ความรเบองตนในการวจย พฒนา และทดสอบ

เทคโนโลยการผลตพชแบบมสวนรวมกบเกษตรกร

ส านกวจยและพฒนาการเกษตรเขตท 8 จงหวดสงขลา กรมวชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ

2558

ค าน า

ตงแตป พ.ศ. 2556 จนถงป พ.ศ. 2565 คาดวากรมวชาการเกษตร มจะการรบบรรจนกวจยรนใหมอกจ านวนมาก ถอเปนชวงส าคญของการเปลยนผานบคลากรวจยทมาพรอมๆ กบการเปลยนโครงสรางความคดของนกวจย จากรนรเรมการปฏวตเขยวทมจดแขงคอการปฏบตงานในไรนา สรนยคแหงขอมลขาวสารทมจดแขงคอการสามารถคนหาขอมลในโลกดจตอลไดกวางขวาง นอกจากนนโครงสรางของกรมวชาการยงมการปรบบทบาทหนาทของนกวจยรนใหมเพอตอบสนองความตองการของการพฒนาประเทศ ใหยดหยนขนสามารถท างานวจยพฒนาและบรการวชาการไดทงเชงลกและเชงกวาง ทงในเชงพช สาขาวชา และสถานท

แตสงทไมเปลยนแปลงไปคอความคาดหวงของสงคม ทตองการผลงานวจยทจะน ามาใชประโยชนในการพฒนาเศรษฐกจและความเปนอยของเกษตรกร จงมความจ าเปนอยางมากทนกวจยจะตองมความรทงเชงลกในงานวจยหลก และเชงกวางในงานวจยทเกยวของ เพอทจะไดท างานวจยทามกลางการเปลยนแปลงของโลกาภวตนไดมประสทธผลและเปนประโยชนตอผใชผลงานวจยมากยงขน

การจดท าหนงสอฉบบน จงมวตถประสงคหลกคอ เพอใหเปนความรเบองตนแกนกวจยรนใหมของส านกวจยและพฒนาการเกษตร ไดน าไปศกษาคนควาตอเนอง ในดานการปฏบตงานวจยในไรนาเกษตรกร โดยประมวลจากหลกการ ทฤษฎ แนวความคดตางๆ ทผทรงคณวฒไดบนทกไว บวกกบบทเรยน และประสบการณในการท างานวจยเชงพนทประมาณ 27 ปของผเขยน สวนในล าดบตอไปคณะผเชยวชาญฯ ประจ าส านกวจยและพฒนาการเกษตรทง 8 แหงของกรมวชาการเกษตร ไดมความคดในการจดท าคมอวจยฉบบสมบรณขนมาเพอเปนเครองมอชวยสนบสนนความเขมแขงของงานวจยส านกวจยและพฒนาการเกษตรตอไป

ธชธาวนท สะรโณ

ส านกวจยและพฒนาการเกษตรเขตท 8 จงหวดสงขลา

สารบญ

เรอง หนา 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

บทท 1 บทน า บทบาทหนาท ส านกวจยและพฒนาการเกษตร กรมวชาการเกษตร กบงานวจยในไรนาเกษตรกร Research ประเภทของการวจย บทท 2 แนวคดการวจยพฒนาและทดสอบเทคโนโลยการผลตพชในพนทเกษตรกร ธรรมชาตของผลผลตพช การวจยในไรนา แนวทางการวจยระบบการท าฟารม แนวทางการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม สรปกระบวนการวจยพฒนาและทดสอบเทคโนโลยการผลตพชในพนทเกษตรกร บทท 3 เครองมอทใชในการวเคราะหและท าความเขาใจสภาพพนท การวเคราะหระบบสงคมเกษตร การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน การวเคราะหระบบนเวศเกษตร แนวความคดการวเคราะหและท าความเขาใจระบบเกษตรยงยน แนวความคดการวเคราะหและท าความเขาใจการจดระบบการปลกพช แนวความคดการด ารงชพอยางยงยน หวงโซอปทานและหวงโซแหงคณคา บทท 4 ความรพนฐานการวจยเชงทดลองในพนทเกษตรกร ค าแนะน าในการเขยนโครงการวจย การวางแผนการทดลอง บทท 5 การวจยทางสงคมศาสตรรวมกบงานวจยเชงทดลองทางการเกษตร ประเภทการวจยทางสงคมศาสตร แนวทางการเขยนงานวจยทางสงคมศาสตร การวดทศนคต ทฤษฎทใชในการศกษาการยอมรบเทคโนโลยใหมของเกษตรกร ทฤษฎการแพรกระจายของเทคโนโลยใหม ทฤษฎกระบวนการยอมรบ ทฤษฎกระบวนการตดสนใจนวตกรรม

1 1 2 3 4 5 5 6 ๘ 10 12 13 13 15 16 19 21 23 27 28 28 31 35 35 36 41 42 42 44 45

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37

เรอง บทท 6 จากขอมลผลการทดลอง สค าแนะน าแกเกษตรกร กลมแนะน ารวมกน การวเคราะหทางเศรษฐศาสตรเพอก าหนดค าแนะน า สถตกบการก าหนดค าแนะน า บทท 7 กรณตวอยางงานวจยพฒนาและทดสอบในพนทเกษตรกร งานวจยดเดน (ชมเชย) สาขาพฒนางานวจย ป 2550 การพฒนาการผลตมนส าปะหลงแบบเกษตรกรมสวนรวมในจงหวดรอยเอด งานวจยดเดน สาขาพฒนางานวจย กรมวชาการเกษตร ป 2551 การพฒนาเทคโนโลยการเพมประสทธภาพการผลตสบปะรดเพอบรโภคผลสดภาคใตตอนลาง งานวจยดเดน สาขาพฒนางานวจย กรมวชาการเกษตร ป 2552 การพฒนาเทคโนโลยเพอเพมประสทธภาพการผลตลองกองใหมคณภาพในพนทภาคใต งานวจยดเดน สาขาพฒนางานวจย กรมวชาการเกษตร ป 2553 การพฒนากระบวนการผลตน ามนมะพราวบรสทธและผลตภณฑในเชงอตสาหกรรม งานวจยดเดน สาขาพฒนางานวจย กรมวชาการเกษตร ป 2554 วจยและพฒนาการผลตฟาทะลายโจรเพอเพมผลผลตและคณภาพ งานวจยดเดน สาขาพฒนางานวจย กรมวชาการเกษตร ป 2555 การสรางเครอขายผผลตเมลดพนธเพอกระจายพชไรพนธดสเกษตรกร งานวจยดเดน สาขาพฒนางานวจย กรมวชาการเกษตร ป 2556 การพฒนาเทคโนโลยการผลตพชตามหลกเศรษฐกจพอเพยงในพนทภาคใตตอนลาง งานวจยดเดน สาขาพฒนางานวจย กรมวชาการเกษตร ป 2557 การพฒนาเทคโนโลยผลตหอมแดงคณภาพ งานวจยดเดน ป 2554 ประเภทงานบรการวชาการ การพฒนากระบวนการถายทอดเทคโนโลยการผลตมนส าปะหลง(สควโมเดล)

หนา 46 46 47 49 50

๑

บทท 1

บทน า

1. บทบาทหนาท ส านกวจยและพฒนาการเกษตร (สวพ.)

มขอสงสยและถกเถยงกนวานกวจยของ ส านกวจยและพฒนาการเกษตร วจยไดแคการทดสอบ 2 กรรมวธ และสงทน ามาทดสอบนนตองใหสถาบนวจยมากอนเทานนหรอ ความเปนจรงทปรากฏในราชกจจานเบกษา พ.ศ. ๒๕๕๗ ขอ ๒๒(2) คอ สวพ. สามารถท าการวจยไดกวางขวางตามหนาท โดยนยส าคญคอการวจยการผลตพชในพนททรบผดชอบในแตละเขตทมอบหมาย

กฎกระทรวง แบงสวนราชการกรมวชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ พ.ศ. ๒๕๕๗ ขอ ๒๒ ส านกวจยและพฒนาการเกษตร เขตท ๑ - ๘ มอ านาจหนาทในพนททรบผดชอบ ดงตอไปน

๑. วางแผนงานและโครงการวจยและพฒนาพช ๒. ศกษา วจย และพฒนาพช รวมทงทดสอบ1เทคโนโลยการเกษตร2แบบมสวนรวมกบเกษตรกร3

เพอใหเหมาะสมกบสภาพพนท4และการแกไขปญหาของเกษตรกร5 ๓. ใหบรการวเคราะห ทดสอบ ตรวจสอบ และรบรองดน น า พช ปย สารเคมการเกษตร ผลตผล

ผลตภณฑพช และมาตรฐานสนคาเกษตร ๔. ควบคมและก ากบดแลการด าเนนงานใหเปนไปตามกฎหมายทกรมรบผดชอบ ๕. เปนศนยบรการขอมลดานวชาการเกษตรใหแกเจาหนาท เกษตรกร เอกชน และหนวยงานอน ท

เกยวของ ๖. ใหบรการวชาการและเทคโนโลยแกเจาหนาท เกษตรกร เอกชน และหนวยงานอนทเกยวขอ ๗. ปฏบตงานรวมกบหรอสนบสนนการปฏบตงานของหนวยงานอนทเกยวของหรอทไดรบ มอบหมาย

มค าส าคญทใหความหมายและขอบเขตหนาทการวจยจะตองน ามาผสมผสานกนใหลงตวตามหนาท ดงน

1/ ศกษา วจย และพฒนาพช รวมทงทดสอบ =การวจยใชหลากหลายวธวทยาทางการวจย : การวจยเชงทดลอง (คนหา) เชงพฒนา (R&D) และเชงทดสอบ (ปรบใช) )

2/ เทคโนโลยการเกษตร =วจยหลากหลายชนดพช หลายสาขาวชา รวมทงเกษตรผสมผสาน : เชงพชเดยว และเชงระบบ

3/ แบบมสวนรวมกบเกษตรกร =วจยรวมกบเกษตรกรเพอใหไดผลงานทเหมาะสมกบผใชประโยชน : งานวจยทางเกษตรคกบทางสงคม

4/ เพอใหเหมาะสมกบสภาพพนท =วจยภายใตเงอนไขทาง กายภาพ ชวภาพ เศรษฐกจ สงคม และอนๆ : เขาใจ เขาถง พฒนา

5/ การแกไขปญหาของเกษตรกร =วจยตามปญหาทเกดขน : ผลงานวจยสามารถแกปญหาทเกดขน

เอกสารอางอง : ราชกจจานเบกษา เลม ๑๓๑ ตอนท ๘๘ ก ๓๐ ธนวาคม ๒๕๕๗

๒

2. กรมวชาการเกษตร กบ งานวจยในไรนาเกษตรกร

ยคแรกๆ ของการพฒนาการปลกพชของประเทศไทย ภายใตหนาทของกระทรวงเกษตรและสหกรณ พอ

จ าแนกกรมทมบทบาทหลกในการน าพาการผลตพชของประเทศ ตามภารกจได 2 กลม คอ กรมวชาการเกษตร รบผดชอบหลกดานการคนควาวจยเทคโนโลยทางการผลตพช และกรมทรบผดชอบเรองการสงเสรมการผลตพชของเกษตรกร โดยจะน าผลการวจยของกรมวชาการเกษตรไปถายทอดใหเกษตรกร เชน กรมสงเสรมการเกษตร และ กรมสงเสรมสหกรณ เปนตน

ชวงตนทศวรรษของ พ.ศ. 2520 ไดมการกลาวถงกนมากวา ผลงานวจยไมเปนทยอมรบของเกษตรกร บางกลาววา เพราะเกดจากชองวางระหวางนกวจยในศนยสถาน กบ เกษตรกรทอยตามชนบท จนมการพดกนตดปากวา “เพราะเปนหลวงถงจะท าได เกษตรกรธรรมดาๆท าไมไดหรอก” หมายความ วาเทคโนโลยทนกวจยคดคนมาแนะน าเกษตรกรนน มความยาก ซบซอน มขนตอนมาก หาวสดยาก ตนทนสง

การปรบตวของระบบการวจยสงเสรม จงเกดขนในป พ.ศ. 2525 กรมวชาการเกษตรไดตงหนวยงานขนมาใหมชอวา “สถาบนวจยการท าฟารม” ใหมหนาทอยตรงกลางระหวางศนยวจย กบ เกษตรกร คอ มหนาทน าผลงานวจยจากสถาบน ศนย สถาน ท าการพฒนา ทดสอบ ปรบใช ใหเหมาะสมกบสภาพของเกษตรกรใหมากทสดกอนทจะน าไปถายทอดใหกรมทท าหนาทสงเสรม พรอมกบไดตงหนวยงานขนในภมภาคชอ “หนวยวจยและพฒนาระบบการท าฟารม” มกลมงาน 3 กลม คอวจยและพฒนาระบบเกษตรเขตน าฝน กลมวจยและพฒนาระบบเกษตรเขตชลประทาน และกลมวจยสภาพแวดลอมพชและนเวศนเกษตร

หลงจากนน 10 ป กรมวชาการเกษตรไดปรบหนวยงานอกครง โดยตง เปลยนโครงสรางของสถาบนวจยการท าฟารม มาตงใหมเปน ส านกวจยและพฒนาการเกษตร พรอมกบเพมบทบาทหนาทอนๆ ขนมาดงทเหนในปจจบน

* แหลงขอมลทจะสามารถศกษาการพฒนาการของงานวจยเชงพนทไดด คอรายงานการสมมนาระบบการปลกพช ระบบการท าฟารม และระบบเกษตร ทมหาวทยาลยเชยงใหมไดรวบรวมไวในสอออนไลน http://www.mcc.cmu.ac.th/Seminar/

๓

3. Research

R = Recruitment & Relationship หมายถง การฝกคนใหมความร รวมทงรวบรวมผทมความร

เพอปฏบตงานรวมกน ตดตอสมพนธและประสานงานกน E = Education & Efficiency หมายถง ผวจยจะตองมการศกษา มความร และสมรรถภาพสง ในการวจย

S = Sciences & Stimulation หมายถง เปนศาสตรทตองมการพสจน คนควา หาความจรง และ ผวจยตองมพลงกระตนในความคดรเรม กระตอรอรน ทจะท าวจยตอไป

E = Evaluation & Environment หมายถง รจกการประเมนผลดวามประโยชนสมควรจะท าการ วจยตอไปหรอไม และตองรจกใชเครองมออปกรณตางๆ ในการวจย

A = Aim & Attitude หมายถง มจดมงหมาย หรอเปาหมายทแนนอนและ มทศนคตทดตอการ ตดตามผลการวจย

R = Result หมายถง ผลการวจยทไดมาจะเปนผลทางไหนกตามจะตอง ยอมรบผลการวจยนนอยางดษฎ เพราะเปนผลทไดรบจากการคนควา ศกษาอยางมระบบ

C = Curiosity หมายถง ผวจยจะตองมความอยากรอยากเหนมความสนใจ และขวนขวายในงานวจยอย ตลอดเวลา แมนวาความอยากรนนจะมเพยงเลกนอยกตาม

H = Horizon หมายถง เมอผลการวจยออกมาแลวยอมท าใหทราบและเขาใจในปญหาเหลานนได เหมอนกบการเกดแสงสวางขน แตถายงไมเกด แสงสวาง ผวจยจะตองดาเนนตอไปจนกวาจะพบ แสงสวางในทางสงคม แสงสวางหมายถงผลวจยกอใหเกดสนตสขแกสงคมนนเอง

เอกสารอางอง : ส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต ต าราชดฝกอบรมหลกสตร “นกวจย”. สบคนจาก:

http://training.nrct.go.th/nrct/

๔

4. ประเภทของการวจย (type of research)

4.1 การวจยพนฐาน (Basic research หรอ Pure research หรอ Theoretical research)

เปนการศกษาคนควาในทางทฤษฎ หรอในหองทดลองเพอหาความรใหม ๆ เกยวกบสมมตฐานของปรากฏการณ และความจรงทสามารถสงเกตได หรอเปนการวเคราะหหาคณสมบตโครงสรางหรอความสมพนธตาง ๆ เพอตง และทดสอบสมมตฐาน (hypothesis) ทฤษฎ (theories) และกฎตาง ๆ (laws) โดยมไดมงหวงทจะใชประโยชน โดยเฉพาะ

4.2 การวจยประยกต (Applied research)

เปนการศกษาคนควาเพอหาความรใหมๆ และมวตถประสงคเพอน าความรนนไปใชประโยชนอยางใดอยางหนง หรอเปนการน าเอาความรและวธการตางๆ ทไดจากการวจยขนพนฐานมาประยกตใชอกตอหนง หรอหาวธใหมๆ เพอบรรลเปาหมายทไดระบไวแนชดลวงหนา

4.3 การพฒนาทดลอง (Experimental development)

เปนงานทท าอยางเปนระบบ โดยใชความรทไดรบจากการวจยและประสบการณทมอย เพอสรางวสด ผลตภณฑและเครองมอใหม เพอการตดตง กระบวนการ ระบบ และบรการใหม หรอเพอการปรบปรงสง ตางๆ เหลานนใหดขน

เมอพจารณาบทบาทหนาทส านกวจยและพฒนาการเกษตรกบประเภทงานวจย จะเหนวางานวจย

สวนใหญจงเปนงานวจยประเภท การพฒนาทดลอง คอ ใชความรทไดรบจากการวจย (เชน ผลงานวจยของสถาบน ส านกเฉพาะดาน) และประสบการณของนกวจยทมอย

เอกสารอางอง : ส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต. 2559. คมอการจดท าขอเสนอการวจย

๕

บทท 2

แนวความคดการวจยพฒนาและทดสอบเทคโนโลยการผลตพช แบบเกษตรกรมสวนรวม

1. ธรรมชาตของผลผลตพช

เมออยในงานวจยของศนยวจย แปลงเกษตรกรกาวหนา และแปลงเกษตรกรรายยอยจะมความแตกตางกน

ชองวางผลผลตพช (Yield Gap) ทแตกตางกนนนสวนหนงเกดจากความรและประสบการณของผผลต สวนหนงเกดจากลกษณะประจ าพนธของพชนน สวนหนงเกดจากสภาพแวดลอมดน น า อากาศ และอกสวนหนงเกดจากการจดการปจจยการผลตในการผลตพช

การยกระดบผลผลตของเกษตรกรรายยอยไมใหหางจากศนยวจยมากนก คอ งานหนงของนกวจยทท างานในไรนาเกษตรกร ในการน าผลงานวจยจากศนยวจยมาปรบใชใหมเพอใหเหมาะสมกบสภาพพนทและเงอนไขของเกษตรกร

ทมา : International Center for Agricultural Research in the Dry Areas Central & West Asia and North Africa (2014) : Where Wheat Improvement Matters

๖

2. การวจยในไรนา (On-Farm Research : OFR)

เพราะมความแตกตางระหวางศนยวจยและพนทเกษตรกร เทคโนโลยทคดคนในศนยวจยจงจ าเปนตองมาท าการทดสอบปรบใชใหเหมาะสมกบสภาพไรนาเกษตรกรกอนแนะน าใหเกษตรกรน าไปใช และตองด าเนนการภายใตการจดการของเกษตรกร จงจะท าใหผลงานวจยหรอเทคโนโลยนนไดรบการยอมรบและน าไปใชปฏบตไดงายและรวดเรว

การวจยในไรนาเปนการวจยทด าเนนการดวยการรวมมออยางใกลชดกบเกษตรกรภายใตสภาพแวดลอมและเงอนไขของชวตจรง การวจยจะคนหาปจจยจ ากดในการผลต และทดสอบศกยภาพในการแกไขภายใตความเปนไปไดทางเศรษฐกจ สงคม ในไรนา โดยการวางแผนอาจเปนการออกแบบและจดการโดยทมนกวจย หรอ ออกแบบโดยนกวจยและจดการโดยการมสวนรวมของเกษตรกร หรอรวมกนออกแบบ และเกษตรกรด าเนนการทดลอง

2.1 หลกการของงานวจยในไรนา งานวจยในไรนา จะมลกษณะ 4 ประการทเปนขอพจารณาในการท างานวจย คอ ตวเกษตรกร พนทเกษตรกร บทบาทการมสวนรวมของเกษตรกร และสภาพแวดลอมของเกษตรกร

The Farmer : เกษตรกร จ าแนกเกษตรกรทมระดบความแตกตางของการถอครองทรพยากร ปจจยการผลต และความรความสามารถ ซงมผลตอเลอกการใชเทคโนโลยทแตกตางกน

The Farmer's Land : ทดนเกษตรกร การทดลองในพนทเกษตรกรทมเงอนไขสภาพดนทแตกตางหลากหลาย ทงกายภาพและเคม ขนาด การจดการความสม าเสมอ ความลาดเท และความอดมสมบรณ ซงเปนลกษณะทแตกตางกบในศนยวจย

The Farmer's Involvement : บทบาทและการรวมมอของเกษตรกร ถอเปนสวนส าคญของการวจยทงระดบประสบการณของผเขามามสวนรวม ทงเกษตรกรหวกาวหนาและเกษตรกรทวไป ชวงเวลาการมสวนรวมตงแตขนตอนการวเคราะหปญหา ก าหนดเทคโนโลยทมาทดสอบ รวมทดสอบ รวมสรปและประเมนผล และสดสวนการมสวนรวมในขนตอนตางๆ ระหวางนกวจยและเกษตรกร เชน ในขนตอนการวเคราะหปญหา 80:20 ขนตอนการทดสอบ 50:50 ขนตอนขยายการผลต 20:80 นอกจากนนควรพจารณาประเดนบทบาท ในดานการวางแผน และการปฏบต

The Farmer's Environment : สภาพแวดลอมของเกษตรกร ไดแก กายภาพ ชวภาพ เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม โครงสรางครอบครว ความเชอ ลกษณะการรบเทคโนโลย ชมชน และอนๆ

เอกสารอางอง : FAO. 1988. On-Farm Research. สบคนจาก: http://www.fao.org/wairdocs/ilri/x5545e/x5545e08.htm

๗

2.2 ประเภทของงานวจยในไรนาเกษตรกร Experimental OFR เปนขนตอนแรกของการพฒนาเทคโนโลยหรอน าเทคโนโลยจากศนยวจยมาใชในการแกปญหาในพนทเกษตรกร โดยมล าดบของการด าเนนงานคอ

นกวจยจดการ (researcher-managed trials)

นกวจยและเกษตรกรรวมกนจดการ (researcher/farmer-managed trials)

เกษตรกรจดการ (farmer-managed trials)

กระบวนการนจะเกยวของกบเงอนไขตางๆในการผลตพช คอเงอนไขเชงชวภาพจะลดลงไปพรอมกบบทบาทของนกวจย ขณะทเงอนไขทางเศรษฐกจสงคมและบทบาทเกษตรกรจะมมากขนตามล าดบ ความเหมาะสมของเทคโนโลยในขนตอนนยงเนนในดานการวดผลทางชวภาพและเทคนค

Developmental OFR เปนกระบวนการวจยตอจากการทดลองหาเทคโนโลยทเหมาะสม เปนการวจยทจะน าไปสการน าไปปฏบตจรงทเหมาะสมกบระบบการท าฟารมของเกษตรกร เนนการมสวนรวมของนกวจย นกสงเสรม และเกษตรกร น าไปสการขยายการผลต การวดผลเทคโนโลยในขนตอนนเนนทการยอมรบของเกษตรกร

ทมา : http://www.fao.org/wairdocs/ilri/x5545e/x5545e08.htm

๘

3. แนวทางการวจยระบบการท าฟารม (Farming Systems Research : FSR)

งานวจยระบบการท าฟารม เรมตนขนในวงวชาการประมาณ ป 2521 และไดรบการพฒนามาจนถงปจจบน ซงการน าแนวความคดนมาใช ส าคญอยทนยความเขาใจเชงระบบมากกวาการยดถอขนตอนด าเนนงาน ปจจบนแนวทางระบบการท าฟารมควรมการน ามาผสมสานกบแนวทางการวจยระบบการปลกพช การทดสอบในไรนา และการวจยแบบมสวนรวมอน ๆ

(ในยคเรมตนงานวจยระบบการท าฟารม ตามรายงานการสมมนาระบบการท าฟารม ครงท 1-3 ป

2527-29 ในทมกรมวชาการเกษตรจะมผทรงคณวฒดานระบบการท าฟารมหลายทาน เชน อาจารยด าเกง จนทรปญญา อาจารยชนวน รตนวราหะ อาจารยนชย ไทพาณชย อาจารยรศม ครทวป อาจารยไพโรจน สวรรณจนดา และอาจารยณฐวฒ ภาษยะวรรณ เปนตน ในทมมหาวทยาลยขอนแกน เชน อาจารยอารนต พฒโนทย อาจารยเทอด เจรญวฒนา อาจารยสจนต สมารกษ เปนตน ทมหาวทยาลยเชยงใหม เชน อาจารยเมธ เอกะสงห อาจารยพฤกษ ยบมนตะสร อาจารยอรรถชย จนตะเวช เปนตน และทมมหาวทยาลย สงขลานครนทร เชน อาจารยอภนนท ก านลรตน อาจารยฉลอง มณกล และอาจารยสมยศ ทงหวา เปนตน)

3.1 แนวคดและขนตอนของการวจยระบบการท าฟารม1 ๑) ขนตอนงานวจยและพฒนาระบบการท าฟารม ของ Shaner และคณะ(1982) คอ การ

คดเลอกพนทเปาหมาย ก าหนดปญหาวจย วางแผน ทดสอบในฟารมเกษตรกร และเผยแพร

๒) ขนตอนการวจยระบบการปลกพชของ IRRI (Zandatra, 1977) คอ การคดเลอกพนท บรรยายลกษณะพนท วางแผนการทดสอบ จดท าแปลงทดสอบ ขยายการผลตขนทดลอง และการขยายการผลตในวงกวาง

๓) ขนตอนการวจยในฟารมเกษตรกรของ CIMMYT (1988) คอ การวนจฉยปญหา (ขอมลทตยภมและส ารวจ) จดล าดบความส าคญและวางแผนการทดลอง ด าเนนการทดลอง ประเมนผล และสาธตแนะน าเผยแพร

1เอกสารอางอง : อารนต พฒโนทย. 2532. หลกการและขนตอนของงานวจยและทดสอบในไรนาเกษตรกร. เอกสารประกอบการสมมนาเรองการประสานงานเพอการวจยและพฒนาในระดบไรนา กรมวชาการเกษตร

แหลงขอมลเพมเตม

CIMMYT. 1988. From Agronomic Data to Farmer Recommendations: An Economics Training Manual. Completely revised edition. Mexico. D.F.

Shaner, W.W., Philipp, P.F. and Schmehl, W.R. (1982). Farming Systems Research and Development: Guidelines for developing Countries. Boulder, Colorado: Westview Press.

Zandstra, H.G., Price, E.C., Litsinger, J.A. and Norris R.A. (1981). A methodology for on-farm cropping systems research. The International Rice Research Institute, Los Banos, Philippines.

๙

๔) เปนแนวคดทใชท าความเขาใจระบบของเกษตรกรแบบองครวม (holistic) โดยถอวา 1 ฟารมคอ 1 ระบบ (ในทางวจยเชงระบบอาจถอวาคอหนงหนวยการทดลอง)

๕) มความเปนระบบ (systems)1 ในฟารมจะมระบบยอย เชน ระบบเกษตร (เชน ระบบพช สตว ประมง) และระบบการด ารงชพ (เชน แรงงาน อาชพ ชมชน) ระบบนเวศ เปนตน ทงสามระบบนจะมความสมพนธกน เมอระบบยอยใดเปลยนแปลงจะสงผลใหอกระบบยอยหนงตองเปลยนแปลงไปดวย เชน ถาหากมการเปลยนแปลงเทคโนโลยใหมทมการใสปยบอยขน ใชแรงงานเพมขน จะสงผลกระทบตอแรงงานในการประกอบอาชพและท ากจกรรมอนๆ สงผลตอพชพรรณอนๆและสงมชวตในดน ตามหลกการน เทคโนโลยทน าไปทดสอบจงตองใหเกษตรกรเปนผตดสนใจเองวาจะเลอกใหเกดการเปลยนแปลงโดยใชระบบยอยเปนเกณฑตดสนใจถงจะเกดผลดโดยรวมกบเกษตรกรสงสด และขณะเดยวกนนกวจยกตองรวมตดสนในสวนของผลทจะกระทบตอระบบนเวศ ซงเกษตรกรสวนใหญยงใหความส าคญนอย

๖) ปจจยและเงอนไขทเกยวของ มทงทางระบบนเวศน กายภาพ ชวภาพ สงคม เศรษฐกจ การตดสนใจ และอนๆ ซงจะมลกษณะทเปลยนแปลงอยเสมอ (dynamic) และมกอยเหนอการควบคม การวจยและพฒนาเทคโนโลยทเหมาะสมจงไมใชเทคโนโลยทเหมาะสมดานเดยว แตจะเหมาะสมกบสภาพเงอนไขทเกษตรกรไดก าหนดไว เชน ไมจ าเปนตองใหผลผลตหรอรายไดสงสดเสมอไป

1ระบบ (System) คอ กลมขององคประกอบตางๆ หรอกลมของกระบวนการตางๆ ทท างานรวมกน เชอมตอกน เพอท างานใดงานหนง สงใดสงหนงจะเปนทงระบบเดยว(ระบบปด) และเปนระบบยอยทเปนสวนประกอบของระบบใหญ(ระบบเปด) เชน ระบบเครองยนต จะเปนระบบยอยของ ระบบรถยนตๆ จะเปนระบบยอยของ ระบบจราจรๆ จะเปนระบบยอยของ ระบบการขนสง หรอ ระบบการผลตถวเหลอง จะเปนระบบยอยของ ระบบปลกพชถวเหลอง-ขาวๆ จะเปนระบบยอยของ ระบบเศรษฐกจการเกษตร เปนตน

๑๐

4. แนวทางการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม

(Participatory Action Research : PAR) Kemmis and Mc Taggart เปนผทไดรบการยกยองในดานการพฒนาการวจยเชงปฏบตการ ซงไดมการน ามาใชอยางแพรหลายในการวจยเชงคณภาพในปจจบน โดยเปนรปแบบของการวจย ทผวจยและผมสวนไดเสย รวมมอกนสรางความรใหม ทมาจากการปฏบตจรงในการแกปญหาและพฒนาการปฏบตงานอยางมระบบ โดยทขนตอนการปฏบตการ 4 ขนตอน คอ

4.1 ขนวางแผน (Planning)

4.2 ขนปฏบตการ (Acting)

4.3 ขนสงเกตการณ (Observing)

4.4 ขนสะทอนผลปฏบต (Reflecting)

จากนนมการปรบปรงผล (Re-planning) เพอน าไปปฏบตในวงจรตอไปจนกวาจะ ไดรปแบบของการปฏบตงานทเปนทพงพอใจ

วงจรของการวจยเชงปฏบตการตามแนวคดของ Kemmis & McTaggart (วระยทธ ชาตะกาญจน ,2558)

เอกสารอางอง : ยาใจ พงษบรบรณ. มปป. การวจยเชงปฏบตการ. ส านกวจยและพฒนา มหาวทยาลยภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. สบคนจาก: http://rlc.nrct.go.th/ewt_dl.php?nid=689)

วระยทธ ชาตะกาญจน. 2558. วารสารราชภฏสราษฎรธาน ปท 2 ฉบบท 1 (มกราคม – มถนายน 2558) สบคนจาก: e-journal.sru.ac.th/index.php/srj/article/.../241/195

๑๑

วงจรการวจยเชงปฏบตการ

ทมา : https://kangyy1.wordpress.com/2015/02/26/action-research/

แหลงขอมลเพมเตม Kemmis, S., and Mc Taggart, R., The Action Research Planner (Third Edition 1988), Deakin University Press, Victoria, 1982

http://www.edu.plymouth.ac.uk/resined/actionresearch/arhome.htm

๑๒

ขนตอน ขยายการทดสอบ

จดท าแปลงทดสอบในพนทเกษตรกรหลายๆสภาพพนท (คดเลอกพนท วเคราะหปญหา วางแผน จดท าแปลง สรปและประเมนผล)

5. สรปกระบวนการวจยพฒนาและทดสอบเทคโนโลยการผลตพช แบบมสวนรวมกบเกษตรกร

ขนตอนการก าหนดประเดนปญหา

ปญหาเชงกลยทธ/เชงนโยบาย (เชน เพมผลผลต เพมคณภาพ ลดตนทน)

ปญหาเชงพนท (เชน เขตกรรม ศตรพช)

ขนตอนการคดเลอกพนท วเคราะหประเดนปญหาของระบบการผลตพช รวมทงท าความเขาใจระบบเกษตรและพนท

การวเคราะห -ระบบการผลตพช -เจาะลกปญหาการผลตพชในแปลงปลกพช -ท าความเขาใจสภาพพนท

เครองมอ -การวเคราะหหวงโซ -ระบบนเวศเกษตร/ระบบสงคมเกษตร -การประเมนสภาพชนบทแบบเรงดวน

ขนตอนการวางแผนการวจย

รวบรวมองคความรและผลงานวจยทงจากกรมวชาการเกษตร และสถาบนอนๆ

รวบรวมภมปญญาทองถน

กรรมวธการแกปญหาแบบเฉพาะเจาะจงตามประเดนปญหา

รวบรวมภมปญญาทองถน กรรมวธแกปญหาทงระบบการผลต

ขนตอนการจดท าแปลงทดลองในพนทเกษตรกร ตวแทนของสภาพพนททประสบปญหา (จ านวนแปลงตามแผนการทดลอง)

การมสวนรวมของนกวจย เกษตรกร

และภาคสวนอนๆ

สรป และ ประเมนผลเทคโนโลยใหมทเหมาะสม

เฉพาะพนท

จดเวทการแลกเปลยนเรยนรหมนเวยนในไรนา

ขนตอนการขยายผล ในชมชนทมลกษณะเงอนไขเดยวกน

ขนตอนทดลองขยายการผลต

แปลงใหญ ในวงกวาง

หลายสภาพพนท

ขนตอนการสรปผลเทคโนโลย และสงตอใหหนวยงานสงเสรมเกษตรกรเปนภารกจงานปกต

๑๓

บทท 3 เครองมอทใชในการวเคราะหและท าความเขาใจพชและพนท

1. การวเคราะหระบบสงคมเกษตร มขนตอนดงน

1.1 การเลอกพนท และประเดนปญหา 1.2 ตงวตถประสงค และก าหนดขอบเขตของการวเคราะห 1.3 ก าหนด ประเภท ชนด ปรมาณขอมล และจ านวนผวเคราะห 1.4 ก าหนดกรอบแนวคดการวเคราะห วธการ และลกษณะขอมลทไดจากการวเคราะห 1.5 ตงสมมตฐานการวเคราะห หมายถงการตงขอสนนฐานในการอธบายปรากฏการณทางสงคม

เกษตรทเกดขนโดยใชทฤษฎทเกยวของ 1.6 การเกบรวบรวมขอมลและวเคราะหขอมลทตยภม ในรปแบบตาราง แผนภม หรอประโยคสรป

และน ามาอภปรายความเชอมโยง หรอหาเหตบงชทสนใจ 1.7 จ าแนกเขตนเวศนเกษตร และก าหนดเขตทมความคลายคลงกน โดยใชเกณฑ คอ ภมประเทศ

ภมอากาศ ดน น า พชตามธรรมชาต พนทเพาะปลก ลกษณะการจดการทดน ความหนาแนนประชากร ขนาดฟารมการถอครองทดน เปนตน

1.8 ส ารวจพนทเพอจดท าภาพตดขวาง โดยก าหนดเสนตดขวาง (transect) จากพนทสงไปสพนทลม ผานเขตทมความแตกตางของเขตพนท ใหมากทสด การจดท าภาพตดขวางจะอธบายลกษณะส าคญ เชน ดน พช ปญหา และโอกาสการพฒนา

1.9 จดท าแผนทเขตนเวศน โดยอาศยแผนทพนฐาน การสอบถามขอเทจจรง ภาพดจตอล ทแสดงทศทาง มาตรสวน สญลกษณ และวนทจดท า

1.10 จดท าปฏทนการเกษตรและกจกรรม โดยระบเดอน กจกรรมทางการเกษตรในแตละสภาพพนท งานทด าเนนการ และกจกรรมนอกเกษตร

1.11 การเกบรวบรวมขอมลปฐมภม (primary data) คนหาผใหขาวสารส าคญ (key informant) การเตรยมแบบสมภาษณแบบกงโครงสราง ประเดนททควรศกษา ไดแก การเปลยนแปลงของระบบสงคมเกษตรในชวงเวลาตางๆตงแตในอดต ความสมพนธของผคน สงของ ผลผลต ปจจยการผลต การไหลเวยนของปจจยและทรพยากร ลกษณะทางสงคม วฒนธรรม ความเชอ ภมปญญาทองถน การเมอง นโยบาย ปจจยการผลต เทคนคการผลต ประสทธภาพการผลต การเปลยนแปลงระบบนเวศทเกดจากการเกษตร การเปลยนแปลงประชากร ตลาดสนคา สนเชอ การถอครองทดนและทรพยากร แรงงาน และรายได

1.12 จ าแนกประเภทของระบบการท าฟารมเบองตน เชนจ าแนกตามประเภทลกษณะเศรษฐกจ-สงคม ตามขนาดการถอครอง (เลก-กลาง-ใหญ) ตามลกษณะการใชแรงงาน (แรงงานครอบครว-ครอบครว+รบจาง-จางเปนหลก) ตามลกษณะกจกรรม (พช-ปศสตว-ประมง)

1.13 จ าแนกทางเลอกในการพฒนา โดยตงประเดนค าถามหลกในเชงวจย และในเชงพฒนา ตงสมมตฐานในการวจยและพฒนา เปรยบเทยบประเมนและจดล าดบทางเลอกโดยใชเกณฑ คอ ผลกระทบทจะมตอระบบ คาใชจายในการปฏบต เวลาด าเนนการ และความเปนไปไดทางเทคนค เอกสารอางอง : สมยศ ทงหวา. 2557. การวเคราะหระบบสงคมเกษตร. โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย กรงเทพฯ

๑๔

ตวอยางภาพตดขวางพนท ทมา: Conway et. Al (1987)

๑๕

2. การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน (Rapid Rural Appraisal – RRA) 2.1 ลกษณะทส าคญของเทคนค RRA คอ

๑) ความหมาย เปนการศกษาประเมนสภาพพนท(ชนบท)แบบเรงดวนภายในระยะเวลา ประมาณ 3 วน เพอท าความเขาใจสภาพพนท ประเดนปญหา ตลอดจนวางแผนการพฒนาแบบมสวนรวม

๒) คณะผศกษาแบบสหสาขาวชา (Interdisciplinary Team) คอเปนทมทจะมนกวจยทง ทางดานการผลต อารกขา ปฐพ ฯลฯ นกพฒนา ผน าทองถน และเกษตรกร เปนตน เพอรวมกนวนจฉยประเดนปญหาทเกดขนในพนทไดอยางฉบพลนและถกตอง

๓) เครองมอ ขอมลทตยภมพนท การเดนส ารวจ การสมภาษณแบบกงโครงสราง (Semi – Structured Interviewing – SSI) แนวค าถามทเตรยมไว เชน ประวตหมบาน การประกอบอาชพ การถอครองทดน การตลาด การปลกพช ฯลฯ ผสมภาษณจะถามเจาะลกไปเรอยๆ จนกวาจะไดขอมลเพยงพอ ใชการสงเกต การวาดภาพ และถายภาพ

๔) ผใหขอมล (Key Informant) ขนกบเรองทศกษา มกเปนผน าชมชน และเกษตรกรผผลต เปนรายบคคลและรายกลม

2.2 วธการ

๑) ในหองประชม ก าหนดวตถประสงคเปาหมายการวเคราะห วเคราะหและน าเสนอขอมล ทตยภม วางแผนการท างาน นดหมายเกษตรกรผน า

๒) เดนส ารวจสภาพภมประเทศพรอมท าแผนทการใชทดน แผนทภาพตดขวาง สอบถามขอมล ทางกายภาพทเกยวของ ขอมลเชงประวตศาสตร ปฏทนแรงงาน ปฏทนการปลกพช เปนตน และน ามาสรปในหองประชม

๓) เดนส ารวจการผลตพช สอบถามขอมลและวเคราะหสภาพการผลตประเดนปญหาในแปลง ปลกพช และน ามาสรปในหองประชม

๔) จดท าแผนการพฒนา ๕) วธการวเคราะห สงเคราะหขอมลจะเปนเชงคณภาพ เชนเขยนผงกจกรรม ตาราง

เปรยบเทยบ การเขยนปฏทนแรงงาน ภาพความสมพนธการไหลตามแนวคดเชงระบบ ๖) เนองจากเปนการประเมนสภาพพนทแบบเรงดวน จะท าใหไมไดขอมลเชงปรมาณทจะมา

ค านวณหาคาเฉลยหรอรอยละ เชนดานเศรษฐกจสงคม หลงจากกระบวนการนแลวอาจจ าเปนตองศกษาเพมเตมโดยการใชแบบสมภาษณแบบมโครงสรางเพอใหไดขอมลเชงปรมาณ

เอกสารอางอง : ศนยพฒนาทรพยากรการศกษา(CARD). มปป. การศกษาชมชน. มหาวทยาลยมหาสารคาม. สบคนจาก : http://www.elearning.msu.ac.th/opencourse/0109501/Unit08/unit08_014.htm FAO. n.d. Rapid Rural Appraisal : http://www.fao.org/docrep/w3241e/w3241e09.htm

๑๖

3. การวเคราะหระบบนเวศเกษตร1 (Agro – ecosystem Analysis – AA)

ลกษณะทส าคญของเทคนค AA คอ เปนการวเคราะหเพอท าความเขาใจพนทโดยเนนความสมพนธของระบบเกษตร และระบบนเวศ กรอบทใชในการวเคราะหระบบนเวศเกษตร ไดแก ทฤษฎและแนวคดเชงระบบโดยจะวเคราะหสถานการณทเกดขนในพนทนนๆ มลกษณะตามคณสมบตของระบบ (System Properties) 4 ประการ ไดแก

3.1 ผลตภาพ (Productivity) หมายถง มลคาทเพมขนสทธของผลผลตตอหนวยของทรพยากร ซงไดแก ทดน แรงงาน พลงงานหรอเงนทน โดยทวไปจะวดจากผลผลตในรอบป หรอรายไดสทธตอพนท 1 ไร หรอตอแรงงาน 1 คน หรอตอเงนทน 3.2 เสถยรภาพ (Stability) หมายถง ระดบความคงทของผลตภาพภายใตสภาพปกตหรอผนแปรบางเลกนอยเนองมากจากปจจยทเกดจากสภาพแวดลอม โดยวดดวยคาสมประสทธของการเบยงเบน (Coefficient of variation) ของผลตภาพ ตวอยางเชน คาสมประสทธของความเบยงเบนในการผลตขาวพนธลกผสมตางประเทศทมคาเทากบ 0.5 ยอมจะมเสถยรภาพนอยกวา คาสมประสทธของการผลตขาวพนธพนเมองซงมคาเทากบ 0.10 เปนตน หากจะกลาวใหเขาใจงายกคอ ความผนแปรในการผลตมากเทาใดคาความเบยงเบนกจะสงเสถยรภาพในการผลตกจะนอย (ต า) ในทางตรงขาม ความผนแปรนอย คาความเบยงเบนกจะต า เสถยรภาพกจะมาก (สง) หรออธบายใหชดเจนกคอ การผลตขาวโพดลกผสมตางประเทศ ใน 100 ครงจะมโอกาสทสญเสยผลผลตเนองมาจากโรคแมลงศตรพช ความแหงแลง 50 ครง แตขาวโพดพนธพนเมอง (ถงแมจะผลผลตต ากวาพนธลกผสมตางประเทศ) จะมโอกาสสญเสยผลผลตดวยสาเหตเดยวกนเพยง 10 ครงใน 100 ครง

3.3 ถาวรภาพหรอความยงยน (Sustainability)หมายถง การรกษาระดบความมนคงของผลต ภาพในระยะยาวอยางตอเนองถงแมจะมเหตแหงปจจยภายนอกเขามากระทบกไมท าใหเกดการผนแปรของผลตภาพ ปจจยภายนอกเขามากระทบนนอาจจะเกดขนเปนครงคราวเชน น าทวมฉบพลน ศตรพชระบาด ฝนไมตกตามฤดกาล หรอสภาพทเกดขนเปนประจ าของทองถน เชน ดนเปนกรด ดนขาดธาตอาหาร ความหมายของเสถยรภาพกบถาวรภาพนนใกลเคยงกน 3.4 เสมอภาค (Equitability) หมายถง การกระจายผลประโยชนทเกดจากผลตภาพใหเกดขนกบประชาชนในทองถนของการผลตวาไดรบมากนอยและทวถงเพยงใด การผลตใดทผลผลตทเกดขนนนมประโยชนกบคนตางถนมากกวาคนในทองถนยอมมระดบสมภาพต า ในทางตรงขามการผลตทมผลผลตทเกดขนนนคนในทองถนในใชเปนอาหาร ยารกษาโรค เครองนงหม ทอยอาศย พลงงาน อยางทวถงยอมจะมสมภาพทสง เปนตน

1

เอกสารอางอง : สมยศ ทงหวา. 2557. การวเคราะหระบบสงคมเกษตร. โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย กรงเทพฯ ศนยพฒนาทรพยากรการศกษา(CARD). มปป. การศกษาชมชน. มหาวทยาลยมหาสารคาม. สบคนจาก :

http://www.elearning.msu.ac.th/opencourse/0109501/Unit08/unit08_014.htm

แหลงศกษาเพมเตม : Conway, G.R. 1983. AGROECOSYSTEM ANALYSIS. Centre for Environmental Technology

and Department of Pure and Applied Biology, Imperial College of Science and Technology, London, SW7 ILU,

United Kingdom แหลงสบคน: http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNAAS100.pdf

Conway, G.R. 1986. Agroecosystem Analysis for Research and Development, Winrock International, Bangkok.

๑๗

คณสมบตสามประการแรก มกจะน ามาใชวเคราะหเรองการเกษตร เชน วเคราะห กจกรรม การ

ปลกพชในพนทนนใหผลผลตด เพยงพอหรอไม หากไดผลต ากวามาตรฐานทควรเปนกตองมการวเคราะหเพอแกไขปรบปรงตอไป สวนคณสมบตประการหลงมกใชในการวเคราะหเรองของคนและเรองของทางสงคม เชน การปลกขาวสงผลตอความสามคคของชมชนอยางไร มความเสมอภาคในดานการผลต การตลาด และผลประโยชนของกลมชมชนหรอไมอยางไร และสดทายชมชนมการพงตนเองไดมากนอยเพยงใด

3.5 การวเคราะหตามเทคนค AA น เรมจากการก าหนดวตถประสงคของการศกษาหรอวเคราะห พนท การก าหนดขอบเขตของพนท การรวบรวมขอมลทตยภมดานตางๆ ทงทเปนขอมลเชงพรรณนา ตวเลข แผนท แลวน ามาจดเปนหมวดหม เชน ทางกายภาพ ชวภาพ เศรษฐกจ สงคม สงแวดลอม เปนตน และหากจ าเปนตองเกบขอมลมอหนง เพอใหไดขอมลทสมบรณ มรายละเอยดครบถวนมากขนแล ว เร มการว เคราะห โดยเรมการว เคราะหรปแบบ (Pattern Analysis) 1) การกระจายตวของปจจยตางๆ (Space) เชน ถนน บอน า ปาไม โรงเรยน ฯลฯ ในพนท 2) การเปลยนแปลงของปจจยตางๆ (Time) ในชวงเวลาตางๆ เชน เรมปลกมนส าปะหลงเมอใด สรางโรงสเมอไหร ในแตละชวงเวลามใครเปนผน าบาง ชาวบานมการกระจายแรงงานในแตละเดอนเพอท าอะไรบาง

3) การเคลอนยายไหลเวยน (Flow) ของแรงงาน ขอมลขาวสาร สนคา เงน ฯลฯ จากไหนไปไหน จากใครถงใคร

4) การตดสนใจของคนในชมชน (Decision making) วาจะท าหรอไมท าอะไร ในเงอนไขสถานการณตางๆ ถาจะท าเขาจะท ากบใคร เพราะเหตใด รปธรรมของการใช AA ทเหนไดชดในพนทตางๆ ไดแก การพฒนาระบบการเกษตร รวมถงการรายงาน การวเคราะหพนทเปาหมายวามปญหา และสภาพอยางไร มแนวทางแกไขหรอขอเสนอแนะ ปรบปรงอยางไร เปนตน

๑๘

คณสมบตของระบบนเวศเกษตร (Conway, G.R., 1986)

๑๙

4. แนวความคดการวเคราะหและท าความเขาใจระบบเกษตรยงยน 4.1 เกษตรยงยน (Sustainable Agriculture) เกษตรยงยนเปนแนวทางการพฒนาอาชพดานการเกษตรทสมพนธกบการด าเนนชวตของเกษตรกร

และสงแวดลอม มรปแบบการท าการเกษตรทสอดคลองกบระบบนเวศ มความเปนไปไดทางเศรษฐกจ เปนธรรมทางสงคม มมนษยธรรม และระบบเกษตรกรรมยงยนจะเปนระบบการเกษตรทรกษาอตราการผลตพชและสตวใหอยในระดบทไมกอใหเกดความเสยหายในระยะยาวตดตอกนภายใตสภาพแวดลอมทเลวรายหรอไมเหมาะสม เกษตรกรรมยงยนจงไมไดหมายความเพยงการปรบเปลยนเทคนควธการท าการเกษตร หากยงหมายรวมถงการสอนใหมการปรบเปลยนคณคาและกฎเกณฑการใชชวตไปในเวลาเดยวกน ระบบเกษตรยงยนเปนการท าการเกษตรแบบผสมผสานทมทงการปลกพชและการเลยงสตวหลายชนดทผสมกน และมความเกอกลซงกนและกนอยางลงตว ระบบเกษตรกรรมยงยน มจดมงหมายเพอการผลตอาหารและปจจยทจ าเปนตอการด ารงชวต มการใชทรพยากรธรรมชาตเกดประโยชนสงสดโดยไมเกดผลเสยตอสงแวดลอม การผลต การบรโภค และ การใชทรพยากรในทองถนมความสมดล อาหารทผลตไดเปนอาหารทมคณภาพปลอดภยจากสารพษตกคาง และเปดโอกาสใหสมาชกในครอบครวสามารถท างานรวมกนไดอยางมความสข สามารถใชชวตอยรวมกบธรรมชาตไดอยางกลมกลน ท าใหระบบเกษตรกรรมเหลานด าเนนตอเนองไปไดนานทสด โดยไมมผลกระทบดานลบตอระบบนเวศวทยา และไมเกดปญหาทงดานสขภาพ สงคม และเศรษฐกจ

ความหมายของเกษตรกรรมยงยน องคการสหประชาชาต ไดใหความหมายของเกษตรกรรมยงยนวา เปนระบบเกษตรกรรมทเกยวของกบการผสมผสานและเชอมโยงระหวางดน การเพาะปลก และการเลยงสตว การเลกหรอลดการใชทรพยากรจากภายนอกระบบทอาจเปนอนตรายตอสงแวดลอมและตอหรอสขภาพของเกษตรกรและผบรโภค ตลอดจนเนนการใชเทคนคทเปนหรอปรบใหเปนสวนหนงของกระบวนการธรรมชาตของทองถนนนๆ ซงมหลกการพนฐาน 3 ประการ คอ

ความยงยนดานเศรษฐกจ ดวยการพฒนาการจดการดน และการหมนเวยนการปลกพชทชวยเพมผลผลต ลดการพงพาเครองจกรและสารเคมเพอการเกษตร ทงปยและสารปองกนก าจดวชพชและศตรพช

ความยงยนดานสงแวดลอม ดวยการปกปองและรกษาทรพยากรธรรมชาต และหาสงทดแทนตลอดจนน าทรพยากรธรรมชาตกลบมาเวยนใชใหม เชน ทดน (ดน) น า และสงมชวตในปา หลกเลยงการใชสารเคมสงเคราะหทเปนอนตรายตอสงแวดลอม โครงสรางของดน และความหลากหลายทางชวภาพ

ความยงยนดานสงคม ดวยการใชแรงงานทมอยใหมากขน อยางนอยส าหรบเทคนคการเกษตรบางประเภท เพอใหเกดความยตธรรมและความเปนปกแผนในสงคม (มลนธเกษตรกรรมยงยน,ม.ป.ป.)

4.2 เกษตรยงยนและความยงยนของมนษย (Sustainable agriculture and sustain people)

จดเปลยนสการพฒนาเกษตรแบบยงยนในอเมรกา เรมใหความสนใจเมอชวงป 1980 หลงจากทประเทศประสบปญหาดานความเสอมโทรมของดนในชวงทศวรรษท 1970 และการเกดวกฤตเศรษฐกจของภาคเกษตรในชวงทศวรรษท 1980 ซงเปนผลจากแนวทางของการพฒนาการเกษตรแบบอตสาหกรรมทผานมา แนวคดการพฒนายคหลงอตสาหกรรม (Post-industrial) ทเกดขนตอมาไดเรมจากการใหความสนใจศกษาดานของการเกษตรทเขาสความยงยนมากขน เชนโครงการ LOW INPUT sustainable agriculture project : LISA และ sustainable agriculture research and education: SARE แนวคดทางดานการพฒนาการเกษตรในยคหลงอตสาหกรรม จงอยบนพนฐานของการสรางความอดมสมบรณทงในปจจบนและอนาคต โดยมแนวคดหลกดงน (Ikerd,2008)

๒๐

๑) ค านงถงหลก 3 ประการ คอ ความเปนไปไดทางเศรษฐกจ (Economic viability) ความรบผดชอบตอสงคม (Social responsibility) และ ความม นคงของระบบนเวศน (Ecological integrity)

๒) คดใหม (Rethink) คดใหมในการบรหารจดการฟารม มององครวมของฟารม ไมมองแยกเปนรายพช หรอสาขา ใหความสนใจการวเคราะหจดการทรพยากรโดยรวม (Holistic Resource Management) เพมขน จากการวเคราะหหรอจดการแบบเดมทเคยด าเนนการอยเชน การวเคราะหกจการ (Enterprise analysis) การวเคราะหผลตอบแทนสงสด (Maximum yield , maximum profits) วเคราะหการจดการทดน แรงงาน ทน การจดการ หลกการจดการฟารม ใชแนวทางการจดการทรพยากรแบบองครวม (Holistic Resource Management

๓) สรางพลงความสามารถใหเกษตรกร (Empower people) สรางความเขมแขงเกษตรกรทามกลางความหลากหลาย แสวงหาความสงทเกษตรกรถนดและท าใหดทสด ท างานอาศยฐานการใชความร (Knowledge based systems) คดและปรบปรงอยเสมอ (Working thinker and thinking worker)

๔) การเกษตรจะมงท าเงนอยางเดยวไมพอตองดแลพนทและคนอนดวย สรางแนวคดเกษตรยงยนคอสาระความสมบรณของมนษย เชอมคน ดวยวตถประสงคและสถานท ท างานกบชมชน รวมก าหนดวสยทศน รวมก าหนดความคาดหวง (Share the vision : shared vision of hope) ใหเกดความสมพนธระหวางบคคล (Personal relationships) เปาหมายคอการเพมคณภาพชวต (Quality of life) เปาหมายอยทคณคามากกวาเงนตรา

๕) ท าเกษตรทางเลอกมความหลากหลาย (Alternatives, diverse)การเกษตรแบบครอบครว (Family farm) ด าเนนการผลตไดดวยตนเอง เกษตรอนทรย (Organic farm) เกษตรตนทนต า (Low-input) และเกษตรชวภาพ (Biodynamic farm) ไมยดรปแบบทตายตว (No blue prints) ใชชองทางการตลาดทตนมอ านาจ (Market in the niches)

เอกสารอางอง : มลนธเกษตรกรรมยงยน. ม.ป.ป. ระบบเกษตรกรรมยงยน. สบคนจาก :

http://www.sathai.org/autopagev4/show_page.php?topic_id=683&auto_id=15&TopicPk John Ikerd. 2008. Sustaining People Through Agriculture: Opportunities for Graziers. Prepared

for the 7th Annual Oklahoma Grazing Lands Conference, Oklahoma city, OK, August 7, 2008. สบคนจาก : http://web.missouri.edu/ikerdj/papers/

๒๑

5. แนวความคดการวเคราะหและท าความเขาใจการจดระบบการปลกพช

การจดระบบการปลกพชเปนการจดการปลกพชใหเหมาะสมกบสภาพพนทและระยะเวลา ความส าเรจของการจดระบบการปลกพชจะตองค านงถง ชนดพชทปลก วตถประสงคของการปลกเพออาหาร รายได หรออาหารสตว ความสงของพช ชวงอายจนถงเกบเกยว ความทนทานตอสภาพแหงแลง การชวยปกคลมดน ชนดของราก และการชวยบ ารงดน เปนตน โดยมการจดระบบการปลกพชแบบตางๆไดดงน 5.1 การปลกพชเชงเดยว (Mono cropping) เปนการปลกพชชนดเดยวกนตดตอกนในพนทเดยวกน เชน ปลก ขาวนาป นาปรง หมนเวยนตลอดป เปนตน 5.2 การปลกพชหมนเวยน (Crop Rotation) การปลกพชสองชนดหรอมากกวาลงบนพนทเดยวกน แตวาจะปลกไมพรอมกน มการจดล าดบพชทปลกกอนและปลกหลงอยางเหมาะสม การปลกพชหมนเวยน ปลกตางชนดตดตอกนในพนทเดยวกน เชน ปลกขาวโพด 1 ฤด และตามดวยการปลกถวในฤดถดไปหมนเวยนกนไป เปนตน 5.3 การปลกพชเหลอมฤด (Relay Cropping) เปนการจดระบบพชโดยการปลกพชทสอง ขณะทพชแรกยงไมทนไดเกบเกยว เชน ระบบการปลกพชแบบน สวนใหญจะปลกขาวโพดเหลอมกบมนเทศ การปลกขาวเหลอมกบถวเขยวในนาธรรมชาต เปนตน 5.4 การปลกพชแซม (Intercropping) คอ การปลกพชสองชนดหรอมากกวาสองชนดพรอมกน หรอปลกในเวลาใกลเคยงกน แบบแถวสลบแถว วธนควรค านงถงความสมพนธของพชในเรองของระบบราก ความตองการธาตอาหาร ศตรพช ความสง และการเกดรมเงาหนาดนสวนใหญมพชคลม ท าใหลดการชะลางพงทลายของดน น าฝน สามารถซมลงในดนไดมากขน และชวยลดความเสยงตอความเสยหายของพชหลกเนองจากศตรพช เชน การปลกถวลสงแซมมนส าปะหลง การปลกสบปะรดแซมยางพารา การปลกถวระหวางแถวขาวโพด เปนตน 5.5 การปลกพชแบบผสม (Mixed Cropping) เปนวธการปลกพชสองชนดหรอมากกวาสองชนดในแปลงเดยวกน โดยไมตองปลกเปนแถวเปนแนว เปนวธการปลกแบบดงเดมของเกษตรกรเมอครงทดนยงอดมสมบรณอย โดยน าเมลดสองชนดรวมกนหวานลงในแปลง ใหพชหลกมจ านวนมากกวาพชรอง พชปลกควรมคณสมบตทเกอกลกน เชน ชวยลดการท าลายของศตรพช ท าใหไมตองใชสารเคมก าจดศตรพช เปนตน 5.6 การปลกพชแบบผสมผสานตางระดบ (Multi-Storey Cropping) เปนการปลกพชในระบบวนเกษตรคอจะมไมยนตนเปนไมใชสอยหรอไมผล โดยใหลกษณะของพชทปลกนนแบงเปน 3-5 ระดบ ตามความสงและความลกของราก ชนบน (ระดบแรก) จะเปนพชทตองการแสงมาก มพมใบไมหนาทบ เชน มะพราว หมาก รองลงมา (ระดบทสอง) กจะเปนตนไม ทมใบพมหนา เชน มะมวง รองลงมาอก (ระดบทสาม) กจะเปนกลวย จนถงพชผกในระดบผวดน และใตดน การปลกพชแบบผสมผสานตางระดบนนะคะ จะชวยใหธาตอาหารในดนหมนเวยนและถกใชไปอยางเหมาะสมและมประสทธภาพ ดนจะถกปกคลมตลอดเวลาและไดรบอนทรยวตถอยางสม าเสมอ จากใบไมทรวงหลน ลดความแรงของการกระทบโดยตรงของเมดฝน เพราะเรอนยอดของตนไมและไมพชลางทขนคลมดนอยจะชวยรองรบน าฝนเปนชนๆ โรคและแมลงกมนอยลง ไมตองใชสารเคมปราบศตรพช จงเปนวธการปรบปรงดนทใชท าการเกษตรไดอยางยงยน 5.7 การปลกพชพเลยง (Nursing Crop) เหมาะส าหรบการฟนฟอนรกษดนทถกท าลายจนลานโลงเตยน วธการปลกคอ น าพชโตเรวมาปลกรวมกบพชหลก เพอใหเปนรมเงาพชหลก ใหความชมชน เปนทเกาะยดและใบชวยบ ารงดนและชวยเพมรายไดในระยะแรก เชน การปลกกลวยรวมกบไมผลทเพงปลกใหม กลวย

๒๒

จะชวยบงรมเงาใหความชมชนไมผลในฤดแลง และยงใหผล ใบ ปล ขายเปนรายไดในชวงทไมผลยงไมมผลผลต 5.8 การปลกพชบงลม (Wind Break) โดยการน าไมยนตนโตเรว กงกานเหนยว แตกทรงพมหนา เชน ไมสน ประดพทธ กระถนณรงค สะเดา แคฝรง ปลกเปนแนวขวางทศทางลมในแปลงพชโดยปลกเปนระยะๆ หางกนพอสมควรขนอยกบสภาพพนท แนวพชทปลกในทศทางขวางทางลม จะชวยลดความเสยหายจากการฉกหกของกงไมผลเพราะแรงลมได โดยเฉพาะชวงทกงก าลงตดผล ชวยลดความเสยหายจากการลมตนของพชไร ลดการคายน าและการระเหยของน า (Evapotranspiration) ลดปรมาณการใชน าของพช ลดปรมาณน าไหลบาหนาดน (Runoff) และปองกนการสญเสยหนาดนอนเนองมาจากลม (Wind erosion) 5.9 การปลกตนไมเปนแนวกนไฟ (Fire-Break) เหมาะกบพนทเขตภเขา ซงมเหตไฟปาในฤดแลงเปนประจ า เพอปองกนไฟปาไมใหลามเขามาในแปลง โดยการถางหญาท าแนวกนไฟ 1-2 เมตร และปลกตนไมททนไฟเปนแนวกนไฟ เชน ปลกตนแคฝรง ซงล าตนเหนยว และสามารถแตกกงกานไดทนทหลงถกไฟเผาเปนแนวกนไฟ 5.10 การปลกพชแบบราทน (Ratoon Cropping) เปนการปลกพชทจะยดระยะเวลาของการใหผลผลตไดมากกวา 1 ฤดกาลโดยไมตองมการปลกใหม เชน ออย สบปะรด เปนตน 5.11 การปลกพชแบบตามกน (Sequential cropping) เปนการปลกพชชนดหนงในชวงกอนหรอหลงอกชนดหนง เชน ปลกขาวโพดในฤดฝนและปลกถวในฤดแลง ระบบถวเขยว-ขาว เปนตน 5.12 การปลกพชคลมดน (Cover cropping) เปนการปลกพชทมรากมาก รากลก ใบแผแนน และโตเรว เชน หญาแฝก ยดหนาดนไวเพอปองกนการชะลางและชวยรกษาความชน เปนตน 5.13 การปลกพชสลบเปนแถบ (Strip cropping) คอ การปลกพชตางชนดกนสลบเปนแถบตามทราบหรอขวางความลาดเทของพนททลาดชน เพอลดความรนแรงของการไหลของน า 5.14 การปลกพชตามแนวระดบ (Contour cropping) คอการปลกพชขวางความลาดเทของพนทตามเสนแนวระดบหรอเสนแนวขอบเนน เพอจะลดความรนแรงของการไหลของน า การปลกตนไมเปนแนวระดบขวางทางลาดชน ในเขตภเขาหรอททมความลาดชน จะมการปลกไมพมขวางทางลาดชนเปนแนวระดบ โดยจะปลกไมพมใหเปนแนวชดตดกนเปนแถวค ระหวางแนวระดบกจะปลกพชไรและตนไม แนวไมพมจะชวยดกอนทรยวตถและหนาดนทถกน าพดพาลงมา และชวยลดการพงทลายของหนาดนและชวยตรงไนโตรเจน เชน ถวมะแฮะ กระถน เมอตนสงกจะตดกงและใบมาคลมดน เพอเพมอนทรยวตถใหแกดนชวยรกษาความชมชนและชวยเพมธาตอาหารใหแกดน 5.15 การปลกพชตามขนบนได (Terracing) คอ การท าดนเปนขนขวางตามแนวลาดชน เพอเกบกกน า ลดความเรวของน า และกกแรธาตทถกชะลางไวใหกบดน

เอกสารอางอง : คณะทรพยากรธรรมชาต. 2544. บทความวทยรายการสาระความรทางการเกษตร ประจ าวนจนทรท 26 กมภาพนธ สบวธการปลกพชเพอรกษาหนาดนและสงวนน า. สบคนจาก : http://natres.psu.ac.th/radio/radio_article/

๒๓

6. แนวความคดการด ารงชพอยางยงยน (Sustainable livelihoods) เปนแนวความคดทสามารถน ามาประยกตใชในการท าความเขาใจชมชน และวเคราะหระบบการผลตพชเพอความยงยน แนวความคดการด ารงชพอยางยงยน เปนแนวความคดทน าเสนอโดย Department for international development ใน The 1997 UK government white paper on international development committed แนวคดนชวยใหเพมความเขาใจในธรรมชาตของความยากจนไดดขน และมเปาหมายทจะน าไปใชเปนเครองมอการท างานพฒนาเพอลดความยากจน ภายใตการพฒนาจากหนวยงานนานาชาตหลายหนวยงาน เชน Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), International Fund for Agricultural (IFAD), United Nations Development Programme (UNDP) และ World Food Programme (WFP) โดยเฉพาะอยางยงหนวยงานหลกทใชแนวทางนในการท างานคอ Department for International Development (DFID) โดยมเนอหาสรปดงน แนวทางการด ารงชพอยางยงยน (Sustainable livelihoods approach) มวตถประสงคทจะท าความเขาใจ การท าการเกษตร และระบบการด ารงชวต ซงเปนการสนบสนนโอกาสในการปรบปรงเพอลดความยากจน การท าความเขาใจการด ารงชพอยางยงยนอาศยแนวความคดหลก 6 ประการ ดงน 1. คนเปนส าคญ (People-centered) เรมจากการวเคราะหการด ารงชวตของเกษตรกร และวธการเปลยนแปลงเมอเวลาผานไป ผลกระทบจากการเปลยนนโยบาย การจดองคกร ทเกดกบคน การถอครอง มตของความยากจน และท างานเพอน าไปสเปาหมาย เนนความส าคญของอทธพลดานนโยบายและการจดการสถาบนทเกยวกบวาระของความยากจน ท างานสนบสนนคนเพอน าไปสเปาหมายของการด ารงชวต ซงเชอวาความยากจนจะลดลงหากการสนบสนนจากภายนอกท างานสอดคลองกบแนวทางของวถการด ารงชวต สภาพแวดลอมทางสงคม และความ สามารถในการปรบใช 2. องครวม (Holistic) ทกสงทกอยางมความเกยวของเชอมโยงกนไมแยกสวนตามลกษณะภมศาสตร และกลมสงคม ส านกในอทธพลหลากหลายทมตอมนษย คนหาท าความเขาใจความสมพนธระหวางอทธพลเหลานและผลกระทบทเชอมโยงกบการด าเนนชวต ส านกในหนาททหลากหลาย ยอมรบวถทหลากหลายของการด ารงชวต และคนหาเพอน าไปสผลลพธทหลากหลายของการด ารงชวต 3. พลวต (Dynamic) คนหาเพอท าความเขาใจและเรยนรจากการเปลยน แปลงเพอทจะสามารถสนบสนนผลทางบวกและบรรเทาผลทางลบทจะเกดขนจากผลกระทบภายนอก 4. สรางบนความเขมแขง (Building on strengths) หลกการส าคญคอการเรมวเคราะหความเขมแขงมากกวาสนใจความตองการ 5. เชอมโยงมหภาคและจลภาค (Macro-micro links) แนวทางการศกษาการด ารงชพอยางยงยน ตองการทจะเปนจดเชอมชองวางระหวางระดบนโยบาย สถาบน ถงระดบชมชน และรายบคคล 6. ความยงยน (Sustainability) เปนการประเมนความยงยนจาก 4 องค ประกอบหลกคอสภาพแวดลอม เศรษฐกจ สงคม และสถาบน

๒๔

กรอบการท างานตามแนวคดการด ารงชพอยางยงยน (Sustainable livelihood framework) การศกษาการด ารงชพอยางยงยนเปนการศกษาความสมพนธขององคประกอบ 5 ประการทจะ

น าไปสเปาหมายในการด ารงชพของเกษตรกรคอ 1. องคประกอบดานบรบทของความออนแอและไมแนนอนหรอความเปราะบาง (Vulnerability

context) เปนภาวะทเกดขนและสงผลกระทบโดยตรงตอทรพยสน และผลลพธจากวถการด าเนนชวต ไดแก ภาวะทเกดผลกระทบอยางทนททนใดและรนแรง (Shocks) สงผลเสยหายตอการด ารงชพ

โดยเฉพาะในองคประกอบของทรพยสน เชน ภยธรรมชาต การขาดเงนใชจาย ความขดแยงในสงคม ปญหาสขภาพมนษย พช และสตว

แนวโนม (Trends) ภาวะแนวโนมของการเคลอนไหวของปจจยตางๆ ทมผลกระทบตอวถการด ารงชพ เชน แนวโนมประชากร ทรพยากร เศรษฐกจ รฐบาล นโยบาย และเทคโนโลย

การเปลยนแปลงตามฤดกาล (Seasonality) ไดแก วงจรของราคา ผลผลต สขภาพ และโอกาสการจางงาน เปนตน 2. ทรพยสนในการด ารงชพ (Livelihoods assets) เปนองคประกอบทมความส าคญ หรออกนยหนงคอเปนตนทนทเกษตรกรน ามาใชในกระบวนการด ารงชพ ซงมความสมพนธทางบวกกบการเกดผลลพธ มผลตอโอกาสการเลอกวถการด ารงชพ ไดรบอทธพลโดยตรงจากบรบทความออนแอ และการเปลยนแปลงของโครงสรางและสถาบน ไดแก

2.1 ทนมนษย (Human capital) หมายถง ทกษะ ความร ความสามารถดานแรงงาน คณภาพแรงงาน ศกยภาพการเปนผน า และความมสขภาพด เปนตน

2.2 ทนธรรมชาต (Natural capital) หมายถง ดน น า อากาศ ปาไม และความหลากหลายทางชวภาพ เปนตน

2.3 ทนการเงน (Financial capital) หมายถง เงนสะสมทสามารถน ามาใชประโยชนได และเงนไหลเวยน เปนตน

2.4 ทนกายภาพ (Physical capital) หมายถง สงอ านวยความสะดวก และวสดทใชในการผลต เปนตน

2.5 ทนสงคม (Social capital) หมายถง กลม เครอขาย ประชาสงคม การเปนสมาชก ความสมพนธ หนาทในสงคม และสภาวะการเปนผน า เปนตน

3. การเปลยนผานโครงสรางและกระบวนการ (Transforming structures and processes) เปนองคประกอบทมผลกระทบโดยตรงทท าใหเกดความออนแอในกระบวนการ และสงผลตอการเลอกวถการด ารงชพ มสวนประกอบยอย 2 สวนคอ

3.1 โครงสราง (Structures) ม 2 ระดบคอระดบสาธารณะ และระดบเอกชน เชน รฐบาล องคกร และประชาสงคม 3.2 กระบวนการ (Processes) หมายถง สวนขบเคลอนของโครงสราง เชน นโยบาย กฎหมาย ขอก าหนด สถาบน และวฒนธรรม 4. ยทธวธการด ารงชพ (Livelihoods strategies) เปนทางเลอก โอกาส ทเกษตรกรใชเปนกลยทธในการด าเนนชวต ซงจะมลกษณะของความหลากหลาย ตามลกษณะพนท ภมประเทศ ทถอครอง และชวงเวลา เปนลกษณะทเคลอนไหว กระจายหลายสถานท และเชอมโยง (diversity, dynamic, straddling, linkage)

๒๕

5. ผลลพธ (Livelihood outcome) เปนผลไดทเกดจากการเลอกวถหรอยทธวธในการด าเนนชวตซงแสดงออกถงการด ารงชพอยางยงยน ไดแก

1.1 การมรายไดเพมขน (More income) 1.2 การเพมการเปนอยทดขน (Increased well-being) 1.3 การลดความออนแอ (Reduced vulnerability) 1.4 การเพมความมนคงดานอาหาร(Improved food security) 1.5 การเกดความยงยนในการใชทรพยากรธรรมชาต (Sustainable use of natural

resource based) จากภาพ อธบายความสมพนธระหวางองคประกอบตางๆ ในระบบการด ารงชพของเกษตรกรไดวา

ทรพยสน เปนองคประกอบหลกอนดบแรกทจ าเปนในการด ารงชพ หรออกนยหนงคอเปนตนทนทเกษตรกรน ามาใชในกระบวนการด ารงชพ การเปลยนแปลงฐานะของทรพยสนจะไดรบอทธพลจากการเปลยนแปลงของโครงสรางและกระบวนการ ซงแสดงออกมาในลกษณะของบรบทความออนแอ ทเกดขน เชน การเปลยนนโยบายทางเศรษฐกจเปนกระบวนการหนงทท าใหเกดภาวะแนวโนมสนคาตนทนการผลตราคาสงขน ท าใหเกษตรกรตองใชเงนลงทนในการผลตมากขน สงผลใหฐานะทางการเงนของเกษตรกรลดต าลง และมผลตอเนองไปยงโอกาสการเลอกกลยทธการด ารงชพ หรอการเลอกวธการผลตใหเหมาะสมกบผลกระทบทเกดขน หากเกษตรกรมกลยทธหรอมการปรบปรงการผลตทเหมาะสมกบสถานการณทเกดขน ระบบกจะยงคงใหผลลพธ ในระดบทสมดลกบความตองการ และผลลพธทไดนจะสงผลโดยตรงตอระดบของทรพยสนทเกษตรกรจะน ามาใชเปนตนทนในการด ารงชพตอไป

เอกสารอางอง : Institute of Development Studies. 2008. Livelihoods Sustainable livelihoods guidance sheets. สบคนจาก : http://www.eldis.org/go/livelihoods.

26

ภาพ กรอบการท างานการด ารงชพอยางยงยน (Sustainable livelihoods framework) ทมา : Institute of Development Studies (2008)

27

7. หวงโซอปทาน(Supply Chain) และหวงโซแหงคณคา (Value chain)

หวงโซอปทาน (Supply Chain) คอ การใชระบบของหนวยงาน คน เทคโนโลย กจกรรม ขอมลขาวสาร และทรพยากร มาประยกตเขาดวยกนเพอการเคลอนยายสนคาหรอบรการจากผจด ผลตไปยงลกคาคนสดทาย(End Customer) ลกษณะโครงสรางของโซอปทาน คอมการไหลของอปสตรม (Upstream) คอ ผจดจายวตถดบ (Supplier) ถงผกระจายสนคา (Distributor) และ ดาวนสตรม(Downstream) คอ ผกระจายสนคา (Distributor) ถง ผบรโภค (Customer) การวเคราะหการจดการโซอปทาน (Supply Chain Management : SCM) จะมงเสรมสรางผลตภาพผลผลต (Productivity) ใหเปนทพอใจของลกคา โดยมประเดนการวเคราะห คอ 1) ลกษณะสนคาทลกคาพงพอใจ 2) ศกยภาพการผลตและบรการ3) การลดตนทนและสรางก าไร 4) การเตบโตทมเสถยรภาพขององคกร

หวงโซแหงคณคา (Value chain) เปนแนวคดทวาดวยคณคาหรอราคาของสนคาทลกคาหรอผซอยอม จายใหกบสนคาตวใดตวหนง เปนกจกรรมในกระบวนการของหวงโซอปทาน กจกรรมทกอใหเกดมลคาเพม (Value Added) จะมการเปลยนแปลงรปรางของวตถดบใหเปนไปตามความตองการของลกคา กจกรรมทไมกอใหเกดมลคาเพม (Non Value Added) เปนกจกรรมทใชเวลา ทรพยากร หรอ พนท แตไมไดท าให มลคาเพม หรอมของเสยเกนความตองการ(Waste)

ทมา : http://www.agriman.doae.go.th/home/news2/Logistics/Binder%202.pdf

เอกสารอางอง: สาขาวชาเทคโนโลยการจดการโลจสตกส คณะเทคโนโลยอตสาหกรรม มหาวทยาลยราชภฏก าแพงเพชร. 2557. ความรพนฐานส าหรบการบรหารจดการโซอปทาน แหลงสบคน :

http://techno.kpru.ac.th/logistics/index.php/e-learning/13-e-learning/13-

1?showall=1&limitstart=

http://www.agriman.doae.go.th/home/news2/Logistics/Binder%202.pdf

28

บทท 4

ความรพนฐานการวจยเชงทดลองในพนทเกษตรกร

1. ค าแนะน าในการเขยนโครงการวจย

1.1 การก าหนดโจทยการวจย

แหลงทมาของโจทยวจยสามารถหาไดจาก 1) ปญหาพชเศรษฐกจทปรากฏในปจจบนและมแนวโนมจะเกดขนในอนาคต 2) ปญหาของพนทเฉพาะ ตามทไดรบทราบจากชมชน 3) ศกยภาพในการพฒนาตามการวเคราะหดวยเครองมอตางๆ 4) แนวนโยบายการวจยของชาต และแนวนโยบายการพฒนาของประเทศ 5) ขอเสนอแนะจากการท าวจยของผอน ปญหาทหนวยงาน ผน าทางวชาการ แหลงทน หรอ

ผอนเสนอแนะ ลกษณะของโจทยการวจยทด มเกณฑในการประเมนปญหา 1) ปญหานนมความส าคญเกดประโยชนกบสวนรวมเพยงพอ 2) เปนปญหาวจยทผวจยมความสามารถทจะวจยปญหานนได หาค าตอบได 3) เหมาะสมกบเงนทน เวลา และเครองมออ านวยความสะดวกในการท าวจย

1.2 หลกการตงชอเรองโครงการวจย

มกขนตนดวย ค านาม มากกวา กรยา โดยจะสอความหมาย 4 ค าส าคญ คอ

ท าอะไร ท าอยางไร ของใคร ทไหน

เชน การเปรยบเทยบ การใสปยยางพารา ของเกษตรกร ภาคใตตอนลาง

เอกสารอางอง : ส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต ต าราชดฝกอบรมหลกสตร “นกวจย” . สบคนจาก: http://training.nrct.go.th/nrct/

29

1.3 การก าหนดความเปนมาและความส าคญของปญหา

หลกการเขยนความเปนมาและความส าคญของปญหา 1) ตรงปญหา เนนปญหาใหถกจด อานจบแลวทราบวาปญหา คออะไร 2) ครอบคลมประเดนส าคญของปญหาทจะศกษาในหวขอเรองทงหมด 3) ตวเลขทมาใสอางองในสวนความส าคญของปญหา ใหเลอกเอาเฉพาะขอมลทเกยวของจรงๆ

เฉพาะตวเลขทส าคญๆ มาสรปเปนประโยคใหกลมกลนกนไปกบเนอเรอง 4) ถาน าเอาผลงานวจยของผอน หรอน าเอาตวเลขขอมลของคนอน หรอน าเอาแนวคด ทฤษฎ

ของผอนมากลาวไว จะตองอางองเอกสารเหลานนประกอบดวยเสมอ 5) การขนยอหนาใหมในแตละตอน ตองมสวนเชอมโยงกบเรองในสวนทายของยอหนาตอนเกา

ดวย เหมอนขนบนได 6) ในสวนทายของความส าคญของปญหา ตองเขยนสรปเพอใหมสวนเชอมโยงกบหวขอใน

วตถประสงคของการศกษาตอไปดวย

7) สดทายเขยนสรปวา ปญหานจ าเปนตองวจย ทฤษฎน วธการน ยงไมมผใดเคยศกษามากอน หรอมการศกษาไวนอยมาก จงนาจะศกษาเรองน หรอการศกษาเรองนจะมประโยชนอยางไร เอาไวใชประโยชนอะไรไดบาง

1.4 การเขยนวตถประสงค

วตถประสงค เปนเรองทผวจยจะตองท าเพอหาค าตอบของปญหา หลกส าคญของการเขยนมดงน 1) เขยนใหเหนวา ตองการท าอะไร ในแงมมใด 2) ตองสามารถศกษาได หรอเกบขอมลไดทงหมด พยายามถามตนเองทละขอทกขอวา ขอนท า

ไดไหม 3) รปของประโยคบอกเลาและระบการกระท า เชน หา... พฒนา... ศกษา... สราง... เปรยบเทยบ

... ตดตาม... ประเมน... วเคราะห... คนหา... ทดลอง... ตรวจสอบ... ส ารวจ... ทดสอบ... ประมวล 4) เขยนในรปของการเปรยบเทยบ หรอเขยนในรปของความสมพนธ ทงนขนอยกบสงทตองการ

ศกษาวจยในปญหานนๆ 5) ถาเขยนวตถประสงคแยกเปนขอๆ แตละขอตองระบปญหาทศกษาเพยงประเดนเดยวเทานน 6) วตถประสงค ไมใช ประโยชนทคาดวาจะไดรบหลงจากสนสดการวจย

1.5 การก าหนดประโยชนทคาดวาจะไดรบจากการวจย

แสดงใหเหนวา ผลการศกษาครงน จะน าไปท าสงใด ประโยชนทตกแกคนกลมตาง ๆ หรอหนวยงานตาง ๆ ใหชดเจน เพอใหมองเหนภาพของผทจะใชประโยชนได แยกประโยชนทางตรงและทางออมออกจากกน

30

1.6 การก าหนดขอบเขตของการวจย

ขอบเขตการวจยท าใหงานวจย สามารถด าเนนไดส าเรจตามกรอบทวางไว ไมบานปลาย เสรจไดตามเวลาหลกส าคญของการเขยนขอบเขตการวจย ก าหนดขอบเขตของประชากรทตองการศกษา ก าหนดขอบเขตของตวแปร ก าหนด สถานท และเวลา ทท าวจย

1.7 แหลงคนควาวรรณกรรมและงานวจยทเกยวของในรปสออเลกทรอนกส 2) ฐานขอมลอางอง ThaiLIS เอกสารฉบบเตมในรปอเลกทรอนกส ใหบรการสบคน และดาวน

โหลด เอกสารฉบบเตมของ วทยานพนธ งานวจย สบคนได ท http://dcms.thailis.or.th เปนฐานขอมลทมหาวทยาลยและสถาบนอดมศกษา ทกแหงของรฐมใหบรการ

3) Science Direct (http://www.sciencedirect.com/) ระบบสบคนบทความวารสาร สาขาวทยาศาสตร เทคโนโลย และการแพทย จานวนกวา 1,800 ชอ ของสานกพมพ Elsevier Science, Academic Press และสานกพมพอนๆ รวมทงวารสาร Reviews (Trends & Current Opinion) จานวนกวา 6.2 ลานระเบยน

4) ฐานขอมล H.W.Wilson (http://vnweb.hwwilsonweb.com/ hww/ jumpstart.jhtml) ฐานขอมลบทความวารสารของบรษท H.W. Wilson Company ครอบคลมสารสนเทศทกสาขาวชา ไดแก วทยาศาสตรประยกตและเทคโนโลย ชววทยาและการเกษตร ศลปะ ธรกจ การศกษา มนษยศาสตร กฎหมาย บรรณารกษศาสตรและสารสนเทศศาสตร สงคมศาสตร และสาขาวชาอนๆ เชน เคม ชวะ ฟสกส ดาราศาสตร สงแวดลอม สตวศาสตร และสนทนาการ

5) ProQuest Digital Dissertation (http://proquest.umi.com/login/ipauto/( เปนฐานขอมลวทยานพนธระดบปรญญาโทและปรญญาเอกของมหาวทยาลยตางๆ ทวโลก ใหขอมลบรรณานกรมตงแต ป ค .ศ .1861 ขอมลบรรณานกรมและสาระสงเขปตงแต ป ค .ศ.1981 และใหขอมล 4 หนา ตงแต ป ค .ศ.1997-ปจจบน

6) ฐานขอมลวทยานพนธไทย ฐานขอมล Dissertations Full Text ฐานขอมล Grolier Online ฐานขอมล IFD Newsclip Online ฐานขอมล SpringerLink eBooks ฐานขอมลงานวจย มสธ. สภาวจยแหงชาต (งานวจย) และฐานขอมลวารสาร J-Gate

31

2. การวางแผนการทดลอง (Experimental design )

2.1 แบบแผนการทดลองแบบสมตลอด (Completely Randomize Design)

หนวยทดลอง (experimental units) มลกษณะเหมอนกน มความสม าเสมอ มการสมสงทดลอง (treatment) ทงหมดลงในหนวยทดลอง

ตวอยาง ศกษาการทนเกลอของขาวโพดทระดบความเขมขนตางๆ 5 ระดบ(A,B,C,D,E) ทดลองในกระถาง จ านวน 5 ซ า จดสงทดลองโดยการสมไดดงน

D B A E C C E D B A E A B C D B D C A E A B E D C การวเคราะหความแปรปรวน วเคราะหหาความแตกตางของสงทดลอง (analysis of variance)

โดยแหลงความแปรปรวนมาจากสงทดลอง (treatment error) และ ความคลาดเคลอนของการทดลอง (experimental error)

การทดสอบความแตกตางกนระหวางสงทดลอง ใชวธ Least Significant Different (LSD) หรอDuncan's Multiple Range Test (DMRT)

ควรใช DMRT ในการ ทดสอบความแตกตางระหวางคาเฉลย เมอการทดลองมมากกวา ๕ กรรมวธขนไป และ ใหระบใตตารางวา “คาเฉลยในคอลมน เดยวกนทตามดวยอกษรเหมอนกน ไมแตกตางกนทระดบความเชอมน ๙๕ เปอรเซนต โดยวธ DMRT”

การใช LSD ตองระบ คา LSD ทค านวณไดในแตละระดบความ เชอมนทเกยวของเพอใชเปรยบเทยบความ แตกตางระหวางคาเฉลยเปนคๆ ไป ซงปกต นยมใชเปรยบเทยบระหวางคาเฉลยทอยใน อนดบตดกนตามล าดบจากมากไปหานอย หรอเปรยบเทยบระหวางกรรมวธตางๆ กบกรรมวธมาตรฐาน (Check/Control) ทใช โดยทวไปถา F-test มความแตกตาง กน ทระดบความเชอมน ๙๕ เปอรเซนต ใหค านวณและแสดงเฉพาะคา LSD ๐.๐๕ เทานน แตถา F-test มความแตกตางกน ณ ระดบความเชอมน ๙๙ เปอรเซนต กใหค านวณและแสดงทงคา LSD ๐.๐๕ และ LSD ๐.๐๑

เอกสารอางอง : กรมวชาการเกษตร. 2529. เทคนคการปฏบตงานทดลอง. เอกสารประกอบค าบรรยายการฝกอบรมสถต กรมวชาการเกษตร. 2553. การใชสถตส าหรบงานวจยเกษตร. เอกสารประกอบค าบรรยายการฝกอบรมสถต

32

2.2 แผนการทดลองแบบสมอยางสมบรณภายในบลอก (Randomized Complete Block Design)

หนวยทดลองมลกษณะแตกตางกน เชนการทดลองในไรนาทมพนทไมสม าเสมอ จงจดหนวยทดลองทมลกษณะเหมอนกนรวมเปนกลมเดยวกน เรยกวา บลอก แตละบลอกมครบทกสงทดลอง

ตวอยาง

เปรยบเทยบพนธขาวโพด 5 พนธ (A,B,C,D,E) ทดลองในแปลงเกษตรกร จ านวน 5 ซ า จดสงทดลองโดยการสมไดดงน

D B A E C C E D B A E A B C D B D C A E A B E D C

การวเคราะหความแปรปรวน วเคราะหหาความแตกตางของสงทดลอง (analysis of variance) โดยแหลงความแปรปรวนมาจากสงทดลอง (treatment error) บลอก (replication or block error) และ ความคลาดเคลอนของการทดลอง (experimental error) การทดสอบความแตกตางกนระหวางสงทดลองใชวธ Least Significant Different (LSD) หรอ Duncan's Multiple Range Test (DMRT)

2.3 การทดลองแบบแฟคทอเรยล (Factorial Experiment)

เมอผทดลองสนใจในปจจยสองปจจยเทาๆกน ตองการทดสอบดวยความเทยงตรงเทาๆกน เปนการทดลองทมการรวมกลมของทรทเมนตทท าการทดลองเปน combination แตไมไดบงบอกถงลกษณะของการจดทรทเมนต คอไมไดบอกวาเปน design ใด จงตองตองจดกลมของสงทดลองใหเขากบลกษณะของการวางแผนแบบใดแบบหนง (CRD, RCB, LT) เชน Factorial Experiment ทจดรปในรปของ RCB

ตวอยาง

การตอบสนองของปย N และ P ในขาวโพด

ปจจยท 1 N 3 ระดบ N 10, N 20, N 30 กก./ไร

ปจจยท 2 P 3 ระดบ P 10, P 20, P 30 กก./ไร

ทรทเมนต = 3x3=9 + control N0 P0 =10 ทรทเมนต

33

วางแผนการทดลองแบบ RCB 3 ซ า ตวอยางการสมและวางผงแปลงดงน

T4 T1 T6 T3 T5 T1 T5 T10 T2 T8 T3 T4 T9 T8 T1 T7 T10 T2 T3 T7 T9 T10 T9 T8 T6 T2 T5 T4 T7 T6

การวเคราะหความแปรปรวน

จะไดความแตกตางระหวางระดบของปจจยท 1, ปจจยท 2 และผลรวมของปจจยท 1 และ 2

2.4 การวางแผนทดลองแบบ Split Plot Design

เปนการวางแผนการทดลองทประกอบดวย 2 ปจจย แตละปจจย มตงแต 2 ระดบขนไป และมความส าคญไมเทากน การจดสมทรทเมนตเขาในสงทดลองยงคงใชแผนการทดลองพนฐาน มความแตกตางจากการทดลองแบบแฟคทอเรยล คอมหนวยทดลองไมเทากน หนวยทมขนาดใหญเรยกวา main plot และหนวยทดลองขนาดเลกเรยกวา sub plot ใน main plot จะม sub plot ครบทกระดบ และการทดสอบใน sub plot จะไดความละเอยดมากกวา main plot การจด main plot จะจดตามแผนการทดลองพนฐาน

ตวอยาง

การตอบสนองของปย N 6 ระดบ และระยะปลกขาวโพด 4 ระยะ

main plot ปย N 6 ระดบ

sub plot ระยะปลก 4 ระยะ

การจด main plot แบบ RCB 3 ซ า ตวอยางการสมและวางผงแปลงดงน

M3

M4

M2

M1

M6

M5

M1

M5

M2

M4

M3

M6

M4

M3

M1

M6

M2

M5

S1 S2 S1 S4 S2 S3 S3 S1 S3 S1 S3 S4 S1 S4 S2 S1 S2 S3 S4 S3 S2 S3 S3 S2 S4 S3 S2 S2 S1 S3 S2 S3 S3 S2 S3 S4 S2 S1 S3 S2 S1 S4 S2 S2 S1 S3 S2 S2 S3 S2 S1 S4 S1 S1 S3 S4 S4 S1 S4 S1 S1 S4 S4 S4 S4 S1 S4 S1 S4 S3 S4 S2

34

2.5 การวางแผนการทดสอบ 2 กรรมวธ

กลมวจยและวเคราะหทางสถตงานวจยเกษตร กองแผนงานและวชาการ กรมวชาการเกษตร แนะน าการวางแผนงานทดสอบเทคโนโลยในพนทเกษตรกร กรณมการเปรยบเทยบ 2 กรรมวธ ดงนคอ วางแผนการทดสอบแบบ RCB 2 กรรมวธ ทดสอบในพนทเกษตรกร 10 รายๆ ละ 2 ซ า

เหตผลของการก าหนดใหด าเนนการ 2 ซ า เนองจากในพนทเกษตรกรมเงอนไขหลายประการทอาจท าใหการทดลองลมเหลว เชน เกดภาวะฝนแลง น าทวม หรอเหตการณอนๆทท าใหอาจไมไดขอมลการทอลอง นอกจากนนในการสมตวอยางผลผลตในแตละซ าควรสม 2-4 ตวอยาง พนทสมตวอยางตามค าแนะน าของกลมวจยและวเคราะหทางสถตงานวจยเกษตร การวเคราะหขอมลผลผลต วเคราะหชองวางของผลผลต (Yield Gap Analysis)1 เปรยบเทยบคาเฉลยโดยใช Paired T-Test อนง ขอคดในการก าหนดกรรมวธทดสอบเทคโนโลย 2 กรรมวธ นยมก าหนดใน 2 รปแบบคอ

รปแบบท 1 กรรมวธท 1 วธตามค าแนะน า กรรมวธท 1 วธตามแบบเดมเกษตรกร (เกษตรกรแตละคนปฏบตแตกตางกน) ในกรรมวธแนะน า พจารณาได 2 แบบ คอ ค าแนะน าตามเอกสารของกรมวชาการเกษตร เชน เอกสารเกษตรดทเหมาะสม ซงอาจเปนเทคโนโลยทงชดตงแตเตรยมดนถงเกบเกยว และแบบใชวธทนกวจยไดน าค าแนะน าในเอกสารมาปรบปรงหรอปรบใชแลว โดยน าค าแนะน าเพยงบางสวนมาใชเทานน เชน เฉพาะการใชปย หรอดวยประสบการณนกวจยและเงอนไขเฉพาะพนท สามารถคดกรองค าแนะน าเบองตนได เชน ในพนททเกษตรกรไมนยมการใชสารเคม นกวจยจงตองปรบวธแนะน าทมการใชสารทดแทนสารเคม เปนตน

รปแบบท 2 กรรมวธท 1 วธตามค าแนะน า กรรมวธท 1 วธตามแบบภมปญญาทองถนผสมผสานกบผลงานวจย (เกษตรกรแตละคนปฏบตเหมอนกน)

ในรปแบบนจะไมมวธเดมของเกษตรกรแตละราย ดวยเหตผล คอ นกวจยมนใจวาการทดสอบจะไดผลดกวาวธการเดมแนนอน จงมองหากรรมวธทกาวหนาขน กลาวคอ ในกรรมวธตามค าแนะน า ยงใชวธการพจารณาตามรปแบบท 1 สวนอกกรรมวธใหเกษตรกรเปนผก าหนดกรรมวธทสนใจ(แนนอนวาผานการกลนกรองความเหมาะสมกบตนเองไดระดบหนง) โดยน าเอาภมปญญาทองถนของเกษตรผน าทมปฏบตไดผลดมาผสมผสานกบผลงานวจย ซงวธการนมโอกาสทจะมความเหมาะสมมากกวากรรมวธแรก รปแบบดงกลาวนคลายกบการก าหนดแบบ 3 กรรมวธ คอวธแนะน า วธแนะน าผสมสานกบภมปญญา และวธเดมเกษตรกร

1 แหลงศกษาเพมเตม FAO. 2015. Yield gap analysis of field crops: Methods and case studies. แหลงสบคน: http://waterforfood.nebraska.edu/wp-content/uploads/2015/06/FAO_WR41FINAL_low.pdf

35

บทท 5

การวจยทางสงคมศาสตรรวมกบงานวจยเชงทดลองทางเกษตร

1. ประเภทการวจยทางสงคมศาสตร

การวจยทางสงคมศาสตรเปนการวจยเพอแสวงหาความร ขอเทจจรงตางๆ อยางมแบบแผน เพอใหไดขอมลหรอขาวสารทมหลกฐาน มการวเคราะหเปรยบเทยบตความ ตลอดจนหาผลแหงการเปนจรงของขอมล หรอขาวสารนนๆ เพอแสวงหาค าตอบของปญหาตางๆ เพอใชในการด ารงชวตของมนษย ในการวจยทางสงคม จะมทงการวจยเชงปรมาณและเชงคณภาพ

1.1 การวจยเชงปรมาณ (Quantitative Research) การวจยมการด าเนนมขนตอนวจยชดเจนและเครงครด การวเคราะหเนนการอธบายตวแปรในเชงปรมาณ และใชสถตเชงเปรยบเทยบ หรอหาความสมพนธ นยมใชรวมการการวจยเชงทดลองในประเดนการส ารวจทศนคตทมตอเทคโนโลย เชน การส ารวจระดบการยอมรบเทคโนโลย โดยการใชแบบสมภาษณแบบมโครงสราง เปนค าถามปลายปด และมค าตอบใหเลอกตอบชดเจน

1.2 การวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) การวจยเปนการวจยเพอพรรณนาเหตการณในเชงลก มลกษณะทวไป คอ มขนตอนวธการ

ด าเนนงานทยดหยนปรบเปลยนตามผลการศกษา ใชวธการเกบขอมลหลายรปแบบทงสมภาษณแบบกงโครงสรางหรอปลายเปด และสงเกต รวมทงอาจจะมการท ากจกรรมทางสงคมหรอทางเกษตร ทจะท าใหเกดผลส าเรจตามวตถประสงคการวจย การวเคราะหขอมลจะด าเนนการไปพรอมๆกบการวจย ไดแก (สภางค จนทวานช,25391) การวเคราะหแบบอปนย (analytic induction) คอการตความ สรางขอสรปขอมลจากปรากฏการณ ทมองเหน หลงจากไดรบทราบเหตการณทเกดขนแลว จะตงขอสรปเปนสมมตฐานชวคราว (working hypothesis) จากนนท าการศกษารวบรวมขอมลเพมเตมถงปรากฏการณดวยค าถามหลก ใคร ท าอะไร ทไหน เมอไร อยางไร กบใคร เพราะอะไร มความหมายวาอยางไร และสรปออกมาเปนขอสรปทตรวจสอบแลว การวเคราะหโดยการจ าแนกชนดขอมล (typological analysis) หรอการวเคราะหขนตอนของเหตการณทเกดขนอยางตอเนอง เพอท าความเขาใจและอธบายการเกดขนเหตการณตางๆทเกดขนเปนลกษณะของกระบวนการ ซงแบงเปน 6 ประเดนคอกจกรรม การกระท า ความหมาย ความสมพนธ การมสวนรวมในกจกรรม สภาพสงคมหรอสถานการณ และใช วธการวเคราะหโดยการเปรยบเทยบขอมล (constant comparison) คอน าขอมลมาท าตารางเปรยบเทยบความสมพนธ หาวามอะไรทสมพนธกน ซ ากน หรอเกยวของกนในแงใด มอะไรทเหมอนและตางกน สรางขอสรปแบบความสมพนธเปนลกษณะกรอบแนวคด เปนกญแจไขไปสความเขาใจ และสรางเปนขอสรปสรปในเชงกระบวนการ เปรยบเทยบลกษณะความสมพนธ 1เอกสารอางอง : สภางค จนทวานช. 2549. การวเคราะหขอมลในการวจยเชงคณภาพ. จฬาลงกรณมหาวทยาลย, กรงเทพฯ.

36

2. แนวทางการเขยนงานวจยทางสงคมศาสตร

2.1 หลกทวไป การเขยนชอเรอง ความส าคญ วตถประสงค ขอบเขตการวจย และการทบทวนวรรณกรรม มหลกการเชนเดยวกบงานวจยทางเกษตร

2.2 การเขยนกรอบแนวความคด โดยเลอกใชทฤษฎทเหมาะสมกบประเดนการศกษา เชน ศกษาการยอมรบเทคโนโลย ใช ทฤษฎ The Innovation Decision Process Theory โดยน าขนตอน และตวแปรจากทฤษฎมาเขยนเปนกรอบแนวความคดในการศกษา เชน วดการยอมรบโดยเกบขอมลจาก 5 ขนตอน คอ การรบความร การโนมนาว การตดสนใจ การลงมอปฏบต และการยนยนการปฏบต

2.3 การก าหนดตวแปร การวดคาตวแปร และการแปลงคาเพอใชวเคราะหสถต หลายครงทนกวจยมกตงค าถามวา ความคดเหนเกษตรกรจะวดไดอยางไร และเชอถอไดหรอไม ค าตอบคอ ตวแปรทางสงคมทเปนนามธรรม ลวนวดไดเปนตวเลข เชน ผลการส ารวจความสขประชาชนทวดออกมาเปนคะแนน 1-10 เปนตน การจ าแนกมาตรวดตวแปรทางสงคมศาสตรและการใชสถตวเคราะห1 มดงน

ระดบการวดตวแปร

ลกษณะขอมล สถตพรรณนา สถตอางอง

แบบกลมหรอนาม(Nominal Scale)

แบงออกเปนกลม เชน ชาย-หญง สามารถแทนคาตวเลขไดแตเปรยบเทยบระดบกนไมได

ความถ รอยละ หรอฐานนยม คาไครสแควร

แบบอนดบ (Ordinal Scale)

แบงออกเปนกลม เรยงล าดบจากมากไปหานอยได เชน ชวงชนระดบการศกษา ชวงการเหนดวย มาก ปานกลาง นอย แทนคาตวเลขไดแตไมทราบวามความแตกตางกนมากนอยกวากนเทาไร

ความถ รอยละ ฐานนยม มธยฐาน และเปอรเซนไทล สมประสทธสหสมพนธของ สเปยรแมน

แบบชวง (Interval Scale)

คาเปนตวเลข ลกษณะขอมลตอเนอง เรยงล าดบได และทราบวาแตกตางกนมากนอยกวากนเทาไร แตไมมศนยแท เชน อณหภม คะแนนขอสอบ (แมได 0 กไมไดหมายถงวาไมมความร)

การแจกแจงความถ รอยละ ฐานนยม มธยฐาน เปอรเซนไทล คาเฉลย และสวนเบยงเบนมาตรฐาน สมประสทธสหสมพนธของเพยรสน

T-test F-test

แบบอตราสวน (Ratio Scale)

คาเปนตวเลข ลกษณะขอมลตอเนอง มศนยแท เชน อาย จ านวนรายได

การแจกแจงความถ รอยละ ฐานนยม มธยฐาน เปอรเซนไทล คาเฉลย และสวนเบยงเบนมาตรฐาน สมประสทธสหสมพนธของเพยรสน

T-test F-test

1 เอกสารอางอง : สมชาย วรกจเกษมสกล. มปป. ระเบยบวธการวจยทางพฤตกรรมศาสตรและสงคมศาสตร โครงการต าราเฉลมพระเกยรตฉลองพระชนมพรรษา 84 พรรษา มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน. สบคนจาก: http://www.udru.ac.th/website/attachments/elearning/01/07.pdf ศนยพฒนาทรพยากรการศกษา มหาวทยาลยมหาสารคาม ระเบยบวธวจยทางสาธารณสข. สบคนจาก: http://www.elearning.msu.ac.th/opencourse/0701503/index.htm

37

การแปลงคาจากทศนคตใหเปนตวเลขในเรองเดยวกนสามารถวดไดหลายมาตรวด ขนกบลกษณะขอมล ตวอยางเชน

ทศนคตเกษตรกรในการยอมรบการปฏบตตามค าแนะน า

-ขอมลทไดแบบปฏบต หรอ ไมปฏบต =นามบญญต หรอขอมลทไดแบบปฏบตตาม มาก ปานกลาง นอย =อนดบมาตรา สามารถแปลงคาขอมลใหเปนแบบอนดบได คอ ปฏบต=1 ไมปฏบต=0 หรอ มาก=3 ปานกลาง=2 นอย=1

2.4 การก าหนดประชากร (Population) หมายถง ขอบขายเกษตรกรทงหมดทมคณสมบตตามทผวจยก าหนด เชน จ านวนผปลกมงคดทงหมดของจงหวดสงขลา

2.5 การก าหนดกลมตวอยาง (Sample) หมายถง สมาชกกลมยอย ๆ ของประชากรทตองการศกษา ทไดคดเลอกมาเปนตวแทนของประชากร แลวน าผลจากการศกษาคณลกษณะของกลมตวอยาง (Statistic) ไปใชอางองคณลกษณะของประชากรได (Parameter) การก าหนดขนาดของกลมตวอยาง มอยหลายวธ ตวอยางเชน เมอทราบจ านวนประชากร ทชดเจน คอไมต ากวา 500 คน ก าหนดทระดบความเชอมน 95 % ก าหนดความคลาดเคลอนของการประมาณคา 5% ค านวณจ านวนตวอยางตามสตร Yamane1 ดงน

อยางไรกตามในการก าหนดกลมตวอยางขนต าของการศกษาทางสงคมยงขนอยกบลกษณะการวจย เชนการวจยเชงคณภาพจะใชกรณศกษาเฉพาะกลม หรอเกบขอมลจนกวาขอมลจะอมตว (Data Saturation) จงหยดการสมภาษณ อาจประมาณ 6-10 ราย สวนงานวจยเชงปรมาณ เชนการส ารวจในงานทเจาะจงเปนกรณศกษาในระดบการท าวยานพนธหลายสถาบน นยมใชจ านวนขนต า 30 ราย ซงเพยงพอในการวเคราะหทางสถตตางๆ

ชนากานต บญนช2 (2554) อธบายไววาการก าหนดขนาดตวอยาง กรณใชขนาดอทธพล ( Effect Size : d ) ถามคามากขนาดตวอยางจะใชนอยลง และการใชคา Power of test หมายถง ความนาจะเปนของระดบความมนใจวาตดสนใจไดถกตองในการปฎเสธสมมตฐานศนย โดยทวไปนยมก าหนดคา Power ใหเทากบ รอยละ 80 (=0.80) เมอน าคา Effect size มาเปดตาราง Polit, D.F.and Hungler, B.P.(1987) เพอหาขนาดกลมตวอยาง โดยก าหนด α = 0.05 Power = 0.80 และจากการค านวณ Effect size = 0. 8 เปดตาราง ไดขนาดกลมตวอยาง 25 คน ถาก าหนดให α = 0.01 Power = 0.70 Effect size = 0.80 จะไดขนาดกลมตวอยาง 30 คน และในหลกการก าหนดตวอยาง มการก าหนดโดยอางถงสถาบนทนาเชอถอ เชน The European Cosmetics, Toiletry and Perfumery Association COLIPA ใชตวอยางในการทดลองเครองส าอาง 30 คน )

1 แหลงขอมลเพมเตม Yamane Taro. 1973. Statistics : An introductory Analysis. : Harper International,

2 เอกสารอางอง :ชนากานต บญนช. 2554. ขนาดกลมตวอยางในงานวจยเชงปรมาณ. มหาวทยาลยมหดล. สบคนจาก: http://www1.si.mahidol.ac.th/km/sites/default/files/sample_size_0.pdf

38

ตารางขนาดของกลมตวอยางของเครซ และมอรแกน ทระดบความเชอมน 95 % หรอมความคลาดเคลอนทเกดขน 5 %

ทมา : สมชาย วรกจเกษมสกล (มปป.) http://www.udru.ac.th/website/attachments/elearning/01/07.pdf

2.6 การสมตวอยาง (Sampling) หมายถง กระบวนการเลอก “ตวอยาง” จาก “ประชากร”เพอให กลมตวอยางเปนตวแทนของประชากรในการใหขอมล และสามารถใชขอมลจากกลมตวอยาง เปนขอมลอางองสประชากรไดอยางสมเหตสมผลเพอใหไดขอมลทมความเทยงตรงภายนอกทสงขน

วธการสมตวอยาง มดงน1

1 เอกสารอางอง : กรมเจาทา. มปป. ความรเกยวกบการส ารวจ วเคราะหและประมวลผลการส ารวจความพงพอใจและไมพงพอใจในการรบบรการ

39

การสมตวอยางแบบไมเปนไปตามความนาจะเปน (Non Probability Sampling) 1) การสมแบบบงเอญ (Accidental sampling) เปนการเลอกตวอยางทตงเปาหมายของ

ตวอยางใหตรงกบวตถประสงคการวจย ดงเชน เฉพาะชาวนา ถาพบชาวนา(โดยบงเอญ) สามารถสอบถามความคดเหนไดทนท

2) การสมแบบเจาะจง (Purposive sampling) เปนการเลอกตวอยางจากผทคาดวาจะเปนตวแทนหรอตวอยางทดและสามารถตอบปญหาตาง ๆ แทนประชากรทงหมดได เชน เลอกหวหนาครอบครว

3) การสมแบบโควตา (Quota sampling) เปนการเลอกตวอยางทจากแตละกลมบคคลทเปนสดสวนกบจ านวนประชากร

4) การสมแบบลกโซ (Snowball Sampling) ผส ารวจไดเกบขอมลหรอสมภาษณบคคลหนงแลว กใหบคคลนนแนะน าบคคลอนตอๆ กนไปเรอย ๆ จนกระทงไดตวอยางครบตามจ านวน การสมตวอยางแบบใหเปนไปตามโอกาสทางสถต (Probability Sampling) 1) การสมตวอยางแบบงาย (Simple random sampling) โดยทวไปจะใชวธจบฉลาก 2) การสมตวอยางแบบมระบบ (Systematic random sampling) เปนกรณกลมตวอยางทจะท าการสมไดถกจดไวเปนระบบอยแลวเชน มเลขททะเบยนบาน เลอกโดยใชเลขค 3) การสมตวอยางแบบกลม (Cluster random sampling) แบงตวอยางออกเปนกลม ๆ ตามเงอนไขทก าหนด เชน กลมผลตเพอยงชพ กลมผลตเพอขาย กลมผลตเพอสงออก 4) การสมตวอยางแบบแบงชน (Stratify random sampling) แบงกลมตวอยางออกเปนชน ๆ เชน เพศ ชวงอาย ระดบการศกษา รายได อาชพ ฯลฯ ดงนน การแยกตวแปรอสระตางๆออกมาเปนชนๆเพอกระจายใหตวอยางทไดรบเลอกและมโอกาสเปนตวแทนหรอตวอยางของทกระดบชน ซงจะท าใหเปนตวแทนหรอตวอยางทดได

2.7 ออกแบบสมภาษณและการตรวจสอบคณภาพแบบสมภาษณ 1 การออกแบบสมภาษณ ใหมหวขอค าถามสอดคลองกบแนวความคดหรอหลกทฤษฎทน ามาใช

หลงจากนนน าไปทดลองการใชงานกบกลมตวอยางทมคณสมบตใกลเคยงกบกลมตวอยางจรง และน ามาตรวจสอบความเทยงตรงและความเชอมน

การวดความเทยงตรง (Validity) ความเทยงตรง หมายถง คณภาพของเครองมอทใชในการวจยทสรางขน เพอใชวดใน คณลกษณะ/พฤตกรรม/เนอหาสาระทตองการวดไดอยางถกตอง ครอบคลม มประสทธภาพ และ วดไดถกตองตามความเปนจรง แนวทางปฏบตเบองตนในการสรางเครองมอวจยใหมความเทยงตรง มดงน

1) ก าหนดความหมายของตวแปรตองใหมความสอดคลองและครอบคลมประเดนทตองการ 2) ก าหนดขอค าถาม/สรางเครองมอวจย ควรค านงถงหลกตรรกศาสตรและทฤษฏทเกยวของ 3) ตองมกระบวนการสรางทด และมค าชแจงทชดเจน มโครงสราง การใชภาษาทงาย ๆ ไมก ากวม

มการตรวจใหคะแนนทเปนปรนย ใชกลมผใหขอมลตองมความแตกตางกน หามคาดคะเนค าตอบ รปแบบของเครองมอวจย และ ความไมพรอม ทงทางดานรางกาย และจตใจของผใหขอมล 1 เอกสารอางอง : สมชาย วรกจเกษมสกล. มปป. ระเบยบวธการวจยทางพฤตกรรมศาสตรและสงคมศาสตร โครงการ

ต าราเฉลมพระเกยรตฉลองพระชนมพรรษา 84 พรรษา มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน. สบคนจาก: http://www.udru.ac.th/website/attachments/elearning/01/07.pdf

40

4) ใหผเชยวชาญเฉพาะดานทเกยวของไดพจารณาตรวจสอบ

การวดความเชอมน (reliability) ในเครองมอในการวดผลทดจะตองมความเชอมนไดวาผลทไดจากการวดจะม ความคงท ชดเจนไมเปลยนแปลงไปมา ผลการวดครงแรกเปนอยางไร เมอวดซ าโดยใชเครองมอวดผล ชดเดม จะวดกครงกจะใหผลการวดเหมอนเดม ใกลเคยงกน หรอสอดคลองกน วธการวดคาความเชอมน จะวดความสอดคลองภายในใชของขอค าถาม (Internal Consistency Method) ใชวธหาสมประสทธแอลฟาของ ครอนบาค (ในโปรแกรม spss ใชค าสง Analyze - Scale - Reliability Analysis

คาแอลฟา นอยกวา 0.50 เชอถอไดนอย 0.50 - 0.65 เชอถอไดปานกลาง 0.70 ขนไป เชอถอ

ไดคอนขางสง ตวอยาง จะวดความงายในการใชเทคโนโลยใหม จะมค าถามยอย 7 ขอ ผลวเคราะหพบวา

ถาตดค าถามยอยขอท 6 ออกจะท าใหความเชอมนมมากขน

ทมา : www.socialresearchmethods.net

2.8 การวเคราะหขอมล ควรใชทงสถตทงการแจกแจงความถ รอยละ คาเฉลย สวนเบยงเบนมาตรฐาน และคาสมประสทธสหสมพนธ

41

3. การวดทศนคต

การวดทศนคตควรมการวดองคประกอบการวด 3 ประการ1 คอ 3.1 ดานทเกยวกบอารมณและความรสก (Affective) เปนทศนคตทเกดมาจากความรสกของ

บคคลทมตอสงตางๆ เปนสภาพทางอารมณ ควบคไปกบการประเมน (Evaluation) ของแตละบคคล เชน ความรสกพงพอใจ หรอไมพอใจ

3.2 ดานทเกยวกบความนกคด (Cognition) เปนทศนคตทเกดจาก ความร การรบร ความเหน และความเชอของบคคล ซงมทมาจากการใชเหตผลเชงตรรกะเปนหลก เชน ความคดเหนตอการใชปยเคม

3.3 ดานทเกยวกบพฤตกรรม (Behavior) เปนทศนคตทเกดจากการตงใจทจะกระท าตอคนอนหรอวตถสงของดวยวธใดวธหนงโดยเฉพาะ ทงทางเปนมตร เปนปฏปกษ เปนผลมาจากความคด ความเชอ ความรสก เชน ถามความคด ความเชอ ความรสกทดตอศนยวจย ผนนกมแนวโนมทจะน าค าแนะน าไปปฏบต

มาตรวดทศนคตของลเคอรท (Likert Scale, 1932)2 มาตรวดทศนคตของลเคอรท มชอเรยกอกอยางหนงวา “วธการประเมนแบบรวมคา (Method of

Summated Rating)” คดคนขนโดยนกจตวทยาสงคมชอ เรนซส ลเคอรท (Rensis Likert) มาตรวดเจตคตแบบลเคอรทมจดมงหมายเพอใชวดเจตคตเปนการวดโดยใชขอความเกยวกบเรองใดเรองหนง สอบถามความคดเหนของบคคลทมตอเรองนน แลวใหบคคลนนแสดงความรสกตอขอความดงกลาว การตอบสนองขอความนนอาจเปนไปไดทงเหนดวยหรอพอใจ (favorable) ไมเหนดวยหรอไมพอใจ (unfavorable) หรอแสดงความไมแนใจ (uncertain) กบขอความนน ระดบความเหน คะแนนค าถามทศนคตทางบวก คะแนนค าถามทศนคตทางลบ เหนดวยอยางยง 5 1 เหนดวย 4 2 เฉย ๆ หรอไมแนใจ 3 3 ไมเหนดวย 2 4 ไมเหนดวยอยางยง 1 5

การน าเสนอขอมลการวดทศนคต มการน าเสนอขอมลเปนรอยละ เชน เหนดวยอยางยง รอยละ 20 เหนดวย รอยละ 30 เฉยๆ รอยละ 30 ไมเปนดวยรอยละ 20 ซงมจดออนคอ ไมสามารถชชดวาทศนคตอยในระดบใด แนวทางการสรป ผวจยสามารถน าเสนอขอมลเปนระดบคะแนนจากคาเฉลยซงสามารถเปรยบ เทยบไดทนทจากระดบคะแนนทปรากฏ หรอสามารถแปลงขอมลกลบเปนระดบทเขาใจงายๆ 3 ระดบ คอ มาก ปานกลาง นอย โดยใชสตร

คะแนนการแบงชวง= (คะแนนสงสด-คะแนนต าสด)/จ านวนชวง เชน (5-1)/3=1.333 แปลงระดบจากคะแนนดบ 1.00-2.333= นอย 2.334-3.667=ปานกลาง 3.668-5.00=มาก 1เอกสารอางอง :สบน ยระรช. 2550. ทฤษฎการวดทศนคต (Theory of Attitude Measurement) แหลงสบคน : http://www.bloggang.com/mainblog.php?id=inthedark&month=27-06-2007&group=2&gblog=27 http://dc.oas.psu.ac.th/dcms/files/00311/Chapter2.pdf 2 เจาของทฤษฎคอ Likert, Rensis (1932). "A Technique for the Measurement of Attitudes". Archives of Psychology

42

4. ทฤษฎทใชในการศกษาการยอมรบเทคโนโลยใหมของเกษตรกร1

4.1 ทฤษฎการแพรกระจายของเทคโนโลยใหม (Diffusion of innovations)

การแพรกระจายของเทคโนโลยใหมขนกบปจจย 5 ประการ คอ

1) ตวเทคโนโลย (Innovation) คณสมบตของตวเทคโนโลย 5 ประการ ทงายตอการยอมรบ ไดแก 1.1) สามารถทดลองใชไดกอนการจะยอมรบ (Trial ability) 1.2) สามารถสงเกตผลทเกดขนไดอยางชดเจน (Observe ability ) 1.3) มขอดกวาหรอเหนประโยชนไดชดเจนกวาสงอน ๆ มอยในขณะนนหรอสงทมลกษณะ ใกลเคยงกน (Relative Advantage) 1.4) ไมมความซบซอนงายตอการน าไปใช (Complexity) 1.5) สอดคลองกบการปฏบตและคานยมทเปนอยในขณะนน (Compatibility)

2) ชองทางในการสอสาร (Communication channels) เปนการสงผานขาวสารทงจากบคคลสบคคล และในรปแบบสารธารณะ

3) เวลา (Time) ทฤษฏอตราการยอมรบ (The theory of rate of adoption) ไดอธบายวา เปนการเผยแพรนวตกรรมในชวงเวลาอยางเปนแบบแผน เขยนกราฟเปนรปตว S นวตกรรมจะไดรบการยอมรบผานชวงของระยะเวลาอยางชาๆ แบบคอยเปนคอยไป และจะคอยๆ เพมขนอยางรวดเรวและจะชะลอตวอกครง

4) ระบบสงคม วฒนธรรมของคนในสงคม (Social System) เกยวของกบอทธพลหลายอยางทงมา จากภายนอก เชน สอสารมวลชน หนวยงานรฐ ความเขมแขงของชมชน รวมทงทศนคตของตวผน า

1 เจาของทฤษฎคอ Rogers, E., & Shoemaker, F. (1978). Communication of innovations: A cross-cultural approach. New York: Free Press

เอกสารอางอง : เอกพงศ มสกะเจรญ. 2554. การแพรกระจายและการยอมรบนวตกรรม ส านกงานปลดกระทรวง วทยาศาสตรและเทคโนโลย. สบคนจาก: http://www.clinictech.most.go.th/online/blog/blog_show1.asp?blog_id=121 wikipedia.org. Diffusion of innovations. สบคนจาก: https://en.wikipedia.org/wiki/Diffusion_of_innovations#Adoption_strategies

43

5) ผยอมรบ (Adopter) การจ าแนกบคคลกบการยอมรบนวตกรรม มอย 5 กลม

5.1) กลมผรบเรว (Innovators) มจ านวนรอยละ 2.5 กลาลองกลาไดกลาเสย

5.2) กลมผรบทพจารณาการรบใหรอบคอบ (Early Adopters) มจ านวนรอยละ 13.5 เปนผท มการใครครวญ ไตรตรองอยางรอบคอบในการตดสนใจ มกประสบผลส าเรจในอาชพ มฐานะทางสงคมทด เปนแบบอยางใหแกผ อนได ในการท างานถายทอดเทคโนโลยอาจใชประโยชนจากผรบนวตกรรมในกลมนโดยขอความรวมมอใหชวยเหลอ ใหค าปรกษาแนะน า ผรบนวตกรรมในกลมอนๆได

5.3) กลมผรบทยอมรบตามผอนทคอนขางเรว (Early Majority) มจ านวนรอยละ 34.0 เปนกลมใหญของผยอมรบทตองอาศยการดอยางผอนทประสบผลส าเรจกอน เพอใหเกดความมนใจมากขน แลวจงตดสนใจ

5.4) กลมผรบทยอมรบตามผอนทคอนขางชา (Late Majority) มจ านวนรอยละ 34.0 มลกษณะทขาดความมนใจในการตดสนใจ

5.5) กลมผรบทรบชา (Laggards) มจ านวนรอยละ 16.0 มคานยมเดมอยางเหนยวแนน มความลงเลสงสยในสงแปลกใหม มความเปนอนรกษนยมสง

บางทฤษฏ แบงเปน 6 กลม คอ กลม “หวไวใจส” มจ านวนรอยละ 2.5 กลม“ขอดททา” มจ านวนรอยละ 13.5 กลม “เบงตาลงเล” มจ านวนรอยละ 34.0 กลม “หนเหหวดอ” มจ านวนรอยละ 34.0 กลม “งอมอจบเจา” มจ านวนรอยละ 13.5 กลม “ไมเอาไหนเลย” มจ านวนรอยละ 2.5

44

4.2 ทฤษฎกระบวนการยอมรบ (Adoption process)

กระบวนการของการยอมรบแบงออกเปน 5 ขนตอน คอ ขนท 1 การรบร (Awareness stage) รบทราบขาวสาร ขนท 2 สนใจ (Interest stage) มความสนใจ คนหารายละเอยด

ขนท 3 ประเมนคา (Evaluation stage) ไตรตรองหาเหตผลถงประโยชนในการลองใช วธการหรอวทยาการใหม ๆ

ขนท 4 ทดลอง (Trial stage) น ามาทดลองใชอาจเปนบางสวนหรอทงหมด ขนท 5 ยอมรบ (Adoption stage) ยอมรบน าไปปฏบต

45

4.3 ทฤษฎกระบวนการตดสนใจนวตกรรม

(The Innovation Decision Process Theory)

กระบวนการตดสนใจในเทคโนโลยใหม ม 5 ขนตอน คอ

1) ขนความร (Knowledge Stage) ผรบนวตกรรมไดรบความร หรอเสาะหาความรเพมเตมท เกยวของกบนวตกรรมนนๆ 2) ขนโนมนาว (Persuasion Stage) ผรบนวตกรรมใหความสนใจ มทศนคตทดตอนวตกรรมมากขน เกดความโนมเอยงทจะเหนดเหนงามตอนวตกรรมนนๆมากขน 3) ขนการตดสนใจ (Decision-making Stage) ผรบนวตกรรม พจารณาถงขอดขอเสยกอนทจะตดสนใจวาจะปฏบตหรอไมปฏบตตามนวตกรรมนน 4) ขนลงมอปฏบต (Implementation Stage) ผรบนวตกรรมลงมอปฏบตตามนวตกรรม 5) ขนยนยนการปฏบต (Confirmation Stage) ผรบนวตกรรมปฏบตซ าตามนวตกรรมนน หลงจากไดเรมปฏบตครงแรกไปแลว

ทมา : http://www.slideshare.net/arvindpawar758399/lecture-1-marketing-communications-theory

46

บทท 6

จากขอมลผลการทดลองสค าแนะน าแกเกษตรกร

1. กลมแนะน ารวม (Recommendation Domain)

ยอนหลงไปตงแตจดเรมตนของการทดลอง แมประเดนปญหาทเกดขนจะเปนปญหาระดบชาตระดบภาค ระดบจงหวด อ าเภอ ต าบล หมบาน กตาม ในการทดลองนกวจยไดคดเลอกพนททตวแทนของปญหาเพอท าการทดลองคนหาค าตอบ และจะน าค าตอบนนมาแนะน าเกษตรกรเพอใชแกปญหาในวงกวาง ในการทดลองนกวจยไดก าหนดจ านวนแปลงทดลองบนพนฐานความเชอถอไดทางสถต เชน ในงานตามแผนการทดลอง ใหม df ≥ 12 มการทดลอง 5 แปลง เมอม 4 กรรมวธ หรอ 10 ราย เมอมการเปรยบเทยบ 2 กรรมวธ หรอ ก าหนดจ านวนแปลงตามงบประมาณ และความสามารถในการปฏบตงาน เปนตน

ปญหาขอเทจจรงในทางปฏบต คอแมผลการทดลองไดผลดในแปลงทรวมทดลอง และมความนาเชอถอทางสถต แตเกษตรกรรายอนๆ ยงไมน าผลงานวจยไปใชเพราะเหตผล 2 ประการส าคญ คอนกวจยไมไดเกษตรกรทเปนตวแทนของปญหาและพนทจรง และนกวจยถายทอดเทคโนโลยไปในเกษตรกรทมสภาพเงอนไขแตกตางจากเกษตรกรทท าการทดลอง

ในความเปนจรงแทบกลาวไดวามเพยงเทคโนโลยเรองพนธพชทถอวาเปนเทคโนโลยทเปนไปตามแนวความคดนไดดทสด และเทคโนโลยเรองการใชปยเปนเทคโนโลยทเปนไปตามแนวความคดนไดนอยทสด สงเกตไดจากเกษตรกรมกไมใชปยตามในเอกสารแนะน า บางใชตามการเจรญเตบโตของพช บางใชตามค าเชญชวนของเพอนบานหรอบรษท บางใชตามเงนลงทน จงท าใหปจจบนนกวจยหนมาแนะน าการใชปยตามคาวเคราะหดนควบคกบการเจรญเตบโตของพช ซงเปนการแนะน าเชงหลกการทมความยดหยนในการใชงานมากขน (หากเกษตรกรมอปกรณตรวจสอบเคมดนประจ าบาน คาดวาค าแนะน านจะไดรบการยอมรบสง) ทกลาวมาขางตน เพอจะแสดงใหเหนความส าคญของ “กลมค าแนะน ารวม” 1 หมายถงกลมเกษตรกร ทมสภาพเงอนไขคลายคลงกน การก าหนดกลมแนะน ารวมสามารถท าไดโดยน าเงอนไขตางๆมาซอนทบกนไดมากทสด คอกลมค าแนะน ารวมทดทสด ตวอยางเชน

เงอนไขกายภาพ เชน สภาพการใชน า ปรมาณน าฝน กลมดน สภาพภมประเทศ เงอนไขชวภาพ เชน พนธ ปญหาพช คณภาพสนคา ลกษณะการปลก เงอนไขทางเศรษฐกจ เชน ฐานะ ความพรอมในการลงทน วสดอปกรณ ตลาด เงอนไขทางสงคม เชน ลกษณะวฒนธรรม ความเชอ วตถประสงคในการผลต แรงงาน

1 เอกสารอางอง : อารนต พฒโนทย และธนรกษ เมฆขยาย. 2534. จากขอมลผลการทดลองสค าแนะน าแกเกษตรกร. คมอการฝกอบรมทางเศรษฐศาสตร CIMMYT

47

2. การวเคราะหทางเศรษฐศาสตรเพอก าหนดค าแนะน า

การวเคราะหงบประมาณบางสวน1 (Partial budget) คอการวเคราะหเฉพาะงบประมาณทใชเฉพาะกจกรรมทท าการเปรยบเทยบ ไดแก ผลรวมของตนทนท

ตางกน และผลไดสทธทตางกน การวเคราะหสวนเพม (Marginal analysis) อตราผลตอบแทนสวนเพม (Marginal rate of return) หมายถง ผลตอบแทนทไดจากการลงทนเพม เชน ทกการลงทน 1 บาท จะไดผลตอบแทน 1 บาทคน และบวกกบผลไดสทธอก 2.6 บาท ดงตวอยางตอไปน

รายการ ก าจดดวยแรงงานคน ใชสารเคม ผลผลตเฉลย กก./ไร 2,000 2,400 ผลไดรวม บาท/ไร 3600 4320 คาสารเคม+คาแรงงานพน บาท/ไร 500+100 คาแรงงานก าจดวชพช บาท/ไร 400 รวมตนทนทตางกน บาท/ไร 400 600 ผลไดสทธ บาท/ไร 3200 3720 ตนทนสวนเพม 600-400=200 ผลไดสทธสวนเพม 3720-3200=520 ผลไดสทธสวนเพม/ตนทนสวนเพม 520/200=2.6 ผลตอบแทนสวนเพม 2.6x100=260 % กรณมเทคโนโลย 2 ปจจย

ก าจดวชพช อตราเมลดพนธ

ผลรวมตนทนทตางกน

ตนทนเพม

ผลไดสทธ ผลไดสทธเพม

อตราผลตอบแทนสวนเพม

1.ไมมการก าจดวชพช

120 2400 10360 1405

95% 2.ไมมการก าจดวชพช

160 3200 1475 10136d*

3.ใชสารก าจดวชพช

120 3875 800

11765 200

25%

4.ใชสารก าจดวชพช

160 4675 11965

D* dominate treatment กรรมวธดอยจะตดออกจากการวเคราะห (ตนทนสง รายไดต า) จากตารางอธบายวาเกษตรกรทใชอตราเมลดพนธต า 120 ถายอมเปลยนจากการไมก าจดวชพชมาใชสารก าจดวชพชจะท าใหไดผลตอบแทนในอตรา 95% และถาเปลยนไปใชเมลดพนธทสงขนอก จะไดผลตอบแทนเพมขนอกในอตรา 25%

1 เอกสารอางอง : อารนต พฒโนทย และธนรกษ เมฆขยาย. 2534. จากขอมลผลการทดลองสค าแนะน าแกเกษตรกร. คมอการฝกอบรมทางเศรษฐศาสตร CIMMYT

48

การวเคราะหอตราสวนผลประโยชนตอตนทน (Benefit and Cost ratio :BCR)

อตราสวนผลประโยชนตอตนทน (Benefit and Cost ratio :BCR) คอ มลคาปจจบน (Present Value) ของผลประโยชนรวม (Benefit) หารดวยมลคาปจจบนของตนทนรวม (Cost) เพอตดสนใจวาแตละโครงการหรอธรกจนนมความคมคาทางเศรษฐกจหรอไม

B/C ratio = PV of Benefit PV of Cost

( B/C > 1 คมคาการลงทน B/C = 1 เทาทน B/C < 1 ไมคมทน ขาดทน )

วเคราะหประสทธภาพของการใชประโยชนทดน1 (Land Equivalent Ratio : LER) ใชส าหรบวเคราะหการปลกพชรวม (Intercropping)

LER=ผลผลตพชชนดท1 เมอปลกเปนพชรวม + ผลผลตพชชนดท2 เมอปลกเปนพชรวม + ผลผลตพชชนดท1 เมอปลกเปนพชเดยว ผลผลตพชชนดท2 เมอปลกเปนพชเดยว

พช เมอปลกเปนพชเดยว กก./ไร

เมอปลกเปนพชรวม กก./ไร

Partial LER

ถวเขยว 100 120 120/100=1.20 ขาวโพด 1500 800 800/1500=0.53 แตงกวา 3000 2500 2500/3000=0.83 Total LER 2.56 ความหมาย LER ถวเขยว 1.20 ขาวโพด=0.53 แตงกวา=0.83 หมายถง ถวเขยวในระบบพชรวม ใหผลผลต 120% ของการปลกแบบเชงเดยว หรอผลผลตการปลกแบบพชรวม 1 ไร จะเทากบการปลกแบบพชเชงเดยว 1.20 ไร ขาวโพดในระบบพชรวม ใหผลผลต 53 % ของการปลกแบบเชงเดยว หรอผลผลตการปลกแบบพชรวม 1 ไร จะเทากบการปลกแบบพชเชงเดยว 0.53 ไร แตงกวาในระบบพชรวม ใหผลผลต 83% ของการปลกแบบเชงเดยว หรอผลผลตการปลกแบบพชรวม 1 ไร จะเทากบการปลกแบบพชเชงเดยว 0.83 ไร Total LER =2.56 หมายถง การปลก ถวเขยว ขาวโพด แตงกวา รวมกนในพนท 1 ไร จะใหผลผลตเทากบการปลกแตละพชแบบเชงเดยว รวมกน 2.56 ไร (ถวเขยว 1.20 ไร ขาวโพด 0.53 ไร แตงกวา 0.83 ไร) หรอการปลกพชรวมสามารถลดการใชพนทลง 156% เอกสารอางอง : Cooperative extension washington state university. n.d. Compare yield with Land Equivalent Ratio แหลงสบคน : https://ay14-15.moodle.wisc.edu/prod/pluginfile.php/59463/mod_resource/content/0/LERfactsheet.pdf

49

3. สถตกบการก าหนดค าแนะน า

มประเดนทเปนขอเคลอบแคลงในการสรปผลการทดลองเมอพบวาผลการเปรยบเทยบคาเฉลยไมมความแตกตางกนทางสถต ซงมหลกการน าไปพจารณาดงน

3.1 ในกรณทผลผลตไมแตกตางกนทางสถต ควรเลอกกรรมวธทมการลงทนต าทสด 3.2 เมอคาเฉลยไมแตกตางกนทางสถต และการค านวณอยในระดบก ากง เชน คา sig.=0.049

หรอ 0.059 ซงอาจเกดจากความแปรปรวนทมมาก และควรมการทดสอบซ า 3.3 ในกรณทผลผลตแตกตางกนทางสถต ควรวเคราะหงบประมาณบางสวนประกอบการ

ตดสนใจ 3.4 ผลการทดลองทใหรายไดไมแตกตางกนมากนก ควรแนะน าวธทมความแปรแปรวนของ

รายไดนอย โดยดจากขอมลการทดลองหลายๆป 3.5 การใชผลตอบแทนขนต า (minimum returns analysis) ประกอบการใหค าแนะน า

ผลตอบแทนขนต า คดจากผลตอบแทนเฉลยของจ านวนแปลง 25% ทมผลผลตต าสด เชนมแปลงทดลองทงหมด 20 แปลง ผลตอบแทนเฉลยเทากบ 526 เมอเรยงล าดบผลตอบแทน พบวา 5 แปลงสดทายมผลตอบแทนเฉลยเทากบ 244 หมายความวาในสถานการณทแยทสด กรรมวธดงกลาวยงใหผลตอบแทน 244 บาท ขณะทอกกรรมวธใหผลตอบแทน 200 บาท กรรมวธแรกจงเหมาะสมทจะแนะน า

3.6 ราคาทน ามาค านวณควรเปนราคาทแปลงเกษตรกร ซงจะสะทอนความเปนจรง 3.7 การทดลองทจดการโดยนกวจย ควรใชตวเลขผลผลตทปรบแลว (adjust yield) เนองจาก

ในความเปนจรงเกษตรกรจะไดผลผลตนอยกวาทนกวจยค านวณ ทงนเกดจากความคลาดเคลอนของผลผลตจรงและผลผลตทไดจากการสมตวอยาง ตลอดจนมปจจยเรองสภาพพนทและการจดการ ระดบการปรบทนยมใช 5-30% หรอใชอตราความแตกตางระหวางสถานททดลอง

เอกสารอางอง : อารนต พฒโนทย และธนรกษ เมฆขยาย. 2534. จากขอมลผลการทดลองสค าแนะน าแกเกษตรกรคมอการฝกอบรมทางเศรษฐศาสตร CIMMYT

50

บทท 7

กรณตวอยาง งานวจยพฒนาและทดสอบในพนทเกษตรกร การน าเสนอกรณตวอยางงานวจยพฒนาและทดสอบในพนทเกษตรกร จากงานวจยดเดน มขอแนะน า

ส าหรบการศกษาเพอเปนการเรยนรในประเดนส าคญๆ ดงน

๑. ความเชอมโยงของการวจย ชอเรอง ความจ าเปน ประเดนปญหา และวตถประสงคการวจย ๒. ขนตอน กระบวนการ และวธการด าเนนงาน ๓. องคความร ทฤษฎ และแนวความคด ทน ามาใชในการวจย ๔. การวางแผนการทดลอง การวเคราะหทางสถต ๕. การมสวนรวมของเกษตรกร ๖. ผลการทดลอง องคความร หรอเทคโนโลยทไดคนพบ ๗. การขยายผล การน าไปใชประโยชน และเงอนไข ๘. ลกษณะการเขยนรายงานฉบบเตม

กรณตวอยางมดงน

งานวจยดเดน สาขาพฒนางานวจย กรมวชาการเกษตร (เฉพาะงานวจยในพนทเกษตรกร)

ป 2550 การพฒนาการผลตมนส าปะหลงแบบเกษตรกรมสวนรวมในจงหวดรอยเอด ป 2551 การพฒนาเทคโนโลยการเพมประสทธภาพการผลตสบปะรดเพอบรโภคผลสดภาคใต

ตอนลาง ป 2552 การพฒนาเทคโนโลยเพอเพมประสทธภาพการผลตลองกองใหมคณภาพในพนทภาคใต ป 2553 การพฒนากระบวนการผลตน ามนมะพราวบรสทธและผลตภณฑในเชงอตสาหกรรม ป 2554 วจยและพฒนาการผลตฟาทะลายโจรเพอเพมผลผลตและคณภาพ ป 2555 การสรางเครอขายผผลตเมลดพนธเพอกระจายพชไรพนธดสเกษตรกร ป 2556 การพฒนาเทคโนโลยการผลตพชตามหลกเศรษฐกจพอเพยงในพนทภาคใตตอนลาง ป 2557 การพฒนาเทคโนโลยผลตหอมแดงคณภาพ

งานวจยดเดน ประเภทงานบรการวชาการ ป 2554 การพฒนากระบวนการถายทอดเทคโนโลยการผลตมนส าปะหลง : สควโมเดล (หมายเหต เนอหาบางสวนอาจเกดการเปลยนแปลงไปจากตนฉบบ เนองการจากจดรปเลมของหนงสอ โปรดศกษาเพมเตมในเอกสารตนฉบบ)