qayerga, nima uchun» deb so4rab ham o ‘tirmay, oldiga tushdi. Bir yurtga borishdi. Bu yurt Afg‘oniston b o i ib chiqdi. Q urbon ota yana necha yillar e s h o n n in g xizm atida bo‘lib, bevaqt kuchdan qoldi. Bu yerda kechicgan hayotining yakuni shu b o ‘ldiki, *payg‘ambarimiz oltmish uch yoshlarida yer ostiga kirganlar, men nima qilib yuribman*, degan fikcga kelib, piriga maslahat soldi. Pir *bu o ‘yni xudo ko4nglingizga solipti», dedi, chunki uning uchun endi Q urbon o ta yer ostiga kiradimi, Уег ustida yuradimi — baribir edi. Q urbon ota hali oltmish uchga kirmagan b o lsa ham *ikki~uch yil nari-vu bcri* deb yer ostiga kira qoldi, orada bir necha oy o ‘tgandan keyin qarasa ikkala oyog4 shol boMmoqchi! Q u r b o n o ta bu n i yaqinlashib kelayotgan qazo alomati deb o 'y lad t -da , tug'ilib о sgan yerla rin i, qavm -u qarindosh va t an ish -b i 1 ish la ri ni

188

sogkindi, «bir siqim tuprog‘im begona yurtda qolib ketmasa ekan», degan o 'yga bordi. Bu o ‘yini piriga aytgan edi, piri yana «bu o ‘yni xudo ko ‘nglingizga solipti», dedi.

Qurbon ota qolgan umrini o ‘z yurtining yeri ostida o ‘t- kazishni niyat qilib, оЧаг holatda keldi. Qavm-qarindoshlari uning tirik ekaniga suyunishdi, niyatini eshitib toza kulishdi. О sha zam onda o ‘lib ketgan xolavachchasining o ‘gay o ‘g4i shifokor boMgan ekan, uni urishib-urishib kasalxonaga joylab qo'ydi. K asa lxonada yaqin ikki oy yotib oyoqlari tuzaldi, o ‘zi juda tetiklandi. Kasalxonadan chiqqanidan so‘ng vShifokor bir kuni rnahallada o ‘zi tashkil etgan ateistlar to ‘garagining mashg'ulotiga olib bordi va m a ’ruza o ‘qib, «Mana sizlarga jonli misol», deb k o ‘rsatdi, keyin bolalar bog'chasiga qarashli boqqa bog‘bon qilib q o ‘ydi.

Xadicha xola bilan uning orasidagi oqibati to'yga borib yetgan munosabat bir hazildan boshlandi. Xadicha xola ham shu bog‘chada ishlar edi. 0 4 g a n yili bahorda nimadandir gap chiqib, «siz tayyor oshga bakovul boMdingiz, bu turmushga biz osonlikcha erishganimiz yo'q», degan m azm unda hazil qildi. Shu gapni boshqa odam avtsa, albatta, Qurbon otaga qattiqroq tcgar edi, ko*ngli tortib yurgan odami aytgani uchun xafa boMmadi, am m o hazilga hazil tarzida... sho\xlik qildi.

Qurbon ota, ayniqsa Xadicha xola, Sobirjon mana shu 10‘g ‘rilarda ham gapirar deb xavotirda edi, xayrivat, so‘zini tamomlaydiganga o kxshab qoldi.

— Mana shunday. o ‘rtoqlar! — dedi. — Bunin zamonda bularga o lxshagan qarilar emas, hatto yoshlar ham har doim o ‘liin kutib, kechalari kalima o'girib yotar edi, ya’ni ayt- moqchi bo* la man ki, yashashdan kovra ko‘proq o4ish to g risida o 'y la r edi. Bugungi kunda ko 'ram izki. o ‘rtoqlar, oltmish sakki/ga kirgan Q urbon ota turmush qurmoqda. Kishi qay vaqtda turmush quradi? Slui vaqtda turmush quiadi. qachonki, u o vrtoq... bu t o ‘g ‘rida Qurbon otaning о zlaii ma lumotbe rib o'tadilar.

Qurbon ola ko'kragidan bir narsa uzilib qomiga tushganday bo'ldi, ()-/i ii/un ho'ynini yana ham cho'zdi. bir-ikki yurmdi. koVlarini pirpiratib, atrofiga qaradi. Hamma kutar edi

- Sobirjon. o 'g 'lim . - dedi sekin o 'm idan turar ekan - s i/ lar so ran g la r , men javob bo ray. O '/ im gap.rolmayman,

189

o ‘rganmaganman... Men, endi, gapirsam o ‘sha boylar, eshonlar to4g ‘risida gapirsam bo‘ladi, boylaming, eshonlaming yomonligini aytib, tushuntirsam boMadi... Kecha Turg‘unoy «hali ham kambag4allar boylarga uy solib o ‘ziga kafan puli ishlaydigan yurtlar bor», dedilar. 0 ‘sha kam bag‘allar tushunm agan kambag'allar, o'shalarga ham tushuntirish kerak. Otamizga m ing-m ing rahmatki, o 'z i azob chekib, bizlarni azobdan qutqazdi. Davr-darmonimiz yashasin! Hammalaring yashanglar...

Sobiijon, murodi hosil bo‘lib, qattiq olqishlar ostida kuyov bilan kelinga bir qadahdan vino tutdi. Qadahni ikkovi ham dadil oldi, baravar ko'tardi va ikkovi ham, uning taxir ekanini endi bilganday, aftini burishtirib, bir-biriga qaradi. Har mahallada bitta-ikkita «qo'tir echki* bo‘ladi-ku, bu yerda ham bittasi o'tirgan ekan. U hammasiga ham chidab o ‘tirgan ekan-u, ikkovining vino ichganiga toqat qilolmadi, etagini qoqib o ‘midan turdi, burilib ketayotib bir narsa deganday bo‘ldi — gapirdimi, ichi quldiradimi — bilib bo‘lmadi. Sobiijon o ‘vin-kulgini boshlab yubordi. Kuyov ham, kelin ham endi undan xafa emas edi.

1939-yil

YILLAR

0 ‘tdi um rim voh darig‘...

Qadimgi go ‘slug

Hojimirsiroj avtobusda jo y talashib bolalik bir xotin bilan aytishib qoldi. Bir m aktab bola ham kelayotgan ekan , shu oraga tu sh d i-y u ? yom on b o 'ld i. Bu q oq vosh «shu ish ingiz n o to ‘g ‘riv, deyish b ila n -k u , H o jin in g qorn iga q oz iq q oq - qandek b o llgan edi. yana «xo'm raym ang* degani nim asi?

Hoji birpas zaharini yutib turdi-da, bola avtobusdan tushib ketayotganida, sekin qo4in i uzatib, q u log4ini ushladi va uch buklab turib qattiq qisdi, qisdi, jon in ing boricha qi.sdi! B ola, «q u loqdan ayrild im », deb o ‘ylagan boMsa kerak, q o ‘rqib darrov ushlab k o ‘rdi — y o ‘q, quloq joy id a . U avtob usdan tushib, lovullab turgan qu loglini ushlaganicha H ojiga qaradi va bisotidagi eng o g lir, eng dahshatli haqoratni ishlatdi, y a Tni «tarbiyasizU dedi.

190

Hoji huzur qilib o ‘ch olganidan, boianing so'kkani boshqa so‘z topolmaganidan xursand bo ‘lib, orqasiga suyandi va atrofiga nazar tashladi, qarasa, hamma, ayniqsa shoferning orqasida kitob ко rib o ‘tirgan kishi o ‘zini kulgidan zo ‘rg‘a tiyib turganga o fcxshaydi. «Haromi, meni toza rasvo qilganga o ‘xshaydi, - dedi о zicha. — Bu hozir kulib yuboradi, hozir kulmasa keyin, uyiga borib kuladi, bola-chaqasi bilan kuladi! Nega men u itvachchaning qulog‘ini shartta uzib qo liga bermadim?»

Hojimirsiroj shoshib avtobusdan tushdi, boianing ketidan ketdi. Bola hamon qulog‘ini ushlab borar edi, bir orqasiga qarab Hojini kokrdi-yu, jadallab muyulishdagi kattakon ikki qavatlik binoga kirib ketdi. Hoji uni bu yeiga qochib kirdi degan o ‘yda eshikning oldida uzoq poylab o ‘tirdi. Quyosh botdi hamki, bola chiqmadi. Hoji asta eshikni ochib kirdi. Bolani pastdan topolmay, oyog'ining uchida yurib ikkinchi qavatga chiqavotgan edi, kimdir zinaning ustidagi chirog'ini yoqib yubordi. Hoji bir cho‘chib tushdi va yuqoriga qaradi. Yuqorida o ‘ziga m a’lum OrziquI turar edi. Hoji uni qayerdadir qorovullik qiladi deb eshitgan, lekin qayerda ckanini bilmas edi.

~ E, ha, OrziquI, — dedi, — bu ycrda nima qilib yuribsiz? Shu yerdamisiz?

- Ha, biz shu yerda, - dedi OrziquI, to ‘nining yengini kivib. — O 'g 'lim izga shu yerdan joy tekkan. Siz nima qilib yuribsiz?

Hoji gangib qoldi. U «Orziqulning o 'g 'l i yaxshi yigit chiqdi, hozir bitta o 4zi o ‘ttiz ikkita mashinaga qarar emish», deb eshitgan, lekin uning shunday joyda tnrishini xayoligaham kcltirmagan edi.

~ Shunaqami, ~ dedi Hoji boshqa so z topolmay, bu joy o'g 'lingizga tekkan ekan-da. men o'zingizga tekkan deb eshitgan edim. Buyursin... Shunday o ‘tib ketayotgan edim, csimga tushib qoldingiz. bir kiray dedim. OrziquI uvida bo'lsaqulluq bo'lsin qilib chiqay... .

- Juda s o / b o 'p l i -d a , Mojim! Ko'p yaxshi qilibsiz. Qani kirsinlar... Y o 'q . v o ’q. kavushni ichkartga ycchadilar .. . Zab kclibs iz-da . O V im ham s i /n i bir aytib kelaman.birpas gapm shib

( /l iram iz deb yurgan edim. ,■Or/iqul bu gapni mehmonning ко ngliga bo lib avimadi.

r o s .d a n ham Hojiinirsii'ojning bir kelish.ga o r /u m a n d edi.

191

Lekin, rostini aytganda, Hojini uyiga taklif qilishdan murodi Ыфа$ gapirishib o 'tirish emas, unga o ‘z tu rm ush in i ko'rsatish edi. U , uy-jovini, maishatini k o ‘rsatish b ilan m a q tanm oqch i emas, chunki q o 4lga kirgizgan narsasi o 4z q a d r -q im m a tid a n yuqori bo 'lgan odam maqtanadi. U faqat haqiqatni aytmoqchi, « c h o lo q cho 'loq l ig idan , k am b ag 4al k am b ag 4alligidan norizo b o ‘lsa, xudoning qahri keladigan» z a m o n d a xokisor b o 4lgan o dam larn ing o ‘t kechib, suv kechib olib b o rgan kurashlari natijasida turmushlari qanday o ‘zgarganligini k o 4rsatm oqchi, xolos. Orziqul bu haqiqatni ko'rsatish bilan t a ’na q ilmoqchi ham emas, chunki t a ’na qilish — qattiq o 'pkalash degan so4z. Hojidan nima deb o 'pkalaydi? «Shuncha yil sening zavodingda ishlab qornim ham to ‘ymadi, ochdan ham o ‘lm adim , sen meni ot qatori k o 'ra r eding, tovpax ta la r ostida qo lib q o v u rg 'a m singanda kasalimni mahalla boqqan», deb o ‘pkalaydimi? Hoji shunday qilmasligi kerak emishmi? Zavod egasi-ya? Lekin Hoji o ‘sha vaqtda shunday qilmasam ЬоЧаг ekan, deb hozir aytishi mumkin va avtadi ham , chunki shu gap bilan birovning Ko*nglini yumshatib bir piyola choyini ichadi.

Orziqul Hojini koridorning oxiridagi eshikka — o ‘zining boMmasiga bosh lad i. Bu b o ‘lm ada b a lk o n g a ch iq i la d ig a n eshikning tutqichiga ilingan a l laqanday bir x a l tad a n boMak ham m a narsa Hojining ko‘ziga qalbaki kobrindi shekilli, bu tun jihozlarni a lohida-alohida ko 'zdan kechirdi, hat to devorlarni chertib ko ‘rdi.

Onziqulning kelini Tojixon kirdi. U m e hm on bilan ko 'ri- shib, narigi uyga taklif qildi. Orziqul Hojini oshxonaga boshlab chiqdi. Oshxonada Murod xarita kokrib o*tirar edi.

- Keldingmi, o bg llim, - dedi O rz iqu l, - m a n a , Hoji bobong ham keldilar.

Murod darrov turib Hoji bilan so ‘rashdi va nazokat bilan unga joy koVsatdi,

~ Keling, Hoji bobo, K olrinmaysiz...~ Barakallo, o ‘gMim, barakallo, — dedi Hoji kursiga ehtiyot

bilan o ’tirayotib. - Umringiz uzoq b o ‘lsin. K o ‘p d a n - k o ‘p xursand bo Idim... O lg‘il degan shundoq b o ls in , otasini rozi qilsin. Ко p xursand bo Idim. Х о‘р... Bu gilam... bu gilamni necha pulga oldingiz?

192

Esimda yo'q. Ancha b o kldi oiganimizga.- 0 ‘tgan haf ta bozorga bir g ilam chiqdi, gilammisan

gilam edi-da. Bir ming uch yuzga savdo qilib, Qodiralining o ‘g 'l iga olib b e rd im . G i la m ta n ig a n o d a m ikki mingga indamasdan oladi. Shunaqa narsalar kerak bo ‘lsa menga aytib qo'ying. X o ‘sh... yashang , o ‘g ‘lim, kam b o lm a n g . Endi Orziqul oyog‘ini uzatib, bahuzur yota bersa ham b o la r ekan. Biz burun zam onda shuncha davlat bilan ham bu xilda orzu- havas ko’rgan emasmiz. Endi ishlamassiz-a, Orziqul?

- N ega ish lam as e k a n m a n , qirq t o ‘rtinchi maktabda q o ro v u ll ik q i l a m a n . M e n i s h la m a s d a n tu r o lm a y m a n . . . o ‘rganm aganm an.. .

- Ana shu ch a k k i-d a , Orziqul, ana shu chakki! No- shukurchilik.. .

- Noshukurchilik b o ls a ham o ‘rganmaganman.Murod kuldi:- K o V d in g izm i, o ‘rganm aganJar! Bu kishini ish lash

huquqidan m ahrum qilishga haddim sig‘maydi.Tojixon ovqat keltirib q o kydi. Ovqat vaqtida Hoji hech

kimga so 'z navbati bermay, burungi zamonni yomonlab ketdi.M a’lum bo lish icha , burun zam onda, zavod egasi bo li-

shiga q aram ay , u ham ja b r ko 'rgan ekan: uyezd hokimi «akangizni mingboshi qilaman», deb uch ming yigirma yetti so‘m pulini yeb, saylovda degrezlik Isomiddin degan jallobni saylagan ekan. Tojixon «piq» etib kulib yubordi va Murodga qaradi:

- U qanaqa saylov? - dedi.- Men qayoqdan b i I a у . Dada, u qanaqa saylov *Orziqul anchadan keyin javob berdi:

Mingboshi saylov deb eshitar edim-ku, hech ко rgan emasman... Qanaqa saylov bo‘lar edi. mana, Hojini avtdilar- ku... Obbo xotintaloq-cy, shunaqa qilgan deng, Hojim!..

Tojixonning kulishi, Ог/лс\и\тп^ so'zidagi kalaka ohangi Hojiga voqmadi. U kichkina pichoqchasi bilan suyak tozalar ekan. so ‘zni boshqa, bularga xush keladigan mavzuga burishnivatida birdan so'radi:

- O 'g ' l im - dedi, - slaxanovchilik devsizlar, buning hikmali n'imada? Juda ko‘p narsalarni aqlim ola bcrmas cdi, endi sckin-sckin fahmlayapman. Lekin shu slaxanovchilik hech

13-71 193

aqlimga sig‘m ayd igan ish bo4 ib chiqdi. B urungi za m o n d a bitta odam , m e n in g bilishimcha, ju d a nari borsa u c h yarim pud paxta te ra r edi, hozir yigirma besh pudga yetkazib terar emish. M a n a , siz bitta o ‘zingiz o lttiz ikkita m ash inaga qarar emishsiz...

M u ro d miyig‘ida kulib, Tojixonga qaradi...— Tojixon, siz ayting, n im a uchun hozirgi o d a m la r Hoji

bo b on ing aqllar iga s ig 'm ayd igan ishlarni q ilishadi? Ayting, siz ham s taxanovchi-ku.

Tojixon javobga lab o chgan ida eshik taq il lad i-yu , turib ketdi. Javobni M uro d jo n o 'z i berdi:

— S ta x a n o v c h i l ik n in g h ik m a t i sh u n d a k i , H o ji b o b o . . . o 'z im iz d a b ir m a q o l b o r -k u : «B irovning ishiga s a ra to n d a qoM sovqotadi» . S taxanovch il ikn ing h ikm ati h a m m a d a n bu- run sh u n d a q a , m e n b o s h q a ra d ig a n o ‘t t iz ikk ita m a sh in a h am , bu m a s h in a la r b ilan q i l inad igan ish h a m b irovn ik i emas. Bu — bir...

Eshikni taq il la tgan OMmas ekan , yoMakda onas iga n im a t o ‘g ‘r idad ir q u v o n a - q u v o n a s o ‘z lavotgan tovush i eshitildi. U shu quvonch in i o tasiga ham aytish u c h u n boMsa kerak, shoshilib k irgan edi , ne ko 'z i bilan ko 'rs ink i , hali av tobusda «tarbiyasizlik* qilgan kishi o 't ir ibd i! O 'lm a s ixtiyorsiz qulo- g ' in i u sh lab , sekin y o to q q a to m o n bu r i lg a n ed i , M u r o d to 'x ta td i :

- X o ‘sh, o ‘rtoq kom andir , qanaqa kino ko 'rd ingiz?Bolani tan ib , H o jin ing esi chiqib ketdi. « O b b o haro -

mi, - dedi ichida, — hozir arz qiladi. Agar arz qilsa, c h o ‘n- tagimga q o ‘l soldi deyman!»

- 0 ‘rtoq kom andir tankist ЬоЧаг emishlar, — dedi Tojixon kulib. - Uchuvchi b o ‘lishdan aynibdilar, OMmas, m e hm on bilan so4rashmaysanmi?

O lm a s so‘rashgani q o ‘l uzatdi. Hoji un ing q o ' l in i olar ekan, o Lrnidan turdi:

- Endi men ketay, bemahalga qolmay, — dedi.U bolaning shikoyat qilishidan va buning natijasida o ’n-

g*aysiz ahvolda qolishidan qo4qm asa ham b o 4lar edi, chunki О Imas hech shikoyat qilib o 'rgangan bola emas. Orziqul uni pastgacha kuzatib xayrlashdi. Hoji ko‘chaning u yuziga o ‘tib b itta-bitta qadam tashlab borar ekan, o*ylar edi: «Mashina

1Q4

ham, bu m ashina lar bilan qilinadigan ish ham o ‘zingniki... tankist... tank ham o ‘zingniki! Yillar, yillar o ‘tdi! 0 ‘tgan bu yillar dunyoni ostin-ustun qildi!..»

1939-yiI

SEP

Sherali bilan Shahriniso bir-birini yaxshi ko‘rar edi. Lekin ikkovi ham ochiqchasiga bir nima deyolgan emas. Bir nima deyish qayoqda, daladami, qishloqdami, bir-birini ko‘rib qolsa, xuddi birov «оЧш!» deyayotganday chuldirab qolar edi.

Oshiqlikni berkitib b o ‘lar emishmi. Bularning dardini, baribir h am m a bilar edi. Sherali askarlikka ketayotganida kuzatgani chiqqanlar shuning uchun oradagi keraksiz pardani коЧага qolishdi.

Shahrinisoning o ‘rtoqlari chetga tortib:- Noz qilmay o*l. Gaplashsang-chi, - deyishdi.Yigitlar Sheralini turtkilashdi:

Kim aytadi seni yigirmaga kirgan yigit deb, issiq-issiq o 'pm aysanm i. . .

Kuzatgani ch iqqan la r o ‘zlarini g o ‘llikka solib turishdi. Ikkovi birin-kctin bekatning orqasiga o ‘tib ketdi.

Sherali darom ad qilgani gap topolmay, Shahrinisoning q o l in i ushladi.

- Mana endi biz ketayotibmiz, siz qolayotibsiz...- Oy borib, omon keling...- Sizga bir nima demoqchi edim.- Ayting.Sherali ikki-uch og‘iz rostladi-yu, inday olmadi.Shahriniso kulib yubordi.- Esingizga solaymi? «Yaxshi к о Ч а т а п » , dem oqch i

emasmikinsiz? .Sherali qip-qizarib, bir ko‘zi kichravib ketdi. Lekin xivla

dadil bo'lib , un ing bilagidan ushladi.- Siz-chi? Menga qarang. Bir qarang. Siz ham yaxshi

k o 4 a s iz m i?Shahriniso Shcrnlining bilagini chimchilab:- Boring, - dedi va d o ‘ppisini ko'ziga tushirdi.

195

Uning bu harakati Sheralining savoliga eng yaxshi javob edi. Biroq Sherali bunga qanoat qilmas, ro‘yirost «men ham sizni yaxshi ko‘raman», deyishini xohlar edi. Shuning uchun gapni aylantirdi.

— Bizning-ku suratimiz sizga kerakmasdir,lekin siz suratin- gizni bersangiz ЬоЧаг edi. Yo arzimaymizmi? Mumkinmi sochingizdan bir tolasini olsam? Yodgorlikka...

— Yodgorlik berganman-ku.— Nima beribsiz?Shaliriniso arazlab burildi.— Hali ham bilmas ekansiz-da!— Bilmayman. Non ursin agar, bilmayman! Kechirasiz...— Bilmasangiz bilib oling: ko'nglimni berganman!Shahriniso qiziq ustida shunday deyishga dedi-yu, keyin

uyaldi; chopqillaganicha panjaranmg orqasiga o 4tib ketdi. Bu yaxshi bo4Idi, chunki Sherali uning so ‘ziga javoban nima deyishini, nima qilishini bilmas, nima desa va nima qilsa nazarida soxta chiqayotganday ko‘rinar edi. Uning solzini bosib tushadigan zo‘r gapni xayrlashganda topib aytish umidi biJan o ‘ziga tasaili bergan edi, bu ham bo‘lmadi. Xayrlashganda Sherali shunday bir ahvolda ediki, kuzatgani chiqqanlardan kimdir «bola bechorani muhabbat elitibdi-ku», deb qo‘ydi.

Oradan yaqin ikki oy o4ib, Sheralidan xat keldi:

«Oy yuzli, shirin so‘zli Shahrin isoxonga. O 'z im n i sog‘- salomatligimni bildirishlik barobarinda siz g o ‘zaI yor im ning ham o 'ynab-kulib yurishingizni tabiatning eng nozik joylaridan tilab qolam an.

Meni so‘rasangiz, hozir harbiy lagerdam an.. . «M ashqda qiynalsang, urushda qiynalmaysan* degan shiorni o r t ig ‘i bilan ba jarm oqdam an . pulemyotga ishqiboz b o ‘lib qoldim . Shuni havas bilan o ‘rganmoqdaman. Yana shuni bildimki, Shahri- nisoxon, agar ishlar rejali, kishi intizomli b o ‘lsa, bitta o d am - ning qoMidan ju d a - ju d a k o lp ish kclar ekan. Shu ta r t ib - intizomning to 4ridan biri zvenomizda b o ‘lsa, har (up g ‘o ‘- zadan bahuzu r bir kiyimlik paxia olishimiz m um kin ekan , deb qo 'yd im . O m onlik boMsa qaytib borsam, bu iun tu m a n qoyil qoladigan ish qilaman...

Sizni sogMndim. Jon Shahrixon, bir marta tushimga kiring. Endi q an d o q qilay, ishqilib m enga bergan so ‘zingiz chin bo'Isa - bas. 0 4zingiz bilasiz, sizni qanchalik yaxshi kolrish- ligimni yuz foiz y o zam an desam , bir gektar qog‘oz ham yelmaydi.

Xatingizga intizor b o l ib Sherali».

Shahriniso yozgan javobida qancha bayt-u g‘azallardan keyin shunday dedi:

«... Tum anni qoyil qoldiradigan ishni shu yerga kelib qila- digan bo lsang iz , pulemyotni jo 'xori qoVigani o ‘rganayotgan ekansiz-da. Men shunaqa ishni urushda qilasiz degan umidda edim. U nday bo*Isa shart q o ‘yaman: menga mahr berasiz, mening mahrim — yuz nemisning boshi. Meni qanchalik yaxshi ko‘rishingizni bildirmoqchi bo lsangiz bir gektar emas, to'rt enli qog‘oz yetadi...»

Sherali shu shartga unab xat qaytardi...

«...Yuz nemisning boshi si/niki. Vo dong‘im chiqadi, yo changim chiqadi, Endi mumkinmi biz ham bir nima desak, m ahr so ‘ragan qiz sepi bilan keladi, sizning scpingiz nima b o ‘ladi? Tum an qoyil qoladigan ishni men borguncha qilish q o l in g izd a n keladimi?

Sizning sepingiz shu bo'ladi».

Shahriniso nima javob berganligi kuzda ma lum bo ladi.

1944-yil

197

Qissa

Muhabbat............................................................................................................. 3

H ikoyalar

A n o r ................................................................................................................... 72v O ‘g ‘r i .................................................................................................................. 76v y Bern o r ................................................................................................................80

О‘ja r ................................................................................................................... 81Mayiz yemagan xotin.....................................................................................86Asror bobo........................................................................................................ 92

- Kampirlar sim qoqdi.................................................................................. 104To'yda a za ...................................................................................................... 109Ming bir jon ................................................................................................... 113Nurli cho‘qqilar............................................................................................ 119Mahalla........................................................................................................... 130So‘ngan vulqon............................................................................................. 135Dumii odamlar............................................................................................. 139Ig‘vogar.......................................................................................................... 147Boshsiz od am ............................................................................................... 152Maston ........................................................................................................... 155Tomoshabogk................................................................................................ 163Mirzo ............................................................................................................. 164Ikki yorti - bir butun................................................................................. 168

\ Bashorat........................................................................................................ 170San’atkor....................................................................................................... 176Adabiyot muallimi...................................................................................... 178Qayg‘ular....................................................................................................... 181Jonfigon ........................................................................................................ 182To‘y ................................................................................................................ 186Yillar............................................................................................................... 190Sep ................................................................................................................. 195

MUNDARIJA

198

Adabiy-badiiy nashr

Abdulla Qahhor

ANOR

Qissa, hikoyalar

Qayta nashri

Muharrir M a’suda Yo‘ldos/teva Badiiy muharrir Shuhrat Mirfayozov Texnik muharrir Tatyana Smirnova

Musahhih Dono To'ychiyeva Kompyuterda sahifalovchi Umida Vatijonova

Nashriyot lit.scnziyasi AI N? 154. 14.08.09.2 0 14-yiI I9-fevralda bosishga ruxsat etildi.

Bichimi 84x108 ' / . Tayms gamiturasi. Ofset bosma.10,50 shartli bosma toboq. 1 1,0 nashr tobog'i.

Adadi 3000 nusxa. 71 raqamli buvuitma.Bahosi shartnoma asosida.

0 ‘zbckiston Matbuot va axborot agentligining G'afur G*ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyidn chop etildi.

100128. Toshkcnt Shavxontohur ko'chasi, 86.

Tel: (37!) 241-25-24, 24MS-62. 24/-83-29 Fax: (371) 241-82-69

www.fight.uz, e-mail: iptdgulom&sarkor.uz, btjmf^/it.uz

Abdulla Qahhor.Anor. Qissa va hikoyalar. Abdulla Qahhor.: — Т.: G ‘afur

G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi 2014. - 200 b.

0 ‘zbekiston xalq yozuvchisi Abdulla Qahhorning *Anor* deb nomlangan to‘plamiga uning eng mashhur qissa hamda hikoyalari jamlandi.

Adibning bizga meros qoldirgan asarlari g‘oyaviy-badiiy jihatdan yuksak savjyada yozilganf u yaratgan obrazlar g‘oyal rang-barang.

Azjz o'quvchilar, siz ushbu qissa va hikoyalarni o ’qib, yozuvchi mahoratiga yana bir bora qoyil qolasiz, degan umiddiirniz.

Shuni alohida la’kidlash lozimki, to‘plamga kiritilgan qissa va hikoyalarning aksariyati adabiyot fanidan maktab darsltklariga kiritilgani bilan ahamiyatlidir.

UO‘K 821.512.133-3

ISBN 978-9943-03-381-8