Visoka škola za ekonomiju i informatikuPrijedor

Dr Lazo Roljić Dr Đuro Mikić

INFORMACIJE - SISTEMI - UPRAVLJANJE

Prijedor, 2012

Naziv:INFORMACIJE - SISTEMI - URPRAVLJANJE

Autori: Prof'đr Lazo Roljić Prof.dr Đuro Mikić

Recenzenti: Prof.dr Zlatko Bundalo Profdr Ratko Dejanovič

Izdavač:

VISOKA ŠKOLA ZA EKONOMIJU I INFORMATIKU

PRIJEDOR

Za izdavača:Dr Zoran Novaković

Štampa: MARKOS - Banja Luka

Tiraž:100 kom

Pivo izdanje

Prijedor 2012

ISBN 978-99955-615-4-3

Sadržaj

i

SADRŽAJ

I. PERIODI INFORMATIZACIJE DRUŠTVA................................. .......... . .1

2 RAZVOJNAUČNE MISLI - NAUČNE PARADIGME............................. ............................5

3 INFORMATIKA - POJAM, PREDMET I CILJ................................................................ 9

4. INFORMACIJA - PORUKA - ZNAK........................................................................................ 15

5. FENOMENOLOGIJA POJMA INFORMACIJA..........................................................................23

6 ENOMENOLOGIJA POJMA ZNANJE.......................................................................................29

7 INFORMACIJA I ZNANJE KAO RESURSI........................................ .......................................39

8 KOMUNICIRANJE - MODEL I PROCES........................................................................

43

9 ELEMENTI TEORIJE INFORMACIJA ...................................................................

79

10..................................................................ELEMENTI OPŠTE TEORIJE SISTEMA

95

II. SISTEMSKA ANALIZA,.,.................................................... .....................................................111

12 KONCEPT INFORMACIONE TEHNOLOGIJE................... .....................................................143

13 DIGITALNI RAČUNAR- EPOHALNI IZUM............................................................................147

14 LOGIČKE OSNOVE RAČUNARA...........................................................................................185

15 ALGEBARSKE OSNOVE RAČUNARA.......................................................... ........................191

16 PREDSTAVLJANJE PODATAKA U RAČUNARU.................... ......................................205

17 ORGANIZACIJA RAČUNARA.......................................................................................................

219

Sadržaj

ii

18 HARDVER RAČUNARA..................................................... ...................................................223

11. SOF T VER RAČUNARA....... .................................................................................................275

20 INFORMACIONI SISTEMI.................. ............................................................ ............. 291

LITERATURA ............................................................................................ ............ ........................297

Sadržaj

iii

Predgovor

PREDGOVOR

Cilj i zadatak izučavanja oblasti informacija, sistema i upravljanja, pa tako i sadržaja

izloženog u ovoj knjizi, je đa čitaoca upozna sa osnovnim pojmovima teorije informacija,

teorije sistema, upravljanja i kibemetike, osnovama metoda i tehnika kojima se služe ove

naučne discipline, kao i o mogućnostima njihove upotrebe za rješavanje praktičnih

problema korišćenjem informacionih i komunikacionih tehnologija, tj računara,

računarskih mreža, baza podataka i Interneta i ostalog hardvera i softvera koji im

pripadaju.

Materija u ovoj knjizi globalno je izložena u dvadeset poglavlja kojima je obuhvaćeno

jedanaest tematskih cjelina:

(1) Periodi informatizacije društva

(2) Razvoj naučne misli - naučne paradigme analize

(3) Osnovni elementi teorije informacija, teorije sistema,

teorije upravljanja i kibemetike

(4) Metode i sredstva sistemske analize

(5) Koncept informacione tehnologije

(6) Izum računara - istorijat razvoja, klasifikacija i tipovi

(7) Logičke i algebarske osnove digitalnih računara

(8) Predstavljanje podataka u računam

(9) Organizacija i princip rada digitalnog računara

(10)Konstrukcija računara - hardver i softver

(11)Upravljanje i upravljački informacioni sistemi.

Proučavajući izloženu materiju čitaoci se upoznaju sa osnovnim pojmovima teorije

informacija, opšte teorije sistema, teorije upravljanja i kibemetike, metodama i sredstvima

sistemske analize, osnovnom građom, logičkim i algebarskim osnovama i principom rada

digitalnog računara, organizacijom i načinima obrade podataka, vrstama i karakteristikama

postojećeg hardvera i softvera računarskih sistema, pojmom i tipovima računarskih mreža i

servisima globalne računarske mreže - Interneta, upravljačkim i drugim informacionim

sistema baziranim na informacijama i znanju.

Polazeći od svakodnevnih dobro definisanih pojmova, postepeno ih pretvarajući u

egzaktne, u knjizi dolazimo do takvih pojmova kao što su slučajnost, vjerovatnoća,

entropija, informacija, poruka ili saopštenje, znakovi,

Predgovor

iv

kód, kodiranje, dekodiranje, bit, bajt, sistem, sistemsko mišljenje, komuniciranje

čovjek-racunar i komuniciranje računar-računar, komuniciranje softverom i servisima

Interneta, interfejs, račun iskaza, Bulova algebra, informacione i komunikacione

tehnologije, organizacija i građa digitalnog račun ara, oblici i metode ataka na integritet

podataka u računani i njihova zaštita, informacioni sistemi, web, hipertekst, multimedija i

ostalih pojmova kojima se operiše u informatici i računarstvu, teoriji sistema i kibemetici i

objašnjavaju se neke informacione metode i tehnike rješavanja problema u svakodnevnoj

praksi,

U želji da studentima i olakšamo savladavanje nastavne materije iz predmeta kojim se bavi

ova knjiga, gotovo svako njeno poglavlje ilustrovano je praktičnim primjerom opisa nekog

problema, njegovim rješenjem ili opisom načina njegovog rješavanja. Na kraju svakog

poglavlja naveden je niz pitanja koji imaju za cilj da čitaocu omoguće provjeru pređenog

gradiva a studentima olakšaju spremanje polaganja ispita-

Bićemo veoma zahvalni svima koji ukazu na nedostatke ovog rada, jer će to pomoći da

naredno izdanje bude kvalitetnije.

A u t o r i

Periodi informatizacije društva

1

1. PERIODI INFORMATIZACIJE DRUŠTVA

Mi još uvijek govorimo da se nalazimo u informatičkoj eri, u kojoj napredno

čovječanstvo prelazi iz industrijskog u postindustrijsko društvo - tzv„ informatičko

društvo. Ovom su, prije svega, doprinjeli računari - svakako jedan od najsloženijih uređaja

koje je čovjek do sada stvorio, a čiji rad je vezan za prijem, čuvanje, obradu, manipu li

sanje, zaštitu i izdavanje podataka i informacija, a u zadnjih 20 godina i globalna

računarska mreža, odnosno računarska mreža računarskih mreža, nazvana internet, O

prelasku iz industrijskog doba u postindustrijsko, tj informatičko doba, već se toliko

raspravlja da nismo ni primjetni kako već prelazimo u postinfbrmatičko doba u doba

znanja. Ali, prvo, da se osvrnemo na to kako smo kao društvo, prošavši kroz mnoge

periode njegove informatizacije, uopšte došli do ovog današnjeg doba,.

Periodi informatizacije društva najuže su povezani sa razvojem ljudske vrste i

društva. ' "

Artikulisani govor predstavlja prvu i najznačajniju informacijsku revoluciju Kada su

naši preci naučili da govore, mogli su da se međusobno sporazumijevaju na jedan suptilniji

i energetski ekonomičniji način, nego pokretima ruku i mimikom lica. Gestikulacija je

vjerovatno prethodila artikulisanom govoru, jer mi se i danas pri razgovoru često služimo

njom bilo nesvjesno, bilo kao podrška onome što govorimo

Drugi izvor znanja je pismenost Prva informacija koju je čovjek ostavio potomcima, a

koja se sačuvala i do današnjih dana, bio je crtež pećinskog čovjeka. Starost tih crteža je

oko 200.000 godina. Pismo, kao osnov pismenosti, odnosno sredstvo za bilježenje poruka i

zamisli, javilo se relativno kasno, prije oko 5.000 godina Istoričari po nastanku pisma

periode razvoje čovječanstva dijele na period prije njegovog nastanka - praistoriju i na

period poslije nastanka pisma - novija istorija Bez pisma može se govoriti samo o

materijalnoj kulturi naroda. Prvo poznato pismo je Sumeransko slikovno pismo, koje je

nastalo 3 .000 godina prije nove ere1.

1’ Pismo Sumerana, Babilonaca, Asiraca i susjednih bliskoistočnih naroda je najstarije pismo sve do pojave, prvo, feničkog, a kasnije grčkog pisma. Nazvano je klinastim pismom po tome šo su mu znakovi sačinjeni od ravnih crta urezanih u obliku klina Pisalo se (slijeva nadesno) šiljkom od trstike ili metala - stajlusom, na pločicama od gline, koje su se poslije pekle na suncu Ovim pismom pisalo se 4000 godina, a njime se prestalo pisati 75 godina poslije nove ere

Informacije - Sisi em i - Upravljanje

2

i n <? x10° IO1 IO2 IO5 IO4

IO5 IO6

w' rad št {JZ dt>' hin

hh

Ejfiptiin eaitlreil ieotu.

m1?24 142,149

SatTJplf num^rt.

Slika 1, Klinasto pismo, Mezopotamija, Slika 2. Brojevi u egipatskom pismu-3000 g, p n e. hijeroglife, 2000 g. p ne

Pismenost je imala najveći značaj za razvoj informacije i čovječanstva uopšte, Pisani

dokumenti su daleko pouzdaniji i precizniji od čovjekovog pamćenja Oni mogu relativno

lako da se kopiraju i umnože, kao i da se prenesu sa mjesta na mjesto. Pismenost je

omogućila da se informacija sačuva pouzdano za vr lo dugi niz godina i da se ostvari

komunikacija među ljudima koji se nikad nisu ni vidjeli, ni živjeli u isto vrijeme.

Početak trećeg perioda informatizacije društva vezanje za njemačkog štampara Johanesa

Gutenberga (Johanes Gutenberg: 1400-1468 ), koji je izumio štampariju. Do tog

vremena postojale su knjige i ostali pisani dokumenti, ali je njihovo korišćenje bilo

privilegija malog broja ljudi. Biblija je bila prva knjiga štampana u Gutenbergovoj

štampariji,. Odštampana je u 200 primjeraka, od kojih je danas sačuvano samo 47,

Slika 3 Prva štampana knjiga u Evropi, 1450 godina

3

Periodi informatizacije društva

Štamparija i pronalazak tehnologije izrade papira om ogućjjj _sjjjpelativno jeftinu-

masovnu knjigu. Ovo je znatno uticalo na širenje pismenosti, pa prema tome i znanja.

Razvoj civilizacije od tada krenuo je ubrzanim tempom.

Konačno, četvrta informacijska revolucija, čiji smo mi svjedoci, donijela je

čovječanstvu još jedno blago - masovno uvođenje i primjena računam. Računari su sada

prisutni ne samo u kancelarijama, industrijskim pogonima i istraživačkim laboratorijama,

nego su ušli i u naše stanove, škole i fakultete.

Privrede SAD, Japana i najrazvijenijih evropskih zemalja danas se temelje na

informacijama. Godine 1967, u proizvodnji, obradi i distribuciji informacionih dobara i

usluga u SAD stvaralo se 25% bruto društvenog proizvoda. Uz to, više od 21% bruto

društvenog proizvoda stvaralo se u proizvodnji informacionih usluga javnog i privatnog

sektora za interne potrebe, Oko 1/2 radne snage u SAD mogla se klasiflkovati u kategoriju

"informacionih radnika", sa zaposlenjem na području proizvodnje, obrade i distribucije

informacija. Oni su zajedno zaradili više od 53% od svih isplaćenih nadnica,

Osnovna razlika između poljoprivrednog, industr¡jskogj informacijskog društva

iskazuje se u prebacivanju težišta ekonomske aktivnosti i tehnoloških promjena sa

~j5róizvódnjé”'rpredmeta" informacija. Plug i poljoprivredna znanja bili šu

~riosioci poljoprivredne etape nacionalne privrede, parna mašina i razvoj proizvodne jtehnologije preobrazili su, prvo Evropu, a zatim SAD i industrijska društva. /

Računari i telekomunikaciona oprema, računarske mreže i Internet glavni su faktor i

transformacije SAD u smjeru informacione ekonomije, ___J

Jedna od najznačajnijih i najinteresantnijih karakteristika budućeg ekonomskog razvoja

sastoji se u činjenici da informaciona ekonomija nije ograničena prirodnim resursima, kao

što je to slučaj s industrijskonT ekonomijom informacija je potpuno obnovi j i v~resurs -

proces trošenja ne uništava información i sadržaj i on se može ponovo upotrebiti, ne samo

pojedinačno, nego istovremeno na mnoštvo korisnika. Informacijska revolucija razlikuje se

od prethodnih u još dvije bitne stvari,

r^^^rvo^uticaj prethodnih revolucija na napredak svakodnevnog života bio je relativno spor

Prolazili su vijekovi, pa i hiljade godina da bf se uočio neki kváírfaHvníliapredak. U ovoj

revoluciji stvari se odvijaju daleko brže. Prije više od šezdeset godina proizveden je prvi

komercijalni računar, tj računar koji je mogao da se kupi, odnosno naruči To je bio

UNIVAC 1 (skr, od engl,: Universal Automatic Computer - čitaj: Juniveik l2),

p7oižveđćn~1951. godine.

2 U našem jeziku ne postoji adekvatna zamjena za mnoge riječi iz engleskog jezika, na primjer za riječ firmware, a ni za niz drugih riječi koje su uvedene u računarstvu i informatici, kao što su hardware, software i slično, pa ćemo ih ubuduće originalno pisati

Italic fontom (u koš eno) i najčešće ih upotrebljavati onako kako se one u engleskom jeziku izgovaraju: firmver, hardver, softver, a negdje ćemo u zagradi, prilikom njihovog prvog pominjanja, napisati kako se one (približno) izgovaraju na našem jeziku i/ili kako se pišu na engleskom jeziku i objasnićemo im značenje, a ponegdje ćemo riječi na engleskom samo prevesti na naš jezik

4

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

Drugo^đostignuća prethodnih informacionih revolucija ograničavala su se na razmjenu

informacija međulju dsklmbičima. G^oTrpisnTenost, štampari]eknjiga i dokumenata

predstavljaju metode i sredstva za prenošenje informacija među ljudima - za komuniciranje.

U ovoj revoluciji stvari stoje drugačije. Ako pogledamo spoznaje dvadesetog vijeka

vidjećemo da fizika i hernija suvereno dominiraju tehnološkim promjenama, a u stopu ih prati

biologija. Tehnološki vrh su informatička tehnologija i biotehnologija, Ostale nauke još

predstavljaju ružno pače iz Andersenove bajke3.

~ Najveći proizvod dvadesetog vijeka je računar,. Isprva s elektronskim cijevima, kasnije

ŠTraližištbrima, a u najnovije vrijeme s višokointegrišanim krugovima. U početku računar je

služio za numeričku obradu podataka, a sada sve više i za nenumeričku. Uz tekst i sliku

digitalizira se i zvuk pa je multimedijalni pristup / infrastruktura novog nacma multimedijalnog

učenja,.

I PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Navedite informacijske revolucije koje su se desile tokom razvoja društva?

2. Sta je sredinom XV vijeka uticalo na namnožavanje informacija i nagli razvoj znanja?

3 Staje glavno obilježje četvrte informacijske revolucije?

4. Koji je prvi komercijalni proizvod četvrte informacijske revolucije? U P i i ^<

3 Lauc, A, Metodologija društvenih znanosti, Pravni fakultet Sveučilišta ,,J. J Štrosmajer“ Osijek, 2000

Razvoj naučne misli — naučne paradigme

5

2. RAZVOJ NAUČNE MISLI - NAUČNE PARADIGME

Pojavu informatike kao naučne discipline, a potom i pojavu poslovne informatike kao posebne

naučne discipline treba posmatrati u sklopu opšteg razvoja nauke i naučne misli, koji iz današnje

perspektive predstavlja jedan od najznačajnijih aspekata ljudske istorije.

Ako se pod naučnom paradigmom4 podrazumijeva najširi okvir naučnog mišljenja, osnovna misao

koja služi kao uzor za sva ostala promišljanja u objašnjavanju svijeta, onda se istorija nauke može

uslovno podijeliti u tri perioda u kojima su dominirale slijedeće naučne paradigme:

filozofijska paradigma

mehanicistička paradigma, i

entropijska paradigma.

Filozofijska paradigma vezana je za početne korake naučnog pristupa objašnjenju pojedinih

problema i pojava,. Počeci nauke datiraju u doba antičkih kultura kada su prvi naučnici bili ujedno i

filozofi, U metodološkom smislu nauka je bila vrlo skromna. Korištene su opservaciojske metode

koje su se sastojale u opažanju pojedinih problema i pojava, te zatim u detaljnom opisivanju i klasifikaciji onoga što je opaženo, bez prave mogućnosti da se stvarno objasne razlozi i zakonitosti

koji stoje iza posmatranih pojava.

Mehanicistička paradigma dugo vremena je određivala savremenu nauku, odnosno tradicionalnu

nauku evroameričkog civilizacionog prostora. Na formiranje naučne misli dominantno su uticali

Newton-ovi zakoni mehanike, pa odatle i sam naziv ove naučne paradigme. Osnovno obilježje ovog

naučnog uzorka je ideja da se svi procesi u prirodi i društvu smatraju reverzibilnim, odnosno da je

sve moguće vratiti u prvobitno stanje,. To je posebno vidljivo iz 3. Newton-ovog zakona mehanike:

Akcija i reakcija su jednake i suprotnog su smjera. Smjer toka vremena je irelevantan jer sve

zakonitosti vrijede i ako vri jeme promijeni predznak.

Uz mehanicističku paradigmu vežu se analitičke metode u nauke koje se temelje na nekim

osnovnim načelima:

složeni problem ili pojava koja se izučava, posmatra se kao skup nezavisnih elemenata koji

su dovoljno jednostavni da se mogu relativno jednostavno u potpunosti proanalizirati.

- nakon što je objašnjeno ponašanje pojedinih dijelova složene pojave, ona se u cjelini

objašnjava kao mehanički skup objašnjenja pojedinih njenih ” dijelova,.

odnosi između pojedinih dijelova složene pojave se posmatraju uzročno posljedično,

zanemarujući pri tome druge uticaje.

nastoje se pronaći stroga pravila i definicije koja će striktno opisati i objasniti

posmatranu pojavu .

analitički pristup posmatra dio po dio sistema ne obazirući se previše na cjelokupnost

sistema niti na interakciju njegovih dijelova, što je ujedno i njegov nedostatak.

4 Paradigma je skup saznanja (misli, ideja, informacija, znanja, vještina, sposobnosti) koja predstavljaju određeni načina razmišljanja o nečemu (fenomenu, događaju ili pojavi).

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

6

Pojava sve složenijih problema tokom 20 vijeka ukazala je da mehanicistička paradigma i

analitičke metode ne mogu odgovoriti novim izazovima nauke,

Entropijska paradigma nastaje na tekovinama razvoja termodinamike, odnosno njenih zakona.

Prema 1. zakonu termodinamike energija odnosno toplina se pretvara u rad i obrnuto. Prema 2 .

zakonu to je moguće samo ako dio energije pređe trajno iz toplijeg u hladniji spremnik topline,

odnosno ako dio energije trajno pređe iz iskoristivog u neiskoristivi oblik, što nameće stav o

ireverzibilnosti ukupnih procesa u prirodi. To daje poseban značaj pojmu vremena, jer svijet u

cjelini nikada ne može biti kao ranije. Uz to se uvodi pojam entropije kao mjere promjene stanja

sistema i njegove sposobnosti da poprimi korisna stanja. Entropija je mjera organizovanosti,

odnosno reda (negentropija) ili nereda u sistemu, transparentnosti sislema, neizvjesnosti

utvrđivanja nastupa nekog budućeg događaja, neizvjesnosti predviđanja ponašanja sistema u

budućnosti, mjera količine informacija potrebnih za upravljanje sistemom. Entropija je prirodna

težnja svakog sistema da iz stanja reda ili organizovanosti pređe u stanje nereda . Ako je sisterrf

prepušten sam sebi, entropijaje mjera neizvjesnosti predviđanja ponašanja sistema u

budućnosti,, /j^tropija je suprotna informaciji jer informacija smanjuje neizvjesnost, a' time i

entropiju. Entropija je i mjera našeg nepoznavanja ishoda nekog slučajnog događaja. Entropijom

se mjeri nedostatak informacija o stanju sistema ili postupcima u sistemu,. Rekli smo daje

entropijaje suprotna informaciji jer informacija smanjuje neizvjesnost, a time i entropiju. To

znači, ako imamo potpunu informaciju o nekom slučajnom događaju ili o postupcima u nekom

sistemu ili o ponašanju nekog sistema, entropija je jednaka nuli i obrnuto, ako nemamo

informaciju o ishodu nekog slučajnog događaja ili o postupcima u nekom sistemu ili o ponašanju

nekog sistema, onda je entr opija maksimalna .

Ovu veličinu u informatiku, tj. u teoriju informacija, uveo je Kiod Šenon5.Fizika pokazuje da ukupna entropija u prirodi raste, iako se ona u određ^irr^ pod si ste

mirna može držati minimalnom, ali na uštrb povećanja entropije u njegovoj okolini Upravo

uvođenje pojma entropije i njegovo poimanje obilježava novi okvirnaučne misli koji je manje

optimističan i stoga teže društveno prihvatljiv.

/Odnos i zavisnost između entropije i informacije je slijedeći: kao sto je količina

informacije u sistemu mjera njegovog stepena organizovanosti Ui reda, tako je i

entropija sistema mjera njegovog stepena neorganizovanosti, odnosno nereda; jedno je

negativ drugoga.

Entropija kao mjera neizvjesnosti u vezi s ishodom nekog događaja: ako /

možemo pribaviti dovoljnu količinu informacija o nekom događaju, onda se \

neizvjestan događaj pr etvar a u siguran, pa je entropija “nula” /

Sredinom dvadesetog vijeka opšta nauka, a ne samo fizika, prihvatila je te zakone i

ponudila je novi oblik naučnog promišljanja, nove naučne metode, pa čak i nove naučne

discipiine/Pojave se počinju posmatrati u njihovoj cjelokupnosti,

kzo sistenii,.pa^se govori o sjstemskoj_eri,________sjstemskom mišljenju,......sistemskom..

pristupu, sistemskoj analizi, sistemskom inženjerstvu itd.......................Sistemski pristup

5 Claude E Shannon (1916 -2001).

Raz\’oj naučne misli - naučne paradigme

7

posmatra sistem kroz sveukupnost njegovih elemenata i dinamiku njjhovih odnosa.

Sistemski pristup integriše: opštu teoriju sistema, kibernetikiu________________teorijuinformacjja, sejniotiku6, informatiku i matematičku teoriju sistema.

II PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

l Koja su tri karakteristična perioda u istoriji nauke i naučne misli?

2, Koje naučne metode su korištene u okviru filozofijske paradigme?

3 . Staje entropijska paradigma i koje su karakteristike ovog okvira naučne misli?

4. Staje entropija?

5. Objasnite odnos i zavisnost između entropije i informacije,

6,. Po čemu je karakteristična tzv. „sistemska era“?

6 Semiotika (engl. semiotics, semiology) - Izučava znakove i simbole, posebno kao sredstvo u jeziku ili komunikaciji, kao i procese označavanja Ona obuhvata i to kako se konstruiše značenje znakova i simbola i kako se oni razumijevaju .

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

8

3. INFORMATIKA - POJAM, PREDMET I CILJ

Informatika je jedna od najmlađih ali i najsloženijih naučnih disciplina. Razvila se kao

samostalna disciplina šezdesetih godina dvadesetog vijeka u SAD i Velikoj Britaniji.

Nastala je kao objedinjenje dostignuća iz većeg broja naučnih oblasti kao: formalna logika,

matematika, teorija informacija, elektronika i drugih, što je Čini kompleksnom. Pošto je

informatika relativno mlada nauka, sve prisutnija u djelatnosti čovjeka u vrlo raznolikim

sistemima, nužno je spoznati njenu definiciju i područje djelovanja. Pokušaj definisanja

informatike ilustrovaćemo nekim od mnogih definicija, kao na primjer slijedeće:a Informatika je nauka o informacijama ili obavještenjima.

■ Informatika proučava informacione tehnologije,

■ Informatika je naučna disciplina koja istražuje dizajniranje informacionih

sistema s računarskom podrškom,a Informatika je naučna disciplina koja proučava zakonitosti i djelovanja

mješovitog sistema i to prvenstveno čovjek-računar. Bavi se proučavanjem,

razvojem i upotrebom postupaka i uređaja za obradu podataka,.

Navedene definicije informatike su samo neke od postojećih, ali više ilustruju problem definisanja složenih pojava analitičkim pristupom, nego što određuju pojam. Informatika je vr lo složen, slojevit i interdisciplinaran fenomen, te ga treba sagledavati u njegovoj cjelokupnosti. Danas se može reći da informatika kao interdisciplinarna naučna disciplina ima temelje u tri naučna polja:

računarska nauka (Computer Science),

informacione nauka (Information Science),

telekomunikaciona nauka (Telecomunication Science).

Počeci razvoja informatike vezani su za prva dva naučna polja jer je vrlo teško povući

jasnu crtu razgraničenja među njima zbog vrlo često zajedničkog predmeta istraživanja. S

vremenom im se nerazdvojno pridružuje i telekomunikaciona nauka. Posebne poteškoće su

u razgraničenju na nivou tehnologija i njihove primjene, Zbog navedenog, te iz

pragmatičnih razloga, ustanovljena je informatika kao posebna naučna disciplina .

Informatika doživljava uspon šezdesetih godina 20. vijeka. U periodu između

šezdesetih i sedamdesetih godina informatika nalazi primjenu u mnogim privrednim i

društvenim djelatnostima Poseban rast primjene informatike ogleda

9

Infor matika - pojam, pr edmet i cilj

se u po slovnim sistemima, te se zbog toga razloga i potrebe iznalaženja novih specifičnih

rješenja za potrebe poslovnih sistema, sedamdesetih godina informatika počinje dijeliti

prema područjima primjene, te tako nastaje poslovna informatika.

/Osnovni cilj/primjene informatike je da se na viši nivo podigne individualna i

kolektivna efikasnost i to putem efikasnijeg upravljanja. Dobro upravljanje poslovnim

sistemom je osnova njegovog opstanka i razvoja.

Izraz „informatika“ koristi se u različitim zemljama s različitim tumačenjem te otuda i

šarolike definicije. Pojam „informatika" kako ga i danas upotrebljavamo, stvorio je 1962, godine

francuski inženjer Filip Drejfls {Philippe Dreyfus) tako što ^ je sastavio prva dva sloga

francuske riječ i Information (čit, enformasijon) i

posljednja dva sloga riječi automatique (čit. otomatik) Njegova ideja bila je da se Aovim pojmom dopuni pojam automatske obrade podataka (AOP), tj„ da bude njen

I sinonim, čime su povezana dva pojma: informacija i automatski uređaji (računan).

^ Isti pojam, samo u ruskoj ćirilici i s ruskim izgovorom, pojavio se godinu dana kasnije u Rusiji.

Prof, Fjodor E. Temnikov predložio je 1963. godine termin

"informatika" za označavanje integralne nauke o informacijama "...............koja se sastoji

iz tri glavna dijela: teorije informacionih elemenata, teorije informacionih procesa i teorije

informacionih sistema....".

Prije toga, 1961. godine, na "Konferenciji o obrazovanju kadrova zai n form ac i on u nauku" u At lan ti (SAD), na univerzitetu Georgia Institut of Technology, definitivno je odbačen raniji termin "dokumentaristika", koji je još dugo korišten u Evropi, a usvojen je termin "informaciona nauka" {Information Science) U Njemačkoj, informatika {die Informatik) označava računarstvo, ono što se danas u SAD naziva nauka o računarima {Computer Science, čit, kompjuter saijans).

Prva definicija oblasti informatike, koju je 1966, godine dala Francuska akademija

nauka, glasi: 'Tnformatika je nauka sistematskog i efikasnog (dakle, racionalnog; prim L

R.) obrađivanja Informacija kao medija ljudskog”znanja i medija za komuniciranje u

području tehnike, ekonomije, društvenih i drugih nauka (dakle u svim oblastima ljudskog

života i rada; prim. L R,), a sve to uz pomoć . sav remen ih tehničkih sredstava11 . O vaj

termin se uglavnom udomaćio u Evropi,.,,

Opšta enciklopedija (1966) defmisala je informatiku kao naučnu disciplinu koja proučava strukturu i svojstva (ali ne i sadržaj) informacija, te zakonitosti infoimatičke djelatnosti, njenu teoriju, i storiju, metodologiju, organizaciju i efiksanost.

U SAD i Velikoj Britaniji su deflnisana dva osnovna pravca informatike i to:

računarske nauke {Computer Sciences) i

Informatika - pojam, predmet i cilj

info rmac ione nauke (.Information Sciences) .

^ Prva oblast bavi se proučavanjem računara kao složenog tehničkog uređaja i razmatra način

njegove konstrukcije, osnovnu građu i principe njegovog rada, postupke koji se primjenjuju na

računarima, te njegovu primjenu; matematička logika, teorija računanja, algoritmi, strukture

podataka, programski jezici, programsko inženjerstvo, arhitektura računara, komunikacija i drugo.

Računarstvo obuhvata teoriju, metode, analizu, projektovanje i konstrukciju, primjenu i

djelovanje računarskih sistema Centralni objekat proučavanja u računarstvu je cjelokupnost

računarskog sistema, koji se sastoji od hardvera i softvera, te postupaka i načina primjene računara

Teoretski aspekti računarstva obrađuju se u naučnom području računarskih nauka (engl, computer

science, njem. Theoretische Informatik), a implementacijski na hardverskom nivou, temeljeno na

metodama računarske nauke i projektantsko-inženjerskom pristupu, u području računarske tehnike

(engL computer engineering, njem. Technische Informatik),

\ U drugoj oblasti - informacionih nauka, racu nar se posmatra samo kao sredstvo za obradu

informacija i' pri tome se vršr razrada optimalnih metoda i sredstava primanja, čuvanja, prenosa,

obrade, pronalaženja i upotrebe informacija

Naše, a i evropsko poimanje (izuzev Vel,. Britanije), pod informatikom p^Hi^iunijevarno

ravnopravno objedinjenuTjednu i drugu oblast

Norbert Viner (Norbert Wiener), tvorac kibemetikel . zajedno sa Klod Šenonom (Claude E Shannon), Ričardom Hartüjem (Richard V Hartley) i Andrejem N. Kolmogorovom7, tvorac teorije

informacija, tumačeći "povratnu spregu" kao princip veza i regulacije koji je zajednički za mašine,

životinje i ljude, tj. za

7 Andrej N Kolmogorov - jedan je od najvećih matematičara dvadesetog vijeka. Baveći se 13-tim Hilbertovim problemom, 1957 godine publikovao je fascinantnu teoremu, koja tvrdi daje svaku neprekidnu funkciju/od n varijabli iz intervala [0,1] moguće predstaviti uz pomoć funkcije samo jedne varijable Kasnije će se pokazati da je ovo možda najznačajnija teorema vezana za neuronske mreže - jedan ogranak primjene vještačke inteligencije

Informacije - Sistemi - Upravljanje

12

tehničke, biološke i društvene sisteme, naglašavao je značaj "interdisciplinarnog pristupa"

kao najekonomičnijeg i najproduktivnijeg sredstva za brže proširivanje granica ljudskog

saznanja.

( Informatika ili informatička nauka je nauka koja istražuje svojstva i ponašanje ) informacije, te metoda i tehnika pomoću kojih se upravlja protokom informacija i I sredstvima za

obradu informacija radi njihove optimalne dostupnosti i / / upotrebljivosti,. Ti procesi

uključuju nastajanje, diseminaciju, prikupljanje,

organizaciju, čuvanje, pretraživanje, interpretaciju i upotrebu informacija i njihovu5 zaštitu od destrukcije i uništenja.

UPreovladava mišljenje da se informatike treba baviti proučavanjem opštih zakona svih

komunikacionih procesa, od neformalnih (usmenih i pismenih) do formalnih (razmjena

naučne literature između naučnika tj. naučnih zajednica). Prema jednoj definiciji

“informacione nauke” obuhvataju sve one nauke koje se bave proučavanjem postupaka

prikupljanja, selekcije, obrade, strukturisanja, memorisanja, pretraživanja, odašiljanja,

prenošenja, diseminacije, interpretacije, upotrebe i zaštite informacija kao i postupcima

društvenog komuniciranja u svim njegovim oblicima8.

Polazeći od toga možemo dati slijedeću definiciju informatike: Informatika je

interdisciplinarna nauka koja se bavi savremenim načinima i metodama

^TOfiStaSerfjHr^HrTIcuplJaniarTnemoHsahja, obrade i upotrebe informacija. Nastala je

postepen i ni spajanjem clost i gn uća većeg broja autonomnih i priznatih nauka, kao što su:

formalna logika, neka poglavlja matematike, teorija informacija, elektronika i neke druge

naučne discipline. Pri tomejinterdisciplinamost/še ne ostvaruje na nivou znanja, nego na

nivou koncepta i metoda, principa i aksioma /interdisciplinarni karakter informatike kao

nauke podrazumijeva korišćenje nekih opštih naučnih metoda (analiza, sinteza, indukcija,

dedukcija, statističke metode itd.) i u n iverza In ih naučnih metoda, među koj ima su

dominantne:

a) metoda dijalektičkog materijalizma9,

b) metoda sistemskog pristupa - polazi od toga_da„r:ezultat_ fiinkcionisania sistema je sinergetski efekat djelovanja svih elemenata sistema. To znači da je

8 Definiciji Sveučilišta u Zagrebu (1985).9 Dijalektika (grč,, dialektike techne) je vještina ispitivanja ili raspravljanja i metoda mišljenja kojom (po Platonu) spoznajemo svijet ideja i određujemo veze i odnose tog svijeta sa svijetom pojavnih predmeta i naše svijesti Po Kantu, dijalektika je "logika privida", umovanje koje se, prelazeći granice mogućeg (iskustvenog) saznanja, bavi onim što se ni na koji način ne može empirijski utvrditi kao nešto što po sebi jeste. Dijalektički materijalizam je filozofski sistem nastao u Rusiji krajem XIX vijeka (zaslugom Plehanova) kao posebna interpretacija stvarnosti Prema njemu, sve manifestacije realnosti svode se na jedinstvenu osnovu u materiji, koja se kreće po imanentnim dijalektičkim zakonima.

Informatika - pojam, predmet i cilj

efekat sistema veći od efekata svakog pojedinačnog elementa, što se može iskazati na slijedeće

načine:

sinergetski efekat postoji samo ako postoji harmonija imeđu elemenata sistema.

sinergetski efekat je donošenje zaključaka dedukcijom (od opšteg ka pojedinačnom)

cjelina se ne može rastaviti na sastavne dijelove, a da pri tome ne izgubi svoje osobine.

optimum cjeline = zbir suboptimuma, i

matematički: f(a,b,c) > f(a) + f(b) + f‘(c).

/e)T)rnetode kibernetskog pristupa (metoda povratne sprege i metoda "crne kutije').

Dakle, informatika je naučna disciplina koja proučava strukturu i svojstvo

informacije, njeno kreiranje, prenošenje, registrovanje, obrađivanje i korišćenje. Kako je nastanak i

razvoj informatike tijesno vezan uz primjenu računara, informatiku i njen predmet možemo

defmisati kao naučnu disciplinu koja istražuje sastav, funkcije, kreiranje, piojektovanje, izgradnju i

funkcionisanje informacionih sistema sa računarskom podrškom,

Cilj informatike je razvoj optimalnih metoda i sredstava pronalaženja, prenosa, prijema, memorisanja, obrade i korišćenja informacija.

Informacija - Por uka - Znak

15

4. INFORMACIJA - PORUKA - ZNAK

Reklo bi se đa je metodološki najjednostavnije početi od pitanja: šta je informacija. Ali,

teškoća je u tome da u literaturi na to pitanje još uvijek nema jedinstvenog odgovora, kao ni

na to staje informatika ili kibernetika.

Postoji u literaturi mnogo različitih definicija šta je to informacija, od kojih strogo

uzevši nijedna nije pogrešna, ali ni jedna nije prihvaćena od strane svih; svaka je iz svog

ugla, iz ugla određene nauke i prakse, tačna, ali ne zadovoljava i sve ostale "uglove",

Ako se pođe od etimološkog značenja riječi informacija dolazijgjlo latinskog 11Informatjo", č ije je~aiačenje formiranje nečeg, uobličavanie ili podučavanje. To znači da

moraju đa postoje u krajnjoj liniji dva sistema koji međusobno djeluju jedan na drugi. Tim

dejstvima - uticajima m~dzemo~đcrdijHiti Tfdfeđen i širi išao' koji“ zovemo informacija,.

Ovo se slaže i sa formalnom definicijom informacije o kojoj će biti riječi kasnije.

Intuitivni odgovor na pitanje šta je informacija, glasi: saopštenje. U svakodnevnom

životu pojam informacija poistovjećuje se sa pojmom saopštenje. Neko nekome, nešto

nečemu ili nešto nekome - nešto saopštava, pri čemu nije važan fizički oblik, ni tehnika tog

saopštavanja. Recimo, ljudi međusobno prenose uzajamna saopštenja na ogroman broj

načina. Čitava priroda prosto kipti od mnogobrojnosti veza i najrazličitijih prenosa

informacija, odnosno saopštenja. Ali, ne samo živa, nego i neživa priroda (primjer fizike,

hernije, termodinamike), tj„ čitav materijalni svijet prožet je bezbrojnim informacijama,

nešto slično kao što je prožet neprekidnim kretanjem materije i energije.

Međutim, bilo bi pogrešno samo na osnovu intuitivnog odgovora izvesti zaključak da je

informacija sinonim saopštenja jer, kao što ćemo vidjeti, svako saopštenje ni približno nije

informacija, ali svaka informacija je ujedno i , saopštenje. v>

Iz definicije informatike koju je dala Francuska akademija nauka, informacija se

deflniše kao medij ljudskog znanja i komuniciranja, Što je dosta dobro filozofski rečeno,

međutim nas interesuje malo pragmatičnija definicija tog pojma, pa ćemo to malo detaljnije

objasniti.

Sami znakovi ili signali (od latinske riječi "signum" - znak) nemaju neko određeno

značenje nego se p"omoću njih konkretizuju (prenose) pojmovi, poruke,

¡podaci,"^vijesfrnnForinria^^ i su osnovni nosioci informacije i materijalne su ili

Informacije - Sistemi - Upravljanje

energetske prirode. Stoga kažemo da je znak ili signal materijalni nosilac informacije. ~

U društvenim sistemima signali mogu ići u obliku napisanih ili izgovorenih riječi, slika,

muzike, formula itd,, u biološkim sistemima - u obliku gena i kiselina, raznih biotokova itd,.; u

tehnici - u obliku raznih fizičkih pojava, kao što je pr itisak, temperatura, tok struje i si.

Međutim, nisu svi znakovi nosioci informacije, nego samo oni čija se slika nalazi u memoriji

korisnika (na primjer: dogovoreni ili propisani znaci). Prema tome, znak je nosilac informacije

samo za onog primaoca koji taj znak (signal) ima na popisu u svojoj memoriji. Znakove koji nisu

na popisu naše memorije ne Tazumijemo i oni stoga ne mogu biti nosioci informacije.

Komunikacija među pojedinim jedinicama u računaru odvija se pomoću signala. To su električne veličine., najčešće napon. koie se prenose preko spojnih linija.

Znakovi u informatici su standardizovani i sistematizovani, a to su: mala i velika slova azbuke

ili abecede, cifre od nula do devet (0-9), znakovi matematičkih operacija (+ - * /), znakovi

razdvajanja ( : ; . , ) ( ] [ \ } { itd..), zatim znakovi interpunkcije (! " ? ' itd,) i razni specijalni

znakovi i simboli koji služe kao aritmetički i logički operatori ( v < S ^ ^ s = x A | itd) i neki

posebni znakovi za označavanje dimenzije i tipa podataka (• ° ® € oo @ © itd ) . Opšteprihvaćeni

standard za razmjenu digitalno kodiranih znakova je ASCII (skr. od American Standardfor Coded Information Interchange, čit, “aski”).

Kod po ovom standard je 7-bitni (slova su dužine 7 binarnih cifara) , ASCII kod ima 256

znakova od kojih je svaki predstavljen binarnim brojem od 0 do 255, ASCII skup sadrži sva slova,

brojeve, većinu znakova interpunkcije, neke matematičke simbole i druge cifre. Puno ASCII

znakova ima upravljačko značenje, pa ovi kodovi služe i kao jezik za komunikaciju između

različitih dijelova računarskog sistema (na primjer, za komunikaciju sa štampačem), na primjer

znak LF - Line Feed, je znak štampaču da preskoči jednu liniju .

Poruka ili saopŠtenje (obavjest) jejsjkup znakova sastavljenih prema određenim

(dogovorenim) pravilima između komiinikatora (onih" koji međusobno komu

nicirajtf)“Ka^f^nd<wrTporuke, da bi bile razumljive primaocu, moraju se nalaziti na popisu u

memoriji primaoca, a pored toga one moraju biti vezane uz određene konkretne ili apstraktne

pojmove. Možemo kazati da su poruke ili saopštenja skup znakova koje srno mi spoznali

rođenjem, učenjem ili čuvenjem (čuli smo to nekada, negdje i od nekoga, pa nam je stoga postalo

poznato),

Informacija - Por uka - Znak

17

Poruka uvijek ima neko značenje, ali sama za sebe ne govori nam mnogo. Na primjer,

poruka "87" ne govori nam nešto posebno, ali ako taj broj po vežemo s nekim predmetom, onda

ima određeno značenje i ispunjava određenu svrhu, na primjer: "87 komada proizvoda A",

Skup poruka koje imaju određenu svrhu predstavlja podatke odnosno vijesti. Prema tome,

podaci su skup poruka koje za primaoca imaju određeno značenje.

Riječ "informacija" je izraz koji potiče od latinske riječi informcttio, što bukvalno znači

razjašnjenje, izlaganje, osvjedočenje. Iz razloga interdisciplinarnosti informatike, do sada je

otkriveno mnogo komponenata pojma informacije, pa postoje teškoće u formiranju dovoljno

opšte definicije ovog filozofskog, dakle apstraktnog, pojma, Otuda danas postoje brojne

definicije informacije od kojih se nijedna ne može uzeti kao opšta.

Svjesni te činjenice mi ćemo se, za sada, koristiti slijedećom definicijom: informacija je

skup poruka i podataka (jednim imenom - sadržaj poruka) kojj_ prijemniku u procesu

komuniciranja služe za otklanjanje nedoumice ili smanjenje neizvjesnosti ili za preduzimanje

određenih akcija.__________________________________

Ovo bi bila definicija informacije s obzirom na njene osobine Dakle, informacija za

prijemnika ima karakter novosti, otklanja mu neizvjesnost ili nedoumicu u pogledu ishoda neke

aktivnosti ili događaja i služi mu kao podloga za donošenje odluka’

.........................................................................

U navedenom primjeru, "87 komada proizvoda A", možemo zaključiti da je to poruka ili

saopštenje, jer ne otklanja nikakvu neizvjesnost, koju možemo otkloniti jedino primitkom

informacije. Dakle, informaciju možemo stvoriti ako uz navedenu poruku dodamo još i kontekst

poruke, tj. podatak o tome gdje se nalaze tih 87 proizvoda A i čemu ili kome su namijenjeni - na

primjer: "87 komada proizvoda A su na skladištu, a 54 komada su rezervisana za kupca K".

Primjer 4.1. Informacija nastaje u glavi čovjeka, to je značenje i vrednovanje

podataka./Informacija je protumačeni- i vrednovani podatak sa ciljem da se preduzmu

upravljačke akcije u sistemu/Na primjer, 39,2 °C je vrijednost obilježja temperatura Bolesnika i

predužima se akcija - terapija u ambulanti, bolnici za izliječenje pacijenta .

Uglavnom, možemo reći da je informacija apstraktan pojam, a njena fizička predstava

obično se naziva podatak. Da bi informacija mogla da se upotrebi ona mora da bude prikazana

preko realnih elemenata, kao što su: slova, brojevi, vrijednosti nekih fizičkih veličina i slično.

Informacije predstavljaju činjenice o pojmovima kao što su ljudi, biljke, životinje, predmeti i

pojave, Da bismo bolje

objasnili razliku između pojma podatak i pojam informacija i definisali njihovo značenje, posluži

ćemo se slijedećim primjerom.

Primjer 4.2: Podatke o komponentama stanja sistema “fakultet”, kao realnog sistema,

predstavljaju:

podaci o svakom studentu,

broj upisanih studenata,

podaci o nastavnicima,

podaci o godinama studija,

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

18

podaci o predmetima,

ocjene studenata iz predmeta, i slično.

Na primjer, neki student može biti opisan na slijedeći način:

“Indira Marković je student treće godine Fakulteta poslovne informatike u Travniku. Ona

stanuje u Vlašičkoj ulici broj 17 u Vitezu”

Ovakav opis sadrži posredno informaciju koju mi razumijemo na osnovu iskustva, ali ona je

informacija u kontekstu u kojem podaci figurišu. Dakle, nismo rekli ni da je to Petar Petrić, niti

Ana Lovrenović, nego Indira Marković. Nismo rekli ni da je student IV, II ili I godine, nego III

godine Nismo rekli ni da studira na Fakultetu kozmetologije i zdravstvene njege, niti na

Filozofskom fakultetu, već srno rekli daje to Fakultet poslovne informatike, i on se nalazi u

Travniku, a nije ni u Bihaću, ni u Livnu, ni u Sarajevu., Takođe nismo rekli da joj je ulica

stanovanja Bašćaršijska, niti Kralja Alfonsa XIII, već smo rekli da je ulica u kojoj student stanuje

Vlašićka ulica, Takođe, broj kuće je 17, a nije ni bb, ni 23, ni 116, Rekli smo daje Vitez grad u

kojem student stanuje, a nismo rekli ni daje to Kiseljak, Tuzla ili Bugojno. Pa šta to onda,

eventualno, u prethodnoj rečenici, za koju smo rekli da je informacija, može nekome da bude

nejasno ili da bude nepoznato nakon što mu ista bude saopštena. Naravno, ništa s obzirom na

kontekst saopštenja i podataka u toj rečenici.

Ali, hajde sada da tu informaciju (rečenicu) kažemo na malo drugačiji način, ali da pazimo da

ne promijenimo ni sadržaj (podatke) niti značenje ^(kontekst) informacije koju ta rečenica nosi:

“Indira Marković je ime i prezime studenta, treća je godina studija. Fakultet poslovne informatike, je naziv fakulteta koji student pohađa, Travnik je grad u kojem se fakultet nalazi,

Vlašićka je naziv ulice u kojoj student stanuje, broj 17 je broj kuće stanovanja studenta, a Vitez je

grad u kojem student stanuje”.

Iz prednjeg primjera može se uočiti da je informacija o studentu, obilježju njegovog

studija i adresi stanovanja sastavljena iz najmanje dva dijela: podataka i konteksta. Da

bismo bolje uočili razliku između podataka i konteksta, u gornjoj recenici podatke smo

ispisali kosim slovima, a kontekst je ostao u nizmjenjenom obliku slova,

U informatici i računarstvu je, pored toga, važno da znamo i u kakvom fizičkom obliku su podaci predstavljeni. Prema tome, informaciju o nekom biću, predmetu, stvari ili pojmu u

informatici čine:

kontekst,

podaci i /i

način ili medij fizičkog predstavljanja podataka, J

Kao što iz našeg primjera vidimo, kontekst je defmisan pomoću niza veličina i isti je za

sve slične pojave,. Kontekst informacije određuje se tako što se napravi lista veličina koje ga

definišuTcije će vrijednostrBTffzapisane poclacimaTJXnašem“ primjeru,

toTuTprezime"i7me7go3mOiE3ya^n^iv^ fakulteta7sjeđišfe“fakiiIteta, i adresa stanovanja

(ulica, broj, mjesto-grad) Takva lista veličina u konceptu baza podataka naziva se opis lpjdčkoziammMJmi^QSLskiS&^.

Informacija mora tačno odgovarati činjeničnom stanjuj njen sadržaj je relevantan za donose

Informacija - Por uka - Znak

19

odluka^

Količinu informacije kao apstraktnog pojma nije tako jednostavno izmjeriti, jer ne postoji

ni dužinski metar, niti decimalna vaga, ni zapreminski litar, ni termometar, ampermetar i

slično mjerilo kojim bi se njena količina izmjerila. Količina informacije, kao što ćemo

kasnije vidjeti, utvrđuje se prema stepenu u kojenTona (njen pnjemj otklanja

neizvjesnosFTri 7)eđ61jrnicO'TIi"nFs''rfagoni 'na^‘' preduzimanje neke akcije, Tako je

izmisljen “bit” kao osn6vria jeđinTĆa ža mjerenje količine informacije. Jedan bit je ona

količina informacije koja se dobije saznanjem da se od dva podjednako

vjerovatr^“Xsručajni7~3oga3aja desio jeciari. Tfif na d nj g i način rečeno: mjera za količinu

informacije, koja" se naziva BI T (Binary digiT = binarni broj), je količina informacije 50%

slučajnog događaja.

Ukoliko je neka poruka vjerovatnija utoliko ona sadrži manje informacija,A.

Tako, na primjer, neko izlaganje je više naučno (pruža više informacija) ako je ^

manje izričito. Veću količinu informacija nosi, odnosno više je naučno, mišljenje da je

“vjerovatno da će svemir doživjeti svoju toplotnu smrt” nego ako se izričito

tvrđi da će to “sigurno” tako biti,.

Primjer 4.3: Poruka može i ne mora da sadrži informaciju. Na primjer, osoba ’A’

posmatra kako osoba 'B* baca kamen u dalj Zatim, osoba 'B' poručuje osobi 'A' da

je kamen „pao na zemlju“. Osobi 'A' ova poruka ne donosi nova saznanja o događaju, jer oko pada

kamena na zemlju nema dvojbe, nema neizvjesnosti ni nedoumice. Rezultat događaja je osobi 'A'

100% poznat i vjerovatan (siguran je), jer drugačije ne može biti. Takva poruka u sebi ne sadrži

informaciju. Količina informacije u njoj jednaka je nuli.

Ako takođe osoba 'A* u vazduh baci novčić i zatim poruči osobi 'B' da je novčić pao na zemlju

„na jednu od strana“, tada ta poruka takođe ne sadrži informaciju jer osobi 'B' ne otklanja

neizvjesnost i nedoumicu oko rezultata. 50% je moguće da novčić padne na jednu stranu, odnosno

50% je moguće da novčić padne na drugu stranu. Ali poruka da je novčić po padu pokazao „pismo“

sadrži novo saznanje o događaju i u sebi sadrži informaciju, jer je poruka otklonila svaku

neizvjesnost oko toga na koju stranu je pao (pokazao) novčić. Količina informacije u poruci sada je

veća od nule.

Poruka ili saopštenje koja egzaktno opisuje rezultat neizvjesnog događaja, sadrži u sebi

određenu količinu informacije.

Primjer 4.4: Ovaj primjer uzet je iz prakse onako kako je autor (R L.) studentima na času

demonstrirao staje to I bit informacije, odnosno staje i kolika je količina informacije od jednog bita.

U sali u kojoj se nalazi grupa studenata pronađimo tačno određenu osobu po imenu i prezimenu

i mjerimo koliko bit-ova informacije nam je potrebno da tu osobu nađemo. Zamolimo nekoga od

prisutnih da nam kaže (ali ne da pokaže), imenom i prezimenom, neku osobu koja je tu, među

nama. Zatim, studenta/studenticu zamolimo da nam samo sa “da” ili sa “ne” odgovara na naša

pitanja koja će se odnositi na to da li se tražena osoba nalazi sa lijeve ili desne strane rukom

pokazane, ravnomjerno (po sredini) podijeljene grupe studenata. Logično, tražena osoba može biti

samo sa jedne strane strane ravnomjerno podijeljene (pokazano rukom) grupe, Odgovor na prvo

pitanje daje nam 1 bit informacije, jer smo saznali da se od podjednake mogućnosti da se tražena

osoba nalazi sa jedne od dviju strana, saznali jednu stranu na kojoj se tražena osoba nalazi, Traženje

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

20

nastavljamo sa istim pitanjem, ali tako što sada preostalu polovinu grupe studenata, za koju je

odgovor bio “da” se tražena osoba nalazi na toj strani, opet (od oka) podijelimo na dvije, otprilike,

ravnomjerne grupe - lijevo od naše ruke i desno. Opet studenta/studenticu zamolimo da nam samo

sa “da” ili sa “ne” odgovori na naše pitanje koje se odnosi na to da ii se tražena osoba nalazi sa naše

lijeve ili sa desne strane rukom pokazane, ravnomjerno (po pola) podijeljene preostale grupe.

Nakon odgovora, bilo “da” ili “ne”, dobićemo još 1 bit informacije. Do sada smo dobili 2 bita

informacije, ali mi još ne znamo ko je tražena osoba,. Očigledno je da nam nedostaje još bita

informacije. Zato, ovaj postupak nastavljamo sve dok ne preostane poslednja moguća podjela na

pola

preostale grupe. Kada od studenta/studentice dobijemo odgovor na osnovu kojeg saznamo na kojoj

strani se nalazi tražena osoba, tada je on/ona ta tražena osoba* Taj 1 bit dobivene

informacije pribrojimo prethodnom zbirubitova i dobijemo

izmjerenu količinu informacije koju smo dobili da bi došli do tačno određene

osobe, odnosno koja nam je bila potrebna da bi entropiju problema “traženja tačno određene osobe

u grupi osoba” sveli na nulu„

Ova količina informacije se može tačno izračunati i to po formuli za entropiju, ali o tome će više

r iječi biti u jednom od narednih poglavlja.

Primjer 4.5: Prilikom bacanja kocke i kuglice ruleta, bacači su gledaocima saopštili slijedeće

poruke:

a) kocka je pokazala jedan od šest brojeva,

b) kocka je pokazala broj tri,

c) kocka je pokazala broj sedam,

d) kuglica je stala na jedan od brojeva,

e) kuglica je stala na broj sedam.

Pojedinim porukama ćemo pridružiti slijedeće opise sadržaja informacije:

a) Poruka ne sadr ži informaciju jer će bačena kocka sigurno pokazati jedan broj ,. Događaj

opisan na navedeni način 100% je siguran i nije neizvjestan. Vjerovatnoća pokazivanja bilo kojeg

broja je:

p=t (100%)

b) Poruka sadrži informaciju jer otklanja dvojbu oko rezultata bacanja kocke. Kako kocka ima

šest jednakih strana, vjerovatnoća pokazivanja navedenog brojaje:

p= 1/6 (16.66%)

c) Poruka sadrži potpuno nemoguć opis, U ovom slučaju radi se o degradaciji informacije, tj.

događaj je nemoguć i vjerovatnoća njegovog nastanka jednaka je nuli,

p=0 (0%)

d) Poruka ne sadrži informaciju jer je sigurno da će kuglica stati na polje s jednim od brojeva,.

Događaj je po opisu identičan događaju a).

p=l (100%)

e) Kako rulet ima ukupno 37 polja, znači da je zaustavljanje kuglice na

navedenom broju jedan od 37 mogućih rezultata događaja Vjerovatnoća pokazivanja za jedan broj

Informacija - Por uka - Znak

21

je:

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

22

p= 1/37 (2.70%)

Primjer pokazuje da neizvjesnost događaja utiče na količinu informacije sadržane u poruci.

Količina informacije je veća što je događaj neizvjesniji. Saznanje o rezultatu slučajnog događaja

otklanja neizvjesnost ili nedoumicu, odnosno odstranjuje dvojbu, odnosno neodređenost događaja

Povećanjem količine informacije smanjuje se entropija.

IV PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Šta su „znakovi“ u informatici?

2. Šta je poruka ili saopštenje?

3. Sta je informacija?

4. Da lije svaka poruka ili saopštenje ujedno i informacija?

5„ Koji dijelovi (obavezno) čine informaciju o nekom biću, predmetu,stvari

ili pojmu?

6. Od slijedećih pojedinačnih saopštenja (davanjem konteksta podacima)

napravite neko saopštenje koje će biti informacija: 127, cm, drvene, GP

„Gradnja“, Mrkonjič Grad, letve, Jajačka, 14, komada, 22, dužine.

7. Šta u vašem primjeru informacije, onako kako ste je vi sačinili na osnovu pojedinačnih

saopštenja iz prethodnog pitanja (6), pripada kontekstu, a šta su podaci?

8. Navedite neki skup znakova koji nije saopštenje, onako kako smo ga mi definisali,.

9. Čime se mjeri količina informacija?

10. Šta je ASCII?

11. Čemu služe informacije?5. FENOMENOLOGIJA POJMA INFORMACIJA

Informacija je postala interdisciplinarni fenomen, a svaka je naučna oblast pokušala, i još

pokušava, protumačiti samo jedan dio ili oblik te složene pojave. Nikada nije bilo sporno da

je informacija (saopštenje, obavijest, poruka) kompleksan fenomen, s mnoštvom različitih

fizičkih, bioloških i društvenih svojstava. Još su Senon i Viver (Weaver) upozoravali da se

saznanje (saopštenjp^ obavijest ili poruka) može tumačiti na {(a^) tehničkoj, {^^emantičkoj

i£(c\) biheviorističkoj osnovi.

Pojam egzistencije informacija, oko koje se, za koju se i sa kojom se, cijelim svojim

bićem, bavi informatika i kao fenomenom i kao resursom informatičkog društva, tj njenu

fenomenalnost10 objasnićemo na dva načina: egzistencija informacije kao fenomen odraza i

kao fenomen raznovrsnosti.

Informacija kao fenomen odraza. Ako bismo htjeli da damo definiciju pojma informacije

10Fenomenologija (engl Phenomenolog}>) je metoda filozofskog istraživanja koji je razvio Edmund Huserl (Husserl) Sama riječ doslovno znači proučavanje ili opisivanje pojava Cilj fenomenologije je da obuhvati totalitet ili suštinu opažanog objekta.

Fenomenologija pojma informacija

23

na dijalektički način, onako kako ona suštinski egzistira, onda to možemo učiniti na slijedeći

način Neka je A bilo koji realni sistem (predmet, stvar, koncept, problem, itd.), Tada sistem

B koji obezbjeđuje informaciju J o A zovemo informacioni sistem (slika 1).

U slučaju sprege dva proizvoljna objekta A i B (ma kakvi oni bili) jedan od njih uvijek

odražava (oslikava, reflektuje, modelira) onaj drugi Pri tome, odraz je (po riječima ruskog

filozofa A,. D Ursul-a) reprodukovanje sadržine jednog^objekta u drugoj formi - u drugom

objektu i to u procesu njihovog uzajamnog djelovanja,. Dakle, za pojavu odraza nužno mora

da egzistira sprega (p - ro) dva objekta - objekta A koji se odražava i objekta B koji ga

odražava. To se može objasniti i time da ne može realni sistem da bude, na primjer, školska

table, a odražavajući sistem, na primjer, neka biljka ili životinja. Pored toga, odraz posjeduje

semantiku (smisao) i intenzitet (jasnost). To znači da se u fenomenu odraza krije jedna

logička veličina J, koja se može definisati uređenom četvorkom:

11 = (A, B, S, I ) Y "

Ovu veličinu zovemo informacija Pri tome, komponente informacije su:

A - objekat odražavanja (realni sistem, npr. preduzeće,

čovjek, biljka, životinja, organizacioni problem itd,.),

B - objekat koji saopštava odraz (model sistema A),

S - skup znakova čije značenje definiše smisao odražavanja, a

I - intenzitet odražavanja.

Ako nedostaje bar jedna od navedenih komponenata, tada ne može biti riječi o

informaciji,, iz ovakve definicije informacije može se zaključiti, da je ona objektivna veličina

kao sadržaj odražavanja, da se uvijek odnosi na prvi objekat, a saopštava je drugi, da ima svoj

smisao (značenje, semantiku) i da ima svoj intenzitet (količinu),"

Ovdje smo nabrojali samo dvije komponente informacije: semantičku (kao relaciju znakova prema označenom objektu) i kvalitativnu. Pod semantičkim jedinicama podataka podrazumijevamo jedinice podataka koje se prenose u razmjeni informacija između ljudi, na čovjeku prihvatljivim nosiocima podataka. Najmanja semantička jedinica podataka je znak, a zatim pojam, segment, sjogj— datoteka.

U literaturi se često uz pojam informacija koriste prilozi, kao na primjer: logička, naučna,

upravljačka, ekonomska, medicinska, socijalna, itd. Definicija pojma informacije koju smo

naprijed naveli dovoljno je opšta da su sve nabrojane karakteristike obuhvaćene gornjim

Y3

Y5

Slika 4. Objašnjenje pojma informacije pomoću odraza

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

24

izrazom, zavisno ođ toga kakve je prirode objekat A Naučna istraživanja pokazuju daje

informacija neodvojivo povezana sa odrazom. Ali, informacija je samo jedan aspekt - jedna

strana odraza, ona je odraz raznovrsnosti, To znači da je pojam odraza širi pojam od pojma

informacije»

Koristeći sliku 1. za objašnjenje pojma informacije pomoću odraza, možemo dati

slijedeću definiciju pojma informacionog sistema

2 Interesantno je da u engleskom jeziku ne postoji množina od riječi "informacija" i "podatak", dakle ne postoje izrazi " In format ion s" i "datas", nego uvijek i samo izrazi "Information" (informacija/e) i "data” (podatak/ci)

Neka je A Bilo koji realni sistem, sistem koji obezbjeđuje informaciju J o A zvaće se

informaciom sistem, ili kraće IS sistema A Iz ovakvog opisa IS-a slijede veoma važni zaključci:

na osnovu dijalektičog principa sveopšte povezanosti i djelovanja slijedi, da za jedan isti

realni sistem A može se naći, ili konstniisati, više (teoretski bezbroj) informacionih

sistema Zaista, svaki sistem koji je u stanju da obezbijedi informaciju o B, koji je u

nekakvoj vezi sa A, predstavlja IS sistema (ili objekta) A.

infonnacioni sistem objekta A (sistema A), koji obezbjeđuje informaciju J (sistem B),

međutim, nije jednoznačno određen. Postoji više informacionih sistema koji obezbjeđuju

istu informaciju J u odnosu na isti sistem A.

Ovako kompleksna definicija informacionog sistema zahtjeva i svoju konkretizaciju. Stoga, u

svim našim daljim izlaganjima realni sistem (sistem A) biće neki organizacioni sistem - preduzeće,

neki biološki (živi) sistem (čovjek, biljka, životinja), neki problem iii neki model (ekonomski,

organizacioni, matematički, itd ), a sistem B njihov informaciom sistem.

Informacija kao fenomen raznovrsnosti. Wiljem Ros Ešbi (William Ross Ashby, 1956 ) dao je

nešto širi pristup objašnjenju pojma informacije. On je dokazao da je pojam informacije neodvojiv

od pojma raznovrsnosti, što se samo po sebi nadovezuje na odraz. Dakle, informacija postoji samo

ako postoji i raznovrsnost (elemenata, mogućnosti, varijanti, izbora, poteza, aktivnosti itd.). To se

tumači na ovaj način: zamislimo skup sastavljen od slijedećih elemenata:

a, b, c, a, c, c, a, b, c, b, b, a.

Kao što se vidi, gornji skup ima dvanaest elemenata. Izostavljajući redoslijed rasporeda tih

elemenata, kao i njihove moguće kombinacije, vidimo da taj skup sadrži svega tri različita

elementa: a, b, c„ Po R Ešbi-ju taj skup ima "razliku od tri elementa", a količina informacija

izražava količinu (broj) raznovrsnosti. Prema tome, skup u kome su svi elementi različiti ima

maksimalan broj raznovrsnosti i u tom slučaju količina primljenih informacija ima maksimalnu

vrijednost. Nasuprot tome, skup u kome su svi elementi jednaki sadrži minimalan broj raznovrsnih

elemenata, to jest svega 1, pa je količina informacije u takvom skupu jednaka nuli. Iz ovoga se

izvlači zaključak o tome da se informacija u skupu pojavljuje onda kada se elementi razlikuju jedan

od drugog - kada ima više_aiternativa, više mogućnosti.

Podatak — Informacija — znanje. Pojmovi kao što su podatak, informacija i znanje su

objašnjeni na više mjesta u stručnoj literaturi. Svugdje u objašnjenjima postoji semantička razlika

Fenomenologija pojma informacija

25

između podatka, informacije i znanja.

Možemo reći da je podatak: broj, pojedinost, nevrednovana činjenica, koncept, opis,

pojava. Najprostiji prilaz u objašnjenju pojm^potfflfaVnaglašava da je on zapis neke

konkretne činjenice na proizvoljnom meHljumu (papiru, magnetskom medijumu, CD-u,

itd .) nezavisno odi njegove dalje sudbine,' tjTTiežavisno od toga da

li će biti upotrebljen ža donošenje poslovnih odluka i/ili upravljanje ili ne. A mi još

dodajemo: podatak je neobr ađena ili neobjašnjena činjenica, ili činjenica koja nema

konteksta

Možemo reći daje informacija: “obrađeni” podatak;podatak u kontekstu; ima7 značenje novosti za korisnika Tafcođe, ako se podatak upotrebi za upravljanje, tj . u (t procesu odlučivanja, on se transformiše u informaciju. Zapis zadržava svojstvo podatka sve dok

postoji vjerovatnoća da će se na neki način transformisati u informaciju, a poslije gubi to svoje

svojstvo,

Takvo shvatanje pojma podatka i informacije u današnje vrijeme više ne može da

opstane Opšte prihvaćenje danas stav, daje podatak konkretizacija pojave (ili ^pojavnog

oblika) informacije, grupa smbol^ga^

užItffažnSSery"f manjini značajem od informacije, informacija je bogatija u

semantičkom smislu od podatka Podatak je neprotumačeno saznanje koje se može

protumačiti/Poclatafaje, znači, takav neprotumačeni niz simbola ili znakova koji opisuje

karalctenstiRe (obilježja) stanja objekata ili uopšte promjena u realnom slsternuTsa^iljem

kasnijeg korišćenja i/ili obrade, a obuhvata se u formi pogodnoj za^ToTisanje i prenos.

...................................................................................... ........................ ................

jInfomiacjjj$]Q protumačeni podatak. Podaci nose u sebi informaciju, ali količina informacionogladržajapod^^T^kođe relativan pojam, jer u velikoj mjeri zavisi od primaoca saopštenja. Isti podatak, naime, za jednog primaoca ostaje samo podatak (znači on ga nije mogao protumačiti), a za drugog primaoca postaje informacija (ako za njega predstavlja novo saznanje)»

Informacija kao skup podataka sa značenjem, postaje/znanjem/tek kada je

primijenjena"- kada njena upotreba dodaje vrijednost Možemo još reći: znanje su

informacije i podaci vezani uz spoznajni proces i iskustvo; to jelposobnost za iskorištenje

informacije,

j/Protumačefije/saznmja. je u stvari povezivanje novodobijenog podatka ili iskaza sa

ranijim saznanjima. Ako ne postoje ranija saznanja sa kojima bi se mogao "povezati

podatak, informacija naravno neće nastati. Informacija se neće “roditi” ni tada, ako se

povezivanje već jednom dogodilo. Informacija nastaje u trenucima kada razmišljamo o

samom sadržaju podatka, kad donosimo neki sud u vezi tog

iskaza, kada pronađemo mjesto tog podatka u nekoj iii nekim klasifikacijama, kada formiramo

neku misao, kada formulišemo neki zaključak11.

11 Ekonomiste osuđuju da nisu u stanju da se odluče Naročito su osuđivali sjajnog lohna Maynarda Keynesa za prevrtljive stavove. Kada je kraljevska komisija zamolila petoro ekonomista za mišljenje, rečeno joj je đa će dobiti šest odgovora - dva od gospodina Keynesa. Sam gospodin Keynes se nije nimalo kajao zbog toga. Obično bi kazao: “Kad se moje informacije promijene, ja promijenim svoje mišljenje A šta Vi u tom slučaju radite, gospodine?” On nije želio da bude poput zaustavljenog sata koji

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

26

Upravo iz prethodnih razloga na računam uvijek smještamo “samo” podatke, koje poslije

po potrebi i obradimo. Informacija, onako kako smo Tein i defin išali, rađa se samo u glavama

ljudi, a obrada podataka na računam je samo onda odgovarajuća ako obezbjeđuje takve nizove

podataka đa ljudima olakšava i ubrzava proces njihovog protumačenja.

I da zaključimo oko toga šta se može smatrati informacijom s obzirom da postoje brojne

definicije pojma informacije Da bi se nešto smatralo informacijom, neophodno je da^a)J<azuje

nešto sto je prethodno nepoznato primaocu(b))govori o nečemu što je prethodno manje

nesumnjivo za primaoc^cj)utiče na količinu ili strukturu znanja primaoca(^pbude

upotrijebljeno u primaočevom odlučivanju/^) proizvodi zamišljene, razmatrane ili stvarno

preduzete akcije primaoca,H) primaocu redukuje neizvjesnost, g) primaocu pomaže da

identifikuje kontekstualna značenja riječi u rečenici(^) isključuje neka ođ alternativnih stanja

stvari ii) mijenja vjerovanja primaoca, posebno s obzirom na distribucije vjerovatnoća s

primaočeve tačke gledišta.

V PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1, Kako se pomoću fenomena odraza na dijalektički način objašnjava pojam informacije?

2 Kako se na dijalektički način objašnjava egzistencija informacionog sistema?

3. Kako se po Ros Ešbiju objašnjava egzistencija pojma informacije?

4 . Da li su podatak i informacija sinonimi, odnosno da li je to jedno te isto?

5. Kada informacija kao skup podataka sa značenjem, postaje znanje?

6. Sta je neophodno da bi se nešto smatralo informacijom?

7. Šta se obrađuje u računam - podaci ili informacije ili bitovi ili šta još..?

pokazuje tačno vrijeme samo dva puta u danu (P A Samuelson)

Enomenologija pojma znanje

27

6. ENOMENOLOGIJA POJMA ZNANJE

O znanju ima nekoliko različitih teorija, pa je i izraz znanje, baš kao i izraz

informacija, višeznačan. Navešćemo niz definicija znanja nanizanih po vremenu kada su

nastale:

"Znanje je informacija u kontekstu". Ova definicija ima korijene u racionalističkom

shvatanju prema kojem se neko tvrđenje smatra valjanim znanjem ako ne sadrži

kontradikciju i ako se koherentno uklapa u širi okvir znanja, (1970)

"Znanje obuhvata implicitna i eksplicitna ograničenja postavljena nad objektima

(entitetima), operacijama i odnosima zajedno s opštim i specifičnim heuristicima i

procedurama zaključivanja uključenim u situaciju koja se modeliraju." (1984)

"Znanje je informacija koja je organizovana i analizirana da bi bila razumljiva i

primjenljiva u rješavanju problema ili u odlučivanju." (1992)

"Znanje se sastoji od istina i vjerovanja, perspektiva i pojmova, rasuđivanja i

očekivanja, metodologija i know-how, " (1993)

"Znanje je rezonovanje o informacijama i podacima radi aktivnog omogućavanja

performanse, rješavanja problema, donošenja odluka, učenja i učenja drugih ." (1997)

"O znanju sastavljenom od podataka i informacija može se misliti kao o znatno većem razumijevanju situacije, odnosa, uzročnih fenomena, i kao o teorijama i pravilima (eksplicitnim i implicitnim) koje leže u osnovi datog domena ili problema " (2000)

"Znanjeje informacija koja je kontekstualna, relevantna i djelotvorna." (2005)

„Znanje je aktivnost koja manipuliše, transform iše ili stvara rezultat iz nečega. Čak šta

više, znanje djeluje kao mehanizam koji iz podataka i informacija kreira odluke i definisane

postupke.“ (2011)

Znanje je ukupnost svega što je bilo spoznato, otkriveno ili izvedeno zaključivanjem

ZnanjFjelieophodno za Uobro~oĆj lučivaTnja^ tj„ za prepoznavanje i razumijevanje

užrbčno/posljedičnih odnosa koji utiču na poslovanje organizacije, a time i na sposobnost

predviđanja njene budućnosti.

Saznanja o realnom svijetu vezana za njegove pojave i procese kroz iskustva i učenje

omogućuju formulisanje zaključaka, analizu uzročno-posljedičnih veza, apstrahovanje -

izvlačenje bitnih crta - atributa, kao i sposobnost sticanja novih saznanja i označavaju

sistem na višem nivou apstarkcije koji se naziva znanjem.

Informacije - Sistemi - Upravljanje

Znanje je, prema tome, pojmovna slika realnosti u svijesti ljudi o stvarima, objektima,

činjenicama, pojavama i procesima zajedno sa svim njihovim međusobnim i uzročno-

posljedičnim vezama,.

Jedna druga definicija glasi: znanje predstavlja razumijevanje određene oblasti, koja u sebi

sadrži potencijal za praktičnu primjenu informacije,.

Neosporno je stanovište da je znanje nematerijalni resurs. Ali, iako nematerijalno, ono

može se skupljati, skladištiti i prenositi kroz različite medije (govorom, vizualno- tekstom,

slikom) te prikazivati na različite načine uz različite tehnike i sredstva,

Neki autori pojam znanja prvenstveno, a neki isključivo, vežu uz čovjeka i organizaciju,

međutim autori koji su bliži tehnologiji, posebno iz područja vještačke inteligencije, govore

o bazama znanja, Na primjeruekspertnih sistema, u kojima se znanje prvo prikuplja od

stručnjaka, može se uočiti da se znanje može uskladištiti, a potom koristiti iz tehnoloških

sredstava.

U novije vrijeme u propulziji je ekonomija zasnovana na znanjima kao efikasnom faktoru proizvodnje i upravljanja znanjima {managing knowledge) do sredine 80-ih godina, a kasnije knowledge management12) na svim nivoima. Područje interesovanja naučnika iz menadžmenta znanja, sada, ili upravljanja znanjem, ranije, razmatra se kao proces u kojem se znanje kreira, osvaja, čuva, dijeli i primjenjuje, i s tog aspekta predstavlja oblast u kojoj se znanje primjenjuje efikasno u svim situacijama odlučivanja

Odnos podatka, informacije i znanja. Mnogi shvataju razlike između podataka,

informacije i znanja, kao postepene, različite nivoe istog objekta, pri čemu samo čovjekova

interpretacija stvara razliku. Na narednoj slici simbolički je prikazan “put” i “okolina”

(dakle “infrastruktura”) kojim se od podataka dolazi do znanja, inteligencije i mudrosti

12 Upravljanje znanjem {knowledge management) je nastojanje da pravo znanje dospije do pravih procesora (obrađivača), u pravo vrijeme, u pravim prezentacijama, uz prave troškove, sve s ciljem da se uspostave (potspješe) pravi odnosi, odluke i aktivnosti uz uvažavanje uloge entiteta. Ta nastojanja iskazuju se u različitim kontekstima, kao što su kreiranje, komuniciranje, istraživanje i odlučivanje.

Slika 5. Slijed pretvorbe podatka u znanje

Enomenologija pojma znanje

31

Podaci p redstavljaju opažanja ili činjenice izvan konteksta, te stoga sami po sebi ne

prenose značenje. Podatak postaje informacija kada mu se doda odgovarajući kontekst.

Informacija se preobražava u znanje ako joj ljudi dodaju svoje iskustvo, rasuđivanje,

vrijednosti i uvjerenja.

32

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

FPO

Podaci

33

Enomenologija pojma znanje

Zriiin^g---------►! Mudrost

34

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

Kontekst

35

Enomenologija pojma znanje

y Potencijal I inteligencija i. / upotrebe V ¡sklJstvo V

Slika 6 Odnos podad-informacija-znanje-mudrost

Znanje predstavljaju naša vjerovanja i vrednovanja koja se zasnivaju na smisleno

organizovanom skupu informacija (poruka) do kojih dolazimo iskustvom, komunikacijom ili

zaključivanjem.

Inteligencija13 se obično definiše kao sposobnost snalaženja u novim situacijama 0 stvarnosti

inteligencija ne postoji odvojeno od znanja i svih ostalih karakteristika koje čine jednu osobu.

Inteligencija je često neophodna, ali ne i dovoljna za uspjeh, Osim sposobnosti važne su

okolnosti, osobine ličnosti i motivacija

Postoji nekoliko grupa definicija inteligencije, a obično se navode slijedeće sposobnosti kao

osnova inteligencije:

■ brzina adaptacije na postojeće i novonastale uslove

■ brzina i lakoća učenja

■ apstraktno mišljenje

■ brzina osjetljivosti za zadati problem

m shvatanje matematičkih problema

* sposobnost korištenja riječi prilikom govora i pisanja, razumijevanje ideja

■ opšta sposobnost osobe uključujući svrsishodnu primjenu svih iznad navedenih sposobnosti, i

■ znanje u kontekstu; sposobnost iskorištenja znanja u datom kontekstu.

13 Riječ inteligencija potiče od latinske riječi inteligere i znači razumijeti, shvatiti

36

Informacije - Sistemi - Upr avljanje

Teorija višestruke inteligencije H Garđnera14 pretpostavlja da postoje više različitih

inteligencija" koje svaka osoba ima više ili manje razvijene ./Sedam vrstai- inteligencije

koje je Gardner inicijalno predstavio su: jezička, logičko- matematička, tjelesno-

kinestetička, prostorna, muzička, interpersonalna i intrapersonalna. Naknadno je dodata i

osma vrsta i nte I igen c i je - pri rod rij ack'a.

Jezička inteligencija omogućava čovjeku da dobro verbalno forumu liše svoje misli i

komunicira - da govori, čita, piše.

Logičko-matematička inteligencija “odgovorna” je za logičko razmišljanje, usvajanje

pojmova, analizu procesa i građenje naučnih teorija (rješavanje matematičkih problema i

naučnih zakonitosti, klasifikaciju činjenica, uziočno- posljedičnu analizu procesa )

Vizuelno-pr ost orna inteligencija odgovorna je za shvatanje prostora i vizuelno

izražavanje, manipulaciju i komunikaciju (slikanje i crtanje, organizaciju informacija kroz

planove, šeme, mape, za orijentaciju u prostoru.,),

Medij um komunikacije informacija kojim se izražava muzička inteligencija su upravo

melodija i ritam (reprodukcija melodije i ritma i razumijevanje odslušanog),

Tjelesno-kinestetička inteligencija omogućava precizno i koordinisano pokretanje svih

dijelova tijela u cilju rješavanje problema ili manipulaciju predmetom (sport, ples,

manuelno pravljenje ili popravljanje različitih predmeta - )

Interpersonalna inteligencija omogućava razumijevanje osjećaja i poriva drugih ljudi,

te ponašanja pojedinaca i grupa ljudi (sklapanje prijateljstava i saradnja sa drugima, uticaj

na mišljenje drugih ljudi, saosjećanje,,.),.

Intrapersonalna inteligencija (emocionalna) je odgovorna za razumijevanje sopstvenih

potreba i formiranje realne slike o sebi samom i svojim težnjama (introspekcija15,

realistična samoprocjena, kontrola emocija i navika . ) Naknadno

je dodata i osma vrsta inteligencije —prirodnjačka, koja omogućava raspoznavanje,

klasifikovanje i razumijevanje prirode, ekosistema, životinje i biljaka (gajenje i proučavanje

14 Hauard Gardner, američki psiholog, dugogodišnji profesor i direktor Harvarđskog Pedagoškog Fakulteta, zastupa (pedagošku) teoriju da nastava i učenje treba da budu tako osmišljeni da kod učenika podržavaju razvoj više različitih načina recepcije i razmišljanja, tj da podržavaju razvoj više inteligencija. Učenik treba da bude u poziciji da može da razvija dominantnu vrstu inteligencije (svoje talente) što mu se omogućava uključivanjem u nastavne aktivnosti koje podržavaju različite inteligencije (i pravom da bira pristup) i tako što se ocjenjivanje rezultata učenja sprovodi tako da se mjeri napredak u razvoju više inteligencija (a ne samo verbalne i matematičko-logičke).15A Introspekcija je promatranje vlastitih misli i osjećaja; tehnika samopromatranja Samoopažanje ili introspekcija je sistematsko opažanje vlastitih psihičkih procesa. Ta psihološka metoda primjerena je samo psihologiji. Čovjek je svjestan svojih doživljaja i u stanju je da opaža i opisuje, bilo u trenutku samog doživljavanja ili naknadno u sjećanju.Pred kraj XX vijeka, kada se počela razvijati modema psihologija, introspekcija je bila njena glavna metoda5 Internalizacija je pojam koji označava prenošenje izvjesnih spoljašnjih normi, standarda, odnosa i akcija na unutrašnji, mentalni plan, koji se tako doživljavaju kao vlastiti

37

Enomenologija pojma znanje

biljaka i životinja, poimanje strukture ekosistema, interesovanje za ekologiju...).

¡Mudrost pametna upotreba znanja i odlučivanje na osnovu sinteze znanja i iskustva,

baziranih na moralnim normama.

Vrste znanja. Znanje prema formalnosti možemo klasifIkovati na:\y/- Eksplicitno znanje, Ono je po svojoj prirodi jasno, formalno, sistematsko, lako za

komunikaciju i prenošenje.

[/ - Implicitno (tacitno) znanje. To je lično, neformalno, nedokumentovano znanje i čine ga

vještine, prosuđivanje i intuicija koju ljudi posjeduju i koju ne mogu jednostavno

objasniti i predstaviti, a zasnovano je na ličnom obrazovanju i stečenom iskustvu.

Jedan od načina transformacije znanja (pretvaranja jedne vrste znanja u drugo) je

eksternalizacija, kojom se ono iz nefbrmalizovanog oblika prevodi u formalizovani.

Eksternalizacijom implicitno znanje transforniišemo u eksplicitne forme (riječi, koncepte,

slike, grafove, tabele). Ovim načinom transformacije znanja nastaj^konceptualno znanje/T d] proces zovemo još i formulizacija Suprotno od ekstemalizacije je fnfenializacijas, način

kojim se eksplicitno znanje transformiše u implicitno znanje Ovim načinom transformacije

znanja nastaje /operacionalizovcmo znanje, /

Znanje može biti posmatrano kao subjektivno ili objektivno,

Subjektivno zn a nj e d ij e 1 im o n a: individualno, kada se posmatra

kao stanje uma distribuisano po članovima grupe kroz praksu.

Objektivno znanje se posmatra: kao objekat (istinsko vjerovanje)

kao pristup informacijama (kako pristupiti i koristiti informacije)

kao sposobnost (strateška sposobnost koja može biti primjenjena za dobijanje kompetitivne prednosti),.

Informacije-Sistemi - Upravljcrnje

38

Znanje se može podijeliti još i na:

Procechtralno (izraženo kao niz koraka ili akcija za dobijanje rezultata) - odgovori

na pitanja „kako”.

Deklarativno (vezano između varijabli) - odgovori na pitanja „zašto”

Imamo i narednu podjelu znanja, na:

Opšte (generalno) koje ima veliki broj individua i lako se prenosi između njih,

Specifično koje posjeduje vrlo ograničen broj individua i njegovo prenošenje je

skupo. Ovo znanje možemo podijeliti na:

• tehničko, koje predstavlja veliko znanje o specifičnom području

* kontekstualno znanje, koje se odnosi na specifičan kontekst (vrijeme,

prostor u kome se vrši neki rad),,

Jedna druga podjela znanja je na:

Mah-oskopsko - nejasno, neodređeno, bez detalja, neizraženih ciljeva i ograničenja,

suštinski interdisciplinarno, kvalitativno i sugestivno, dopušta se kontradiktornost u

konceptima i referencama, fleksibilno i adaptibilno na promjene okoline i njena

evoluciona pravila.

Mihoskopsko znanje - solidno, čvrsto, precizno i tačno, fokusirano na jednu oblast u kojoj gotovo nema kontraindikacija, često za osobe sa iskustvom „očigledno”.

Prema strukturi prikupljanja, čuvanja i predstavljanja, znanje možemo da razvrstamo i na:

deklarativno (deskriptivno, deklaraciono),

proceduralno (imperativno),

konceptualno,

semantičko,

strateško, i

epizodno.

Deklarativno znanje, je znati ŠTA. To znanje je sastavljeno od memorijskih šema koje su

međusobno povezane pojmovima i mislima. Deklarativno i/ili konceptualno znanje odnosi se

na činjenično i pojmovno znanje, u koje se ubrajaju osnovni elementi koji se moraju znati da

bi bili upoznati sa disciplinom, kao i organ izovanje cjeline znanja, pojmova, principa itđ. Ovo

znanje poznato je još i kao desh'iptivno znanje, ali i kao propoziciono znanje. To je vr sta

znanja koje je po samoj svojoj prirodi, iskazano u deklarativnim rečenicama ili indikativnim

tvrdnjama.

Primjer 6.1:

Računarski programi sadrže deklarativno i proceduralno znanje. Primjer deklarativnog

znanja koci progi^iranja^^^fTnicije relacija, dok je proceduralno znanje sadržano u

Enomenologija pojma znanje

39

algoritmima pretraživanja struktura podataka kojima se relacije interno predstavljaju.

Primjer 6.2:

Navodimo primjere nekih pitanja u testovima znanja, kojima se provjerava deklarativno

znanje.

Pitanja u kojima se traži izdvajanje, ili grupi sanje podređenih u okviru nadređenog pojma

Da se povežu na odgovarajući način riječi koje se nalaze na lijevoj strani sa riječima

koje se nalaze na desnoj strani

Pitanja u kojima se traži obilježavanje pravilnog redoslijeda kojim se odvija neki

process,.

Proceduralno znanje, znati KAKO nešto napraviti ili uraditi, odnosno znanje koje u sebi

uključuju znanja kriterij uma koji su potrebni da bi se različite procedure završile đo kraja.

Sastavljeno je iz jednostavnih i složenih misaonih procesa i u mislima su sačinjeni u obliku

sistema sastavljenih od niza koraka u kojima uslovu slijedi aktivnost, na primjer „ako je“-

„tada“. Ponekad je to fiksiran redoslijed koraka, a ponekad treba donijeti odluku koji korak

treba slijedeći načiniti. Ti produkcioni sistemi zasnivaju se na nizanju misaonih koraka.

Proceduralno znanje poznato je još i kao imperativno znanje, to je znanje stečeno iskustvom

u izvođenju nekog zadatka.

Primjer 6.3:

Prema C, Borgman (1996; 2000), za pretraživanje online kataloga postoje tri nivoa

potrebnih znanja: konceptualno, semantičko i strateško.

Konceptualno znanje odnosi se na prevođenje infonnacione potrebe na upit za pretraživanje, npr “Koje pojmove upotrijebiti ako tražim građu o osobama s posebnim potrebama”.

Semantičko znanje je ono koje se primjenjuje pri odabiru mogućnosti sistema za traženje,

npr. “Trebam li koristiti naredbu Find ili BrowseT\.

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

40

Strateško znanje, znati KADA, GDJE i KAKO NEŠ'T'O upotrebiti. O strateškom

znanju možemo da govorimo onda kada, na primjer, učenici savladaju misaone operacije i

edukativne strategije, koje mogu prenositi na nove situacije i znaju kada, gdje i kako da

upotrebe to znanje.

Još jedna klasifikacija znanja je na tri osnovne vrste:

1.. Činjenično znanje (npr baze podataka)

2.. Metodološko znanje (npr„ računarski program)

3 . Konceptualno znanje (npr. baza znanja, ekspeitski sistemi),

41

Enomenologija pojma znanje

DESKRIPTIVNO SEMANTIČKO

\

42

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

PROCEDURAUJO

i *• n i i i

S; t'nitrlcm l.

Si'iutkini. l'rcOfcm ■■X

Siilmtuft

t. j'ru&m Z.

Siiluiimi

43

Enomenologija pojma znanje

44

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

Primjer 6.4:

Slikoviti prikaz raznih vrsta znanja dat na slici 4, demonstriraćemo na jednom praktičnom primjeru, na primjeru recepta za puding, koji je, čini nam se, većini, manje ili više, veoma blizak.

Recept za puding (Procechtralno znanje)

Pripremite 0,5 1 mlijeka. Odmjerite ldl hladnog mlijeka, dodajte sadržaj kesice i

miješajte dok masa ne postane glatka. Preostalu količinu mlijeka zasladite sa tri kašike

šećera i zagrijte do ključanja. Sklonite sa vatre, umiješajte pripremljenu masu i kuvajte dva

minuta uz neprestano miješanje. Vrelu masu sipajte u vlažne posude i ostavite da se puding

stegne i ohladi.

Recept za puding {Deskriptivno znanje)

Masa je glatka kada je smjesa za puding razložena u masi mlijeka, tj kada je rastopljena

i ne postoje granule. Miješanje pripremljene mase sa mlijekom znači da

I. l'rtfciitti 7- Slltlllil«!

1. t’reihbii2. Setuikia.

EPIZODNOSlika 1. Vrste znanja prema jednoj klasifikaciji

Enomenologija pojma znanje

45

rastvorenu masu pudinga u hladnom mlijeku treba miješati u toplom mlijeku, dok

smjesa ne postane jedinstvena Vrela masa se sipa u vlažne posude da sepuding ne

bi zalijepio za ivice posude u koju se sipa.

Recept za puding {Semantičko znanje)

Postoji veza između efikasnosti miješanja mlijeka i temperature mlijeka. Prah se bolje

rastvara u hladnom mlijeku.

Postoji veza između efikasnosti kuhanja mase pudinga i temperature mlijeka. Masa za puding

se bolje kuva u već toplom mlijeku.Postoji veza između vlažnosti posuda i ljepljenja pudinga za zid.

Recept za puding {Epizodno znanje)

1. Razdijeli u dijelove

Problem: Prah za puding ne može se rastvarati u toplom mlijeku Puding masa ne može se kuvati u hladnom mlijeku.

Rješenje : Podijeli mlijeko na dva dijela, topli i hladni,.

2 , Korak po korak

Problem : Ako se čitav prah stavi odjednom u mlijeko ne može se dobro promiješati.

Dosadno je stavljati male količine u mlijeko.

Rješenje : Odrediti količine koje mogu jednostavno da se pomiješaju sa pudingom.

3. Napravi prelaz

Problem : Puding ne može da se kuva u hladnom mlijeku. Ako se topla i hladna masa

spoje odjednom, moguće je da će nastati problemi,

Rješenje : Dodati malo toplog mlijeka u hladno mlijeko da bi nastalo prilagođavanje. Poslije

staviti cijelu masu za puding u toplo mlijeko,

4, Podijeli u porcije

Problem : Puding će se stegnuti ako se ostavi da se hladi u šerpi.

Rješenje: Podijeliti puding na jednake porcije.

Recept za puding - kompletan {Proceduralno znanje)

Odmjeriti 0,5 1 mlijeka. Podijeliti mlijeko na dva dijela. Jedan dio zagrijati

Dodavati prah postepeno u hladno mlijeko Prije nego što se doda naredna kašika, provjerite

da li se prah sjedinio sa mlijekom.

Dodati 3 male kašike šećera u toplo mlijeko i zagrijati do ključanja. Dodati malu količinu

toplog mlijeka u hladnu masu da bi se napravio prelaz, Nakon toga cijelu hladnu masu dodati

u toplo mlijeko i kuvati 2 minuta uz konstantno miješanje,, Vrelu masu raspodjeliti u vlažne

sudove i ostaviti puding da se ohladi .

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

46

Proizvodnja Informacija kao generator razvoja. Poznata je činjenica da se ljudsko znanje

razvija vrlo velikom brzinom. Prije 20-tak godina I, Auerbach u svom poznatom izvještaju

naveo je slijedeće odnose: ako se cjelokupno jjudsko znanje na prelazu iz Starog u Novi vijek

označi sa 1, udvostručenje te količine znanja desilo se oko 1750. godine, a na slijedeće

udvostručenje znanja trebalo je čekati samo 150 godina, dakle, ono se desilo oko 1900.

godine, a slijedeće oko 1950» godine. Međutim, tek tada dolazi do prave eksplozije razvoja i

primjene novog znanja, tako da se danas ono udvostručuje svakih 5-7 godina, Tako, danas

živimo u svijetu u kojem je oko 90% svih dosadašnjih dostignuća čovječanstva nastalo u

zadnjih 30 godina. U ovim odnosima sadržane su 3 krupne poruke: razvoj ljudskog znanja je

eksponencijalnog karaktera, i(2)) akceleracija razvoja znanja je sve veća \ 0J)sve je veći krug

znanja i neznanja, ukoliko nismo u stanju da savladamo emisiju novih informacija,

/Natikače proces proizvodnje novog znanja, a/tehnologijVproces pretvaranja znanja u

inovacije - nove proizvode i usluge. Kao posljedica razvoja nauke je pojava sve veće količine

informacija, Brzina razvoja neke zemlje jako zavisi od njene sposobnosti da proizvodi nove

informacije, pretvara ih u nove ideje i realizuje u vidu novih proizvoda i usluga,7. INFORMACIJA I ZNANJE KAO RESURSI

Informacija’ je resurs, u osnovi različit od bilo koje materijalne supstance, Ona je u suštini

apstraktna, nema ni težinu, ni veličinu ni obim. Ali, ne može sama da postoji. Potreban joj je

fizički "nosač" - medijum u koji je ona utisnuta. U principu bilo koja materijalna struktura ili

energija može da bude nosilac informacije: svjetlost, zvuk ili radio talasi, elektr ična struja ili

napon, magnetna polja, trag tinte ili olovke na papiru, pa i mreža neurona16 u našem mozgu ili

razni biotokovi ili kiseline u stablima biljaka i u drveću.

Specifična karakteristika informacije kao resursa, za razliku od materije i energije, je u

slijedećem:

informacija se upotrebom ne troši, a raspodjelom ne smanjuje. Ako nešto znamo,

možemo to naučiti i druge, a da pritom ne gubimo naše znanje Primjenjujući znanje,

ne samo da ga ne trošimo, nego ga kroz praksu još i oplemenjujemo,

nadopunjavamo i produbljujemo,

informacija može biti upotrebljavana više puta i od različitih korisnika. Proces

trošenja ne uništava informacioni sadržaj i ona se može upotrebiti ne samo

pojedinačno nego istovremeno od mnoštva korisnika,

ne zahtijeva mnogo materije i energije za pružanje informacionih usluga,

16 Neuron (riječ grčkog porijekla) je osnovna strukturna i funkcionalna jedinica nervnog sistema - nervna ćelija Sastoji se od tijela ćelije i nastavaka: aksona i dendrita. Nervne ćelije se međusobno razlikuju po veličini, obliku i građi, što je povezano sa razlikama u funkcijama pojedinih tipova neurona. Nervne ćelije imaju ulogu provodnika (konduktora) nadražaja od receptora (ćulnih ćelija-ćelija koje primaju nadražaje iz spoljne ili unutrašnje sredine) i zatim ih senzitivnim neuronima prenose do odgovarajućih centara centralnog nervnog sistema, od centralnog nervnog sistema do odgovarajućih ćelija i organa (efektori) koji će odreagovati na nadražaj i ulogu prenosa i skladištenja informacija u nervnom sistemu,

Informacija i znanje kao resursi

47

informacija posjeduje fundamentalnu vrijednost, kao novac, roba, rad ili sirovine,

ima karakteristike koje se mogu identifikovati i mjeriti, kao što su: metoda

i cijena dobijanja, svrha u kojoj se koristi (korisnost), različite oblike i sredstva

kojima se stvara i principe kojima se ona obraduje, informacija postoji u različitim

stepenima “čistoće” i korisnosti. Ona se može “prečistiti” i obraditi da bi joj se

povećala vrijednost,

ulaganje za pribavljanje informacije kao resursa može se uobičajeno teretiti kao

trošak, a ponekada - u zavisnosti od ciljeva kompanije, i kao kapitalna investicija.

Poređenje troškova i kor isti je moguće i poželjno (Cost-Benefît analiza),

njena proizvodnja ne zagađuje čovjekovu okolinu, a zadovoljava one čovjekove

potrebe koje nije moguće zadovoljiti alternativno materijom ili energijom.

Pored toga:

informacija kao resurs je: (1) osnova za odlučivanje i (2) za stvaranje dodate

vrijednosti,

informacija kao imovina ima pojavni oblik kao: (1) zapisi o proizvodnim

procedurama (patenti, licence i druga intelektualna imovina) i (2) softverska rješenja,

informacija kao potrošna roba ima pojavni oblik kao: komercijalni informacijski

servisi,

Osnovne razlike između informacije i znanja kao resursa su17:

kad se informacija jednom proizvede, može postati dostupna širokom krugu

korisnika, koji je usvajanjem (prijemom i predajom) ne otuđuju od ostalih korisnika;

drugačije je sa znanjem, koje ne postoji u objektiviziranom obliku, tako da je u

autentičnom obliku dostupno isključivo svom kreatoru i nije otuđivo, a kada se

predaje, mijenjaju se njegova prvobitna svojstva,

informacija je tiražna, može se umnožavati, a troškovi proizvodnje svake slijedeće

kopije opadaju i teže nuli u pored o s tehničkim progresom; stvaranje novih znanja

zahtijeva sve više informacija, veće napore i veće troškove,

dobivene informacije su dostupne i demokratične; znanja su rijetka, a rezultat su

stvaralaštva ingenioznih pojedinaca visokog intelektualnog nivoa,

informacije mogu biti objekt svojine (engl property), dok se znanja pojavljuju kao

objekt vladanja (engl possession) i

informacija ima karakteristike javnog dobra, dok se znanje tretira kao lično dobro.

17 Prema: Inozemcev, Vladislav (2000), „Paradoksi postindustrialnoj ekonomiki“, Mirovaja ekonomika Î meždunarodnije otnošenija, No 3, s. 4.

Informacija i znanje kao resursi

VII PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1, Koje su opšte karakter istike informacije kao resur sa?

2, Koje su specifične karakteristike informacije kao resursa?

3. Koje su osnovne razlike između informacije i znanja kao resursa?

4. Da li se upotrebom znanje može potrošiti?

5 Da li se informacija upotrebom može potrošiti i raspodjelom smanjiti?

6. Da li se ulaganje u pribavljanje informacije može tretirati kao investicija?

7. Koji je odnos troškova proizvodnje informacije u odnosu na troškove

proizvodnje znanja?

Komunicir anje - Model i pr oces

43

8. KOMUNICIRANJE - MODEL I PROCES

Komunikaciju čine procesi slanja i primanja poruka/informacija u cilju izazivanja nekog

ponašanja. Kažemo da je za egzistenciju informacije potrebno uvijek dvoje, tj„ onaj/ono koji

informaciju saopštava i onaj/ono koji je percipira Dakle, svaka informacija ima svoj izvor odakle

potiče, kao što ima i svoje odredište - kome je namijenjena,. Proces prenošenja informacije od

jednog subjekta koji šalje informaciju do subjekta koji je prima nazivamo komuniciranje, Pri

tome, subjekt u procesu komuniciranja može da bude čovjek, životinja, biljka, računar, knjiga,

pismo itd..

Organizacije (preduzeća, ustanove, udruženja itd.) ne postoje bez ljudi, a odnosi među

ljudima ne postoje bez komunikacije. Sve organizacije su stvorene i organizovane putem

komunikacionog procesa i održavaju ih ljudi koji međusobno komuniciraju Ljudi moraju da

komuniciraju da bi uopšte mogli da se organizuju, a zatim moraju da komuniciraju kako bi

sprovodili koordinaciju i kontrolu svojih aktivnosti. Za uspostavljanje informacione veze služe

različiti mediji i sredstva, koji omogućuju rezličite oblike prenosa informacija, U medije za prenos informacija možemo svrstati npr. električnu struju - čijim impulsima se informacije

prenose po određenom kodu, vazduh - vibracijom prenosi akustične signale, tinta - kojom se

ispisuju znakovi na papiru, nervni impulsi - koji cirkulišu u nervnim sistemima živih bića, a po

svom materijalnom sastavu predstavljaju električno odašiljanje strujnih impulsa u kombinaciji sa

fizičko-hemijskim izmjenama i mehaničkim kretanjem molekula unutar' nervnih struktura,

skupovi odgovarajućih gena - u sistemima nasljeđivanja fizički nosioci informacije su skupovi

odgovarajućih gena - skupovi molekula određenih kiselina), itd 18 .

Sve dok se ne pojavi signal (napisana ili izgovorena riječ, slika, muzika, formula, gen,

temperatura, pritisak, el. signal itd,) koji je materijalni nosilac informacije, informacija postoji

samo potencijalno. Na primjer, u cvijetu jabuke sadržana je informacija oplođavanja, koja će se

ispoljiti tek pošto se cvijet razvije u plod sa sjemenkama. I tek sjemenka je aktivni nosilac

informacije o tome da će iz nje zaista izrasti stablo jabuke, a ne, recimo, stablo bora, i da će

davati iste onakve plodove kakav je bio i onaj plod iz koga je ispao nosilac informacije - dotična

sjemenka, a ne šišarke bora.

18 skupu cjevčica i slavina na zadnjem dijelu njihovog tijela. Zahvaljujući tom malom

organu oni svoje žrtve hvataju u mrežu od svilenih niti, svoja jajašca štite u svilenim vrećicama,

putuju na svilenim nitima i do visina od blizu hiljadu metara, i što je najzanimljivije oni

međusobno komuniciraju preko svilenih niti, a mužjaci - udvarači ritmično udaraju u niti

ženkinih svilenih mreža, pozivajući ih na ljubavnu igru. Pojavu paukova naučnici smještaju u

period od prije najmanje 600 miliona godina.

Smetnje i otpori (šumovi) su izvor smetnji prenosa informacija, koji se takođe prenose

kanalom za prenos informacija i negativno utiču na sadržinu signala i dovode do iskrivljavanja

sadržaja saopštenja.

Jedan od prvih naučnika koji se detaljnije bavio procesom komuniciranja i koji je pokušao da

definiše neke njegove osnovne matematske koncepte bio je Klod

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

44

Komunikacija ima svoj medij/kanal i, na žalost, šumove i prepreke koji je ometaju. Stanje

određenog medija, tj. medij i signal čine informaciom kanal, tj. kanal prenosa signala. Kao i

signali, kanali su različite prirode. Najjednostavnije ih možemo podijeliti na dvije grupe: kanale

veze koje izrađuje čovjek i kanale veze koje je izgradila priroda (bilo da su nastali kroz

dugotrajnu evoluciju bioloških

Komuniciranje - Model i pr oces

Srhetnje i otpori Smetnje i otpori ji ▼ T

Saopšenje Signal Prijemni Saopštenje SignalSlika 8. Šenonov model komuniciranja

Navedena šema ukazuje, prvo, na izvor informacije - svaka informacija ima svoj izvor odakle

potiče, kao što ima i svoje odredište - primaoca. Između toga informacija prolazi kroz čitav splet,

čitavu hijerarhiju izvora i odredišta, tako da i sama odredišta postaju njezin izvor.

Kod (engl, Code) je pravilo za transformisanje poruke .ili saopštenja iz jednog simboličkog

oblika u drugi bez gubitka informacije,.

Kodiranje (engl Encoding) je proces transformisanja poruke iz jednog simboličkog oblika u drugi, a obrnuti postupak je dekodiranje. Ovaj proces podrazumijeva određenu operaciju šifriranja saopštenja, koja saopštenje pretvara u signal. Kodiranjem se općenito naziva prevođenje jednog sistema znakova ili signala u drugi sistem znakova ili signala.

U prenosu informacija između komunikacionih partnera (Čovjek - čovjek, čovjek - računar,

ili računar - računar, itd.) nastaju raznovrsne smetnje (tehničke, semantičke i pragmatičke) koje

mogu ugroziti ispravan prijem"poslatih signala ili mogiTšprijeČiti da neki signali budu primljeni

na pravom mjestu.

U komunikacionim tehničkim sistemima uvijek se radi o prenosu fizičkih signala (akustičkih,

optičkih ili električnih) koje formira pošiljalac, a na osnovu njih primalac rekonstruiše fizički

sadržaj poruka pošiljaoca - čovjek rekonstruiše misaoni sadržaj. U društvenim sistemima to može

biti u obliku napisanih ili

Šenon, koji je 1946, godine postavio prvu razrađenu teoriju procesa komuniciranja. Njegov model

tog procesa prikazanje na slici 8.

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

46

izgovorenih riječi, slika, muzike, formula, a u biološkim sistemima - u obliku gena, kiselina,

raznih biotokova itd.

U današnje vrijeme komunikacionim procesom bave se stručnjaci iz mnogih oblasti,.

Jedan novinar ili jedan inženjer telekomunikacija zainteresovani su za različite aspekte

komunikacionog procesa, pa ljudima često izgleda da su informacije kojima se bavi novinar i

inženjer' sasvim različite. U stvari, za njih važi isti koncept procesa komuniciranja, pa i

pojma informacije, samo su različiti aspekti sa kojih se ovaj proces posmatra. U teoriji

informacija definisana su tri, aspekta posmatranja komunikacionog procesa, mada ni među

njima nema oštre granice. To su:

a) tehnički aspekt,

b) semantički aspekt, it/

c) aspekt efektivnosti,.

Senonov koncept procesa komuniciranja prikazan na slici 5. pogodan je kod analize

tehničkog aspekta posmatranja, koji se bavi problemom količine i tačnosti prenosa poruke

komunikacionim kanalom od informacionog izvora do prijemnika. Ovaj nivo najviše je

razrađen u teorijflnforrnauja i to zaslugom Šenona, koji je dao jednu zaokruženu matematsku

interpretaciju ovog aspekta posmatranja,.

Semantički aspekt posmatranja procesa komuniciranja bavi se problemom da li prenesena poruka ima ili nema određeno značenje za subjekta koji je primio poruku- za primaoca.

Na primjer, na tehničkom nivou posmatranja, poruke "AAB1VG2GDĐ" i "ČOVJEK JE

ŽIVO BIĆE” se jednako tretiraju, odnosno najhitnije je da se one pravilno prenesu do

prijemnika,. Semantički nivo posmatranja procesa komuniciranja, međutim, razlikuje

karakter ovih poruka. Poruka "AABl VG2GDĐ" nema nikakvo značenje, bar sa stanovišta

subjekta koji očekuje poruku na našem jeziku, dok poruka "ČOVJEK JE ŽIVO BIĆE" ima

određeno (smisleno) značenje za subjekta koji prima poruku.

U principu, sadržaj informacije (u nekoj poruci) može se utvrditi ukoliko se informacija shvati kao mjera ukidanja neizvjesnosti, s obzirom da djelovanje primaoca informacije nije samo posljedica količine informacije koju primi, već, prije svega, njenog sadržaja„

Ričard Hartli {Richard Hartley) je još 1928. godine, u svom radu pod naslovom "Prenos

informacije", postavio osnov za formu i ¡sanje mjere informacije. Nakon toga, za oznaku i

obilježje količine informacija uveden je poseban termin "bit" kao skraćenica od engleskog

izraza "binary digit" (čit, "bajneri didžit"), što znači

binarni kod ili binarni znak. Hartii ilustruje (semantičku) mjeru informacije rečenicom "jabuke

su crvene" . Riječ "jabuke" isključuje sve ostale predmete osim jabuke. Riječ "crvene" isključuje

sve ostale boje osim crvene. Na ovaj način rečenica "jabuke su crvene" u svojstvu informacije,

isključuje sve mogućnosti osim jedne, tj. sadrži najveću mjeru informacije. S druge strane,

rečenica "jabuke imaju svoju boju" sadrži neuporedivo manje informacije Na osnovu toga Hartii

Komunicir anje - Model i pr oces

47

zaključuje da je količina informacije proporcionalna^pjiutiogudih Jzbora.. O tome smcTveć

điskutovali u poglavlju “Informacija kao fenomen raznovrsnosti” po Ros Ešbiju

U slijedećim primjerima poruke: "ČOVJEK JE ŽIVO BIĆE" i "ČAS JE ZAVRŠEN", na

tehničkom i semantičkom nivou imaju isti efekat, dok po efektivnom aspektu imaju različitu

interpretaciju: Poruka "ČOVJEK JE ŽIVO BIĆE" - sa stanovišta efektivnog nivoa nema svoju

vrijednost, jer ne doprinosi donošenju nikakve odluke, niti preduzimanju neke aktivnosti nakon

njenog prijema. "ČAS JE ZAVRŠEN" - ovo je poruka koja učeniku ili studentu, koji je

prijemnik u procesu komuniciranja, govori mnogo više. Na osnovu ove poruke on donosi odluku

da spremi svoje stvari, izađe iz predavaonice, pođe kući,....................................., itd.

Komuniciranje korisnika sa računaronv Komuniciranje je osnovna ljudska potreba i

aktivnost, kontinualna u prostoru i permanentna u vremenu, usmjerena prema spoljnjem svijetu i

prema njegovom unutrašnjem biću. Ona je jedan od najvažnijih teorijskih i empirijskih

konstrukata u razuđenom polju naučnih disciplina koje čovjeka analiziraju kao biće koje govori (lingvistika), želi i osjeća (psihoanaliza), proizvodi i troši (ekonomija i tehnologija), živi u grupi (sociologija), upravlja ili je u fokusu upravljanja (menadžment, organizacija, političke

nauke), uči ili podučava (psihologija, pedagogija, tehnologija obrazovanja), istražuje i

eksperimentiše (statistika, metodologija, biohemija, biofizika), kreira, dizajnira (arhitektura,

urbanizam, marketing) i razvija materijalnu i nematerijalnu imovinu (inženjering i

primijenjene nauke) izvodeći manje ili više kompleksne socijalne, ekonomske, tehnološke i

interpersonalne ili komun ikacione interakc ije .

Korisnik, Pod ovim pojmom podrazumijevamo individualnog korisnika, grupu korisnika

koja zajedno radi ili čak niz kor isnika u organizaciji. Korisnik je bilo koja osoba koja pokušava

da završi neki posao ili postigne cilj koristeći tehnologiju Korisnici inogu komunicirati i

komandovati računani korištenjem nekog ulaznog uređaja a za prikazivanje rezultata obrade

koriste izlazne uređaje.

Ulazni uređaji pri hvataj u podatke i instrukcije od korisnika i konvertuju ih u formu koju

računar može razumjeti Svaki ulazni uređaj prihvata specifičan oblik podataka. Na primjer

tastatura prenosi kucane karaktere (slova, brojeve, simbole), a table za prepoznavanje pisanja

rukom "čitaju" napisani tekst. Korisnici zahtijevaju

da komunikacija sa računarom bude jednostavna, brza i bez greški. Sve to je uticalo na

postojanje različitih ulaznih uređaja koji izlaze u susret potrebama korisnika i aplikacija.

Izlazni uređaji podatke predstavljaju u fbtmi razumljivoj za korisnika,

Korisnički interfejs. U ovom dijelu razmatraju se problemi komuniciranja čovjeka sa

računarom, koje se odvija putem korisničkog intefejsa19, kako se naziva posrednik između

19Interfejs (engl. Interface), misli se na korisnički interfejs, za razliku od fizičkog i softverskog interfejsa, je pojam koji opisuje postupj^i~lrietođe pomoću kojih korisnik izvršava računarski progra^r^TćTmogu^biti mehiji, obrasci za unos podataka, poruka o greškamai“ postupćfpuf<^

korisnički interfejs jeinterfejskoji koristiikone(ma]eTsiič^ da opcije menija izabere mišem Za grafičkikorisnički interfejs upotrebljavaju se dvije kratice: GUI ( Graphical User Interface ) ili WIMP (koji

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

48

čovjeka i računam. U računarskoj nauci i interakciji čovjek- računar, korisnički interfejs

upućuje na grafičke, tekstualne i auditome informacije koje program prezentira korisniku,

rkoW6rrie sekvenče (kao što je kucanje na računarskoj tastaturi ili pokretanje miša) koje

korisnik upotrebljava prTTcontroli programa. Pored korisni nterfejsi, kao što su fizički

interFejsi i

softverski interfejsi “Posrednici” u komunikaciji između hardverskih komponenti nazivaju

sv/fizički interfejsi. 'Softverski interfejsi postoje između odvojenih softverskih komponenti i

obezbieđuju programski m ehan izam pomoću kojeg ove komponente mogu komunicirati.

Pod korisničkim interfejsom u užem smislu, podrazumijeva se izgled ekrana koji

korisnik nekog programa vidi na~ svom monitoru. Međutim," u šireni smislu^, korisnički

interfejs predstavlja bilo koji način na koji čovek interaguje sa računarom Korisničkim

interfejsima se poklanja velika pažnja, jer od toga kakav je korisnički interfejs zavisi

upotrebljivost programa ili lakoća sa kojom čovjek- korisnik može da koristi neki softver,

Dobar korisnički interfejs olakšava korisniku da obavi posao koji mu je potreban. Često se

ispred riječi korisnički interfejs stavlja i riječ “grafički” kojom se označava da softver sadrži

grafičke prikaze (forme, slike, ikone, itd.) pomoću kojih se olakšava korišćenje programa.

Grafički interfejsi se označavaju sa GUI"1, Naša definicija GUI-a, grafičkog korisničkog interfejsa je da je to „metoda interkacije korisnika sa računarom kroz manipulaciju

uzjDOmoć hardvera (miš, tastatura, ekran, e krarTosj etlji v na dodir-touch sensibile screen,

itd.) i softvera u obliku ^grafičkih™elemenata i dodacima uz pomoć tekstualnih poruka i

obavještenja”, l^renn^Tom^^ softver i hardver.

SoftveFGlil-a čine vižuelni'elHnenti7kao što su:- pointer — simbol koji se pojavljuje na ekranu i koji se pomjera da bi se selektovali

objekti i komande,

desktop - područje na ekranu gdje su ikone grapisane,

ikone - u obliku sličica na desk topu, tj pozadini koja prikazuje komande, fajlove

ili prozore. U Windows OS-u imamo Četiri vrste ikona: ikone fajlova, ikone fold

era, ikone hardverskih komponenti i ikone prečica (engl shortcuts),

- prozori (u Windows OS) - podjela ekrana u različita područja. U svakom prozoru

može se prikazivati ili pokretati (engf ruti) različiti program,

meniji - dozvoljavaju korisniku izvršavanje komandi izborom opcije iz menija,

dugmadi sa. tekstom i/ili slikama ("engl buttons),

okviri za unos i/ili komunikaciju (engl,. communication boxes),

kvadratići, kružići za izbor tipa (engl, check boxes, radio buttons, combo boxes,

itd ), i drugi

može biti skraćenica za Windows, ikone (Icons), meniji (Menus), pokazivači (Pointers), ili za Windows, ikone (Icons), miš (Mouse), padajući meni (Pull-down menu)1 GUI-Izgovara se približno kao gooey na engleskom jeziku, tj. gui, na našim jezicima (S/B/H).

Komunicir anje - Model i pr oces

49

Prvi put GUI je iskoristila firma Apple na svojim Macintosh računarima i operativnim sistemima, dok je~kasnije Microsoft iskoristio Apple-ove ideje u njihovim prvim verzijama Windows operativnog sistema, Primjeri nekih grafičkih interfejsa su: Mac OS, Microsoft Windows, NEXTSTEP i X Window System, od kojeg su kasnije nastali KDE, GNOME i CDE.

Prije pojave GUI-a kor išteni su interfejsi na bazi komandne linije, tzv. iCLUIj interfejsi (engl Command Line User interfaces), kod kojih je korisnik zadavacT komande kucanjemlTalastatmii^kšT^ iza ha komandnoj liniji i funkcionisali su u DOS, Unix, Linux, VAX/VMS, Xenix i drugim DOS-abilnim operativnim sistemima.

Pomoću grafičkog interfejsa korištenje današnjih računara postalo je mnogo

jednostavnije nego u doba DOS operativnog sistema, koji je bio prilično negostoljubljiv

prema nov im korisnicima računara. Većina današnjih operativnih sistema se upravlja

preko grafičkog interfejsa, dakle pomoću kursora, ikona, prozora i drugih elemenata.

Danas se grafički interfejs ne koristi samo u računarima, već ga iskorištavaju i razne

govorne mašine, informacioni kiosci kao i monitori u industrijskim postrojenjima koje

pokreću operativni sistemi u realnom vremenu (KTOS-Real Time Operating Systems) Najnoviji mobilni telefoni takođe imaju grafičke interfejse sa ekranima osjetljivim na dodir

Jedna druga vrsta korisničkog interfejsa su web-bazirani korisnički interfejsi koji primaju

input i obezbjeđuju output pomoću generisanih web stranica koje se prenose preko Interneta i

vidljive su korisniku koji koristi pregledač web-a„

Pored prethodne tri vrste korisničkog interfejsa postoje još i tzv, Ueptički interfejsi (engl.

haptic interfaces). Oni dopunjuju ili zamjenjuju ostale oblike outputa sa heptičkim (engl haptic) metodama f’eedback-a20. Heptika se bavi proučavanjem kako da se spoji ljudski osjećaj dodira sa računarski generis an im svijetom.

Peta vrsta korisničkog interfejsa su interfejsi dodira (touch screen sensibile) su grafički

korisnički interfejsi koji koriste displeje dodirnog ekrana (ekrana osjetljivog na dodirni kontakt)

kao kombinaciju ulaznog i izlaznog uređaja, Koristi se u mnogim industrijskim procesima i

mašinama, samousiužnim mašinama i si.

Komuniciranje računara sa računarom. Preduzeće kao složen, dinamičan organizacioni

sistem, da bi moglo đa opstane, mora neprestano da razmjenjuje podatke sa okolinom.

Informacije o tržištu, konkurenciji, novim proizvodima, ostalim granskim organizacijama i

organizacionim jedinicama stižu u preduzeće preko različitih komunikacionih kanala. Obrada tih

podataka i priprema esencijalnih, obrađenih podataka u što kraćem vremenskom intervalu za

potrebe upravljača je zadatak informacionog sistema,. Oblik generisanog izvještaja od strane

informacionog sistema mora biti prilagođen grupi korisnika kojoj je on namijenjen.

Rad komunikacionog sistema u cjelini danas ne može da se zamisli bez računara, odnosno

20 Pojam Feedback (odziv) opisuje situaciju kada output od nekog događaja ili fenomena (ili informacija o njegovom rezultatu) koji se desio utiče na neku pojavu ili sam događaj u sadašnjem ili u budućem vremenu.

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

50

računarske tehnike,. Osnovne funkcije u klasičnoj i bežičnoj telefoniji realizuji računan:

uspostavljanje veze, evidencije poziva, obračun telefonskih i raznih ostalih usluga, itđ.

Funkcionisanjem manjih mreža računara na istoj geografskoj lokaciji (LAN, od engl. Local Area Network ~~ mreža lokalne oblasti), srednjih mreža računara postavljenih na bliskim geografskim

lokacijama (Intranet), kao i raširenih mreža računara (WAN) upravljaju takođe računan.

Korisnicima se danas nudi jedan od pet stepenapovezanosti računaraa Prvi stepen povezanosti: Slučaj kada je više računara direkfiio povezano sa centralnim

računarom. Povezani računari se ponašaju u mreži kao terminali koji se sastoje samo od monitora i tastature i neophodnih priključnih uređaja.

51

Komunicir anje - Model i pr oces

■ Drugi stepen povezanosti: Slučaj kada je više autonomnih račun ara

međusobno povezano sa jednim ili više centralnih računanu To je lokalna

mreža - LAN. Ovo je jedan od najčešćih oblika povezivanja računara u

organizacijama (preduzećima, ustanovama, zajednicama, društvima i dr.).

" Treći stepen povezanosti: Gradska računarska mreža, skraćeno MAN (od engl.

Metropolitan Area Network - gradska računarska mreža), Obuhvata jednu

računarsku mrežu ili više lokalnih računarskih mreža,. Cesto ima dodatu

specijalnu telekomunikacionu opremu, kao što su mikrotalasne i satelitske

relejne stanice, koje služe i za prenos govornih i TV signala.

■ Četvrti stepen povezanosti: Više gradskih i lokalnih mreža međusobno

povezanih u mrežu na širem području, tzv, WAN mrežu (od engl. Wide Area Network - mreža šire oblasti). Velike kompanije i poslovni sistemi koriste

WAN mreže za povezivanje svojih udaljenih fabrika i poslovnih jedinica,

■ Peti stepen povezanosti: Ovo je najviši stepen povezivanja koji omogućava uspostavljanje veza velikog (neograničenog) broja mreža i udaljenih računara svih tipova i snage (veličine). Internet je taj peti stepen povezanosti - mreža petog stepena i danas najčešći oblik povezivanja računara i računarskih mreža u svijetu, Internet nije mreža računara, on je mreža računarskih mreža, on je globalna računarska mreže.

Razvoj komunikacija, znači, zavisi i od razvojnog nivoa računarske tehnike.

Kao konkretni rezultati čisto komunikacionog razvoja mogu se naznačiti samo y slijedeća tri:

digitalizacija mreža, bežični prenos podatika~i prenos podataka pomoću širokog špektraTpS'Lj.

Prve dvije sfere su poznate, a za trecil treba VnaTo

objašnjenja: pomoću širokog spektra se realizuje brzi prenos velike količine podataka. Prenos zvuka,

slike, animacije i filmova vrši se na ovaj način, DSL (Digital Subscriber Line - digitalna

pretplatnička linija) je jedna od savremenijih tehnologija prenosa podataka. To je modemska

tehnologija koja koristi postojeću telefonsku bakrenu paricu za širokopojasni prenos podataka velikom

brzinom koristeći neiskorišteni dio frekventnog pojasa,. xDSL je akronim za različite izvedbe DSL-a,

među kojima je najčešća i najpopularnija ADSL (.Asymmetric Digital Subscriber Line) - asimetrična

digitalna pretplatnička linija. Upravo ova karakteristika (asimetričnost) je čini najzanimljivijom DSL

Slika 9 Lokalna računarska mreža Slika 10 Regionalna računarska mreža (WAN)(LAN)

52

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

izvedbom za kućne i male poslovne korisnike. Asimetričnost, zapravo, znači mogućnost mnogo bržeg

protoka podataka u "downstreamu" odnosno protoku podataka od mreže ka korisniku, nego što je to u

"upstreamu" odnosnu u odašiljanju podataka od korisnika ka mreži. Većina najzanimljivijih aplikacija

za korisnike na mreži su asimetične (video on demand-vidzo na zahtjev, pristup uda|jenim lokalnim

mrežama LAN, pristup Internetu, multimedijalni pristup, home shopping-kupovina

iz kuće....), gdje puno više informacija korisnik "skida" s mreže nego što ih u nju

"šalje". Ta asimetričnost čini ADSL idealnim za ove aplikacije.

Sve ostalo je zajednički razvoj komunikacije i računarske tehnike: primanje i slanje poruka sa

računara, mobilnog računara ili mobilnog telefona (E-mail), EDI - (Electronic Data Interchange) -

razmjena poslovnih informacija direktno između računarskih sistema bez tvrde kopije tj. papira,

WWW, Gopher ili WAP aplikacija na mobilnim telefonima, interaktivna razmjena podataka: IRC,

prenos glasa i slike preko Interneta u okviru telekonferencije, kao i druge mogućnosti: servisi ili

usluge Telnet, Finger, Ping itđ .

Za zadovoljavanje pojedinačnih zahtjeva korisnika razvijeno je više različitih tipova usluga kao što

su teleshopping (trgovina na daljinu), teleteaching (nastava na daljinu), teleworking (rad na daljinu),

telecooperation (saradnja na daljinu), e- Learning (elektronsko učenje), e-Bnsiness (elektronsko

poslovanje), e-Banking (elektronsko bankarstvo), e-Health (elektronsko zdravstvo),e-Medicine(elektronska medicina), e-Hospital (elektronska bolnica) itd. Broj razvijenih mrežnih i Internet

aplikacija je iz dana u dan sve veći Bez ovih vidova prenosa podataka poslovanje danas postaje

nezamislivo.

Tehnologije za mrežne komunikacije. Tu spadaju: komunikacioni kanali, mrežni hardver i mrežni softver.

Komunikacioni kanali. Tri glavne vrste komunikacionih kanala su: a iznajmljeni

komunikacioni kanal (zakupljeni vod),

■ javna telefonska mreža, i

53

Komunicir anje - Model i pr oces

• prostor (ostvarenje veze vrši se pomoću bežičnih tehnologija a podaci se prenose rad i ota lasima).

Komunikacija u mreži računara (međusobno povezivanje uređaja unutar mreže) fizički se odvija

putem medija kao što su kablovi ili bežični prenosni sistemi. Osnovna mjera kvaliteta

komunikacionog kanala je brzina prenosa. To je fizička karakteristika komunikacionog kanala koja se

mjeri brojem bita koji se mogu prenijeti u jednoj sekundi (bit/s) Brzina prenosa se dakle mjeri brojem

elementarnih informacija koje mogu da proteknu u jednoj sekundi,. Uzimajući u obzir aktuelne

tehnologije prenosa u računarskim mrežama, češće se koristi jedinica Megabit (milion bita) u sekundi

(Mbps), ili Gigabit (milijarda bita) u sekundi (Gbps), Komunikacioni kanali se mogu podijeliti na

žične i bežične medije,.

/¡Žičani medij su: upredena parica, koaksijalni kabl i fiber-optički kabl. Najviše korišten

nacmTicane komunikacije je u preden im paricama,

Upredena parica (engl. twisted-pair wire) - predstavlja par bakarnih žica i najrasprostranjeniji je

oblik povezivanja jer se koristi za sve telefonske instalacije Žice se uparuju i uvijaju kako bi se

smanjile smetnje u komunikaciji. Razlikuju se obično kablovi kategorije 3 koji se koriste u telefoniji i

kablovi kategorije 5 koji se koriste u povezivanje računara

»(¡■¡■■i

Slika 11 Medijum za brzine 2 Mbps Slika 12. Medijum za brzine 100 Mbps

Ovaj medij je jeftin i lak za poslovanje.

Koaksijalni kablovi se obično koriste za televizijske kablovske sisteme, a koriste se i u LAN

mrežama. Kablovi se sastoje od centralne jezgre od bakarne ili aluminijumske žice obmotane

savitljivim izolatorskim slojem, oko kojega je opet obmotan provodni sloj tankih žica, sve obmotano

spoljašnjom izolacijom. Ovakav medij je skuplji i teži za rad.

54

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

Optički kablovi - su komunikacioni medij veiikog kapaciteta, sastavljen od mnogobrojnih

tankih staklenih nit koji umjesto električnog nosi svjetlosni signal koji putuje kroz unutrašnjost

fiber-optičkog kabla. Optički kablovi se prave od velikog broja (stotina, hiljada) veoma tankih

staklenih vlakana umotanih u zaštitni sloj. Podaci se prenose svjetlosnim talasima koje emituje

mali laserski uređaj Na ovakve kablove ne utiču smetnje prouzrokovane elektromagnetnim

zračenjima. Nedostatak je što su skupi i komplikovani za instalaciju, pa se uglavnom kor iste za

osovinski (kičmeni) dio mreže (backbone), na koji se onda koaksijalnim kablovima ili upredenim

žicama povezuju pojedinačni uređaji

Prednosti: veliki kapacitet, brzina, bezbijednost, a mane: visoka cijena i teško se postavlja.

/Bežične tehnologije. Bežični prenosni sistemi ne koriste kablove za prenos podataka. To je

posebno praktično u slučaju prenosivih računara, mobilnih uređaja ili relativno udaljenih lokacija

za koje bi uspostavljanje kablovske mreže bilo nedopustivo skupo. Umjesto kablova koriste se

radio ta 1 as i, mikro talasi^. infracrveni zraci. Podaci se prenose moduliranjem amplitude,

frekvencije ili faze

talasa. Tehnologije bežičnog prenosa koje se danas najčešće koriste su mikrotalasni sistemi, satelitski

prenos i radio prenos.

Mikrotalasni sistemi - koriste mikrotalase koji putuju površinom zemlje i obezbjeduju prenos

između različitih lokacija. Nedostatak ovih sistema je što zahtijevaju da između predajne i prijemne

Slika 13 Koaksijalni kablovi omogućuju brzine do 200 Mbps

Slika 14 Optički kablovi se najčešće kor iste za brzine od 10 Gbps

55

Komunicir anje - Model i pr oces

strane postoji optička vidljivost, zatim smetnje (snježna oluja i jaka kiša).

Bluetooth - Bežična tehnologija koja se koristi za komunikaciju na veoma malim razdaljinama (do

deset ili do sto metara u zavisnosti od klase uređaja). Brzine prenosa idu do 3Mbps„ Koristi radio

talase i može da prođe i kroz čvrste prepreke. Koristi se uglavnom za komunikaciju računara sa

periferijskim uređajima kao i u mobilnoj telefoniji.

Bežični LAN - Wireless LAN (WLAN, WiFï) je tehnologija koja koristi radio talase za bežičnu komunikaciju više uređaja na ograničenom rastojanju (nekoliko desetina ili stotina metara), U zavisnosti od standarda, brzina prenosa ide od lOMbps do 50Mbps (u najnovije vrijeme i do 600Mbps),

Celijski sistemi - Način prenosa podataka veoma sličan onom koji se koristi u mobilnoj telefoniji Za komunikaciju se koriste radio talasi i sistemi antena koje pokrivaju određenu geografsku oblast, pri čemu se signal od odredišta do cilja prenosi preko niza antena.

Zemaljski mikrotalasi - Koriste antensku mrežu na Zemlji, pri čemu se za komunikaciju koriste mikrotalasi niske frekvencije koji putuju površinom zemlje. Nedostatak ovih sistema je što zahtijevaju đa između predajne i prijemne strane postoji optička vidljivost tako da se one obično smještaju na visoke tačke (vrhove brda, tornjeve, nebodere), Antene mogu da budu udaljene i do pedesetak kilômetara.

Radio prenos - prenosi informacije bežično, koristeći radio-talase koji su nižih frekvencija od

mikrotalasa. Prednosti: laka instalacija i niska cijena uređaja, a nedostaci su: mogućnost prisluškivanja

(zbog eventualno iste frekvencije)

Komunikacioni sateliti - Koriste mikrotalase za komunikaciju tako što se prenos između dvije tačke koje nemaju optičku vidljivost ostvaruje popriječnom komunikacijom preko komunikacionih satelita. Kod njih se signal koji emituje zemaljska stanica prenosi ka satelitu, koji ga ponovo emituje ka drugoj zemaljskoj stanici, Danas se sateliti postavljaju na tri vrste orbita:

* Sateliti u geostacinarnoj zemaljskog orbiti - nalaze se na orbiti udaljenoj od ekvatora

35,800 km, i imaju nepromjenljiv položaj u odnosu na površinu Zemlje. Na ovaj način se

pored računarske komunikacije obično prenose televizijski i telefonski signal Brzina

komunikacije je relativno mala (reda lOOMps) u poređenju sa optičkim kablovima, ali

ipak ima nekoliko scenarija u kojima je korišćenje satelitske komunikacije pogodnije

Ovakvi sateliti su skupi i veliki i u ovu orbitu ne može da se postavi više od 150 ovakvih

satelita.,8 Sateliti u srednoj zemaljskoj orbiti - nalaze se na oko 10.000 km iznad

površine Zemlje u orbitama koje su nagnute prema ekvatoru,8 Sateliti u niskoj zemaljskoj orbiti - nalaze se mnogo bliže Zemlji,

smanjuju ili eliminišu kašnjenje signala. Oni koriste manje energije i njihovo lansiranje

je jeftinije, nego drugih satelita.

Ostali mrežni hardver. U hardver koji je instalisan u većini mreža, spadaju: mrežne kartice

(Network Interface Card - NIC), sklopovi za ožičenje — koncentrator ožičenja (wiring hubs), mostovi * premosnici (bridges), habovi (hubs), ruteri (routers) i preklopnici (switch-evi),

56

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

Most (bridge) je uređaj čija je glavna funkcija proslijeđivanje i izdvajanje skupova podataka,

zavisno od njihove odredišne adrese Most sadrži tabelu s popisom adresa radnih stanica u LAN~u,.

On provjerava svaki skup podataka. Ako se odredišna adresa nekog skupa podataka podudara sa

adresom neke od rad ih stanica u lokalnoj mreži, onda most ovaj skup izdvaja i prosiijeđuje ga do tog

lokalnog odredišta, U suprotnom, skup podataka biva usmjeren ka mostu na drugoj, vanjskoj mreži.

Mostovi veoma brzo rade jer ne vrše nikakvu funkciju izmjene formata podataka. Samo provjeravaju

odredišne adrese i vrše izdvajanje ili usmjeravanje skupova podataka.

Ruteri (engl. routers) obavljaju funkcije mrežnog sloja OSI modela21. Njihova glavna prednost je

ta što mogu formirati “odbrambeni zid” (firewall), koji mrežu štiti od podataka nastalih u drugoj

mreži, Da ne bi došlo do zagušenja mreže (što je i osnovna namjena rutera), oni mogu biti

programirani da proslijeđuju samo one skupove podataka koji zadovoljavaju određene uslove, Ruteri,

za razliku od mostova, mogu prije slanja skupa podataka provjeriti trenutno stanje na mreži i, prema

odredišnoj adresi skupa podataka, odrediti najbolji put kojim bi se podataka trebao kretati, Ruteri,

takođe, vrlo lako mogu preusmjeriti skup podataka ako dođe do kvara nekog drugog rutera na mreži.

21 OSI referentni model - Sve mreže koje su danas u upotrebi baziraju na neki način svoj izgled prema standardu OSI (Open Systems Interconnection). OSI je 1984, godine razvila ISO organizacija (International Organization for Standardization), koja je krovna federacija nacionalnih organizacija za standarde, u koju je učlanjeno oko 130 zemalja Srž ovog standarda je OSI referentni model, koji čini skup od sedam lejera (slojeva) od kojih svaki definiše različite stepene (nivoe) preko kojih moraju proći podaci na putu od jedne do druge jedinice u mreži Jedan od sedam slojeva je tzv. mrežni sloj

57

Komunicir anje - Model i pr oces

Rutere je neophodno koristiti kada je potrebno povezati mreže (LAN-ove) koji koriste različite

protokole i različite operativne sisteme. Ruteri imaju mogućnost prepoznavanja različitih protokola i

formata podataka te mogu vršiti i pretvaranje formata skupova podataka prije njihovog slanja u

odredišnu mrežu, da bi ta odredišna mreža mogla „pročitati“ podatke koje joj ruter šalje .

Habovi (engL Hubs) su jednostavni uređaji koji povezuju grupu korisnika. Habovi proslijeđuju

sve pakete (uključujući e-mail, tekstualne dokumente, grafike, zahtjeve za štampanje i slično) koji

dođu do njih. Najčešće se koriste u topologiji zvijezde i njena su glavna odlika.

Preklopnici (switches) Svičevi su "pametniji*' od habova i nude više mogućnosti korisnicima i

grupama korisnika. Kada jedan korisnik pošalje podatak drugom korisniku, podatak koji dođe do

sviča direktno se prostijeđuje upućenom računaru i to na odgovarajući port za određenog primaoca,

što je ugrađeno u informaciji koja se nalazi u zaglavlju (header) paketa podataka. Da bi spriječio

prenos sa drugih portova, svič ustanovljava privremenu konekciju između izvora i odredišta pa

konekciju završava kada je prenos izvršen. Glavna prednost svičeva nad habovima je to što

omogućavaju da više korisnika komunicira istovremeno

Svičevi mogu da se koriste u mreži računara topologiji zvijezde, ali to je rijetkost jer su dosta skuplji

od haba koji je dovoljno dobar za tu topologiju.

Slika 15 Izgled 16-portnog Slika 16 Mjesto sviča u mreži računara topologije sviča zvjezde

Mrežni soft\>er. S ve navedene hardverske komponente i proizvodi vezani za mreže računara

predstavljaju podlogu ili kostur na koji dolaze mrežni operativni sistemi (OS) i mrežni softver, kako

onaj čisto aplikativni, tako i komunikacioni softver, polazeći od tabličnih kalkulatora, tekst-procesora,

preko programa za

58

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

upravljanje bazama podataka (DBMS) i knjigovodstvenih programa, do klijenata elektronske pošte

ili programa za direktnu razmjenu poruka (chat)

Mrežni softver je softver koji omogućava povezivanje više računara i komunikaciju između njih.

Kako bi se savladala kompleksnost računarskih mreža, mrežni softver se organizuje hijerarhijski. Na

primjer programer pregledača web-a ne treba da misli o tome da li će web stranice primati preko

bežične mreže ili preko žičane mreže (Ethernet), On treba da se koncentriše samo na aspekte značajne

za njegovu konkretnu aplikaciju, a da sve niže detalje mrežne komunikacije prepusti nižem sloju

mrežnog softvera (prisutnom u okviru operativnog sistema, ili čak samog mrežnog hardvera).

Najgrublje posmatrano, mrežni softver može da se podijeli na dva nivoa: softver niskog nivoa i

softver visokog nivoa. Mrežni softver koji omogućuje korišćenje različitih mrežnih uređaja, npr.

mrežnih kartica ili modema, je mrežni softver niskog nivoa. Ova vrsta softvera nalazi se obično u

jezgru operativnog sistema računara, uglavnom u obliku upravljača perifernim uređajima, tzv, drajvera

(eng. driver)JDraiveri su programi koji omogućavaju odnosno olakšavaju komunikaciju između

hardvera (periferijskog uređaja) i korisničkih programa, tj. korisnika. On upravlja računarskim

hardverom i komunikacionom opremom, Korisnik računara nikada ne koristi ovaj softver direktno, u

opštem slučaju on nije ni svjestan da taj softver postoji. Osnovni zadatak ovog softvera je đa pruži

usluge mrežnim aplikacijama (tj njihovim programerima) koje korisnici koriste. Ove aplikacije čine

mrežnt/softver visokog nivoa i pru žaju različite usluge i servise kor isnicima na mreži, kao stoje

slanje i prijem elektronske poste, pregledanje web.-a i si______________________

/ Raspon mreže. Jedan od kriterijuma za klasifikovanje mreža, pa tako i mrežnih komunikacija, je i

njihova fizička veličina, tj geografski raspon koji mreža pokriva. Ova klasifikacija je izrazito bitna

zbog činjenice da raspon mreže direktno određuje tehnologije komunikacije pogodne za korišćenje u

okviru te mreže (npr. bežična Bluetooth komunikacija je pogodna za male lične mreže, dok je kod

velikih mreža koje povezuju cijele države pogodno koristiti satelitsku komunikaciju ili optičke veze),.

PAN - Personal area network - mreže koje su namijenjene za jednog čovjeka, Na primjer, bežična mreža kojom su spojeni računar, miš i štampač je PAN. Ovakve mreže obično pokrivaju raspon od nekoliko metara i koristi bilo žičanu bilo bežičnu komunikaciju

HAN - Home area network - kućna mreža,

LAN - Local area network - mreža koja povezuje uređaje na relativno malim udaljenostima,

najčešće nekoliko kancelarija u okviru jedne poslovne zgrade,odnosno mreža kojom su povezani računari koji su fizički blizu, unutar neke firme, organizacije ili domaćinstva.

Ovakve mreže se tradicionalno vezuju na žičanu komunikaciju kroz mrežne kablove, iako nove

tehnologije daju mogućnost korišćenja postojećih kućnih instalacija (koaksijalnih kablova,

telefonskih linija i električnih linija) za komunikaciju kao i korišćenja bežične komunikacije.

CAN - Campus area network - Ove mreže povezuju vise lokalnih mreža u okviru ograničenog

geografskog prostora (npr,. u okviru jednog univerziteta, kompanije, vojne baze, itd). Na primjer,

više mreža zasebnih fakulteta (departmana) u okviru jedne lokacije univerziteta (kampusa) se

povezuje u jedinstvenu cjelinu. Tehnologija koja se koristi za povezivanje je obično ista kao i u

59

Komunicir anje - Model i pr oces

slučaju LAN,, U novije vrijeme, između odvojenih zgrada se obično uspostavlja bežična

komunikacija,

MAN - Metropolitan area network - Ove mreže povezuju veće geografske prostore (najčešće

nivoa grada ili jako velikog kampusa) MAN obično povezuje više lokalnih mreža (LAN)

korišćenjem veoma brze kičme komunikacije (eng, backbone), najčešće izgrađene ođ optičkih veza,.

WAN - Wide area network - ove mreže povezuju izrazito velike geografske prostore, često šire od granica jednog građa, oblasti i često i države. U današnje vrijeme, WAN mreže su obično u sastavu Interneta. WAN infrastrukturu obično održavaju komercijalne kompanije (obično telefonske i telekomunikacione) i iznajmljuju usluge korišćenja. Za povezivanje u okviru kičme koriste se brze veze, najčešće optičke i satelitske.

jl Internet - svjetska mreža umreženih računara; tj, povezanih WAN i LAN mreža

Svim mrežama koje čine Internet zajedničko je to što koriste isti skup protokola

- TCP/IP (Transmission Conh ol Protocol/Internet Protocol). Računar je povezan na Internet ako

izvodi TCP/IP protokole, ima IP adresu i može slati IP pakete svim ostalim računarima na Internetu,,

internet nije u vlasništvu nijedne osobe, organizacije ili vlade i nije geografski smješten na jednom

mjestu, Cjelokupni internetski prostor u fizičkom i informacijskom smislu se popularno zove

sajberspejs (engl Cyberspace). Organizacije koje omogućavaju priključak korisnika na Internet

zovu se davaoci internetske usluge (engl ISP - internet service provider) ili Internet provajderi .

TCP/IP je protokol koji je u osnovi Interneta i modernih komunikacija, a bazira se na sjeckanju

informacije na segmente i pakovanju segmenata u neku vrstu digitalnih koverata - paketa sa

naznačenim pošiljaocem i zaglavljem, kao i numeracijom segmenta. Na taj način postaje nebitno

kojim će putem paket stići kroz mrežu na odredište - odredišni računat će sam sklopiti početnu

informaciju iz sakupljenih paketa. TCP/IP komunikacioni protokol je zaslužan za potpunu

/decentralizovanost mreže,/zbog čega je moguće mrežu unapređivati razvojem i izmjenom krajnjih

tačaka - korisničkih tehnologija - a ne cjelokupne već postojeće mreže^

Bitan segment TCP/IP protokola su IP adrese, odnosno jednoznačni brojevi dodijeljeni svakom

javnom korisniku . Dodjela IP adresa je zapravo jedan od izvora prihoda na Internetu, jer se

posjedovanje IP adrese plaća provajderima, koji segmente adresa otkupljuju od Regionalnih Internet

Registara (RIR).

Plasiranja informacija na Internetu ja nametnuto od strane razvijenih zemalja koje su prihvatile

ovaj način komuniciranja kao najprihvatljiviji u ovom momentu razvoja komunikacija. Prednosti koje

nudi ovaj način poslovnog komuniciranja su: kvalitetna komunikaciju^ jeftin način komuniciranja^

jednostavan pristup, multimedijalna prezentacija^ Brža komu n ikacija7 mogućnost "mjerenja"

interesantnosti plasirane informacije itd.

Uzimajući u vidu sve veći zamah poslovnog komuniciranja na Internetu, on je sve više prisutan,.

Jednostavno, svaka ideja koja se može realizovati ne elektronskim medijumima može se vrlo

uspješno prezentirati na Internetu. Ovu vrstu komunikacije (spajanja ljudi i informacija), koja

predstavlja zaokret u svijetu komunikacija, možemo nazvati ^„komuniciranje softverom“/ U nju

ubrajamo

60

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

1 111

— — - —1

—

brojne servise (usluge) koje se nude.

Komuniciranje servisima Interneta. Kao dio svakodnevnice i uticajem na istu, Internet je od

tehničke inovacije postao civilizacijska inovacija. Iako je u prvim fazama svog razvoja služio nauci,

vladama i vojnoj industriji, danas je njegova glavna karakteristika sveprisutnost informacija i

komunikacije. Po svojoj definicijTon jeste globalnTračunarska mreža, ali ako govorimo o Internetu

kao novom mediju i njegovoj specifičnosti u odnosu na tradicionalne medije, ono što ga čini

različitim u odnosu na televiziju, radio i štampu (elektronske i pisane medije), je

njegova/decentraiizovana 22 struktura i interaktivnostjf internet koji je dizajniran kao tehnologija

slobodne komunikacije, omogućava i tzv, „virtuelno komuniciranje“ kao splet tokova između

različitih publika. Komuniciranje putem Interneta (putem bloga, ehat-a, društvenih zajednica i sL),

može se okarakterisati kao globalno novomedijsko komuniciranje, a ono podrazumijeva prenos

informacija i vrijednosti preko državnih ili regionalnih granica u jednu novu stvarnost, tj virtue Inu

stvarnost (engl virtual reality)23. Virtue Ine zajednice HL Rejngold24 definiše kao „kulturne skupine

koje nastaju onda kada se dovoljno ljudi dovoljno često susreće u sajber prostoru25“, dok Liklajder i

Tejlor smatraju da je virtuelna zajednica, zajednica onih koji dijele zajedničke interese, a ne

zajednički prostor, a osnovna karakteristika ovakvih zajednica je mogućnost imaginarnog i

ostvarivanje svih potreba za druženjem, uz pomoć računara. Osnovna svrha jeste međusobno

komuniciranje stanovnika virtuelnog prostora. One nemaju geografske granice i u njima mogu

učestvovati ljudi iz svih dijelova svijeta.

Kao tehničko sredstvo ostvarivanja komunikacije i razmjene podataka, Internet je

najdemokratičniji i istovremeno najanarhičniji medij. Uz pomoć računara i telefonske linije možemo

stupiti u kontakt sa bilo kojom osobom u bilo kojem dijelu svijeta. Preko tako stvorene veze prenose

se podaci, razmjenjuju se stavovi, d¡skutuje se. Pravo učestvovanja, ili bolje rečeno „uključivanja“ na

Internet, imaju svi.

Broj različitih servisa koje nudi Internet vremenom raste,. Osnovni servisi prisutni još iz doba

ARPANET-a*2 su elektronska pošta, diskusione grupe, upravljanje računarima na daljinu i prenos

datoteka.

Navešćemo najvažnije servise na Internetu i opisaćemo vrstu „usluge“ koju oni omogućuju,

Elektronska pošta (engl. e-mail). Elektronska pošta predstavlja jedan od najstarijih servisa

22 Decentralizovanost - pod tim se podrazumijeva da ne postoji nikakva Internet korporacija koja bi stajala

iza mreže medija. Nijedna centralna organizacija ne kontroliše događaje na Internetu.23 Termin virtuelan nastao je od latinske riječi virtus (snaga, hrabrost, vrlina, kao i skriven, zamišljen, a i moguć u budućnosti), a kovanica je Vilijam Gibson-a 1984 godine, i ukazuje na to da se čovjek emotivno i kognitivno preseljava u neku drugu stvarnost, tzv. prividnu stvarnost.24Rheingold, H. Virtual Community: Homesteading on the Electronic Frontier, Addison- Wesley, New York, 1993.25 Pojam cyber (čit sajber) potiče iz riječi kibemetika (cybernetics) i starogrčkog kybernao (upravljam, vladam),. Kada se ne koristi u izvornom obliku, termin cyberspace se u našem jeziku rjeđe zamjenjuje sa rječju kiber-prostor ili češće sa kovanicom sajber-prostor, Prostor on-line sfere u kojem se dešava komunikacija (putem Interneta) naziva se sajberspejs (cyberspace), a vrijeme u kome se ona odigrava je realno.

61

Komunicir anje - Model i pr oces

Interneta, U današnje vrijeme, elektronska pošta ima tendenciju da skoro u potpunosti zamijeni

klasičnu poštu,. Elektronska pošta funkcioniše tako što svaki korisnik posjeduje svoje „poštansko

sanđuče” (eng. mailbox) na nekom serveru. Sanđuče jedinstveno identifikuje elektronska adresa koja

obavezno sadrži znak @ (izgovara se kao ,,et“ ili „majmunče“, ili „manki“ - monkay) koji razdvaja

ime korisnika, od domena servera elektronske pošte. Na primjer, iazor @ blic . net je elektronska

adresa jednog autora ove knjige. Sandučići se nalaze na serverima na Internetu i obično ih

obezbjeđuju kompanije, univerziteti i dobavljači (provajderi) Interneta, ali takođe postoje i javni,

besplatni serveri elektronske pošte.

Poruke koje se šalju su u tekstualnom formatu (bilo u obliku čistog teksta, bilo u obliku hiperteksta

označenog jezikom HTML), ali mogu da obuhvate i priloge u proizvoljnom formatu (koji se iz

istorijskih razloga takođe kodira i šalje u obliku teksta). Uz svaku poruku, poželjno je navođenje teme

poruke (engl subject) i, naravno, obavezno, jer u suprotnom pismo neće nikuda otići, navođenje

elektronske adrese pr imaoca.

Slanje i primanje pošte korisnik obično obavlja preko klijenta - programa za slanje i primanje

elektronske pošte, instalisanog na svom računaru. Najpoznatiji klijenti za elektronsku poštu danas su

Microsoft Office Outlook, Microsoft Outlook Express, Apple Mail, Mozilla Thunderbirđ, Lotus

Notes, Eudora. Sve više na značaju dobijaju i klijenti za mobilne uređaje u kojima prednjači

iPhone/iPod Touch Značajan obim elektronske pošte se odvija preko javnih servisa elektronske pošte

vezanih za web koji ne zahtijevaju korišćenje posebnog klijenta elektronske pošte, već se rad sa

elektronskom poštom obavlja koriŠćenjem web aplikacija (webmaií). Korišćenje ovih servisa

obezbjeđuju velike kompanije, obično besplatno Najznačajniji servisi ovog tipa su Yahoo! Mail,

Microsoft Hotmail, Google Gmail, itd,

Diskusioite grupe (eng,. usenet), Diskusione grupe predstavljaju distribuisani internet sistem za

diskusije koji datira još od 1980. godine. Korisnici mogu da čitaju i šalju javne poruke,. Poruke se

smještaju na specijalizovane servere (engl. news server). Diskusije su podijeljene u grupe (eng.

newsgroups) po određenim temama, i grupe se imenuju hijerarhijski, Tako, na primjer, sci.math označava grupu za diskusije na temu matematičke nauke, dok je alt binaries,boneless grupa

Giganews26 servisa usenet sa najvećim saobraćajem koja se prvenstveno koristi za razmjenu sadržaja

podataka u binarnom obliku, a ne u obliku formatiranog teksta. Pristup diskusionim grupama se vrši

korišćenjem specijalizovanog softvera (engl newsreader), Obično su klijenti elektronske pošte

istovremeno i klijenti za korišćenje diskusionih grupa,. Iako u današnje vrijeme web forumi predstavljaju alternativni način diskusija, diskusione grupe se i dalje koriste u značajnoj mjeri,.

Prijavljivanje na udaljene računare (eng. remote login) - servis telnet. Prijavljivanje i

korišćenje udaljenih računara je jedan od najstarijih servisa Interneta, Ovaj servis omogućuje

korisnicima (tj. klijentima) da se korišćenjem Interneta prijave na udaljeni računar (server) i da nakon

uspješnog prijavljivanja rade na računam kao da je u pitanju lokalni računar . Korisnik na ovaj način

dobija (postaje) terminal kojim upravlja udaljenim računarom zadavajući komande najčešće putem

26 Giganews, Inc je provajder servisa Usenet/newsgroup. Korporacija je osnovana 1994 godine i na bazi outsourceing-a prema provajderu, po modelu pretplate na web sadržaje i dokumente, pruža usluge individualnim korisnicima na 10 svjetskih jezika, za preko 10 miliona korisnika u 180 zemalja svijeta

62

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

nekog komandnog interfejsa27. Udaljeni računar prima komande i izvršava ih korišćenjem svojih

resursa, a rezultate šalje nazad klijentu koji ih korisniku prikazuje u okviru terminala. Predaja poruke

digitalnog računara korisniku najčešće je u vidu grafičkog prikaza nama već poznatih znakova (slova,

brojevi, tačka itd ) na ekranu monitora, Tastatura i monitor, dva osnovna uređaja za komunikaciju s

računarom, nazivaju se konzola ili terminal, zavisno od načina na koji komuniciraju s računarom.

Pod konzolom se podrazumijeva monitor i tastatura priključeni direktno na računar i pod tim

pojmom se danas smatra da se radi o neposrednom pristupu i radu na nekom centralnom ili

zajedničkome računaru (serveru) preko njegovog vlastitog monitora i tastature. Pod terminalom se

podrazumijeva pristup udaljenom računam preko računarske mreže, gdje su tastatura i monitor vezani

za dmgi računar (klijent) s kojim se preko komunikacionog kanala pristupa udaljenom računaru

(serveru) na način da je na monitoru klijenta slika koju šalje server. Nekada su terminali bili fizički

elektronski uređaji bez samostalne programske podrške (softvera); imali su samo dio za uspostavljanje

komunikacije i prikaz slike na ekranu koju mu je slao udaljeni računar. Danas se pojam terminal

koristi kada se s udaljenog personalnog računara emulira - ’glumi' rad nekadašnjeg fizičkog terminala

adekvatnim softverom,.

Telnet je program koji omogućuje povezivanje sa računar ima na Internetu i upotrebu mrežnih

baza podataka, kataloga, servisa za ćaskanje itd. Da biste to uradili morate znati adresu. Ona može da

sadrži riječi (npr apeiron-uni.eu) ili brojeve (npr 140.147,254,3). Neki servisi zahtijevaju da se

korisnik poveže sa određenim portom na udaljenom računaru. U tom slučaju treba da se upiše broj

porta nakon internet adrese Na primjer: telnet nrireston.va.us 185, Telnet je dostupan na World Wide

Webu Najpoznatiji izvori bazirani na Webu su katalozi dostupni preko Telneta. Veza sa Telnet

izvorom može da izgleda kao bilo koja druga veza, ali će ona, da bi ostvarila vezu, pokrenuti Telnet

sesiju. Da bi Telnet program radio morate ga instalisati i konflgurisati sa Web pregledačem.

Frenos datoteka (engl. file transfer) - servis ftp. Prenos datoteka predstavlja jedan od klasičnih

servisa Interneta i datira još od ranih 1970-tih. Prenos datoteka se vrši između klijentskog računara i

serverskog racimara u oba smjera (mogu se preuzimati i postavljati datoteke na server). Ovaj servis

danas se obično koristi za postavljanje datoteka na web servere kao i za preuzimanje velikih binarnih

datoteka (za manje datoteke, obično se koristi HTTP protokol28). Serveri koji čuvaju kolekcije

datoteka obično se identifikuju adresom koja počinje sa ftp (slično kao što se web serveri identifikuju

adresom koja počinje sa www). Za prenos datoteka koristi se FTP protokol. Na klijentskim računarima

za prenos datoteka obično se koriste programi poput ftp (komandni program koji direktno

implementira FTP protokol), komanda scp (program - komanda Unix-a koja kopira datoteke i

direktorije između udaljenih host računara bez startovanja ftp sesije i koja koristi SSFI29 za transfer

27u Prema načinu zadavanja komandi interfejsi se dijele na komandne (CLUI) i grafičke (GUI), taktilne i kontaktne28 HT TP (Hyper Text Transfer Protocol) - protokol za razmjenu dokumenata pisanih HTML'Om HT ML (HyperText Markup Language) je veoma jednostavan jezik koji služi za izvršavanje programa na daljinu Ovaj jezik predstavlja standard za Internet dokumente.29SSH ~ (Secure Shell-sigumosna ljuska) je mrežni protokol koji omogućuje bezbijednu komunikaciju između dva umrežena računara: servera (koji pokreće program SSH seiver- program koji koristi SSH protokol da bi prihvatio konekciju od udaljenih računara) i klijenta (koji pokreće program SSH client- program koji koristi SSH protokol da bi prihvatio konekciju na udaljeni računar), koji se povezuju preko sigurnog kanala u nesigurnoj

63

Komunicir anje - Model i pr oces

podataka, te stoga zahtijeva password za autentifikaciju - provjeru autentičnosti-valjanosti), zatim

web pregledači koji omogućavaju preuzimanje datoteka sa FTP servera, klijenti poput GnuFTP,

Windows Commander i slično.

Ćaskanje (engl. citat, čit čet) Čet je jedan od najpopularnijih servisa na Internetu. Sama riječ

„chat“, može se prevesti kao ćaskanje, neformalna komunikacija i si Omogućava on-line komunikaciju između korisnika najčešće tekstualnim putem, preko kucanja poruka na tastaturi koje se

vide trenutno, odnosno komunikacija se odvija u realnom vremenu između dva ili više

korisnika.Časkanje korisnicima Interneta omogućava uspostavljanje kontakata i „priču” na razne teme

kucanjem uživo (eng, on-line). Korisnici pristupaju sobama za ćaskanje (eng chat room) i time mogu

da se uključe u grupnu ili privatnu komunikaciju. U pojedinim čat-sobama, definišu se posebne teme o

kojima se razgovara. Moguće je takođe voditi i privatne razgovore sa nekom osobom. Mana četa je što

se veliki broj korisnika skriva iza pseudonima i ne otkriva svoj pravi identitet i namjere, Ćaskanje je u

današnje vrijeme zasnovano ili na specifičnim protokolima (npr, IRC) i aplikacijama (npr, Xchat

mIRC) ili se koriste web zasnovane sobe za ćaskanje.

Instant poruke (engl. instant messaging) Instant poruke takođe mogu da se podvedu pod

ćaskanje. Osnovna razlika je da se instant poruke uglavnom razmjenjuju ,,oči-u-oči” između

poznanika, tj. daju direktnu privatnu komunikaciju između dva učesnika, dok ćaskanje u užem smislu

obično podrazumijeva grupnu komunkaciju u sobi za ćaskanje

Preteča instant poruka je UNIX komanda (program) talk koja je omogućavala komunikaciju

korisnika ulogovanih na isti server Najpoznatiji servisi koji nude razmjenu instant poruka danas su

Windows Live Messenger, Yahoo! Messenger, AOL Instant Messenger (AIM), Google Talk, Skype,

ICQ,.....................................................................................................

Klijentske aplikacije neophodne za slanje instant poruka su specijalizovane aplikacije koje

odgovaraju navedenim servisima (npr. Microsoft MSN Messenger). Postoje i aplikacije koje daju

mogućnost korišćenja različitih sistema instant poruka (npr. Pidgin) a one se danas mogu

razmjenjivati i preko weba (npr. GMail Chat, Facebook chat),

Web servis (eng. World Wide Web), nastao je ranih 1990-tih godina, međutim veoma brzo je

stekao ogromnu popularnost i postao je najznačajniji internet servis današnjice. World Wide Web (WWW) - odnosi se na pregledavanje i pretraživanje sadržaja u obliku Internet stranica. WWW nije

tehnologija, već koncept, to je pogled na podatke, a ne organizacija podataka. WWW je

infonnaticla~svi]et koji T<Bi®icímFóm0^ podacima, kao i objavljivanje vlastitih

podataka. Dva osnovna načina korištenja WWW-a su za: prikupljanje informacija i nuđenje informacija.

To je sistem međusobno povezanih dokumenata poznatih kao web stranice koje mogu da sadrže

tekst, slike, video snimke i druge multimedijalne materijale. Web stranice su dokumenti pisani HTML

jezikom,. HTML jezik su komande u obliku „tag“-ova (engl. tags), Tagovi su tekst pisan u

„špicastim“ zagradama (npr. <b> .</b> je tag za ispis boldovano teksta unutar taga- za boldovanje

teksta). Web stranice su povezane korišćenjem veza (linkova), tj . predstavljaju hipertekst, novu vrste

doFumenata^astaTuTa^^enTlHemefa^ToleTeksnčoj ¡ sađrž i~veze i 1 i íTñkove kaTdniginTdoí^ a ili

mreži

64

Infor macije - Sistemi - Upravljanje

na samog sebe. Preciznije , hipertekst je skup stranica u obliku datoteka, međusobno povezanih

linkovima koje su umetnute u stranice,. Na ove linkove se može kliknutf ZaTazliku od običnog teksta,

koji se čita linearno (slijeva na desno, odozgo naniže), hipertekst se čita prateći hi per-veze u tekstu,

dakle, ne nužno na linearan način. Korisnici aktivirajući veze (obično jednostavnim klikom mišem)

prelaze sa jedne stranice na drugu. Stranice se čuvaju na specijalizovanim web server ima i na zahtjev

klijenata se prenose na klijentske računare gdje ih specijalizovani programi prikazuju. Ovi programi

nazivaju se pregledači weba (engl Web browsers). Najpoznatiji pregledači danas su Microsoft

internet Explorer, Mozilla Fi re fox, Google Chrome, Safari, Opera, itd.1 Biografija prof Norberta Vinera veoma je zanimljiva Rođen je 1894 godine. U 19 godini života završio je doktorsku tezu na Harvardskom univerzitetu Već u najranijem dobu ispoljioje izvanrednu inteligenciju, tako daje postao poznat kao "vunđerkind" Pred kraj života, 1963. godine, objavio je autobiografski spis "Bivše čudo od djeteta - Moje djetinjstvo i mladost" Otac mu je bio profesor slavistike tako da se i sam dosta interesovao za probleme jezika Poznat je kao poliglota Govorio je 10 jezika. Sa 25 godina počeo je da predaje matematiku na MIT-u u Bostonu 1958 godine objavio je čuveno svoje djelo "Kibemetika - ljudska upotreba ljudskih bića" Umro je u Amsterdamu 1964. godine. Bavio se uglavnom izučavanjem bioloških sistema sa aspekta matematike i teorije automatskog upravljanja,. Prvi je sagledao potrebu zaokreta tehnike (teorije automatskog upravljanja i teorije informacija) od neživih stvari ka izučavanju bioloških sistema.III PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Štaje to “informatika“ i kako je taj pojam nastao?

2. Kako je pojam „informatika“ 1966. godine de fin i sala Francuska akademija nauka?

3. Štaje predmet i cilj informatike?

4. Štaje predmet proučavanja informatike?

5. Da li oblast informatike obuhvata samo proučavanje računara?

6 . Šta se podrazumijeva pod „računarstvom“?

7. Za šta je zaslužan Norbert Viner sam, a zašto on zajedno sa Klod

Šenonom, Ričardom Hartlijem i Andrejem Kolmogorovom?

8 Šta je to „sinergetski efekat“ kod sistema i kako se on iskazuje

matematički?VI PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

l Staje znanje?

2. Navedite jednu od mnogobrojnih definicija znanja,

3 Kakav je odnos u semantičnosti (značenju) između podatka, informacije i znanja.

4. Da li se znanje, iako je nematerijalni resurs, može kreirati, prikupljati, skladištiti (čuvati),

prenositi, prikazivati i koristiti?

5, Cime se znanje može kreirati i prenositi?

6., Kako se znanje može klasifikovati prema njegovoj formalnosti?

7. Navedite neke vrste znanja kako se ono klasifrkuje prema strukturi njegovog prikupljanja,

čuvanja i predstavljanja,

65

Komunicir anje - Model i pr oces

8. Koje vrste znanja su iskorištene (prikazane) u računarskim programima?1 Peter F, Drucker (1909-2005) poznat je kao tvorac modernog menađžmenta Bio je uticajni pisac, predavač i konsultant iz oblasti menađžmenta i, kako je sam sebe volio opisivati, socijalni ekolog.1 Nauka je utvrdila da novi organizam dobija od predaka naslijedne informacije, koje su kodirane u hemijskoj strukturi molekula DNK (deziribonukleinske kiseline) Pokazalo se da u procesu individualnog razvoja organizma geni uslovljavaju makroskopske crte organizma u cjelini Pomoću kibemetskih metoda, zasnovanih na teoriji informacija i kodiranja, genetika je danas u stanju da uspješno proučava procese nasljednosti i evolucije raznih oblika živih bića

sistema, ili je to prostor, vazduh, materija i njena kretanja. Kanal je elemenat za uspostavljanje veze

između komunikatora, tj između pošiljaoca i primaoca..

Primjer 8.1: I biljke komuniciraju. Džek Šulc i Jan Boldvin, sa državnog univerziteta u Pensilvaniji

(SAD), otkrili su u svojim eksperimentima (1994 godine) da je drveće u stanju međusobno da

komunicira i to u cilju da jedno drugo upozori o pojavi napasnika. Kada su primjetili da su jednu

grupu mladog drveća napali insekti ili glodan, zapazili su daje to drveće počelo da ispušta jednu vrstu

hemijske materije, čiji hemijski sastav nisu uspjeli da utvrde, na šta je drugo drveće u njihovoj blizini

počelo da ubrzava proizvodnju veće količine tanina, otrova u lišću koji kod insekata izaziva loše

varenje. Ova dvojica naučnika su još zapazili da je proizvodnja tog otrova bila u srazmjeri sa

trajanjem i intenzivnošću napada insekata, vašiju ili glođara, Dvojica istraživača su svoja istraživanja

prvo izvodila u proljeće, kada drveće počinje da buja i dobija mlado lišće, a zatim i u kasnu jesen kada

se sprema za zimski san. Zanimljivo je bilo da se pomenuto komuniciranje između drveća u kasnu

jesen nije uopšte dešavalo, pa u vezi s tim ni povećana proizvodnja tanina.

Primjer 8.2: I životinje komuniciraju. Smatra se da pauci spadaju u najranije grabljivice u svijetu i

da za svoje preživljavanje treba da zahvale svojim svilenim nitima Tajna njihovog ispredanja svilenih

niti leži u jednom privjesku od žlijezda i8 Interaktivnost podrazumijeva da korisnici informacija nisu samo njeni primaoci već i njeni kreatori Stvara se digitalni most, povezivanjem dva računara i svi tu imaju jednake mogućnosti

12 ARPANET je preteča Interneta - To je bila velika WAN mreža koju je napravila United States Defense Advanced Research Project Agency (ARPA). Izgrađena 1969. godine, ARPANET mreža je služila za testiranje novih mrežnih tehnologija, povezujući mnoge univerzitete i istraživačke centre Prva dva čvora koji su formirali ARPANET bili su UCLA i Stanford Research Institute, nakon čega je vrlo brzo uslijedilo priključenje i University of Utah.