ภมปญญาทองถน ดานการรกษาโรคและการดแลสขภาพ

ผศ.ดร.อาจนต ไพรรณ และ อ.ดร.สทธรา ขมกระโทก

มหาวทยาลยมหาสารคาม

เนอหา

1. ภมปญญาทองถนดานการรกษาโรค

2. ภมปญญาทองถนดานการดแลสขภาพ

วตถประสงค

1. เพอใหนสตสามารถใชภมปญญาทองถนในดานการรกษาโรคและการดแลสขภาพไดอยางถกตองเหมาะสม

2. เพอใหนสตสามารถเชอมโยงการใชภมปญญาทองถนดานการรกษาโรคและการดแลสขภาพ กบความหลากหลายทางชวภาพได

• ภมปญญาทองถนดานการรกษาโรคและการดแลสขภาพ เปนความรเฉพาะดาน

• ในแตละทองถนมความแตกตางกนออกไปตามธรรมชาตและสภาพแวดลอมของทองถนนนๆ

• ซงการรกษาโรคและการดแลสขภาพมกสอดคลองกบธรรมชาตและสภาพแวดลอม

• การทจะทราบวาอะไรใชรกษาโรคไดหรอไม ตองผานกระบวนการวจยแบบพนบาน

• มการถายทอดกนจากรนสรน สบสานมาเปนวฒนธรรมและประเพณ

การด ารงอยของภมปญญาเหลานอยบนฐานของความเคารพและความศรทธาในทางปฏบต

– มการถายทอดโดยการบอกเลา (มขปาฐะ)

– มกขาดการอธบายในเชงเหตผล

– ไมมการบนทกเปนลายลกษณอกษร

– บางครงการถายทอดประสบการณเกดขาดชวง ท าใหภมความรในเรองการดแลสขภาพแบบพนบานเหลานเรมสญหายไป

• รวมทงในโลกปจจบนนมการรบวฒนธรรมดานการดแลสขภาพจากตางประเทศ

• ฉะนนการเลอกวถการรกษาโรคและการดแลสขภาพทมการถายทอดมาจากบรรพชนนบเปนการสบทอดวถชวตและวฒนธรรมทสอดคลองกบสภาพทองถนซงเปนภมปญญาทองถนทมมาเนนนาน

• โดยเฉพาะอยางยงการปรบใชใหเหมาะสมจากความหลากหลายทางชวภาพทมอยในแตละทองถน

• เกดจากธรรมชาตในการแสวงหาการรกษาตนเองของมนษย

• มการบรณาการเปนขนตอน ผานการเรยนร ปรบเปลยนผสมผสานระหวางระบบการแพทยทองถนดงเดมกบระบบการแพทยอนๆ

• เปนการแพทยแบบองครวมหรอบรณาการ = เนนทการสรางสมดลในรางกาย

• ดวยการใชยาสมนไพรรวมกบการด าเนนชวตตามทางสายกลางหรอมชฉมาปฏปทา

• การดแลสขภาพตามภมปญญาพนบาน เปนการดแลสภาพจตใจพรอมกนไปกบการรกษาทางกาย

• การมสขภาพจตดท าใหรางกายสามารถฟนฟได ดงค ากลาวทวา ...

“จตเปนนาย กายเปนบาว”

• และเมอไดรบยาเพอรกษาในสวนทผดปกต ท าใหการรกษาสมบรณยงขน

• โดยปกตการดแลสขภาพของคนในชมชนจะเปนการพงตนเองกอน

• เมอไมสามารถชวยเหลอตนเองไดจงพงการแพทยแผนปจจบน

ประกอบดวย – การใชอาหารบ าบด

– - การจดภมทศนรอบบาน

– การบ าบดทางจต

– - และขอหาม (ขอคะล า)

การดแลสขภาพของคนอสาน

แบบพงพาตนเอง แบบพงพาผอน

อาหารบ าบด

การจดภมทศนรอบบาน

หมอพนบาน: พธกรรมบ าบดและสมนไพรบ าบด

การแพทยแผนปจจบน

การแพทยพนบานและการแพทยแผนไทย ค ำจ ำกดควำม ตำมประกำศกระทรวงสำธำรณสข • “กำรแพทยพนบำน” หมายถง การดแลสขภาพตนเองใน

ชมชนแบบดงเดมจนกลายเปนสวนหนงของชวต เกยวกบความเชอ พธกรรม วฒนธรรม ประเพณ และทรพยากรทแตกตางกนไปในแตละทองถน

• “กำรแพทยแผนไทย” หมายถง กระบวนการทางการแพทย เกยวกบการตรวจ วนจฉย บ าบด รกษา หรอปองกนโรค หรอการสงเสรมและฟนฟสขภาพของมนษยหรอสตว

การแพทยพนบาน (Folk medicine)

• เปนระบบการดแลรกษาสขภาพทมเอกลกษณเฉพาะวฒนธรรม

• มการเรยนรโดยอาศยรากฐานประสบการณและความเชอทางศาสนา

• มองคประกอบส าคญ 3 สวน คอ หมอพนบาน ผปวย และบรบททางสงคมวฒนธรรม

การรกษา • วเคราะหจากสาเหตของผปวยแตละคน • และมกผสมผสานแนวคดและวธการรกษาหลายวธรวมกน

– เชน หมอกระดก จะรกษาอาการกระดกหก กระดกเคลอน และเคลดขดยอก – โดยการใชเฝอกไม การจดกระดก การใชยาสมนไพร การบบนวด ผสมผสานกบวธการเปามนต

คาถา เปนตน

การวนจฉย กอนการรกษา เชน • การจบชพจร

• การสอบถามอาการ

การดแลสขภาพและการรกษาโรคตามภมปญญาทองถน

1. การรกษาดวยพชสมนไพร

สมนไพร-ยาฝน

สมนไพร-ยาตม

สมนไพร-ลกประคบ

• การใชสมนไพรของหมอยาพนบานบางต ารบมพธกรรมรวมดวย เชน

การมบทสวดหรอคาถาก ากบการปรงยา

คนทวไปเขาใจวาเปนการสรางความศกดสทธแกตวยา แตมการศกษาพบวาการทองมนตเปนการวดขนาดยาของกลมยาฝน สวนใหญมกใชในต ารบยาทมพชพษเปนองคประกอบเพอใหไดขนาดยาทพอเหมาะ

ตมกา หรอแสลงใจ

ผกตว (Cratoxylum formosum (Jack.) Dyer)

• สนเทาแตก

• ใชน าตมจากล าตน กง กาน ของผกต ว ทาบรเวณสนเทาแตก

• เนองจากในสวนดงกลาวประกอบดวยสาร tannin มฤทธชวยสมานแผล

โคคลาน

• ต ารบยาโคคลานแกปวดเมอย บรรเทากลามเนออกเสบ

• สารส าคญคอ ไตรเทอรปนส (Triterpenes) เบอรจนน (Bergenin) และมอลโลรปน (Mallorepine)

• ในหนทดลอง – มฤทธตานการอกเสบของกลามเนอ ตบ และ

ปองกนการเกดแผลในกระเพาะอาหาร – สารสกดของเถาโคคลาน มฤทธปองกนการ

ถกท าลายโดยรงสท ผวหนงและไขกระดก

เสลดพงพอนตวเมย

• เชน งกด • ใหปฐมพยาบาลเบองตนกอน • แลวใชใบเสลดพงพอนตวเมย 25-30 ใบ

ใหผปวยเคยวกลนน า คายกากมาพอกบรเวณแผลงกด

• หรอคนดวยน าซาวขาวหรอเหลาโรงใหผปวยดมน าคน กากน ามาพอกแผล

ใชถอนพษ สตวมพษกดตอย

การอยไฟหลงคลอด

• เปนการดแลสขภาพ

แบบองครวม

ทงรางกายและจตใจ

• อาศยความรอน

• และกลนบ าบดจากสมนไพร

2. การรกษาดวยความเชอและพธกรรม

เปนการรกษากายและจตไปพรอมๆ กน

ถารกษาทางกายไมหาย จะหาทางรกษาทางจตแทน

ผฟา – หมอล า/ร าผฟา

รกษาโดยหมอพนบานรวมกบชมชน

การเหยา

หมอเหยาแมเมอง

• เปนพธกรรมทมความซบซอน • มวตถประสงคเพอสรางความกตญญ ความสามคคในครอบครว และการสรางสมาธเพอบ าบดความผดปกตในตนเอง

การสะเดาะเคราะห / การแตงแก

• ท าเมอประสบเหตราย

• ไมสบายใจ

• ท าใหรางกายเกดความเครยด

แตงแกแลวท าใหสบายใจ มสตกลบคนมา คลายความเครยด ท าใหสขภาพดขน

การสขวญ

เปนพธกรรมทใชสรางความมนใจ

• ใหกบผปวยหรอ

• ผทอยในสภาวะทมการเปลยนแปลงสงแวดลอม

ขนบานใหม คแตงงาน

• ผมาเยอนในพนท

หมอด / การสอง

• กรณทรสกวาไมสบายทงกายและจตใจ แตไมทราบสาเหตวาเกดจากอะไร

• มกไปหาหมอดเพอใหท านายหาสาเหต

การปลกไมรอบบานหรอการปลกตนไมตามทศ

• ตนไมทปลกในบรเวณบานเพอประโยชนใชสอยในครวเรอน

• และถอเอาเคลดจากชอในการเรยกตนไมเปนสรมงคลใหกบบานและครอบครวของตนเอง

• รวมทงไดอาศยรมเงาและกลนหอม

• โดยหลกวทยาศาสตรกลาวไดวาการปลกตนไมตามทศ เปนการบงบอกถงต าแหนงทควรปลกเพอใหไดรบผลประโยชนของตนไมทปลก

• เชน ไมหอมตองปลกทศเหนอลม ไมบางชนดทมละอองเกสรละเอยดมากอาจท าใหแพไดจะตองปลกในทศทอยใตลม

วตถประสงคการปลกตนไมรอบบาน

โดยทวไปภมปญญาในการปลกตนไมรอบบาน

มวตถประสงค 4 ประการคอ

1. ใชเปนอาหาร

2. ใชเปนสมนไพร

3. ใชประกอบพธกรรม

4. เปนการบ ารงจตหรอจตบ าบด (ท าใหคลายเครยด)

ปลกเพอเปนอาหาร

ปลกเพอเปนสมนไพร

• มน ามนหอมระเหย (Essential oil)

0.5-0.9%

• มสารประเภทโมโนเทอรปนอยด และเฟนนลบวทานอยด

• มฤทธลดอาการอกเสบ ปวดบวม และมผลเปนยาชาเฉพาะท

ไพล / วานไฟ

(Zingiber montanum

ปลกเพอใชในพธกรรม

วานหอม

พด

ขมน

ใบคน (ราชพฤกษ)

ขนหมากเบง

ปลกเพอความสวยงาม และประโยชนอนๆ

กก ท าสาด (เสอ)

สรป

• ภมปญญาทองถนดานการรกษาโรคและการดแลสขภาพ

• มความหลากหลายตามชาตพนธและวฒนธรรมยอยในสงคมไทย

• รกษากายควบคกบการรกษาจต (แตกตางจากการแพทยแผนตะวนตก)