คูมือ่ - ministry of public healthphc.moph.go.th/ · 2017-12-01 · n...
TRANSCRIPT
คมออาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)
กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)
คมออาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง
(NCDs)
คมออาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)พมพครงท 1 สงหาคม 2560
จ�านวน 15,000 เลม
พมพท โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จ�ากด
อสค. เปนผท�ำงำนดแลสขภำพของครอบครวตนเอง ดวยควำมรก
เปนผมจตวญญำณอำสำสมคร มคณธรรม จรยธรรม
ในกำรใหมำกกวำกำรรบเปนพนฐำน
ถอเปนหนำทของตนเองในกำรดแลสขภำพ
โดยไมรบคำตอบแทนใดๆ และไมหวงสงตอบแทน
รวมถงจะไมเรยกรองสงตอบแทนใดๆ
นอกเหนอไปจำกกำรไดชวยเหลอคนในครอบครว
และผอนใหพนทกข มควำมสขและมสขภำพด
ดวยจตเมตตำเปนส�ำคญ
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)4
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 5
ค�าน�า ประเทศไทยไดรบการยกยองจากองคการอนามยโลกและประเทศสมาชกทวไปวา เปนประเทศทสรางระบบการสรางความรในชมชน เพอใหคน มความรเรองสขภาพสามารถดแลสขภาพของประชาชนในระดบชมชน ไดเปนอยางด ดวยการสรางการมสวนรวมของประชาชนในรปแบบอาสาสมครสาธารณสขประจ�าหมบาน (อสม.) ทดทสดแหงหนงของโลก สวนในระดบครอบครว ซงเปนแกนกลางของสงคมทเปนรากฐานส�าคญยงตอการด�ารงชวตหากมการสรางเครอขายความรดานสขภาพตอยอดจากชมชนเขาส ครวเรอน จะท�าใหประชาชนมความรและทกษะในการวเคราะหและจดการปจจยเสยงภยสขภาพ สามารถดแลสขภาพคนในครอบครวตนเองได ครอบครวเป นกล มบคคลทมความผกพนและใช ชวตร วมกน มปฏสมพนธเกยวเนองกน ไมวาจะเปนพอแมญาตพนอง ซงแตละคน
จะมพฤตกรรมสขภาพทแตกตางกน มปญหาดานสขภาพทอาจจะเหมอนกนหรอตางกนแลวแตสขภาวะของแตละบคคล การทจะท�าใหครอบครวนนๆ มสขภาพด มชวตยนยาว และสามารถอย ในสงคมไดอยางปกตสขนน จะตองไดรบการดแล แนะน�า สงเสรม ปองกน จดการความเสยงและ ภยสขภาพ ไมใหเกดปญหาดานสขภาพขน หากมผปวยหรอผทมภาวะพงพงในครอบครวตองไดรบการดแล ซงบคคลทดและเหมาะสมทสดกคอ สมาชกในครอบครวนนๆ เอง
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)6
กระทรวงสาธารณสข โดยกรมสนบสนนบรการสขภาพ จงไดจดท�าคมอ อสค. ขน เพอใชงานการดแลสขภาพครอบครว เพอคมความดน เบาหวาน ปองกน ภาวะแทรกซอนทงโรคหลอดเลอดสมอง โรคหวใจ และโรคไต จงหวงวาเอกสารฉบบนจะเปนประโยชนกบอาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.) ทจะน�าไปใชเพอการดแลครอบครวใหมสขภาพดมชวตยนยาว มคณภาพชวตทด สามารถอยในสงคมไดอยางปกตสข เปนพลงในการเสรมการเสรมสรางศกยภาพการดแลสขภาพตนเองระดบครอบครวใหมประสทธภาพมากขนตอไป
กรมสนบสนนบรการสขภาพ กระทรวงสาธารณสขตลาคม 2559
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 7
สารบญ
หนำ
l สวนท 1 อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.) 9
l สวนท 2 การดแลสขภาพครอบครวโรคไมตดตอเรอรง 14
1. โรคเบาหวาน 14
l อาการแสดง/อาการเตอนของโรคเบาหวาน 15
l ตวการทท�าใหเกดเบาหวาน 15
l ผลของโรคเบาหวานกบหลอดเลอดทวรางกาย 16
l อาการภาวะแทรกซอนจากโรคเบาหวาน 16
l แนวทางการปฏบตตวทหมาะสมผปวยเบาหวาน 17
l การดแลตนเองทเหมาะสมเพอลดน�าตาลในเลอด 18
l อสค. กบการดแลคนในครอบครวทเปนโรคเบาหวาน 19
2. โรคความดนโลหตสง 21
lความดนโลหตคออะไร 21
lความดนโลหตสงคออะไร 21
l อาการเตอนของภาวะความดนโลหตสง 22
l ตวการทท�าใหความดนโลหตสง 22
l ผลกระทบของความดนโลหตสง 23
- ตอหวใจและหลอดเลอดสมอง
- ตอไต
- ตอตา
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)8
หนำ
l แนวทางและวธการปฏบตตวเพอลดความดนโลหตสง 26
1. ออกก�าลงกาย 27
2. ลดความอวน 29
3. ควบคมความดนโลหตและภาวะทท�าใหเกดโรค 29
4. ดแลตนเองเพอใหมความดนโลหตทเหมาะสม 30
l อสค. กบการดแลคนในครอบครว 32
ทเปนโรคความดนโลหตสง
l เอกสารอางอง 33
l ภาคผนวก 35
l คณะผจดท�า 42
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 9
ไมมใครดแลตวเราไดดเทากบเราดแลตวเราเอง
เรองสขภาพ
สวนท 1อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 9
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)10
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 11
การดแลสขภาพระดบครอบครว
“คนในแตละครอบครว ดทสด เหมาะสมทสด
ทจะท�าหนาทในการดแลสขภาพคนในครอบครวของตนเอง”
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 11
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)12 คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)12
มาเปน อสค. ดแลสขภาพคนในครอบครวเรากนเถอะ
อาสาสมครประจ�าครอบครว หรอ อสค. คอ คนในครอบครว
ของแตละครอบครว หรอเพอนบานทไดรบการคดเลอกและผานการเรยนร และฝกปฏบตตามทกระทรวงสาธารณสขก�าหนด
ใหมาท�าหนาทดแลสขภาพของสมาชกในครอบครวตนเอง
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 13คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 13
อสค. มบทบาทหนาท 3 ประการหลก คอ
อสค. ตองท�าอะไร
3.ประสานงานพฒนา
สขภาพครวเรอน และเปนเครอขายใยแมงมมกบ อสม. โดยไมซ�าซอน
บทบาทกน
1.เปนแกนน�าปฏบตตน
ดานสขภาพทมพฤตกรรมเปนแบบอยางใหครอบครวและเปนผดแลสขภาพของ
คนในครอบครวตนเอง
2.ถายทอดความรให
คนในครอบครวตนเองและชวยเหลอผทอยใน
ภาวะพงพง
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)14
1. โรคเบาหวาน
...ท�ำควำมรจกโรคเบำหวำน...เกดจากความผดปกตของรางกาย
ทมการผลตฮอรโมนอนซลนไมเพยงพอ เนองมาจากความบกพรองของ
“ตบออน” ซงปกตมหนาทสรางฮอรโมน “อนซลน” ทเปนตวควบคม
ระดบน�าตาลในเลอด ท�าใหระดบน�ำตำลในกระแสเลอดสงเกน
โรคเบาหวานจะมอาการเกดขน เพราะรางกายไมสามารถใชน�าตาล
เพอใชเปนพลงงาน เนองจากขาดอนซลน ท�าใหระดบน�าตาลในเลอดสงขน
ในระยะยาวจะมผลในการท�าลายหลอดเลอด ถาหากเปนโรคเบาหวาน
อยางนอย 5 ปแลวไมไดรบการรกษาอยางจรงจงและเหมาะสมอาจน�าไปส
สภำวะแทรกซอนทรนแรงได
สวนท 2การดแลสขภาพครอบครว
เพอชะลอไตเสอม
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 15
อาการแสดง/อาการเตอนของโรคเบาหวาน l ปสสาวะบอย l ดมน�ามาก l กนเกง หวบอย l น�าหนกลด l อาการจากรางกายขาดน�า - ออนเพลย - วงเวยน - มนงง - ตามว - คอแหง l สมรรถภาพทางเพศเสอม l ภาวะน�าตาล ในเลอดสงกวา 120 มลลกรม/เดซลตร
ตวการทท�าใหเกดเบาหวาน ไดแก l โรคอวน l ชอบกนไขมน l กนหวานมาก l ไมชอบออกก�าลงกาย l ดมสรา l สบบหร l มประวตพอแม/ญาตพนองเปนโรคเบาหวาน
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)16
ผลของโรคเบาหวานกบหลอดเลอดทวรางกาย
ท�าใหเกด - โรคหลอดเลอดหวใจตบ - โรคหลอดเลอดสมองตบ - โรคหลอดเลอดสวนปลายตบ - โรคหลอดเลอดทจอตาผดปกต - โรคเสนประสาทสวนปลายเสอม - โรคไตเสอม
อาการภาวะแทรกซอนจากโรคเบาหวาน
ภำวะแทรกซอนทำงสำยตำ
จอตาเสอม หรอมองเหนจดด�าลอยไปมา
และอาจจะท�าใหตาบอดได
ภำวะแทรกซอนทำงระบบประสำท/เทำ
รสกชาหรอปวดแสบปวดรอน
ตามปลายมอ
ผลของเบำหวำนตอไต
ท�าใหไตเสย
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 17
แนวทางการปฏบตตวทเหมาะสมของผปวยเบาหวาน
n พบแพทย ตรวจปสสาวะ ตรวจเลอดตามทแพทยนด
n ควบคมน�าตาลในเลอด กนยาลดน�าตาล หรอฉดอนซลน ปฏบตตวตามค�าแนะน�าแพทย ไมหยดหรอซอยากนเอง
n ควรควบคมอาหารการกน กนอาหารใหพอด อยางเครงครด ไมกนจบจบ งดเวนอาหารหวานๆ อาหารประเภทแปงและไขมน โดยเฉพาะกะท
n ออกก�าลงกายสม�าเสมอ อยางนอย 150 นาทตอสปดาห
n พกผอนใหเพยงพอ ท�าจตใจใหราเรง ไมเครยด ไมวตกกงวล
n งดสบบหรและเครองดมแอลกอฮอล
n หมนดแลรกษาความสะอาดเทา ไมสวมรองเทาทคบเกนไป ถามแผลทเทาตองรบรกษาทนท
n มลกอมหรอน�าตาลตดตวไวเสมอ (กรณน�าตาลในเลอดต�า)
n ควรมบตรหรอสญลกษณทแสดงวาเปนผปวยเบาหวาน ตดตวตลอด
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)18
การดแลตนเองทเหมาะสมเพอลดน�าตาลในเลอด
ผปวยเบาหวานและสมาชกในครอบครว สามารถดแลตนเองเพอลดน�าตาลในเลอดดวยวธการทเหมาะสม โดยมค�าแนะน�าในการปฏบต ดงน
1. สมนไพรทชวยลดน�ำตำลในเลอด ไดแก - ต�าลง - บอระเพด
ขอควรระวง กอนกนสมนไพรตองตรวจน�าตาลในเลอดวามระดบต�า หรอไม เพราะเมอกนสมนไพรแลว อาจท�าใหน�าตาลในเลอดต�ากนไป และค�านงถงผลกระทบตอไต
2. อำหำรทเหมำะกบคนเบำหวำน ควรรบประทานอาหารโดยค�านงถงประเภทและปรมาณ ดวยการเลอกรบประทานอาหารประเภทตางๆ ดงน 1. กนเผอก มน ขาวกลอง เพราะมเสนใยอาหารสง 2. กนผกสด 4 - 5 ทพพ ตอมอ และควรกนขาวทกมอ 3. กนยอดหรอลกมะระขนก หรอหวกระปก เพอช วยลด การดดซมน�าตาลเขาสกระแสเลอด 4. กนถวแหง เช น ถวลสง มะระขนก ถวแปบ ถวเขยว เพอใหรางกายดดซมน�าตาล ไปใชอยางชาๆ และสม�าเสมอ หรอ อาจกนกลวย 1 ผล สม 2 ลก และ ฝรงครงลก ตอวน
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 19
อสค. กบการดแลคนในครอบครวทเปนโรคเบาหวาน
1. ควบคมอาหร/ลดน�าหนก (กรณอวนหรอน�าหนกเกน) 2. แนะน�าใหออกก�าลงกายอยางสม�าเสมอ เหมาะสมตามวย และขอจ�ากดอนของรางกาย 3. กระตน ตดตามคนในครอบครวในการรกษาและปรบพฤตกรรมการบรโภคอาหารและการออกก�าลงกาย 4. ใหความชวยเหลอ เพอใหผปวยในครอบครวควบคมระดบน�าตาล ในเลอด ระดบความดนโลหต และระดบไขมนในเลอด ใหเปนไปตามเปาหมาย การควบคม 5. พาไปพบแพทยตามนดสม�าเสมอ 6. ดแลแนะน�าใหรบประทานยา/ฉดยาตามแพทยสงสม�าเสมอ 7. กระตน ดแล สงเสรม ใหค�าแนะน�าเพอใหครอบครวประเมนผลการรกษาดวยตนเอง 8. ดแลแนะน�าและพาไปรบการตรวจคดกรองภาวะแทรกซอนทางตา ไต และเทา อยางนอยปละครงทกป 9. ถายทอดความร เกยวกบการปฏบตเมอตองเดนทาง และขอบงชทตองไปพบแพทยกอนเวลานด
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)20
3. ผลไมกบระดบควำมหวำนทเหมำะสมกบกำรกน 1. ระดบควำมหวำน 6 - 10% ไดแก ฝรง แตงโม แตงไทย ชมพ สมโอ มะละกอ มะมวงดบ มะไฟ สมอ สมเขยวหวาน พทรา มะกอก มะขามเทศ มะขามปอม (ผปวยเบำหวำนกนไดปรมำณเทำกบฝรง 1 ลก แบงกนเปน 2 ครงตอวน) 2. ระดบควำมหวำน 10 - 15% ไดแก องน ขนน นอยหนา สบปะรด เงาะ มะขามหวาน (ผปวยเบำหวำนกนไดวนละ 1 - 2 ชน) 3. ระดบควำมหวำน 15% ไดแก ทเรยน กลวย ละมด ลนจ ล�าไย (ผปวยเบำหวำนไมควรกน)
4. กำรออกก�ำลงกำยในผปวยเบำหวำน
สงทควรท�ำ
1. เลอกประเภทและความหนกทเหมาะสมกบวยและขอจ�ากดของรางกาย โดยอาจใชวธการ - วง - เดน - ปนจกรยาน - เตนตามจงหวะเพลง 2. เรมตนดวยการเคลอนไหวชาๆ กอน ใชเวลา 5 - 10 นาท หลงจากนนจงเพมความเรวและแรงขน นาน 20 - 30 นาท และคอยๆ ผอนความเรวลง ใชเวลา 5 - 10 นาท จงคอยหยด เพอใหรางกายคนสสภาพปกต 3. ออกก�าลงกายอย างสม� า เสมอ อย างน อย 150 นาท ตอสปดาห
สงทควรหลกเลยง
หลกเลยงการออกก�าลงกายทท�าใหเกดแรงกดลงบนฝาเทาเปนเวลานาน เพราะอาจท�าใหเกดแผลทเทาได
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 21
2. โรคความดนโลหตสง
ความดนโลหตคออะไร
ความดนโลหต คอ แรงดนของเลอดตอผนงเสนเลอดแดงทเกดจากหวใจสบฉดเลอดไปเลยงทวรางกาย ซงม 2 คาคอ คาความดนตวบน เปนความดนขณะทหวใจบบตวสงเลอดออกจากหวใจ และคาความดนตวลาง เปนคาความดนขณะหวใจคลายตว ความดนโลหตมหนวยเปนมลลเมตรปรอท ในคนปกตจะมคาความดนโลหต ดงน - คำควำมดนตวบน หรอ ควำมดนเลอดชวงหวใจบบตวทเหมำะสม จะนอยกวำหรอเทำกบ 120 มม.ปรอท - คำควำมดนตวลำง หรอ ควำมดนเลอดชวงหวใจคลำยตวทเหมำะสมจะนอยกวำหรอเทำกบ 80 มม.ปรอท
ความดนโลหตสงคออะไร
ความดนโลหตสง หมายถง คาความดนโลหตตวบน มากกวาหรอเทากบ 140 มลลเมตรปรอท หรอคาความดนโลหตตวลาง มากกวาหรอเทากบ 90 มลลเมตรปรอท เกดเนองจากเสนเลอดแขงตว หรอไมมความยดหยน เนองจากมไขมนในเลอดสง หรอเปนโรคเบาหวานมานาน คนทมโอกาสเสยงตอความดนโลหตสง ไดแก คนชรา คนอวน คนดมสรา หรอสบบหรจด และคนทชอบกนเคมมากๆ โดยในระยะเรมตนของโรคความดนโลหตสงจะไมพบอาการผดปกตและหากไมสนใจปลอย ใหความดนสงขนมากๆ จะเปนผลเสยตอหวใจและหลอดเลอด ท�าใหเสนเลอดในสมองแตก และเปนอมพาตในทสด
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)22
อาการเตอนของภาวะความดนโลหตสง
วงเวยนศรษะหรอปวดหวบอย ๆ
หลงตนนอนตอนเชา มอาการปวดมนทายทอยทกวนหรอเปนประจ�า
ตาพรามวเปนประจ�า
หนามด ตาลาย หออ เปนประจ�า
ตวการทท�าใหความดนโลหตสง ไดแก
1) กนอาหารไมไดสดสวน เชน เคมเกนไป 2) โรคอวน 3) ไต หรอ ตอมหมวกไต ท�างานผดปกต 4) เครยด วตกกงวล เปนประจ�า 5) ผลขางเคยงจากการกนยาเมดคมก�าเนดสตร 6) สบบหรจด หรอดมเหลาจด
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 23
ผลกระทบของความดนโลหตสง
ผลตอหวใจ
ผลตอหลอดเลอดสมอง
หลอดเลอดสมองตบ หลอดเลอดสมองแตก
หวใจโต หลอดเลอดหวใจตบ หวใจวาย
n ควำมดนโลหตสงสงผลตอกำรเกดโรคหวใจและหลอดเลอดสมอง เนองจากระดบความดนทสงท�าใหหลอดเลอดแดงขนาดเลก โดยเฉพาะทหวใจและสมองเสยหายจากการตบและแตก ซงเป นอนตรายถงชวต ถารกษาไมทน หรออาจท�าใหพการ โดย o ความดนเลอดตวบนเพมจาก ≤120 เปน ≥ 160 มม.ปรอท ความเสยงจากโรคหวใจและหลอดเลอดจะเพมขนประมาณ 5 เทา o ความดนเลอดตวลางเพมจาก ≤ 80 เปน ≥ 100 มม.ปรอท ความเสยงจากโรคหวใจและหลอดเลอดจะเพมขนประมาณ 2 เทา
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)24
n ควำมดนโลหตสงสงผลตอกำรเกดโรคไตเรอรง ไตเปนอวยวะทท�าหนาทในการกรองของเสยออกจากเลอด ซงถาเรามระดบความดนทปกต (120/80 มม.ปรอท) อตราการไหลและการกรอง กจะเปนปกต แตถาระดบความดนโลหตทสงขน จะท�าใหไตเสอมไดโดย o ท�าใหเสนเลอดทไปเลยงเนอไตตบตน o ท�าใหความดนในเสนเลอดฝอยไตสง และมโปรตนรวออกมาทางปสสาวะ ท�าใหเยอบหลอดไตฝอยเสอม ในทางกลบกนโรคไตมผลตอการควบคมระดบความดนโลหตดวย เนองจากไตท เสอมสภาพ มการกรองแยลง ท�าใหร างกายขบน�าและ ของเสยไดไมด จนท�าใหเกดภาวะ o มการคงของน�าและเกลอมากขน o ตอบสนองตอยาลดความดนทมฤทธขบปสสาวะลดลง o ในกรณทเกดจากหลอดเลอดแดงทไตตบจะกระตนการสรางฮอรโมนทมผลเพมความดนโลหต o เกดผลขางเคยงจากยาลดความดนบางอยางไดงายขน ท�าใหควบคมความดนยากขน ตองใชยามากขน จงเกดผลขางเคยงจากยามากขน
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 25
n ควำมดนโลหตสงสงผลตอตำ
ความดนโลหตสงสาเหตส�าคญอนดบ 2 ของไตวายเรอรง
จอตาผดปกต
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)26
แนวทางและวธการปฏบตตวเพอลดความดนโลหตสง
การปรบเปลยนชวตเพอลดความดนโลหต
งดเครองดมแอลกอฮอล
งดสบบหร
ออกก�าลงกาย
ลดน�าหนกตวเอง
ลดอาหารเคม
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 27
วธการปฏบต
1. ออกก�าลงกาย
เลอกออกก�าลงแบบไหนด ?
n ออกก�าลงแบบตอเนองไมหนก และเนนกลามเนอมดใหญ
ขนตอนการออกก�าลงกายทถกตอง
n มการอนเครอง “วอรมอพ” 5-10 นาท n ใชเวลาในการออกก�าลงจรงๆ 30-45 นาท n มการอนเครอง “วอรมดาวน” 5-10 นาท n อยางนอย 150 นาทตอสปดาห n ควรเรมทละนอย n ครงแรกๆ อตราเตนของหวใจไมควรเพมจากภาวะปกต > 30 ครง/นาท
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)28
เทาไหรทเรยกวาออกก�าลงมากเกนไป ?
n ไมสามารถพดไดตามปกต ตองพกเปนหวงๆ n หายใจไมทน n เวยนศรษะ n เจบหนาอก n หวใจเตนผดจงหวะ n แนนทอง n เปนตะครว
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 29
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)30
4. ดแลตนเองเพอใหมความดนโลหตทเหมาะสม
1. กำรใชอำหำรเพอกำรรกษำ n ลดการใช เครองปรงรสทรสเคมหรอม เกลอมากในการ ปรงอาหาร เชน น�าปลา ซอว ผงปรงรส กะปหรองดอาหารทมรสเคมจด n เลยงการกนมาก การกนไขมน จะท�าใหอวน n งดอาหารส�าเรจรป เชน บะหมส�าเรจรป อาหารกระปอง อาหารรมควน และอาหารหมกดองทกอยาง n งดเครองดมแอลกอฮอลล n เพมผกและผลไมทรสไมหวานจด
2. กำรคลำยเครยดเพอควบคมควำมดนโลหต การคลายเครยด มหลายวธ เชน ท�างานอดเรกหรอสนกกบการออกก�าลงกาย หรอนงสมาธ ฟงเพลง ไปวดท�าบญ นงฟงธรรม ทองบทสวดมนต เปนตน และทส�าคญอยาปลอยใหทองผก
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 31
3. กำรใชสมนไพรในกำรลดควำมดนโลหตสง อาท (1) กนกระเทยมสด เคยวกนวนละ 7 กลบ (2) ตนคนฉำย ลางใหสะอาด 1 ก�ามอ น�ามาโขลก ใหละเอยดแลวคนเอาน�าออก กนน�าทคน ครงละครงถวยชา วนละ 1-2 ครง และ (3) ดอกกระเจยบ ส�าหรบคนอวนน�าดอกกระเจยบแดงมาตมกนน�าจะชวยละลายไขมนในเสนเลอด และลดความดนโลหตสง
4. กำรรกษำดวยวธกำรออกก�ำลงกำย - ควรออกก�าลงกายอยางนอย 150 นาทตอสปดาห - ออกก�าลงกายแบบแอโรบก
คอ การเคลอนไหวรางกายโดยใชกลามเนอมดใหญอยางตอเนอง เชน เดน, วงเหยาะ, วายน�า, ขจกรยาน, เตนแอโรบก, ร�ามวยจน
หากมปญหาปวดขอเขา ขอเทา หรอสะโพก ไมสามารถออกก�าลงทตองอาศยการยนลงน�าหนก ควรเลอกออกก�าลงในน�า เชน เดน วง เตนแอโรบก ในน�า หรอขจกรยานแตตองปรบระดบอานจกรยานใหเหมาะสม
2. ลดความอวน
วธการลดความอวนทถกตอง
n ลดอาหารจ�าพวกขาวแปงน�าตาลและไขมนลง n ไมควรงดอาหาร (โดยเฉพาะผปวยเบาหวานทกนหรอฉดยาลดน�าตาล) n เนนอาหารทมเสนใยสง n ออกก�าลงกายสม�าเสมอ n ถาจะใชยาควรปรกษาแพทยกอนทกครง n ใหน�าหนกลดลงประมาณ ½ กก./สปดาห
3. ควบคมความดนโลหตและภาวะทท�าใหเกดโรค
เปาหมายการควบคมความดนโลหต
ใหความดนโลหต ≤120/80 มม.ปรอท ไมมอาการของความดนต�า : เวยนศรษะ หนามด หรอหมดสต และไมมผลขางเคยงจากยา
ควบคมภาวะทท�าใหเกดโรคหลอดเลอดและหวใจอนๆ
ไดแก การควบคม เบาหวาน ไขมนในเลอดสงและการสบบหร
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)32
อสค. กบการดแลคนในครอบครวทเปนโรคความดนโลหตสง
n ควบคม กระตนใหลดการกนเคม เพมการกนผกผลไม หลกเลยงอาหารไขมนสง และผลไมรสหวานจด
n วดความดนโลหตเพอตรวจตดตามการควบคมความดนตอเนอง และกระตนใหผ ปวยควบคมระดบความดนโลหตใหเปนไปตามเปาหมาย การควบคม
n กระต น สงเสรมใหออกก�าลงกายอยางเหมาะสม อยางนอย 150 นาทตอสปดาห
n กระตนตดตามการรกษาและปรบเปลยนพฤตกรรมการบรโภคอาหาร/การออกก�าลงกาย การตรวจคดกรองภาวะแทรกซอน อยางนอยปละครงทกป และประเมนผลการรกษาดวยตนเอง
n ดแลใหไมสบบหร งดสรา
n ดแล ตดตาม กระตน ใหรบประทานยาตามแพทยสงสม�าเสมอ
n ถายทอดความรแกสมาชกในครอบครว - ปรบเปลยนพฤตกรรมสขภาพ ลดการใชผงชรส ควบคมอาหารอยางเครงครด เพมการกนผกและผลไมไมหวานจด งดบหรและเครองดมแอลกอฮอล ออกก�าลงกาย และบ�ารงรกษาจตใจ - ไปรบการตรวจคดกรอง
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 33
เอกสารอางอง
กองการพยาบาลสาธารณสข ส�านกอนามย กรงเทพมหานคร. (2558). คมอ ผดแลผทไมสำมำรถดแลสขภำพพนฐำนดวยตนเองได. กรงเทพมหานคร: โรงพมพพระพทธศาสนาแหงชาต.
กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน. (2558). คมอประกอบกำรเรยนร กำรพฒนำศกยภำพ อสม.และชมชน ในกำรปองกนโรคไต เพอสนบสนนระบบบรกำรสขภำพ. กรงเทพฯ: บรษทบอรน ท บ พบลซง.
______ .(2558). คมอแกนน�ำสขภำพประจ�ำครอบครว (กสค.) เพอกำร สงเสรมบทบำทของครอบครวในกำรดแลสขภำพตนเอง. มปท.
ขอควรระวงในการออกก�าลงกาย.สบคนจากเวบไซต https://goo.gl/JMvzzsธงโภชนาการ.สบคนจากเวบไซต http://5groups.blogspot.com/2011/08/blog-post_7195.htmlน.ต.บญเรอง ไตรเรองวรวฒน.(2559). ประชมเชงปฏบตกำรจดท�ำแผนยทธศำสตร
กรมสนบสนนบรกำรสขภำพระยะ 10 ป (พ.ศ. 2560 – 2565). เอกสารประกอบการประชม.
ปราณ ลคนาจนทโชต, ปยวรรณ เหลองจรโณทย. Progression in the movement in DM Pharmacist. สบคนจากเวบไซต http://hp.anamai.moph.go.th/main.php?filename=index5
พจณ อรรถโรจนภญโญ.(2559). แผนพฒนำเศรษฐกจและสงคมแหงชำต ฉบบท 12. เพาเวอรพอยท ประกอบการบรรยายของรองเลขาธการคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต โครงการสมมนาเชงปฏบตการบรณาการภาครฐและเอกชนในการจดท�ายทธศาสตรเศรษฐกจภาค. 15 มถนายน.
โรงเรยนโรคเบาหวาน.สบคนจากเวบไซต https://www.gotoknow.org/posts/469546, http://203.157.139.35/eposter/poster/2558/CR-O-1.pdf
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)34
ส�านกนโยบายและยทธศาสตร ส�านกงานปลดกระทรวงสาธารณสข กระทรวงสาธารณสข.(2559). ประชำชนสขภำพด เจำหนำท มควำมสข ระบบสขภำพยงยน จดยน วสยทศน พนธกจ เปำหมำย คำนยม และยทธศำสตรของกระทรวงสำธำรณสข. มปท.
ส�านกโรคไมตดตอทวไป. (2559). ……………………………………………….......ส�านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต. (2559). คมอระบบกำรดแลระยะยำว
ดำนสำธำรณสขส�ำหรบผสงอำยทมภำวะพงพง (Long Term Care) ในระบบหลกประกนสขภำพแหงชำตปงบประมำณ 2559. มปท.
ส�านกงานเขตสขภาพท 12 รำยงำนผลกำรแลกเปลยนเรยนร ในกำรพฒนำศกยภำพแกนน�ำสขภำพ ประจ�ำครอบครวในกำรดแลผปวยเรอรงและดอยโอกำส. เอกสารอดส�าเนา.
ขอมลจากการสมภาษณบคลากรผรบผดชอบงานโรคไมตดตอ ส�านกงานสาธารณสขจงหวดล�าปาง
ขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลศนยล�าปาง จงหวดล�าปางขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลบานโฮง อ�าเภอบานโฮง จงหวด
ล�าพนขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลเชยงรายประชานเคราะห
จงหวดเชยงรายขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลพระนครศรอยธยาขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลบางไทร จงหวดพระนครศรอยธยาขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต�าบลบานคลอง
เหมองใหม อ.อมพวา ขอมลจากการสมภาษณบคลากรส�านกงานสาธารณสขจงหวดศรสะเกษขอมลจากการสมภาษณบคลากรโรงพยาบาลพะเยา จงหวดพะเยา
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 35
ภาคผนวก
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 35
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 37
การประเมนครอบครวทมศกยภาพในการดแลสขภาพตนเองตามเกณฑทก�าหนด
2. กำรปฏบตตนของสมำชกในครอบครว
1) คมอาหารอยางเปนรปธรรม l ลดหวาน l ลดมน l ลดเคม l ลดเนอ l เพมผกและผลไมรสไมหวานจด l ดมน�าเปลา2) ดแลการกนยาให ตรงเวลาและพาไป พบแพทยตามนด3) ออกก�าลงกาย เชน ใชยางยด4) บ�ารงรกษาจตใจ
ผลทตองกำรใหเกดจำกครอบครวทมศกยภำพในกำรดแลสขภำพตนเอง
ชะลอไตเสอม
ผปวยตดเตยงลดลง
ประชำชนลดปวยสขภำพด
1. อสค. แสดงบทบำท
1) เปนแกนน�าปฏบตตนดาน สขภาพทมพฤตกรรมเปน แบบอยางใหครอบครวและ เปนผ ดแลสขภาพของคน ในครอบครว2) ถ า ยทอดความร ใ ห คน ในครอบครวตนเอง และ ชวยเหลอผทอยในภาวะพงพง3) ประสานงานพฒนาสขภาพ ครวเรอน และเปนเครอขาย ใยแมงมมกบ อสม. โดย ไมซ�าซอนบทบาทกน
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)38
คณธรรม จรยธรรมของอาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)
คณธรรมพนฐำนส�ำหรบอำสำสมครประจ�ำครอบครว (อสค.) คอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.) จะตองเปนผ มจตวญญาณ อาสาสมคร ประกอบไปดวยคณธรรมเบองตน 4 ประการ คอ 1. ชอบใหมากกวารบ ไมเอารดเอาเปรยบคนอน มความสบายใจ ทจะใหดวยจตเมตตา 2. มความสามารถในการโนมนาวจตใจคนใหมารวมมอรวมใจกน 3. ยดมนปฏบตตนตามพรหมวหาร 4 ไดแก เมตตา คอ รกโดยไมแบงแยก กรณา คอ ลงมอชวยเหลอใหผอนพนทกขและมความสข มทตา คอ มจตใจออนโยน ยมแยมแจมใส ลดความเหนแกตว ลดตนอยตลอดเวลา อเบกขา คอ ให โดยไมหวงสงตอบแทนใดๆ ยตธรรม ไมล�าเอยงและท�าตนใหมประโยชน มกรยาทาทของความพยายามจะท�าประโยชนอยตลอดเวลา เปนผทใชเวลาทกนาท ใหมประโยชน 4. ท�าตนสม�าเสมอ ท�าดวยอดมการณ ท�าดวยจตเมตตา โดยไมหวงสงตอบแทน ไมเอนเอยงไปตามกระแส
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 39
การสรางฐานอาหารและสมนไพรในครวเรอน
ปจจบนคนเรากนอาหารบางอยางทมสารกอมะเรง เชน เนอหมปง ทไหม ลกชนเดง ผกและผลไมทม ยาฆาแมลง เหลา แหนมหรอเนอแหงทใสสสด (สยอมผา) หรอ ใสสารกนบด จนกอใหเกดมะเรงในรางกาย อยางไรกตาม พบวา ผกพนบานบางชนดมสารทเรยกวา สารแอนตออกซแดนท หรอ สารตานมะเรง ซงมฤทธชวยจบสารกอมะเรง และขบออกจากรางกาย ซงสารเหลานจะพบในพชผกทมวตามนตางๆ เบตา-คาโรทน และสารแคโรทนอยด ตามตารางตอไปน
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)40
(กรณำท�ำเครองหมำย O ลอมรอบรำยชอผกพนบำนทมอยในครวเรอนหรอบรเวณใกลๆ)
สำรอำหำรแหลงอำหำรพนบำน
(เรยงรำยชอพชทมสำรอำหำรแตละชนดจำกมำกไปนอย)
โปรตน ถวพ ถวแปบ กระถน ใบออนมะยม ใบมะรม ใบขเหลก ผกหวานบาน สะเดา ชะพล ผกโขม ใบออนมะขาม ดอกขก (สลด) เหดโคน ต�าลง
คารโบไฮเดรต(ใหแคลอร)
ถวพ ถวแปบ สาค ใบขเหลก หวมนเทศ ใบยานาง มนหวเสอ บก กลอย ใบกมน�าเผอก มนเสา ใบมะกอก กระทอ ดอกขเหลก สะเดา ใบออนมะขาม ผกหวานบาน
วตามนเอ ต�าลง ผกหวานบาน ชะพล มะเขอเทศสดา ใบมะรม ผกโขม ใบบวบก ฟกทอง (ยอด/ลก) ขเหลก ใบออนมะยม ใบยอ กระถน กมน�า ผกปลง กระชาย ผกกาดน�า ขล
วตามนบ 1 พรกขหน ถวแปบ ผกชฝรง ใบยอ ใบออนมะยม บวบก ใบมะรม ถวพ มะเขอพวง ต�าลง โหระพา มนเทศหว สาค ยอดฟกทอง เหดโคน หนอไม ดอกแค กมน�า สะเดา
วตามนบ 2 ใบมะรม ผกหวานบาน ใบมะกอก ขเหลก ใบยานาง ผกโขม เหดโคน ใบแมงลก ดอกโสน ใบ กมน�า โหระพา ผกชฝรง ยอดฟกทอง บก ใบยอ ถวแปบ ยอดมะขาม มะเขอพวง
วตามนซ ขเหลก (สด) ฟกคาว ใบและฝกมะรม ผกหวานบาน ผกโขม สมอไทย ใบออนมะยม ผกปลง ใบยอ สะเดา สะละแหน มะระ ดอกแค ดอกโสน แฟง ต�าลง ดอกขก (สลด)
แคลเซยม ใบยานาง ชะพล ใบยอ ผกโขม กระเพรา ใบมะรม ขล มะเขอพวง พรกขหน ผกหวานบาน หนอไม สะละแหน ใบแมงลก ผกกาดน�า โหระพา บวบก กระถน ใบต�าลง ผกกระเฉด
ฟอสฟอรส ถวแปบ มะเขอพวง ผกหวานปา ถวพ ใบขเหลก ชะพล ใบมะรม ดอกขก ใบยอ ผกโขม
เหลก มะเขอพวง บวบง ชะพล ผกชฝรง บวบก ใบยานาง ขล ใบกมน�า ใบขเหลก ใบยอ
ไนอาซส มะแวง กระถน ฟกทอง ต�าลง ใบมะรม สมอไทย ผกโขม ถวแปบ บก ขง ดอกแค
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 41
แบบสรปกำรดแลสขภำพตนเองในครอบครว
ครอบครวของทำน มภำวะเสยงหรอมอำกำรปวยของโรค 7 โรคหรอไม
ล�ำดบ อำกำร/โรค
ครอบครวของทำน มโอกำสเสยงหรอ
ปวยเปนโรคใดบำง
มโอกำส
เสยง
มโอกำส
ปวย
ไมมโอกำสเสยง
/ไมมอำกำรปวย
1 ปวดหลงเรอรง
2 ทองผก/รดสดวงทวาร
3 ขอเสอม / ปวดขอ
4 ตบอกเสบ/มะเรงตบ/ตบแขง
5 โรคไต
6 โรคเบาหวาน
7 โรคความดนโลหตสง
สรป ครอบครวของทาน มโอกาสเสยงตอการเปนโรค จ�านวน...................โรค และมคนทเรมหรอแสดงอาการปวย จ�านวน...................คน
หากครอบครวของทาน มโอกาสเสยงตอการเปนโรค เพยง 1 โรค หรอ มผปวยในครอบครว เพยง 1 คนกตาม ครอบครวทานจ�าเปนตองปรบเปลยน
การด�าเนนชวต ในเรองอาหาร ออกก�าลงกาย อารมณ / ความเครยด การงดสบบหร และดมสรา เพอปองกนไมใหมโอกาสปวยเปนโรคมากขน
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs)42
คณะผจดท�า
คณะทปรกษานพ.โสภณ เมฆธน ปลดกระทรวงสาธารณสข
นพ.สมศกด อรรฆศลป รองปลดกระทรวงสาธารณสข
พญ.ประนอม ค�าเทยง รองปลดกระทรวงสาธารณสข
นพ.สวรรณชย วฒนายงเจรญชย รองปลดกระทรวงสาธารณสข
นพ.เกยรตภม วงศรจต รองปลดกระทรวงสาธารณสข
นพ.วศษฎ ตงนภากร อธบดกรมสนบสนนบรการสขภาพ
นพ.ธรพล โตพนธานนท อธบดกรมการแพทย
นพ.วชระ เพงจนทร อธบดกรมอนามย
นพ.เจษฎา โชคด�ารงสข อธบดกรมควบคมโรค
น.ต.นพ. บญเรอง ไตรเรองวรวฒน อธบดกรมสขภาพจต
นพ.สเทพ วชระปยานนท อธบดกรมการแพทยแผนไทย
และการแพทยทางเลอก
นพ.สขม กาญจนพมาย อธบดกรมวทยาศาสตรการแพทย
ผตรวจราชการกระทรวงสาธารณสขเขต 1-13
สาธารณสขนเทศกเขต 1-13
คมอ อาสาสมครประจ�าครอบครว (อสค.)กลมดแลผปวยโรคไมตดตอเรอรง (NCDs) 43
คณะผจดท�านพ.ปพนธ ตงศรเกยรตคณ รองอธบดกรมการแพทยนพ.ภาสกร ชยวานชศร รองอธบดกรมการแพทยนพ.ณฐพร วงษศทธภากร รองอธบดกรมอนามยนพ.ประภาส จตตาศรนวตร รองอธบดกรมสนบสนนบรการสขภาพนพ.ภานวฒน ปานเกต รองอธบดกรมสนบสนนบรการสขภาพนางอญธกา ชชวาลยางกร ผอ�านวยการกองสนบสนนสขภาพ ภาคประชาชนนายชาตชาย สวรรณนตย รองผอ�านวยการกองสนบสนนสขภาพ ภาคประชาชนนายจรพนธ วบลยวงศ กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน กรมสนบสนนบรการสขภาพนางวรณศร อารยวงศ กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน กรมสนบสนนบรการสขภาพนางนตกล ทองนวม สถาบนเวชศาสตรสมเดจพระสงฆราชญาณสงวร เพอผสงอาย กรมการแพทย นพ.สกานต บนนาค งานโรคไต กลมงานอายรศาสตร โรงพยาบาลราชวถ กรมการแพทยนพ.ธรวฒน ธนชยานนท โรงพยาบาลสถาบนไตภมราชนครนทร นางวมล บานพวน ส�านกอนามยผสงอาย กรมอนามยนางสาวธดารตน อภญญา ส�านกโรคไมตดตอ กรมควบคมโรคนางชอเพญ นวลขาว กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน กรมสนบสนนบรการสขภาพนายศวะณฐ โฮมวงค กองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน กรมสนบสนนบรการสขภาพ