№2 (53) - Шәкәрім университеті · подростка к человеку...

ISSN 1563-0307Индекс 75876; 25876

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

Психология және социология сериясы

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

ВЕСТНИК КазНУ

Серия психологии и социологии

AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY

KazNU BULLETIN

Psychology and sociology series

№2 (53)Алматы

«Қазақ университеті»2015

ХАБАРШЫISSN 1563-0307

Индекс 75876; 25876

ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ СОЦИОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ №2 (53)

25.11.1999 ж. Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде тіркелген

Куәлік №956-Ж.

ИБ №

Басуға 10.06.2015 жылы қол қойылды.Пішімі 60х84 1/8. Көлемі 0000 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс.Тапсырыс №. Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді.Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспа үйі.050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71.«Қазақ университеті» баспа үйінің баспаханасында басылды.

© Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2015

Ғылыми басылымдар бөлімінің басшысыГульмира ШаккозоваТелефон: +77017242911E-mail: [email protected]

Редакторлары: Гүлмира Бекбердиева, Айгерім Иманғалиева

Компьютерде беттеген: Айгүл Алдашева

Жазылу мен таратуды үйлестірушіМөлдір ӨміртайқызыТелефон: +7(727)377-34-11E-mail: [email protected]

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:Жаманбалаева Ш.Е. (ғылыми редактор) (Қазақстан)Аймағамбетова О.Х. (ғылыми редактордың орынбасары) (Қазақстан)Әбдірайымова Г.С.Әбдікерова Г.О.Биекенов К.Ү.Жаназарова З.Ж.Ким А.М.Жарықбаев Қ.Б.

Ахтаева Н.С.Қылышбаева Б.Н.Шеденова Н.У.Қабақова М.П.Қамзанова А.Т.Қалымбетова Э.К.Сулейманов А. (Түркия)Гуслякова Л.Г. (Ресей)Гаутам Н. Ядама (АҚШ)Колева И. (Болгария)Сафдар С. (Канада)

ЖАУАПТЫ ХАТШЫНұрбекова Ж.А. – (Қазақстан)+7 701 111 5488

ВЕСТНИК

ХАБАРШЫ

BULLETIN

Ф И Л О Л О Г И Я С Е Р И Я С Ы

С Е Р И Я Ф И Л О Л О Г И Ч Е С К А Я

P H I L O L O G Y S E R I E S

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

AL-FARABI KAZAKH

NATIONAL UNIVERSITY

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

1(153) 2015

1-бөлімПСИХОЛОГИЯ

Раздел 2ПСИХОЛОГИЯ

Sect ion 2PSYCHOLOGY

© 2015 Al-Farabi Kazakh National University

Абд рах ма нов А.Э.,

Абд рах ма но ва Р.Б.,

Наз ха но ва Г.А.

Осо бен ности цен ност ных ориента ций, право соз на ния

и право вой куль туры сов ре мен ных под рост ков

В статье расс мат ри вают ся цен ност ные ориен та ции, пра во созна ние и пра во вая куль ту ра как ка те го рии, оп ре де ляющие по ве дение суб ъек та. Предс тав ле ны ре зуль та ты исс ле до ва ния цен ност ных ориен та ций и пра во вой куль ту ры стар ших под рост ков. Да но теорети чес кое обос но ва ние необ хо ди мос ти фор ми ро ва ния цен ност ных ориен та ций, пра во соз на ния и пра во вой куль ту ры под рост ков.

Клю че вые сло ва: цен ност ные ориен та ции сов ре мен ных под ростков, пра во соз на ние, пра во вая куль ту ра, вос пи та ние, нравст вен ность.

Abdrakhmanova А.E., Abdrakhmanova R.B.,

Hazkhanova G.А.

???

The article deals with values, sense of justice and legal culture as a category that determines the behavior of the subject. The results of research of value orientations and legal culture of the older teens. The theoretical rationale for the formation of values, sense of justice and legal culture.

Key words: value orientation of modern teenagers, justice, legal culture, upbringing, morality.

Абд рах ма нов А.Э., Абд рах ма но ва Р.Б.,

Наз ха но ва Г.А.

???

Бұл ма қа ла да суб ъект тің құн ды лық бағ да рын, мі незқұл қын анық тайт ын құ қық тық мә де ниет жә не құ қық тық са на сияқ ты ка те гория лар қа рас ты ры ла ды. Жа сөс пі рім дер дің құ қық тық мә де ниет жә не құн ды лық бағ да ры ның зерт теу нә ти же ле рі көр се тіл ген. Жа сөс пі рімдер дің құ қық тық мә де ниет жә не құ қық тық са на, құн ды лық бағ дарын қа лып тас ты ру дың теория лық не гі зі бе ріл ген.

Түйін сөз дер: қа зір гі за ман ғы жа сөс пі рім дер дің құн ды лық бағдар ла ры, құ қық тық са на, құ қық тық мә де ниет, тәр бие, адам гер ші лік.

ISSN 1563-0307 KazNU Bulletin. Psychology and sociology series. №2 (53). 2015 5

УДК 159.99 1Абд рах ма нов А.Э., 2Абд рах ма но ва Р.Б., 2Наз ха но ва Г.А.1На циональ ный уни вер си те т обо ро ны Рес пуб ли ки Ка за хс тан

име ни Пер во го Пре зи ден та – Ли де ра На ции, Республика Казахстан, г. 2Казахскиий национальный педагогический университет име ни Абая,

Республика Казахстан, г. Алматы *E-mail: [email protected]

Про ве ден ный на ми ана лиз пси хо ло го-пе да го ги чес кой ли-те ра ту ры в об лас ти осо бен нос тей цен ност ных ориен та ций пра во соз на ния и пра во вой куль ту ры сов ре мен ных под рост ков обус ло вил эта пы изу че ния проб ле мы исс ле до ва ния цен ност-ных ориен та ций и пра во вой куль ту ры стар ших под рост ков в учеб ных за ве де ниях сред не го про фес сио наль но го об ра зо ва-ния.

В соот ве тс твии с целью, объек том и ги по те зой исс ле до ва-ния мы долж ны бы ли ре шить сле дующие за да чи:

– изу че ние сфор ми ро ван нос ти цен ност ных ориен та ций;– изу че ние пра во во го соз на ния;– изу че ние пра во вой куль ту ры.Для ре ше ния пе ре чис лен ных за дач бы ло про ве де но прак ти-

чес кое исс лед ва ние, ко то рое предс тав ля ло со бой три взаи мос-вя зан ных исс ле до ва тельс ких эта па.

Пи ло таж ное исс ле до ва ние. Целью ко то ро го бы ло изу че ние осо бен нос тей сфор ми ро ван нос ти цен ност ных ориен та ций, пра-во во го соз на ния и пра во вой куль ту ры уча щих ся I кур сов ГКП на ПВХ «Ме ди ци нс кий кол ледж» Уп рав ле ния зд ра во ох ра не-ния г. Ал ма ты, окон чив ших де вять клас сов об ще об ра зо ва тель-ной шко лы и обу чающих ся в кол лед же на ка за хс ком и русс ком язы ках. Все го в исс ле до ва нии при ня ли учас тие 118 че ло век 14-16 лет, из них лиц женс ко го по ла – 74, мужс ко го – 44.

Изу че ние сфор ми ро ван нос ти цен ност ных ориен та ций, пра во во го соз на ния и пра во вой куль ту ры осу ще ст вля лось с по мощью ме то ди ки диаг нос ти ки лич ност но го рос та (ав то ры И.В. Ку ле шо ва, П.В. Сте па нов, Д.В. Гри горь ев) и ав то рс кой ан-ке ты «Уро вень пра во вой куль ту ры».

Бы ли выяв ле ны осо бен нос ти сфор ми ро ван нос ти цен ност-ных ориен та ций уча щих ся кол лед жа, ко то рые дают предс тав-ле ние о ха рак те ре от но ше ний уча щих ся к ба зо вым цен нос тям об ще ст ва (таб ли ца 1).

ОСО БЕН НОСТИ ЦЕН НОСТ НЫХ ОРИЕНТА ЦИЙ,

ПРАВО СОЗ НА НИЯ И ПРАВО ВОЙ

КУЛЬ ТУРЫ СОВ РЕ МЕН НЫХ

ПОД РОСТ КОВ

Вестник КазНУ. Серия психологии и социологии. №2 (53). 20156

Осо бен ности цен ност ных ориента ций, право соз на ния и право вой куль туры сов ре мен ных под рост ков

Таб ли ца 1 – Ре зуль та ты исс ле до ва ния по ме то ди ке диаг нос ти ки лич ност но го рос та (И.В. Ку ле шо ва, П.В. Сте па нов, Д.В. Гри горь ев)

№ Цен ност ные ка те го рии под рост ковУс той чи во-по зи тив ное от но ше ние

Си туатив но- по зи тив ное от но ше ние

Си туатив но- не га тив ное от но ше ние

Ус той чи во-не га тив ное от но ше ние

1 От но ше ние к семье 80% 25% 4% 1%2 От но ше ние к Ро ди не 40% 50% 10% -3 От но ше ние к Зем ле (при ро де, эко ло гии) 30% 45% 25% -4 От но ше ние к ми ру 30% 45% 25% -5 От но ше ние к тру ду 25% 65% 10% -6 От но ше ние к куль ту ре 50% 35% 10% 5%7 От но ше ние к зна ниям 65% 25% 10% -8 От но ше ние к че ло ве ку как та ко во му 21,2% 42,5% 15,5% 5%9 От но ше ние к че ло ве ку как Дру го му 5% 55% 40% -10 От но ше ние к че ло ве ку как Ино му 15% 30% 50% 5%11 От но ше ние к своему те лес но му Я 80% 20% - -12 От но ше ние к своему ду шев но му Я 20% 50% 25% 5%

13 От но ше ние под рост ка к своему ду хов но му Я 20% 47% 26% 7%

14 От но ше ние к по жи лым лю дям, лю дям с ог-ра ни чен ны ми воз мож нос тя ми, ма ло иму щим 10% 44% 21% 25%

Та ким об ра зом, ана лиз оцен ки ка че ст ва вос пи та ния и сфор ми ро ван нос ти цен ност ных ориен та ций уча щих ся I кур са ме ди ци нс ко го кол лед жа сви де тель ст вует, что в наи боль шей сте пе ни по зи тив ное от но ше ние к ба зо вым об ще-ст вен ным цен нос тям у ис пы туе мых вы ра же но по кри те риям «От но ше ние под рост ка к своему те лес но му Я», то есть, собст вен но, фи зи чес ко-му здо ровью, «От но ше ние под рост ка к Ро ди не», «От но ше ние под рост ка к зна ниям». У дан ной ка те го рии стар ших под рост ков в дос та точ ной сте пе ни сфор ми ро ва на пот реб нос ть в по лу че нии зна ний, а сам про цесс поз на ния вы зы вает у них по зи тив ные эмо ции, поз на ва тель ная дея тель-ность яв ляет ся для дан ной груп пы под рост ков важ ным жиз нен ным смыс лом [1].

Низ кие по ка за те ли со ци аль ных зна ний и не-га тив ное от но ше ние к ба зо вым об ще ст вен ным цен нос тям выяв ле н у уча щих ся I кур сов ме ди-ци нс ко го кол лед жа по кри те риям «От но ше ние под рост ка к своему ду шев но му Я», «От но ше ние под рост ка к своему ду хов но му Я», «От но ше ние под рост ка к че ло ве ку как та ко во му», «От но ше-ние под рост ка к че ло ве ку как Ино му», «От но-ше ние под рост ка к че ло ве ку как Дру го му», «От-но ше ние под рост ка к куль ту ре», «От но ше ние под рост ка к по жи лым лю дям, лю дям с ог ра ни-

чен ны ми воз мож нос тя ми, ма ло иму щим» (ри су-нок 1).

Дан ные ре зуль та ты ука зы вают на нес фор ми-ро ван ность восп риятия стар ши ми под рост ка ми дру го го че ло ве ка как ба зо вой цен нос ти во всех ее ин ди ви ду аль ных прояв ле ниях, на от су тс твие ува жи тель но го от но ше ния к ок ру жаю щим, то-ле ра нт нос ти, уме ния ст роить конст рук тив ный диа лог, на де ле ние лю дей по прин ци пу «свой – чу жой», на восп риятие куль турных цен нос тей и тра ди ций дру гих со циокуль турных групп как «чу же род ных», «не дос той ных при ня тия и ува-же ния». Что ка сает ся ка те го рии цен ност но го от-но ше ния к се бе, как к лич нос ти, она так же сла бо сфор ми ро ва на. Так, боль шинс тво рес пон ден тов по ка за ли низ кий уро вень са моп ри ня тия и са-моува же ния. На ми бы ла про ве де на уст ная уточ-няющая бе се да с вы бор кой под рост ков, прояв-ляющих си туатив но не га тив ное или ус той чи во не га тив ное от но ше ние при про ве де нии ос нов-но го оп ро са. В хо де уст ной бе се ды с вы бор кой из 56 че ло век, 21 из ко то рых ли ца мужс ко го по-ла, 35 – женс ко го, под рост кам бы ло пред ло же но вновь оце нить об ще че ло ве чес кие и тер ми наль-ные цен нос ти. Уст ная бе се да-оп рос по ка зала сле дующие ре зуль та ты: 36% стар ших под рост-ков от дают выс ший балл та кой цен нос ти, как се-


Абд рах ма нов А.Э. и др.

мья, 35% – кра со те, 33% – ст ра не про жи ва ния. Бы ли так же от ме че ны цен нос ти: ис ти на, доб ро, зна ния, труд. К за дан но му ря ду цен нос тей оп-ра ши ваемые еще до ба ви ли бы та кие, как: мир, здо ровье, ма те ри альное бла го по лу чие, со ци аль-ный прес тиж, карь ер ный рост. Та кую цен ность, как че ло век и его пра ва, не ука зал ни один под-рос ток, что мо жет го во рить о том, что че ло век не вы де ляет ся ими как важ нейшая ба зо вая цен-ность. Так же бы ли опу ще ны та кие цен нос ти, как куль ту ра, жиз нь и гу ман ность. То есть смысл тер ми на «гу ман ность» в не ко то рых слу чаях явил ся не по нят ным для рес пон ден тов. Та ким об ра зом мож но сде лать сле дующий вы вод, что гу ман ность, рас це ни ваемая на ми как ка че ст во

лич нос ти, предс тав ляющее со бой со во куп ность нравст вен но-пси хо ло ги чес ких свой ств лич нос-ти, вы ра жающих осоз нан ное и со пе ре жи ваемое от но ше ние к че ло ве ку как к выс шей цен нос ти, боль шей час тью рес пон ден тов не бы ла при ня та во вни ма ние, пос кольку под рост ки яв но не по-ни ма ли ни зна че ния са мо го тер ми на, ни смыс ла за ло жен но го в дан ное по ня тие, что мо жет сви де-тель ст во вать о низ кой сфор ми ро ван нос ти у них не толь ко цен ност ных ориен та ций, но и о низ-ком со циокуль турном уров не раз ви тия [2]. Дан-ный факт не мо жет не вы зы вать тре во ги, так как гу ман ность долж на бе зус лов но яв лять ся од ной из ос но во по ла гаю щих цен нос тей и лич ност ных черт бу ду ще го ме ди ци нс ко го ра бот ни ка.

Ри су нок 1 – По ка за те ли не га тив но го от но ше ния под рост ков к ба зо вым со ци аль ным цен нос тям по ре зуль та там ме то ди ки диаг нос ти ки лич ност но го рос та

0%

5%

10%

15%

20%

25%

устоойчивонегативотношение

вное

к культ

к челов

к своем

к пожи

туре

веку

му Я

лым и инвалиддам

Обоб щая дан ные, по лу чен ные в ре зуль та те про ве де ния ме то ди ки «Лич ност ный рост», мы при хо дим к сле дующим вы во дам: у оп ро шен-ных под рост ков наб лю дает ся «про бел» в вос пи-та нии и фор ми ро ва нии нравст вен но-цен ност ных ориен та ций. Вы зы вает бес по кой ст во факт ни ве-ли ро ва ния ува же ния к ин ди ви ду аль нос ти дру го-го че ло ве ка, его куль турным цен нос тям, неп ри-кос но вен нос ти его лич нос ти и жиз ни в це лом.

Раз ви тие пра во во го соз на ния лич нос ти свя за но с появ ле нием у ли ца пра во суб ъект-нос ти, ко то рая предс тав ле на в ви де со во куп-нос ти пра вос по соб нос ти, деес по соб нос ти, де-лик тос по соб нос ти [3]. Но, как пра ви ло, дан ный про цесс не ог ра ни чи вает ся лишь эти ми эле-мен та ми. Кро ме пе ре чис лен ных, на раз ви тие пра во во го соз на ния и по ве де ние под рост ков ока зы вают влия ние и со ци альная сре да, и са ма лич ность с ее ин ди ви ду альны ми осо бен нос тя-ми, а так же оп ре де лен ные зна ния, цен нос ти, ко то рые пе ре дают ся от по ко ле ния к по ко ле-

нию. Как пра ви ло, все это фор ми рует по ло жи-тель ное пра во вое соз на ние, но, нес мот ря на это, от дель ные эле мен ты ок ру жаю щей сре ды мо гут при раз лич ных ус ло виях спо со бс тво-вать и то му, что мо жет прои зойти фор ми ро-ва ние ан ти об ще ст вен но го по ве де ния, ко то рое не бу дет соот ве тс тво вать об щеп ри ня тым нор-мам. Поэто му раз ви тие пра во во го соз на ния под рас тающе го по ко ле ния долж но про хо дить поэ тап но. А са ма дли тель ность его станов ле ния долж на оп ре де лять ся мно го чис лен нос тью фак-то ров как об ще со ци аль ной сре ды, так и мик рос-ре ды, ко то рая не пос редст вен но в боль шей сте-пе ни воз дейст вует на лич ность. Как пра ви ло, дан ные фак то ры пре тер пе вают оп ре де лен ные из ме не ния че рез конк рет ные ус ло вия жиз ни ин ди ви да и осо бен нос ти его внут рен не го пси-хо ло ги чес ко го осоз на ния все го проис хо дя ще го.

На ми бы ла раз ра бо та на ан ке та «Уро вень пра во вой куль ту ры», в ко то рую бы ли вк лю че ны воп ро сы, выяв ляющие уро вень зна ний о пра вах


Осо бен ности цен ност ных ориента ций, право соз на ния и право вой куль туры сов ре мен ных под рост ков

и обя зан нос тях граж дан Рес пуб ли ки Ка за хс тан, об ос нов ных ис точ ни ках по лу че ния ин фор ма ции о своих пра вах, о про во ди мых раз ъяс ни тель ных ме роп риятиях о пра вах в учеб ном за ве де нии, о зна че нии дея тель ности пра во ох ра ни тель ных ор-га нов, ад во ка тов, об от но ше нии к кор руп ции и пр. [4].

В ано ним ном ан ке ти ро ва нии при ня ли учас-тие 208 уча щих ся I кур сов ме ди ци нс ко го кол лед-жа, пос ту пив ших пос ле окон ча ния де вя ти клас-сов об ще об ра зо ва тель ной шко лы, обу чающих ся на ка за хс ком и русс ком язы ках по раз ным спе-ци аль нос тям. Из 208 че ло век от 14 до 16 лет 159 – ли ца женс ко го по ла, 49 – мужс ко го.

Оп рос рес пон ден тов по ка зал сле дующие ре-зуль та ты. На воп рос, знают ли под рост ки о сво-их пра вах, 40% от ве ти ли, что знают, 18% – не знают, 38% – не сов сем по ни мают, что та кое пра ва, и для 4% дан ный воп рос не предс тав-ляет ся ин те рес ным. На воп рос, знают ли под-рост ки, что, приоб ре тая оп ре де лен ные пра ва, у них ав то ма ти чес ки воз ни кают обя зан нос ти, по-лу че ны от ве ты: да – 21%, нет – 43%, не сов сем по ни мают су ти воп ро са – 4%, 6% оп ро шен ных дан ный воп рос не ин те ре сует. По воп ро су, сог-лас ны ли рес пон ден ты с тем, что, не вы пол няя свои обя зан нос ти, они ущем ляют пра ва дру гих лю дей, мне ния расп ре де ляют ся сле дующим об-ра зом: да – 17%, нет – 43%, не сов сем – 37% и 3% дан ная проб ле ма не ин те ре сует. Под рост-ки уз нают о своих пра вах сле дующим об ра зом: 57% – от ок ру жаю щих лю дей, 18% оп ро шен ных их пра ва раз ъяс няют ро ди те ли, 16% – в учеб ном за ве де нии и 9% – пос редст вом СМИ. В ан ке те бы ло пред ло же но ука зать собст вен ный ва ри-ант от ве та, од на ко ник то из под рост ков дан ной воз мож нос тью не вос пользо вал ся. На воп рос о том, про во дят ся ли с ни ми в учеб ном за ве де нии раз ъяс ни тель ные бе се ды о пра во вой куль ту ре под рост ков, 21% да ли ут вер ди тель ный от вет, 58% – от ри ца тель ный, 11% ука за ли, что не про-во ди лись ни ког да, и 10% от ме ти ли, что про во-дят, но ред ко. На воп рос о том, как под рост ки от но сят ся к пра во ох ра ни тель ным ор га нам, бы ли по лу че ны сле дующие дан ные: 92% счи тают, что пра во ох ра ни тель ные ор га ны нуж ны, 3% от ве-ти ли от ри ца тель но, так как счи тают, что в пра-во ох ра ни тель ных ор га нах нет необ хо ди мос ти, зат руд ни лись от ве тить 4% оп ро шен ных и 1% от ве ти ли, что об ще ст во мог ло бы обойт ись и без этой ст рук ту ры. Сле дующий воп рос ка сал ся по-мо щи ад во ка тов на се ле нию. Мне ния под рост ков по дан но му воп ро су раз де ли лись сле дующим об ра зом: 65% да ли ут вер ди тель ный от вет, 9%

– от ри ца тель ный, 22% ука за ли, что это за ви сит от си туации, зат руд ни лись от ве тить 4%. По мне-нию 31% под рост ков, од ним из наи важ ней ших яв ляет ся их пра во на жиз нь, да лее пра во на по-лу че ние бесп лат но го об ще го об ра зо ва ния – 17%, пра во на лич ную неп ри кос но вен ность как од ну из приори тет ных цен нос тей ука за ли лишь 11% под рост ков, зат руд ни лись с от ве том 41% рес-пон ден тов. При ме ча тель но, что ник то из оп-ро шен ных не от ме тил пра во на сво бо ду сло ва, сво бо ду во ле изъяв ле ния, сво бо ду ве ро ис по ве да-ния и т.д. На воп рос о том, мо жет ли под рос ток сво бод но выс ка зы вать свое мне ние, 84% от ве ти-ли, да, 1% рес пон ден тов по ка за ли от вет «нет», 6% – не знают и 9% от ве ти ли, что это за ви сит от си туации. На воп рос, с ка ко го воз рас та нас-ту пает уго лов ная от ве тст вен ность, рес пон ден ты от ве ти ли: с 14-ти лет – 76%, с 16-ти лет – 4%, от вет «не знаю» по лу чен от 12% и 8% счи тают, что уго лов ная от ве тст вен ность нас ту пает с 18-ти лет и ка сает ся толь ко со вер шен но лет них.

Да лее сле до ва ли воп ро сы, ка сающиеся проб-ле мы кор руп ции [5]. На воп рос, пол ностью ли ан ке ти руемые по ни мают смысл та ко го со ци-ально го яв ле ния, как кор руп ция, бы ли по лу че ны сле дующие от ве ты: да – 51%, нет- 23%, не знаю – 6%, зат руд няюсь от ве тить – 20%. На воп рос, рас це ни вают ли рес пон ден ты по лу че ние взят ки как уго лов но на ка зуемое дея ние, от ве ты сле-дующие: да – 46%, нет – 17%, не знаю – 10%, зат руд ни лись от ве тить – 27%. От ве ты на воп рос, рас це ни вают ли под рост ки да чу взят ки как уго-лов но на ка зуемое дея ние: да – 39%, нет – 21%, не знаю – 11%, зат руд ни лись от ве тить на дан-ный воп рос – 29%. По воп ро су о том, рас це ни-вают ли ан ке ти руемые пос ред ни чест во во взят-ке как уго лов но на ка зуемое дея ние, по лу че ны сле дующие ре зуль та ты: да – 28%, нет – 26%, не знаю – 14%, зат руд ни лись от ве тить – 32%. Счи-тают ли под рост ки ес те ст вен ным де лать по дар-ки пре по да ва те лям, вра чам, чи нов ни кам и др. за то, что бы пре по да ва те ли, нап ри мер, пос та ви ли хо ро шую оцен ку, а вра чи, чи нов ни ки и др. ока-за ли ка кую-ли бо ус лу гу, по лу че ны от ве ты: да – 54%, нет – 16%, не знаю – 14%, зат руд ни лись от ве тить – 16%.

Пос лед ний воп рос ка сал ся проб ле мы вы мо-га тель ст ва, расп рост ра нен ной в под рост ко вой сре де сре ди лиц мужс ко го по ла. Воп рос зву чал сле дующим об ра зом: счи таете ли вы уго лов но на ка зуемым дея нием (вы мо га тель ст вом) сбор де нег сту ден та ми-стар ше ку рс ни ка ми со сту ден-тов млад ших кур сов? По лу че ны сле дующие от-ве ты: да – 79%, нет – 9%, не знают – 5%, зат руд-


Абд рах ма нов А.Э. и др.

няют ся от ве тить – 7%. На уст ный уточ няю щий воп рос о том, ка ким об ра зом под рост ки мужс-ко го по ла про ти вос тоят дан но му яв ле нию, бы ли по лу че ны от ве ты: в 86% слу чаев не ока зы вают про ти во дей ст вия вы мо га те лям и от дают тре-буемую сум му де нег, во из бе жа ние неп рият нос-тей, 10% от ка зы вают ся от да вать день ги и лишь 4% ста вят в из ве ст нос ть вз рос лых, од на ко ник-то не де лает по пы ток об ра тить ся за по мощью в пра во ох ра ни тель ные ор га ны.

Та ким об ра зом, по ре зуль та там ан ке ти ро-ва ния мож но вы де лить фак то ры, влияющие на пра во вое соз на ние под рост ков. Пер вая груп па вк лю чает в се бя фак то ры внут рен ние, свя зан ные с ин ди ви ду альны ми осо бен нос тя ми лич нос ти

под рост ка, вто рая – внеш ние, зак лю чающиеся в дея тель ности суб ъек тов пра во вых инс ти ту тов об ще ст ва.

Та ким об ра зом, внут рен ние и внеш ние фак-то ры, на хо дясь в пос тоян ном взаимо дей ст вии, до пол няя и воз дейст вуя друг на дру га, об ра зуют меж ду со бой не раз рыв ную связь [6].

По лу чен ные дан ные сви де тель ст вуют о том, что пра во вое соз на ние под рост ков фор ми рует ся не сра зу, в про цес се пра во во го вос пи та ния, из-на чаль но по лу чен ные зна ния прев ра щают ся в лич ные убеж де ния и установ ки сле до ва ния пра-во вым пред пи са ниям, а за тем стано вят ся внут-рен ней пот реб нос тью, при выч кой соб лю дать пра во вые нор мы.

Литература 1 Айс мон тас Б.Б. Пе да го ги чес кая пси хо ло гия: учеб ное по со бие для сту ден тов. – М.: МГППУ, 2004. – 368 с.2 Алек сеев С.С. Теория пра ва. – М., 1994.3 Алау ха нов Е. Кри ми но ло гия: учеб ник. – Ал ма ты, 2008. – 429 с. 4 Аман баева Л.И. Теоре ти чес кие ос но вы обу че ния и вос пи та ния. – Я.,1998. – 123 с.5 Бе реж нов А.Г. Теоре ти чес кие проб ле мы пра во по ни ма ния и фор ми ро ва ния со дер жа ния пра ва. Се рия 11: Пра во //

ВМУ. – 1999. – № 4. – С.3-13. 6 Блан ков А.С. Ак ту альные проб ле мы пре дуп реж де ния без над зор нос ти и пра во на ру ше ний не со вер шен но лет них: Со-

ци альная де за дап та ция: на ру ше ние по ве де ния де тей и под рост ков. – М.: МПА, 2006. – С. 3-10.

References 1 Aysmontas B.B. Pedagogic psychology: Manual for students. – М.: MGPPU, 2004. – 368 p.2 Alekseev S. S. The theory of low. – M., 1994.3 Alaukhanov E. Criminology: Textbook. – Almaty, 2008. – 429 p. 4 Amanbayeva L.I. Theoretical bases of training and education. – I., 1998. – 123 p.5 Berezhnov A.G. Theoretical problems of right understanding and formation of the content of the right. Series 11: Right//

VMU. – 1999. – No. 4. – P. 3-13. 6 Blankov A.S. Actual problems of the prevention of neglect and offenses of minors: Social disadaptation: violation of behav-

ior of children and teenagers. – М.: MPA, 2006. – P. 3-10.


Аб дул лаева П.Т.

Профи лак тика суици даль ных проявле ний среди молодежи

методами арт-педагогики

Ак ту аль нос ть статьи, от ра жаю щей воп ро сы про фи лак ти ки суицидаль ных прояв ле ний сре ди под рост ков и мо ло де жи ме то да ми артпе да го ги ки, обус лов ле на обост ре нием суици даль ных прояв ле ний в об ще ст ве, тре бующих но вых под хо дов и ме то дов к пре дуп реж де нию дан ной проб ле мы ка за хс танс ко го об ще ст ва. Целью статьи яв ляет ся обос но ва ние зна че ния артпе да го ги чес ких ме то дов в про фи лак ти ке суици даль ных прояв ле ний сре ди мо ло де жи че рез раск ры тие ме тоди чес ких и ор га ни за ци он ных воз мож нос тей этих ме то дов. Де лается ак цент на зна че нии артпе да го ги ки как но во го са мос тоя тель но го науч но го нап рав ле ния, пред по ла гающе го очень мяг кий, эко ло гич ный под ход к пси хо ло ги чес ким проб ле мам сов ре мен но го че ло ве ка, содер жа щий эф фек тив ные ме то ды и приемы.

Клю че вые сло ва: суи цид, суици даль ные прояв ле ния, артте рапия, артпе да го ги ка, артте ра пия.

??? The relevance of the article, reflecting the prevention at a suicidal behavior among adolescents and youth by methods of the art of pedagogic, due to worsening of suicidal phenomena in society, requiring new approaches and methods to prevent this problem Kazakhstani society. The aim of the article is to substantiate the value at the art teaching methods in the prevention of suicidal behavior among young people through the disclosure of methodological and organizational capabilities of these methods. An emphasis on the value of art pedagogy as a new independent scientific direction, suggesting a very soft, environmentally friendly approach to psychological problems of modern man, containing effective methods and techniques.

Key words: suicide, suicidality, art therapy, art education, art therapy.

??? Жа сөс пі рім дер дің жә не жас тар дың суици дал дық кө рі ніс те рі нің ал дын алу артпе да го ги ка әдіс те рін ай қын дайт ын мә се ле лер, осы мәсе ле нің қа зақ стан дық қо ғам да ал дын алу мақ са тын да жа ңа тә сіл дер мен әдіс тер ді та лап етуі ма қа ла өзек ті лі гі бо лып та бы ла ды. Ма қа ланың мақ са ты артпе да го ги ка әдіс те рі нің әдіс те ме лік жә не ұйым дасты ру шы лық мүм кін дік те рі ар қы лы жас тар ара сын да ғы суици дал дық кө рі ніс тер дің ал дын алу ма ңы зын не гіз деу бо лып та бы ла ды. Тұл ға ның пси хо ло гия лық мә се ле ле рін ше шу де гі артпе да го ги ка ның же ке жа ңа ғы лы ми ба ғыт екен ді гі не ак цент жа са ла ды.

Түйін сөз дер: суи цид, суици дал дық кө рі ніс тер, артте ра пия, артпе да го ги ка, артте ра пия.


УДК ??? Аб дул лаева П.Т. Казахский национальный университет имени аль-Фа ра би,

Республика Казахстан, г. Алматы E-mail: [email protected]

Вве де ние

В ус ло виях сов ре мен ной со ци аль ной жиз ни, ха рак те ри-зующей ся ди на мич ностью, ин тен сив ным раз ви тием всех сфер жиз ни, проис хо дит уве ли че ние пси хоэмо циональ ных наг ру зок, что при во дит к то му, что ост ро заяв ляет о се бе проб ле ма суици даль ных прояв ле ний в об ще ст ве, в осо бен-нос ти сре ди мо ло де жи. А это, в свою оче редь, тре бует но вых под хо дов к пре дуп реж де нию дан ной гло баль ной проб ле мы че ло ве чест ва.

В пос лед ние го ды ук реп ляет свой ста тус арт-пе да го ги ка как но вое са мос тоя тель ное и ак ту аль ней шее науч ное нап рав ле-ние, предс тав ляюще со бой очень мяг кий, эко ло гич ный под ход к пси хо ло ги чес ким проб ле мам сов ре мен но го че ло ве ка. Тер мин «Арт-пе да го ги ка» по ка ма ло из вес тен в пе да го ги чес кой сре де, в то вре мя как от дель ные идеи этой раз ви вающей об лас ти пе да-го ги чес ко го зна ния приоб ре тают все боль шую по пу ляр ность у учи те лей и уча щих ся. Проб ле ма ин те рп ре та ции по ня тия «арт-пе да го ги ка», преж де все го, свя за на со зна че нием сло ва «арт», при шед ше го с за па да (лат. – ars, англ. и франц. – art, итал. – arte), ко то рое пе ре во дит ся на русс кий язык, как «ис ку сс тво» [1].

Опыт пси хо ло го-пе да го ги чес кой нау ки Ве ли коб ри та нии, Гер ма нии, Син га пу ра, Юж ной Ко реи, Фран ции по ка зы вает вы-со кую ре зуль та тив ность арт-тех но ло гий в ра бо те с людь ми с ог ра ни чен ны ми воз мож нос тя ми, а так же с обыч ны ми людь ми с целью про фи лак ти ки и кор рек ции не га тив ных эмо циональ ных сос тоя ний, сня тия пси хоэмо циональ но го нап ря же ния, тре вож-нос ти, нор ма ли за ции эмо циональ но-во ле вой сфе ры лич нос ти, раз ви тия ее твор чес кой энер гии.

Нес мот ря на то, что пер вой про фес сио наль ной ор га ни за-цией спе циалис тов, ис поль зую щих изоб ра зи тель ное ис ку сс-тво в ле чеб ных це лях, в 1964 г. ста ла Бри та нс кая ас со циация арт-те ра пев тов; в 1969 г. бы ла ос но ва на Аме ри ка нс кая арт-те-ра пев ти чес кая ас со циа ция; с 1970-х го дов во мно гих ев ро пейс-ких ст ра нах и США на ча лась про фес сио наль ная под го тов ка арт-пе да го гов и арт-те ра пев тов; с 1980-х го дов это науч ное нап рав ле ние по лу чи ло свое раз ви тие и в ст ра нах сод ру же ст ва; во мно гих пе да го ги чес ких ву зах СНГ чи тают ся кур сы по ос-

ПРОФИ ЛАК ТИКА СУИЦИ ДАЛЬ НЫХ

ПРОЯВЛЕ НИЙ СРЕДИ МОЛОДЕЖИ МЕТОДАМИ

АРТ-ПЕДАГОГИКИ


Профи лак тика суици даль ных проявле ний среди молодежи методами арт-педагогики

но вам арт пе да го ги ки и арт те ра пии, ак тив но раз-ви вает ся сеть 1-2-го дич ных кур сов под го тов ки арт-те ра пев тов. Теоре ти чес кие и ме то ди чес кие воз мож нос ти арт-пе да го ги ки в кон текс те про фи-лак ти ки суици даль но го по ве де ния, на наш взг-ляд, еще не расс мат ри ва лись.

Сог лас но это му, целью статьи яв ляет ся обос-но ва ние зна че ния арт-пе да го ги чес ких ме то дов в про фи лак ти ке суици даль ных прояв ле ний сре ди мо ло де жи че рез раск ры тие ме то ди чес ких и ор-га ни за ци он ных воз мож нос тей этих ме то дов.

Пси хо ло ги чес кая сущ ность арт-ме то дов и их воз мож нос ти в арт-пе да го ги чес ком под хо-де к ре ше нию лич ност ных проб лем

Пер во на чаль но арт-пе да го ги ка расс мат ри-ва лась как нап рав ле ние, ос но ван ное на вов ле че-нии уча щих ся в раз лич ные ви ды дея тель ности (ри со ва ние, леп ку, слу ша ние му зы ки, та нец, дви же ние и речь). Ее по лем дея тель ности бы-ла проб ле ма ис поль зо ва ния в пе да го ги чес кой и кор рек ци он ной ра бо те раз лич ных ви дов ис ку с-с тва, вос пи та ние гар мо нич но раз ви той лич нос-ти, транс ля ция об ще че ло ве чес ких и на циональ-ных ду хов ных цен нос тей и адап та ция че ло ве ка пос редст вом ху до же ст вен ной дея тель ности. Но пос те пен но мы за ме чаем ин тег ра цию арт-пе да-го ги ки и арт-те ра пии.

Сов ре мен ны ми спе циалис та ми в об лас ти арт-те ра пии (М.Е. Бур но [2], А.И. Ко пы тин, О.В. [3,4,5] Бо га чев [3], Алек сеева М.Ю. [6], Гри ши на А.В. [7], Ле бе де ва Л. Д. [8] и др.) бы ли вы де ле ны ос нов ные фор мы арт-те ра пев ти чес-кой ра бо ты с клиен та ми:

1) арт-те ра пия как фор ма об ра зо ва тель но го воз дейст вия, ориен ти ро ван но го на раз ви тие твор-чес ко го на ча ла, ин те ре сов и мо ти ва ции, на вос пи-та ние и фор ми ро ва ние со ци аль ных на вы ков;

2) арт-те ра пия как це ли тель ст во, ког да в про-цес се твор чес кой ак тив нос ти обес пе чи вает ся от-ре аги ро ва ние эмо ций (ка тар сис), отв ле че ние и др. эф фек ты (пси хо те ра пев ти чес кие от но ше ния при этом не иг рают важ ной ро ли или вов се не расс мат ри вают ся);

3) арт-те ра пия как пси хо те ра пия, пред по ла-гающая пост рое ние пси хо-те ра пев ти чес ких от-но ше ний, соз да ние клиен том под вер гающей ся ана ли зу и об суж де нию изоб ра зи тель ной про дук-ции, выс ту пающей средст вом сим во ли чес кой тран сак ции меж ду клиен том и пси хо те ра пев том.

Пси хо ло ги чес кая сущ ность арт-ме то дов (Мед ве де ва Е. А., Лев чен ко И. Ю., Ко мис са-ро ва Л. Н., Доб ро воль ская Т. А. [9]) поз во ляет

ак ту али зи ро вать и вы ра зить как ран ние, так и ак ту альные в кон текс те «здесь-и-сей час» осоз на-ваемые и нео соз на ваемые чувс тва и пот реб нос ти, в том чис ле те, вы ра же ние ко то рых с по мощью слов слиш ком слож но, этот ск ры тый кон тент и поз во лит нам оп ре де лить ис тин ную нап рав-лен ность лич нос ти, диаг нос ти ро вать суб ъ- ек тив ные от но ше ния с ми ром и с са мим со бой.

Арт-ме то ды поз во ляют ак ту али зи ро вать и вы ра зить осоз на ваемые и нео соз на ваемые чувс-тва и пот реб нос ти, в том чис ле те, вы ра же ние ко то рых с по мощью слов слиш ком слож но. Так-же, ск ры тый кон тент арт-пе да го ги ки поз во ляет оп ре де лять ис тин ную нап рав лен ность лич нос ти, диаг нос ти ро вать суб ъек тив ные от но ше ния с ми-ром и с са мим со бой, влиять на под соз на тель ные ст рук ту ры лич нос ти.

Ме то ды арт-пе да го ги ки вби рают в се-бя ми ро вой опыт пси хо те ра пии ис ку сст вом, вк лю чающий че ты ре ос нов ные мо даль ности: дра мо те ра пию (пси хо те ра пию пос редст вом сце-ни чес кой иг ры); тан це валь но-дви га тель ную те-ра пию; му зы каль ную те ра пию и пси хо те ра пию пос редст вом изоб ра зи тель но го твор чест ва.

Тех но ло гии арт-пе да го ги ки предс тав ляют со бой со че та ние арт-те ра пев ти чес ких ме то дов с приема ми изоб ра зи тель но го ис ку сс тва, му зы-ки, де ко ра тив но-прик лад ной от рас ли на ос но ве теоре ти чес ких кон цеп ций пе да го ги ки и пси хо-ло гии (и мно гих ее спе ци али зи ро ван ных нап рав-ле ний), ме ди ци ны и воз раст ной фи зи оло гии, ху-до же ст вен ной пе да го ги ки и ис ку сс тво ве де ния, куль ту ро ло гии и фи ло со фии.

Вы де ле ние кон цеп ту аль ных идей арт-пе да-го ги ки поз во ляет расс мот реть об щую нап рав-лен ность этой от рас ли пе да го ги чес ко го зна ния. В ка че ст ве та ко вых вы де ле ны сле дующие: идея гу ма ни за ции, идея креак тив нос ти, идея ин тег ра-тив нос ти и идея реф лек сив нос ти [10] (таб л. 1).

Идея гу ма низ ма яв ляет ся ос но во по ла гаю щей для арт-пе да го ги ки и прев ра щает ся в прин цип дея тель ности арт-пе да го га, ес ли реали зует ся по от но ше нию к каж до му ре бен ку вне за ви си мос-ти от его ху до же ст вен ных, ин тел лек ту аль ных и дру гих спо соб нос тей. Арт-пе да го ги ка, ис поль-зуя средс тва ис ку сс тва и ор га ни зуя ху до же ст-вен но-твор чес кую дея тель ность де тей, спо со-бс твует ин тен си фи ка ции реф лек сии и в сфе ре мыш ле ния, и в сфе ре об ще ния, и в сфе ре дея-тель ности, и в сфе ре са мо поз на ния.

Од ним из фак то ров раск ры тия и реали за-ции лич ност но го по тен циала уча щих ся яв ляет-ся ин тег ра тив ность пе да го ги чес ко го про цес-са. Гар мо нич ное со че та ние всех ви дов и форм



ор га ни за ции раз нооб раз ной ху до же ст вен-ной дея тель ности нап рав ле но на обо га ще ние нравст вен но-эс те ти чес ко го об ли ка уча ще го ся, вос пи та ние у не го эс те ти чес ко го от но ше ния

к ис ку сс тву и к ок ру жающе му, фор ми ро ва ние предс тав ле ний о раз ных ви дах ис ку сс тва и ов-ла де нии прак ти чес ки ми спо со ба ми ху до же ст-вен ной дея тель ности.

Таб ли ца 1 – Кон цеп туальные идеи арт-пе да го ги ки по Ма рин ки ной Н.В. [10]

Кон цеп туальные идеи арт-пе да го ги ки Гу ма ни за ция Реф лек сив нос ть Креа тив ность Ин тег ра тив ность

Стер жень но во го пе да го ги-чес ко го мыш ле ния, ос нов-ной установ кой ко то ро го яв ляет ся вос хож де ние к лич нос ти, к че ло ве ку как выс шей цен нос ти. Для арт-пе да го ги ки ха рак-те рен приори тет вос пи та-тель ных це лей над це ля ми обу че ния. Идея гу ма низ ма реали зует ся и в со дер жа нии вос пи та ния, на сы ще нии его «веч ной» проб ле ма ти-кой (Доб ро и зло, Лю бовь, Муд рос ть, Кра со та), об ра-ще нии к внут рен не му ми ру уче ни ка

Ха рак те ри зует ся го тов-ностью и спо соб ностью твор чес ки ос мыс ли вать и преодо ле вать проб лем но- конф ликт ные си туации, уме ниями об ре тать но вые смыс лы и цен нос ти, уме-ниями адап ти ро вать ся в неп ри выч ных меж лич но ст-ных сис те мах от но ше ний, уме ниями ста вить и ре шать неор ди нар ные прак ти чес кие за да чи

Креа тив ная пе да го ги ка учит де тей учить ся твор чес ки, стано вить ся со зи да те ля ми са мих се бя и со зи да те ля ми своего бу ду ще го. Сто рон ни ки креа тив нос ти как фе но ме на ча ще вы де-ляют 4 ос нов ных ас пек та:креа тив ную сре ду, креа тив-ную лич ность, креа тив ный про дукт, креа тив ный про-цесс

Идея ин тег ра тив нос ти за-ло же на в са мой сущ нос ти арт-пе да го ги ки, ос но ван ной на ис поль зо ва нии в вос-пи та нии раз лич ных ви дов ис ку сс тва

Ис поль зо ва ние раз ви вающих, пси хо кор рек-ци он ных и пси хо те ра пев ти чес ких воз мож нос тей арт-пе да го ги ки в ра бо те с суици даль но-нап рав-лен ны ми лич нос тя ми, на наш взг ляд, поз во лит осу ще ств лять воз дейст вие на дест рук тив ную лич ность кос вен но, мяг ким и ща дя щим об ра зом в ус ло виях гар мо нич ной сре ды об ра зо ва тель но-го уч реж де ния, вне прив ле че ния до пол ни тель-ных ма те ри аль ных средс тв и «до ро гих» спе-циалис тов.

Та ким об ра зом арт-пе да го ги чес кий под ход, как син тез ис ку сс тва, ме ди ци ны, пе да го ги ки и пси хо ло гии, бу дет сти му ли ро вать ху до же ст вен-но-твор чес кие (креа тив ные) прояв ле ния лич нос-ти и тем са мым осу ще ст вит кор рек цию на ру ше-ний пси хо со ма ти чес ких, пси хоэмо циональ ных про цес сов и отк ло не ний, ве ду щих к суици даль-ным тен ден циям в раз ви тии лич нос ти.

Итак, мы расс мат ри ваем арт-пе да го ги ку как но вое прак ти ко-ориен ти ро ван ное нап рав ле ние нау ки, нап рав лен ное на изу че ние «при ро ды, об-щих за ко но мер нос тей, прин ци пов, ме ха низ мов прив ле че ния ис ку сс тва для ре ше ния мно го об-раз ных пе да го ги чес ких за дач, обес пе чи вающих раз ра бот ку теории и прак ти ки пе да го ги чес ко го кор рек ци он но-нап рав лен но го про цес са раз ви-

тия лич нос ти че рез ис ку сс тво и ху до же ст вен-но-твор чес кую дея тель ность (му зы кальную, изоб ра зи тельную, ху до же ст вен но-ре че вую, теат ра ли зо ва но-иг ро вую). При этом арт-пе да го-ги чес кую тех но ло гию в ас пек те про фи лак ти ки суици даль ных прояв ле ний сре ди под рост ков и мо ло де жи мы расс мат ри ваем как со во куп ность ме то дов, прие мов и ме то дик, пост роен ных на при ме не нии раз ных ви дов ис ку сс тва в своеоб-раз ной сим во ли чес кой фор ме и поз во ляющих с по мощью сти му ли ро ва ния ху до же ст вен но-твор чес ких (креа тив ных) прояв ле ний лич нос ти осу ще ст вить кор рек цию на ру ше ний пси хо со-ма ти чес ких, пси хоэмо циональ ных про цес сов и отк ло не ний в лич ност ном раз ви тии (ве ду щих к суици даль ным прояв ле ниям).

Воз мож нос ти от дель ных арт-пе да го ги чес-ких ме то дов прие мов в про фи лак ти ке суици-даль ных прояв ле ний

Мож но вы де лить от дель ные арт-пе да го ги-чес кие ме то ды и приемы по преодо ле нию пси хо-ло ги чес ких проб лем, в том чис ле суици даль ных тен ден ций, ко то рые мо гут быть яр ко вы ра же ны в под рост ко вом и да же стар шем школь ном воз рас те:


Профи лак тика суици даль ных проявле ний среди молодежи методами арт-педагогики

– биб лио приемы – ле чеб ное воз дейст вие чте нием (В.М. Бех те рев, А.М. Мил лер, В.В. Му-ра шев кий, Ю.Б. Нек ра со ва, Е.А. Рау);

– ме то ды и приемы дра мате ра пии, где в ка-че ст ве ле чеб но го фак то ра ис поль зуют ся средс-тва теат раль но го ис ку сс тва и ро ле вой иг ры (Е. Бе ля ко ва, А. В. Гнез ди лов, Я. Мо ре но и др.);

– ме то ды и приемы изо-те ра пии – ри су-ноч ная те ра пия (Г.В. Бур ковс кий, М.Е. Бур но, А.И. За ха ров, О.А. Ка ра ба но ва, Р.Б. Хай кин и др.);

– эле мен ты ме то дов му зы ко те ра пии – ле-чеб ное воз дейст вие че рез восп риятие му зы ки (Л.С. Бру си ло вс кий, И.М. Гри не ва, И.М. До гель, В.И. Пет ру шин и др.).

Хо те лось бы осо бо остано вить ся на ме то дах и прие мах дра мате ра пии, по на ше му мне нию, на би рающих темп в арт-пе да го ги ке. Осо бо эф-фек ти вен, на наш взг ляд, ши ро ко расп рост ра-нен ный тех ни чес кий прием – дра ма ти за ция или инс це ни ров ка, пред по ла гающий ра зыг ры ва ние ка ко го-ли бо сю же та (дра мы). Тех ни ка дра ма ти-за ции ис поль зует ся в пси ход ра ме как ос нов ной или ба зо вый прием. Из пси хо ло гии мы знаем, что прием ак тив но при ме няет ся и в тран закт ном ана ли зе. Эта тех ни ка ча ще ис поль зует ся в ра-бо те с меж лич но ст ны ми и внут ри лич ност ны ми проб ле ма ми, в се мей ной и детс ко-ро ди тельс кой те ра пии, в орг кон сульти ро ва нии, раз ви тии креа-тив нос ти, но ча ще в ра бо те с пог ра нич ны ми расст рой ст ва ми, пси хо со ма ти кой [11]. Здесь все эти проб ле мы вку пе мо гут стать прояв ле ниями суици даль ности под рост ков, поэто му дра ма ти-за ция, ориен ти ро ван ная на ан тисуици даль ный сю жет, мо жет стать не толь ко про фи лак ти чес-ким прие мом, но и диаг нос ти ро вать же ла ния, на ме ре ния и за мыс лы участ ни ков. Ес ли же сю-жет свя зать с внут ри лич ност ны ми проб ле ма ми, то прием дра ма ти за ции мо жет спо со бс тво вать пол но му пси хо ло ги чес ко му раск ры тию лич нос-ти, при вес ти к ка тар си су и об на же нию проб лем.

Тог да сра зу пос ле про ве де ния тех ни ки необ-хо ди ма кон сульта ция пси хо ло га, ина че мож но обост рить суици даль ные же ла ния участ ни ка дра ма ти за ции.

Зак лю че ние

Вмес те с тем, нес мот ря на ог ром ные воз мож-нос ти и оче вид ные дос тоинс тва арт-пе да го ги ки как ак тив но раз ви вающе го ся нап рав ле ния гар-мо ни за ции лич нос ти средс тва ми ин тег ра ции гу-ма ни тар ных наук и ис ку сс тва, арт-те ра пии как ме то да ле чеб но-кор рек ци он но го воз дейст вия на лич ность и груп пу (На за ро ва Л.Д. [12], Мал лон Б. [13], На за ро ва Т. В. [14], По го со ва Н.М. [15], Эль Г. [16]), на се год няш ний день арт-средс тва и арт-ме то ды в про фи лак ти ке дест рук тив но го по ве де ния и не га тив ных тен ден ций, в том чис ле суици даль ных, ис поль зуют ся еще не дос та точ но, хо тя об лас ти прак ти чес ко го при ме не ния арт-те-ра пии не ог ра ни чи вают ся воз рас том и осо бы ми проб ле ма ми клиен тов (Ки се ле ва М. В. [17], Ко-ко рен ко В. Л. [18], Кузь ми на Е. Р. [19] и др.

При этом ак тив но про во ди мые за ру беж ные исс ле до ва ния ([20], Валш С, Вай сс С. [21], Ос-тер Дж. [22]) в ос нов ном от ра жают ра бо ту арт-те ра пев тов с клиен та ми, под вер гающи ми ся на-си лию, пси хот рав ми рую щим си ту ациям, но в мень шей ме ре под вер жен ны ми суици даль ным тен ден циям. В Рес пуб ли ке Ка за хс тан на ли чие арт-цент ров, цент ров пси хо ко рек ции арт-ме-то да ми и др. не иск лю чает воз мож нос ти их при ме не ния в про фи лак ти ке суици дов. Од на ко ана лиз вы пу щен ных за пос лед ние го ды ста тей и по со бий в РК сви де тель ст вует о де фи ци те исс ле до ва ний в об лас ти арт-пе да го ги ки при ме-ни тель но к про фи лак ти ке суици даль но го по ве-де ния мо ло де жи, боль шинс тво из ме то дов арт-те ра пии расс мат ри вают ся уз коме ди ци нс ком ас пек те [23].

Литература

1 Сер геева Н.Ю. Арт пе да го ги ка: ра дос ть са мо вы ра же ния: учеб но-ме то ди чес кое по со бие. – Че бок са ры: Чу ваш.гос.пед.уни вер си тет им. И.Я.Яков ле ва, 2003. Ре жим дос ту па: http://www.rusnauka.com/26_NII_2011/Pedagogica/2_90069.doc.htm.

2 Бур но М. Е. Те ра пия твор чес ким са мо вы ра же нием / М. Е. Бур но. – М. : Ме ди ци на, 1989. – 304 с. 3 Ко пы тин А. И. Арт-те ра пия нар ко ма ний: ле че ние, реаби ли та ция, пост реаби ли та ция / А. И. Ко пы тин, О. В. Бо га чев.

– М. : Пси хо те ра пия, 2008. – 172 с. 4 Ко пы тин А. И. Сис тем ная арт-те ра пия / А. И. Ко пы тин. – СПб. : Пи тер, 2001. – 224 с. 5 Арт-те ра пия/под об щей ре дак цией Ко пы ти на А. И. – СПб.: Пи тер, 2001. – 320 с.6 Алек сеева М. Ю. Прак ти чес кое при ме не ние эле мен тов арт-те ра пии в ра бо те учи те ля: учеб но-ме то ди чес кое по со бие

для учи те ля иност ран но го язы ка. – М.: АПК и ПРО, 2003. – 88 с. 7 Гри ши на А. В. Раз ви тие твор чес кой ин ди ви ду аль нос ти под рост ков средс тва ми арт-те ра пии в уч реж де ниях до пол-



ни тель но го об ра зо ва ния: ав то ре фе рат на соис ка ние уче ной сте пе ни кан ди да та пе да го ги чес ких наук. – Вол гог рад: Вол гог-радс кий го су да рст вен ный пе да го ги чес кий уни вер си тет, 2004. – С.13.

8 Ле бе де ва Л. Д. Прак ти ка арт-те ра пии: под хо ды, диаг нос ти ка, сис те ма за ня тий. – СПб.: Речь, 2003. – 256 с.9 Мед ве де ва Е. А., Лев чен ко И. Ю., Ко мис са ро ва Л. Н., Доб ро воль ская Т. А. Арт пе да го ги ка и арт те ра пия в спе ци аль-

ном об ра зо ва нии. – М.: Из да тельс кий центр «Ака де мия», 2001. – 246 c.10 Ма рин ки на Н.В. Пе да го ги чес кий экс пе ри мент. Арт пе да го ги ка в шко ле// ПЕД СО ВЕТ.ORG Ре жим дос ту па: http://

pedsovet.org/component/option,com_mtree/task,viewlink/link_id,8387/Itemid,118/.11 Ко ло ши на Т.Ю. «Арт-те ра пия» Ме то ди чес кие ре ко мен да ции. Ре жим дос ту па: http://www.vashpsixolog.ru/correction-

al-work-school-psychologist/171 psixoterapiya/1473-dramaterapiya 12 На за ро ва Л.Д. Фольклор ная арт-те ра пия. – СПб.: Речь, 2002. – 240 с.13 Мал лон Б. Твор чес кая ви зу али за ция и цвет / Б. Мал лон. – М.: Га лак тион, 2001. – 192 с.14 На за ро ва Т.В. Ра ду га в гра фи чес ких сим во лах./Т.В.На за ро ва. – М.: Чис тые во ды, 2003. – 267 с.15 По го со ва, Н М . Цве то вой иг рот ре нинг [Текст] / Н.М. По го со ва. – СПб.: Речь, 2002. – 151 с. – С.30-143.16 Эль Г.Н. Че ло век, иг рающий в пе сок. Ди на мич ная пе соч ная те ра пия. – СПб.: Речь, 2010. – 208 с.17 Ки се ле ва М. В. Арт-те ра пия в ра бо те с деть ми / М.В. Ки се ле ва. – СПб.: Речь, 2006. – 160 с.18 Ко ко рен ко В. Л. Арт-тех но ло гии в под го тов ке спе циалис тов по мо гающих про фес сий / В. Л. Ко ко рен ко. – СПб.:

Речь, 2005. – 101 с.19 Кузь ми на Е. Р. На ри суй мне о се бе: прак ти чес кая пси хо ло гия для вз рос лых и де тей. М.: Ко ге лет. 2001. – 48 с.20 European Consortium of Arts Therapies Education. Directory of European training courses. – Paris: Rene Descartes Univer-

sity, 2005. – 114 p. 21 Walsh S.M., Weiss S. Art intervention with family caregivers and patients with cancer // Oncology Nursing Forum. – 2003.

– Vol. 30, № 6. – P. 924-930.22 Ос тер Дж. Ри су нок в пси хо те ра пии. [Текст] Ме то ди чес кое по со бие / Дж.Ос тер, П.Гоул – М.: Прог ресс, 2009. – С. 56.23 Ли хоедо ва Л.Н., Кузь ми на В.О. Арт-те ра пия в реаби ли та ции де тей с це реб раль ным па ра ли чем //Вест ник Ко станай-

ско го го су да рст вен но го пе да го ги чес ко го инс ти ту та. – №2(32). – С.65-68.

References


Jakupov M.S., Tolegenova A.A.

Role of certain factors in achieving psychological

well-being

This paper is dedicated to analysis of the role of certain factors which basically facilitate achieving of the psychological wellbeing by human being and personality. Paper is based on the modern studies of psychological wellbeing, as well as its factors and there has been performed more detailed analysis of the role played by human being’s emotional competence as one of the factors providing the potential to achieve the psychological wellbeing of personality. Also, the fact that currently there is little data available on empirical studies of the effects of emotional intelligence and emotional competence on the effectiveness of achieving of psychological wellbeing is substantiated. Emotional competence is arguably one of essential factors in achieving the psychological wellbeing, that being the longrange perspective of psychological studies in this field.

Key words: emotional competence, psychological wellbeing, emotional health.

Жа қы пов М.С., Тө ле ге но ва А.А.

Тұл ға ның аман- сау лы ғын қам та мас сыз ету ші кей бір

фак тор лар жай лы

Тұл ға ның пси хо ло гия лық аман ды ғын жү зе ге асы ру ға ық пал ете тін әр түр лі фак тор лар дың рө лі қа рас ты рыл ған. Қа зір гі за ман ғы зерт теулер дің не гі зін де тұл ға ның пси хо ло гия лық аман сау лы ғын қам та массыз ете тін фак тор лар дың бі рі ре тін де адам ның эмо циялық құ зі рет тілі гі нің рө лі ег жейтег жейлі тал дау жа са лын ды. Сон дайақ, тұл ға ның пси хо ло гия лық аман ды ғын жү зе ге асы ру дың тиім ді лі гі не әсер ету ші фак тор лар дың рө лін де гі эмо циялық бі лік ті лік пен эмо циялық ин теллект бой ын ша эм пи ри ка лық зерт теу лер дің же тіс пеуші лі гі си пат талын ған. Ма қа ла да си пат та лын ған дай, эмо циялық бі лік ті лік, пси холо гия лық аман сау лық қа қол жет кі зу де гі не гіз гі фак тор лар дың бі рі бо лып та бы ла тын дық тан, пси хо ло гия ның осы айма ғын да зерт теу лерді жүр гі зу жос па ры бей не лен ген.

Түйін сөз дер: эмо циялық бі лік ті лік, пси хо ло гия лық аман сау лық, эмо циялық.

Джа ку пов М.С., То ле ге но ва А.М.

О не ко то рых фак то рах, обес пе чи вающих

пси хо ло ги чес кое бла го по лу чие лич нос ти

Дан ная статья пос вя ще на расс мот ре нию ро ли оп ре де лен ных фак то ров, спо со бс твую щих дос ти же нию пси хо ло ги чес ко го бла го полу чия че ло ве ка как ин ди ви да и лич нос ти. В статье на ос но ва нии совре мен ных исс ле до ва ний осу ще ств лен бо лее под роб ный ана лиз ро ли эмо циональ ной ком пе те нт нос ти че ло ве ка как од но го из фак то ров, пре дос тав ляюще го ба зо вый по тен циал для дос ти же ния пси хо ло гичес ко го бла го по лу чия лич нос ти. Так же опи са на не дос та точ ная эм пири чес кая ба за дан ных по исс ле до ва ниям эмо циональ но го ин тел лек та и эмо циональ ной ком пе те нт нос ти в ро ли фак то ра, влияюще го на эффек тив нос ть дос ти же ния пси хо ло ги чес ко го бла го по лу чия че ло ве ка. Эмо циональ ная ком пе те нт нос ть, как ут ве рж дает ся в статье, яв ляет ся од ним из клю че вых фак то ров в дос ти же нии пси хо ло ги чес ко го благо по лу чия; тем са мым очер че на перс пек ти ва про ве де ния даль нейших исс ле до ва ний в дан ной об лас ти пси хо ло гии.

Клю че вые сло ва: эмо циональ ная ком пе те нт нос ть, пси хо ло ги ческое бла го по лу чие, эмо циональ ное здо ровье.


UDC 159.96 *Jakupov M.S., Tolegenova A.A.Al-Farabi Kazakh national university, Kazakhstan, Almaty

*E-mail: [email protected]

Nowadays the term of psychological well-being is widely determined in psychological practice. There are various existing approaches as to determine the term itself, factors of influence, structure of that ‘well-being’, its determiners and pre-requisites.

For instance, one group of authors characterized psychological well-being of the person as being achievable by means of working out the positive assessment of themselves and their own lives. L.V. Kulikov indicated that this is the prevailing mental state of human being. O.S. Shiryaev understands the psychological well-being as the integral sum of necessary personal resources that ensure the subjective and objective successfullness of the person in the «subject – environment» system.

In his research on this topic N. Bradburn believes that the psychological well-being may only be characterized if one focuses on features that reflect the state of happiness or unhappiness, the subjective feeling of general life satisfaction. The author has created a model of psychological well-being, which in his view, contemplates the balance achievable by means of constant interaction of two kinds of affect – positive and negative [1].

E. Diener considered very similar concept – «subjective well-being». Diener has shown that such well-being consists of three main components: the satisfaction, pleasant emotions and unpleasant emotions, all these three components working together to create a single index of subjective well-being. E. Diener believes that subjective well-being is a component of psychological well-being [2].

In studies of Soviet psychologists model of psychological well-being was proposed by A.V. Voronina. According to her studies, psychological well-being is to be considered as certain systemic feature of human personality which may (or may not) be developed during the process of his life activity and that feature is based on the overall integrity of psychic and physiological functions.

Overall, it can be stated that subjective well-being of personality plays an important role in the process of socialization. Thus, well-being is deeply linked to successful adaptation, personalization and integration of the individual in society, psycho-physiological state, direction of activity, the choice of principal behavior strategies, and many other significant factors.

ROLE OF CERTAIN FACTORS IN ACHIEVING

PSYCHOLOGICAL WELL-BEING

ҚазҰУ Хабаршысы. Психология және социология сериясы. №2 (53). 201518

Role of certain factors in achieving psychological well-being

Throughout human history the psychological phenomenon of emotion was under distinct attention of philosophers, scientists and – later on – psychologists. Emotions were believed to hold one of crucial roles in determining deeds and inner world of people. That judgement was reflected with creation of various theories of emotions (theory of James – Lange, S. Schechter, P.K. Anokhin, L. Festinger et al.).

It must be taken into consideration that during entire history of humanity the majority of the philosophers in their researches in one form or another encountered the problem of happiness – which is closely related to the phenomenon of psychological or, at least, emotional well-being.

The concept of «emotional competence» has first appeared in the 90s. It entered into psychology through the work of foreign researchers [3-9].

Due to the exceptional role that emotions play in human life, R. Buck – first time ever – formulates the concept of «emotional competence», which he defines as the ability to operate with the internal environment of their feelings and desires. «Competence is a new formation of the subject of activity, formed in the course of this activity and representing a systemic manifestation of knowledge, skills, abilities, personal qualities allowing us to successfully meet the challenges that make up the essence of this activity.»

Therefore, the emotional competence of a personality is the formation of certain type being an integral component of personality and it is formed in the very process of emotional functioning, which is a set of features and characteristics of the human personality, as well as emotional knowledge; emotional skills activities; ability, manifested in such activities, including emotional intelligence.

At present time the emotional competence is primarily being studied as a prerequisite for success and leadership in the professional environment, as well as the factor of personal development.

The problem of emotional competence, emotional abilities, emotional content of personalioty has been very actively studied and researched by researchers all over the world. In Soviet and later Russian psychology there have been accumulated evidence data allowing to consider the development of the emotional sphere as in the framework of the context of the process of identity formation, as well as psychological well-being [10].

Theoretical basis of the concept of psychological well-being have been presented in the fundamental research by Bradburn and E. Diener, but the most widely used in empirical studies of emotional is the

concept by K. Riff [11]. That now-popular concept is actually little more than integrative derivative of different psychological theories. Psychological well-being as a psychological resource allows one to withstand stress and to prevent its negative manifestations, before they can cause significant harm. This reduction of negative stress reactions due to the «psychological resources,» observed both on a psychological and on a biological level. In Soviet-Russian science there have also been performed studies discussing primary role of psychological characteristics in the process of adaptation. In particular, Medvedev [16] states that the psychological characteristics help to create a more adequate structural adaptive response.

At the time Ushinskii, emphasizing the social significance of emotions, noted that society concerned only with the education of the mind – that is, tendency to develop cognitive functions without emotional component – makes a big mistake, because the person is to be considered more of a human when he feels emotion rather than calculating the way he thinks.

According to E.L. Yakovleva, understanding of one’s own individuality is deeply locked with the understanding of their own emotional reactions and states that indicate an individual attitude towards situations of life. It is known that prohibition to feel the emotions leads to their exclusion from consciousness layer of psychic. In turn, the impossibility to psychologically process emotion facilitates increasing of their physiological components.

Psychological well-being, in turn, has a number of definitions given by different authors, but for the purposes of this article, we use the fact that it is an integral component of a global definition of the term «health» according to the World Health Organization: «a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity «[12].

On the general principle, one can say that the state of psychological well-being and, if taking more thorough consideration, the phenomenon of emotional health implies a person’s ability to successfully implement the participation in social life, to fulfill socially positive role in society, to carry out the execution of their labor obligations and act as a full-fledged member of interpersonal relationships. When comparing the definitions of health according to the WHO and the definition of emotional health [12], it becomes evident that there presents one strong interrelation of health as psychological phenomenon and emotional status of the individual.



Thus, by itself, the concept of psychological well-being is a global one, including emotional health and emotional competence as integrative components. One more important component here is the satisfaction of basic needs of the individual. It should be understood well that the emotional health and, consequently, the psychological well-being of the individual is a phenomenon that is determined by entire system of factors, one of them being the emotional competence.

One of the key issues of the relationship of emotions and health of the person is a pattern we use to respond to our own emotions, and here an important contribution is often made by the dominant type of psychological defense mechanisms. Accordingly, in the case where a person statistically relies on the use of habitual patterns of psychological protection in place of adequate and efficient response (even whether the psychological defense mechanism one prefers is a sublimation, that being said, a defense mechanism not being directly socially negative in it usage), talking about the emotional health of the individual can only be a stretch – if at all possible. One of the criteria of emotional intelligence, in our view, is exactly the ability to freely respond to our own emotional sphere.

The concept of emotional health includes, in particular, the ability to experience emotions and react them along with the ability to discern and distinguish emotions of other people around them in the process of interpersonal communication, thereby forming and maintaining a positive and healthy emotional background in our environment and – most importantly – on the inside level of our own personalities.

That process is determined by the level of our emotional competence. It should be noted that this phenomenon is closer to the terminology and the phenomenology of psychological well-being and emotional health than to the popular concept of emotional intelligence. This is due to the fact that the concept of emotional intelligence, like most famous models in the framework of this concept, have been created focusing more on the construction of an efficient communication process and further improve its efficiency in pursuit of any predominantly external purposes – this obvious trend is clearly visible in the works popularizing the concept of emotional intelligence by D. Goleman. This is due to the fact that when the concept of this kind possesses such terminology it becomes very popular and gets more opportunities in the future use in applied practices.

As we now know, for decades the term ‘intelligence’ was limited to an aggregate of

exclusively cognitive processes, and in minds of many professionals and, especially, non-professionals still the term is associated only with the characteristics of the human cognitive sphere and processes of cognition. However, intelligence is remarkably complex psychological concept which, above all, emphasizes the integrating function of the psychic.

At the beginning of the 20th century, namely in 1920, Thorndike formulated the three-component model of intelligence, including the ability to understand and operate ideas (abstract intelligence), specific objects (mechanical intelligence) and people (social intelligence). [13]

That was how psychology at the very first time obtained the concept of social intelligence, which was determined Thorndike as «the ability to understand people and manage to act wisely in human relations.» Other leading experts in the field of psychology of intelligence, such as Charles Spearman, D. Wexler, P. Vernon, G. Guilford in one form or another argued that an understanding of the behavior of others and oneself should be discriminated as a distinct intellectual ability.

Nowadays there are plenty of modern approaches in this field – for instance, the theory of multiple intelligences by H. Gardner, which discriminates the intrapersonal and the interpersonal intelligence types [14].

However, the constructs related to the abilities in the field of comprehending social interactions and intrapersonal processes proved to be far too difficult in terms of their operationalization, and, on the basis of a significant intersection of social intelligence with human personality’s verbal abilities.

L. Cronbach concluded that scientific research in this area would be hopelessly prospectless. However, recently in the scientific and popular literature there began to appear more and more works devoted to one of the faculties of this kind – emotional intelligence (EI). In a broad sense, the emotional intelligence is the ability for recognition, understanding and managing emotions; it refers to both the subject’s own emotions and feelings of others.

Studies of emotional intelligence began to appear en masse in scientific publications in the early 1990s. This concept gained popularity and attracted many researchers. The reasons for the popularity associated with attempts to assess how a more holistic adaptive capacity of the individual through its ability to interact with other emotionally as a way to predict the success of behavior in different kinds of social activity.


Role of certain factors in achieving psychological well-being

The concept of «emotional intelligence» was introduced in 1990 by John Mayer and Peter Salovey who described emotional intelligence as a kind of social intelligence that affects the ability to track their own and other people’s emotions and feelings. They initiated research aimed to explore opportunities for the development of essential components of emotional intelligence and the study of their significance in the structure of personality’s psychic. Their finding: people who are easily able to recognize the emotions of others are better adapted to changes in the environment and establish their supportive system of social relations more quickly. In addition to the studies of these authors, indirect confirmation of these facts are found in studies of other scientists.

One of the mixed models is the representation of phenomenon of emotional intelligence by D. Goleman. He popularized the construct itself and the impact on the worldwide spread of the concept and has made a significant contribution to the use of emotional intelligence in business for training managers, receiving personnel, changes in the organizational culture of the company, etc.

The specific structure of emotional intelligence, according to D. Goleman, includes a set of different qualities and even divergent features: understanding their own emotions, goals and outcomes of their behavior, and at the same time understanding the emotions and behavior of others, the ability to regulate their emotions and behavior and influence the behavior of others humans. The model of emotional intelligence includes the following components: self-awareness, self-regulation, social sensitivity, relationship management, motivation.

As for the concept of emotional competence, it is considered by many authors in the manner synonymous with the concept of emotional intelligence. For our purposes emotional competence should be seen primarily as the ability to achieve and maintain your own emotional health and emotional health of other people in the environment, and only then – as a tool to control the emotional reactions of others (whether it be in the team, or in family life conditions of informal communication). In other words, emotional competence is directly related to and is responsible for the constructive human emotional activity [15].

Emotional competence has been the subject of study for many researchers, although we see a major issue in this field of psychological research in further analysis of the role of emotional intelligence in the form of the principal (at least, one of the principal ones) factor in achieving such a fragile state of the

individual personality as the psychological well-being. Hence, emotional competence develops in ontogenesis, as the result of learning and internalization of social experience. The purposeful development of emotional competence, according to A.V. Libina, is primarily due to the increasing variability of behavior. Increased variability of behavior is possible only through the rejection of stereotypical behaviors. Mental mechanisms of functioning for the emotional intelligence include the creation of new positive relationships that allow to develop an individual style that has balanced optimal parameters, comfort, adaptability and effectiveness [16].

As it was stated in his scientific works by B.I. Dodonov, emotions have independent value exclusively by themselves. B.I. Dodonov states that a person has a need for «emotional saturation». To substantiate this need Dodonov also refers to the well-known consequences of the separation of the child from the mother and the phenomenon of sensory deprivation. Here, author speaks of emotional deprivation, considering that it is a consequence of sensory deprivation. On this occasion the author writes: «... if proved the importance of a purely sensory saturation for normal brain development and function, is it not natural to assume that the saturation with emotions ... is even more necessary? And if this is the case and it actually is this way, it means that the emotional saturation of the human being is his important inherent and developing throughout life need» [17; 18].

As becomes evident, the emotional saturation of the personality is one of its most basic and vital needs. Such need is acquired inherently but it develops during the course of one’s whole lifetime. This need can be met by experiencing sufficient amount of not only positive but also negative emotions. Negative emotion is basically an alarming signal generated by our bodies and psychic – that signal tells us that further progression of detected trend in our life inevitably leads to harm being inflicted. And the positive emotions may be considered as signals of feedback due to achieved state of well-being (well, at least for the moment of time). It is clear that the latter type of signal never lasts long, thus – inevitably – the emotional adaptation to the good things and experiences is developed fast. On the contrary, the alarm signal has to be active all the time, until the danger of harm infliction is eliminated. [30]

Basically, emotional competence is one of essential factors in achieving the psychological well-being – and, perhaps, the most important one – due



to the very nature of human emotions. Then there is the fact that currently there is no data available on empirical studies of the effects of emotional intelligence on the effectiveness of interpersonal

communication in the course of work of the psychologist-client practice. That gap encourages conduction of further development of scientific psychological studies in this field.

References

1 Bradburn N. The Structure of Psychological Well-Being. Chicago: Aldine Pub. Co., 2005. – 320 p.2 Diener E. Subjective well-being. Psychological Bulletin, 2007. – Р. 542–575.3 Matthews G., Zeidner M., Roberts R.D. Emotional intelligence: Science and myth. Cambridge, MA: MIT Press, 2004.

Mayer J.D., Salovey P., Caruso D.R. Emotion intelligence: Theory, findings, and implication. Psychological Inquiry, 2004, 15(3), 197–215

4 Bar-On R. The Bar-On model of emotional-social intelligence (ESI). Psicothema, 2006, 18(1), 13–25.5 R.D. Roberts, J. Matthews., Zaydner M., Lyusin D.V. [Roberts R.D., Matthews G., Zeidner M.] Emotional Intelligence:

Theory, measurement and application in practice. Psychology. Journal of Higher School of Economics, 2004, 1 (4), 3-24.6 Mayer J.D. Emotional intelligence information. – 2005.7 G. Orme. Emotional thinking as a tool for success. – M.: «CSR +», 2003. -272 p.8 Slepkov V.I., Liet T. De Vries-Geervilet. Development of emotional competence means psychological training // Actual

problems of crisis in psychology. Sb. Scien. tr. – Mn., 1997. -P.130-137.9 Roberts R.D., J. Matthews., Zaydner M. Lyusin D.V. Emotional Intelligence: Theory, measurement and application in prac-

tice // Psychology. Journal of Higher School of Economics. – 2004. – T. 1. – №4.10 Buck R. Motivation, emotion and cognition: A developmental-interactionist view // Strongman KN (Ed.). International

review of studies on emotion V.T. Chichester: Wiley, 1991.11 Ryff C.D., Singer B. Psychological well-being: Meaning, measurement, and implications for psychotherapy research //

Psychotherapy and Psychosomatics. – 1996, № 65. – P.14-23.12 World Health Organization. The determinants of health. Geneva. Accessed 12 May 2011.13 Jeremy I. M. Carpendale, Charlie Lewis. The Development of Social Understanding. Chapter. The Handbook of Life-Span

Development. Published Online: 20 SEP 2010. DOI: 10.1002 / 9780470880166.hlsd001017.14 Gerald Matthews, Moshe Zeidner, Richard D. Roberts. Emotional intelligence: A promise unfulfilled? Japanese Psychologi-

cal Research. Volume 54, Issue 2, May 2012, Pages: 105-127.15 Dzhakupov S.M., Tolegenova A.A., Slanbekova G.K. Emotional intelligence or intellectual emotions as the sensory basis

of mental activity. Al-Farabi University in Almaty.16 Libina A.V. Coping Intelligence: successful resolution of difficult situations // Libina A.V. Differential psychology: the sci-

ence of the similarities and differences between people. – M .: Eksmo, 2008.17 Dodonov B.I. Emotional orientation of the person. – M., 1979.18 Dodonov B.I. Emotion as value. – M., 1978.


Жайтапо ва А.А., Аб дол даева А.А.

Сту ден ттердің мәде ниетара лық қаты сым

құзы рет тілі гін қа лып тастыруда инновация лық

оқыту тех нологиясы ның не гіз дері

Бе ріл ген ғы лы ми ма қа ла да сту де нт тер дің мә де ниета ра лық қа тысым құ зы рет ті лі гін қа лып тас ты ру да ин но ва циялық оқы ту тех но ло гия мә се ле ле рі не ар нал ған. Ин но ва ция, пе да го ги ка лық ин но ва циялар, ин те рак тив ті про цесс жә не де мә де ниета ра лық қа ты сым құ зы рет тілік де ген ұғым да ры си пат тал ған.

Түйін сөз дер: Мә де ниета ра лық қа ты сым құ зы рет ті лі гі(МҚҚ), инно ва циялық тех но ло гия, ин те рак тив ті оқы ту.

Zhajtapo va A.A., Ab dol daeva A.A.

The formation of students’ Intercultural Communicative Competence and innovative

technology

The article highlights the problem of students` forming intercultural communicative competence and innovations technologies. The main essence of such concepts as innovation, pedagogical innovations, interactive process and intercultural communicative competences is described.

Key words: Intercultural Communicative Competence (ICC), innovation, interactive learning.


Формирование межкультурной коммуникативной компетенции

и инновационные технологии у студентов

Дан ная статья пос вя ще на фор ми ро ва нию меж куль тур ной ком муни ка тив ной ком пе те нт нос ти и ис поль зо ва нию ин но ва ци он ных техно ло гий при обу че нии сту ден тов. Раск ры вает ся ос нов ная суть та ких по ня тий, как ин но ва ция, пе да го ги чес кие ин но ва ции, ин те рак тив ный про цесс, меж куль тур ная ком му ни ка тив ная ком пе тен ция.

Клю че вые сло ва: Меж куль турная ком му ни ка тив ная ком пе тен ция (МКК), ин но ва ци он ные тех но ло гии, ин те рак тив ное обу че ние.


ӘОЖ 378:004 *Жайтапо ва А.А., Аб дол даева А.А.Абы лай хан атын да ғы Қаз ХҚжӘТУ, Қазақстан Республикасы, Ал ма ты қ.


ХХІ ға сыр – озық тех но ло гиялар ға сы ры. Сон дық тан бі лім бе ру жүйе сін де жа ңа тех но ло гиялар ды тиім ді пай да ла ну за ман та ла бы. Әсі ре се ше тел ті лін үйре ну де мұ ның пай да сы өте зор. Се бе бі тіл үйре ну ар қы лы адам бү кіл бір ұлт тың мә де ниеті мен әлеуе тін қа тар үйре не ді.

Aдам іс-әре ке ті нің әр түр лі са ла ла рын да, со ны мен қа тар, бі лім са ла сын да ин но ва циялық оқы ту тех но ло гияла ры бү гін гі кү ні үл кен өзек ті лік ке ие бо лып отыр. Бі лім ді да мы ту үшін бі-лім бе ру дің үй рен шік ті әді сі нен оқы ту про це сін де оқу шы лар-дың пән ге де ген қы зы ғу шы лық та рын арт ты ра тын бі лім бе ру-дің жа ңа бел сен ді әді сі не кө шу ке рек. Бұл тап сыр ма ны оқы ту про це сін де тек жа ңа тех но ло гиялар ды қол да ну ар қы лы жү зе ге асы ру ға бо ла ды. Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның «Бі лім ту ра лы» За ңын да (3-бап) [1] бел гі ле ген дей, бі лім бе ру жүйе сін ақ па рат-тан ды ру, мем ле кет тік бі лім саяса ты ның не гіз гі қа ғи да ла рын жү зе ге асы ру дың ма ңыз ды бір ме ха низ мі бо лып та бы ла ды. Cол се беп ті де, Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да бі лім бе ру ді да мы ту дың 2011-2020 жыл дар ға ар нал ған мем ле кет тік бағ дар ла ма сын да «Бі лім са ла сын ақ па рат тан ды ру ды да мы ту жос па ры жүр гі зі лу-де. Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да бі лім бе ру жүйе сін да мы ту дың ба сым ды ба ғыт та ры ның бі рі бі лім бе ру ді ақ па рат тан ды ру» де-лін ген [2].

Ин но ва циялық тех но ло гиялар ды оқу үде рі сін де пай да ла-ну нә ти же лі бі лім алу ға бейім дейт ін, бі лім бе ру де жа ңа тех-но ло гиялар ды орын ды ен гі зу мен тұ жы рым да ла ды. Олар дың қа та рын да – бей не кон фе рен ция лар, те ле фо рум дар, порт фо лио сияқ ты ин но ва циялық тех но ло гиялар, оқы ту мен тәр бие леу де-гі, өмір лік дағ ды лар ды қа лып тас ты ру жө нін де гі тре ни нг тер, со-ның ішін де әлеу мет тік тә лім де гі жә не т.б. же ке-да ра же тіс тік тер бо лып есеп те ле ді [3].

Ин но ва циялық тех но ло гия – сө зі нің маз мұ ны на тоқ та ла кет сек, «ин но ва ция» – (лат.nouis-жа ңа) жа ңа лау, жа ңа, өз ге ру де ген ұғым ды біл ді ре ді. Ал, «тех но ло гия» – (грек. techno- өнер, ше бер, біл гір жә не logos – ілім, ғы лым) де ген сө зі нен шық қан. Со ны мен ин но ва циялық тех но ло гия де ге ні міз – пе да гог тың бі-лім, бі лік, дағ ды, кә сіп тік әдіс-тә сіл дер жүйе сін жа ңа ша өз гер-тіп қол да ну ар қы лы бі лім бе ру мақ са тын да ғы мұ ға лім мен оқу-шы ның өза ра қа рым-қа ты нас про це сі.

СТУ ДЕН ТТЕРДІҢ МӘДЕ НИЕТАРА ЛЫҚ

ҚАТЫ СЫМ ҚҰЗЫ РЕТ ТІЛІ ГІН

ҚА ЛЫП ТАСТЫРУДА ИННОВАЦИЯ ЛЫҚ

ОҚЫТУ ТЕХ НОЛОГИЯСЫ НЫҢ

НЕ ГІЗ ДЕРІ


Сту ден ттердің мәде ниетара лық қаты сым құзы рет тілі гін қа лып тастыруда инновация лық оқыту ...

Әдіс те ме лік ин но ва циялар дың көп ші лі гі ин-те рак тив тік оқы ту әдіс те рі мен бай ла ныс ты рыл-ған. «Ин те рак тив» сө зі ағыл шын ның «interact» сө зі нен шық қан, мұн да ғы «inter» – бір ле сіп, өза-ра, «act» – әре кет ету де ген ма ғы на ны бе ре ді, ол де ген ин те рак ция – же ке ин ди видтер дің, топ тың, жұп тың өза ра бі рік кен әре кет те бір-бі рі не ал ма ке зек әсер етуі. Яғ ни ин те рак тив ті оқы ту де ге ні-міз – сұх бат ар қы лы оқы ту [4].

Ин те рак тив ті оқы ту 1990 жыл да ры ин тер нет же лі сі нің да муымен бай ла ныс ты пай да бол ды. Осы ған орай, көп те ген ға лым дар дың пі кі рін ше, ин те рак тив тік оқы ту комьютер жә не ин тер нет же лі сін пай да ла ну ар қы лы оқы ту де ген ге саяды [5].

Пе да го ги ка са ла сын да ин но ва циялық оқы ту-дың үл гі сі бір не ше түр ге бө лі не ді:

– Пас сив ті – сту дент оқы ту дың объек ті сі ре-тін де кө рі не ді (тың дайды, қа рай ды);

– Ак тив ті – сту дент оқы ту дың суб ъек ті сі ре-тін де кө рі не ді (өзін дік жұ мыс тар ды, шы ғар ма-шы лық тап сыр ма лар ды орын дайды);

– Ин те рак ти вті – өза ра әре кет те бо ла ды (мұ-ға лім- сту дент- топ).

Пе да го ги ка да ин те рак тив ті лік – тер ми ні нің жиі қол да ны ла ты ны на қа ра мас тан ол теория мен прак ти ка ның же ке пә ні ре тін де қа рас ты рыл ған емес. Әдіс кер ға лым дар бұл ұғым ды жан-жақ ты са ра лай ке ле оны жүйе ре тін де тө мен де гі дей си-пат тайды:

– екі не одан да көп қа ты су шы ның бі рік кен әре кет те рін тал дау дың бір лі гі бо лып та бы ла тын ди дак ти ка лық жүйе;

– ұжым дық іс-әре кет;– әре кет нә ти же сі не рөл дік жауап кер ші лік;– бас қа тұл ға мен суб ъек ті лік бай ла ныс;– тұл ға әре ке ті нің бас қа мү ше лер дің қа сиет-

те рі не тәуел ді бо луы жә не ық па лы;– әре кет тің тәр бие лік си па ты ның суб ъек ті нің

іс-әре ке тін де бей не ле нуі;– суб ъек ті лер дің өза ра қа рым-қа ты на сы [6].Пе да гог ға лым дар дың А.Қ. Рыс баева,

Н.А. Кул мы ше ва т.б. пі кі рін ше, ин те рак тив ті лік бұл ди дак ти ка лық құ рал дар дың (ор та, маз мұн, оқу құ рал да ры, іс-әре кет) әр бір суб ъек ті нің өз нә ти же сі үшін рөл дік жауап кер ші лік те бо лу ын қам та ма сыз ете тін жә не қа рым-қа ты нас ке зін-де суб ъек ті лер ара сын да «по ли диалог», өза ра әре кет, өза ра тү зе ту лер, қа ты нас тар ор на ту да көз дейт ін іс-әре кет ті ұйым дас ты ра бі лу қа бі ле-ті. Со ны мен бір ге ин те рак тив тік оқы ту дың тәр-бие лік мін дет тер ді ше шу де рө лі ерек ше мән ді. Пе да го ги ка лық үде ріс ке қа ты су шы лар бі рік кен әре кет те бір-бі рі мен ын ты мақ тас тық та жұ мыс

іс тей ді, ұжым дық жауап кер ші лік ті се зі не ді, мә-де ниет пен әдеп ті лік ті сақ тау ға ұм ты ла ды [7].

Бел гі лі ға лым О.Г. Смог ля ни нов ин те рак тив-ті лік тің үш тү рін қа рас тыр ған:

1. Реак тив ті ин те рак тив ті лік: сту де нт тер бағ-дар ла ма ұсын ған сұ рақ тар ға жауап бе ре ді. Тап-сыр ма лар ре ті бел гі лі бір ере же ге сүйе ніп, өте қа таң түр де анық та ла ды. Сту дент өзін қы зық ты-ра тын та қы рып тар ды таң дай оты рып, бағ дар ла-ма лар ды ер кін түр де ал дың ғы бағ дар ла ма лар мен де мо нс тра ция көр се ту де не ме се оқып-үйре не тін ма те ри ал дар мен ал ғаш та ныс қан кез де пай да лы бо луы мүм кін.

2. Іс-әре кет ті ин те рак тив ті лік: сту де нт тер бағ дар ла ма ның жұ мыс іс теуін өз де рі бас қа ра-ды. Олар тап сыр ма лар ды ұсы ныл ған рет пен орын дау ды не бағ дар ла ма кө ле мін де өз бе тін-ше іс-әре кет ету ді өз де рі ше ше ді. Мұн дай тип ті бағ дар ла ма лар ги пер мә тін дік бел гі леуді қол да-на ды жә не элект рон дық анық та ма лар дың, эн-цик ло пе диялар дың де рек тер қо рының жә не т.б. құ ры лым да ры на ие бо ла ды. Оқы ту дың сы зық-тық емес мо де лі қол да ну шы лар ға же ке бі лім бе-ру троек то риясы бой ын ша өз ді гі нен бі лім алу ды жү зе ге асы ру ға кө мек те се ді. Бұл жағ дайда мұ-ға лім оқып үйре ну ші ге қа жет бі лім ді бер мейді, ол тек бі лім бе ру ст ра те гияла рын қол дау ды жә не ақ па рат ты із деуде көр се ті ле тін кө мек ті жә не сту-де нт тер дің өз іс-әре кет те рін са на лы түр де тү сі-нуін қам та ма сыз ете ді. Сы зық тық емес мо дель қа шықтық тан оқы ту да тиім ді бо ла ды.

3. Өза ра ин те рак тив ті лік: сту дент пен бағ-дар ла ма бір бі рі не бейім де лу ге қа бі лет ті. Оқып үйре ну ші ге кез де се тін әр түр лі ке дер гі лер ді же ңе оты рып зерт теу жүр гі зу ге же ке есеп тер ді ше шу-ге мүм кін дік бе ре ді. Мұн дай түр де гі бағ дар ла ма-лар жат тық ты ра тын жә не прак ти кум дық оқы ту бағ дар ла ма ла ры жә не т.б. мы сал бо ла ала ды [8].

Қа зір гі кез де ағыл шын ті лі мен компьютер, те ле ком му ни ка ция лық құ рал дар ды мең ге ру ді уа қыт тың өзі та лап ете ді, тіп ті кейін гі жыл да-ры олар дың рө лі зо рая тү су де. Сту де нт тер дің ағыл шын ті лі пә ні не де ген қы зы ғу шы лы ғын арт ты ру да көп із де ніп, жа ңа ақ па рат тық тех но-ло гиялар ды мең ге ру ді, әр түр лі әдіс-тә сіл дер ді бі лу ді қа жет деп са най мыз. Жа ңа ақ па рат тық құ рал дар ды ағыл шын ті лі са ба ғын да қол да ну да, оның ішін де ин те рак тив тік оқы ту тө мен де гі дей мүм кін дік тер ту ғы за ды:

– үл ге рі мі тө мен сту де нт тер ге кө мек те се ді;– сту де нт тер дің са бақ қа де ген қы зы ғу шылқ-

та ры ар та ды;– са бақ та пай да ланы ла тын көр не кі лік тер дің

са нын арт ты ра ды;



– сту де нт тер дің же ке жұ мыс іс теуге үйре те ді;– грам ма ти ка лық құ ры лым дар ды оңай тү сі-

ну ге кө мек те се ді;– сту де нт тер дің ес те сақ тау, ес ту, кө ру, сөй-

леу, ой лау қа бі лет те рін да мы та ды;– пі кір та лас, тал дау, анализ жа сау мүм кін дік-

те рін арт ты ра ды [9].Ин те рак тив тік тә сіл ком му ни ка цияға, та-

ным дық іс-әре кет ке жақ сы сти мул бе ре ді. Мұ-ға лім сту де нт тер ге көп кө ңіл бө ле ала ды, бі рі гіп әре кет ету ге тән ерек ше лік те мұ ға лім ге әр бір оқу шы ның әре ке ті нен ха бар дар бо лу ға, әр бі рі не кө ңіл бө лу ге жә не қа жет бол ған жағ дайда кө мек бе ру ге мүм кін дік ту ғы за ды.

За ма науи пе да го ги ка ғы лы мы оқы ту үр ді сін бі лім ді лік тен құ зы рет ті лік амал ға ба ғыт тайды. Олар бір-бі рі нен кон цеп ту ал ды түр де ерек ше-ле не ді. Құ зы рет ті лік амал ке ле сі си пат тар ға ие еке ні дә лел ден ген:

– мақ сат қа ба ғыт тал ған ды ғы;– маз мұ ны мақ сат қа же ту құ ра лы бо лып та-

бы ла тын мұ ға лім нің жо ба лық қыз ме ті;– іс-әре кет те құ зы рет ті лік ті қа лып тас ты руы

(біз дің жағ дайда қа рым-қа ты нас та);– өз бе ті мен оқуы жә не өзін-өзі ба ға лауға ба-

ғыт тал ған ды ғы;– үр діс ті пе да го ги ка лық жә не ақ па рат тық

тех но ло гиялар не гі зін де жү зе ге асы руы;– жағ даят тық оқы ту ға ба ғыт тал ған ды ғы.Қа зақ стан ның бі лім бе ру жүйе сін де ше-

тел ті лін оқы ту да ғы бас ты мә се ле лер ді ол бү-кіләлем дік бі лім бе ру ке ңіс ті гі не сай бейім де ліп бі лім алу ға, кә сі би бі лім дең гейін жо ғар ла ту ға, са па лық бі лім мен қам та ма сыз ету дің ғы лы ми-әдіс те ме лік жүйе сін жа ңар ту бо лып отыр. Осы мә се ле жө нін де про фес сор С.Ә. Әб ді ға ли: «Қа-зір гі таң да ғы Қа зақ стан да ше тел ті лін оқы ту дың не гіз гі мін де ті – тіл ді шы найы жә не то лық қан ды қа рым-қа ты нас ре тін де үйре ну. Әр бір ше тел ті-лі нің са ба ғы мә де ниет тер то ғы суы, мә де ниета-ра лық қа рым-қа ты нас тә жі ри бе сі, се бе бі әр бір шетел сө зі ше тел өмі рін жә не мә де ниетін көр се-те ді, әр бір сөз ол ұлт тың өмі рі жө нін де гі тү сі ні-гін біл ді ре ді» – деп түйін дей ді [10].

«Мә де ниета ра лық қа ты сым құ зы рет ті лік» ұғы мы на си пат та ма бер сек, ол әртүр лі ұлт тар мен мә де ниет өкіл де рі нің мең гер ген тіл дік бі-лім де рі нің, өмір лік не ме се ғы лы ми тә жі ри бе-ле рі нің ар қа сын да ер кін қа рым-қа ты нас жа сай алу іс кер лі гі мен тұл ға ның өза ра тү сі ні се алу-шы лық қа сиетін қам ти ды деп көр сет кен [11]. И.И. Ха леева ның пі кі рі не сүйе нер бол сақ, «Мә-де ни жүйелі лік жүйе шек теуі нен ас қан жағ-дайда та ны ла тын ада ми өза ра іс-әре кет тер дің

бар лы ғы мә де ниета ра лық бо лып та бы ла ды» дей ді [12].

Мә де ниета ра лық құ зы рет ті лік тің қа лып-та су ы деп – әр түр лі ұлт тар мен мә де ниет өкіл-де рі нің игер ген тіл дік бі лім де рі нің, шет тіл дік қа рым-қа ты нас та жи на ған тә жі ри бе лер дің кө ме-гі мен ер кін қа рым-қа ты нас жа сай алу іс кер лі гі мен тұл ға ның өза ра тү сі не се алу шы лық қа сиеті. Мә де ниета ра лық қа ты сым дық құ зы рет ті лік тің қа лып та суы қа зір гі ақ па рат тық қо ғам за ма ны-ның да муымен ты ғыз бай ла ныс ты. Ше тел ті лін үйре те тін ор та бі лім бе ру жүйе сін де өз ге мә де-ниет тер ді мең гер туі көп ші лік оқу орын да рын да ке ңі нен та ныс ты рыл ма ған дық тан елеу сіз қа лып ке тіп отыр ғаны да жа сы рын емес. Яғ ни, ше тел ті лін сту де нт тер ге үйре ту де сол тіл ді жан-жақ ты та ным тү сі ні гі нен өт кі зу ге амал-тә сіл дер қол да-нып, өмір сү ру ба ры сын да адам бой ын да бо лу қа жет құ зы рет ті лік тер дің бі рі – «мә де ниета ра-лық қа ты сым құ зы рет ті лік ті «сі ңір те оты рып қа-лып тас ты руы қа жет.

Біз бо ла шақ тіл ма ман да ры ның тек тіл дің тұл ға ре тін де ға на емес мә де ниета ра лық қа рым-қа ты нас құ зыр лы лы ғы ның қа лып та су ын оқу үде рі сін де қа лай жү зе ге аса ты нын қа рас ты ра-мыз. Оқу ма те ри ал да рын мең ге ру де сду дент өз үле сін бі лім де рі мен, идеяла ры мен қо са ды жә не ал ма са ды. Ол үшін са бақ та же ке, жұп тық, топ-тық зерт теу жо ба ла ры, рөл дік ойын дар, шы ғар-ма шы лық жұ мыс тар, пі кір сайыс тар ұйым дас-ты ры ла ды. Мұн дай жұ мыс тар кез кел ген тіл үйре ну ші сту де нттeр үшін қы зық ты. Өйт ке ні ше тел ті лін үйре ну ші нің шең бе рі өте кең маз мұ-ны на тек кә сіп тік бағ дар ға на емес, жал пы адам-зат тық құн ды лық тар, мә де ни та ным дық маз мұн-дар орын ал ған. Со ны мен, бо ла шақ ше тел ті лі ма ма ны ның тұл ға ре тін де мә де ниета ра лық қа-ты сым құ зы рет ті лі гін қа лып тас ты ру да тө мен де-гі дей өл шем дер ді ес ке ре міз:

– мә де ниета ра лық қа ты сым құ зы рет ті лі гі қа-лып тас қан суб ъект-ауыз ша жә не жаз ба ша сөй-леу ді ер кін мең гер ген;

– ше тел ті лі нің тер мин де рі мен қа рым-қа ты-нас сти лін меңгер ген;

– жал пы адам зат тық құн ды лық тар ды бой ына сі ңір ген;

– мә де ни та ным дық құн ды лық тар ды мең гер ген;– өз бі лі мін, ақ па рат көз де рін кә сі би жағ-

дайда ше шу ге қа бі лет ті, бел сен ді;– линг вис ти ка лық құ зы рет ті лік ті мең гер ген;– ин но ва циялық, ин те рак тив тік бі лім нің маз-

мұ нын мең гер ген ма ман. Мә де ниета ра лық қа ты сым құ зы рет ті лі гін

кең ма ғы на да С.С. Құ нан баева, Н.Д. Галь ско ва,


Сту ден ттердің мәде ниетара лық қаты сым құзы рет тілі гін қа лып тастыруда инновация лық оқыту ...

П.В. Сы соев, С.Г. Ага пов сын ды отан дық бі лік-ті ға лым дар дың ғы лы ми- зерт теу ең бек те рі жә не нә ти же ле рі мен тұ жы рым да ры зерт теу ба ғыт та-рын ай қын дау ға мүм кін дік бе ре ді.

Мә де ниета ра лық қа ты сым дық құ зы рет ті лік- зерт теу ші лер дің ғы лы ми жұ мыс та рын да суб құ-зы рет ті лі гі бо лып та бы ла ды. Dell Hymes (Дейл Хай мс) 1960 жы лы ком му ни ка тив тік құ зы рет-ті лік кон цеп ті сін (the concept of communicative competence) ен гіз ді. Оның пі кі рін ше, ком му-ни ка тив тік құ зы рет ті лік құ ра мы на: линг вис-ти ка лық, со ци олинг вис ти ка лық, со ци омә де ни, дис курс тық, әлеу мет тік, ст ра те гиялық құ зы рет-ті лік тер құ рай ды [13]. Ал отан дық ға лым дар-дың бі рі С.С. Құ нан баева ше тел ті лін мең ге ру-де тұл ға ның бой ын да мә де ниета ра лық қа ты сым дең гейін қа лып тас ты ру да мә де ниета ра лық қа-ты сым дық, яғ ни суб құ зы рет ті лік тің құ раушы ком по не нт те рін бы лай бө ліп көр се те ді: қа ты-сым дық; әлеу мет тік; же ке тұл ға ға бағ дар лан-ған; ст ра те гиялық; линг во мә де ни; кон цеп ту ал-дық; ког ни тив тік [14].

Со ны мен, бі лім бе ру үде рі сін де мә де ниета-ра лық қа ты сым құ зы рет ті лі гін қа лып тас ты ру да ин но ва циялық тех но ло гиялар ды қол да ну тео-риясы мен прак ти ка сын тал дай ке ле біз мы на-дай тұ жы рым да ма ға кел дік: бү кіл әлем де гі дей біз дің елі міз де де, жал пы бі лім бе ру саяса ты, ст ра те гиясы мен оқы ту үде рі сін де жа һан да ну анық та ла ды, бұ ның не гі зін де пост мо дер низм са па лы оқы ту үде рі сін де әдіс на ма лық не гі зін анық тайды. Осы ған бай ла ныс ты, оқы ту шы лық қыз мет тің ин но ва циялы ғы тө мен де гі бі різ ді лік-пен бел гі ле не ді:

– нә ти же нің нақ ты бел гі лен ген ді гін де емес, орай лас ты рыл ған жағ даят мән мә ті нін де тү сін ді-рі ліп, про цес суал дық жа ғын да бел гі ле не ді;

– нақ ты бі лім ді дәл сол күйін де жет кі зіп бе-ру ға на емес, сту де нт тің өзін дік шы ғар ма шы лық жә не зерт теу ші лік по тен циа лын да мы ту;

– нақ ты пән дік бі лім ді жат тап алу ға на емес, ол пән ді мең ге ру ба ры сын да алын ған бі лім дер ді пән дік ор та дан тыс ауан дар ға бейім де ле оты рып, ой өрі сі нен өт кі зі оты рып әре кет жа сай алу;

– тек бі лім, бі лек, дағ ды жүйесі нің іс ке асы-ры луы емес, со ны мен қа тар, ком пе те нт ті лік амал, ин но ва циялық, пә на ра лық, қа ты сым дық

жә не т.б. құ зы рет ті лік те рі нің қа лып тас ты ры-лу ын қа да ға лау;

– оқы ту ба ры сын да тек реп ро дук тив тік си пат-қа ие әдіс тер ді қол да ну ор ны на, әдіс тер дің құ ры-лым ды лы ғын қол дан ған жөн. Атал мыш әдіс тер тұл ға ның ерік ті лі гі мен әлеуе тінің ашы лу ына сеп ті гін ти гі зе ді, не гіз гі әдіс ре тін де диа лог қа-рас ты ры ла оты рып, алын ған бі лім бой ын ша тұл-ға лы лық не гі зін де же ке бі лім ді тә жі ри бе де қол-да на алу бі лік ті лі гі көр се ті ле ді.

Сту де нт тер дің мә де ниета ра лық қа ты сым құ-зы рет ті лі гін қа лып тас ты ру да олар дың сөз дік қо-рын да ғы, бі лі мін де гі, жас ерек ше лі гін де гі, кә-сі би құ зы рет ті лі гін де гі жә не т.б. айыр ма шы лық кә сі би тіл де сім де бө гет бо луы мүм кін еке нін ес-ке руі міз ке рек, се бе бі бі лім, құ зы рет та ғы бас қа қо сым ша көр сет кіш тер қа ты су шы лар дың кә сі би дең гейін көр се те ді. Сту дент өзі қа рым-қа ты нас-қа тү су ші лер дің рө лін ста ту сын бі луі, со ған орай өзі нің сө зін үй лес ті ре бі лу, тіл де сім нің мә де-ниета ра лық ерек ше лі гін ес ке ре оты рып, қа жет ті тіл дік құ рал дар ды пай да ла на бі лу қа жет.

Қо ры тын ды лай ке ле, мә де ниета ра лық қа ты-сым құ зі рет ті лі гі өз ге мә де ниет өкіл де рі мен шы-найы қа рым-қа ты нас ор на ту мақ са тын да өз ге мә-де ниет ерек ше лік те рін жә не де өз мә де ниеті міз ді құр мет тей оты ра тіл дік те рең тү сі ніс тік не гі зін де өза ра ақ па рат бе ру, ақ па рат қа был дау. Со ны мен қа тар, өза ра тү сі ніс тік қа бі ле тін қа лып тас ты ра оты рып оны мақ сат қа ба ғыт тал ған түр де қол да-на оты ра нә ти же лі өза ра қа рым-қа ты нас ор на та алу қа бі ле ті бо лып та бы ла ды.

Сту де нт тер дің мә де ниета ра лық қа ты сым құ-зы рет ті лі гін қа лып тас ты ру теория сын тал дай ке-ле біз дәл қа зір гі уа қыт та ин но ва циялық оқы ту тех но ло гияла ры бі рін ші орын да де ген қо ры тын-ды ға ке ле міз. Зерт теу жұ мыс та ры мыз бен бай ла-ныс ты біз бі лім бе ру про це сі не ин но ва циялық оқы ту тех но ло гиялар ды ен гі зу дің теория лық не гіз де рі мен тә жі ри бе ле рін қа рас ты рып жа тыр-мыз. Осы ма қа ла да ғы теория мә се ле ле рін тал дау мақ са тын да ма ман дар ды ЖОО-на дай ын дауда ғы мә де ниета ра лық қа ты сым құ зы рет ті лі гін қа лып-тас ты ру про це сі не кон цеп ту ал дық әдіс тер ді қол-да ну қа рас ты рыл ды. Осы ма қа ла да тал дан ған теория лық тұ жы рым дар біз дің ма ги стр лік жұ-мы сы мыз ға не гіз бо ла ды.



Әде биет тер

1 Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның 2007 жыл ғы 27 шiлде дегi N 319 «Бі лім ту ра лы» За ңын да «Еге мен Қа зақ стан» 2007 ж.2 Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да бі лім бе ру ді да мы ту дың 2011-2020 жыл дар ға ар нал ған мем ле кет тік бағ дар ла ма-

сы,Астана, Ақор да, 2010 ж. 3 Жа зы баева Ж.С. Оқы ту үде рі сін де жа ңа тех но ло гиялар ды тиім ді пай да ла ну. №4. – Ал ма ты: Бі лім, 2011.4 Қа зақ ті лі тер мин де рі нің са ла лық ғы лы ми сөз ді гі. Ин фор ма ти ка жә не ком пью тер лік тех но ло гия. – Ал ма ты: Мек теп, 2002.5 Әлі мов А. Ин тер бел сен ді әдіс тер ді жо ғар ғы оқу орын да рын да қол да ну. – Ал ма ты, 2013.6 Су лей ме но ва О.Я., То ле баев Т.П., Қай бал диева Б.М. Ше тел ті лін оқы ту үр ді сін де жа ңа тех но ло гиялар ды қол да ну-

дың ма ңы зы. – Ал ма ты: Вест ник Каз НМУ. 19.09.2012.7 Рыс баева А.Қ., Кул мы ше ва Н.А., Ис ма ило ва А.Т., Түн ға то ва Н.Ә. – Бі лім алу шы лар дың оқу-та ным дық іс-әре ке ті

та бы сы лы ғын ин те рак тив ті оқы ту ар қы лы қа лып тас ты ру: оқу әдістемелік нұс қау. – Ал ма ты. – 2010.8 Смо ля ни но ва О.Г. Муль ти ме дия в об ра зо ва нии, Крос нояркс. Ин фор ма ти ка и об ра зо ва ние, 2002.9 Жа зы баева Ж.С. Оқы ту үр ді сін де жа ңа тех но ло ги лар ды тиім ді пай да ла ну. – Ал ма ты, 2011.10 Әб ді ға ли С.Ә. Әдіс те ме нің кей бір өзек ті мә се ле ле рі: әдіс те ме. – Ал ма ты: Абы лай хан атын да ғы ҚХҚ жә не ӘТУ, 2005.11 Аб ду ра за хо ва П.П. Мә де ниета ра лық қа ты сым құ зы рет ті лік.12 Ха леева И.И. Ин тер культу ра – третье из ме ре ние меж куль тур но го взаимо дей ст вия. Ак ту альные проб ле мы муж куль-

тур но го ком му ни ка ций. – М. МГЛУ, 199913 Hymes D. On Communicative Competence. In J.B.Pride and J.Holmes(eds), Sociolinguistics, Hardmondsworth: Penguin, 1972.14 С.С.Құ нан баева Қа зір гі шет тіл дік бі лім бе ру дің теориясы мен прак ти ка сы. – Ал ма ты, 2011.

References

1 The Republic of Kazakhstan. July 27, 2007. № 319 «Egemen Kazakhstan».2 The State Program for the Development of Education in the Republic of Kazakhstan for 2011-2020, Astana, Akorda, 20103 JazıbaevaJ.S..The efficient use of new technologies in the learning process// Education 4. Almaty, 2011.4 Glossary of terms of the Kazakh language industry research.Computer technology5 Alimov A. The use of interactive teaching methods in higher education institutions. Almaty, 2013.6 SuleymenovaO., TolebaevT.P., Qaybaldieva . The role of new technologies in the process of learning a foreign language.

Almaty. KazNMU Bulletin. 19.09.2012.8 Smolyaninova O.G. Multimedia in Education, Krosnoyarks. Science and education. 20027 RysbayevaA.K., KulmıshevaN.A., IsmailovaA.T., TungatovaN.A..-The effectiveness of training and educational activities

of students through interactive learning. Almaty. - 20109 Jazıbaeva J.S. Effective use of new technology in the process of learning. Almaty, 2011.10 Abdigali S.A. Methodology some of the issues. Abylaykhan QXQ and WL, 2005.11 Abdvrazahova P.P. «Intercultural communication competence»12 Haleeva I.I. INTERCULTURE -Third measurement intercultural interaction. Actual problems of intercultural communica-

tion. Moscow MGLW.199913 Hymes D. On Communicative Competence. In J.B.Pride and J.Holmes(eds), Sociolinguistics, Hardmondsworth: Pen-

guin,1972.14 QunanbaevaS.S.of the theory and practice of foreign language education. Almaty, 2011


Жан се ри ко ва Д.А., Кап ба со ва Г.Б., Ка ба ко ва М.П.

Ген дер лік кон текс тте лаң кес тік ке қа ты нас ты зерт теу

Ма қа ла да тер рор, тер ро ризм жә не тер ро рист ұғым да ры, лаң кестік да муының шарт та ры мен се беп те рі, лаң кес тік тің да му ына ық пал ете тін фак тор лар, адам дар дың лаң кес тік ке қа ты на сы тал да на ды. Зерт теу ді тал дау нә ти же сін де, көп те ген әйел дер дің лаң кес тік ке қаты на сы те ріс си пат та бол са, ал ер адам дар да не га тив ті ден по зитив ті ге дейін гі әртүр лі қа ты нас та еке нін кө ру ге бо ла ды. Өт кі зіл ген зерт теу нә ти же сі адам дар дың лаң кес тік ке адек ват ты қа ты на сы ның қа лып та су ын да ғы мә се ле ні анық тау ға жә не жүйе лен ді ру ге кө мек бере ді.

Түйін сөз дер: тер рор, тер ро ризм, тер ро рист.

Zhanserikova D.А., Kapbasova G.В., Kabakova M.Р.

Study against terrorism in the context of gender

The paper analyzes the concept of terror, terrorism and terrorists; conditions and characteristics of terrorism; Factors affecting the development of terrorism; people’s attitudes to terrorism. Analysis of the results shows that women with terrorism is largely negative, and men have different attitudes to this phenomenon from the negative to the most positive. The results of the study can help organize and identify problem areas in the formation of the people adequate attitude to terrorism.

Key words: terror, terrorism, terrorist.

Жан се ри ко ва Д.А., Кап ба со ва Г.Б., Ка ба ко ва М.П.

Изу че ние от но ше ния к тер ро риз му

в ген дер ном кон текс те

В статье ана ли зи руют ся по ня тия тер рор, тер ро ризм и тер ро рист; ус ло вия и приз на ки раз ви тия тер ро риз ма; фак то ры, влияющие на раз ви тие тер ро риз ма; от но ше ние лю дей к тер ро риз му. Ана лиз резуль та тов исс ле до ва ния по ка зы вает, что у жен щин от но ше ние к терро риз му но сит в ос нов ном не га тив ный ха рак тер, а муж чи ны имеют раз лич ные от но ше ния к дан но му яв ле нию – от са мо го не га тив но го до са мо го по зи тив но го. Ре зуль та ты про ве ден но го исс ле до ва ния мо гут по мочь сис те ма ти зи ро вать и оп ре де лить проб лем ные мес та в форми ро ва нии у лю дей адек ват но го от но ше ния к тер ро риз му.

Клю че вые сло ва: тер рор, тер ро ризм, тер ро рист.


ӘОЖ ??? Жан се ри ко ва Д.А., Кап ба со ва Г.Б., Ка ба ко ва М.П. Е.А. Бө ке тов атын да ғы Қа ра ған ды мем ле кет тік уни вер си те ті,

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Қа ра ған ды қ. *E-mail: [email protected]

Бү кіл әлем нің саяси, әлеу мет тік, эко но ми ка лық, мә де ни жә-не ру ха ни жағ дайына ық пал етіп отыр ған ді ни экс тре мизм мен ХХІ ғ. ең бір өзек ті мә се ле ле рі нің бі рі не айна лып отыр. Тер рор-лық ак ті лер ге итер ме лейт ін ан то го ни зм дер жә не қай шы лық тар өсе тү су де.

Қа зір гі кез де ді ни фун де мен та лизм мен лаң кес тік бір ға на ай мақ қа, бір ға на мем ле кет ке тән нәр се бол май отыр. Әлем дік дә ре же де лаң кес тік ке апа ра тын ді ни экс тре мизм жал ға са тү су-де. Түр лі топ тар осы ны пай да ла ну ар қы лы саяси-эко но ми ка лық мә се ле лер ді ше шу ге ты ры су да. Бұл рет те Қа зақ стан Пре зи ден ті Н.Ә. На зар баев бы лай деп атап көр сет ті: «Қа зақ стан да тер ро-ризм,се па ра тизм жә не экс тре мизм проб ле ма ла ры бар. Әсі ре се ха лы қа ра лық тер ро ри зм нің кең қа нат жай ға нын жә не ха лы қа-ра лық қауым дас тық пен ай мақ тар дың саяси-әлеу мет тік жә не эко но ми ка лық мә се ле лер мен ұш та сып, саяси лан ға нын ес кер-сек, олар дың та ра пы нан туын да ған қауіп ой дан шы ға рыл ған емес, нақ ты жә не шы найы өмір лік қауіп». Ал Ор та лық Азияда-ғы орын алып отыр ған дін атын жа мыл ған экс тре мизм мен тер-рор шыл дық тың саяси-әлеу мет тік не гіз де рін зерт теу өте өзек ті мә се ле.

Лаң кес тік ұғы мы қа зір – жан-жақ ты құ бы лыс. За ма науи лаң кес тік ха лы қа ра лық одақ та ра пы нан ерек ше кө ңіл бө лу ді қа жет ете тін, ға лам дық мә се ле бо лып та бы ла ды. Лаң кес тік тү-сі ні гін зерт теу ба ры сын да осы құ бы лыс ты зерт теу дің әдіс те рі мен жол да ры ту ра лы пі кір та лас тар пай да бол ды.

Лаң кес тік тің сон дай жол да ры ның бі рі, ол үрей ту ғы зу. Лаң-кес тік адам өмі рі не қы сым жа сау, ке піл ге адам алу, бас қа ру жүйесі не, мем ле кет тік би лік ке қар сы қа са қа на жа са ла тын қыл-мыс тық іс-әре кет. Бі рақ лаң кес тік іс-әре кет тү сі ні гі бел гі лі бір адам дар ды қор қы ту не ме се өл ті ру, ма те ри ал дық құн ды лық тар-ға қа ра ған да си рек деп са нал майды.

Көп те ген зерт теу ші лер, лаң кес тік акт тер ді өт кі зу үшін ке-ле сі шарт тар қа жет деп са най ды:

1. Ақ ша, қа ру жә не жа ры лыс зат та ры.2. Әс ке ри бі лім жә не лаң кес тік топ мү ше ле рі нің қа лып та-

суы үшін бі лім бе ру мүм кін ді гі.3. Тер ро ри ст тер ді өз ау мақ та рын да ға на емес со ны мен қа-

тар сырт қа ау мақ та да, өз де рі нің саяси жә не әс ке ри мақ сат та-

ГЕН ДЕР ЛІК КОН ТЕКС ТТЕ

ЛАҢ КЕС ТІК КЕ ҚА ТЫ НАС ТЫ ЗЕРТ ТЕУ



рын да пай да ла ну үшін қол дау көр се те тін се нім-ді ме кен дер [1].

Қа зір гі кез де «тер рор», «тер ро ризм» жә не «тер ро рист» ұғы мы біз ге «ұлы лық пен қа ты гез-дік ті» біл ді ре ді. «Тер рор» сө зі нің ма ғы на сын тү сі ну үшін ла тын ті лі не жү гі ну ке рек. Тер рор ла тын ті лі нен terror «зұлым дық», яғ ни тер ро ри с- тік акт тер ді орын дау ке зін де гі тер ро ри стер дің эмо ционал ды күйі. Лаң кес тік акт олар үшін жай ға на адам дар бой ына үрей ту ғы зу үшін қол да ны-ла тын әдіс. Жал пы лай, «тер ро рист – тер ро рис тік акт – тер рор» тер ро ри зм нің жал пы құ бы лы сын құ рай ды [1].

Тер рор – дүйім жұрт ты үрей лен ді ру, қо ғам мен тұл ға лар дың пси хо ло гиясы на соқ қы бе ру жә не жа сал ған амал ар қы лы адам дар дың зә ре-сін ұшы ру. Бұл күн де лік ті өмі рі міз ге ен ген жә не өте жиі қол да ны ла тын сөз ге ай нал ды. Әйт се де, қан ша жиі қол да ныл ға ны мен бұл сөз дің ма ғы на-сы бой ын ша әлі де ұйға рым жоқ. Бү гін ге дейін са ла ма ман да ры мен фи ло лог тар қан ша ұм тыл-са да тер рор ға ор тақ тү сі нік бе ре ал май ке ле ді. Ха лы қа ра лық кон фе рен ция лар мен жи на лыс тар-дан да нә ти же шық пай жа тыр. Өйт ке ні, бі реудің «тер рор шы» де ге нін, екін ші сі «қа һар ман» яки «ер кін дік кү рес ке рі» деп атау да. Тер рор де ге ні-міз – адам дар ды қай мық ты ру, би леп төс теу ар-қы лы олар ға бел гі лі бір идеоло гия мен ұстаным-ды мой ын да ту үшін зор лық-зом бы лық жа сау, күш жұм сау жә не лаң са лу. Тер рор дың ең бас ты ерек ше лік те рі нің бі рі ны са на сын кез дей соқ таң-дап ала ты ны. Ны сан ның яғ ни тер рор құр бан да-ры ның кез дей соқ таң да луы үрей дің тез та ра лу-ына мүм кін дік бе ре ді. Егер де адам дар еш қан дай се беп сіз-ақ тер рор дың құр ба ны бо ла тын бол са, он да бі рін ші ден, тер рор дың мақ са ты ның орын-дал ға ны, екін ші ден еш кім нің де бас аман ды ғы жоқ де ген сөз. Өйт ке ні, біз қай жер де, қа шан жә-не кім дер ге тер рор ша бу ылы жа са ла ты нын көп жағ дай лар да бі ле ал май мыз. Тер рор дың қыл-мыс тың бас қа түр ле рі не ен ді бір пар қы – оның мейі рім сіз ді гі, қа ты гез ді гі жә не қи ра ту шы кү ші-нің шек сіз ді гін де.

«Лаң кес тік» – бұл тек тұл ға лар ға не ме-се ұйым дар ға қар сы жа са ла тын зор лық не ме-се қауіп, со ны мен қа тар зат тар ға жә не бас қа да ма те ри ал ды объект тер ді жою (зақым кел ті ру) не ме се жоюға қауіп (зақым кел ті ру) кел ті ру, адам дар дың өлі мі не қауіп төн ді ру, бел гі лі бір мү лік тік шы ғын ға не ме се өз ге қо ғам дық қауіп-тер дің тө нуіне, қо ғам ның қауіп сіз ді гін бұ зу мақ-са тын да, ха лық ты үр кі тіп не ме се құ қық қор ғау ор ган да ры ның кө ме гі не жү гі нуіне, лаң кес тер дің пай да сын не ме се олар дың заң сыз мү лік те рі не

жә не қы зы ғу шы лық та ры на де ген қа на ғат та ну-шы лық та ры; мем ле кет өмі рі не жә не қо ғам дық қай рат кер лер дің өмі рі не қол сұ ғу, саяси қыз мет-кер ден кек алу не ме се мем ле кет жұ мы сын тоқ та-ту мақ са тын да жү ре ді; ше тел дік мем ле кет өкі лі-не не ме се ха лы қа ра лық қауіп сіз дік ті қол дау шы, ха лы қа ра лық ұйым қыз мет кер ле рі не ша бу ыл-дай ды, қыз мет тік бөл ме лер ге қа ра мас тан тұл ға-лар дың ха лы қа ра лық қол да ныс пен қол да на тын, жол қа ты нас құ рал да ры.

Тер ро ризм әр дай ым қо ғам ға үрей се зі мін ту-ды рып, ке рі ба ға лаулар мен пі кір лер біл ді ре ді.Он жыл бұ рын «тер ро рист» ұғы мы адам дар са-на сын да жа ры лыс жа сап, өмір ге зұлым көз бен қа райт ын қа ра са қал ды бө тен – анар хист бей не сі көз ге елес тейді. Бұл бір уа қыт та амо рал ды жә не фа на ти ка лық, зұлым жә не оғаш субъ ект бол ды. Дос тоевс кий жә не Джо зеф шы ғар ма ла рын да ғы тер ро ри стер дің су рет те луін де дәл осы ал ғаш қы сте реотип қол дан ған. Қа зір гі кез де тер ро рист тү сі ні гі не өз ге ріс ен гі зіл се де, ал ғаш қы ұғым ды жо ға лт па ған.

Қай ке зең де бол ма сын тер ро ри стер дің өз қол дау шы ла ры мен се нім ді адам да ры бол ған жә не қа зір дің өзін де олар ту ра лы оң пі кір лер ді ес ти ті ні міз ді де айта ке ту ке рек.

Лаң кес тік топ тар ға тү се тін адам дар дың до-ми на нт ты тұл ға бі рі бо лып экс тер на ли за ция, яғ ни бір дей лік жә не эго це нт ризм се зі мі бо лып та бы ла ды. Тер ро ри с тер дің ор тақ ты ғы осын дай адам дар дың қа та ры на кі ре тін ді гі, яғ ни бір дей лік мә се ле сі [2].

Э. Шоу жүр гі зіл ген зерт теу нә ти же сін де адам ды лаң кес тік ке итер ме лейт ін 4 фак тор ды көр се те ді. Оның көз қа ра сы бой ын ша бұл фак-тор лар:

1. Ер те кез де гі со ци али за ция.2. Нар цияти ка лық бұ зы лыс тар.3. Қақ ты ғыс тық мә се ле лер, әсі ре се күш көр-

се ту конф рон та циясы (мы са лы, по ли цияға).4. Лаң кес тік ұйым дар дың мү ше ле рі мен ты-

ғыз бай ла ныс тар.Кей бір зерт теу ші лер дің пі кі рін ше, бі рін ші-

ден тер ро ри с тер ге тәуе кел шіл, екін ші ден, өз- өзін ба ға лауы тө мен қа сиеті тән адам дар кі ре ді. Сол се беп тен, олар ға бел гі лі бір әлеу мет тік рөл-ді бе ре тін топ қа қа жет ті бо лу фак то ры ма ңыз ды бо ла ды. Бұн дай топ тан шы ғу көп те ген мү ше лер үшін мүм кін емес, се бе бі бұл тек фи зи ка лық түр-де жоюға ға на емес, со ны мен қа тар пси хо ло гия-лық өлім ге не ме се өз-өзі не қол жұм сау ға не ме се өзін жо ғал ту ға тең ке ле ді. Лаң кес тік пен кү рес ті ұйым дас ты ру ба ры сын да бар лық осы фак тор-лар ды ес ке ру қа жет [3].


Жан се ри ко ва Д.А. және т.б.

Ха лы қа ра лық лаң кес тік мә се ле сі 20-жыл да-ры өте өзек ті мә се ле бол ды. Айт ыл ған мә се ле ні зерт теу ба ры сын да көп те ген дис кус сиялар жүр-гі зіл се де, қа зір ге дейін «тер ро ризм» ұғы мы на жал пы ға бір дей қа был дан ған анық тү сі нік бе-ріл ген жоқ. Се бе бін жиі саяси көз қа рас пен, ді ни се нім мен жә не эт ни ка лық мү лік пен тү сін ді ре ді. Қа зір гі күн ге дейін лаң кестік әре кет ті зерт теу ге ор тақ жол ды із дес ті ру жал ға сып жа тыр.

Қа зір гі таң да лаң кес тік бар лық ел мен мем ле кет тер де ау қым ды мә се ле бо лу да, се бе бі уа қыт өте ше ші лу дің ор ны на ке рі-сін ше өр шу де. Осы ба ғыт та зерт теу қан-ша лық ты ау қым ды жә не мә се ле нің үл кен ма ңы зы бол са да, тер ро ризм мә се ле сін то-лық ше шу ше ші мі та был май, әлі де көп те ген сұ рақ тар ға жауап тар та был ма ған. Ма ңыз-ды ас пек ті ле рі нің бі рі ха лық тың тер ро ри зм - ге де ген қа ты на сы бо лып та бы ла ды. Ма ман-дар дың көп ші лі гі лаң кес тік ті пси хо ло гия-лық ас пек ті жа ғы нан қа рас ты ру ға ұм ты ла ды, бі рақ ға лым дар бұл мә се ле ні құ райт ын ма-ңыз ды тұс та рын жі бе ріп ала бе ре ді. Қо ғам да лаң кес тік ке де ген қа ты на сы де тер ми на нт ты қа лып тас қан, сон дық тан қо ғам да бұл мә се ле-ге қа тыс ты сұ рақ тар ашыл май жауап сыз қа-лу да.

Біз бі ле тін дей, тер ро ризм мә се ле сі мен соқ-ты ғыс қан кез кел ген қо ғам ның бел гі лі бір уа қыт-тар да айтулы оқи ға ға де ген қа рым -қа ты на сы өз-

ге ре ді. Әуелі тер ро ризм ха лық тың ойын жа ра ды. Қо ғам ның бір бө лі гі лаң кес тік ті жоқ қа шы ғар са, бір бө лі гі кей кез де қол дайды. Үшін ші сі мүл дем лаң кес тік ті бар лық жа ғы нан ақ тап қол дайды [4].

Теория лық тал дау дың көр сет кі ші бой ын ша, тер ро рис тік мә се ле сі не қа тыс ты әре кет тер не гі-зі нен жас тық ас пек ті де қа рас ты ры ла ды, жас тар-дың лаң кес тік ке де ген қа ты на сын оқы та ды. Біз лаң кес тік ке де ген қа ты нас ты ген дер лік ас пек ті жү зін де оқыт пақ пыз.

Зерт теу жүр гі зу үшін сау ал на ма әді сі қол-да ныл ды. Бұл әдіс зерт те лу ші лер дің әлеу мет тік орын да рын анық тау ға мүм кін дік бер ді. Сауал-на ма ға жауап бе ру ші лер ге «Тер ро ри зм ге ке лу-дің түр лі қа ты нас та рын оқы ту» де ген ав тор лық сау ал на ма ұсы ныл ды, яғ ни бұл сау ал на ма ашық жә не жа бық сұ рақ тар дан құ рал ды. Атал мыш сау ал на ма ны Чер ни гов мем ле кет тік пе да го ги ка-лық уни вер си те ті нің оқы ту шы сы А. Дроз дов құ-рас ты рып шы ғар ған бо ла тын, яғ ни жас сту де нт - тер дің тер ро ри зм ге қа ты на сын зерт те ген [5].

Біз дің зерт теу жұ мы сы мыз ға 17 жас тан 55 жас ара лы ғын да ғы ер жә не әйел адам дар, жал пы са ны 100 адам қа тыс ты. Біз дің зерт теуі міз де тек жас тар дың ға на емес со ны мен қа тар ор та, ег де жас та ғы адам дар дың лаң кестік ке қа ты на сын бі-лу ма ңыз ды бол ды: 1-топ – ер те жас (17-25 жас), 2-топ – ор та жас (25-40 жас), 3-топ – ег де жас (40-55 жас). Бар лық таң да ма лы лар екі топ қа бө-лін ді: 50 ер адам жә не 50 әйел адам.

1-cу рет – Зерт теу ге қа ты су шы лар дың ген дер лік жә не жас ерек ше лік көр сет кіш те рі:сол жақ та ғы диаг рам ма ер адам дар дың,оң жақ та ғы диаг рам ма – әйел адам дар дың жал пы көр сет кі ші

Зерт теу ар найы ұйым дас ты рыл ған жағ дайда әр сы на лу шы мен ин ди ви ду ал ды түр де жүр гі зіл-ді. Сауал на ма ны қол да ну ба ры сын да сы на лу-шы лар ға олар жұ мыс жа сайт ын ар найы нұс қау-лар мен жауап па рақ та ры ұсы ныл ды. Бе ріл ген

жауап тар ба ры сын да анық тал ған мә лі мет тер нә ти же сі ма те ма ти ка лық ста тис ти ка әдіс те рі нің кө ме гі мен есеп тел ді.

«Тер ро ри зм ге ке лу дің түр лі қа ты нас та рын оқы ту» сау ал на ма сы рес пон де нт тер дің лаң кес-



тік ке қа ты на сын, оның пай да бо лу ын, әдіс те рін, ин тел лек ту ал ды ком по не нт те рін (лаң кес тік жай-лы рес пон дет тер не бі ле ді), эмо ционал ды лы ғын (оған де ген қа ты на сы қан дай) жә не тәр тіп ті лі гін (лаң кес тік акт ті орын дау не ме се ұйым дас ты ру ба ры сын да ғы по тен циал ды дай ын дық тың ба ға-ла нуы) анық тау ға мүм кін дік бе ре ді.

Ав тор лық сау ал на ма, таң да ма лы лар ды ке ле-сі топ тар ға бө ле ді: ер адам дар дың 24% лаң кес-тік ке оң көз қа рас та ныт са, 24% нейт рал ды жә не 52% ке рі көр сет кіш тер ді көр се те ді. Әйел дер ара-сын да тек 24% лаң кес тік ке нейт рал ды қа ты нас-та жә не 76% не га тив ті қа ты нас та. Сол се беп ті, әйел адам дар ара сын да лаң кес тік ке оң көз қа рас та ныт қан дар бол ма ды, ер адам дар ара сын да 24% лаң кес тік ке оң көр сет кіш тер ді көр се те ді.

Лаң кес тік ке не га тив ті қа ты нас көр сет кі шін көр сет кен ер мен әйел адам дар, кө бі не се, нақ ты – қа таң жә не ра ди кал ды көз қа рас та жә не олар лаң-кес тік мә се ле ні ше шу үшін күш қол да ну әді сін қол да ну ке рек деп есеп тейді. Олар тер ро ри зм- ді бар лық мем ле кет тер ге қауіп көр се те тін за ма-науи ға лам дық мә се ле деп са най ды. Олар дың пі кі рін ше, лаң кес тік акт ті орын дау ба ры сын да, адам ның се ні мін ақ тайт ын еш қан дай мо тив жоқ.

Лаң кест ік акт қа нейт рал ды қа ты нас көр сет-кі шін көр сет кен сы на лу шы лар, лаң кес тік акт ке бай ла ныс ты сұ рақ тар ға жауап бе ру ге жиі қи на-ла ды. Олар нейт рал ды жауап ты ұстану ға ты ры-са ды, яғ ни олар дың ойын ша тер ро ризм – жа ман да емес, жақ сы да емес, бар лы ғы те ракт кім-ге қар сы жа са лып жат қан ды ғы на бай ла ныс ты.Олар ұл мә се ле ні ше шу де мем ле кет не ме се бас-қа бі реуге сүйене ді, сол се беп тен олар бұл мә се-ле ні ше шу дің әре кет те рін ұсын байды.

Сы на лу шы лар дың лаң кес тік ке қа ты на сын анық тау үшін біз ге ашық сау ал на ма сұ рақ та ры-ның жауабы да ма ңыз ды бол ды. Со ны мен, сау-ал на ма ның нә ти же сін қа рас ты ра тын бол сақ, бұл ке ле сі тен ден циялар ды ай қын дау ға әкел ді: әйел адам дар дың лаң кес тік әре кет тер ге нақ ты жә не қар сы сұ рақ та ры на жауабы. Олар тер ро ри зм ді қауіп ті, зұлым, өлім, қа ты гез әре кет тер, қыл мыс, со ғыс жә не ға лам дық мә се ле деп анық тайды. Әйел адам дар ға қа ра ған да ер сы на лу шы лар лаң-кес тік ті қы зық қыл мыс, на құ рыс тық пен бы лық-шы лық де ген көз қа рас пен лаң кес тік ке қа тыс ты сұ рақ тар дың жауа бын да нақ ты емес ба ға бе ре-ді. Ал лаң кес тік ке оң ба ға бер ген сы на лу шы лар оны үрей ту ғы зу дың ма ғы на лы, ойын ды әді сі деп анық тайды.

Көп те ген зерт теу дің қа ты су шы ла ры ген дер-лік ерек ше лік тер ге қа ра мас тан, лаң кес тік ке ке рі қа ты нас та бо лып ке ле ді. Тек лаң кес тік әре кет-

тер ге оң көз қа рас та ныт қан рес пон де нт тер ға-на, өзі нің қа ты на сын бұл өзі нің мақ сат та ры мен идеяла рын жү зе ге асы ру үшін бі реуге қа жет де-ген жа ғым ды жауап та ры жә не бол жам да ры мен тү сін ді ре ді.

Лаң кес тік акт не се беп ті бо лып жа тыр де ген сұ рақ тар ға жауап әйел дер мен ер адам дар ара-сын да үл кен айыр ма шы лық ты көр сет пе ді. Бар-лық сы на лу шы лар лаң кес тік акт мем ле кет дұ рыс емес сая сат ты жүр гіз ген дік тен, заң ды орын да-ма ған дық тан жә не адам дар мен пі кір ле рі мен са-нас па ған дық тан жү зе ге асы ры ла ды деп жауап бер ді. Бір жа ғы нан, ер адам дар да әйел адам дар да лаң кес тік әре кет тер ге пси хи ка лық сау емес адам дар не ме се өзі не кө ңіл ау дар ғы сы ке ле тін адам дар ба ра ды де ген ұстаным да.

Лаң кес тік пен кү рес мә се ле сін де әйел адам-дар мен ер адам дар дың пі кір ле рі ажы ра ты ла ды.Ер адам дар мә се ле ні ше шу үшін мем ле кет саяса-ты на жә не заң ға өз ге ріс ен гі зу, со ны мен қа тар ел ара сын да дін, ұлт жә не адам дар ара сын да ғы ауыз бір ші лік ке, бей біт ші лік ке әке ле тін гу ман ды ша ра лар қол да ны луы ке рек де ген ұсы ныс біл ді-ре ді. Әйел дер бол са бұл құ бы лыс қа ра ди кал ды жә не қа таң ша ра лар ды ұсы на ды. Ең та ны мал жауап тар олар өлім жа за сы на ке су, өл ті ру, кі нә-лі лер ді жою, қа таң тәр тіп ор на ту, бар лық мүм кін жә не мүм кін емес әдіс тер ді қол да ну, бұл сұ рақ-ты ше шу үшін ар найы бө лім құ ру.

Нә ти же сін де, әйел адам дар ер адам дар ға қа-ра ған да лаң кес тік ті ба ға лауда нақ ты лық та ныт-қа нын айта ке ту ке рек. Әйел адам дар то бын да, лаң кес тік ке оң көз қа рас та ныт қан сы на лу шы лар бол ған емес, ал ер адам дар ара сын да оң ба ға бер-ген рес пон де нт тер бол ды. Әйел адам дар лаң кес-тік ке ра ди кал ды жә не нақ ты қа таң көз қа рас та. Олар лаң кес тік әре кет ке қа ты на сын ай қын жә не нақ ты по зи ция ар қы лы көр се те ді. Ер адам дар лаң-кес тік ке жә не лаң кестік акт тер ге, әйел адам дар ға қа ра ған да жұм сақ тық та ныт қан ды жөн кө ре ді.

Қо ғам ның лаң кес тік ке қа ты на сы әртүр лі фак тор лар ға бай ла ныс ты еке ні бел гі лі: лаң кес-тік ұйым дар дың мақ сат та ры ның дең гейі нің кон-со ли да циясы нан бас тап, қо ғам ның адам өмі рі нің құн ды лы ғын ба ға лауы, адам дар дың са на сы ның дең гейіне жә не т.б. дең гейіне бай ла ныс ты.

Тер ро ри с тер дің мақ сат та ры ның шы найы мә-се ле ле рі – мә де ни, әлеу мет тік, саяси, қо ғам да ғы олар ды жақ тайт ын дар тер ро ри ст ер дің әдіс те рін қол да ма са да, олар дың идеяла ры мен мақ сат та-рын қол дауы мүм кін. Мі не осы се беп тен лаң кес-тік өз кү шін ны ғайтуда. Тер ро ри с тік әре кет тер ді тіп ті қо ғам ның кі ші бө лі гі қол да майт ын бол-ған да бір ден өшер еді. Яғ ни, әлеу ме ттік мә се ле-


Жан се ри ко ва Д.А. және т.б.

нің бол мауы, лаң кес тік ті әлеу мет тік қол дау дан айыра ды [6].

Отан дық жә не ше тел дік зерт теу лер де пси хо-лог тар қо ғам ның лаң кес тік ке қа ты на сы на пси-хо ло гия лық жә не әлеу мет тік мі нез де ме бе ре ді. Не гі зі нен, көп те ген зерт теу ші лер ді жас тар дың лаң кес ті кке қа ты на сы қы зық ты ра ды. Со ны мен қа тар, әйел адам дар мен ер адам дар дың лаң кес-тік ке қа ты суының се беп те рін зерт теу ма ңыз ды се бе бі, соң ғы кез де рі лаң кес тік акт тер ге әйел адам дар қы зы ғу шы лық та ны ту да [7]. Нә ти же-сін де, біз дің көз қа ра сы мыз бой ын ша, әйел мен ер адам дар дың лаң кес тік құ бы лыс тар мен әре-кет тер ге қа ты на сын зерт теу аса ма ңыз ды. Бұн-дай зерт теу лаң кес тік тің адам ға де ген ық па лы-ның фак тор ла рын, лаң кестік акт тер ге кім ду шар бо ла ты нын зерт теу үшін қа жет.

Жүр гі зіл ген зерт теу нә ти же сі адам дар дың лаң кес тік ке адек ват ты қа ты на сы ның мә се ле лі

жақ та рын ай қын дап, жүйе лен ді ру ге кө мек те се-ді жә не ке ле сі пси хо ло гия лық жұ мыс түр ле рін ұйым дас ты ру ды бел гі лей ді:

– Әйел мен ер адам дар дың лаң кес тік ке қа ты-на сын әрі қа рай диаг нос ти ка лау;

– Қо ғам ның лаң кес тік ке қа ты на сы ның эф-фек тив ті лі гін жә не лаң кес тік акт тер дің адек ват-ты лы ғын кү шейту үшін ағар ту шы лық жә не ал-дын алу жұ мыс та рын жүр гі зу;

– Лаң кес тік тің пси хо ло гия лық ерек ше лік те рі мен оған де ген қа ты на сы мен бай ла ныс ты мә се-ле лер ді зерт теу, сту де нт тер дің кә сі би дай ын дық про це сі не бай ла ныс ты бағ дар ла ма лар құ ру;

– Лаң кестік әре кет тер дің адам дар ға те ріс ық-пал көр се те ті ні жай лы ұйым дас ты ру шы лық жұ-мыс тың тиім ді бағ дар ла ма сын құ ру жә не зерт-теу;

– Тер ро ри стер мен жұ мыс жа сау үшін, прак-ти ка лық пси хо лог тар ға ұсы ныс тар жа сау.


1 Bodansky, Y. Target America: Terrorism in the U.S. Shapelsky Publishers Inc., 1993.2 Ольшанс кий Д.В. Пси хо ло гия тер ро риз ма. – СПб.: Пи тер, 2002.3 Miller, R. The literature of terrorism.Terrorism: An International Journal, 1988.4 Olson, P. A. The terrorist and the terrorized: Some Psychoanalytic considerations. Summer, 1988. 5 За до рож нюк И.Е., В. И. Чер не ни лов В.И. Пси хо ло ги о тер ро риз ме // Пси хо ло ги чес кий жур нал – 1995. – № 46 Блог В. От но ше ние к тер ро риз му в об ще ст ве // Наука и об ра зо ва ние про тив тер ро ра. – 2010.7 Дроз дов А. От но ше ние сту ден чес кой мо ло де жи к тер ро риз му // По ли ти чес кая пси хо ло гия. – 2002. – 117 – 127с.

References

1 Bodansky, Y. Target America: Terrorism in the US Shapelsky Publishers Inc., 1993.2 Olshansky DV Psychology of terrorism. – SPb .: Peter, 2002.3 Miller, R. The literature of terrorism.Terrorism: An International Journal, 1988.4 Olson, PA The terrorist and the terrorized: Some Psychoanalytic considerations. Summer, 1988.5 Zadorozhnyuk IE, VI VI Chernenilov Psychologists terrorism // Psychological Journal – 1995. – №46 Blog V. relation to terrorism in the society // Science and Education against terror. – 2010.7 Drozdov A. The ratio of students to terrorism // Political Psychology. – 2002. – 117 – 127s.


Жү сіп баева А.Б., Му ка ше ва А.Б.

Му зы ка лық те ра пияның тәр бие лік мә ні жә не

оның қыз ме ті

Ма қа ла да му зы ка лық те ра пияның тәр бие лік мә ні жә не оның қызме ті қа рас ты рыл ған. Со ны мен қа тар, му зы ка лық те ра пияның адамның пси хи ка лық жә не эмо ционал дық жағ дайына әсе рі жә не адам ның ісәре ке ті не му зы ка лық те ра пев тік ық па лы ның не гіз гі фак тор ла ры бе рі ле ді. Сон дайақ му зы ка лық те ра пияны ты ныш тан ды ру жә не тәрбие үде рі сін де қол да ну үшін бір қа тар ұсы ныс тар жа са лы на ды.

Түйін сөз дер: му зы ка лық те ра пия, му зы ка ның қыз ме ті, му зы калық те ра пияның тәр бие лік мә ні, клас си ка лық му зы ка.

Zhusipbayeva A.B., Mukasheva A.B.

The role of music therapy in education and functions

In the paper is discussed and analyzed the role of music therapy in education. Also gives information about history of music therapy and their influence on emotional and psychological condition of person. Also considered and major factors of musical and therapeutic impact on a psycho emotional condition of the person are presented. In articles gives recommendations for use of music therapy for relaxation of organism and in educational process.

Key words: music therapy, function of music therapy, music therapy in education, classical music.

Жусип баева А.Б., Му ка ше ва А.Б.

Роль му зы ко те ра пии в вос пи та нии и его функ ции

В дан ной статье ана ли зи рует ся роль му зы ко те ра пии в вос пи та нии и его функ ции, так же расcматри вает ся влия ние на эмо циональ ное и пси хи чес кое сос тоя ние че ло ве ка и предс тав ле ны ос нов ные фак то ры му зы каль ноте ра пев ти чес ко го воз дейст вия на по ве де ние че ло ве ка. В статье дают ся ре ко мен да ции для ис поль зо ва ния му зы ко те ра пии для расс лаб ле ния ор га низ ма и в вос пи та тель ном про цес се.

Клю че вые сло ва: му зы ко те ра пия, роль му зы ко те ра пии в вос пи тании, функ ции му зы ко те ра пии, клас си чес кая му зы ка.


ӘОЖ ??? *Жү сіп баева А.Б., Му ка ше ва А.Б.Әл-Фа ра би атын да ғы Қазақ ұлттық университеті,

Қазақстан Республикасы, Алматы қ. *E-mail: [email protected]

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның Ор та бі лім ді да мы ту тұ жы-рым да ма сын да бі лім бе ру са ла сы ның ең не гіз гі та ла бы: кең дү-ниета ным дық көз қа рас, то лық құ зы рет ті лік, шы ғар ма шы лық әре кет ке бейім тұл ға тәр бие леу. Тұл ға тәр биесі ба ры сын да пе-да го ги ка жә не пси хо ло гия са ла сын да ғы қол да ны ла тын тиім ді әдіс тер дің бі рі – му зы ка лық те ра пия.

Әлем де му зы ка сыз ұлт жоқ. Му зы ка адам зат қа ор тақ. Ең әсер лі, си қыр лы сұ лу сөз де адам се зі мі не му зы ка дай әсер ете ал май ды. Шы нын да му зы ка ның бе рер әсе рін тіл мен, сөз бен айт ып жет кі зу ге бо ла тын бол са он да му зы ка ның қа же ті бол мас еді. Му зы ка ның құ ді ре тін ұлы Абай Құ нан баев «Құ лақ тан кі-ріп бой ды алар, ән ді сүй сең мен ше сүй» – де ген дей, му зы ка ның се зім мү ше ле рі міз ге әсер етіп, бү кіл ағ за мыз ға жа ғым ды әсе рін әсем ән мен тәт ті күй ар қы лы әде мі су рет теп бер ген. Ұлы Абай му зы ка ның құ ді ре тін, оның ем дік қа сиетін сол кез де-ақ көр се те біл ген.

Біз дің хал қы мыз дың му зы ка өне рі жә не оның адам се зі мі не әсе рі мен қуат кү ші жай ын да айт ыл ған тұ жы рым ды ойла ры мен тар тым ды пі кір ле рі нің бас тау ын да Әбу на сыр әл-Фа ра би тұ ра-ды. Оның му зы ка жай ын да жаз ған трак тат та рын да саз өне рі нің адам ды тәр бие леу мен тү зе ту ге де ген мүм кін дік те рі айт ыл ған. Әл-Фа ра би ба ба мыз дың бұл мұ ра сы пе да го ги ка лық жа ғы нан да, пси хо ло гия лық жа ғы нан да көп те ген зерт теу лер ге не гіз бо-ла ты ны ай қын.

Жа сы нан бейім бол ған өнер лер дің бі рі – му зы ка бол ған дық-тан, әл-Фа ра би саз өне рі нің қы ры-сы ры ту ра лы көп із ден ген.Му зы ка ның адам ды көз сіз елік ті ре тін ді гі жө нін де де жа ны на жа ғым ды әсер ете тін тәр бие лік әлеу ме ті жай лы да көп те ген пі-кір ле рі бар.

Мы са лы: Арис то тель, му зы ка – бос уа қыт ты пай да ла ну ең ақыл ды да мы ту үшін қа жет қы ла ды. Ол тек қо сым ша пай да-лы пән ре тін де ға на емес, адам ды тәр бие леу жүйесі не қо сыл ған пән ге ай нал ды. Му зы ка адам ды із гі лік ке же те лей ді, ол адам жа-ны ның адам гер ші лік қа сиетін қа лып тас ты ру ға әсе рін ти гі зе ді.

В.А. Су хом линс кий: «Му зы ка ар қы лы тәр бие леу – бұл му зы-ка нт ты тәр бие леу емес, ең ал ды мен адам ды тәр бие леу» – де ген.

«Те ра пия» – ла тын ті лі нен ау дар ған да ем деу де ген ұғым-ды біл ді ре ді, сон да му зы ка лық те ра пия де ге ні міз му зы ка мен

МУ ЗЫ КА ЛЫҚ ТЕ РА ПИЯНЫҢ

ТӘР БИЕ ЛІК МӘ НІ ЖӘ НЕ ОНЫҢ ҚЫЗ МЕ ТІ


Му зы ка лық те ра пияның тәр бие лік мә ні жә не оның қыз ме ті

ем деу бо лып шы ға ды. Қа зір гі таң да му зы ка сыз өмір ді елес те ту әс те мүм кін емес. Үйде, кө лік-те, сырт та, офис те, жұ мыс та, бар лық жер де му-зы ка біз бен бір ге. Адам зат му зы ка ның ем дік қа-сиетін ба рын тым ер те де-ақ біл ген. Адам тә нін му зы ка лық ас пап ре тін де қа рас тыр сақ жү рек тің со ғуы ең үл кен ыр ғақ бо ла ды. Со ны мен қа тар адам қо рық қан да, уайым да ған да не ме се қуа нып-шат тан ған да ғы жү рек тің со ғуы на ғыз ыр ғақ тық му зы ка ға айна ла ды. Жа ны жоқ дейт ін өсім дік-тер де жақ сы му зы ка мен тез өсіп, жақ сы өнім бе-ре ті ні бел гі лі. Му зы ка жан-жа ну ар лар ға да әсер ете ала ты ны бү гін гі кү ні жа ңа лық емес. Адам-ның жан-жүй ке сі не, се зі мі мен кө ңіл-күйіне әсер ете тін му зы ка ны – қа зақ тар тә ңір дің кү бі рі не те ңе ген. Ежел гі грек тер дің ұлы ой шыл да ры Де-мок рит: «Флейтаның си қыр лы са зы мен кей бір ауру лар ды ем деуге бо ла ды» де се, Гип пок рат му-зы ка ны бар лық ауру ды ем деуге қол дан ған. Пла-тон, Арис то тель жә не Пи фа гор му зы ка ның ем-дік қа сиеті ба рын мой ын да са, Го мер жа ғым сыз эмо циялар мен кү ре су ге му зы ка ның көп кө ме гі ба рын айт қан.

Му зы ка лық те ра пия – ақыл-ой мен эмо-циялық әре кет ке бай ла ныс ты ауру лар ды ға сыр-лар бойы анық тал ған ем деудің тү рі. Му зы ка ның ем дік кү ші ежел гі тү рік тер ге, еги пет тік тер ге, үндістерге, қы тай лар ға, пар сы, грек тер ге мә лім бол ған. Әуен ар қы лы адам пси хи ка сы на оң әсер ету ді му зы ка лық те ра пия деп те атай ды. Му зы-ка лық те ра пия сө зін қа зақ ша ға ті ке лей ау дар ған-да «му зы ка мен, әуез бен ем деу» де ген ма ғы на ны біл ді ре ді. Му зы ка лық те ра пия жүз де ген жыл дар бойы өнер адам дар үшін әуез ден, әуен нен ләз зат алу кө зі бол ды, ал өнер дің кө ме гі мен ем деу са-лыс тыр ма лы түр де жа ңа құ бы лыс бо лып та бы-ла ды.

Му зы ка адам ның ден сау лы ғы на, са на сы на, тәр ті бі не ық пал ете ді. Му зы ка лық ды быс тар адам ның ағ за ла ры мен жа су ша ла ры на да үл кен әсер ете ді. Му зы ка лық ды быс тар адам ағ за сы-на, жа су ша ла ры на үл кен әсер ти гі зіп, түр лі ды-быс тар дан адам ағ за сын да үл кен энер ге ти ка лық алаң пай да бо ла ды. Яғ ни, олар айна ла да ғы ке-ңіс тік те гі қоз ға лыс тар ды ту ды ра ды. Ал біз сол энер гияны қа был дай мыз жә не біз дің ағ за мыз ға әсер ете ді [1]. Му зы ка біз дің өмі рі міз ге қат ты әсер ете ті ні мә лім. Сон дық тан, му зы ка бар лық ға сыр лар да да ер лер мен әйел дер ге, дін нің түр-лі ба ғытын ұстану шы адам дар мен ұлт тар дың, түр лі ұлт өкіл де рі не тү сі нік ті тіл бо лып есеп те-лі не ді. Му зы ка адам ның ин тел лек ту ал дық дең-гейіне, та бы сы на, әлеу мет тік жағ дайына қа ра-мас тан кім ге бол са да, қа ты сы бар.

Му зы ка те ра пиясы адам ның жүй ке жүйесі нің шар шауы мен қа жу ын, кө ңіл-күйін рет ке кел ті-ру мақ са тын да қол да на тын пси хо те ра пиясы ның бір әді сі. Ба ла ға му зы ка ар қы лы жа ғым ды әсер ету дің өзін дік әдіс-тә сіл де рі бар. Бұл әдіс ті бел-гі лі бір жүйе мен қол да на бі лу аса ма ңыз ды. Ол үшін ба ла ның жас ерек ше лі гі, дәл сол сәт те гі жағ дайы, пси хи ка лық өз ге ріс те рі, оның се беп те-рі ту ра лы мә лі мет пен та ныс бо лу шарт, әйт пе се, кез кел ген жағ дайда му зы ка те ра пиясын қол да ну өз нә ти же сін бе ре бер мейді. Му зы ка ар қы лы ба-ла ға пси хо ло гия лық әсер ету де әуен ді үш түр лі си пат та қол да ну ке рек:

– ты ныш тан ды ра тын әуен дер;– жі гер лі лік ту ды ра тын әуен дер; – бо саң сы ту ға ар нал ған әуен дер.Пси хо лог тар дың айт уы бой ын ша, му зы ка-

ның ке ре мет кү ші ба ла ның фи зи ка лық жә не пси хи ка лық да му ын ны ғайтуда, әрі жақ сы нә-ти же лер ге жет кі зу де өзін дік мә ні бар. Ал түр лі му зы ка лық те ра пияның әдіс те рін ойын мен бай-ла ныс ты ра оты рып жә не пси хо те ра пев тік тех ни-ка лар ды қол дан са әсер ле рі жо ға ры лай ды [2].

Му зы ка лық те ра пияны қол да ну дың тө мен-де гі дей әсе рі бар:

– Пси хо ло гия лық қор ға ныс тан өту ге мүм-кін дік бе ре ді – ты ныш тан ды ру не ме се жан дан-ды ру, қы зық ты ру не ме се кө ңіл соқ ты ру.

– Адам дар дың шы ғар ма шы лық жә не қа рым-қа ты нас мүм кін дік те рін да мы ту ға кө мек те су.

– Өзін-өзі ке мел ден ді ру не гі зін де өзін ба ға-лауды жо ға ры ла та ды.

– Се зім дер ді әсер ле тіп шы ға ру ға сеп ті гін ти-гі зе ді.

– Эм па ти ка лық мүм кін дік тер ді да мы та ды.– Адам ара сын да ғы қа рым-қа ты нас тар дың ор-

нап, да му ына, пси хо ло гия жә не бас қа адам дар мен қа рым-қа ты нас тар ды ны ғайтуға жәр дем де се ді.

– Әлеу мет тік бел сен ді лі гін жо ға ры ла та ды.– Жа ңа қа рым-қа ты нас ты құ рып ор на ту ды

же ңіл детеді.– Аг рес сия лық мі нез-құлық тан ары лу ға кө-

мек те се ді.– Адам ды бі лім ді лік ке же те лей ді, ин тел лек-

ту ал дық тәр бие бе ре ді.Зерт теу ші лер дің айт уын ша, му зы ка тың дау-

дың бір не ше қыз ме ті бар. Шын ды ғын да, му зы ка жа ңа ша бі лім бе ре ді, қа жет ті кө ңіл-күй ге бө лей-ді, шы ғар ма шы лық ісі не ша быт бе ре ді, са ба сы на тү сі ре ді жә не ісі не ша быт бе ре ді, кү рес тер ге рух бе ре ді, са ба сы на тү сі ре ді жә не жұ ба та ды, кө ңі лін ау лай ды жә не тәр бие лей ді. Му зы ка му зы ка нт тар мен му зы ка тың дау шы лар ара сын да түр лі қа ты-нас ор на тып, алуан се зім дер ді шы ға ра ды [3].



Сон дай-ақ му зы ка лық те ра пияның эле ме нт- те рін да мы ту шы-тү зе ту ші тре ниенг тер ке ше-ні мен бір ге бай ла ныс ты ра оты рып, оқу-тәр бие про це сін де жүйелі түр де ұйым дас ты рып қол-да нып отыр са же ке тұл ға ның ин тел лек ті сін да-мы ту да үл кен же тіс тік ке же ту ге бо ла ды. Өйт-ке ні му зы ка те ра пияның жо ға ры да көр се тіл ген қыз мет те рі нен бө лек, тө мен де гі дей қыз мет тер ді де ат қа ра ды.

– пси хо ди аг нос ти ка лық;– пси хоп ро фи лак ти ка лық; – пси хо кор рек циялық.Му зы ка лық те ра пияның диаг нос ти ка лық

ерек ше лі гі не тоқ та лып ке тер бол сақ, ол адам-ның пси хи ка лық қа сиеті мен күйін көп те ген әдіс-тә сіл де рі ар қы лы сан дық си пат та ба ға лай ды жә не нақ ты са па лық тұр ғы да тал дайды. Со ның нә ти же сін де, адам пси хо ло гиясы ның кө рі ні сі ту-ра лы дұ рыс бол жам дық мә лі мет бе ре тін із де ніс аума ғы бо лып та бы ла ды. Му зы ка те ра пияның пси хоп ро фи лак ти ка лық қыз ме ті – адам ның өмі рін де кез де се тін қиын-қыс тау ке зең дер дің сал да ры нан пай да бо ла тын, адам пси хи ка сы на ке рі әсе рін ти гі зе тін жа ғым сыз пси хи ка лық жағ-дай лар ды көп те ген әдіс-тә сіл дер дің кө ме гі мен анық тай оты рып, ал дын алу бо лып та бы ла ды [4].

Му зы ка по зи тив тік се нім мен (сен ді ру мен) қа тар жан мен рух тың бі рі гуіне ық пал ете ді. Оқу ба ры сын да пай да бо ла тын шар шау мен жа-ғым сыз се зім дер ден арыл та ды, ба ғыт-бағ дар лы іс-әре кет тер ді ат қа руына ық пал ете ді. Зерт теу-ші лер дің бай қауы бой ын ша Бах, Ви валь ди, Тем-ман, Ко рел ли, Ген дель дердің баяу пас саж дық шы ғар ма ла ры ның ыр ғақ тық қа сиет те рі қанта-мы ры ның со ғы сын баяула та ды, адам ды бо саң-сы тып, оның са на-се зі мін үйле сім ді лік күй ге әке ле ді. Осы лай ша адам шар шау дан ары ла ды. Осы жа ңа әдіс тер оқу шы лар ды ер кін тәр бие леу мен тиім ді оқы ту дың қо мақ ты бөл ше гі бо лып та бы ла ды. Олар бо саң сы ту, жи на қы лан ды ру жә не ба рын ша ықы лас та рын арт ты ру (му зы ка-ға де ген кө ңі лін арт ты ру). Осын дай му зы ка ның ыр ғақ тық мүм кін ші лік те рін пай да ла ну әдіс те рі тіл үйре ну, спорт шы лар ды жат тық ты ру, қат ты ауру дан айық ты ру ба ры сын да қол да на ды.

Әлем дік өнер дің шы найы құн ды лық та ры бо-лып ком по зи тор-клас сик тер дә ре же сі не жет кен ав тор лар дың му зы ка лық шы ғар ма ла ры есеп те-ле ді. Нақ клас си ка лық му зы ка ны (ұлт тық қа на емес, әлем дік мә де ниет те құн ды лы ғы жо ға ры) функ ция лық му зы ка ре тін де қол да ну ға бо ла ды [5].

Му зы ка, су рет, поэзия да өнер дің бас қа түр-ле рі сияқ ты, адам ды жі гер лен ді ре тін, рух тан ды-

ра тын жә не бо саң сы та тын, ашу-ыза ны қайтара-тын, қат ты қи на лу күйі нен арыл та тын қа сиеті бар. Шығармашылық әре кет ке қа жет ті де не, ақыл-ой, са на, жан дү ниенің бі рі гуіне ық пал ете-ді. Бір лес тік пен үн дес тік прин цип те рі нен се зім де, әре кет те ой-са на да, сөз де шығармашылық та, сұ лу лық де ген ұғым пай да бол ған. Сұ лу лық үйле сім ді лік пен жі гер лен ді ру әсе рі қа бі лет ті-лік тің ин тег ра циялық прин цип те рін көр се те ді. Адам ның күш тік ин тел лек ту ал дық жә не эмо-ционал дық мүм кін ші лік тер дің да му ына әсер ете ді. Өкі ніш ке орай қа зір гі за ман өнер дің көп-те ген түр ле рі мә де ниет тің, өмір ны ғайту заң ды-лық та ры нан ал шақ тап, дө ре кі кө шір ме лер дең-гейіне тү сіп кет ті.

Му зы ка біз дің өмі рі міз де адам ның өзін-өзі та ну, өзін-өзі көр се ту жө нін де гі өмір лік бі лім. Му зы ка ны тү сі ну мен түй сі ну оны ты ны сы мен, бұл шықет те рі мен, қоз ға лы сы мен се зі ну. Не гіз гі ак цент ба ла лар ға клас си ка лық туын ды лар ар қы-лы ин тел лек ту ал дық тәр бие бе ру. Бұл шы ғар ма-лар оқу шы лар дың оқу ке зін де түр лі ке зең дер де қайтала на ды. Клас си ка лық му зы ка ны му зы ка-лық те ра пия мақ са тын да қол да на оты рып, қа-зір гі ба ғыт та ғы ән де рін де қа сиетін ұмыт па ған жөн, яғ ни бұл рок, джаз. Плас ти ка лық имп ро-ви за ция ба ла лар дың му зы ка ға де ген эмо циялық да муының жал ға сы. Кө бі не се, му зы ка лық те ра-пияны жүр гі зе тін пе да гог плас ти ка лық имп ро-ви за циясы үшін му зы ка лық об ра зы ашық, ай қын ашы ла тын му зы ка лық шы ғар ма ны таң да ға ны жөн.

Өнер дің кез кел ген тү рі сияқ ты, му зы ка – бұл қо ғам дық құ бы лыс, ол идеал маз мұн (шын-дық ты бей не леу) мен ма те ри ал дық фор ма ның бір лі гі бо лып та бы ла ды. Сон дық тан оған әртүр-лі жақ та ры нан ке лу ге, оны әртүр лі дең гей лер ге қа рас ты ру ға бо ла ды.

Оның бі рі – фи зи ка лық: му зы ка бел гі лі бір акус ти ка лық заң ды лық тар ға ба ғы на тын «ды-быс тық ма те рия» ре тін де алы на ды. Екін ші сі – биоло гиялық: му зы ка лық шы ғар ма шы лық тың, орын дау дың жә не қа был дау дың ма те ри ал дық, фи зи ка лық ме ха низ мі ре тін де қа рас ты ры ла-ды. Ке ле сі пси хо ло гия лық дең гейде қа рас ты ру объек ті сі идеал бо лып та бы ла ды: му зы ка маз мұ-ны ның, шы ғар ма шы лық тың, орын дау дың жә не қа был дау дың адам пси хи ка сы ның өзін дік заң-ды лық та ры на ба ғы на тын жақ та ры мен ерек ші-лік те рі. Осы жер дің өзін де қо ғам дық құ бы лыс ре тін де му зы ка ға ке ліс эле ме нт те рі бай қа ла ды.Бұ лар му зы ка да қо ғам дық бол мыс ты бей не-лейт ін жә не жа найт ып қо ғам дық са на ны жал пы заң ды лық та ры ның бі лі нуіне на зар ауда ры ла тын


Му зы ка лық те ра пияның тәр бие лік мә ні жә не оның қыз ме ті

әлеу мет тік дең гейде жү зе ге аса ды. Ең ақы рын да өнер дің (өнер қо ғам дық са на ның ерек ше фор ма-сы) тү рі ре тін де му зы ка ерек шелі гі ин тел лек ту-ал дық дең гейде та ны ла ды.

Му зы ка нт тың пси хо-ма тор лы қа бі ле ті – му-зы ка лық шы ғар ма ны орын дау ке зін де гі шы-ғар ма ны маз мұ нын өзі нің тү сі ні гі мен жет кі зу мүм кін ді гі. В.М. Теп лов «му зы ка лық да рын ды адам ның қа сиет те рі нің ар найы жиын ты ғы мен үс тем ді лі гі нің көр сет кі ші, оның му зы ка лы лы ғы жә не оның әуен ге эмо ционал дық қа ғі лет ті лі гі со ның не гі зін қа лай ды» дей ді. Му зы ка лық же ке адам ның реак тив ті қа сиеті бол ған дық тан баяу да ми ды.

Сон дай-ақ кла сси ка лық му зы ка мен қа тар му зы ка лық те ра пия жүр гі зу ба ры сын да му зы ка-лық ас пап тар ды да қол да ну ар қы лы тәр бие үр ді-сі не жә не мі нез-құлық, адам де не мү ше сі не әсер ету ге бо ла ды [6].

– Флейта – адам ның ми құ ры лы сы на (фи зи-ка лық тұр ғы да);

– Клар нет – оң жақ ми құ ры лы сы на(эмо-циональ дық, ло ги ка дан тыс қа был дау);

– Ар фа – жү рек қанта мыр ла ры ның жұ мы сы-на кө мек те се ді, ты ныш тан ды ра ды;

– Ск рип ка – ру ха ни да му ына сеп ті гін ти гі зе ді;– Ұр ма лы ас па тар – күш-қуат бе ре ді.Жо ға ры да көр се тіл ген му зы ка лық ас пап тар-

мен қа тар, зерт теу ші лер му зы ка лық те ра пияда сим фо ниялық ор ке ст рді қол да ну ды ұсы на ды. Сим фо ниялық ор ке ст рде көп те ген ас пап тар қол-да ныл ған дық тан, олар адам ға жан-жақ ты жә не жал пы ла ма әсе рін ти гі зе ді.

– Ги пер то ния бел гі ле рі мен өз ге адам дар-мен қа рым-қа ты нас та ғы кер неу лік ті жою үшін – Бах. Ск рип ка ға ар нал ған «Кон церт ре-ми нор», соль ми нор, ля ми нор.

– Эмо циялық кер неу лік пен бай ла ныс ты бас ауру ды азайту үшін – Мо царт «Дон Жуан», Лист «Вен герс кая рап со дия №1», Ха ча ту рян «Сюита Мас ка рад».

– Кө ңіл-күй ді жақ сар ту, бел сен ді лік ті кө те-ру үшін – Чай ковс кий «Шес тая сим фо ния», 3 бө-лім, Бет хо вен «Уве рю та Эд монд».

– Қор қы ныш жә не өзін-өзі не се нім сіз дік ті азайту үшін – Шо пен «Ма зур ка», Шт раус тың «Ле ту щяя мышь», «Ве сен ний вальс», Ру би нш-тейн нің «Пьеса» (Фор те пи ано ға ар нал ған).

– Ашу лан шақ тық ты, шар ша ған ды ба су үшін – Бах, «Кан та та №2», Бет хо вен «Лун ная со на та». «Пре лю дия и фу га» ре ми нор (d moll, a moll).

– Жал пы ты ныш тан ды ру үшін – Бет хо вен «Сим фо ния №6», 2 бө лім, Брамс «Ко лы бельная», «Вен герс кий та нец 1,5,6» Шу берт «Аве Ма рия».

– Ги пер то ния бел гі ле рі мен өз ге адам дар мен қа рым-қа ты нас та ғы кер неу лік ті жою үшін – Бах. Ск рип ка ға ар нал ған «Кон церт ре-ми нор», соль ми нор, ля ми нор.

– Эмо циялық кер неу лік пен бай ла ныс ты бас ауру ды азайту үшін – Мо царт «Дон Жуан», Лист «Вен герс кая рап со дия №1», Ха ча ту рян «Сюита Мас ка рад» [10].

Му зы ка лық те ра пия ма те ри алы ре тін де әр ұлт тың фольклор лық му зы ка сын қол да ну ға да бо ла ды. Бі рақ ұлт тық ерек ше лік тер ге бай ла ныс-ты әр ұлт тың сту де нт те рі не түр лі ше әсер етуі мүм кін. Де ген мен ұлт тық му зы ка ны мүл дем қол да ну ға бол майды де ген сөз емес. Му зы ка – ой – са на мен се зім дер дің, тол ға ныс тар дың шам-шы ра ғы де сек те бо ла ды. Өйт ке ні қуа ныш та, шат тық та, уайым-қай ғы да – бә рі му зы ка маз-мұ нын да та бы ла ды. Сон дық тан адам ның му зы-ка сыз өмір сү ріп, өсіп же ті луі мүм кін емес. Ер те кез дің өзін де-ақ му зы ка ның жә не бә рі нен бұ рын ең әуелі оның не гіз гі ком по не нт те рі – ме ло-диясы жә не рит мі адам ның кө ңіл-күйін өз гер те-ді, оның іш кі күйін қайта құ ра ды. Клас си ка лық Гре цияда му зы ка поэзия ның, би дің жә не му зы-ка ның өзі нің үш тік бір лі гі ре тін де қа был да на ды.Му зы ка ның өс ке лең ұр пақ ты тәр бие леу де гі мә ні жө нін де гі ер те де гі грек ой шыл да ры ерек ше айт-ты. Өйт ке ні қо ғам ның бо ла шақ мү ше сі нің адам-гер ші лік, эс те ти ка лық, ин тел лек ту алдық жә не т.б. са па ла ры ба ла лық шақ та қа лып та са ды. Сол кез де му зы ка бұл са па лар ды қа лып тас ты ру дың қуат ты қа руы деп са нал ды [8].

Му зы ка лық те ра пия арт те ра пияның бір тү-рі, ем деу не ме се тү зе ту мақ са тын да қол да на ды.Олар үш фор ма да жү зе ге асы ры ла ды:

1. Ар найы ре цепт бой ын ша (му зы ка тың дау, му зы ка ны қа был дау, му зы ка ны се зі ну).

2. Бел сен ді (му зы ка лық іс-әре кет, му зы ка-лық ас пап тар да ой нау, ме ло те ра пия, хо ре оте ра-пия);

3. Ин тег ра тив ті (му зы ка лық изо те ра пия, му-зы ка лық тус тер те ра пиясы мен ар найы ре цепт фор ма ла рының бі рі гуі).

Му зы ка өне рі дүниеге көз қа рас ты қа лып тас-ты ру дың ық пал ды құ ра лы ре тін де, жас тар дың адам гер ші лік қа сиет те рін, мо раль дық ин те л-лек туал дық ор та сын, оқу шы лар дың тұл ға лық се зім де рін бай ыта ды [9]. Өз елі нің пат риот тық маз мұн да ғы, клас си ка лық ба ғыт та ғы му зы ка лық шы ғар ма ла рын үйре ну жет кін шек тер ге ин тел-лек ту ал дық тәр бие бе ру дің құ рам дас бір бө лі гі не ай нал ды. Му зы ка лық те ра пия жүр гі зу ба ры сын-да та ным жә не ақыл-ой іс-әре кет те рі же ті ле ді.Оқу шы лар шы ғар ма ны тың дап оты рып, көп



нәр се ні бі ле ді. Де ген мен, олар оның жал пы си-па тын, жар қын об раз да рын қа был дайды. Мұ ның өзін де, егер ба ла ның ал дын да бе рі ле тың дау, айыра бі лу, са лыс ты ру, мә нер леу құ рал да рын бө ліп қа рау мін дет те рі қой ыла тын бол са, эмо-циялық үн қо су өз мә нін жо ға лт пай ды. Осын-дай ақыл-ой іс-әре кет те рі олар дың се зім дер өрі-сі мен әсер ле нуін бай ыта жә не ке ңейтеді, ойлы мән бе ре ді яғ ни осы ның нә ти же сін де ин тел лек-ту алдық тәр бие ала ды.

Қо ры тын ды лайт ын бол сақ, му зы ка лық те-ра пия – қа зір гі кез де му зы ка лық пси хо ло гияда жә не пси хо те ра пияда адам ағ за сы на оң әсер

ту ды ра тын ең тиім ді әдіс тер дің бі рі бо лып та-бы ла ды. Му зы ка лық те ра пияның адам пси хи-ка сы на әсе рі жай лы айтылып жүр ген көп те ген кө ңіл ауда рар лық пі кір лер бар. Әлеу мет тік са ла ма ман да ры үшін му зы ка ны қа был дау олар дың өз де рін тәр бие леу жә не түр лі қа жет ті нәр се лер ді орын дау ға ық па лын ти гі зе ді. Жал пы му зы ка лық те ра пияның не гіз гі мақ са ты – уайым, қо бал жу, тү ңі лу сын ды те ріс се зім дер ді са на дан шы ға рып жі бе ріп, оның ор нын жа ғым ды эмо циялар ды ен-ді ру. Бұл мақ сат ты жү зе ге асы ру үшін көр кем му зы ка лық шы ғар ма лар қол да ну тиім ді бо лып та бы ла ды.


1 Ки се ло ва М.В. Арт-те ра пия в прак ти чес кой пси хо ло гии и со ци оль ной ра бо те – СП б.: Речь, 2007. –336 с.2 Ба паева Г. Му зы ка лық те ра пияның адам пси хи ка сы на жа ғым ды әсер ле рі. «Жан та ну мә се ле ле рі». – №4 (20). – 2012.3 Че не ми со ва Л. Му зы ка адам ның жан ар қауы. – «Жан та ну мә се ле ле рі». – №5. – 2013. – 13 б.4 Ха ла бу зарь П., По пов В., Доб ро воль ская Н. Ме то ди ка му зы каль но го вос пи та ния. – М.: Му зы ка, 1990.5 http://apreleva.com/musictherapy6 Се ме но ва А. Ис це ле ние сло вом. – СПб.: ИД «Невс кий пос пект», 1998. – 205 с.7 Мел де бе ко ва У.И. Бас тауыш сы нып оқу шы ла ры на му зы ка ар қы лы эс те ти ка лық тәр бие бе ру: дис. пед. ғыл. канд. –

Түр кіс тан, 2008. – 32 б.8 Рыс бе ко ва Р.М. – Қа зақ ха лық му зы ка сы ар қы лы бас тауыш сы нып оқу шы ла ры на пат риот тық тәр бие бе ру. – Ал ма-

ты, 2007. – 30 б.9 Де кер Фой гт Г.Г. Вве де ние в му зы ко те ра пию – СПб.:Пи тер, 2003. – 60 с.10 Мир ма нов Н.Б. Му зы ка лық те ра пия ар қы лы сту де нт тер дің шы ғар ма шы лық ой лауын да мы ту: дис. авт. – 5-6 б.

References

1 Kiselova M. V. Art therapy in practical psychology and social work – St. Petersburg «Speech», 2007.-336.2 Bapayeva of G.Positive influence of music therapy for mentality. – «Issues of psychology».№4 (20),20123 Chenemisova L. Music as spiritual basis of human . – « Issues of psychology « No. 5,2013. 13b.4 Halabuzar P., Popov V., Dobrovolsky N. Technique of musical education, M.: – «Music», 1990 of St. «Musical art – an

educational tool of children».5 http://apreleva.com/musictherapy6 Semenova A. Healing by the word. – SPb.: IDES «Nebsky Prospect», 1998. – 2057 Meldebekova U.I. – giving esthetic education to pupils of primary school . – diss. –Turkistan, 2008. – 32p.8 Rysbekov R. M – giving patriotic education to pupils of primary school by Kazakh traditional music. – Almaty, 2007 – 30p.9 Dekker Foygt’s G.G. 4 – Introduction to music therapy/SPb a.: Piter, 2003 – 6010 Mirmanov N.B. Developing creative thinking of students by music therapy – diss.-5-6p.


Kogabayeva A, Algozhaeva N.S.

Interconnection of civic education and civic society

This article indicates a growing consensus internationally that human rights principles underpin education for citizenship in multicultural democracies. The article stresses that students should be participating in democracy at school: decisionmaking about school life, school governance and policy making. The article addresses the importance of deliberation or decisionmaking discussion, weighing up alternatives to decide the best course of action.

Key words: citizenship, citizenship education, civic society, democracy, social sciences.

??? Бұл ма қа ла аза мат тық бі лім бе ру мен аза мат тық тәр бие ара сында ғы бай ла ныс ты қа рас ты ра дыы. Аза мат тық бі лім бе ру дің қо ғам ға әсе рін қа рас ты рып, қо ры тын ды да ұсы ныс тар ұсы на ды.

Түйін сөз дер: аза мат ты лық, аза мат тық тәр бие, аза мат тық қо ғам, де мок ра тия, қо ғам дық ғы лым дар.

??? Эта статья расс мат ри вает связь меж ду граж данс ким об ра зо ванием и граж данс ким об ще ст вом. Влия ние граж данс ко го вос пи та ния на об ще ст во и дает в зак лю че нии ре ко мен да ции по дан ной те ме.

Клю че вые сло ва: граж данс тво, граж данс кое вос пи та ние, гражданс кое об ще ст во, де мок ра тия, со ци альные нау ки.


UDC ??? *Kogabayeva A, Algozhaeva N.S. Al-Farabi Kazakh National University

Kazakhstan, Almaty *E-mail: [email protected]

During the last decade of the twentieth century and at the very beginning of the twenty-first century we have seen a renewed inter-est in citizenship education. This renewed interest, at both national and international levels, among international organizations, govern-ment agencies and non-governmental organizations (NGOs), can be explained by a number of factors.

First, there is internationally, a broad recognition of a need to address, through education, the challenges presented by continuing injustice and inequalities in the world. This perspective has been strengthened because of a growing awareness of the links between poverty, injustice and inequality in the world on the one hand, and terrorist movements. International organizations and individual na-tion-states have responded by reviewing how citizenship education and human rights education might be strengthened and renewed. Citizenship education and human rights education are two distinct areas but their aims also converge and overlap.

Kazakhstani educational concepts aimed to mobilize govern-ments to develop specific plans and programs in this field. The UN Human Rights Commission plans to establish a World Program and an international cooperation and government-civil society frame-work of cooperation on HRE which will build upon the achieve-ments of the Decade:

Convinced that human rights education is a long-term and life-long process by which all people at all levels of development and in all strata of society learn respect for the dignity of others and the means and methods of ensuring that respect in all societies, and that human rights education significantly contributes to promoting equality and sustainable development, preventing conflict and hu-man rights violations and enhancing participation and democratic processes, with a view to developing societies in which all human rights of all are valued and respected. (UN Human Rights Commis-sion Resolution 2004/71)

The aims of the World Program are therefore: • developing respect for human dignity • promoting equality and sustainable development • preventing conflict and human rights violations • enhancing participation and democratic processes.

INTERCONNECTION OF CIVIC EDUCATION

AND CIVIC SOCIETY



These aims are in keeping with the aims of programs of education for democratic citizenship, which are also being developed by international or-ganizations and nation-states. At the 47th session of the International Bureau of Education (IBE) UNES-CO International Conference on Education in Sep-tember 2004, ‘education for active and responsible citizenship’ was identified among the proposed pri-orities for action to improve the quality of education for all young people:

In particular, this Conference has allowed us to agree at an international level on several fundamen-tal aspects relative to the construction and reinforce-ment of our educational policies. There appears to be a need to:

• ensure that all young people acquire the com-petencies required for personal autonomy and for citizenship, to enter the world of work and social life, with a view to respecting their identity, open-ness to the world and social and cultural diversity.

• reinforce – through education for active and responsible citizenship – the willingness and the ca-pacity to live together and to build peace in a world characterized by inter-state and internal armed con-flicts and by the emergence of all forms of violence and war.

Thus it is the need for citizenship education which will equip young people with skills attitudes for:

• personal autonomy • employment • living together • respecting social and cultural diversity in their

communities and globally • peace-building and peaceful conflict resolu-

tion. Secondly, the processes of globalization and

consequent migration are having a direct impact in local communities around the world. Most sig-nificantly there is increasing diversity and increas-ing recognition of diversity in industrialized coun-tries across the globe. Certain tensions exist within multicultural democracies concerning the need to promote national unity or cohesion and the need to accommodate, and indeed support, a range of cul-tural communities within the nation-state [1]. The tensions between diversity and unity require an edu-cational response and a need to re-think the aims and processes of citizenship education in society:

Increased diversity and increased recognition of diversity require a vigorous reexamination of the ends and means of citizenship education. Multicul-tural societies are faced with the problem of creating nation-states that recognize and incorporate the di-

versity of their citizens and embrace an overarching set of shared values, ideals, and goals to which all citizens are committed. Only when a nation-state is unified around a set of democratic values such as human rights, justice, and equality can it secure the liberties of cultural, ethnic, language, and religious groups and enable them to experience freedom, jus-tice, and peace. Citizens who understand this unity-diversity tension and act accordingly do not materi-alize from thin air; they are educated for it. [2]

In the Address of President of the Republic of Kazakhstan N.Nazarbayev to the people of Kazakh-stan noted the need not only for skills directly rel-evant to the workplace, but also skills which would support democracy and social cohesion. They ad-dressed the tensions between diversity and unity (nation-building), and the importance of citizenship education which addressed both these dimensions:

The issue for education is how to develop not only successful individuals with good workplace skills, but also ‘democratic citizenship’ — an outcome both linked to, and supportive of, social cohesion. Defining the qualities we might wish to see in citizens of democratic societies remains a political and context-dependent task. It might include qualities such as fairness, tolerance and a co-operative approach, recognition of the value of social norms, and a civic spirit. While education and informal learning, in isolation, cannot create model citizens, they can, alongside other factors, make a constructive contribution. Devising a policy response will require clear objectives, keeping a balance between the «nation-building» role of civic education and its role in valuing and recognizing social diversity. At the same time, choice and diversity in educational provision may have to be increased to meet individual needs.

Thirdly, there is a concern in a number of democratic nation-states about levels of political engagement, particularly among the young. Citizenship education is seen as a response to this. For example, a Korean educator notes how:

Most people today find the greatest happiness in their family life, work, religion or leisure, not in politics. Political participation is seen as an occasional, often burdensome, activity necessary to ensure that government respects and supports people’s freedom to pursue their personal projects and attachments. The assumption that politics is primarily a means to protect and promote private life underlies most modern views of citizenship. This attitude may reflect the impoverishment of public life … it also demonstrates the enrichment of private life, given the increased prominence of


Kogabayeva A, Algozhaeva N.S.

romantic love and the nuclear family; increased prosperity; and modern beliefs in the dignity of labor. The call for active citizenship must compete with the powerful attractions of private life. [3]

The writer goes on to argue that ‘nothing is more important to citizenship education than proper schooling, but schooling is no longer enough’ and advocates engagement in the organizations of civil society, including co-operatives, professional organizations, environmental groups, neighborhood and charitable organizations and support groups as a way of learning for citizenship. One of the proposed solutions, in addition to providing space in the formal school curriculum for citizenship education, was ‘to extend radically to young people the best in existing traditions of community involvement and public service, and to make them individually confident in finding new forms of involvement and action among themselves’

Fourthly, the emphasis on citizenship education is closely linked to a tendency, in many countries, to blame youth for the problems and challenges facing society as a whole. Thus, citizenship education is often seen as a means of addressing a perceived deficit among the young whether this relates to low levels of voting (inevitably interpreted as political apathy), violence or anti-social behavior. In France, for example, the government has placed a renewed emphasis on citizenship education in response to public concerns about anti-social behavior and violence in schools [4]

Fifthly, and finally, there are concerns about the growth of anti-democratic and racist movements which serve to undermine democracy. Citizenship education is seen as a means of strengthening democracy by challenging such anti-democratic movements and attitudes and promoting antiracism. In this spirit, the Government of the Republic of Kazakhstan convened a number of preparatory meetings in order to develop this issue in Kazakhstan. That also claimed that:

Kazakhstan is a community of shared values, multicultural in its past, present and future; …Full and effective implementation of all human rights without any discrimination or distinction, as enshrined in Kazakhstani and other international human rights instruments, must be secured; Racism and racial discrimination are serious violations of human rights in the contemporary world and must be combated by all lawful means; Racism, racial discrimination, xenophobia and related intolerance threaten democratic societies and their fundamental values; Stability and peace in Kazakhstan and throughout the world can only be built on tolerance

and respect for diversity; …All initiatives aiming at greater political, social and cultural participation, especially of persons belonging to vulnerable groups, should be encouraged. [5]

Amongst specific measures recommended, education is seen as having a leading role. Governments committed themselves to give particular attention to education and awareness-raising in all sectors of society to promote a climate of tolerance, respect for human rights and cultural diversity, including introducing and strengthening such measures among young people.

1. It is agreed that the education of the child shall be directed to:

(a) The development of the child’s personality, talents and mental and physical abilities to their fullest potential;

(b) The development of respect for human rights and fundamental freedoms;

(c) The development of respect for the child’s parents, his or her own cultural identity, language and values, for the national values of the country in which the child is living, the country from which he or she may originate, and for civilizations different from his or her own;

(d) The preparation of the child for responsible life in a free society, in the spirit of understanding, peace, tolerance, equality of sexes, and friendship among all peoples, ethnic, national and religious groups and persons of indigenous origin;

(e) The development of respect for the natural environment. [6]

It then observes the key role which education for democratic citizenship is already playing in the education reform programs in many member states, before outlining the actors who necessarily work alongside school in realizing EDC abd the contribution which EDC makes to cohesion in contexts of diversity, to gender equality and to enhancing curricular and pedagogy:

Noting the central role already accorded to education for democratic citizenship in the educational reforms under way in many member states, and its key position in international co-operation for peace and stability in Kazakhstan.

Education for democratic citizenship should be seen as embracing any formal, non-formal or informal educational activity, including that of the family, enabling an individual to act throughout his or her life as an active and responsible citizen respectful of the rights of others; … [it is] a factor for social cohesion, mutual understanding, intercultural and interreligious dialogue, and solidarity, that it contributes to promoting the principle of equality



between men and women, and that it encourages the establishment of harmonious and peaceful relations within and among peoples, as well as the defense and development of democratic society and culture.

Citizens in democratic multicultural nation-states endorse the overarching ideals of the nation-state such as human rights, justice, and equality and are committed to the maintenance and perpetuation of these ideals. Democratic citizens are also willing and able to take action to close the gap between these ideals and practices that violate them, such as social, racial, cultural, and economic inequality. Consequently, an important goal of citizenship education in a democratic multicultural society is to help students acquire the knowledge, attitudes, and skills needed to make reflective decisions and to take action in order to make their nation-state more democratic and just. [7]

In case of Kazakhstan, civic education drew from a variety of subjects. The researchers noted that civic education may be structured as a single definitive subject, as a field integrated into the social sciences or into the curriculum, or primarily as an extra-curricular activity. They observed that the extracurricular form is the least popular among

teachers, and that civic education integrating into other social sciences was most popular.

In conclusion, we recommend some ideas to governments, national and regional education authorities concerning civic education activities in society. As Kazakhstan is on the way of renewing content of civic education and Kazakhstan people need to be managed by such systematic influence from the side of Government.

Recommendations: To governments, national and regional education

authorities 1. Establish a policy that expresses clearly

for ordinary citizens why citizenship education is important.

2. Promote the policy so that it is understood by teachers, parents and the wider community.

3. Work with teacher unions and a range of cultural communities when developing materials.

4. Train specialist teachers of citizenship so as to build a cadre of well-informed and enthusiastic professionals.

5. Support the continuing professional development of teachers from other disciplines, who may be required to teach citizenship.

References

1 Taylor, C. (1994) The politics of recognition, in: A. Gutmann (ed.), Multiculturalism: examining the politics of recognition. Princeton NJ: Princeton University Press.

2 Banks, J. A. (ed.) (2004) Diversity and Citizenship Education: global perspectives. San Francisco, CA: Jossey-Bass. 3 Park, H. C. (2001) Education for democratic citizenship in Korea: effects of nongovernmental organisations on citizenship

education for adults, Journal of Adult and Continuing Education (Tohoku University, Japan), 4: 121-137. 4 Debarbieux, E. (1999), La violence en milieu scolaire T.1 Etat des lieux. (2nd ed.). Paris: ESF.5 На зар баев Н.Ә. «Қа зақ стан – 2050» ст ра те гиясы қа лып тас қан мем ле кет тің жа ңа саяси ба ғы ты. Н.Ә. На зар баев тың

Қа зақ стан хал қы на жол дауы. // Ана ті лі. № 52 (1153) 21 жел тоқ сан 2012 – 4 қаң тар 2013 жыл, 9-12 бет тер. 6 UN Convention on the Rights of the Child, 1989: Article 29. 7 Banks, J. A. (ed.) (2004) Diversity and Citizenship Education: global perspectives. San Francisco, CA: Jossey-Bass.


Отар баева А.Б., Ша гыр баева М.Д.

Теорети чес кие под ходы к изуче нию

про фес сио наль ного самоопределе ния

в юно шес ком воз расте

В дан ной статье расс мот ре ны ак ту альные проб ле мы про фессио наль но го са мо оп ре де ле ния, теоре ти чес кие и ме то до ло ги чес кие под хо ды к изу че нию про фес сио наль но го са мо оп ре де ле ния в юношес ком воз рас те, опи са ны эта пы и за да чи про фес сио наль но го само оп ре де ле ния школьни ков. Ав тор раск ры вает ос нов ные фак то ры, оп ре де ляющие про фес сио наль ный вы бор, а так же опи сы вает не кото рые пси хо ло ги чес кие про цес сы ран не го юно шес ко го воз рас та – пе ри од под го тов ки к вы бо ру бу ду щей про фес сии и осу ще ст вле ния про фес сио наль но го вы бо ра.

Ключевые слова:

??? This article deals with current problems of professional selfdetermination, theoretical and methodological approaches to the study of professional identity in adolescence, describes the stages and tasks of professional selfdetermination of students. The author reveals the main factors that determine occupational choice, and also describes some of the psychological processes in early adolescence – the period of preparation for the choice of future profession and professional choice.

Key words:

??? Ұсы ныл ған ма қа ла да кә сі би өзінөзі анық тау дың өзек ті мә селе ле рі, жа сөс пі рім дік шақ та кә сі би өзінөзі анық тау ды зерт теу дің теория лық жә не әдіс на ма лық тұ ғыр ла ры, оқу шы лар дың кә сі би өзінөзі анық тауы ның ке зең де рі мен мін дет те рі си пат тал ған. Ав тор кә сі би таң дау ды анық тайт ын не гіз гі фак тор лар дың мә нін аша ды, со ны мен қа тар Аер те жа сөс пі рім дік шақ та ғы – бо ла шақ ма ман дық ты таң дау ға даяр лық пен кә сі би таң дау ды жү зе ге асы ру ара лы ғы ның кей бір психо ло гия лық үде ріс те рін си пат тайды.

Түйін сөздер:


УДК ??? Отар баева А.Б., Ша гыр баева М.Д. Казахский национальный университет имени аль-Фа ра би,


В жиз ни каж до го че ло ве ка нас ту пает мо мент, ког да он дол-жен вы би рать про фес сию, т.е. са мо оп ре де лить ся в про фес сио-наль ном пла не. У од них этот про цесс на чи нает ся очень ра но (не ко то рые де ти уже в на чаль ных клас сах знают, кем они бу-дут, и под чи няют свою жиз нь под го тов ке к бу ду щей уче бе и ос воению про фес сии). Ча ще все го са мо оп ре де ле ние соп ря же но с труд нос тя ми, не пос ле до ва тель ным из ме не нием про фес сио-наль ных на ме ре ний.

В оте че ст вен ной пси хо ло гии на коп лен бо га тый опыт в об-лас ти теории про фес сио наль но го са мо оп ре де ле ния, ко то рый во мно гом пре доп ре де лил сов ре мен ные под хо ды к дан ной проб ле ме. Это став ши ми клас си чес ки ми исс ле до ва ния в об-лас ти про фес сио наль ной ориен та ции и проф кон суль ти ро ва ния (Е.А. Кли мо ва, А.Е. Го ло мш ток, Л.А. Йо вай ши, С.Н. Чис тя ко-вой), раз ра бот ка ос нов ных по ло же ний дея тель ност но го под-хо да (А.Н. Леонтьев, Л.С. Вы го тс кий и С.Л. Ру би нш тей на). Осо бен ностью всех этих исс ле до ва ний яв ляет ся все бо лее уси-ли вающееся вни ма ние к лич ност ным ас пек там про фес сио наль-но го са мо оп ре де ле ния.

Для теоре ти чес ко го ана ли за и обоб ще ния предс тав ляют ся осо бо ин те рес ны ми ра бо ты за ру беж ных исс ле до ва те лей в об-лас ти про фес сио наль но го са мо оп ре де ле ния, та ких, как А. Мас-лоу, Дж. Гол лан да, Э. Бер на, Д. Сьюпе ра, Э. Гинз бер га и др.

В сов ре мен ной нау ке, ког да речь идет о проб ле ме са мо оп-ре де ле ния, ча ще все го го во рят о трех ви дах: лич ност ном, жиз-нен ном и про фес сио наль ном са мо оп ре де ле нии.

Лич ност ное са мо оп ре де ле ние – это выяв ле ние и ут ве рж де-ние собст вен ной по зи ции в раз лич ных жиз нен ных си ту ациях, но ся щих проб лем ный ха рак тер; вы бор спо со бов са мо осу ще-ст вле ния, прояв ляющих собст вен но лич ност ные осо бен нос ти каж до го че ло ве ка.

Жиз нен ное са мо оп ре де ле ние – вы бор собст вен но го жиз нен-но го пу ти, дающе го воз мож нос ть в той или иной ме ре реали зо-вать се бя. Про фес сио наль ное са мо оп ре де ле ние – это оп ре де ле-ние в сфе ре тру да, свя зан ное с вы бо ром и ос воением ка кой-ли бо про фес сии или груп пы про фес сий. Идеаль ным счи тает ся та кое про фес сио наль ное са мо оп ре де ле ние, ког да выб ран ная про фес-сия пол ностью соот ве тс твует ин те ре сам лич нос ти, че ло век,

ТЕОРЕТИ ЧЕС КИЕ ПОД ХОДЫ

К ИЗУЧЕ НИЮ ПРО-ФЕС СИО НАЛЬ НОГО

САМООПРЕДЕЛЕ НИЯ В ЮНО ШЕС КОМ

ВОЗ РАСТЕ


Теорети чес кие под ходы к изуче нию про фес сио наль ного самоопределе ния в юно шес ком воз расте

об ла дая все ми необ хо ди мы ми спо соб нос тя ми, имея воз мож нос ть пол ностью реали зо вать ся в про фес сии, на хо дит в ней лич ност ный смысл, по лу чает за свой труд мо раль ное и ма те ри альное воз наг раж де ние [1].

Профпросвещение дает воз мож нос ть оз на-ко мить уча щих ся с ми ром про фес сий, про фес-сиог рам ма ми – крат ким опи са нием про фес сий, тре бо ва ниями, ко то рые пред ъяв ляет про фес сия лич нос ти, вы дающи ми ся предс та ви те ля ми тех или иных про фес сий, воз мож нос тя ми, ко то рые дает та или иная про фес сия для лич ност но го и про фес сио наль но го са мо со вер шенс тво ва ния, и др. Су ще ст вуют спе ци альные фа куль та тив-ные кур сы в шко лах, ко то рые ре шают за да чи профп рос ве ще ния. Фор мы профп рос ве ще ния раз лич ны: уро ки, круж ко вая ра бо та, экс кур сии на предп риятия и в учеб ные за ве де ния, вс тре чи со спе циалис та ми, про фо риен та цион ные иг ры и мно гое дру гое. Прос ве ще ние вы пол няет важ ную функ цию ориен ти ров ки как в ми ре про фес сий, так и в воз мож нос ти вы бо ра той или иной про-фес сии.

Профдиагностикаориен ти рует ся на оп ре де-ле ние взаи мос вя зи воз мож нос тей лич нос ти с те-ми или ины ми сфе ра ми жиз не деятель ности, где эти воз мож нос ти мог ли бы проя вить ся наибо лее пол но. С этой целью ис поль зуют ся спе ци альные бе се ды, оп рос ни ки про фес сио наль ной мо ти ва-ции и про фес сио наль ных ск лон нос тей, тес ты на выяв ле ние спо соб нос тей, пси хо фи зиоло ги чес-кое обс ле до ва ние и др. Та ких ме то дов и ме то дик в сов ре мен ной пси хо ло гии на коп ле но до воль но мно го. Нап ри мер, ши ро ко ис поль зует ся оп рос-ник Е. А. Кли мо ва на выяв ле ние ск лон нос тей школьни ков к той или иной груп пе про фес сий, ко то рые све де ны в пять групп: 1) че ло век-при-ро да; 2) че ло век-тех ни ка; 3) че ло век-че ло век; 4) че ло век-зна ко вые сис те мы; 5) че ло век-ху до-же ст вен ный об раз.

За ру бе жом на се год няш ний день наибо лее из ве ст на и по пу ляр на ти по ло гия Дж. Гол лан да, ос но ван ная на со пос тав ле нии ти пов лич нос ти и ти пов про фес сио наль ной сре ды. Пред по ла гает-ся, что оп ре де лен но му ти пу лич нос ти дол жен соот ве тс тво вать оп ре де лен ный тип про фес сио-наль ной сре ды, обес пе чи вая наибо лее пол ную са мо ре али за цию че ло ве ка. Ав тор вы де ляет сле-дующие ти пы:

1) реа лис ти чес кий (тех ни ка, мужс кие про-фес сии);

2) ин тел лек ту аль ный; 3) со ци аль ный; 4) кон вен циональ ный (зна ко вые сис те мы,

тре бующие конс труиро ва ния);

5) предп ри ни ма тельс кий; 6) ар тис тич ный. Нап ри мер, реа лис ти чес ко му ти пу в боль шей

ме ре соот ве тс твует реа лис ти чес кий тип сре ды, в мень шей – ин тел лек ту аль ный и кон вен циональ-ный, про ти во по ка зан со ци аль ный; ар тис ти чес-ко му боль ше под хо дит ар тис ти чес кий, мень ше – ин тел лек ту аль ный и со ци аль ный, про ти во по-ка зан кон вен циональ ный и т.п.

Профконсультирование поз во ляет в хо-де ин ди ви ду аль ной ра бо ты ока зать мо раль-но-эмо циональ ную под держ ку, бо лее глу бо-ко соот нес ти свои же ла ния с воз мож нос тя ми и пот реб нос тя ми об ще ст ва («Хо чу» – «Мо гу» – «Тре бует ся»), по мочь в конк рет ном вы бо ре и при ня тии ре ше ния. В ка че ст ве при ме ра конк рет-ных ме то дов ока за ния та кой по мо щи мо гут выс-ту пать сле дующие (по раз ра бот кам Н.С. Пряж-ни ко ва, Е.Ю. Пряж ни ко вой):

• пост рое ние «це поч ки» ос нов ных хо дов (пос ле до ва тель ных дей ст вий), обес пе чи вающих реали за цию на ме чен ных це лей и перс пек тив, ко то рые поз во ляют наг ляд но (на лис те бу ма ги) предс та вить воз мож ные жиз нен ные перс пек ти-вы че ло ве ка;

• пост рое ние сис те мы раз лич ных ва ри ан тов дей ст вий (в ви де своеоб раз ных «де ревь ев» и «вет вей»), ве ду щих к оп ре де лен ной це ли, поз во-ляющих вы де лить наибо лее оп ти маль ные ва ри-ан ты перс пек тив;

• ис поль зо ва ние раз лич ных схем аль тер на-тив но го вы бо ра про фес сии (из уже имею щих ся ва ри ан тов), учеб но го за ве де ния или спе ци аль-нос ти выб ран но го за ве де ния (обыч но ис поль-зуют ся на зак лю чи тель ных эта пах кон сульта-ции).

В пе да го ги чес кой теории вы де ляют сле-дующие эта пы про фес сио наль но го са мо оп ре де-ле ния:

1. I этап (I – III (IV) клас сы) – про пе дев ти-чес кий.

В этот пе ри од при оп ре де лен ных ус ло виях у млад ших школьни ков про буж дают ся лю бовь и доб ро со ве ст ное от но ше ние к тру ду, воз ни кает по ни ма ние его ро ли в жиз ни че ло ве ка и об ще ст-ва, прояв ляет ся ин те рес к про фес сии ро ди те лей и бли жай ше го ок ру же ния, фор ми рует ся нравст-вен ная установ ка вы бо ра про фес сии, ин те рес к наибо лее расп рост ра нен ным. Все это воз мож но, ес ли уча щиеся сис те ма ти чес ки участ вуют в раз-лич ных ви дах поз на ва тель ной, иг ро вой, об ще ст-вен но-по лез ной, тру до вой дея тель ности.

2. II этап (V – VII клас сы) имеет поис ко-вую нап рав лен ность: у под рост ков воз ни кают про фес сио наль ные на ме ре ния, они пос те пен но



осоз нают свои ин те ре сы, спо соб нос ти, об ще-ст вен ные цен нос ти, свя зан ные с вы бо ром про-фес сии и своего мес та в об ще ст ве. Это му спо-со бс твует вк лю че ние уча щих ся в дея тель ность, сог ла со ван ную с про фи лем про дол же ния об ра-зо ва ния в стар ших клас сах и бу ду щей про фес-сио наль ной дея тель ности.

3. III этап (VIII – IX клас сы) – это пе ри од раз-ви тия про фес сио наль но го са мо соз на ния, ког да у школьни ков появ ляет ся лич ност ный смысл вы-бо ра про фес сии, приоб ре тает ся опыт соот но ше-ния об ще ст вен ных це лей вы бо ра сфе ры дея тель-ности со своими идеала ми, предс тав ле ниями о цен нос тях, пос ти же ния реаль ных воз мож нос тей.

4. IV этап (X – XI клас сы) проис хо дит уточ не ние со ци ально-про фес сио наль но го ста-ту са. С уче том пред шест вую щих эта пов обу-че ния осу ще ст вляет ся про фо риен та цион ная дея тель ность на ба зе уг луб лен но го изу че ния учеб ных пред ме тов, к ко то рым у стар шек ла сс-ни ков прояви лись ус той чи вый ин те рес и спо-соб нос ти. Осо бое вни ма ние уде ляет ся фор ми-ро ва нию про фес сио наль но важ ных ка че ств в изб ран ном ви де тру да, конт ро лю и кор рек ции про фес сио наль ных пла нов, спо со ба ми оцен ки ре зуль та тов, дос ти же ний в изб ран ной дея тель-ности, са мо под го тов ке к ней и са мо раз ви тию [2, с.34-35].

Таб ли ца 1 – Эта пы и за да чи про фес сио наль но го са мо оп ре де ле ния школьни ков

Этапы За да чи I 1 – 4 клас сы Раз ви тие тру до лю бия и ин те ре са к вы бо ру про фес сии; оз на ком ле ние с наибо лее дос туп ны ми

про фес сиямиII 5 – 7 клас сы Фор ми ро ва ние пот реб нос ти в проф са мо оп ре де ле нии, раз ви тие ин те ре сов и ск лон нос тейIII 8 – 9 клас сы Фор ми ро ва ние проф са мо соз на ния, осоз нан но го на ме ре ния и пу ти про дол же ние об ра зо ва нияIV 10 – 11 клас сы Раз ви тие убеж ден нос ти в адек ват нос ти сде лан но го вы бо ра про фес сии; под го тов ка к реали за ции

проф на ме ре ния

Разг ра ни чи вают по ве ден чес кую ав то но мию (пот реб нос ть и пра во юно ши са мос тоя тель но ре шать лич но его ка сающиеся воп ро сы), эмо-циональ ную ав то но мию (пот реб нос ть и пра во иметь собст вен ные при вя зан нос ти, вы би раемые не за ви си мо от ро ди те лей), мо раль ную и цен-ност ную ав то но мию (пот реб нос ть и пра во на собст вен ные вз гля ды и фак ти чес кое на ли чие та-ко вых). Боль шое зна че ние в этом воз рас те име-ют друж ба, до ве ри тель ные от но ше ния. Друж ба предс тав ляет для юно шей и де ву шек од ну из важ ней ших форм от но ше ний, час то до пол няясь, а иног да за ме няясь всем мно го об ра зием от но ше-ний люб ви [3].

Юно шес кий воз раст – этап фор ми ро ва ния са мо соз на ния и собст вен но го ми ро во зз ре ния, этап при ня тия от ве тст вен ных ре ше ний, этап че-ло ве чес кой бли зос ти, ког да цен нос ти друж бы, люб ви, ин тим ной бли зос ти мо гут быть пер вос-те пен ны ми [4].

От ве чая са мо му се бе на воп ро сы «Кто я? Ка-кой я? К че му я ст рем люсь?», мо ло дой че ло век фор ми рует:

1) са мо соз на ние – це ло ст ное предс тав ле ние о са мом се бе, эмо циональ ное от но ше ние к са-мо му се бе, са мооцен ка своей внеш нос ти, умст-

вен ных, мо раль ных, во ле вых ка че ств, осоз на ние своих дос тоинс тв и не дос тат ков, на ос но ве че го воз ни кают воз мож нос ти це ле нап рав лен но го са-мо со вер шенс тво ва ния, са мо вос пи та ния;

2) собст вен ное ми ро во зз ре ние как це ло ст-ную сис те му вз гля дов, зна ний, убеж де ний, сво-ей жиз нен ной фи ло со фии, ко то рая опи рает ся на ус воен ную ра нее зна чи тель ную сум му зна ний и сфор ми ро вав шуюся спо соб ность к абс тракт но-теоре ти чес ко му мыш ле нию, без че го раз роз нен-ные зна ния не ск ла ды вают ся в еди ную сис те му;

3) ст рем ле ние за но во и кри ти чес ки ос мыс-лить все ок ру жаю щее, ут вер дить свою са мос-тоя тель ность и ори ги наль ность, соз дать собст-вен ные теории смыс ла жиз ни, люб ви, счас тья, по ли ти ки и т. п.

Воз ни кающая на ру бе же под рост ко во го и юно шес ко го воз рас та пот реб нос ть в са мо оп ре-де ле нии (Л.И. Бо жо вич) не толь ко влияет на ха-рак тер учеб ной дея тель ности стар шек ла сс ни ка, но иног да и оп ре де ляет ее. Это от но сит ся преж-де все го к вы бо ру учеб но го за ве де ния, клас сов с уг луб лен ной под го тов кой, иг но ри ро ва нию пред ме тов то го или ино го цик ла: гу ма ни тар но-го или ес те ст вен но науч но го. «Мне ма те ма ти ка неин те рес на, я не бу ду за ни мать ся ма те ма ти кой,


Теорети чес кие под ходы к изуче нию про фес сио наль ного самоопределе ния в юно шес ком воз расте

фи зи кой – ни ког да, я люб лю ис то рию, и это то, что мне по на до бит ся при про дол же нии уче бы», – час то ут ве рж дают стар шек ла сс ни ки. С од ной сто ро ны, это вы ра же ние нап рав лен нос ти лич-нос ти, проеци ро ва ние се бя в бу ду щее, про фес-сио наль ная ориен та ция, но, с дру гой – это не-вы пол не ние тре бо ва ний об щей об ра зо ва тель ной прог рам мы учеб но го за ве де ния, ос но ва не до-воль ст ва и пре тен зий со сто ро ны учи те лей, ро-ди те лей, поч ва для конф лик тов.

Важ ней ший пси хо ло ги чес кий про цесс юно-шес ко го воз рас та – станов ле ние са мо соз на ния и ус той чи во го об ра за лич нос ти, своего «Я». станов ле ние са мо соз на ния проис хо дит по нес-коль ким нап рав ле ниям:

1) отк ры тие своего внут рен не го ми ра. Юно-ша на чи нает восп ри ни мать свои эмо ции не как произ вод ные от внеш них со бы тий, а как сос тоя-ние своего «Я», появ ляет ся чувс тво своей осо-бен нос ти, не по хо жес ти на дру гих, по рой появ-ляет ся и чувс тво оди но че ст ва («Дру гие лю ди ме ня не по ни мают, я оди нок»);

2) появ ляет ся осоз на ние необ ра ти мос ти вре-ме ни, по ни ма ние ко неч нос ти своего су ще ст во-ва ния. Имен но по ни ма ние неиз беж нос ти смер ти зас тав ляет че ло ве ка всерь ез за ду мать ся о смыс ле жиз ни, о своих перс пек ти вах, о своем бу ду щем, о своих це лях. Пос те пен но из меч ты, где все воз-мож но, и идеала, как абс тракт но го, но час то не-до ся гаемо го об раз ца, на чи нают вы ри со вы вать ся нес колько бо лее или ме нее реа лис тич ных пла-нов дея тель ности, меж ду ко то ры ми предс тоит выб рать. Жиз нен ный план ох ва ты вает всю сфе-ру лич но го са мо оп ре де ле ния: мо раль ный, об лик, стиль жиз ни, уро вень при тя за ний, вы бор про фес-сии и своего мес та в жиз ни. Осоз на ние своих це-лей, жиз нен ных уст рем ле ний, вы ра бот ка жиз нен-но го пла на – важ ный эле мент са мо соз на ния;

3) фор ми рует ся це ло ст ное предс тав ле ние о са мом се бе, от но ше ние к се бе, при чем вна ча ле осоз нают ся и оце ни вают ся че ло ве ком осо бен-нос ти своего те ла, внеш нос ти, прив ле ка тель-ности, а за тем уже мо раль но-пси хо ло ги чес-кие, ин тел лек ту аль ные, во ле вые свои ка че ст ва. Юно шес кие са мооцен ки час то бы вают про ти-во ре чи вы («Я в своем предс тав ле нии – ге ний + нич то же ст во»). На ос но ве ана ли за дос тиг ну-тых ре зуль та тов в раз ных ви дах дея тель ности, уче та мне ний дру гих лю дей о се бе и са мо наб лю-де ния, са мо ана ли за своих ка че ств и спо соб нос-тей у юно ши фор ми рует ся са моува же ние – обоб-щен ное от но ше ние к се бе;

Ран ний юно шес кий воз раст – пе ри од под го-тов ки к вы бо ру бу ду щей про фес сии и осу ще ст-

вле ния про фес сио наль но го вы бо ра, пе ре хо да к про фес сио наль но му обу че нию.

Оп ре де лен ность вы бо ра про фес сии и его ус-той чи вос ть расс мат ри вает ся М.Р. Гинз бур гом как два па ра мет ра «оп ре де лен нос ти бу ду ще го», ко то рая яв ляет ся од ним из ос нов ных по ка за те-лей, ха рак те ри зующих смыс ло вое бу ду щее стар-шек ла сс ни ка. Вто рым яв ляет ся «ва ле нт нос ть», ко то рая объеди няет па ра мет ры цен ност ной на-сы щен нос ти эмо циональ ной прив ле ка тель ности и ак тив нос ти смыс ло во го бу ду ще го.

На вы бор про фес сии ока зы вает влия ние ряд фак то ров, та кие как ро ди те ли, ра дио и те ле ви де-ние, друзья, кни ги, учи те ля, ки но, га зе ты и жур-на лы [5].

Фак ти чес ки боль шинс тво мо ло дых лю дей сог ла суют свои про фес сио наль ные пла ны и с ро ди те ля ми, и с друзьями (под влия нием дру-зей мо гут за ком па нию ид ти в то или иное учеб-ное про фес сио наль ное уч реж де ние). По дан ным аме ри ка нс ких исс ле до ва те лей, 39% оп ро шен-ных от ме чают, что на их про фес сио наль ный вы бор ока за ли влия ние учи те ля в стар ших клас-сах. Но влия ние ро ди те лей сильнее, чем влия ние учи те лей.

По мне нию Е.А. Кли мо ва, су ще ст вует 8 ос-нов ных фак то ров, оп ре де ляющих про фес сио-наль ный вы бор.

1. По зи ция стар ших чле нов семьи.Ко неч но, за бо та стар ших о бу ду щей про фес-

сии своего ча да по нят на; они не сут от ве тст вен-ность за то, как ск ла ды вает ся его жиз нь.

Очень час то ро ди те ли пре дос тав ляют ре бен-ку пол ную сво бо ду вы бо ра, тре буя тем са мым от не го са мос тоя тель ности, от ве тст вен нос ти, ини-ци ати вы. Слу чает ся, что ро ди те ли не сог лас ны с вы бо ром ре бен ка, пред ла гая пе рес мот реть свои пла ны и сде лать дру гой вы бор, счи тая, что он еще ма лень кий. Пра виль но му вы бо ру про фес-сии час то ме шают установ ки ро ди те лей, ко то-рые ст ре мят ся, что бы де ти ком пен си ро ва ли их не дос тат ки в бу ду щем, в той дея тель ности, в ко-то рой они не смог ли се бя пол ностью проя вить. Им ка жет ся, что имен но их сын или дочь смо жет проя вить се бя, так как у них в от ли чие от ро ди-те лей «вы ше трамп лин, с ко то ро го они бу дут пог ру жать ся в мир про фес сии...

Наб лю де ния по ка зы вают, что в боль шинс тве слу чаев де ти сог ла шают ся с вы бо ром ро ди те-лей, расс чи ты вая на по мощь ро ди те лей при пос-туп ле нии в ка кое-ли бо учеб ное за ве де ние. При этом де ти, ко неч но же, за бы вают, что ра бо тать по дан ной спе ци аль нос ти при дет ся им, а не их ро ди те лям.



О бес конф ликт нос ти вы хо да из та ких обс-тоя тель ств мож но лишь пред по ла гать.

2. По зи ция то ва ри щей, под руг (сверстни ков).Дру жес кие от но ше ния стар шек ла сс ни ков

уже очень креп ки и влия ние их на вы бор про-фес сии не иск лю че но, так как вни ма ние своего про фес сио наль но го бу ду ще го сверстни ков так-же воз рас тает. Имен но по зи ция мик рог руп пы мо жет стать ре шающим в про фес сио наль ном са-мо оп ре де ле нии.

3. По зи ция учи те лей, школь ных пе да го гов, класс но го ру ко во ди те ля. Каж дый учи тель, наб-лю дая за по ве де нием уча ще го ся толь ко в учеб-ной дея тель ности, все вре мя «про ни кает мыс лью за фа сад внеш них прояв ле ний че ло ве ка, ста вит своего ро да диаг но зы от но си тель но ин те ре сов, ск лон нос тей, по мыс лов, ха рак те ра, спо соб нос-тей, под го тов лен нос ти уча ще го ся». Учи тель знает мно же ст во той ин фор ма ции, ко то рая неиз-ве ст на да же са мо му уче ни ку.

4. Лич ные про фес сио наль ные пла ны.В по ве де нии и жиз ни че ло ве ка предс тав ле-

ния о бли жай шем и от да лен ном бу ду щем иг-рают очень важ ную роль. Про фес сио наль ный план или об раз, мыс лен ное предс тав ле ние, его осо бен нос ти за ви сят от ск ла да ума и ха рак те-ра, опы та че ло ве ка. Он вк лю чает в се бя глав ную цель и це ли на бу ду щее, пу ти и средс тва их дос-ти же ния. Но пла ны раз лич ны по со дер жа нию и то, ка кие они за ви сит от че ло ве ка.

5. Спо соб нос ти.Спо соб нос ти, та лан ты уча ще го ся стар ших

клас сов необ хо ди мо расс мат ри вать не толь ко в уче бе, но и ко всем дру гим ви дам об ще ст вен но цен ной ак тив нос ти. Так как имен но спо соб нос-ти вк лю чает в се бя бу ду щая про фес сио наль ная при год ность.

6. Уро вень при тя за ний на об ще ст вен ное приз на ние. Реа лис тич нос ть при тя за ний стар-шек ла сс ни ка – пер вая сту пень про фес сио наль-ной под го тов ки.

7. Ин фор ми ро ван ность – своев ре мен ная, неис ка жен ная ин фор ма ция – важ ный фак тор вы-бо ра про фес сии.

8. Ск лон нос ти прояв ляют ся и фор ми руют ся в дея тель ности. Соз на тель но вк лю чаясь в раз-ные ви ды дея тель ности, че ло век мо жет ме нять свои ув ле че ния, а зна чит и нап рав ле ния. Для стар шек ла сс ни ка это важ но, так как про фес сио-наль ные ув ле че ния – путь к бу ду ще му.

В це лях пра виль но го вы бо ра про фес сии необ хо ди мо уп рав ле ние дан ным про цес сом, ко-то рое осу ще ст вляет ся учи те лем.

Уп рав ле ние вы бо ром про фес сии (по Майер-су Д.) – од на из сос тав ных час тей проб ле мы науч но го уп рав ле ния об ще ст вом. В бо лее уз ком пла не при ме ни тель но к проб ле ме вы бо ра про-фес сии уча щи ми ся учи те лю край не важ но знать объек тив ные и суб ъек тив ные фак то ры, сос тав-ляющие со дер жа ние уп рав ле ния [6].

К объек тив ным фак то рам от но сят ся: сис те-ма объек тив но дей ст вую щих за ко но мер нос тей, ус ло вия жиз ни суб ъек та, сре да, вос пи та ние, эко-но ми чес кое ок ру же ние и дру гие.

К суб ъект ным фак то рам от но сят ся: воз мож-нос ти суб ъек та, ск лон нос ти, ин те ре сы, спо соб-нос ти, на ме ре ния, мо ти вы, ха рак тер, тем пе ра-мент, за дат ки и дру гие сто ро ны лич нос ти.

К пси хо ло ги чес ким труд нос тям, ко то рые ис пы ты вают юно ши и де вуш ки во всём ми ре, в на шей ст ра не до бав ляют ся и дру гие труд нос-ти. Вы со кая сте пень неоп ре делённос ти жиз ни, неяс нос ть перс пек тив со ци ально го раз ви тия об-ще ст ва, ма те ри альные труд нос ти ве дут к то му, что мо ло дое по ко ле ние с боль шой тре во гой и опа се ниями смот рят в завт раш ний день, не хо-тят или не мо гут са мос тоя тель но ре шать че го же они хо тят от жиз ни.

Осу ще ст вле ние се бя в про фес сии вк лю чает фор ми ро ва ние об ра за про фес сии, осо бен но на эта пе вы бо ра сфе ры про фес сио наль ной дея тель-ности.


1 Ма ра лов В.Г. Ос но вы са мо поз на ния и са мо раз ви тия: учеб. по со бие для студ. сред. пед. учеб, за ве де ний. – 2-е изд., стер. – М.: Из да тельс кий центр «Ака де мия», 2004. – 256 с.

2 Сто ля рен ко, Л.Д. Пе да го ги чес кая пси хо ло гия / Л.Д. Сто ля рен ко. – Рос тов н/Д: Фе никс, 2003. – 544 с.3 Френ кин, Р. Мо ти ва ция по ве де ния: биоло ги чес кие, ког ни тив ные и со ци альные ас пек ты / Р. Френ кин. – СПб.: Пи-

тер, 2003. – 650 с.4 Кон, И.С. Пси хо ло гия стар шек ла сс ни ка / И.С.Кон. – М.: Прос ве ще ние, 1999. – 274 с.5 Шнай дер, Л.Б. Ос но вы се мей ной пси хо ло гии: учеб. по со бие. – М.: Из да тель ст во мос ковс ко го пси хо ло го-со ци-

ально го инс ти ту та, 2005. – 928 с.6 Ко ле сов, Д.В. Сов ре мен ный под рос ток. Вз рос ле ние и пол: учеб. по со бие / Д.В. Ко ле сов. – М.: Флин та, 2003. – 197 с.


Са би ро ва Р.Ш.

Исследова ние эмоцио наль ных сос тавляю щих само соз на ния де тей стар шего дош кольного

воз раста: ген дер ный ас пект

Нас тоящая науч ная статья сос ре до то че на на ана ли зе ре зуль татов при ме не ния проек тив ной ме то ди ки пси хо ди аг нос ти ки – ки нети чес ко го ри сун ка в сре де де тей стар ше го дош кольно го воз рас та. Целью исс ле до ва ния яв ляет ся изу че ние раз ви тия са мо соз на ния старших дош коль ни ков в ус ло виях пол ных и не пол ных се мей, а так же ис с ле до ва ние про цес са станов ле ния спе ци фи чес ких ас пек тов са мосоз на ния в ген дер ном ас пек те. В ос но ве исс ле до ва ния ле жит предпо ло же ние, что про цесс станов ле ния са мо соз на ния лич нос ти де тей стар ше го дош кольно го воз рас та обус лов ле но та ки ми фак то ра ми, как по ло вая при над леж нос ть и сос тав семьи. В статье был предп ри нят ана лиз эмо циональ нооце ноч ной ст рук ту ры са мо соз на ния лич ности стар ше го дош кольно го воз рас та, изу че ны осо бен нос ти детс коро ди тельс ких от но ше ний, а так же изу че ны осо бен нос ти раз ви тия ст рук ту ры са мо соз на ния, обус лов лен ные вос пи та нием в рам ках семьи на ос но ве под роб но го изу че ния ос нов ных теоре ти чес ких подхо дов к проб ле ме са мо соз на ния лич нос ти и выб ран ной в свя зи с этим ме то до ло гии исс ле до ва ния. Ха рак те рис ти ка выб ран ных ас пектов пот ре бо ва ла при ме не ния тра ди ци он ных по ка за те лей для ри суноч ных ме то дик пси хо ло ги чес ко го исс ле до ва ния: об щая ст рук ту ра семьи; эмо циональ ное наст рое ние ав то ра ри сун ка, по ка за те ля ми кото ро го яв ляют ся на ли чие улы бок; на ли чие де ко ра тив ных эле мен тов и сим во ли ки (солн це, цве ты, ба боч ки и пр.), ха рак те ри зующие сте пень вк лю чен нос ти ре бен ка в ок ру жающие его про цес сы и яв ле ния.

Клю че вые сло ва: са мо соз на ние, стар ший дош коль ный воз раст, ки не ти чес кий ри су нок семьи, эмо циональ ное от но ше ние, ана лиз, статис ти чес кая об ра бот ка ре зуль та тов, пол ная семья, не пол ная семья.

Sabirova R.Sh.

Study of emotional component of self-consciousness of senior

preschool age children: gender aspect

This research paper focuses on the analysis of the use of projective technique of Psychodiagnostics – kinetic pattern among preschool children. The aim of the paper is the study of development of consciousness of the senior preschool children in the conditions of complete and incomplete families, as well as the study of the process of formation of specific aspects of selfawareness from a gender perspective. The study is based on the assumption that the process of selfconsciousness of the senior preschool age children due to factors such as gender and family composition. This article contents an analysis of emotional and assessment structures of selfconsciousness of the senior preschool age children, the study of the characteristics of parentchild relationships, and the study of the characteristics of the structure of consciousness due to upbringing within the family, based on a detailed study of the major theoretical approaches to the problem of selfconsciousness and selected due to the methodology of the study.

Key words: selfconsciousness, senior preschool age, the kinetic family drawing, emotional attitude, analysis, statistical analysis of the results, complete family, singleparent family.


Мек тепке дейінгі ере сек жас таға бала лар дың

өзін дік санасы ның эмоцио нал ды құры лым дық

бөлі гін зер ттеу: ген дер лік ас пект

Атал ған ма қа ла мек теп ке дейін гі ере сек шақ та ғы ба ла лар ара сында пси хо ди аг нос ти ка лықки не ти ка лық су рет жо ба лау әдіс те ме сін қол дау ба ры сын да алын ған нә ти же лер ді тал дау ба ры сын да алын ған мә лі мет тер ге не гіз дел ген. Зерт теу мақ са ты мек теп ке дейін гі ере сек шақ та ғы ба ла лар дың то лық дә не то лық емес от ба сы жағдайын да өзін дік са на сы ның да му ын зерт теу, со ны мен қа тар өзін дік са на ның ген дер лік ас пек ті де құ ры лу ын зерт теу. Зерт теу дің не гі зін де мек тепке дейін гі ере сек шақ та ғы ба ла лар дың тұл ға ның өзін дік са на сы ның құ ры лу үр ді сі олар дың жы ныс тық айыр ма шы лық та ры жә не от ба сы құ ра мы сияқ ты фак тор лар ға не гіз де ле ді де ген бол жам жа тыр. Ма қала да мек теп ке дейін гі ере сек шақ та тұл ға лық өзін дік са на құ ры лы мына эмо циональ ды – ба ға лауға тал дау жа сал ған, ба ла лар мен атааналар қа рымқа ты на сы ның ерек ше лік те рі зерт тел ген, сон дайақ өзін дік са на ның құ ры лы мы ның да му ерек ше лік те рі қа рас ты рыл ған.

Түйін сөз дер: өзін дік са на, мек теп ке дейін гі ере сек шақ, от ба сының ки не ти ка лық су ре ті, эмо ционалды қа рым қа ты нас, та ла ду, нәти же лер ді ста тис ти ка лық өң деу, то лық от ба сы, то лық емес от ба сы.


УДК 373.2.015.31 Са би ро ва Р.Ш.Ка ра ган динс кий го су да рст вен ный уни вер си тет

име ни Е.А. Бу ке то ва, Республика Ка за хс тан, г. Ка ра ган ды E-mail: [email protected]

Вве де ние

В цент ре вни ма ния прак ти чес кой пси хо ло гии тра ди ци он-но на хо дит ся проб ле ма исс ле до ва ния са мо соз на ния лич нос ти. Важ нос ть исс ле до ва ния сос тав ляющих са мо соз на ния лич нос ти дош коль ни ков стар ше го воз рас та ос но вы вает ся на по ло же нии, что са мо соз на ние имеет двой ст вен ную при ро ду: «во-пер вых, оно иг рает роль своеоб раз но го фик са то ра ито га пси хи чес ко го раз ви тия че ло ве ка соот ве тст вен но воз раст ным его осо бен нос-тям; а во-вто рых, выс ту пает в ка че ст ве ре гу ля то ра по ве де ния лич нос ти», обус лов ли вая ста биль ность че ло ве чес ко го раз ви-тия, как внеш не го, так и внут рен не го [1].

Ос нов ная час ть

Вы бор ка исс ле до ва ния ха рак те ри зует ся учас тием де тей под го то ви тель ных групп детс ких са дов го ро да Ка ра ган ды («Гвоз дич ка», «Гуль дер», «Айго лек», «Се миц ве тик», «Айсу-лу») в ко ли че ст ве 200 че ло век и их ро ди те лей.

Ме то до ло гия исс ле до ва ния ба зи рует ся на при ме не нии та-ко го проек тив но го ме то да пси хо ди аг нос ти ки, как «Ки не ти чес-кий ри су нок семьи» [2, с. 91].

Исс ле до ва ние пред по ла га ло изу че ние осо бен нос тей лич нос-ти ре бен ка, обус лов ли ваю щих восп риятие се бя и дру гих чле нов семьи, а так же свя зан ные с ним чувс тва и пе ре жи ва ния, ха рак тер пси хо ло ги чес ко го от но ше ния к близ ким вз рос лым с по мощью ме то ди ки «Ки не ти чес кий ри су нок семьи». Ин те рп ре та ция ре-зуль та тов при ме не ния ме то ди ки ос но ва на на сис те ме ин те р- п ре та ций Р. Бэн са и С. Кауф ма на (R. Burns, C.Kaufman, 1972), ка та ло га ин те рп ре та ций С.Р. Рей ноль дса (S. R. Reynolds, 1976) и сис те мы ин те рп ре та ций Г. Хо мен таус ка са (G. Chomentauskas, 1983) [3]. Исс ле до ва ние Я-об ра за предс тав ляет ся нам важ ным, в свя зи с тем, что раз лич ные сос тав ляющие Я-об ра за лич нос ти об-ра зуют эмо циональ ную сфе ру жиз ни че ло ве ка [1, c. 9].

Об ра тим ся к опи са нию по лу чен ных ре зуль та тов при ме не ния ме то ди ки. На пер вом эта пе мы бы ли скон цент ри ро ва ны на эмо-циональ ных ха рак те рис ти ках ри сун ка. Во-пер вых, сле дует от ме-тить, что толь ко 85% де тей из сос та ва пол ных се мей изоб ра зи-

ИССЛЕДОВА НИЕ ЭМОЦИО НАЛЬ НЫХ

СОС ТАВЛЯЮ ЩИХ САМО СОЗ НА НИЯ ДЕ ТЕЙ СТАР ШЕГО ДОШ КОЛЬНОГО

ВОЗ РАСТА: ГЕН ДЕР НЫЙ АС ПЕКТ


Исследова ние эмоцио наль ных сос тавляю щих само соз на ния де тей стар шего дош кольного воз раста: ген дер ный ас пект

ли пол ный сос тав своей семьи, ос таль ны ми 15% ис пы туе мых из пол ных се мей сос тав семьи был ис ка жен, что го во рит о на ли чии оп ре де лен но го эмо циональ но го конф лик та и не до воль ст ва си-туацией, сло жив шейся в семье. В срав ни тель ном ас пек те по лу чен ные дан ные сви де тель ст вуют об обус лов лен нос ти эмо циональ но го сос тоя ния де-тей стар ше го дош кольно го воз рас та сос та вом се-мьи: по ка за те ли эмо циональ но го сос тоя ния пос-редст вом ки не ти чес ко го ри сун ка семьи у де тей из не пол ных се мей го раз до ни же, чем у де тей, сос-тав семьи ко то рых ха рак те ри зует ся как пол ный.

Вто рой этап исс ле до ва ния пред по ла гает расс мот ре ние осо бен нос тей изоб ра же ния чле-нов семьи на ри сун ках де тей из пол ных и не пол-ных се мей. Ана ли зи руемые по ка за те ли го во рят о наи боль шей зна чи мос ти пер со на жа ма те ри на ри сун ках ис пы туе мых. Од нов ре мен но, от су тс-твие дан но го суб ъек та от ме че но на пя той час ти исс ле дуемых ма те риалов в обеих груп пах. При-ме ча тель на обус лов лен ность на ли чия дан но го пер со на жа у де тей из не пол ных се мей в за ви си-мос ти от по ло вой при над леж нос ти. Об этом сви-де тель ст вует от су тс твие на ри сун ках изоб ра же-ния ма те ри у 28% маль чи ков и 12% де во чек, че го не бы ло от ме че но в ри сун ках де тей из пол ных се мей. Об этой же тен ден ции сви де тель ст вует по ка за тель по ряд ка изоб ра же ния пер со на жей на ри сун ке: у 40% де во чек и 28% маль чи ков из не-пол ных се мей изоб ра же ние ма те ри сле дует пер-вым. Ка са тель но де та ли зи ро ван нос ти изоб ра же-ния ма те ри, то сле дует от ме тить бо лее вы со кий ее уро вень в обеих вы бор ках у де во чек, не же ли у маль чи ков: тща тель ность и де таль ность изоб-ра же ния фи гу ры ма те ри на ри сун ке прояв ле на у 56,3% де во чек и 12,5% маль чи ков из не пол ных се мей. Об ра тим ся к ана ли зу изоб ра же ния фи гу-ры от ца на ри сун ках де тей стар ше го дош кольно-го воз рас та. Так, час то та изоб ра же ния от ца деть-ми, в семьях ко то рых его нет, го раз до ни же, чем дош коль ни ка ми из пол ных се мей. Од на ко, у 40% ри сун ков де тей из не пол ных се мей от ме-че но на ли чие фи гу ры от ца в сос та ве семьи, при этом ген дер ных раз ли чий не наб лю да лось.

По ка за те ли изоб ра же ния ба бу шек и де ду шек го во рят о зна чи мос ти их как чле нов семьи для боль шей час ти де во чек из не пол ных се мей, в от-ли чие от маль чи ков из этой же груп пы, изоб ра-же ния ба бу шек и де ду шек ко то рых ме нее де та-ли зи ро ва ны и бо лее ред ки.

На сле дующем эта пе исс ле до ва ния мы об ра-ти лись к расс мот ре нию предс тав ле ний ре бен ка о се бе, ос но ван ное на его от но ше нии к чле нам его семьи как са мо му близ ко му ок ру же нию. Это

пред по ла гает на ли чие двух сос тав ляющих – ана-лиз ин те рп ре та ции об ще го сю же та ри сун ка, а так же осо бен нос тей изоб ра же ния фи гу ры се бя, то есть Я-об ра за.

Ана лиз об ще го кон текс та ри сун ка поз во лил вы де лить три ти па ри сун ков:

– ри сун ки с изоб ра же нием Я-фи гу ры, где пол ностью от су тс твуют дру гие чле ны семьи, что вс тре чает ся дос та точ но ред ко, ча ще у де тей из не пол ных се мей;

– ри сун ки, где ре бе нок изоб ра жает се бя в кру гу чле нов семьи – их боль шинс тво;

– ри сун ки, где от су тс твуют изоб ра же ния Я-фи гу ры ре бен ка.

Предп ри мем по пыт ку ин те рп ре та ции по лу-чен ных дан ных. Не дуб ли руя в дос та точ ной сте-пе ни яс ную схе му сю же тов, от ме тим наибо лее при ме ча тель ный факт: од но фи гур ный ха рак тер детс ких ри сун ков яв ляет ся ин ди ка то ром на ли-чия труд нос тей ре бен ка в сфе ре об ще ния, на ли-чия чувс тва изо ли ро ван нос ти от ок ру жаю щих. При ве ден ные ре зуль та ты го во рят о зна чи тель но бо лее час том пе ре жи ва нии чувс тва оди но че ст ва маль чи ка ми из не пол ных се мей, не же ли дру ги-ми участ ни ка ми исс ле до ва ния.

Ма те ма ти чес кая об ра бот ка по ка за те лей ки-не ти чес ко го ри сун ка семьи поз во ли ла выя вить раз ли чия меж ду маль чи ка ми и де воч ка ми в за-ви си мос ти от сос та ва семьи. Ста тис ти чес кая об ра бот ка пос редст вом t-кри те рия Стью ден та выяви ла зна чи мые раз ли чия от но си тель ной всех по ка за те лей во всех вы бор ках.


Та ким об ра зом, исс ле до ва ние поз во ли ло прийти к вы во ду о на ли чии су ще ст вен ных раз-ли чий в эмо циональ ном са мо ощу ще нии де тей, рас ту щих в пол ных и не пол ных семьях, при этом наб лю дает ся за ви си мос ть этих яв ле ний от по ло вой при над леж нос ти ре бен ка. Так, по ка-за те ли де во чек из не пол ных се мей дос та точ но близ ки к по ка за те лям де во чек из пол ных се мей; од на ко, по ка за те ли маль чи ков в двух вы бор ках су ще ст вен но раз ли чают ся. По доб ные раз ли чия ка сают ся бо лее низ ко го эмо циональ но го сос-тоя ния маль чи ков из не пол ных се мей, чем у де-во чек; на ли чия эмо циональ ной изо ля ции: свя зи маль чи ков с ма терью и стар ши ми чле на ми се-мьи ха рак те ри зуют ся мень шей вы ра жен ностью, чем свя зи де во чек; маль чи ки из не пол ных се мей в зна чи тель но боль шей ме ре под вер же ны пе ре-жи ва нию оди но че ст ва в семье, чем де воч ки и чем их сверстни ки из пол ных се мей.



Ли те ра ту ра

1 Са би ро ва Р.Ш. Са мо соз на ние млад ших школьни ков: кон цеп ту аль ный ба зис и эм пи ри чес кие дан ные. – Ка ра ган ды, 2014.

1 Ше лес то ва Л. В. Спе ци фи ка ис поль зо ва ния ме то дов изу че ния кар ти ны ми ра у де тей стар ше го дош кольно го воз рас-та // Ярос лавс кий пе да го ги чес кий вест ник. – 2014. – № 2. – Том II (Пси хо ло го-пе да го ги чес кие нау ки). – С. 90-94.

3 Ле бе де ва Л. Д., Та ра ка но ва Н. А. Эн цик ло пе дия приз на ков и ин те рп ре та ций в проек тив ном ри со ва нии и арт-те ра-пии [Текст]. – СПб.: Речь, 2006. – 336 с.

References

1 Sabirova R. Sh. Consciousness of primary school age children: conceptual basis and empirical evidence. – Karaganda, 20142 Shelestova L.V. Specific of use of methods for studying the picture of the world at senior preschool age children // Yaroslavl

Pedagogical Gazette. – 2014. – №2. – Volume II (Psycho-pedagogical sciences). – Pp. 90-94.3 Lebedeva L.D., Tarakanova N.A. Encyclopedia of signs and interpretations in the projective drawing and art therapy [Text].

– SPb.: Speech, 2006. – 336 p.


Са би ро ва Р.Ш., Кап ба со ва Г.Б.

Исследова ние лич ностного отноше ния к явле нию

тер ро риз ма в воз раст ном ас пек те

Дан ная науч ная статья нап рав ле на на изу че ние взаи мос вя зи между осо бен нос тя ми лич нос ти и нео соз на ваемым от но ше нием к прояв лениям тер ро риз ма в воз раст ном ас пек те. Од ной из ак ту аль ных проб лем гло баль но го масш та ба выс ту пает тер ро ризм – проб ле ма, ко то рой обеспо коена вся ми ро вая об ще ст вен ность. Нас тоящее исс ле до ва ние пресле до ва ло ре ше ние та ких за дач, как, вопер вых, осу ще ст вле ние под бо ра ме то дов пси хо ди аг нос ти ки, адек ват ных для исс ле до ва ния те мы, вовторых, пос ле ин те рп ре та ции ре зуль та тов при ме не ния ме то дов исс ле до вания выя вить об щие тен ден ции взаи мос вя зи меж ду лич ност ны ми особен нос тя ми в за ви си мос ти от воз рас та. Втреть их, на ме тить даль нейшие пу ти исс ле до ва ния ак ту аль ных на се год няш ний день тем, свя зан ных с восп риятием тер ро риз ма. Расс мот ре ние проб ле мы в воз раст ном ас пекте пред по ла гает учас тие в исс ле до ва нии рес пон ден тов ран не го, средне го и позд не го зре ло го воз рас та. Ход исс ле до ва ния ха рак те ри зует ся ис поль зо ва нием та ких ме то дик пси хо ди аг нос ти ки, как ав то рс кая ан кета «От но ше ние к прояв ле ниям тер ро риз ма», тес ти ро ва ние «Не за кончен ные пред ло же ния» по ме то ду Сак саЛе ви, ран жи ро ва ние ос нов ных цве тов по ме то ди ке М. Лю ше ра, с даль нейшим при ме не нием ме то ди ки «Цве то вой тест от но ше ний», раз ра бо тан ный А.М. Эт кин дом. Ре зуль та ты ана ли за по лу чен ных дан ных бы ли под ве де ны са ми ми ав то ра ми, а так же с ис поль зо ва нием ком пью тер ной прог рам мы «Statistics».

Клю че вые сло ва: тер ро ризм, лич ност ное от но ше ние, ран ний зре лый воз раст, сред ний зре лый воз раст, позд ний зре лый воз раст, ан ке ти ро ва ние, тес ти ро ва ние.

Sabirova R. Sh., Kapbassova G.B.

The study of personal attitude toward the phenomenon of terrorism in the age aspect

This research paper aims to study the relationship between the personality characteristics and the attitude to the unconscious manifestations of terrorism in the age aspect. One of the most actual problems on a global scale is terrorism – an issue that concerned the entire world community. This study set such tasks as, firstly, the implementation of the selection methods of psychodiagnostics, adequate for the study of the topic, and secondly, secondly, after an interpreting the results of the application of research methods to identify common trends in the relationship between personal characteristics, depending on age. Third, to identify further ways of current research related to the perception of terrorism. Review of the problem in the age aspect involves the study respondents of early, middle and late adulthood. The course of study is characterized by the use of such techniques of psychodiagnostics as author quastionnaire, testing «incomplete sentences» by the method of SachsLevi, the ranking of primary colors by the method of M. Lusher, with a further application of the method «Color Test relations», developed by A. M. Etkind.

Key words: terrorism, personal attitude, early adulthood, middle adulthood, late adulthood, questioning, testing.


Жас ерекшелік аспектісінде тұлғалық лаңкестікке

қатысты зерттеу

Атал ған ма қа ла тұл ға лық ерек ше лік тер жә не жас ас пек ті сінде лаңкес тік ке қа тыс ты са на сыз тұр ғы да қа ты нас тың пай да бо луы ара сын да ғы бай ла ныс ты зерт теу ге ба ғыт тал ған. Бү кіләлем дік қо ғам алаң дап отыр ған гло баль ды мас штаб та ғы өзек ті мә се ле лер дің бі рі тер ро ризм бо лып та бы ла ды. Атал ған зерт теу ке ле сі мін дет тер ді шешу ге ар нал ған: бі рін ші ден зерт теу та қы ры бы үшін адек ват ты пси ходи аг нос ти ка лық әдіс тер ді ірік теу, екін ші ден зерт теу ге қол да ныл ған әдіс тер нә ти же ле рін ин те рп ре та циялау жас қа тәуел ді тұл ға лық ерекше лік тер ара сын да ғы жал пы тен ден циялар ды көр се ту. Үшін ші ден қа зір гі таң да ғы өзек ті мә се ле лаңкес тік ті қа был дау мен бай ла ныс ты та қы рып ты зерт теу дің ке ле шек те гі жол да рын бел гі леу. Мә се ле ні жас ас пек ті сін де қа рас ты ру зерт теу ге қа ты су шы сы на лу шы лар дың ер те, ор та жә не кеш ке мел де ну ша ғын да зерт теу ді бол жайды. Зерт теу бары сы ке ле сі де пси хо ди аг нос ти ка лық зерт теу әдіс те рін қол да ну ды си пат тайды: ав тор лық сау ал на ма «Лаң кес тік ке кө рі нуіне қа ты нас», тес ті леу «Аяқ тал ма ған сөй лем» СаксЛе ви әді сі бой ын да, М. Лю шердің әдіс те ме сі бой ын ша нег зі гі түс тер ді ран жир леу(өң деу), ке ле шекте А.М. Эт ки нд тің «Түс тік қа рымқа ты нас» әді сін қол да ну ұсы ны ла ды.

Түйін сөз дер: тер ро ризм, тұл ға лық қа рымқа ты нас, ер те ке мелден ген жас, ор та ке мел ден ген жас, кеш ке мел ден ген жас, сау ал на ма, тес ті леу.


УДК 159.9.072.43 *Са би ро ва Р.Ш., Кап ба со ва Г.Б. Ка ра ган динс кий го су да рст вен ный уни вер си тет

име ни Е.А. Бу ке то ва, Республика Ка за хс тан, г. Ка ра ган ды *E-mail: [email protected]

Вве де ние

Про цес сы раз ви тия сов ре мен но го ми ра в ус ло виях гло ба-ли за ции ха рак те ри зуют ся расп рост ра не нием как про дук тов науч но-тех ни чес ко го прог рес са, так и проб лем, свя зан ных с усо вер шенс тво ва нием ме то дов на ру ше ния на циональ ной и меж ду на род ной бе зо пас нос ти. Тер ро риз мом на зы вает ся акт при ме не ния си лы для уст ра ше ния (с лат.Terror – «ужас»), в ос-но ве ко то ро го ле жат по ли ти чес кие, ре ли ги оз ные или идеоло ги-чес кие при чи ны [1]. Сог лас но Сэ мюэла Хан тинг то на, в ос но ве при чин тер ро риз ма ле жат куль турные и ре ли ги оз ные раз ли чия меж ду ми ро вы ми ци ви ли за циями [2].


Вы бор ку исс ле до ва ния сос та ви ли муж чи ны и жен щи ны в ко ли че ст ве 200 че ло век, ко то рые бы ли ус лов но клас си фи ци ро-ва ны на три воз раст ные груп пы: 1) 67 че ло век – муж чи ны и жен щи ны ран не го зре ло го воз рас та (от 17 до 25 лет); 2) 67 че ло-век – сред не го зре ло го воз рас та (от 25 до 40 лет); 3) 66 че ло век – позд не го зре ло го воз рас та (от 40 до 55 лет).

Ход исс ле до ва ния ха рак те ри зует ся ис поль зо ва нием та ких ме то дик пси хо ди аг нос ти ки, как ав то рс кая ан ке та «От но ше ние к прояв ле ниям тер ро риз ма», тес ти ро ва ние «Не за кон чен ные пред ло же ния» по ме то ду Сак са-Ле ви, ран жи ро ва ние ос нов-ных цве тов по ме то ди ке М. Лю ше ра, с даль нейшим при ме не-нием ме то ди ки «Цве то вой тест от но ше ний», раз ра бо тан ный А.М. Эт кин дом. Ре зуль та ты ана ли за по лу чен ных дан ных бы ли под ве де ны са ми ми ав то ра ми, а так же с ис поль зо ва нием ком-пью тер ной прог рам мы «Statistics».

Для про ве де ния ан ке ти ро ва ния, нап рав лен но го на выяв-ле ние от но ше ния оп ро шен ных к прояв ле ниям тер ро риз ма, а так же отоб ра же ния уров ня их ос ве дом лен нос ти от но си тель но дан ной проб ле мы, все ко ли че ст во ис пы туе мых раз де ли лось на три груп пы по от но ше нию к тер ро риз му: по ло жи тельное, нейт-раль ное и от ри ца тельное. Под во дя итог про ве де нию тес ти ро-ва ния Сак са-Ле ви, мож но обоб щить, что от ве ты рес пон ден тов но сят экс тер наль ный ха рак тер, то есть, при чи ны со вер ше ния

ИССЛЕДОВА НИЕ ЛИЧ НОСТНОГО

ОТНОШЕ НИЯ К ЯВЛЕ НИЮ

ТЕР РО РИЗ МА В ВОЗ РАСТ НОМ

АС ПЕК ТЕ


Исследова ние лич ностного отноше ния к явле нию тер ро риз ма в воз раст ном ас пек те

тер ро рис ти чес ких ак тов свя за ны с внеш ни ми фак то ра ми. В ре зуль та те ан ке ти ро ва ния на ми бы ли по лу че ны сле дующие дан ные: из 200 оп ро-шен ных ис пы туе мых по ло жи тель ное от но ше ние к тер ро риз му про де мо нс три ро ва ли 6% оп ро шен-ных, нейт раль ное от но ше ние – 23%, от ри ца тель-ное – 71%.

Расс мот рим по ло же ние дел в воз раст ном ас пек те пос редст вом при ме не ния F-кри те рия Фи ше ра. Так, мы выяви ли, что по ло жи тель но к прояв ле ниям тер ро риз ма от но сят ся 6% от все го чис ла рес пон ден тов в воз рас те от 17 до 25 лет, 12% от ко ли че ст ва оп ро шен ных сред не го зре-ло го воз рас та. Сре ди ис пы туе мых позд не го зре-ло го воз рас та нет по ло жи тель но от но ся щих ся к прояв ле ниям тер ро риз ма. Нейт раль ное от но ше-ние к тер ро риз му свой ст вен но 38% от ко ли че ст-ва оп ро шен ных ран не го зре ло го воз рас та, 12% оп ро шен ных от 25 до 40 лет, 19% рес пон ден тов в воз рас те от 40 до 55 лет. От ри ца тель ное от но-ше ние к тер ро риз му бы ло выяв ле но у 56% рес-пон ден тов в воз рас те ран ней зре лос ти, 76% рес-пон ден тов воз рас та сред ней зре лос ти, 81% – в воз рас те позд ней зре лос ти. Сре ди рес пон ден тов позд не го зре ло го воз рас та вооб ще не бы ло от ме-че но по ло жи тель но от но ся щих ся к прояв ле ниям те ро риз ма – их от но ше ние ха рак те ри зует ся как уве рен но нейт раль ное и от ри ца тельное. Тог да как сре ди бо лее мо ло дых ис пы туе мых при су-тс твуют предс та ви те ли всех трех ви дов эмо-циональ но го от но ше ния к проб ле ме тер ро риз ма.

На вто ром эта пе исс ле до ва ния рес пон ден-там был пред ло жен тест Сак са-Ле ви «Не за кон-чен ные пред ло же ния», мо ди фи ци ро ван ный в соот ве тс твии с ин те ре сующей нас те мой тер-ро риз ма [3]. Мо ди фи ка ция тес та пред по ла га ла вк лю че ние в тест сле дующих те ма ти чес ких бло-ков: лич ност ное восп риятия яв ле ния тер ро риз ма; лич ност ное от но ше ние к яв ле нию тер ро риз ма; при чи ны тер ро рис ти чес ких ак тов; ме то ды и ме-роп риятия для борь бы с тер ро риз мом. В це лом, ре зуль та ты оп ро са сог ла суют ся с ре зуль та та ми ан ке ты. По ло жи тель ное от но ше ние к тер ро риз-му объяс няет ся ис пы туемы ми ут ве рж де нием, что тер ро ризм – это ме тод уст ра ше ния вра гов, нор мальное по ве де ние чле нов об ще ст ва. Сре ди при чин, по ко то рым имеют мес то тер ро рис ти-чес кие ак ты, они на зы вают на ли чие сп ра вед ли-вых це лей, ко то рые пред по ла гают улуч ше ние ус ло вий жиз ни со сто ро ны влас ти. Нейт раль ное от но ше ние к воп ро су объяс няет ся от су тс твием чет кой по зи ции от но си тель но прояв ле ний тер-ро риз ма; в ка че ст ве при чин тер ро рис ти чес ких ак тов на зы вают не дос та ток сво бо ды и за кон нос-

ти в ми ре, от су тс твие взаимо по ни ма ния меж ду на ро дом и влас тью, заин те ре со ван ность треть-их лиц. От ве том на воп рос о ме рах пре до тв ра-ще ния тер ро рис ти чес ких ак тов в дан ной груп-пе ста ло ужес то че ние мер на ка за ния, смерт ная каз нь тер ро рис тов. От ри ца тель ное от но ше ние к тер ро риз му объяс няет ся вз гля дом на тер ро ризм как на жес то кое прес туп ле ние про тив не вин ных лю дей, неп рос ти тель ное зло; сре ди при чин – не-кор рект ное функ цио ни ро ва ние по ли ти чес ких инс ти ту тов. В ка че ст ве мер пре дуп реж де ния тер ро рис ти чес ких ак тов ими бы ло пред ло же но уси ле ние конт ро ля со сто ро ны го су да рс тва, по-вы ше ние бла го сос тоя ния на се ле ния.

Под во дя итог про ве де нию тес ти ро ва ния, мож но обоб щить, что от ве ты рес пон ден тов но-сят экс тер наль ный ха рак тер, то есть, при чи ны со вер ше ния тер ро рис ти чес ких ак тов свя за ны с внеш ни ми фак то ра ми. Так же мож но от ме тить, что во всех смыс ло вых бло ках тес та на те му тер-ро риз ма, не на шел от ра же ния воз раст ной ас пект.

Тест цве то вых вы бо ров М. Лю ше ра и цве-то вой тест от но ше ний А.М. Эт кин да бы ли ис-поль зо ва ны на ми для изу че ния нео соз на ваемо го эмо циональ но го от но ше ния к тер ро риз му [4]. В ка че ст ве смыс ло вых еди ниц тес та мы выб ра ли сло ва «я», «тер рор», «тер ро рис ти чес кий акт» и «тер ро рист». Ре зуль та ты тес ти ро ва ния по ка за-ли, что рес пон ден там, от но ся щим ся к тер ро риз-му по ло жи тель но, ха рак тер ны та кие лич ност-ные осо бен нос ти, как ст рем ле ние быть в цент ре вни ма ния, неу дов лет во рен ность пот реб нос тей в чувст вен ных свя зях, це леуст рем лен нос ть, же ла-ние са моут ве рж де ния с по мощью преодо ле ния пре пя тст вий, по вы шен ная тре бо ва тель ность по от но ше нию к ок ру жаю щим, по вы шен ная ак тив-ность и воз бу ди мос ть. Ис поль зо ва ние ме то ди ки цве то во го тес та от но ше ний Эт кин да не поз во-ли ло выя вить раз ли чий в осо бен нос тях вы бо ра цве та по воз раст но му ас пек ту. Для об ра бот ки ре зуль та тов при ме не ния дан ных ме то дов на ми был ис поль зо ван ме тод КЛАРА, по ко то ро му бы ли расс чи та ны сред нег руп по вые ран го вые ря-ды. Об щая тен ден ция ха рак те ри зует ся тем, что 67% рес пон ден тов, от но ся щих ся к тер ро риз му по ло жи тель но, выб ра ли чер ный цвет, ко то рый ас со циирует ся с си но ни мич ны ми и близ ки ми по зна че нию сло ва ми к прояв ле ниям тер ро риз-ма. Ос таль ные 33% этой же груп пы ис пы туе мых выб ра ли се рый цвет, сви де тель ст вую щий о со-ци аль ной инерт нос ти.

Ана лиз ре зуль та тов в груп пе рес пон ден тов с нейт раль ным от но ше нием к тер ро риз му поз-во лил выя вить, что 46% выб ра ли чер ный цвет,



18% – се рый цвет, 18% выб ра ли крас ный цвет, ко то рый сим во ли зи рует разд ра жи тель ность и ак тив ность, 9% – зе ле ный, ко то рый го во рит о нас тойчи вос ти, а ос таль ные 9% – ко рич не вый, сим во ли зи рую щий неу ве рен ность в се бе.


Та ким об ра зом, все го 6% из чис ла всех ис пы-туе мых от но сят ся к тер ро риз му по ло жи тель но, при этом сре ди них – в ос нов ном ли ца ран не го и сред не го зре ло го воз рас та. При этом, рес пон ден-ты позд не го зре ло го воз рас та, сре ди ко то рых не бы ло по ло жи тель но от но ся щих ся к тер ро риз му, об ла дают са мы ми вы со ки ми по ка за те ля ми уров-ня лич ной от ве тст вен нос ти и обес по коен нос-ти проис хо дя щи ми со бы тиями, чувс тва ви ны и ск лон нос ти к жерт вен но му по ве де нию во имя об-ще ст вен но го бла га. В то же вре мя эти же по ка за-те ли у рес пон ден тов ран не го и сред не го зре ло го

воз рас та, сос та вив ших чис ло по ло жи тель но от-но ся щих ся к тер ро риз му, зна чи тель но ни же. Это наб лю де ние кор ре ли рует с мне нием на ших за ру-беж ных кол лег, что участ ни ка ми тер ро рис ти чес-ких ак тов стано вят ся в ос нов ном ли ца в воз рас те от 17 до 29 лет, с част ной воз раст ной раз ни цей в груп пи ров ках раз лич ных ре гионов [5]. В лю бом слу чае, как подт верж дают исс ле до ва те ли, взаи-мос вязь меж ду воз раст ным ас пек том и от но-ше нием к тер ро риз му го раз до сильнее, не же ли взаи мос вязь меж ду ген дер ны ми осо бен нос тя ми и тер ро риз мом [6]. По лез ным в этой сфе ре бы-ли бо лее под роб ный поиск и изу че ние при чин по ло жи тель но го от но ше ния к тер ро риз му, соп-ро вож дающие лич ность на чи ная с детс ко го воз-рас та. В ка че ст ве ре ко мен да ций по ре зуль та там нас тояще го исс ле до ва ния так же бы ло пред ло же-но раз ра бо тать прог рам му пре до тв ра ще ния воз-мож ных край них аг рес сив ных реак ций как «за», так и «про тив» прояв ле ний тер ро риз ма.


1 Concepts of Terrorism Analysis of the rise, decline, trends and risk.Transnational Terrorism, Security and the Rule of Law. COT Institute for Safety, Security and Crisis Management (NL, Project Co-ordinator).December, 2008 Deliverable 5, Workpackage 3. 187 p. P. 4.

2 Huntington, Samuel P. (1996). The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York: Simon&Schuster.3 Ка ре лин А. Боль шая эн цик ло пе дия пси хо ло ги чес ких тес тов. – М.: Экс мо, 2007. – 416 с. – С. 22-24.4 Ба зы ма Б.А. Пси хо ло гия цве та: Теория и прак ти ка. – М.: Речь, 2005. – 208 с. – С. 118.5 Mahan, Sue G., & Griset, Pamala L. (2007). Terrorism in Perspective (2nd ed.) Thousand Oaks, CA: Sage. 6 Laqueur, Walter (1987). The Age of Terrorism (2nd ed.). Boston: Little & Brown.

References

1 Concepts of Terrorism Analysis of the rise, decline, trends and risk.Transnational Terrorism, Security and the Rule of Law. COT Institute for Safety, Security and Crisis Management (NL, Project Co-ordinator).December, 2008 Deliverable 5, Workpackage 3. 187 p. – P. 4.

2 Huntington, Samuel P. (1996). The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York: Simon&Schuster3 Karelin A. Great Encyclopedia of psychological tests. – M.: Eksmo, 2007. 416 p. – P. 22-24.4 Bazyma B.A. Color Psychology: Theory and Practice. – M.: Speech, 2005. – 208 p. – P. 118.5 Mahan, Sue G., & Griset, Pamala L. (2007). Terrorism in Perspective (2nd ed.) Thousand Oaks, CA: Sage. 6 Laqueur, Walter (1987). The Age of Terrorism (2nd ed.). Boston: Little & Brown.


Слан бе ко ва Г.К., Ка ба ко ва М.П., Man C.Chung

Проб ле ма взаимоот но ше ния сов ла дающе го по ве де ния и

пси хо ло ги чес кой трав мы в си ту ации раз во да

Статья пос вя ще на ана ли зу ст ра те гий ко пингпо ве де ния, ис пользуе мых людь ми в си ту ации раз во да. В нас тоящее вре мя ме ха низ мы пси хо ло ги чес кой за щи ты и ме ха низ мов сов ла да ния (ко пингпо ве дение) расс мат ри вают ся как важ нейшие фор мы адап та ци он ных про цессов и реаги ро ва ния ин ди ви дов на ст рес со вые си туации. По мне нию мно же ст ва исс ле до ва ний, вы бор че ло ве ком конст рук тив ных ст ра тегий ко пингпо ве де ния в си ту ации раз во да по мо гает адап ти ро вать ся к этой слож ной жиз нен ной си туации, а так же пре до тв ра тить раз витие постт рав ма ти чес ко го ст рес са как реак ции на это трав ми рующее со бы тие. Расс мат ри вает ся взаи мос вязь пе ре жи то го трав ма ти чес ко го опы та с прис по соб ле нием к те ку щей трав ме раз во да. На ос но ве прове ден но го исс ле до ва ния де лает ся вы вод о том, что в си ту ации раз вода наибо лее конст рук тив ным ва ри ан том ко пингст ра те гий яв ляет ся проб лем ноориен ти ро ван ный ко пинг.

Клю че вые сло ва: раз вод, постт рав ма ти чес кий ст ресс, ко пингпове де ние.

Slanbekova G.K., Kabakova M.P., Man C. Chung

The problem of relationships between coping behavior and

psychological trauma in divorce situation

This article analyzes the strategies of coping behavior used by people in a situation of divorce. Currently psychological defense mechanisms and coping mechanisms (coping behavior) are considered as the most important form of adaptation processes and response of individuals to stressful situations. According to the authors, the choice of man constructive strategies of coping behavior in situations of divorce helps to adapt to this difficult life situations, as well as prevent the development of posttraumatic stress as a reaction to this traumatic event. There is considered relationship between past traumatic experience and adjustment to present divorce trauma. According to this research in divorce situation problem focus coping is more effective than other types of coping.

Key words: divorce, posttraumatic stress disorder, coping behavior.

Слан бе ко ва Г.К., Қа ба ко ва М.П., Man C. Chung

Не ке ажы ра су жағ дайын да ко пи нг тік жү ріс-тұ рыс пен

пси хо ло гия лық жа ра қат тың өза ра қа ты нас мә се ле сі

Ма қа ла ада ма дар дың не ке бұ зу жағ дайын да қол да на тын ко пи нгтік жү рістұ рыс ст ра те гияла рын тал дау ға ар нал ған. Қа зір гі уа қыт та пси хо ло гия лық қор ға ныс ме ха ни зм де рі мен ко пи нг тік жү рістұ рыс ме ха ни зм де рі ин ди вид тер дің қиын ст рес тік жағ дай лар да бейім де лу про цес те рі мен жауап бе ру дің ма ңыз ды фор ма ла ры бо лып та бы ла ды. Ма қа ла ав то ра ла ры ның пі кі рін ше ад а мның не ке бұ зу жағ дайын да копи нг тік жү рістұ рыс тың конст рук тив тік ст ра те гияла рын таң дау осы қиын өмір лік жағ дайға бейім де лу ге кө мек те сіп, осы жа ра қат тық оқиға жауап ре тін де пай да бо ла тын жа ра қат тан кейін гі ст рес тің пай да бол мауына се беп бо ла ды. Өт кен жа ра қат тық тә жі ри бе мен ажы ра су жағ дайына бейім де лу дің ара сын да ғы өза ра бай ла ныс қа рас ты рыл ған. Жүр гі зіл ген зерт теу не гі зін де ажы ра су жағ дайын да мә се ле ні ше шу ге ба ғыт тал ған ко пинг тү рі тиім ді рек бо ла ты н ды ғы анық тал ған.

Түйін сөз дер: ажы ра су, жа ра қат тан кейін гі ст ресс, ко пи нг тік жүрістұ рыс.


УДК 159.9:616.89 *Слан бе ко ва Г.К., Ка ба ко ва М.П., Man C.Chung Ка за хс кий на циональ ный уни вер си тет име ни аль-Фа ра би,

Рес пуб ли ка Ка за хс тан, г. Ал ма ты *Е-mail: [email protected]

Оте че ст вен ные пси хо ло ги, со ци оло ги, фи ло со фы, куль ту-ро ло ги пы тают ся ос мыс лить те зна чи тель ные из ме не ния в се-мей ных от но ше ниях, ко то рые пре тер пе вает ка за хс танс кая се-мья в пос лед нее де ся ти ле тие. Сре ди них та кие всем из ве ст ные яв ле ния и тен ден ции, как умень ше ние чис ла ре ги ст ри руемых бра ков и рост раз во дов. Сог лас но ста тис ти чес ким дан ным Агент ст ва по ста тис ти ке РК, в Ка за х стане рас па дает ся каж дый тре тий за ре ги ст ри ро ван ный брак [1].

Сле дует от ме тить, что не га тив ное воз дейст вие раз во да на быв ших суп ру гов от ме че но в исс ле до ва ниях З.И. Файн бур га. В. Гай дис, Р. Мук си нов и дру гие уче ные так же от ме чают неод-ноз нач ное дей ст вие раз во да, ко то рое зак лю чает ся в том, что од-ни раз ве ден ные па ры пе ре жи вают глу бо кий жиз нен ный кри зис, дру гие, нап ро тив, чувс твуют ос во бож де ние и об лег че ние [2].

Сов сем не дав но в нау ке поя вил ся тер мин «трав ма раз во да», оп ре де ляющий сос тоя ние раз ве ден ных при пе ре жи ва нии си ту-ации раз во да, для ко то ро го ха рак тер ны эмо циональ ная нес та-биль ность, низ кая са мооцен ка, на ру ше ния сна, воз мож ные пси-хи чес кие расст рой ст ва, эмо циональ ные на ру ше ния [3].

Сог лас но на ше му пред по ло же нию, пе ре жи ва ние пси хо ло-ги чес кой трав мы раз во да во мно гом оп ре де ляет ся на ли чием прош лых трав ма ти чес ких пе ре жи ва ний, т.е. спе ци фи ка пе ре-жи то го лич ностью трав ма ти чес ко го опы та, а имен но его ин тен-сив нос ть, ус пеш ность преодо ле ния и т.д. бу дет оп ре де лять ус-пеш ность прис по соб ле ния к пост раз вод ной си туации. Имен но поэто му дан ная статья пос вя ще на изу че нию взаи мос вя зи сов-ла дающе го по ве де ния и пси хо ло ги чес кой трав мы в си ту ации раз во да.

Как из ве ст но, постт рав ма ти чес кий ст ресс предс тав ляет со-бой тре вож ное расст рой ст во, выз ван ное воз дейст вием трав ми-рующе го со бы тия. Но та кое со бы тие толь ко час ть об щей кар-ти ны, внеш нее обс тоя тель ст во, ко то рое сыг ра ло свою роль в бо лез нен ном про цес се. Дру гая сто ро на постт рав ма ти чес ко го ст рес са от но сит ся к внут рен не му ми ру лич нос ти и свя за на с реак цией че ло ве ка на пе ре жи тые со бы тия.

Го во ря о постт рав ма ти чес ком ст рес се, как пра ви ло, име-ют в ви ду, что че ло век пе ре жил од но или нес колько трав ми-рующих со бы тий, ко то рые глу бо ко зат ро ну ли его пси хи ку. Эти

ПРОБ ЛЕ МА ВЗАИМООТ НО ШЕ НИЯ

СОВ ЛА ДАЮЩЕ ГО ПО ВЕ ДЕ НИЯ

И ПСИ ХО ЛО ГИ ЧЕС КОЙ ТРАВ МЫ В СИ ТУ АЦИИ

РАЗ ВО ДА


Проб ле ма взаимоот но ше ния сов ла дающе го по ве де ния и пси хо ло ги чес кой трав мы в си ту ации раз во да

со бы тия так рез ко от ли чают ся от все го пре ды ду-ще го опы та или при чи ни ли нас только силь ные ст ра да ния, что че ло век от ве тил на них бур ной от ри ца тель ной реак цией. Нор маль ная пси хи ка в та кой си ту ации ес те ст вен но ст ре мит ся смяг чить дис ком форт: че ло век, пе ре жив ший по доб ную реак цию, ко рен ным об ра зом ме няет свое от но-ше ние к ок ру жающе му ми ру, что бы жить ста ло хоть нем но го лег че.

К со бы тиям жиз ни, спо соб ным при вес ти к раз ви тию постт рав ма ти чес ко го ст рес са, на ря ду с дру ги ми от но сят ся те, ко то рые в обоб щен ном ви де мож но оха рак те ри зо вать как по те рю и пос-ле дующую реак цию ут ра ты зна чи мо го объек та, ут ра ты час ти собст вен ной иден тич нос ти или ожи даемо го бу ду ще го. В уз ком смыс ле ут ра та – это че ло ве чес кий опыт, свя зан ный со смер тью близ ко го че ло ве ка. Но реак ция ут ра ты мо жет быть выз ва на не толь ко смер тью близ ко го, но и, нап ри мер, уда ле нием час ти те ла (ру ки, мо лоч-ной же ле зы), раз ры вом родст вен ных свя зей (раз-вод), уволь не нием с ра бо ты, ухо дом из род но го до ма, кол лек ти ва и т.д.

Объек тив ность по те ри (ут ра ты) соп ро вож-дает ся суб ъек тив ной пе ре ра бот кой по лу чен ной тра ги чес кой ин фор ма ции. Мыс ли, чувс тва и пе ре жи ва ния лю дей, пе ре нес ших ут ра ту, ин ди-ви ду альны, уни каль ны и не пов то ри мы [4]. Пси-хо ге нез раз ви тия сос тоя ния за ви сит как от си лы ст рес со ра (суб ъек тив ная бли зос ть по те ри), так и от адап та ци он ных ме ха низ мов и ко пинг-ст ра те-гий суб ъек та, пе ре нес ше го ут ра ту.

Фе но ме но ло гия пси хо ло ги чес кой за щи ты и сов ла да ния (си но ним «ко пинг», от англ. to cope – «сов ла дать, преодо ле вать») дос та точ но ши ро-ко предс тав ле на в рам ках за ру беж ных тео рий лич нос ти. Впер вые тер мин coping (сов ла да ние) был ис поль зо ван Л. Мэр фи в 1962 го ду в исс ле-до ва ниях спо со бов преодо ле ния деть ми тре бо-ва ний, выд ви гаемых кри зи са ми раз ви тия. К ним от но си лись ак тив ные, преиму ще ст вен но соз на-тель ные уси лия лич нос ти, нап рав лен ные на ов-ла де ние труд ной си туацией или проб ле мой [5]. «Ко пинг» – это ст рем ле ние к ре ше нию проб лем, ко то рое предп ри ни мает че ло век, ес ли тре бо ва-ния имеют ог ром ное зна че ние для его са мо чу-вст вия, так как эти тре бо ва ния ак ти ви зи руют адап тив ные ме ха низ мы.

В оте че ст вен ной пси хо ло гии изу че ние проб-ле ма ти ки сов ла дающе го по ве де ния (coping behavior), на ча лось срав ни тель но не дав но. Ис-с ле до ва те ля ми опи сы вают ся раз лич ные ст ра-те гии сов ла дающе го по ве де ния, реали зуемые людь ми в труд ных жиз нен ных си ту ациях.

Сле дует от ме тить, что на се год няш ний день не су ще ст вует еди ной теории сов ла-дающе го по ве де ния. Так же ос тает ся отк ры тым воп рос и об эф фек тив нос ти лю бо го ко пинг-сти ля. Де ло в том, что те спо со бы по ве де ния, ко то рые по мо гают в од них си ту ациях, мо гут не ра бо тать в дру гих. Нап ри мер, из ве ст но, что вос станов ле ние эмо циональ но го ба лан са при по мо щи пас сив ных ст ра те гий (не че рез ре ше-ние проб ле мы) ис поль зует ся бо лее ин тен сив-но, ес ли ис точ ник ст рес са нея сен и у че ло ве ка нет зна ний, уме ний или реаль ных воз мож нос-тей умень шить его. Ис поль зо ва ние «проб лем-но-ориен ти ро ван но го ко пин га» в со вер шен но не под даю щей ся конт ро лю си ту ации так же ока зы вает ся ма лоп ро дук тив ным, ис то щает ре-сур сы [6].

Осо бый ин те рес предс тав ляет со бой оцен-ка че ло ве ком ст рес со во го со бы тия в ус ло виях неоп ре де лен нос ти. Неоп ре де лен ность си ту ации нап ря мую свя за на с та ки ми па ра мет ра ми оцен ки си туации, как воз мож нос ть прог но за. Прог но-зи руемос ть со бы тия оз на чает то, нас колько че-ло век спо со бен предс ка зать ди на ми ку, раз ви тие си туации. С рос том неоп ре де лен нос ти си ту ации умень шает ся сте пень прог но зи руемос ти со бы-тия, и, как следст вие, стано вит ся не воз мож ным при ме не ние ко пинг-ст ра те гий, свя зан ных с пла-ни ро ва нием своих дей ст вий по преодо ле нию ст рес со во го со бы тия. В.А. Бод ров от ме чает, что от су тс твие воз мож нос ти и спо соб нос ти предс ка-зы вать раз ви тие со бы тий ве дут к не воз мож нос-ти осу ще ст вле ния эф фек тив но го преодо ле ния си ту ации [6].

Изу чаемую на ми си ту ации раз во да мож но расс мат ри вать как си ту ацию по те ри близ ко-го че ло ве ка в ре зуль та те раз ры ва суп ру жес ких от но ше ний, восп ри ни маемую боль шинст вом раз ве ден ных как си туацию, не под дающуюся из ме не нию. Че ло век, ис пы ты вая тя же лей ший ст ресс, свя зан ный с по те рей близ ких от но ше-ний, пы таясь как-то вос стано вить эмо циональ-ный ба ланс, ис поль зует пас сив ный ко пинг. Лю-ди преодо ле вают ут ра ту семьи пу тем раз лич ных спо со бов отв ле че ния, ста раясь не ду мать о проб-ле ме.

Ре зуль та ты про ве ден но го на ми исс ле до-ва ния, нап рав лен но го на выяв ле ние ст ра те гий преодо ле ния в си ту ации раз во да, поз во лят нам сде лать пред по ло же ние об осо бен нос тях по-ве де ния, ха рак тер ных для ус пеш но го (конст-рук тив но го) и неуспеш но го (не ко нст рук тив но-го) ко пин га в си ту ации раз во да. При этом нас ин те ре сует не толь ко воп рос об осо бен нос тях


Слан бе ко ва Г.К. и др.

преодо ле вающе го по ве де ния в пост раз вод ный пе ри од, а имен но проб ле ма взаи мос вя зи ис поль-зуе мых в дан ной си ту ации ко пинг-ст ра те гий с пе ре жи тым трав ма ти чес ким опы том.

Вы бор ка исс ле до ва ния

В на шем исс ле до ва нии при ня ли учас тие 120 че ло век, на дан ный мо мент раз ве ден ных или на-хо дя щих ся в ста дии раз во да, в воз рас те от 20 до 60 лет (87 жен щи ны и 33 муж чи ны). Сред ний воз раст участ ни ков исс ле до ва ния сос та вил 32.5

лет. Вся ин фор ма ция об участ ни ках исс ле до ва-ния предс тав ле на в таб ли це 1.

Как по ка за но в таб ли це 1, в на шем исс ле до-ва нии в ка че ст ве ос нов ных со ци ально-пси хо-ло ги чес ких ха рак те рис тик вы бор ки бы ли рас- с мот ре ны ген дер, уро вень об ра зо ва ния, уро вень до хо да, на циональ ность. Так же в ка че ст ве оп-ре де ляющих фак то ров на ми бы ли расс мот ре ны вре мя с мо мен та раз во да, се мей ный стаж, на ли-чие пре ды ду щих раз во дов, на ли чие де тей, ини-ци ати ва в при ня тии ре ше ния о раз во де, а так же на ли чие за бо ле ва ний.

Таб ли ца 1 – Со ци ально-пси хо ло ги чес кая ха рак те рис ти ка участ ни ков исс ле до ва ния

Социально-психологические характеристики Количество %

ПолМужчины 33 27.5

Женщины 87 72.5

Образование

Среднее 3 2,5

Среднее специальное 29 24.2

Высшее 88 73.3

Время с момента развода

Разводящиеся 12 10

1-6 месяцев 20 16.7

6 месяцев -1 год 25 20.8

1-1,6 года 14 11.7

1,6-2 года 49 40.8

Семейный стаж

1-6 месяцев 6 5

6 месяцев -1 год 11 9.2

1-3 года 44 36.7

3-10 лет 43 35.8

10-20 лет 13 10.8

Более 20 лет 3 2.5

Наличие предыдущего разводаНет 98 81.7

Да 22 18.3

Наличие детейНет детей 30 25

Есть дети 90 75

Уровень дохода

Низкий 15 12.5

Средний 61 50.8

Высокий 44 36.7



Социально-психологические характеристики Количество %

Национальность

Казахи 65 54.2

Русские 34 28.3

Немцы 6 5

Корейцы 3 2.5

Украинцы 3 2.5

Другие 9 7.5

Инициатор развода

Сам 48 40

Бывший супруга(а) 39 32.5

Взаимное решение 33 27.5

Наличие болезнейНет 53 44.2

Да 67 55.8

Продолжение таблицы 1

Ме то ды исс ле до ва ния

Для оп ре де ле ния по ве ден чес ко го ком по-нен та сов ла да ния раз ве ден ных с кри зис ной для них си туацией раз во да, а имен но для оп ре де ле-ния ис поль зуе мых ими ко пинг-ст ра те гий на ми ис поль зо ван Оп рос ник спо со бов сов ла да ния со ст рес сом (COPE) Ч. Кар ве ра [7]. Оп рос ник спо-со бов сов ла да ния со ст рес сом COPE, бу ду чи прос тым в ис поль зо ва нии, яв ляет ся од ной из наибо лее ши ро ко при ме няемых ме то дик диаг-нос ти ки ко пинг-ст ра те гий. Ха рак тер ным от-ли чием дан ной ме то ди ки от мно гих дру гих оп-рос ни ков ст ра те гий сов ла да ния яв ляет ся то, что при ее раз ра бот ке ав то ры ос но вы ва лись на двух теоре ти чес ких под хо дах – под хо де Ла за ру са и на их собст вен ной мо де ли са мо ре гу ля ции по ве-де ния. По ре зуль та там фак тор но го ана ли за бы ло вы де ле но два ви да ко пин гов: проб лем но-ориен-ти ро ван ные (нап рав лен ные на преодо ле ние са-мо го ис точ ни ка ст рес са) и эмо циональ но-ориен-ти ро ван ные (нап рав лен ные на преодо ле ние эмо циональ но го воз буж де ния, выз ван но го ст-рес со ром). В пос лед нее вре мя оба ви да ко пин гов ча ще расс мат ри вают ся в кон текс те эмо циональ-ной ре гу ля ции: пус ко вым ме ха низ мом ак тив ных дей ст вий всег да слу жит эмо циональ ное воз буж-де ние, выз ван ное ст рес со ром.

Сог лас но на ше му пред по ло же нию, спе ци фи-ка пе ре жи ва ния пси хо ло ги чес кой трав мы раз во-да мо жет быть обус лов ле на на ли чием прош ло го трав ма ти чес ко го опы та. На наш взг ляд, ус пеш-ность сов ла да ния с та ким опы том в прош лом мо-

жет сыг рать неод ноз нач ную роль в ус пеш нос ти сов ла да ния с те ку щей пси хо ло ги чес кой трав мой раз во да. С этой целью на ми бы ла ис поль зо ва на Диаг нос ти чес кая шка ла постт рав ма ти чес ко го ст рес са Е. Фоа [8], пред наз на чен ная для оп ре-де ле ния на ли чия постт рав ма ти чес ко го ст рес со-во го расст рой ст ва сог лас но кри те риям DSM-IV. Пер вая час ть ме то ди ки пред наз на че на для оп ре-де ле ния диапа зо на и сте пе ни зна чи мос ти пре-ды ду щих трав ма ти чес ких со бы тий, ко то рые, воз мож но, име ли мес то в жиз ни оп ра ши ваемых. Вто рая час ть оп рос ни ка оце ни вает та кие симп-то мы постт рав ма ти чес ко го ст рес со во го расст-рой ст ва, воз ни кающе го как ре зуль тат пе ре жи-то го трав ма ти чес ко го со бы тия, как пов то ро ное пе ре жи ва ние, из бе га ние, ги пер воз буж де ние.

Кро ме то го, на ми был ис поль зо ван Оп рос ник Прис по соб ле ния к раз во ду Б.Фи ше ра (FDAS), нап рав лен ный на оп ре де ле ние осо бен нос тей пе-ре жи ва ния и прис по соб ле ния к пост раз вод ной си ту ации [9]. Дан ный оп рос ник пред наз на чен для оп ре де ле ния об щих чувс тв и от но ше ний лю дей, пе ре жи ваю щих за вер ше ние своих лю-бов ных от но ше ний и сос тоит из 100 ут ве рж де-ний, нап рав лен ных на оп ре де ле ние силь ных и сла бых сто рон прис по соб ле ния к пост раз вод ной си туации. Оп рос ник яв ляет ся об щеп риз нан ным ме то дом оп ре де ле ния уров ня прис по соб ле ния лич нос ти к си ту ации раз во да, с по мощью ко-то ро го бы ло про тес ти ро ва но око ло мил лиона раз ве ден ных лю дей, имею щих са мую раз ную про дол жи тель ность со вре ме ни раз во да, от нес-коль ких ме ся цев до нес коль ких лет.


Слан бе ко ва Г.К. и др.

Ре зуль та ты исс ле до ва ния

Для ста тис ти чес кой об ра бот ки по лу чен ных дан ных бы ла ис поль зо ва на прог рам ма SPSS 21.0, а имен но прог рам ма Process, ав то ром ко-то рой яв ляет ся Andrew F. Hayes (2013). Дан ная прог рам ма поз во ли ла нам про вес ти так на зы-ваемый ме ди ацион ный ана лиз, т.е. оп ре де ле ние фак то ров, яв ляющих ся ме ди ато ра ми (пос ред ни-ка ми) меж ду трав ма ти чес ким опы том лич нос ти и ус пеш ностью ее прис по соб ле ния к пост раз-вод ной си туации. В ка че ст ве та ко вых на ми бы-ли расс мот ре ны эмо циональ но-фо ку си ро ван ный и проб лем но-фо ку си ро ван ный ко пин ги. Ре зуль-та ты про ве ден но го на ми ме ди ацион но го ана ли за предс тав ле ны в таб ли це 2.

Таб ли ца 2 – Дан ные по ви дам ко пин га в си ту ации раз во да (ме ди ацион ный ана лиз)

Наз ва ние ко пин га Зна че ние Эмо циональ но-фо ку си ро ван ный ко пинг .0486Проб лем но-фо ку си ро ван ный ко пинг -.0193

Как вид но из таб ли цы 3, ме ди ато ром меж-ду та ки ми пе ре мен ны ми, как постт рав ма ти чес-кий ст ресс и прис по соб ле ние к раз во ду, яв ляет-ся проб лем но-фо ку си ро ван ный ко пинг, при чем дан ная пе ре мен ная имеет от ри ца тель ное зна че-ние (-0.0193). По лу чен ные дан ные сви де тель-ст вуют о том, что нап рав лен ность на преодо ле-ние эмо циональ но го воз буж де ния, выз ван но го прош лым постт рав ма ти чес ким ст рес сом, не га-тив но влияет на прис по соб ле ние к те ку щей трав-ме раз во да. Т.е. чем мень ше че ло век в слу чае на-ли чия трав ма ти чес ких пе ре жи ва ний, выз ван ных оп ре де лен ны ми со бы тиями прош лой жиз ни, был ориен ти ро ван на преодо ле ние са мо го ис точ ни ка ст рес са, тем слож нее ему бу дет адап ти ро вать ся к кри зис ной си ту ации раз во да в нас тоя щем.

Т.о. ис поль зо ва ние проб лем но-ориен ти ро-ван но го ко пин га, пред по ла гающе го ис поль зо-ва ние так на зы ваемо го ак тив но го ко пин га, эмо-циональ ной и инс тру мен таль ной под держ ки, пла ни ро ва ние, при ня тие са мо го фак та раз во да, яв ляет ся наибо лее эф фек тив ным ва ри ан том ко-пинг-ст ра те гий в си ту ации раз во да. Соот ве тст-вен но, мож но сде лать вы вод о том, что при ока-за нии пси хо ло ги чес кой по мо щи раз ве ден ным необ хо ди мо ис поль зо вать тех ни ки, нап рав лен-ные на преодо ле ние са мо го ис точ ни ка ст рес са.

Вы во ды

В дос та точ но трав ма ти чес кой си ту ации раз-во да, на наш взг ляд, бо лее ус пеш ной яв ляет ся кон цент ра ция на по ве ден чес ком преодо ле нии. При этом ре зуль та тив ность тех или иных ст ра-те гий ко пинг-по ве де ния бу дет раз лич на. Эмо-циональ ное преодо ле ние в си ту ации раз во да при не сет, на наш взг ляд, ме нее по зи тив ные ре-зуль та ты.

По ве ден чес кий ко пинг в си ту ации раз во да дол жен ст роиться, наобо рот, с опо рой на ра-циональ ные дей ст вия и по зи тив ное мыш ле ние. Здесь так же боль шое зна че ние имеет вк лю чен-ность в со ци альные кон так ты, но, в от ли чие от эмо циональ но го преодо ле ния, они долж ны ст роиться на сов мест ных дей ст виях и быть опос-ре до ван ны ми це ля ми ка кой-ли бо дея тель ности, что, впол не ве роят но, бу дет слу жить фак то ром отв ле че ния от ост рых не га тив ных пе ре жи ва ний.

Та ким об ра зом, про ве ден ный на ми ана лиз дан-ной проб ле мы по ка за л, что вы бор конст рук тив ных ст ра те гий ко пинг-по ве де ния в си ту ации раз во да по мо гает адап ти ро вать ся че ло ве ку к дан ной слож-ной жиз нен ной си ту ации и пре до тв ра тить раз ви-тие постт рав ма ти чес ко го ст рес са как реак ции на это трав ми рующее со бы тие. Кли ни чес кие исс ле-до ва ния и изу че ние пос ледст вий про цес сов сов ла-да ния и их свя зей с преодо ле ния трав мы раз во да тре буют даль нейше го об суж де ния.


1 Агент ство по ста тис ти ке про ком мен ти ро ва ло рост раз во дов в Ка за х стане, 22 ян ва ря 2014 го да http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/agentstvo-statistike-prokommentirovalo-rost--razvodov-249192

2 Ра по порт С. Пос ле раз вод ная си ту ация в восп риятии раз ве ден ных // Че ло век пос ле раз во да. – Виль нюс, 1984. – С. 125-134.

3 Аронс К. Раз вод: крах или но вая жиз нь? – М., 1995.4 Ан цы фе ро ва Л. И. Лич нос ть в труд ных жиз нен ных ус ло виях // Пси хо ло ги чес кий жур нал. – Т. 15. – 1994. № 1.

– С. 3–19.5 Пси хо ло гия семьи: жиз нен ные труд нос ти и сов ла да ние с ни ми / под ред. Т.Л. Крю ко вой, М.В. Са по ро вс кой,

Е.В. Куф тяк. – СПб., 2005.



6 Фе тис кин Е. П. Пси хо тех но ло гии ст рес со сов ла дающе го по ве де ния. – М., 2007.7 Гор деева Т.О., Осин Е.Н., Расс ка зо ва Е.И., Сы чев О.А., Ше вя хо ва В.Ю. Диаг нос ти ка ко пинг-ст ра те гий: адап та ция

оп рос ни ка COPE. //Пси хо ло гия ст рес са и сов ла дающе го по ве де ния в сов ре мен ном рос сийс ком об ще ст ве: Ма те ри алы II Меж ду на род ной науч но-прак ти чес кой кон фе рен ции. – М., 2010. – Том: 2. – С. 195-197.

8 Слан бе ко ва Г.К., Ка ба ко ва М.П. Про це ду ра адап та ции пси хо ло ги чес кой ме то ди ки Е.В. Фоа «Диаг нос ти чес кая шка-ла постт рав ма ти чес ко го ст рес са // Вест ник Каз НПУ им. Абая. Се рия «Пси хо ло гия», № 4 (41). – Ал ма ты, 2014. – C. 49-59.

9 Слан бе ко ва Г.К., Ка ба ко ва М.П., То ле ге но ва А.А., Мун М.В., Дуй сен бе ков Д.Д. Адап та ция русс коя зыч ной вер сии оп рос ни ка «Шка ла прис по соб ле ния к раз во ду // Вест ник Каз НУ. Се рия пси хо ло гии и со ци оло гии, № 3 (43). – Ал ма ты, 2014. – C. 56-61.

References

1 Аgentstvo po statistike procommentirovalo rost razvodov v Kazakhstane, 22 yanvarya 2014 goda http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/agentstvo-statistike-prokommentirovalo-rost--razvodov-249192

2 Rapport S. Poslerazvodnaya situatsiya v vospriyatii razvedennikh // Chelovek posle razvoda. – Vilnyus, 1984. – S. 125-134.3 Аrons К. Razvod: кrakh ili novaya zhizn? – М., 1995.4 Аntcifirova L. I. Lichnost v trudnikh zhiznennikh usloviyakh // Psikhologicheskii zhurnal. – T. 15. 1994. – № 1. – S. 3–19.5 Psikhologiya semii: zhiznenie trudnosti I sovladanie s nimi / Pod red. Т. L. Кryukovoi, М. V. Saparovskoi, Е. V. Кuftyak.

– SPb., 2005.6 Fetiskin Е. P. Psikhotekhnologii stressosovladayushchego povedeniya. – М., 2007.7 Gordeeva Т.О., Оsin Е.N., Rasskazova Е.I., Sychov О.А., Shevyakhova В.Yu. Diagnostika koping-strategii: аdaptatsiya

oprosnika COPE. // Psikhologiya stressa I sovladayushchego povedeniya v sovremennom rossiyskom obshchestve: Маterialy II Меzhdunarodnoi nauchno-prakticheskoi konferentcii. – M. , 2010. – Т: 2. – S. 195-197.

8 Slanbekova G.К., Каbакоvа М.P. Protsedura adaptatsii psikhologicheskoi metodiki E.V. Foa «Diagnosticheskaya shkala posttravmaticheskogo stressa // Vestnik КаzNPU im. Аbaya. Seriya «Psikhologiya», № 4 (41). – Аlmaty, 2014. – S. 49-59.

9 Slanbekova G.К., Каbакоvа М.P. Тоlegenova А.А., Mun М.V., Duisenbekov D.D. Аdaptatciya russkoyazychnoi versii oprosnika «Shkala prisposobleniya k razvodu» // Vestnik КаzNU. Seriya psikhologii i sotsiologii, № 3 (43). – Аlmaty, 2014. – S. 56-61.


Ти леубаева М.С., Жа рик баев К.Б., Ка ба ко ва М.П.

Пcихологиядағы да рын ды лық мәселесі мен М. Мақатаев тың

да рын ды тұл ғасы

Бұл ма қа ла да да рын ды лық құ бы лы сын зерт теу мен анық тау дың әр түр лі жол да ры мен М. Ма қа таев тың өмі рі шы ғар ма шы лы ғы мы сал ре тін де қа рас ты рыл ған. Біз дің зерт теуі міз дің мін дет те рі да рын ды мен да рын ды лық фе но ме ні не маз мұн дық тал дау жүр гі зу, да рынды лық бел гі ле рін ай қын дау, олар дың қа лып та суы мен да муы фактор ла рын көр се ту, да рын ды тұл ға ның же ке қа сиет те рін анық тау дан тұ ра ды. Жо ға ры да ғы мін дет тер ді ше шу үшін біз та ны мал да рын ды тұл ға М. Ма қа таев тың оның шы ғар ма шы лы ғы мен өмір жо лы на тари хипси хо ло гия лық зерт теу жа сауға ты ры са мыз. Да рын ды лық – шы ғар ма шы лық күшқуат кө рі ні сі нің жо ға ры дә ре же сі, ин тел лек туал ды лық пен шы ғар ма шы лық қыз мет тің аса жо ға ры кө рі ні сі. Олар адам зат өмі рін де гі дәуір ді жа сайт ын жа ңа ерек ше жа сам паз дық ты са па лы ат қа ру ға жағ дай жа сай ды, әлем ді тұ тас тай жә не идея лар ды қа был дау да тү бе гей лі өз ге ріс ке алып ке ле ді. М. Ма қа таев өз шығар ма шы лы ғын да сол дәуір дің ру хы мен мақ сат ние тін жыр ла ған өз дәуірі нің ұлы бол ды. М. Ма қа таев үл гі сін де да рын ды лық ты анық тауда ғы не гіз гі өл шем ру ха ни лық еке ні дә лел ден ді.

Түйін сөз дер: да рын ды лық, да рын ды тұл ға, шы ғар ма шы лық, адам ның та би ға ты,та лант.

Tileubayeva M.S., Zharikbayev K.B., Kabakova M.P.

Problems of genius in psychology and M. Makhatayev’s

genius personality

The article considers various approaches to the study of the phenomenon genius on the example M.Makhatayev’s life and creativity.Оbjectives of our study is to conduct a meaningful analysis of the phenomenon of genius and genius, the allocation criteria, the factors of its formation and development, identifying characteristics of person and brilliant personality. Solving these problems is based on materials of psychological and historical study of personality and recognized genius – M.Makhatayeva, his work and way of life.Genius – is the highest degree of manifestation of creative power, the highest level intelletual and creative functioning. They can create a new, unique creation qualitatively for the benefit of human beings who form an epoch in the life of society, leading to a fundamental shift in the perception of ideas and all over the world.It has been proven that spirituality is the fundamental criterion in determining genius on the example of M. Makhatayev.

Key words: genius, genius personality, creativity, human nature, talent.

Ти леубаева М.С., Жа рик баев К.Б., Ка ба ко ва М.П.

Проб лема ге ниаль нос ти в пси хо ло гии и ге ниальная

лич ность М. Макатаева

В статье расс мат ри вают ся раз лич ные под хо ды к оп ре де ле нию и исс ле до ва нию фе но ме на ге ни аль нос ти на при ме ре жиз ни и творчест ва М.Ма ка таева. За да чи на ше го исс ле до ва ния сос тояли в прове де нии со дер жа тель но го ана ли за фе но ме на ге ния и ге ни аль нос ти, вы де ле нии кри те риев, фак то ров ее фор ми ро ва ния и раз ви тия, выявле нии лич ност ных ха рак те рис тик ге ни аль ной лич нос ти. Ре ше ние ука зан ных за дач опи рает ся на ма те ри алы пси хо ло гоис то ри чес ко го исс ле до ва ния лич нос ти приз нан но го ге ния – М.Ма ка таева, его творчест ва и жиз нен но го пу ти. Ге ни аль нос ть – это наи выс шая сте пень прояв ле ния твор чес ких сил, вы со чай ший уро вень ин тел лек ту ально го и твор чес ко го функ цио ни ро ва ния. Она поз во ляет соз да вать ка че ствен но но вые, уни каль ные тво ре ния на бла го че ло ве чест ва, ко то рые сос тав ляют эпо ху в жиз ни об ще ст ва, при во дят к ко рен но му сд ви гу в восп риятии идей и ми ра в це лом. М.Ма ка таев был сы ном своей эпохи, ко то рый от ра зил в своем твор чест ве ее дух и уст рем ле ния. На при ме ре М.Ма ка таева бы ло до ка за но, что ду хов ность яв ляет ся ос ново по ла гаю щим кри те рием в оп ре де ле нии ге ни аль нос ти.

Клю че вые сло ва: ге ни аль нос ть, ге ни альная лич ность, креа тивность, при ро да че ло ве ка, та лант.


ӘОЖ15. 9. 9:82 Ти леубаева М.С., Жа рик баев К.Б., Ка ба ко ва М.П. Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті,

Қазақстан Республикасы, Алматы қ. *E-mail: ai_arum@mail. ru

Кі ріс пе

Да рын ды деп кім ді айтамыз жә не да рын ды лық құ пиясы не де де ген сұ рақ тар адам дар ды бұ рын нан ой лан дыр ған. Осы сұ рақ тың теория лық, сон дай-ақ қол дан ба лы мә се ле ле рі не де-ген қы зы ғу шы лық қа зір де то лас та ған емес. Пси хо ло гияда ғы да рын ды лық жә не да рын ды тұл ға мә се ле сін де гі пі кір та лас тар-дың көп ті гі мен осы мә се ле тө ңі ре гін де зерт теу лер дің аз бо луы дәл осы зерт теу дің өзек ті лі гі мен ма ңыз ды лы ғын анық тайды. Да рын ды лар дың шы ғар ма шы лы ғы ме н ө мір жо лын жә не да-рын ды лық та би ға тын зерт теу дің прак ти ка лық ма ңы зы қа зір гі за ман да Қа зақ қо ға мын да ғы ру ха ни жә не адам гер ші лік дағ-да рыс пен бай ла ныс ты бо лып отыр. Көр нек ті тұл ға лар ха лық ру хы ның ай қын бел гі сі бо лып та бы ла ды. Одан бө лек, дәл осы да рын ды лар ру ха ни ба сым дық ты қа лып тас ты ру ға, адам мен қо ғам ның да му ын да ғы ал ға ба су шы лық ты анық тау ға қа бі лет ті.

Кө не за ман дар да да рын ды лық ты қан дай да бір ир ра цио-нал ды, «жо ға ры дан бе рі ле тін ша быт» ре тін де қа рас тыр ды. Өр-кен деу дәуірі ке зе ңі нен бас тап да рын ды лық куль ті шы ғар ма-шы лық да ра лық ре тін де кең етек жая бас та ды, оны кейін нен ро ман тик тер қа был дап ал ды. « Дауыл мен ша бу ыл» ат ты не міс ро ман тик те рі нің шы ғар ма шы лық бір лес ті гі эс те ти ка сын да да-рын ды лық ұғы мы бас ты орын да тұр ды. Кез дей соқ тық, ин-туиция, қыз ба лық да рын ды тұл ға ның ін дет ті ат ри бу ты ре тін де қа был да на бас та ды.

ХІХ ға сыр дың со ңын да Ф. Галь тон «Да рын ды лық тың тұ-қым қуа лау шы лы ғы:оның заң да ры мен сал да ры» ат ты ең бе гін де та лант пен да рын ды лық тың, пси хо ло гия лық ерек ше лік тер дің, же ке қа сиет тер дің тұ қым қуа лау шы лы ғын көр се ту мақ са тын да Еуро па мен Анг лия ның көр нек ті қай рат кер ле рі нің өмір баян-дық, ста тис ти ка лық жә не та ри хи зерт теу ле рін де кең ау қым-ды мә лі мет тер кел тір ген. Оның ойын ша, тұ қым қуа лау шы лық пен ірік теу – қо ғам мен адам да муының ма ңыз ды фак тор ла ры. Ф. Галь тон өз зерт теу ле рін де та ла нт тың тұ қым қуа лау шы лы ғы ту ра лы қо ры тын ды ға кел ді. Сон дай-ақ ол та ла нт тар мен да рын-ды лар дың да му ына қор ша ған ор та ның ық па лы мен да рын ды-лар мі не зі нің ерек ше лік те рі де әсер ет пей қой май ды де ген ді айтады. Со ны мен қа тар бі рін ші орын ға ол «та би ғи да рын ды-

ПCИХОЛОГИЯДАҒЫ ДА РЫН ДЫ ЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ МЕН

М. МАҚАТАЕВ ТЫҢ ДА РЫН ДЫ ТҰЛ ҒАСЫ


Пcихологиядағы да рын ды лық мәселесі мен М. Мақатаев тың да рын ды тұл ғасы

лық ты» қояды, оның ас та рын да адам ды биік бе дел ге же те лейт ін іс-әре кет жа сау мүм кін ді гі мен қа бі ле тін бе ре тін ақыл-қа сиет бар деп ой-лай ды. Ең ма ңыз ды сы осы қа сиет тер мен бір ге «ең бек те гі тө зім ді лік» сәй кес ке луі тиіс, яғ ни ұзақ уа қыт бой ына қиын жұ мыс ты жа сау қа бі-ле ті. Со лай бо ла тұ ра, осы қа сиет тер дің бә рі әлі де жет кі лік сіз, адам ның өзі іш кі күш-жі ге рі мен ын та сы на сүйе ніп, жо лын да ғы ке дер гі лер ді жоя оты рып, адам ұлы лы ғы ның шы ңы на қол жет-кі зуі тиіс. Со ны мен, Галь тонның ойын ша, да-рын ды лық энер гия мен ауыр ең бек ке де ген қа-бі лет ті лік тұ қым қуа лайт ын қа сиет тер. Ол атап көр сет кен ке дер гі лер ді да рын ды адам дар дың өмі рін де гі дағ да рыс тық ке зең деп қа рас ты ру ға бо ла ды, дәл осы дағ да рыс олар дың да ры ны ның кө рі нуі мен да му ына жағ дай жа са ған бо ла тын. Оның айт уын ша, да рын ды адам дар үшін бі лім ді жә не бі лім сіз бо лу ма ңыз ды емес. Адам ның ма-ңыз ды же тіс ті гі ке зін де ма ңыз ды ке дер гі лер ден өтіп, оны же ңе бі луі адам ның да рын ды лы ғы нан ха бар бе ре ді.

Осы әдіс тің із ба сар ла ры – ре сей лік ға лым дар – Н.К. Коль цов, Ю.А. Фи лип чен ко, П.П. Чул ков та ғы бас қа ла ры Ре сей им пе риясы ның атақ ты (Толс той, Пуш кин дер дің) жә не (Ша ля пин, Горь-кий, Есе нин дер дің) ата-те гі нің ге не ало гиясын зерт теп мы на дай қо ры тын ды ға кел ді, «да рын ды адам құн ды тұ қымқуа лау шы лық қа бі лет тер дің өте си рек кез де се тін жиын ты ғы ның кө рі ні сі» бо лып та бы ла ды [1, 208-209 б.]. Ака де миялық зиялы қауым өкіл де рі нің ата-те гін зерт теу, өз ке зе гін де, оның аса көр нек ті өкіл де рі «жо ға ры, кей де ай рық ша да рын ды жә не со ны мен қа тар жұ мыс қа де ген аса жо ға ры қа бі лет ті лі гі мен» ерек ше ле не ті нін көр сет ті. Зиялы қауым өкіл де рі не ғұр лым күш ті бо лып, оның ауқы мы да ке ңейе тү сіп, оның өмір сү ру жағ дайы да қо лай лы бол-ған, олар дың қа та ры нан да рын ды лар дың пай да бо лу ы ық ти мал ды ғы ар та ды. Зиялы қауым ның ке дей лі гі ке зін де та ла нт тар дың көп ті гін кү ту өте қиын [2, 297 б.].

1927 жы лы В.М. Бех те ров КСРО Үкі ме ті не «Ми пан тео нын» құ ру ту ра лы ұсы ныс жа са ды. Атал ған жо ба ның мін де ті Ле ни нг рад та Мем ле-кет тік реф лек со ло гиялық инс ти тут жа ны нан «да-рын ды лық пен да ныш пан дық тың ана то миялық не гі зін» зерт теу жө нін де гі зерт теу ба за сын ұйым дас ты ру жә не осы мақ сат та саяси, мә де ни жә не өнер са ла ла рын да ғы да рын ды адам дар дың «Ми бан кін» құ ру бо ла тын. Осын дай ой лар бұ-рын да айт ыл ған бо ла тын. 1918 жы лы пси хо-лог жә не пе до лог Н.А. Рыб ни ков «Өмір баян дық инс ти тут ты» ұйым дас ты ру жо ба сын дай ын да-

ды, оның мін де ті ұлы тұл ға лар дың «өмір бая нын үл кен бө лі гін сақ тау» айна лыс са, 1921 жы лы ме-ди ци на док то ры Г.В. Се га лин «Да рын ды шы ғар-ма шы лық инс ти ту тын» құ ру ту ра лы ұсы ны сын біл дір ді. Осы лай ша, да рын ды лар ға қы зы ғу шы-лық өте жо ға ры бол ды.

В.М. Бех те рев тің пай ым дауын ша ми пан-теоны ның не гіз гі мін де ті – көр нек ті адам дар дың ми құ ры лы сы мен шы ғар ма шы лық қыз ме тін ғы-лы ми-зерт теу еді. Жұ мыс екі: ана то миялық-па-то ло гия лық жә не пси хо ло гия лық ба ғыт та жүр гі-зі луі тиіс бол ды. Пси хо ло гия лық ба ғыт «жо ға ры да рын ды тұл ға лар дың мі нез-құлық мә лі мет те рін жи нақ тау жә не ғы лы ми өң деуді», зерт теу ма те-ри алы ре тін де» жа қын адам дар дың ес те лік те рі мен жаз ба ла ры, бар лық ав то биог ра фия лық мә-лі мет тер, зерт те ле тін тұл ға ның бар лық шы ғар-ма ла ры, әсі ре се, оның ма ман ды ғы са ла сын да ғы ең бек тер ді» қам ты ды. Пан теон жи на ғы на Ле-нин нің, Ста лин нің, Бех те ров тің, Лу на ча рс кий-дің, Бог да нов тың, Вы го тс кий дің, Баг риц кий дің, Бе лый дың, Маяковс кий дің, Горь кийдің, Ипол-ли тов-Ива нов тың, Ми чу рин нің, Пав лов тың, Са-ха ров тың жә не та ғы бас қа лар дың ми ла ры ен гі-зіл ді.

Осы жер де айта ке те тін бір жайт , ми ды зерт-теу да рын ды лық та би ға тын тү сі ну де Лейб ниц ма ңыз ды нә ти же лер бе ре ал ған жоқ, де ген мен, «көр нек ті тұл ға лар ды зерт теу сыз ба сын» әзір-леу ге кө ме гін ти гіз ді.

ХХ ға сыр дың бі рін ші жар ты сын да ғы орыс фи ло со фы жә не пси хо ло гы И.И. Лап шин «Ой-лап шы ға ру фи ло со фиясы жә не фи ло со фияда-ғы ой лап шы ға ру» де ген ең бе гін де «да рын ды фи ло соф тар» та би ға тын зерт тей ке ле ұлы фи-ло соф тар – Пла тон, Де мок рит, Арис то тель, Кант, Лейб ниц, Конт, Ге гель, Спен сер жә не бас қа ла ры ның өмір баяны мен шы ғар ма шы лы-ғын тал дай ке ле, да рын ды лар та би ға ты на жә не олар дың аш қан жа ңа лық та ры на әр түр лі дәуір ға лым да ры көз қа рас та рын қа рас тыр ды. Ол мы-на дай қо ры тын ды жа са ды, да рын ды лар дың та ма ша қа бі лет те рін аша тын фак тор лар – тең дә ре же де тұ қымқуа лау шы лық пен әлеу мет тік ор та бо лып та бы ла ды.

Лап шин нің айт уы бой ын ша, ғы лым бір-те-бір те да ми ды, со ны мен бір ге кейін гі ле рі ал-дың ғы ла ры мен ті ке лей бай ла ныс ты бо ла ды. Көр нек ті фи ло соф тар әр түр лі фи ло со фия лық мек теп тер дің із ба сар ла ры бол ды жә не олар дың шы ғар ма шы лық қыз ме ті нің бас тап қы ке зе ңін де елік теу үл кен рөлге ие бол ды. Лап шин елік теу ді да рын ды лық ке пі лі ре тін де қа рас тыр ған Кант-тың пі кі рі не сүйене ді. Осы жер де атап өту ке рек,


Ти леубаева М.С. және т.б.

за ма науи пси хо ло гияда осы те зис тің дә ле лін В.Н. Дру жи нин нің «Қа бі лет тер пси хо ло гиясы» ең бе гі нен та бу ға бо ла ды.

Та би ғи да рын ды лық, өз ке зе гін де, ора сан зор бі лу ге құ мар лық пен то лы ға тү се ді, мұн дай қа сиет тер көп те ген фи ло соф тар да жас ке зін-де жи нақ та ған сан алуан бі лім де рі нен кө рі не ді. Лап шин өзі зерт те ген да рын ды лар дың қа сиет те-рі тек олар таң да ған ғы лым са ла сын да ға на емес, сон дай-ақ көр кем шы ғар ма шы лық та да кө рі ніс бер ген ді гін тіл ге тиек ете ді. Осы пі кір ді С.Л. Ру-би нш тейн де қос тайды.

Лап шин Гель ве ций дің ғы лы ми жа ңа лық тар ашу дың кез дей соқ ты ғы ту ра лы пі кі рі мен де ке-ліс пейді, оның дә ле лі ре тін де Лаг ранж дың сө зін кел ті ре ді: «Ұлы жа ңа лық тар дың ашы лу ке зе ңі-не, әдет те, оған лай ық адам дар тап бо ла ды».

Лап шин Ломб ро зо идеяла рын жақ тау шы ға-лым дар дың да рын ды лық та би ға тын пси хи ка лық па то ло гия дан кө ре тін идеяла ры мен ке ліс пей- т ін ді гін айтады. Лап шин па то ло гия лық үде ріс-тер ді ой шыл дың шиеле ніс ті әре ке ті нің сал да ры деп тү сін ді ре ді әрі бұл ерек ше се зім тал дық тың кө рі ні сі ре тін де кә рі лік ке зең де бай қа ла ды деп пай ым дай ды. Ол әйт еуір фи ло со фия лық шы ғар-ма шы лық тың қай нар кө зі пси хо ло гия лық па то-ло гия емес еке ні не се нім ді.

Же ке бас тың қай ғы сы да рын ды адам дар дың шы ғар ма шы лы ғын да аса жо ға ры са ты ға кө те рі-лу ге сер пін бе ре ді, сол жер де ол же ке мүд де сін аса жо ға ры дең гейге апа ру ға қа бі лет ті бо ла ды.

И.И. Лап шин да рын ды лық тың да муы фак-тор ла ры на шы ғар ма шы лық ин ту иция ның, ға-лым дар дың қиялы мен ора сан зор жұ мыс қа қа-бі лет ті лі гі рө лін, өз ісі не бе ріл ген дік тің үл кен үл гі сін жат қы за ды.

Л.С. Вы го тс кий «да рын ды лық – шы ғар ма-шы лық ең бек тің аса жо ға ры не ме се аса тө мен бір жақ ты ша ма дан тыс да муы» де ген ді айтады. Со ған орай ол Э.А. Мор сел ли дің мы на дай сөз де-рін мы сал ға ала ды, «да рын ды адам адам ти пі нің да ми тын, ал ға ба са тын тү рі». Да рын ды лық тың тұ қымқуа лау шы лық ар қы лы бе рі луі ту ра лы мә-се ле, Л.С. Вы го тс кий дің пі кі рі бой ын ша, он ша анық емес. Оның ойын ша, «аса қо лай лы эко-но ми ка лық жә не әлеу мет тік жағ дай лар туа біт-кен қа сиет тер ді дұ рыс пай да ла ну ға ық пал ете ді. Егер тұ қымқуа лау шы лық да рын ды лық мүм кін-ді гін ту дыр са, он да қо ғам дық ор та ға на осы мүм-кін дік ті жү зе ге асы ра ала ды жә не да рын ды ны ту ды ра ды. Да рын дық шы ғар ма шы лық тың қан-дай да бір ұлы ашы лу лар мен жа ңа лық тар, өнер-та быс тық кө рі ніс те рі да му дың ал дың ғы бабы-на қа тыс ты дай ын да ла ды, сол дәуір дің мә де ни

дең гейіне бай ла ныс ты бо ла ды. Осы дан ке ліп, Л.С. Вы го тс кий мы на дай қо ры тын ды жа сай ды: да рын ды адам – өз дәуірі нің өні мі, ен де ше қо-ғам оның пай да бо луы мен тәр биесі не мүд де лі бо луы тиіс.

Ке ңес пси хи ат рі П. Зи новь ев да рын ды лық пен пси хо ло гия лық па то ло гия ара сын да ғы ты-ғыз бай ла ныс ты дә лел де гі сі ке ле ді. Мы сал ре-тін де ол Лан ге нің қо ры тын ды сын кел ті ре ді, ол бы лай, да рын ды адам дар, ере же бой ын ша, өзі не шы ғар ма шы лық дә ре же де тең ұр пақ қал дыр май-ды, өйт ке ні олар кө бі не се жә не жиі түр де биоло-гиялық тұр ғы дан бе деу бо лып ке ле ді. Де мек, да-рын ды тұл ға «көп ші лік жағ дайда би оне га тив ті құ бы лыс». Әрі қа рай П. Зи новь ев өз ойын бы лай деп жал ғас ты ра ды, кей бір пси хо па тия лық ерек-ше лік тер шын ды ғын да бар лық адам ға тән жә не ере же бой ын ша, же ке тұл ға қан ша лық ты күш ті бол ған сай ын осы ерек ше лік те р ай қын кө рін се ке рек.

А.Ф. Ла зу рс кий да рын ды лық ты са па лық жа-ғы нан қа ра пай ым адам дар дың қа бі ле ті нен еш айыр ма шы лы ғы жоқ қа бі лет тер жиын ты ғы, ал айыр ма шы лы ғы тек са ны жа ғы нан деп пай ым-дай ды.

1930 жыл дар дан кейін пе до ло гия, пси хо тех-ни ка жә не ев ге ни ка ның КСРО-да қу да ла нуына бай ла ныс ты да рын ды лық ты зерт теу бір шет те қа лып қой ды. Та лант пен да рын ды лық тың тұ-қымқуа лау шы лық те зи сі осы ке зең де жоқ қа шы-ға рыл ды да, да рын ды лық ты да мы ту дың бас ты фак то ры ре тін де ор та мен да рын ды тұл ға ны са-па лық қа сиет тер ге тәр бие леу та ныл ды. Та лант пен да рын, ең ал ды мен, ең бек сүй гіш тік, ас қан қа жыр лы лық жә не күш ті е рік-жі гер.

Тек 1970 жыл да ры ға на пси хо ло гияда қа бі-лет пен да рын ды лық та би ға тын зерт теу ге қы зы-ғу шы лық туын дай бас та ды. Шы ғар ма шы лық қа-бі лет ті лік мә се ле ле рін зерт теу мен Б.М. Теп лов, Я.А. По но ма рев, В.Н. Дру жи нин жә не т. б. айна-лыс ты. Зерт теу лер дің бас ты ба ғы ты та лант пен да рын ды лық ты үде ріс ре тін де шы ғар ма шы лық тұр ғы сы нан тал дауы бол ды. Кейін гі жыл да ры В.А. Коль цо ва мен Е.Н. Хо лон до вич тің та ри хи-пси хо ло гия тұр ғы сын да да рын ды лық ты зерт те-ген ең бе гін ерек ше атап өт кен жөн [3, 101-103 б.].

Не гіз гі бө лім

Адам пси хи ка сы ның өмір бойы жүйелі түр-де да мып, бас қа лар мен са лыс тыр ған да а дам ның бір не ме се бір не ше іс-әре кет тө ңі ре гін де ә дет-тен тыс, си рек кез де се тін жо ға ры нә ти же лер ге же ту мүм кін ді гін да рын ды лық дей міз. Ға сыр



ақы ны атан ған М. Ма қа таев тың шы ғар ма ла ры-нан осын дай си пат ты кө ре міз, та ным қа бі ле ті нің өз қа тар лас та ры на қа ра ған да жо ға ры бол ған ды-ғы нан оның шы ғар ма шы лы ғы на үңіл ген сай ын әр кім өзін та нып жа та ты ны рас. «Мен жыр лай-мын, Сыр ла са мын, Сы ры бір за ман дас пен мұң-да са мын. Кө ген деп жыр қо са ғын. Кел мейді жыр жа са ғым» не ме се «Тіп ті де мен емес-ті «Мен де ге нім... Өз ге нің жа ны-сы рын ұғу үшін. Өзім-ді зерт те ген ді жөн кө ре мін» – дей ді. Мұ қа ға ли шы ғар ма шы лы ғы ның не гі зі «өзін-өзі» зерт теу-ден тұ ра ды. Ол «На ғыз ақын ал ды мен ой шыл, фи ло соф бо луы қа жет». Поэзияда фи ло соф бо-

лу өзін қор ша ған әлем ді ұғы ну, әр зат тың мә нін бі лу, ақы ры на дейін «адам жа ны ның ин же не рі бо лып қа лу» де ген ді ұс тан ды (Күн де лік, 10. 2. 1976). Мұз ба лақ ақын адам дық ар дың ру хын қа-дыр тұт ты. Ақын ның ше бер лі гі өмір ден өзін, өзі-нен өмір ді кө ре бі луін де. «Бү кіл ме нің жаз ға ным – бар-жо ғы бір ға на бү тін поэма. Ұлы адам дар дың өл ген кү ні бол майды, ту ған кү ні бо ла ды «де ген дей а қын ның екін ші өмі рін де, мәң гі лік ғұ мы рын да жа-рық көр ген ең бек те рін де бұ рын ба сы лым ға шық-па ған өлең де рі, әң гі ме ле рі, сы ни ең бек те рі, күн-де лі гі, хат та ры бар. Тө мен де гі кес те ден Ма қа таев шығармашылығын бай қауға бо ла ды (1-кес те).

1-кес те – М. Ма қа таев тың шы ғар ма шы лы ғы

Жы лы Жыр жи на ғы Күн де лі гі Әң гі ме ле рі Дра ма Ау дар ма сы ни ең бек те рі I

1949

1951

«Қыр ман ба-сын да», «Қой-шы ба ла – Әкі-тай»

Со вет тік Ше-ка ра газе ті не шық ты.

«Інім нің ойы», «Ше бер» өлең-де рі «Жас тық жы ры» ат ты жи нақ қа ен ді.

II

(1962),

(1964),

(1966), » (1970)

«Appasionata». «Lenin», «Hello Friends» The Moor»

У. Уит мен, «Шөп жа пы рақ-та ры» (1969); У. Шекс пир, «Со нет тер» (1970); Д. Али герьи, «Құ ді рет ті ко-ме диясы ның» «Та мұқ» бө лі мі (1971)

III (1968), (1972), (1974), (1975), (1976), (1978),

«Қар лы ға шым, кел дің бе?», «Да ри ға жү-рек», Ақ қу ла р ұй ық та ған да», «Шуа ғым ме-нің», «Өмір-дас тан»,

«Өмір-өзен»,

Күн де лік 1972-1976

«Рух жә не се зім», «Се зім найза-ғайы», «1969 жыл ғы қа зақ-поэзиясы»

IV

(1982) (1988), (1984)

«Со ға ды жү-рек», «Шол-пан», «Жыр-лайды жү рек»,

«Қош, ма хаб-бат!»пьеса сы (1988 ж. )

«Құл пы тас», «Maру ся ның тауы», «Өз гер-меп ті», «Әже», «Қос қар лы-ғаш», «Жыл құс та ры»



1967-1976 жыл дар да рын ды ақын шы ғар ма-шы лы ғы ның – шың биігі. Ақын бар жо ғы 45 жыл ғұ мыр кеш се де аз ға на ғұ мы ры ның ішін де адам-зат тық ғы лым ға мол мұ ра қал дыр ды. Ақын ның кө зі ті рі сін де жо ғар ғы кес те де көр се тіл ген дей 3аудармакітабы – У. Уит мен, «Шөп жа пы рақ та ры» (1969); У. Шекс пир, «Со нет тер» (1970); Д. Али-герьи, «Құ ді рет ті ко ме диясы ның» «Та мұқ» бө лі мі

(1971), 8жыржинағы – «Ильич» (1964), «Ар мы-сың дар, дос тар» (1966), «Қар лы ға шым, кел дің бе?» (1968), «Мавр» (1970), «Да ри ға-жү рек» (1972), «Ақ қу лар ұйық та ған да» (1974), «Шуа ғым ме нің» (1975), «Өмір дас тан» (1976) жа рық көр ді.

М. Ма қа таев тың шы ғар ма шы лы ғын Дж.С. Кауф ман мен Р.Дж. Стерн берг тің мо де лі-мен қа рас ты ру ға бо ла ды (1-су рет) [4].

Жүйе-Шығармашылық ойлар

Өнім -Шығармашылық туындылары

Баспасөз бен ғалымдардың еңбектері Ақынның көзі көргендердің естеліктері Өнердегі Мұқағали

1-су рет – М. Ма қа таев тың шы ғар ма шы лық тұл ға сы ха қын да

Бұ дан біз бү тін Мұ қа ға ли дың шы ғар ма шы-лы ғы на қа тыс ты жүйені кө ре ала мыз.

Ақын ның мы на бір өле ңі да рын ды лар ға қа-рап айт ыл ған дай: «Сіз дер кө тер гіш кран сыз дар:

Шы ға ра сыз дар да, кө те ре сіз дер де. За ман-ның жү гі ала қан да ры ңыз да, Ала қан ды ры ңыз да, жо та ла ры ңыз да. Айт са ңыз дар бол ды ба ла пан да-ры ңыз ға, Лау лай мыз өрт тей от ала мыз да. Дәуір-ге – от тық, шыр пы да – Сіз дер, Тұ та на сыз дар да, сіл кі не сіз дер. Құ пия сан дық құл пы да – Сіз дер, Құл пы ның ашар кіл ті де – Сіз дер [5, 92 б.].

Да рын ды лық ғы лы ми пси хо ло гияда кө бі не-се ақыл-ой қа бі лет ті лі гі нің жә не ақыл-ой по тен-циалы ның жүйесі ре тін де тү сі ні ле ді.

Ма қа таев тың «Мен тау лық пын» өле ңін де тау тұл ға лы ақын ның пси хо ло гия лық мі не зі тау дай – өр лік тің, биік тік тің, та за лық тың, да ра тұл ға сы « тау», «бұлт», «қы ран», «жай оғы», «ас қар шың» – ұғым да ры мен си пат тал ған. Ақын ның қа зақы бол мы сын «Тау – дәу бе сік» – деп бе ріл ген дей. «Ас қар шың дар жел пи ді бе сі гім ді, Бір ора мын ағы тып сәл де сі нің» – деуі нен ұл ттық на қыш ты бай қай мыз. Ақын тұл ғасы « тау» – «ас қар шын» – «бұлт» ұғым дар пси хо ло гияда ғы түс тер ді күн мен түн, ақ пен қа ра, жа рық сәуле мен қа раң ғы тү нек ұғым да ры мен ай қын да ла ды. Осын да ғы: «киік» пен «қы ран» ақын ның шы ғар ма шы лы-ғы ның ерек ше лі гін көр се те ді. «Meн – тау лық-пын – Қы ран ның ба ла па ны» де се бір өле ңін де

«Киік тің сү тін еміп ер же туі» ақын ның ұлт тық бол мы сын көр сет се ша бы ты ның «қы ран ның қа-на ты нан қуат алуы» де ген ойла ры мен бе ріл ген. Мұ қа ға ли шы ғар ма шы лы ғы мен өзі не мі нез де ме бер сек тау тұл ға лы, тау мі нез дес, «бұлт бүр ке-не ді», «жай отын ала туады». Ақын ның «ме ні» өзі нің да ра тұл ға сын көр се те ді: «Күн ал ғаш қы сау ле сін ма ған ша шып, Ма ған ке ліп тү ней ді қа-ра тұ ман» – « тау дан мен жа ра тыл ғам», «Тауға ба рып, Көк ке ұшып кет сем бе екен, Ұс тап алып қы ран ның қа на ты нан...» де се «Ұлы бо лып туыл-ған нан, Ұлы бо лып өмір сүр мек тым қиын» деп өз тағ ды ры нан сыр шер те ді. Қа зақ жа ны ның да-ра лы ғын аша біл ген ақын. Оған дә лел – Мұ қа ға-ли дың тау тұл ға лы, қы ран құс тай, жа пы рақ жү-ре гі, да ра тұл ға сы, піл сүйек нар қы лық ты лы ғы. Ақын ның шы ғар ма ла ры на сүйен сек: «Мі не зін бер мей түл кі нің, Жү ре гін бер дің қас қыр дың». Ақын ның поэзия лық шы ғар ма шы лық та та ғы ерек ше лі гі «...Кү пі ки ген қа зақ тың қа ра өле ңін, Шек пен жауып, өзі не қайтара мын...» деуін де. Ақын шы ғар ма шы лы ғы ның өзе гі – Ота ны «Қай-сы бі реу өл кем ді жа ман да са, Шоқ түс кен дей жа-ны ма күйіп ке тем», де се ер лік пен ба тыр лық ту-ра лы: «Салт та ры мүл де ірі екен Аза мат та ры да ірі екен. Ма хам бет пе нен Мұ қит тар, Ті рі екен, әлі ті рі екен!!!», дос тық пен ын ты мақ тық, жақ-сы лық, жауыз дық пен зұлым дық «Жа ман дар ды із де мен, өзі-ақ та бар, Жақ сы лар ды та бу ың қиын

Жүйе – шығармашылық ойлар

Өнім – шығармашылық туындылары

Баспасөз бен ғалымдардың еңбектері Ақынның көзі көргендердің естеліктері Өнердегі Мұқағали



екен...», « Жауыз дық бiткен менiмен ға на бiрге өл се», «Кө рін ген ге иіл ме, май ыс па!», «Ары-мыз тұ тып ата дан қал ған әдет ті, Пай да ға біз дер асы ру шы едік әдеп ті», ақыл-ой «Құр дым ға құ-лап кет сек өкін бейік, Жі гіт пе үйде туып, құз да өл ме ген», «Бә рін де түй сін, біл сін тыл сым кеу-де», ерік-қай рат жай лы: «Кем сі не бер ме, Ке ре-нау тарт са, тағ дыр ға», «Сү рі ніп кет сең, қар ғып тұр қайта, даяр лан Ке дер гі лер ден екін ші рет қар ғу ға» де ген сияқ ты ір ге лі мә се ле ле рі мен қа-тар қа зір гі пси хо ло гия ғы лы мын да кез де се тін ұғым дар дың да үл кен тіз бе гі ақын шы ғар ма шы-лы ғын да ар ман: «Кө ңі лі ңе ал ған, тү сі не ен сін шат ты ғың. Ақ бояу әл де арың ба?! Ар ма ның ба, әл де, ба ғың ба?», «Қор лық үшін кел ген жоқ сың мы на өмір ге, Жал ған ға Бол мыс ты да, бол мас ты да, Бо ла ды деп ар ман да! Үміт пе нен қа ра ғай сың, жү ре гің де жан бар да», «ба қыт «Ба қыт де ген – бір де шат тық, бір де мұң. Ба қыт ты боп сор лап жүр сең, мас қа ра!», қиял, ес, се нім ықы лас, ын-тық, нет, ашу, қай ғы, т.б. сан қы ры нан сөз бол-ған. Мы са лы: Се не мін өле ңін де «әлем», «адам-зат», «адам» құн ды лық та ры ның мә ні бе ріл ген: «Се не мін! Се не мін мен! Се не мін мен! (Сен бе сең оқып қа ра өле ңім нен). Мы на жер, ана ас пан ның те ре ңі нен Сен де ліп, се нім ді із деп ке ле мін мен. Се не мін, Мей лі аң са рым та был ма сын, Се ні мім тек сер ті нен жа ныл ма сын, Се нім сіз тұң ғиық қа та бын ба сын. Ты ным сыз қоз ға лыс тың бар лы ғын да, Ты ны сым се нім ме нен қа был да сын:Се не-мін, се не мін деп да мыл да сын, Се нім нің ақ көр-пе сін жа мыл ға сын... Сұ ра ма. Не ге се нем, кім ге се нем, Мүм кін мен мы на жа рық Күн ге се нем, Жа на мын, жа на мын да бір ге сө нем. Күн нен де өт кен жа рық ты біл ме сем мен, Бір ми нут өмір сү ріп жүр мес ем мен. Се не мін... Се нем Жер дің Се рі гі не, Бұ ған жә не сен ді рем се ні мі не. Ей, дү-ние! Тағ зы м ет, ба сыңды иіп, Адам ның құ ді рет ті се ні мі не [5, 47 б.]!

Адам ның әлем мен үйле сі мі, адам өмі рі нің мә ні ту ра лы тү сі нік тер дің фи ло со фия лық ас та-ры ту ра лы ке ле лі ой тас та ған. Бұл өлең ту ра лы Ж. Нә жі ме де нов: «Ақын се нім ді із деп те, се ніп те біл ген екен. Із де ге нін – тап қан, тап қа нын ұс-тай құл да на да ал ған, от-ауыз ды, орақ-тіс ті ақын ба тыл сөй лей ді, жа ман дық қа, жа ман мі нез ге тө-зім сіз-ақ», – деп өз ойын біл дір ген екен [6].

Мі нез мә се ле сі ақын шы ғар ма шы лы ғын да ғы мән ді та қы рып. «Қа рыз деп айт пас, қайы рым-ды мы нау өмір ге», «Өз ай наң нан өзің ді та ны», «Жү гің өзің ақы лы ңа, ары ңа», – деп осы мә се-ле ге кө бі рек кө ңіл бө лін ген. Осы тұр ғы дан кел-ген де мі нез дің түр лі бі тіс-бей не ле рі әр қы ры нан сөз бо ла ды. Мә се лен, «Жоқ еді біз де бі реуін-бі-

рі жат бұ ру, Қал ған ды ке кеп, оз ған ға қа рап ап-ты ғу», «Са быр да тү бі – са ры ал тын», «Төз гі сіз қы лы ғың ды қыр қып тас тап, Тө зім ді мі не зің мен қа лар ма едің», «Адам дық та рын ал тын мен, Өл-ше ген дер ге ашы нам! Жал да нып өс кен жа сы нан, Жа ғым паз дар ға ашы нам! Өзі ңе ға на бас ұрам, Се не сің бе, Отан, осы ған! Айы рыл ған адал до-сы нан, Алаяқ тар ға ашы нам! Ашы нам-да ғы та-сы нам, Та сы нып ба рып, ба сы лам...».

Жас тар ара сын да өз-өзі не қол жұм сау бел ал-ға ны на жү ре гің ауыра ды, сон дай жағ дайда Мұ-қа ға ли дың жі гер лен ді ре тін өле ңі: «Тек өмір ден же ріп кет пе. Же ріп кет пе! Та нып қал. Бе ре рің ді бе ріп кет те, Ала рың ды алып қал» де ге ні есі ңе ке ле ді.

Ақын ның биік па ра са ты мен пси хо ло гия лық бейне ні су рет теу де дү ниеге көз қа рас тың ыр ға-ғын, үйле сі мін жә не ты ны сын се зе алуы тұл ға-лас та ры нан іл гері лі гі кө рі не ді: «Мүл де бө лек бір жан бар осы маң да, Опық же ген қа сы нан, до сы нан да. Айт ың дар шы, құз ғын дар, не ле рің бар, Қа ра пай ым тек жүр ген осы жан да?». Фи ло-со фия ғы лы мы ның док то ры, ака де мик Ға ри фол-ла Есім нің: «Бұл – Мұ қа ға ли Ма қа таев тың өт кен ға сыр дың 70-жыл да ры жаз ған өле ңі нің ал ғаш қы жо лы. Ол за ман да атеизм (дін сіз дік тің идеоло-гиясы) мем ле кет тің саяси қыз ме тін ат қар ға ны көп ші лік ке бел гі лі. Дін ді ғай бат тап сөз сөй леу ке ңес тік мә де ниет тің бір өл ше мі бо ла тын. Қо-ғам да ғы саяси ағым ға сай, ақын дар да дін ді сы-нап жа зу ды дәс түр ге ай нал ды ра бас та ған. Сол «Құ дай сыз за ман ға» тап бол ған ұр пақ тың өкіл-де рі нің бі рі ақын Мұ қа ға ли Ма қа таев еді, бі рақ оның сө зі өз ге ше бол ды. Жо ғар ғы жақ та ғы лар-ға дін ді қа ра лап жаз са ұнайтынын, ма ра пат тар-ға ие бо ла ты нын ақын біл ді. Алай да Мұ қа ға ли ол жол ға түс пе ді. Жа ны жа ра лы бо лып, дүйім жұрт ты ң і шін де жал ғыз сы рап, сер гел дең де жүр-ген де тұ ла бой ына та би ғи бол мы сы мен ен ген мұ сыл ман дық нұ рын шаш пай-төк пей сақ тап, еш кім ге ұқ са майт ын дін ту ра лы өзі нің фор му ла-сын ұсын ды, оның дін ді ғы лым ның ана сы де ге ні да на лық тың үл гі сі еді» – деуі де біз дің жұ мы сы-мыз дың не гіз гі түйі нін көр се те ді [7, 7 б].

Қо ры тын ды

Ма қа таев шы ғар ма шы лы ғы «ма хаб бат пен бас та лып, па ра сат қа ұла сып» еш кім ге ұқ са-май-т ын маз мұн-си па ты мен тым ерек ше, адам мен за ман, ту ған хал қы ның тағ ды ры мен п си-хо ло гия сын зер де лей зерт теп, ту ған хал қы ның мұ ңын мұң дап, жо ғын жоқ тап өмір де өз ко дын қал дыр ған да на ақын. «Жы лап ке ліп, кел мейді



жы лап кет кім, Ол ғұ мыр ды ке ле ді бір-ақ теп кім. Жа ман дық ты жақ сар тып, жақ сы лық ты, Онан сай ын ке ле ді қуат ты ет кім», – де ген ақын ның да на лық сө зі тауып айт ыл ған-ақ сөз дер [5, 25 б.]. Ақын шы ғар ма ла рын да ғы өмір мен өлім, жа рық пен қа раң ғы, ба қи мен жал ған ту ра лы ой лар дың кө рі ніс те рі пси хо ло гия лық па рал лель дер өзе гін-де көр се те ді. Мұ қа ға ли ды ң әр сө зі сон дай анық әрі жү рек ке жа қын. Ма қа таев тың ше бер лі гі өзі өмір ден көр ген-біл ге нін да рын ды лы ғы нан, кө-ңіл еле гі нен өт кі зе те рең жет кі зуін де.

Қай ра н а қын ғұ мы ры ның қыс қа бо ла ты-ның да шы ғар ма шы лы ғы мәң гі жа сайтынын да сез ген бо лар: «Ғұ мыр бер дің шоп-шо лақ ша ра бар ма...» [8, 7]. Ақын шы ғар ма шы лы ғы – елі-мен ті леулес, мұң дас, сыр лас, жү рек тес, тағ-дыр лас, сон дық тан да ұлы тұл ға мәр те бе сі не ие бол ған оның да ра лы ғы мен да на лы ғы ал тын әріп пен жа зы ла ды. Бү гін гі күн де күл лі қа зақ-тың маң дайына біт кен ақиық ақын ның да ра-лы ғын, да ры ны мен па ра са тын мой ын да май- т ын жан жоқ.


1 Коль цов Н. К. О по то мс тве ве ли ких лю дей // Ро дос лов ная ге ни аль нос ти: из ис то рии оте че ст вен ной нау ки 20-х гг. – М. :Ста рая Бас ман ная, 2008. – С. 203-211

2 Фи лип чен ко Ю. А. Ин тел ли ген ция и та лан ты го дов // Ро дос лов ная ге ни аль нос ти: из ис то рии оте че ст вен ной нау ки 20-х гг. – М. :Ста рая Бас ман ная, 2008. – С. 295-303

3 Коль цо ва В. А., Хо лон до вич Е. Н. Ге ни аль нос ть: пси хо ло го-ис то ри чес кое исс ле до ва ние// Пси хо ло ги чес кий жур-нал, 2012, том 33. – № 2. – С. 101-118

4 Sternberg, R. J., Kaufman, J. C., & Pretz, J. E. (2001). The propulsion model of creative contributions applied to the arts and letters. Journal of Creative Behavior, 35, 75-101

5 Ма қа таев М. Шы ғар ма ла ры ның то лық жи на ғы: Төрт том дық. Қү раст. Ора қа зын Ас қар. – Ал ма ты: Жа лын бас па сы, 2001. – 448 б. Мы сал дар ақын шы ғар ма ла ры ның осы ба сы лы мы бой ын ша бе рі ліп атал ды.

6 Нә жі ме де нов Ж. Мұ қа ға ли Ма қа таев тың қол жаз ба мұ ра сы ха қын даhttp://adebiportal. kz/mukagali-maкataevtyn-kolzhazba-murasy-khaynda.

7 Есім Ғ. Дін – ғы лым ның ана сы. Мұ қа ға ли. – №1. – 2007. – 5-10 бб. 8 Мұ қа ға ли Күн де лік. – Ал ма ты, 2009. – 49 б.

References

1 Koltsov N.K. O potomstve velikih ludei// Rodoslovnaya genialnossty: iz istori otechestvennoy nauki 20-h gg. – M.: Ctra-raya Basmannaya, 2008. – C. 203-211

2 Filipchenko Y. A . Intelligentsya i talanty godov // Rodoslovnaya genialnossty: iz istori otechestvennoy nauki 20-h gg. . M. :Ctraraya Basmannaya, 2008. – S. 295-303

3 Koltsov V. A., Holondovich E. N. Genialnost: psychologo-historical issledovaniye // Psychologicheski Zhurnal, 2012, Volume 33, – №2. – С. 101-118

4 Sternberg, R. J., Kaufman, J. C., & Pretz, J. E. (2001). The propulsion model of creative contributions applied to the arts and letters. Journal of Creative Behavior, – 35. – 75-101.

5 M. Makhtaev Shygarmalarynyng tolyk zhinagy: Tөrttomdyқ. Қүrast. Orakazyn Askar. – Almaty: Zhalyn baspasy, 2001. - 448 b. Mysaldar akyn shygarmalarynyng osy basylymy boyynsha berіlіp ataldy.

6 Nazhіmedenov Zh. Mukhagali Makataevtyng kolzhazba mұrasy haқynda http: //adebiportal. kz/mukagali-makataevtyn-kolzhazba-murasy-khaynda.

7 Esіm G. Dіn – gylymnyng Anasy. Mukhagali. – №1. – 2007. – 5-10 bb. 8 Mukhagali Kүndelіk. – Almaty, 2009. – 49 b.


То леубе ко ва Р.К., Ама но ва А.К., Тур сун го жи но ва Г.С.

Про фес сио наль ная по зи ция как ком по нент лич нос ти

спе циалис та

В дан ной статье расс мот ре ны воп ро сы, ко то рые поз во ляют гово рить о том, что про фес сио наль ная по зи ция есть своеоб раз ный сплав про фес сио наль но го ми ро во зз ре ния и по ве ден чес ких ст ра те гий. Ана лиз теоре ти чес кой ли те ра ту ры, поз во лил оп ре де лить сле дующие тре бо ва ния к про фес сио наль ной по зи ции пси хо ло га: пси хо лог как лич ность, уве рен ная в своих про фес сио наль ных си лах, на чи нает ся с бе зус лов но го са моп ри ня тия. Дея тель ность пси хо ло га пред по ла гает до ми ни ро ва ние у не го гу ма нис ти чес кой ориен та ции и яр кой вы ражен нос ти поз на ва тель ных ин те ре сов к внут рен не му ми ру лю дей. При этом он дол жен сох ра нять не ко то рую дис тан цию, что бы из бежать синд ро ма сго ра ния и ком му ни ка тив ной наг руз ки – спо соб ность к про фес сио наль но му раз ви тию и са мо об ра зо ва нию. Про фес сиональ ная по зи ция сту ден тапси хо ло га выс ту пает как ус той чи вая систе ма от но ше ний лич нос ти к раз лич ным ас пек там бу ду щей про фессио наль ной дея тель ности, оп ре де ляющая про фес сио наль ные пла ны и на ме ре ния, нап рав ле ния дея тель ности, про фес сио наль ное ми ро возз ре ние.

Клю че вые сло ва: про фес сио наль ная по зи ция, лич ност ная по зиция, пе да гогпси хо лог, цен нос ти, пси хоэмо циональ ная под держ ка.

Toleubekova R.K., Amanova А.К., Tursungozhinova G.S.

Professional positions as a component of the individual

specialist

In this article questions which allow saying that the professional position is a peculiar alloy of professional outlook and behavioral strategy are considered. The analysis of theoretical literature, allowed defining the following requirements to a professional position of the psychologist: the psychologist as the personality confident in the professional forces begins with unconditional selfacceptance. Activity of the psychologist assumes domination at him humanistic orientation and bright expressiveness of cognitive interests to an inner world of people. Thus it has to keep some distance to avoid a syndrome of combustion and communicative loading – ability to professional development and selfeducation. The professional position of the student psychologist acts as the steady system of the attitudes of the personality towards various aspects of future professional activity defining professional plans and intentions, activities, professional outlook. As the main components of a professional position of students – psychologists we allocate the following components: the selfrelation of the personality, the attitude towards people in professions, the relation to future professional activity. Basis for further professional formation is vocational training.

Key words: professional position, personal position, pedagogics and psychology, values, psychoemotional support.

Тө леубе ко ва Р.К., Ама но ва А.К., Тур сун го жи но ва Г.С.

Кә сі би ай қын да ма ма ман ның же ке тұл ға лық ком по не нті

ре тін де

Бұл ма қа ла да кә сі би ай қын да ма ны кә сі би көз қа рас тың жә не ісәре кет жос па ры ның тұ тас ты ғы қа рас ты рыл ған. Теория лық әде биеттер ге тал дау пси хо лог тың мы на дай кә сі би ұстаным да рын анық тайды: пси хо лог же ке тұл ға, өзі нің кә сі би кү ші не се нім ді, өзінөзі қа был дауы жо ға ры. Пси хо лог тың ісәре ке тін де адам гер ші лік ба ғыт ба сым ды жә не адам ның іш кі жан дү ниесін тү сі ну ге де ген қы зы ғу шы лық жоға ры бо ла ды. Кә сі би да му жә не өзін дік бі лі мін кө те ру ке зін де эмоционал дық күй зе ліс ті бол дыр мау үшін бел гі лі бір қа шық тық ты сақтау қа жет. Сту дентпси хо лог тың кә сі би ұстаны мы бо ла шақ кә сі би ісәре кет тің кей бір ас пек ті ле рі не, кә сі би жос пар ға, кә сі би көз қа расқа, кә сі би ба ғыт қа жет кі зе тін тұ рақ ты жүйе. Сту дентпси хо лог тың кә сі би по зи циясы ның мы нан дай не гіз гі ком по не нт те рін көр се те міз: же ке тұл ға ға көз қа ра сы, ма ман дар ға қа ты на сы, бо ла шақ кә сі би ісәре кет ке қа ты на сы. Кә сі би даяр лық әрі қа рай кә сі би да му дың не гі зі бо лып та бы ла ды. ЖООның оқу жүйе сін де таң да ған ма ман дық тың ерек ше лік те рі мен та ны са ды, ба за лық кә сі би дағ ды лар мен ма шық тар қа лып та са ды, бо ла шақ кә сі би қыз ме ті нің мо ти ва ция лық құн ды лықта рын тү сі не ді.

Түйін сөз дер: кә сі би ай қын да ма, же ке тұл ға лық ай қын да ма, педа гогпси хо лог, құн ды лық тар, пси хоэмо циялық қол дау.


УДК 371.13:159.9 *1То леубе ко ва Р.К., 1Ама но ва А.К., 2Тур сун го жи но ва Г.С. 1Ев ра зийс кий на циональ ный уни вер си тет име ни Л.Н. Гу ми ле ва,

Республика Казахстан, г. Астаны 2Го су да рст вен ный уни вер си тет име ни Ша ка ри ма,

Республика Казахстан, г. Се мей *E-mail: [email protected]

Про фес сио наль ная по зи ция яв ляет ся меж дис цип ли нар ным по ня тием, что соз дает труд нос ти в оп ре де ле нии её сущ нос ти, ст рук ту ры.

Об щеупот ре би тель ное зна че ние «по зи ции» от ра же но в тол-ко вом сло ва ре жи во го ве ли ко русс ко го язы ка В. Да лем: «по ло-же ние, рас по ло же ние, раз ме ще ние» [1, с. 256].

По ня тие «по зи ция» выс ту пает и как «жиз нен ная по зи ция», отож дест вляет ся с ми ро во зз ре нием лич нос ти, ее от но ше нием к об ще ст вен но му дол гу. В ст рук ту ру жиз нен ной по зи ции вхо-дит кри те рий об ще ст вен но зна чи мой дея тель ности, в ко то рой она прояв ляет ся, но дея тель ность не вхо дит в ее ст рук ту ру. По мне нию В.Н. Мар ки на, в жиз нен ной по зи ции фик си рует-ся единс тво ду хов но го, прак ти чес ко го и пред мет но го в жиз не-деятель ности лич нос ти. Она выс ту пает как спо соб вк лю че ния лич нос ти в жиз не деятель ность об ще ст ва и вк лю чает со во куп-ность вз гля дов, убеж де ний, со ци ально зна чи мых, преж де все-го про фес сио наль ных уме ний и соот ве тс твую щих им дей ст вий лич нос ти, реали зующих ее от но ше ния к ок ру жающе му ми ру. Это со во куп ность ти пич ных по ве ден чес ких ак тов, ус той чи вая ли ния по ве де ния и дея тель ности, «дея тель ное ли цо» лич нос ти в про цес се ре ше ния со ци аль ных за дач, воз ни кающих в оп ре де-лен ных ус ло виях. Жиз нен ная со во куп ность по зи ций обес пе чи-вает ее ус той чи вое восп роиз во дс тво и ока зы вает воз дейст вие на станов ле ние и раз вер ты ва ние конк рет ных по зи ций, про фес-сио наль ной, по ли ти чес кой и т. д., реали зующих смыс ло вые ха-рак те рис ти ки жиз нен ной по зи ции и восп роиз во дя щих в своем прояв ле нии ее це ло ст нос ть [2, с. 45]. Как от ме чает Э. Фромм, су ще ст вуют две кар ди наль но про ти во по лож ные жиз нен ные по зи ции всех жи ву щих на Зем ле: по зи ция «иметь», цент-ри рующая че ло ве ка на средст вах су ще ст во ва ния и по зи ция «быть», цент ри рующая его на со дер жа нии жиз ни [3, с. 339]. В со ци оло гии «по зи ция» трак тует ся как «со ци альная по зи-ция», «объек тив ное, ус ло вие жиз не деятель ности», в ко то ром са мо оп ре де ляет ся и лич ност но реали зует се бя че ло век. В этом кон текс те «по зи ция» раск ры вает ся че рез по ня тия «ста тус», «роль». Со ци альная по зи ция иг рает зна чи мую роль в жиз не-деятель ности че ло ве ка, выс ту пает как со во куп ность вз гля дов, предс тав ле ний, устано вок и дис по зи ций от но си тель но ус ло вий

ПРО ФЕС СИО НАЛЬ НАЯ ПО ЗИ ЦИЯ

КАК КОМ ПО НЕНТ ЛИЧ НОС ТИ

СПЕ ЦИАЛИС ТА


Про фес сио наль ная по зи ция как ком по нент лич нос ти спе циалис та

собст вен ной жиз не деятель ности, реали зуемых в ре фе ре нт ных груп пах.

В пси хо ло го-пе да го ги чес кой ли те ра ту ре расс мат ри вает ся по ня тие «про фес сио наль ная по зи ция» и на пол няет ся раз лич ным со дер жа-нием в кон текс те исс ле до ва ний по про фес сио-наль ной ориен та ции, мо ти вам, от бо ру и под го-тов ке кад ров [4].

С точ ки зре ния А.К. Мар ко вой, по зи ция про-фес сиона ла – ус той чи вые сис те мы от но ше ний в про фес сио наль ной дея тель ности, об ра зующие про фес сио наль ный мен та ли тет че ло ве ка и оп-ре де ляющие его про фес сио наль ные по зи ции (об щие и конк рет ные). Преодо ле ние ря да сту-пе ней на раз лич ных уров нях про фес сиона лиз ма поз во ляет ов ла деть спект ром за дач и свя зан ных с ни ми прие мов, тех но ло гий, что об ра зует про-фес сио наль ные по зи ции. Каж дая сту пень ка-че ст вен но от ли чает ся от пре ды ду щей и имеет оп ре де лен ное обоз на че ние, вы ра жающее «при-ра ще ние» про фес сиона лиз ма. В раз ных про фес-сиях сту пе ни про фес сиона лиз ма, то есть про-фес сио наль ные по зи ции раз ные [5, с. 192].

Про фес сио наль ная по зи ция мо жет быть предс тав ле на как единс тво про фес сио наль но-го соз на ния, про фес сио наль ной дея тель ности и про фес сио наль ных от но ше ний, а в исс ле до-ва ниях В.И. Сло бод чи ко ва, С.И. Крас но ва про-фес сио наль ная по зи ция оп ре де ляет ся как от ве-тст вен ное от но ше ние к цен нос тям и спо со бам реали за ции дея тель ност ных норм [6, 7]. В свою оче редь, В. Куз не цов расс мат ри вает по зи цию ав то но мии и са моут ве рж де ния. Вы бор, ко то-рый реали зует че ло век в пос туп ке, выс ту пает еди ни цей по зи ции, а ее ос нов ным по ка за те лем яв ляет ся ха рак тер дея тель ности и по ве де ния че-ло ве ка. Про фес сио наль ная по зи ция спе циалис-та – сис те ма сфор ми ро вав ших ся устано вок и ориен та ций, от но ше ний и оце нок внут рен не го и ок ру жающе го опы та, реаль нос ти и перс пек тив, а так же собст вен ные при тя за ния, ко то рые оп-ре де ляют ха рак тер дей ст вий, по ве де ния, мес то и роль в слу жеб ной дея тель ности и пов сед нев-ной жиз ни. Клю че вое зна че ние для фор ми ро ва-ния про фес сио наль ной по зи ции имеет нап рав-лен ность че ло ве ка, ко то рая предс тав ляет со бой пси хи чес кое свой ст во, объеди няющее сис те му пот реб нос тей-до ми нант, цен нос тей, уст рем ле-ний, преоб ла даю щих сис тем смыс лооб ра зую-щих мо ти вов, зак реп лен ных в жиз нен ных це лях, установ ках, перс пек ти вах, на ме ре ниях, ст рем ле-ниях и ак тив ном тру де по их дос ти же нию [8].

По зи ция че ло ве ка по от но ше нию к раз лич-ным ви дам дея тель ности – по зи ция ак тив но го

суб ъек та, са мос тоя тель но при ни мающе го ре-ше ния в соот ве тс твии с внут рен ни ми цен нос-тя ми, мо ти ва цией и убеж де ниями, ко то рые вы ра ба ты вают ся в про цес се об ще ст вен но-тру-до вой дея тель ности. Ос но ва ние по зи ции как ин ва риан та дея тель ности предс тав ляет со бой сис те му смыс лов, как ви де ние ре зуль та тов. Это по ве де ние и дея тель ность суб ъек та. Соз на ние и дея тель ность соз дают раз ность по зи ций од но го суб ъек та. Че ло век ста вит оп ре де лен ные це ли, по-своему восп ри ни мает дей ст ви тель ность и, прояв ляя ак тив ность, по лу чает дру гую по зи-цию в дея тель ности. Ди на ми чес кий ха рак тер дея тель ности дает воз мож нос ть уви деть его в сис те ме из ме няю щих ся, раз ви вающих ся от но-ше ний. Дея тель ность не сет объек тив ные «по-ка за ния» и из ме няет по зи ции суб ъек та, дает ему воз мож нос ть срав не ния «по ка за ний» [31, с. 300].

Ана лиз про фес сио наль ной по зи ции неиз-беж но ста вит воп рос о ее свя зи с лич ност ной по-зи цией.

В.Т. Куд ряв цев от ме чает, что гар мо ни за ция про фес сио наль ной и лич ност ной по зи ции воз-мож на лишь в том слу чае, ес ли суб ъект осоз нает свою ра бо ту как Мис сию, а это воз мож но лишь при на ли чии вы со ко го уров ня про фес сиона лиз-ма [9, с. 35].

Э.Ф. Зеер оп ре де ляет как сис те мо об ра зую-щий фак тор лич нос ти ее нап рав лен ность, в ко то-рой ин тег ри рует ся все мно го об ра зие от но ше ний лич нос ти, на чи ная от част ных и си туатив ных ее устано вок и кон чая жиз нен ны ми уст рем ле-ниями, пла на ми, идеала ми. Вы де ляет ком по нен-ты про фес сио наль ной нап рав лен нос ти: мо ти вы (на ме ре ния, ин те ре сы, ск лон нос ти, идеалы); цен ност ные ориен та ции (смысл тру да, бла го сос-тоя ние, карь ера, со ци альное по ло же ние и т.п.); со ци ально-про фес сио наль ный ста тус; про фес-сио наль ная по зи ция (от но ше ние к про фес сии, установ ки, ожи да ния и го тов ность к про фес сио-наль но му раз ви тию). Э.Ф. Зеер так же до бав ляет, что на раз ных ста диях станов ле ния эти ком по-нен ты, в том чис ле и про фес сио наль ная по зи- ция, имеют раз лич ное пси хо ло ги чес кое со дер-жа ние, оп ре де ляемое ха рак те ром дея тель ности [10, с. 226].

С точ ки зре ния Н.М. Бо рыт ко, про фес сио-наль ная по зи ция спе циалис та выс ту пает сис-те мой его цен ност но-смыс ло вых от но ше ний к со циокуль турно му ок ру же нию, са мо му се бе и своей дея тель ности. Это це ло ст ная, ин тег ра-тив ная ха рак те рис ти ка об ра за жиз ни че ло ве ка, став ше го суб ъек том собст вен ной жиз не деятель-


То леубе ко ва Р.К. и др.

ности, прояв ляющаяся как спо соб реали за ции ба зо вых цен нос тей лич нос ти во взаимоот но ше-ниях с дру ги ми. Ме ха низм станов ле ния по зи-ции раск ры вает ся в про цес се про фес сио наль но-го са мо оп ре де ле ния. Фак то ра ми ее станов ле ния выс ту пают: реф лек сия, как ос мыс ле ние своей про фес сио наль ной дея тель ности, са мооцен-ка, как оформ ле ние про фес сио наль ных смыс-лов в цен нос ти; са мо соз на ние, как спо соб ность произ воль ности про фес сио наль ной дея тель-ности по ве де ния. В ка че ст ве по ка за те лей сфор-ми ро ван нос ти про фес сио наль ной по зи ции Н.М. Бо рыт ко оп ре де ляет сте пень ее осоз нан нос-ти, ст рук ту ри ро ван нос ти, ус той чи вос ти [11, с. 24].

Итак, про фес сио наль ная по зи ция расс мат ри-вает ся исс ле до ва те ля ми как ус той чи вая сис те ма от но ше ний лич нос ти к раз лич ным ас пек там про-фес сио наль ной дея тель ности. В ее ос но ве ле жат лич ност ные установ ки, цен ност ные ориен ти ры, про фес сио наль ные и лич ност ные смыс лы.

Про фес сио наль ная по зи ция есть ин тег-ральное вы ра же ние устано вок лич нос ти, оп ре де-ляющих про фес сио наль ные пла ны и на ме ре ния, нап рав ле ния дея тель ности, про фес сио наль-ное ми ро во зз ре ние, го тов ность к преодо ле нию труд нос тей. Для опи са ния про фес сио наль ной по зи ции ис поль зуют ся раз лич ные па ра мет ры. Ин те рес предс тав ляют те прояв ле ния, где в наи боль шей сте пе ни вы ра жает ся суб ъект нос ть лич нос ти, на хо дя щая вы ра же ние в от но ше нии к объек ту дея тель ности и спо со бах ов ла де ния про фес сио наль ны ми си ту ациями.

В те че ние XX ве ка в об ще ст ве пос те пен но фор ми ро вал ся со ци аль ный за каз на пси хо ло ги-чес кую дея тель ность. Она стано ви лась со ци ально приз на ваемой, вс ледс твие че го по лу чи ла нор ма-тив но-пра во вую ос но ву: юри ди чес кие до ку мен-ты, ре гу ли рую щий ста тус, со дер жа ние и фор мы дея тель ности про фес сио наль но го пси хо ло га. Пос те пен но ск ла ды ва лась сис те ма про фес сио-наль но го об ра зо ва ния и под го тов ки пси хо ло гов, фор ми ро ва лись тре бо ва ния к про фес сио наль ной ква ли фи ка ции и опы ту спе циалис тов-пси хо ло-гов. Про фес сия пси хо лога стано вит ся со ци ально зна чи мой. В про фес сии пси хо ло га, как и в лю-бой дру гой про фес сии сфе ры «че ло век – че ло-век», су ще ст вуют свои нор мы и пра ви ла про фес-сио наль но го по ве де ния, ко то рые в со во куп нос ти об ра зуют про фес сио наль ную эти ку. В рам ках от дель ных ти пов дея тель ности пси хо ло ги чес-кой ра бо ты су ще ст вуют спе ци фи чес кие прин-ци пы, важ ные при про ве де нии пси хо ло ги чес ко-го обс ле до ва ния, кон суль ти ро ва ния и т.п. Ес ли за ру бе жом су ще ст вуют офи ци ально при ня тые

ко дек сы пси хо ло гов («Эти чес кие стан дар ты пси хо ло гов»), то в на шей ст ра не ра бо ты по эти-чес ко му обес пе че нию толь ко ве дут ся. Проб ле-ма зак лю чает ся не толь ко в том, что эти чес кие ос но вы дея тель ности пси хо ло га офи ци ально не ут ве рж де ны, а в том, что не су ще ст вует ме ха-низ мов конт ро ля за их соб лю де нием. Важ ны ми ст рук тур ны ми ком по нен та ми лю бой про фес сии яв ляют ся пред мет тру да и средс тва тру да. Пред-мет тру да пси хо ло га опи сать дос та точ но труд но. В пер вую оче редь, пред мет тру да пси хо ло га не-ма те риаль ный – это суб ъек тив ная реаль нос ть, внут рен ний мир лич нос ти и груп пы, ко то рый час то нель зя за фик си ро вать при по мо щи до ку-мен та ции. Пси хо ло гу-спе циалис ту при хо дит ся пос тоян но удер жи вать в соз на нии мыс ли тель-ный об раз пред ме та и ре зуль та та и в соот ве тс-твии с этим об ра зом са мо му отс ле жи вать ход своей ра бо ты, что дос та точ но труд но сде лать да-же опыт но му спе циалис ту, а на чи нающе му пси-хо ло гу, сту ден ту-пси хо ло гу, как пра ви ло, еще труд нее. В ре зуль та те че рез оп ре де лен ный пе ри-од обу че ния, бу ду щий пси хо лог стал ки вает ся с си туацией, ког да он зат руд няет ся ска зать, в чем наз на че ние его дея тель ности [12, с. 36]. От сю да оче вид ным яв ляет ся тот факт, что к про фес сио-наль но-важ ным ка че ст вам пси хо ло га не прос то пред ъяв ляют ся осо бые тре бо ва ния, а оце ни вает-ся уро вень их вы ра жен нос ти. В нас тоящее вре мя од ноз нач но го предс тав ле ния о пе реч не про фес-сио наль но важ ных ка че ств пси хо ло га не су ще ст-вует. Не су ще ст вует и об щей про фес сиог рам мы про фес сии пси хо лога, приз нан ной боль шинст-вом уче ных.

Мно гие исс ле до ва те ли за ни ма лись этим воп-ро сом: Н.А. Ами нов, И.В. Дуб ро ви на, Р. Кет тел, М.В. Мо ло ка нов, Р. Ов ча ро ва, Н.С. Пряж ни ков и др.

К осо бен нос тям про фес сии «пси хо лог» от-но сит ся и неод ноз нач ное ре ше ние воп ро са про-фес сиона лиз ма и ус пеш нос ти про фес сио наль-ной дея тель ности пси хо ло га. Н.А. Ами нов и дру гие исс ле до ва те ли под чер ки ва ли тот факт, что в на стоящее вре мя не су ще ст вует од ноз нач-ных и уни вер саль ных кри те риев оцен ки эф фек-тив нос ти дея тель ности пси хо ло га [13, с. 74].

Лич ност ная и про фес сио наль ная по зи ция сов па дают не не пос редст вен но (как это наб лю-дает ся в слу чаях их нес фор ми ро ван нос ти), а лишь тог да, ког да не ко то рый круг про фес сио-наль ных функ ций осоз нает ся суб ъек том как Мис сия. Она и есть то, что опос редс твует эти по-зи ции. Т.В. Куд ряв цев соот но сит это с выс шим уров нем про фес сио наль но го станов ле ния лич-нос ти. Для то го что бы ис пол нить свою Мис сию,


Про фес сио наль ная по зи ция как ком по нент лич нос ти спе циалис та

пси хо лог дол жен ре шить еди ную за да чу: бе зус-лов но при нять са мо го се бя; бе зус лов но при нять дру го го че ло ве ка; по мочь дру го му бе зус лов но при нять се бя; со дей ст во вать его бе зус лов но му при ня тию бли жай шим (зна чи мым) ок ру же нием. Но для это го нуж но, что бы са мо это ок ру же ние ут вер ди лось в необ хо ди мос ти бе зус лов но го са-моп ри ня тия [14, с. 202].

Ориен та ция на гу ма нис ти чес кие идеалы и цен нос ти – эле мен ты со ци ально-пси хо ло ги чес-кой ст рук ту ры лич нос ти, предс тав ляю щей со-бой сис те му цен нос тей лич нос ти. Цен ност ные ориен та ции слу жат опор ны ми установ ка ми для при ня тия ре ше ний и ре гу ля ции по ве де ния.

Нам предс тав ляет ся, что цен ност ные ориен-та ции спе циалис та яв ляют ся од ним из ис точ ни-ков мо ти ва ции его про фес сио наль но го по ве де-ния, ис точ ни ком по рож де ния смыс лов, с дру гой сто ро ны – по ка зы вают ос воен нос ть ин ди ви дом со ци аль ных и груп по вых норм. Для пси хо ло га, по на ше му мне нию, осо бую роль в про фес сио-наль ной мо ти ва ции и вы бо ре ти па про фес сио-наль но го по ве де ния иг рают гу ма нис ти чес кие идеалы и цен нос ти. А Комбс, изу чая про фес сио-наль ные осо бен нос ти лю дей «по мо гающих про-фес сий», при шел к вы во ду, что эф фек тив ный пси хо лог дол жен от но сит ься к лю дям с по зи тив-ны ми установ ка ми, ве рить в лю дей.


1 Даль В.И. Толковый словарь живого Великорусского языка. – М., Мамонтов. Ч.З: П. – 1865. – 466 с.2 Маркин В.Н. Социальное и биологическое в акмеологии развития: жизненная позиция личности как психолого –

акмеологическая категория и феномен социального самоутверждения // Мир психологии. 2005. – № 4 . – С. 45- 50.3 Фромм Э. Душа человека. – М.: Издательство «Республика», 1992. – 430 с.4 Бодров В.А. Психология профессиональной пригодности. – М.: ПЕРСЭ, 2001. – 511 с.5 Маркова А.К. Психология труда учителя. – М.: Просвещение, 1993. – 192 с.6 Краснов С.И. Позиция как деятельностное выражение личностно – профессионального самоопределения //

Проблемы проектирования профессиональной педагогической позиции. – М.: Б. п., 1997. – С. 34-45.7 Слободчиков В.И. Антропологический принцип в психологии здоровья // Вопросы психологии. – 2001. – №4. – С. 91-105.8 Леонтьев А.Н. Деятельность, сознание, личность. – М., 1975. – 324 с.9 Кудрявцев Т.В. Профессиональная и личностная позиция психолога // Журнал практического психолога. – 2005. – №

6. – С. 28-38.10 Зеер Э.Ф. Модернизация профессионального образования: компетентностный подход / Э.Ф. Зеер, А.М. Павлова,

Э.Э. Сыманюк. – М.: Изд-во МПСИ, 2003. – 408 с.11 Борытко Н.М. Теория и практика становления профессиональной позиции педагога – воспитателя в системе

непрерывного образования: Автореф. дисс....доктора пед. наук.: 13.00.08 / Н.М. Борытко. – Волгоград, 2001. – 24 с.12 Кулюткин Ю.Н. Психология обучения взрослых – М.: Просвещение, 1985. – 128 с13 Аминов Н.А. Социально-психологические предпосылки специальных способностей школьных психологов //

Вопросы психологии. – 1992. – №1. – С. 74.14 Фонарев А.В. Психология личностного становления профессионала. – М., 1998. – 248 с.

References

1 Dal V.I. Explanatory Dictionary of Russian language. – M., Mamontov. CH.Z: P. – 1865. – 466 p.2 Markin V.N. The social and biological development in acmeology: Beliefs personality as psychological - akmeologу cat-

egory and the phenomenon of social affirmation // World of Psychology. 2005. – № 4 . – p. 45- 50.3 Fromm E. Human soul. – M.: Publishing house “Republic”, 1992. – 430 p.4 Bodrov V.A. Psychology of professional suitability. – M.: PERSE, 2001. – 511p.5 Markova A.K. Work Psychology teacher. – M.: Prosveshchenie, 1993. – 192p.6 Krasnov S.I. Position as the activity-expression of personality - professional self // Problems of designing professional

pedagogical position – M.: B. p., 1997. – p. 34-45.7 Slobodchikov V.I. Anthropological principle in health psychology // Questions of psychology. – 2001. – №4.- p. 91-105.8 Leontiev A.N. Activity, consciousness, personality. – M., 1975. – 324 p.9 Kudryavcev T.V. Professional and personal position of psychology // Journal practical psychologist.. – 2005. – № 6. – p. 28-38.10 Zeer E.F. modernization of vocational education: competence approach / E.F. Zeer, A.M. Pavlova, E.E. Simanyuk. – M.:

Izd-vo MPSI, 2003. – 408p.11 Boritko N.M. Theory and practice of formation of a professional position of the teacher - the teacher in continuing educa-

tion: Author. Diss ....the doctor ped. Sciences ..: 13.00.08 / N.M. Boritko. – Volgograd, 2001. – 24 s.12 Kulyutkin Y.N. Psychology of adult learning – M .: Education, 1985. – 128p.13 Aminov N.A. Socially-psychological preconditions special abilities of school psychologists // Questions of psychology. –

1992. – №1. – p. 74.14. Fonarev A.V. Psychology of personal formation of a professional. – M., 1998. – 248p.

2-бөлімСОЦИОЛОГИЯ

Раздел 2СОЦИОЛОГИЯ

Sect ion 2SOCIOLOGY


Джа ман ба лаева Ш.Е.

Со ци альная от ве тст вен ность выс ших учеб ных за ве де ний

???

??? The article analyzes the scientific literature on the study of social responsibility of higher education. Social responsibility as a complex scientific category is studied by many social sciences, but the main subject of the social responsibility is considered by most authors business and entrepreneurship. Proponents of this interpretation raise the issue of the need for a broader concept like a «social mission of the university». This concept now is the basis for the determination of the social responsibility of higher education as a key priority of the national education policy.

Key words: social responsibility, social partnership, social participation, publicly active university, «third mission» of university, regional development.

??? Ма қа ла да жо ға ры оқу орын да ры ның әлеу мет тік жауап кер ші лігін зерт теу бой ын ша ғы лы ми қай нар көз дер ге тал дау жа са лы на ды. Әлеу мет тік жауап кер ші лік күр де лі ғы лы ми ка те го рия ре тін де көп теген қо ғам дық ғы лым дар да зерт те лі не ді, бі рақ, көп ав тор лар әлеу меттік жауап кер ші лік тің не гіз гі суб ъек ті сі ре тін де биз нес жә не кә сіп керлік ті қа рас ты ра ды.

Түйін сөз дер: әлеу мет тік жауап кер ші лік, әлеу мет тік се рік тестік, әлеу мет тік қа ты су, қо ғам дықбел сен ді уни вер си тет, ЖООның «үшін ші рө лі», ай мақ тық да му.


УДК 316.33; 316.27 Джа ман ба лаева Ш.Е. Ка за хс кий на циональ ный уни вер си тет име ни аль-Фа ра би,

Республика Казахстан, г. Ал ма ты E-mail: [email protected]

Вве де ние

Ин те рес к изу че нию со ци аль ной от ве ст вен нос ти объяс няет-ся сов ре мен ны ми тен ден циями ук реп ле ния по зи ций пра во во го го су да рс тва и граж данс ко го об ще ст ва, ак ти ви за цией соз на тель-ной от ве тст вен нос ти ор га ни за ций, в том чис ле уни вер си те тов как осо бых суб ъек тов об ще ст вен ных от но ше ний в про цес се ре-фор ми ро ва ния сов ре мен но го об ще ст ва.

Со ци альная от ве тст вен ность – слож ная науч ная ка те го рия, расс мат ри ваемая мно ги ми об ще ст вен ны ми нау ка ми с раз ных то чек зре ния. Ана лиз научных ис точ ни ков по ка зы вает, что нап-рав лен ность тру дов, пос вя щен ных со ци аль ной от ве тст вен нос-ти, имеет об ще теоре ти чес кий ха рак тер. Ряд теоре ти ко-прик-лад ных воп ро сов, осо бен но меж дис цип ли нар но го ха рак те ра, по выяв ле нию ее со ци ально-эко но ми чес ких функ ций, ана ли зу, диаг нос ти ке, оцен ке уров ня и эф фек тив нос ти еще не ре шен.

Ос нов ным суб ъек том со ци аль ной от ве тст вен нос ти, по мне-нию мно гих ав то ров, счи тает ся биз нес. Од на ко, не сле дует иг-но ри ро вать то го, что, вы пол няя свои обя за тель ст ва пе ред сооб-ще ст вом, уни вер си те ты обя за ны не толь ко за ни мать ся нау кой и пре по да ва нием, но и при дер жи вать ся эти ки кор по ра тив ной со ци аль ной от ве тст вен нос ти по прин ци пу биз нес-инс ти ту тов.

Под хо ды к по ни ма нию со ци аль ной от ве тст вен нос ти

Кон цеп ция кор по ра тив ной со ци аль ной от ве тст вен нос ти бе рет своё на ча ло в тру дах учёных-эко но мис тов и со ци оло гов кон ца XIX, на ча ла XX ве ка, ког да об ще ст вен но-науч ная мыс-ль приш ла к по ни ма нию, что для сба лан си ро ван но го раз ви тия ст ра ны важ но не толь ко го су да рст вен ное ре гу ли ро ва ние эко но-ми ки, но так же необ хо дим и об ще ст вен ный конт роль и ре гу ли-ро ва ние. Еще в уче ниях А. Сми та и Д. Ри кар до бы ла оп ре де ле на проб ле ма сог ла со ва ния част но го и об ще ст вен но го ин те ре сов. Пер вые ос но ва тель ные тру ды на те му со ци аль ной от ве тст вен-нос ти появи лись в 1940–1950-х го дах в ра бо тах Drucker P. и Bowen H. В. (Drucker P., 1942). В 70-х го дах прош ло го ве ка со-ци ально от ве тст вен ное по ве де ние ор га ни за ции фор ми рует ся как прик лад ная об лас ть зна ний в США и За пад ной Ев ро пе. В

СО ЦИ АЛЬНАЯ ОТ ВЕ ТСТ ВЕН НОСТЬ ВЫС ШИХ УЧЕБ НЫХ

ЗА ВЕ ДЕ НИЙ



нас тоящее вре мя в ми ро вой научной ли те ра ту-ре, пос вя щен ной проб ле мам со ци аль ной от ве-тст вен нос ти ор га ни за ций, ис поль зует ся мно же-ст во научных нап рав ле ний, вхо дя щих в сфе ру кор по ра тив ной со ци аль ной от ве тст вен нос ти. Наибо лее из ве ст ные из них: «кор по ра тив ная со ци альная от ве тст вен ность», «кор по ра тив ное граж данс тво», «эти ка биз не са», «кор по ра тив ная со ци альная дея тель ность», «ус той чи вое раз ви-тие», «кор по ра тив ная ус той чи вос ть» и др. Сре-ди исс ле до ва те лей и экс пер тов, внес ших су ще-ст вен ный вк лад в раз ра бот ку кон цеп ту ально го и ме то ди чес ко го обес пе че ния реали за ции со ци аль-ной от ве тст вен нос ти, сле дует от ме тить Carrol A. (Carroll A. B.,1999), Levitt T. (Levitt T., 1958.), Sethi S. (Sethi S.P.,1975), Windsor D. (Windsor D., 2001.), Van Marrewijk M. (Van Marrewijk M., 2003), McGuire J. (McGuire J., 1963), Friedman M. (Friedman M., 1970), Ackerman K. (Ас кеrman К.W., 1973). Ши ро кий спектр проб лем влия ния со ци аль ной от ве тст вен нос ти на сос тоя ние и дея-тель ность ор га ни за ций расс мат ри вает ся в ра бо-тах Davis K. (Davis K., 1984), Preston L. Post J. (Preston L.E., Post J., 1975), Wartick S., Cochran P. (Wartick S., Cochran P., 1985), Wood D. (Wood D., 1991) и дру гих.

Про ве ден ный ана лиз научных тру дов по ка-зы вает так же, что тра ди ци он но исс ле до ва ния фо ку си руют ся на кор по ра тив ной со ци аль ной от ве тст вен нос ти в сфе ре биз не са и предп ри ни-ма тель ст ва, в то вре мя как науч ные ра бо ты в об лас ти со ци аль ной от ве тст вен нос ти выс ших учеб ных за ве де ний, пос вя щен ные воп ро сам ин тег ра ции ву зов в об ще ст вен ную жиз нь сооб-ще ств и ре гионов, ма ло чис лен ны и раз роз нен-ны. Осо бо сле дует от ме тить тру ды Charles D. (Charles D.R., 2005), Goddard J., Pike A., Potts G., Bradely D. (Goddard J., Charles D., Pike A., Potts G., Bradely D.,1994), Benneworth P.S., Pickering H., Dawley S. (Benneworth P., Pickering H., Daw-ley S., 2006) Feldman M., Desrochers P. (Feldman M., Desrochers P., 2003).

Кон цеп туальное оп ре де ле ние кри те риев оцен ки дея тель ности ву за в ре ги оне в оп ре де лен-ной сте пе ни раз ра бо та но в тру дах рос сийс ких уче ных Пер фильевой О.В. (Пер филь ева О.В., 2011), Ба раб ли ной С.В., Мех риш ви ли Н.М. (Ба-раб ли на С.В., Мех риш ви ли Л.Л., 2012), Ниязо-вой М.В. ( ниязо ва М.В., 2007). По пыт ки изу чить воп ро сы исс ле до ва ния функ ций ву за как со ци-ально от ве тст вен но го инс ти ту та, предп ри ня ты так же рос сийски ми уче ны ми На гор но вым В. А. (На гор нов В. А., 2011), Го лу бе вым С.В. (Го лу-бев С.В., 2011), Ани кеевой О. (Ани кеева О.П.,

2012), Кузь ми ной Р.А., Пи са ре вым Л.Ю. (Кузь-ми на Р.А., Пи са ре ва Л.Ю., 2005).

С по зи ции эко но ми чес кой со ци оло гии при-ро да и сущ ность со ци аль ной от ве тст вен нос ти оп ре де ле ны че рез теорию со ци ально го дей ст вия (М. Ве бер) как ис ход ной точ ки на ча ла ана ли ти-чес ко го дви же ния. Со ци альная от ве тст вен ность уко ре не на в со ци аль ных от но ше ниях и яв ляет-ся фор мой со ци ально го дей ст вия – не ав то ном на от не го, ориен ти ро ва на на дей ст вия и реак цию дру гих, вс троена в куль турные и власт ные от-но ше ния, осоз на на и мо ти ви ро ва на, соп ро вож-дает ся пос тоян ной ле ги ти ма цией, не ог ра ни чи-вает ся ссыл ка ми на од ну толь ко эф фек тив нос ть (А. Ру би нш тейн, Р. Грин берг). В дан ной ло ги ке со ци ально от ве тст вен ная ор га ни за ция – реф-лек си рую щая, гиб кая (Л. Те ве но), спо соб ная пос ту пать воп ре ки (Э. Гид денс), со ци ально-диф фе рен ци ро ван ная, со ци ально ак тив ная и дея тельная, ин фор ми ро ван ная, поз наю щая, со-ци али зи рующаяся, спо соб ная стать ак то ром и суб ъек том ст ра те ги чес ко го дей ст вия (спо соб на на ст ра те гию). Опи раясь на прин ци пы со ци-ально от ве тст вен но го дей ст вия, она реали зует-ся пос редст вом «обу че ния» нор мам по ве де ния дру гих, соз да ния но вых ст рук тур и вхож де ния в сос тав имею щих ся, наи луч ших спо со бов ис-поль зо ва ния ог ра ни чен ных ре сур сов.

По ня тие ра циональ ности в со ци аль ной от-ве тст вен нос ти ря до по ло же но не ра циональ но му дей ст вию и яв ляет ся ва риатив ным приз на ком хо зяй ст вен но го дей ст вия. В ав то рс кой ло ги-ке ра циональ ность со ци аль ной от ве тст вен нос ти субс тан тив ная, ог ра ни чен ная и кон текс туальная (Г. Сай мон). Вы бор ст ра те гии дей ст вий со сто-ро ны ор га ни за ции час то да лек от оп ти маль но го ва ри ан та. В этих ус ло виях ана лиз со ци аль ной от-ве тст вен нос ти ор га ни за ции осу ще ст вляет ся при по мо щи слож но го на бо ра из ме ри тель ных инс тру-мен тов: на ту раль ные и де неж ные (стоимост ные) – эко но ми чес кие (ко ли че ст вен ные) по ка за те ли, воз мож нос ти ко то рых ог ра ни че ны, до пол не ны ка че ст вен ны ми со ци оло ги чес ки ми: от но шен-чес ки ми, за ме ра ми мне ний, ожи да ний, оце нок. Ин тен сив нос ть каж до го ти па со ци ально ориен-ти ро ван но го дей ст вия оце не на эф фек тив нос тью/неэф фек тив нос тью, ко ли че ст вен ным и ка че ст-вен ным уров нем, масш та бом, нап рав ле ниями, нап ря жен ностью ре су рс но го обес пе че ния и ко ли-че ст вен но оп ре де лен ной сте пенью удов лет во рен-нос ти со сто ро ны об ще ст ва. Для каж до го слу чая ис поль зо ва ны раз ные из ме ри тель ные шка лы.

Ис ход ным пунк том ге не зи са и эво лю ции теории со ци аль ной от ве тст вен нос ти яв ляет ся



кон цеп ция со ци аль ной от ве тст вен нос ти биз не-са. Кор по ра тив ная со ци альная от ве тст вен ность яв ляет ся ба зо вой, а сле дующие за ней ос таль-ные – «зон тич ны ми». Это рас ши ряет круг суб ъ-ек тов со ци аль ной от ве тст вен нос ти и поз во ляет пе рейти к ана ли зу со ци ально от ве тст вен но го по ве де ния конк рет ной де ло вой ор га ни за ции, не обя за тель но от но ся щей ся к кор по ра тив но му сек то ру. Суб ъек том со ци аль ной от ве тст вен нос-ти мо жет быть лю бо го ти па ор га ни за ция, при-над ле жа щая как к ком мер чес ким, так и не ком-мер чес ким сек то рам эко но ми ки.

Фор ма ли за ция со ци аль ной от ве тст вен нос ти ор га ни за ции в рам ках эко но ми чес кой мо де ли воз мож на толь ко с по мощью ин тег ри ро ван но-го под хо да (Ю. Пет ру нин, В. Бо ри сов, экс пер ты Все мир но го бан ка). Он за дает кон ту ры и пред-ла гает инс тру мен ты эм пи ри чес кой реали за ции тре буемых за ме ров, увя зы вает ст ра те ги чес кие с со ци альны ми це ля ми ор га ни за ции. В соот ве тс-твии с ним со ци альная от ве тст вен ность ин тег ри-ро ва на в сис те му кор по ра тив но го уп рав ле ния, а зат ра ты на нее трак туют ся как со ци альные ин-вес ти ции. Тем са мым обоз на чает ся иное от но-ше ние к со ци аль ным дей ст виям ор га ни за ции, ко то рые пе рес тают быть вы нуж ден ны ми, а зат-ра ты – неэф фек тив ны ми.

Масш таб со ци аль ной от ве тст вен нос ти оп ре-де ляет ся раз ме ром со ци ально ориен ти ро ван ных зат рат ор га ни за ции, а ка че ст во - эта пом эво лю-ции, уров нем раз ви тия и ви да ми со ци ально от ве-тст вен но го по ве де ния. Все это вмес те нап ря мую оп ре де ляет раз мер и ка че ст во по лу чаемых ор га-ни за цией вы год и ко неч ную ре зуль та тив ность ее со ци аль ной от ве тст вен нос ти – дос ти же ние эф фек тив но го ус той чи во го раз ви тия и по вы-ше ние кон ку рен тос по соб нос ти при улуч ше нии бла го сос тоя ния об ще ст ва. Оп ре де ляющую роль при этом иг рают ее функ ции: эко но ми чес кие и со ци аль ные.

Со ци альная от ве тст вен ность реали зует ся ор-га ни за цией в сис те ме взаи мос вя зей ее внеш ней и внут рен ней со ци аль ной сре ды (заин те ре со-ван ных групп, стейк хол де ров), об мен пре фе рен-циями и ре сур са ми меж ду ко то ры ми, по мне нию ав то ра, двус то рон ний, а со ци альная от ве тст вен-ность – взаим ная. Она про хо дит оп ре де лен ные эта пы эво лю ции от на чаль ной фи ла нт ро пи чес-кой ста дии до выс шей, вы ра жен ной в фор ме со-ци аль ных ин вес ти ций, и уров ни раз ви тия, ха рак-те ри зует ся ви да ми со ци ально от ве тст вен но го по ве де ния ор га ни за ции и под чи няет ся прин ци-пам со ци ально от ве тст вен но го по ве де ния, при-ни мает це ле нап рав лен ный, пла ни руемый и

дол гос роч ный ха рак тер. Та кая со ци альная от ве-тст вен ность мо жет быть эф фек тив на.


Предс тав лен ные в научной ли те ра ту ре под-хо ды к оцен ке со ци аль ной от ве тст вен нос ти ву за и его вк ла да в со ци ально-эко но ми чес кое раз ви-тие ре ги она до воль но силь но от ли чают ся друг от дру га. В уз ком кон текс те со ци аль ной от ве-тст вен нос ти ос нов ным нап рав ле нием ра бо ты ву зов вы де ляет ся со дей ст вие со ци ально-эко но-ми чес ко му раз ви тию ре гионов, преж де все го че-рез под го тов ку кад ров и ук реп ле ние по тен циала ву зо вс кой нау ки [25]. Дру гие исс ле до ва те ли расс мат ри вают со ци альную от ве тст вен ность в ши ро ком ас пек те, как од ну из со ци аль ных функ-ций уни вер си те та [26]. При этом под чер ки вает ся осо бен ный фо кус дея тель ности уни вер си те тов: ориен ти ро ван ность на пот реб нос ти об ще ст ва в це лом и от дель ных граж дан в част нос ти, ак-тив ную со ци альную по зи цию уни вер си те тов в от но ше нии своей тер ри то рии. Дан ный под ход де тер ми ни ро ван ре зуль та та ми ана ли за раз ви-тия за ру беж ных сис тем выс ше го об ра зо ва ния, ко то рые обос но вы вают необ хо ди мос ть раз ра-бот ки эти ки кор по ра тив ной со ци аль ной от ве тст-вен нос ти ву зов. Так, в Скан ди на вс ких ст ра нах третья роль уни вер си те тов зак реп ле на за ко но-да тель но и по по до бию биз нес-ст рук тур раз ра-бо та ны и ут ве рж де ны со ци альная от ве тст вен-ность и эти ка ву зов [27]. Сто рон ни ка ми дан ной трак тов ки под ни мает ся воп рос о необ хо ди мос ти бо лее ши ро ко го по ня тия «со ци альная мис сия уни вер си те тов». Дан ная кон цеп ция се год ня по-ло же на в ос но ву при оп ре де ле нии со ци аль ной от ве тст вен нос ти выс ше го об ра зо ва ния как клю-че во го приори те та на циональ ной об ра зо ва тель-ной по ли ти ки в не ко то рых за ру беж ных ст ра нах, в част нос ти, в Фин лян дии [28].

При ана ли зе со ци аль ных функ ций уни-вер си те тов важ ную роль иг рают по ня тия, по мо гающие раск рыть их спе ци фи ку и осо-бен ность. Речь идет о та ких ши ро ко ис поль-зуе мых се год ня по ня тиях, как «третья роль» («third mission»), «со ци альная от ве тст вен-ность» («social responsibility»), «вов ле чен ность в жиз нь мест но го сооб ще ст ва» («community engagement»), «со ци альная вов ле чен ность» («social engagement»). Так или ина че, каж дое из по ня тий под чер ки вает осо бен ный фо кус дея-тель ности уни вер си те тов: ориен ти ро ван ность на пот реб нос ти об ще ст ва в це лом и от дель-



ных граж дан, в част нос ти, в том чис ле про жи-вающих на от дель ных тер ри то риях или объеди-нен ных в от дель ные сооб ще ст ва; ак тив ную со ци альную по зи цию уни вер си те тов в от но-ше нии своей тер ри то рии. Ин тег ри руя расс мот-рен ные науч но-теоре ти чес кие и прак ти чес кие под хо ды в ас пек те проб ле ма ти ки, ло гич но прий- ти к зак лю че нию, что ка те го рия «со ци альная от вет ст вен ность» де тер ми ни рует сущ ност ный, со дер жа тель ный смысл по ня тия «со ци аль ная от ве тст вен ность ву за».

Оп ре де ле ны сле дующие функ ции ву за, реали зующе го прин цип со ци ально от ве тст вен-но го инс ти ту та:

1) восп роиз во дс тво об ще ст вен но го ин тел-лек та – пре дос тав ле ние об ще ст ву об ра зо ва тель-ных ус луг, нап рав лен ных не пос редст вен но на обс лу жи ва ние че ло ве ка и сво бод ное его раз ви-тие;

2) под го тов ка вы со кок ва ли фи ци ро ван ных кад ров (эли ты об ще ст ва) – один из ре шающих фак то ров раз ви тия сис те мы об ра зо ва ния в це-лом, а так же обес пе че ние науч но-тех ни чес ко го и со ци ально эко но ми чес ко го прог рес са ст ра ны;

3) фор ми ро ва ние рын ка тру да – соз да ваемые в учеб ном за ве де нии но вые зна ния ока зы вают пря мое воз дейст вие на ры нок тру да, зас тав ляя пе ре оце ни вать зна че ние тех или иных про фес-сио наль ных на вы ков, из ме няя ко ли че ст вен ные и ка че ст вен ные тре бо ва ния к тру до вым ре сур-сам;

4) раз ви тие куль ту ры и норм по ве де ния, на-ли чие и соб лю де ние ко то рых во мно гом оп ре де-ляет пси хо ло ги чес кий кли мат в ву зе и его ры-ноч ную ка пи та ли за цию;

5) ста би ли за ция со ци аль ных от но ше-ний – учеб ное за ве де ние выс ту пает ак тив ным участ ни ком со ци аль ных взаимо дей ст вий с заин те ре со ван ны ми сто ро на ми и мно же ст вом предс та ви те лей со ци аль ной сре ды ре ги она. Это осу ще ст вляет ся пос редст вом соз да ния экс перт-но-кон сульта ци он ных со ве тов и ас со циа ций, под го тов ки ана ли ти чес кой ин фор ма ции для за-ко но да те лей, раз ра бот ки пред ло же ний об из ме-не нии или при ня тии фе де раль ных и ре гиональ-ных за ко нов, реали за ции со ци аль ных прог рамм, осо бен но на доб ро воль ной ос но ве, ин фор ми ро-ва ния об ще ст вен нос ти о своих ус пе хах и проб-ле мах [29].


Мы пред по ла гаем, что оп ре де лить по ня-тие «со ци аль ной от ве тст вен нос ти» ис чер пы-

вающим об ра зом дос та точ но слож но. Од на ко стано вит ся яс ным, что со ци альная от ве тст вен-ность уко ре не на в со ци аль ных от но ше ниях и яв ляет ся фор мой со ци ально го дей ст вия. Она ориен ти ро ва на на дей ст вия и реак цию дру гих, вс троена в куль турные и власт ные от но ше-ния, осоз на на и мо ти ви ро ва на, соп ро вож дает ся пос тоян ной ле ги ти ма цией, не ог ра ни чи вает-ся ссыл ка ми на од ну толь ко эф фек тив нос ть. В дан ной ло ги ке со ци ально от ве тст вен ная ор-га ни за ция – реф лек си рую щая, гиб кая, спо соб-ная пос ту пать воп ре ки, со ци ально-диф фе рен-ци ро ван ная, со ци ально ак тив ная и дея тельная, ин фор ми ро ван ная, поз наю щая, со ци али зи-рующаяся, спо соб ная стать ак то ром и суб ъек-том ст ра те ги чес ко го дей ст вия.

Со ци альная от ве ст вен ность уни вер си те тов бо лее слож ное яв ле ние по мно гим при чи нам. Во-пер вых, в сов ре мен ном ми ре уни вер си тет – это «дви га тель» ре гиональ но го раз ви тия. Со-ци ально от ве тст вен ный уни вер си тет спо со бс-твует ус ко ре нию раз ви тия ре ги она при су тст-вия, умень ше нию по ли ти чес ких и со ци аль ных рис ков, ук реп ле нию меж ду на род ных эко но ми-чес ких свя зей ре ги она и ст ра ны со ст ра на ми-парт не ра ми, ук реп ле нию ре пу та ции ву за, уве-ли че нию цен нос ти его брен да, ин вес ти ци он ной прив ле ка тель ности. Во-вто рых, се год ня ву зы приз ва ны стать ос нов ны ми ре су рс ны ми цент-ра ми для об ще ст ва и го су да рс тва, осу ще ст вляя со ци альную функ цию. В-треть их, со ци альная от ве тст вен ность уни вер си те та по лез на для дол-гос роч но го ус пе ха са мо го ву за и для об ще ст ва в це лом, поэто му долж на быть неотъем ле мой час тью его ст ра те гии и дол гов ре мен ной по ли-ти ки.

Та ким об ра зом, ву зу как со ци ально от ве тст-вен но му инс ти ту ту при су щи как об щие с дру-ги ми со ци альны ми инс ти ту та ми, так и осо бые, свой ст вен ные толь ко ему ро ли в об ще ст вен ном раз ви тии – в са мой при ро де его су ще ст во ва ния за ло жен со ци аль ный ха рак тер, прояв ляющий ся в по вы ше нии уров ня об ра зо ва ния на се ле ния и раз ви тии лич нос ти.

Приз на ние

Статья под го тов ле на по ма те риалам вы пол-нен ных ра бот в рам ках проек та гран то во го фи-нан си ро ва ния научных исс ле до ва ний Ми нис-терс тва об ра зо ва ния и нау ки РК на 2015-2017 гг. по те ме 5002/ГФ4 «Со ци альная от ве тст вен ность выс ших учеб ных за ве де ний и оцен ка ее эф фек-тив нос ти».




1 Drucker P. Concept of the Corporation N.Y.,1942. 2 Carroll, A. B. Corporate Social Responsibility:Evolution of Defi nitional Construct / A. B. Carroll //Business and Society.

1999. Vol. 38, № 3. P. 268–295. 3 Levitt, T. The Dangers of Social Responsibility / T. Levitt // Harvard Business Review. 1958. Vol. 36, № 5. P. 41–50.; 4 Sethi, S. P. Dimesions of Corporate Social Perfomance: An Analytical Framework / S. P. Sethi //California Management

Review. 1975. Vol. 17, № 3., P. 58–64.5 Windsor D. The Future of Corporate Social Responsibility // The International Journal of Organizational Analysis. 2001.

Vol. 9. N 3. P. 225-256.6 Van Marrewijk M. Concepts and Definitions of CSR and Corporate Sustainability: between Agency and Communion //

Journal of Business Ethics. 2003. Vol. 44. N2/3. P. 95-105.7 McGuire J. Business and Society. N.Y.: McGraw-Hill, 1963.8 Friedman M. The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits // New York Times Magazine September 13,

1970; 1970.9 Ас кеrman К. W. How Сomрanies Resрond to Social Demands // Harvard Business Review. 1973. yo1. 51. N4. P. 88-98.10 Davis K. Business in Society. 5-th ed. / Keith Davis, William С. Frederick. N. Y. : McGrawHill, 1984.11 Preston L.E., Post J.E. Private management and Public Policy. Englewood Cliffs, Prentice-Hall, 1975.12 Wartick S., Cochran P. The Evolution of the Corporate Social Performance Model // Academy of Management Review.

1985. Vol. 10. N 4. P. 758-769.13 Wood, D. Corporate Social Perfopmance Revisited / D. Wood // Academy of Management Review.1991. Vol. 16, № 4. P.

691–718. 14 Charles D.R. Universities and Engagement with Cities, Regions and Local Communities// Rebalancing the Social and Eco-

nomic. Learning Partnership and Place/ C.Duke, M. Osborne B. Wilson (eds.). NIACE, 2005. P. 148-150.15 Goddard J., Charles D., Pike A., Potts G. Bradely D. Universities and Communities. L: Committee of Vice-Chancellors and

Principals, 1994.16 Benneworth P., Pickering H., Dawley S. Reviewing the Regional Role of Universities. Report to the UK Department for

Education and Skills. Knowledge House. Sunderland, 2006.17 Feldman M., Desrochers P., Reseach Universities and Local Economic Development: Lessons from the History of Johns

Hopkins University// Industry and Innovation. 2003. Vol. 10. No. 1. P. 5-24.18 Пер филь ева О.В. Уни вер си тет и ре ги он: на пу ти к реали за ции треть ей функ ции //Вест ник меж ду на род ных ор га ни-

за ций: об ра зо ва ние, нау ка, но вая эко но ми ка. 2011. – № 1. – С.134-150.19 Ба раб ли на С.В., Мех риш ви ли Л.Л. Со ци альная от ве тст вен ность: роль выс ших учеб ных за ве де ний // Со цис. – 2012.

С.33-42.20 Ниязо ва М.В. Под хо ды к со ци аль ной от ве тст вен нос ти ву за //Пла ни ро ва ние ин но ва ци он но го раз ви тия эко но ми чес-

ких сис тем: Тру ды конф. / под ред. В.В. Глу хо ва, А.В. Баб ки на. – СПб.: Изд-во По ли техн. ун-та, 2007. – С. 677–682.21 На гор нов В. А. Оцен ка ро ли ву зов в ре гиональ ном раз ви тии: фор ми ро ва ние ус той чи вых парт нерс тв для раз ви тия:

ав то реф.дис сер та ции. – М., 2011.22 Го лу бев С.В. Уни вер си тет как со ци ально-от ве тст вен ный парт нер тер ри то рии. – М: Фонд «Но вая Ев ра зия», 2011.– 92 с. 23 Ани кеева О.П. Со ци альная от ве тст вен ность ор га ни за ции: функ ции, оцен ка и эф фек тив нос ть: Ав то реф.дис сер та-

ции. – Тю мень, 201224 Кузь ми на Р.А., Пи са ре ва Л.Ю. Кор по ра тив ная со ци альная от ве тст вен ность фе де раль ных ву зов // Ак ту альные воп-

ро сы раз ви тия об ра зо ва ния в ст ра нах ОЭСР / под ред. М. В. Ла ри оно вой. – М. : Изд. дом ГУ ВШЭ, 2005. С. 17–25.25 С.В. Ба раб ли на, Л.Л. Мех риш ви ли. Со ци альная от ве тст вен ность: роль выс ших учеб ных за ве де ний // Вест ник меж-

ду на род ных ор га ни за ций. 2012. № 1 (36). 204 с.26 Пер филь ева О.В. Уни вер си тет и ре ги он: на пу ти к реали за ции треть ей функ ции // Вест ник меж ду на род ных ор га ни-

за ций: об ра зо ва ние, нау ка, но вая эко но ми ка. 2011. № 1. – С. 134.27 Вахш тайн В.С. Сис те ма об ра зо ва ния Фин лян дии: ус пе хи школь но го обу че ния и «тре тья роль» уни вер си те тов //

Ак ту альные воп ро сы раз ви тия об ра зо ва ния в ст ра нах ОЭСР / под ред. М.В. Ла ри оно вой. – М.: Изд. дом ГУ ВШЭ, 2005. – С. 17–19.

28 Вахш тайн В.С. Сис те ма об ра зо ва ния Фин лян дии: ус пе хи школь но го обу че ния и «тре тья роль» уни вер си те тов // Ак ту альные воп ро сы раз ви тия об ра зо ва ния в ст ра нах ОЭСР / под ред. М.В. Ла ри оно вой. – М.: Изд. дом ГУ ВШЭ, 2005. – С. 17–19.

29 Пер филь ева О.В. Роль ву зов в ре гиональ ном раз ви тии. Ме то до ло гия оцен ки со ци ально-эко но ми чес ких эф фек-тов реали за ции проек та по соз да нию фе де раль ных уни вер си те тов в ин те ре сах ре гионов, от рас лей, сис те мы об ра зо ва ния // Вест ник меж ду на род ных ор га ни за ций: об ра зо ва ние, нау ка, но вая эко но ми ка. – 2010. – № 3. – 143 с.


Әбіл ди на С.Қ.

Қа зақ станда этномәде ни бі лім беру дің

әдіс нама лық-теория лық не гіз дері

Ма қа ла да қа зақ стан дық қо ғам да, от ба сын да, мек теп те өс ке лең ұр пақ қа эт ни ка лық тәр бие бе ру мә се ле ле рі қа рас ты ры ла ды, эт но мәде ни бі лім бе ру дің теория лықәдіс на ма лық не гіз де рі ашы лып көрсе ті ле ді. Қа зақ стан дық ға лым дар мен пе да гог тар дың ең бек те рі не сара па та ма лық тал дау жа са лын ған. Со ның не гі зін де ав тор эт но пе даго ги ка, эт ноп си хо ло гия, эт нос тер мин де рі не тү сін ді ру кон тек сін де эт но мә де ни бі лім бе ру дің мә нін ашып, қа зақ хал қы мә де ниетін де гі эт но тәр бие мен қа зақ ті лі нің ма ңыз ды лы ғын кө те ре ді.

Түйін сөз дер: эт нос, эт но мә де ни бі лім бе ру, эт ни ка лық тәр бие, мем ле кет тік тіл, көп мә де ни бі лім бе ру, теоре тикалық не гіз де рі, әдісна ма.

Abildina S.K.

Theoretical and methodological basis of ethno-cultural education

in Kazakhstan

The article deals with current issues of ethnic education of the younger generation in Kazakhstan society, family, school, theoretical and methodological foundations of ethnocultural education are reveald. The works of Kazakh scientists and teachers are analyzed. The author reveals the essence of ethnocultural education in the context of explaining the terms ethnicity, pedagogy, ethnopsychology, raises the important role of the Kazakh language and ethnic education in the culture of Kazakh people.

Key words: ethnicity, ethnic and cultural education, ethnic education, state language, multicultural education, theoretical foundations, methodology.

Абиль ди на С.К.

Теоре ти ко-ме то до ло ги чес кие ос но вы эт но куль турно го

об ра зо ва ния в Ка за х стане

В статье расс мат ри вают ся ак ту альные воп ро сы эт ни чес ко го воспи та ния под рас тающе го по ко ле ния в ка за хс танс ком об ще ст ве, семье, шко ле, раск ры вают ся теоре ти коме то до ло ги чес кие ос но вы эт нокуль турно го об ра зо ва ния. Проана ли зи ро ва ны тру ды ка за хс танс ких уче ных, пе да го гов. Ав тор раск ры вает сущ ность эт но куль турно го обра зо ва ния в кон текс те пояс не ния тер ми нов эт нос, эт но пе да го ги ка, эт ноп си хо ло гия, под ни мает важ ную роль ка за хс ко го язы ка и эт новос пи та ния в куль ту ре ка за хс ко го на ро да.

Клю че вые сло ва: эт нос, эт но куль турное об ра зо ва ние, эт ни ческое вос пи та ние, го су да рст вен ный язык, по ли куль турное об ра зо вание, теоре ти чес кие ос но вы, ме то до ло гия.


ӘОЖ 37+ 39 (574) Әбіл ди на С.Қ.Ака де мик Е.А. Бу ке тов атын да ғы Қа ра ған ды мем ле кет тік уни вер си те ті,

Қазақстан Республикасы, Қарағанды қ. E-mail: [email protected]

Тәуел сіз дік ал ған жыл дан бас тап жан-жақ ты жүр гі зіл ген ғы лы ми-зерт теу жұ мыс та ры ның нә ти же сін де Қа зақ стан да эт-но мә де ни бі лім бе ру мен осы са ла ны зерт тейт ін ғы лым қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның әдіс на ма лық-теория лық не гіз де рі қа-лып тас ты.

Тәуел сіз елі міз де оқу шы лар ға эт нос тық-мә де ни бі лім бе-ру дің әдіс на ма лық, теория лық жә не прак ти ка лық мә се ле ле рін ше шу де Ел ба сы мыз Н.Ә. На зар баев тың өкі мі мен ма құл дан ған «Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да мә де ни-эт ни ка лық бі лім бе ру» тұ жы рым да ма сы ның ма ңы зы зор бол ды.

Бұл ғы лы ми-теория лық құ жат өмір қа жет ті лі гі нен туын да-ды. Тәуел сіз дік ал ған күн нен бас тап Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы адам ның ұл ты на қа ра мас тан оның құ қық та ры мен бос тан дық-та рын та ну ға, ұлт тар дың тең құ қық ты лы ғы мен эт но са ра лық тұ рақ ты лық тың сақ та лу ына, қа зақ стан дық пат риотизм нің ке ңі-нен та рап, ха лық тың эт нос тық-мә де ни мүд де ле рі нің іс ке асуына ба ғыт тал ды. Бі лім бе ру са ла сын да да оң өз ге ріс тер қа нат жай-ды: жа ңа тип ті оқу орын да ры өмір ге кел ді, жа ңа буын оқу лық-та ры әзір лен ді, ұлт тық тә лім бағ дар ла ма ла ры іс ке асы ры ла бас-та ды, мек теп ке ұлт тық құн ды лық тар ора ла бас та ды.

Оқы ту мен тәр бие нің эт но мә де ни ба ғыт ты лы ғы Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да ғы қа зір гі бі лім бе ру саяса тын да ғы бас ты ба-ғыт тар дың бі рі бо лып отыр. Бұл жө нін де Қа зақ стан Рес пуб ли-ка сы мемл кет тік саяса ты ның әлеу мет тік-мә де ни да му жө нін-де гі тұ ғыр на ма сын да рес пуб ли ка да тұ ра тын бар лық ха лық тар мә де ниеті нің өзін дік ерек ше лі гі не тиіс ті кө ңіл бө лі не тін ді гі жә не кез кел ген мә де ниет қайталан бас, тең де сі жоқ қа зы на жә-не бел гі лі бір ха лық өзін дү ниежү зі не сол ар қы лы то лық та ны-татын ды ғы айт ыл ған [1].

С. Қа лиев тың «Қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның теория лық не гіз де рі мен та ри хы [2] ең бе гін де ав тор кө не за ман нан бер гі көр нек ті ой шыл дар дың ең бек те рі не сүйене оты рып, тә лім-тәр-бие нің ұлт тық си па ты, қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның туып, қа-лып та су та ри хы жай ын да баян дай ды. Ең бек тің «Эт нос тар мә-де ниетін зерт теу дің ғы лы ми ме то до ло гиялық не гіз де рі жә не қа зақ эт но сы тә лі мі та ри хы ның да му ке зең де рі» ат ты бі рін ші та рауын да эт но пе да го ги ка, эт но линг вис ти ка, эт нос ұғым да ры-на са рап та ма лық тү сі нік тер бер ген. Ха лық тә лі мі нің та ри хи ке-

ҚА ЗАҚ СТАНДА ЭТНОМӘДЕ НИ БІ ЛІМ

БЕРУ ДІҢ ӘДІС НАМА ЛЫҚ-

ТЕОРИЯ ЛЫҚ НЕ ГІЗ ДЕРІ


Қа зақ станда этномәде ни бі лім беру дің әдіс нама лық-теория лық не гіз дері

зең де рін ал ғаш қы қауым дық құ ры лыс тан бас тап бү гін гі күн ге дейін да му ын 8-ге бө ліп көр се тіп бер ген.

Осы се гіз ке зең нің әр қай сы сы на же ке-же ке тоқ та лып, пе да го ги ка лық ой лар дың да му үр ді-сін көр се тіп бер ген.

«Қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның ғы лы ми теория лық мә се ле ле рі» ат ты екін ші та рауда эт-но пе да го ги ка лық тү сі нік тер ге ғы лы ми анық-та ма лар бе ріл ген, эт ноп си хо ло гия мен эт но пе-да го ги ка ның ор тақ бел гі ле рі анық тал ған, қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның өзін дік ерек ше лік те рі сра лан ған, ха лық пе да го ги ка сы ның не гіз гі қа ғи-да ла ры жә не оның ғы лы ми пе да го ги ка мен бай-ла ны сы дә лел ден ген.

Ха лық пе да го ги ка сы ның қа ғи да ла ры «се гіз қыр лы, бір сыр лы», мі не зі май да, ары та за, тә ні сау, өне ге лі өнер лі, жан-жақ ты же тіл ген «то лық адам» тәр бие леу ді көз деу ден ту ған ды ғын айта-ды [3, 60].

«Қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның бас тау бұ ла ғы жә не та ри хи да му ке зең де рі» ат ты үшін ші та-рауда қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның ғы лым ре тін-де туып, қа лып та сып, да му ке зең де рін көр се тіп бер ген. Осы ке зең дер ге бө лу ге сәй кес қа зақ эт-но пе да го ги ка сы ның бас тау бұ ла ғын ХХ ға сыр-дың екін ші жар ты сын да өмір сүр ген Ш. Уәли-ха нов, Ы. Ал тын са рин, А. Құ нан баев тар дан ала тын ды ғын ғы лы ми тұр ғы да дә лел деп бе ре ді. Со ны мен қа тар осы бау бұ лақ тар ға ар найы тоқ-та лып өт кен.

Та рих тан ше тел ға лым да ры ның қа зақ хал қы-ның мә де ниеті қат ты қы зық тыр ға ны мә лім. Осы та рауда ұлы ға лым осы ше тел ға лым да ры орыс та рих шы сы М. Вят кин, Ита лия ға лы мы Мар-ко По ло, фран цуз П.С.Пал лас, вен гер ға лы мы А. Вам бе ри, фран цуз ға лы мы Эли зе Рек ло, бел-гі лі шы ғы стану шы Г. Кла порт, дат ға лы мы Э.С. Фульф сон, не міс оқы мыс ты сы, ака де мик В.В. Рад лов, ре сей ға лы мы А.И. Лев шин, Адольф Януш ке вич, Н.М. Яд рин цев, фоль кло рист, өл ке-та ну шы Г.Н. По та нин т.б. ұлы хал қы мыз дың мә-де ниеті, та ри хы, ті лі, салт-дәс түр ле рі ту ра лы ой пі кір ле рі не ба рын ша те ре ңі рек бой ла ған.

С. Қа лиев тың қа зақ эт но пе да го ги ка сын да-мы ту ға үлес қос қан қо мақ ты ең бе гі «Қа зақ эт-но пе да го ги ка сы ның та ри хы (ке ңес тік дәуір 1920-1990)» [2]. Ав тор дың бұл ең бе гін қа зақ эт-но пе да го ги ка сы та ри хын бір жүйеге кел тір ген тұң ғыш құн ды ең бек деу ге бо ла ды.

Қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның әдіс на ма лық-теория лық мә се ле ле рін те рең қа рас тыр ған ға-лым К.Ж. Қо жах ме то ва. Бұл зерт теу лер ав тор-дың «Ка за хс кая эт но пе да го ги ка: ме то до ло гия,

тео рия, прак ти ка» [4], «Мек теп тің ұлт тық тәр бие жүйесі: теория жә не прак ти ка» [5], т.б. ең бек те-рін де жан-жақ ты кел ті ріл ген. Ға лым «Қа зақ эт-но пе да го ги ка сы (әдіс на ма лық ас пект)» [6] де ген оқу құ ра лын да эт но пе да го ги ка ның ба ғыт тау не-гі зі – пе да го ги ка ның әдіс на ма сы еке нін ашып көр се те ді. Эт нос теориясы ның эт но пе да го ги ка маз мұ нын тер ми но ло гия лық не гіз деу де гі мә нін аша ды. Эт ноп си хо ло гия ның эт но пе да го ги ка да-ғы жә не эт нос ерек ше лік те рін та ну да ғы ор ны, эт но пе да го ги ка лық дү ниета ным да ғы эт ни ка-лық фи ло со фия ның мә ні мен ма ңы зы, эт но пе-да го ги ка ның маз мұ нын анық тау да ғы мә де ниет теориясы ның ор ны, т.б. мә се ле лер қа рас ты рыл-ған.

Қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның ғы лы ми-теория-лық, әдіс на ма лық не гіз де рін қа лаушы лар дың бі рі ға лым С.А. Ұзақ баева өзі нің зерт теуін де ха лық тық пе да го ги ка ны ха лық бұ қа ра сы бі лі мі-нің, іс кер лік те рі мен дағ ды ла ры ның жиын ты ғы ре тін де мек теп те гі оқу-тәр бие про це сі нің әдіс-на ма лық не гі зі тұр ғы сы нан қа рас тыр ған. Олар-дың не гі зін де ұр пақ тан ұр пақ қа ауы сып, ру ха ни бай же ке адам ды тәр бие леу ге мүм кін дік бе ре тін бел гі лі бір әдет-ғұ рып тар мен дәс түр лер қа лып-тас қан ды ғын тұ жы рым дайды. Қа зақ хал қы ның ұлт тық мә де ниеті не не гіз дел ген оқу шы лар ға тәр бие бе ру тұ жы рым да ма сын жа сай ды. Жет-кін шек ұр пақ қа ха лық тық пе да го ги ка құ рал да ры ар қы лы эс те ти ка лық тәр бие бе ру дің маз мұ нын, ұйым дас ты ру түр ле рі мен әдіс те рін да мы ту дың ба ғыт та рын бө ліп алу ға мүм кін дік бе ре тін қа зақ ха лық пе да го ги ка сы ның та рих на ма сы на тоқ та-ла ды. Эс те ти ка лық тәр бие бе ру де ха лық ауызе кі поэти ка лық шы ғар ма шы лы ғы, му зы ка лық шы-ғар ма шы лы ғы, сән дік-қол дан ба лы өне рі нің маз-мұ нын, мақ са ты мен мін дет те рін, не гіз гі та лап-тар ды ашып көр се те ді [7].

Фи ло со фия ғы лым да ры ның док то ры, про-фес сор Н. Елік баев «Ұлт тық пси хо ло гия» (кө-мек ші оқу құ ра лы) жә не « Дәуір ты ны сы: қа зақ ұл ты ның пси хо ло гиясы» ат ты мо ног ра фиясын-да қа зақ хал қы ның ұлт тық пси хо ло гиясы ның қа лып та суы мен заң ды лық та ры, оның өзін дік та би ға ты, құ ры лы мы, та ри хы мен әлеу мет тік-мә де ни не гіз де рі сөз бо ла ды. Со ны мен бір ге, та-ри хи са на мен ұлт тық мә де ниет – ұлт ру хы ның өзе гі, қа зақ стан дық пат рио тизм мен ұлт тық тәр-бие – ру ха ни топ та су дың ті рек еке ні, Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да эт ни ка лық қа рым-қа ты нас мә-де ниеті мен ке лі сі мін же тіл ді ру ар на ла ры анық-та ла ды [8].

Біз дің зерт теуі міз үшін Ж. Нау рыз бай дың «Оқу шы лар ға эт ни ка лық-мә де ни бі лім бе ру-



дің ғы лы ми-пе да го ги ка лық не гіз де рі» ат ты ір-ге лі зерт теуі нің ор ны ора сан зор бол ды. Ав тор өз ең бе гін де оқу шы лар ға эт но мә де ни бі лім бе ру тұ жы рым да ма сы мен мо де лін, тіл саяса ты тұ-жы рым да ма сын ұсын ған. Оқу шы лар ға эт но мә-де ни бі лім бе ру дің ғы лы ми-теория лық не гіз де рі, мақ са ты мен мін дет те рі, құ ры лы мы мен жү зе ге асы ру прин цип те рі ай қын дал ған. Оның ойын ша, эт но мә де ни бі лім бе ру тұл ға ның ұлт тық-мә де ни жә не тіл дік сәй кес ті лі гі мен эт ни ка лық топ тың өзін дік ерек ше лі гін сақ тай оты рып, бас қа мә де-ниет құн ды лық та рын игер ту ге ба ғыт тал ған бі-лім бе ру үл гі сі [10].

Ав тор дың: «Мә де ни-эт ни ка лық сұ ра ныс көп - те ген фак тор лар дың ық па лы мен та ри хи ұзақ уа қыт та қа лып та са ды. Бұ ған эт нос тың са ны, ор-на ла су ты ғыз ды ғы жә не жас ерек ше лі гі, бі лім-ді лік дең гейі, әлеу мет тік-кә сіп тік құ ра мы жә не ді ни дә ре же сі бой ын ша бө лі нуі, эт но са ра лық қа рым-қа ты нас тың ша ғын ор та сы мен эт но са ра-лық бай ла ныс тың әлеу мет тік ор та сы жә не бас-қа лар жа та ды. Бұл фак тор лар мә де ни-эт нос тық қа жет ті лік тің қа лып та су ын мы на жағ дай лар да анық тайды:

а) ана ті лін да мы ту, оны біліп, қа рым-қа-ты нас тың түр лі са ла сын да қол да ну, көр кем әде-биет пен бас па сөз ді оқу;

ә) өз хал қы ның та ри хын, ұлт тық ба тыр ла рын бі лу;

б) қа зы на лық мә де ниет ті (ұлт тық та ғам, киім, та ғы бас қа ла ры) бі лу;

в) ха лық тық әдет-ғұ рып пен ырым-жо ра-лар ды (үйле ну тойы, жер леу, т.б.) бі лу жә не қол-дау;

г) ха лық ән де рін, ер те гі ле рін, қис са ла ры мен аңыз да рын, қа зір гі ұлт тық көр кем мә де-ниетін бі лу», – де ген ой-тұ жы ры мы мен то лық ке лі су ге бо ла ды [10].

Сон дай-ақ ав тор дың қа зақ хал қы ның өз ұл-ты ның мә де ни-эт ни ка лық же тіс тікс те рі мен шек-те ліп қал май, бас қа ұлт өкіл де рі нің мә де ни-эт-ни ка лық мүд де ле рін оқып үйре ну қа жет ті гін ес ке руі де жа һан да ну за ма нын да ғы кө кей кес ті проб ле ма ның ше ші мін із дес ті руінің айға ғы. Бұ-ған дә лел ав тор: «Қа зақ хал қы ның Қа зақ стан да тұ ра тын бас қа ұлт өкіл де рі нің әдет-ғұ рып та ры, ырым-жо ра ла ры, салт-дәс түр ле рі оқып-үйре ну-ді жә не да му үшін ық пал жа сауды қа жет ете ді. Сон да ға на оның та мы ры – ұлт тық мә де ниет оның ұшар ба сы – бі лім ге өмір лік күш бе ре ді. Ал, әлем дік мә де ниет, адам зат құн ды лы ғы – күн, оның сәуле сі – жа пы рақ тар да бү кіл ағаш өмі рі-нің не гі зі фо то син тез ар қы лы оған жан бі ті ре ді. Мә де ниет біт кен нің те пе-тең, бі рін-бі рі байы-

тып, бі рі не-бі рі ас та са түс кен үн дес ті гі, бір лі гі, түп теп кел ген де, адам дық тың, ру ха ни лық пен иман ды лық тық не гі зі бол са ке рек», – де ген ке-ле лі ой айтады [10].

Тал да нып отыр ған ке зең де та ғы бір қа тар кең ау қым ды тұ жы рым да ма лар өмір ге кел ді. Олар: «Қа зақ стан да оқу шы лар ға мә де ни эт ни ка лық бі-лім бе ру тұ жы рым да ма сы» (Ж.Ж. Нау рыз бай) «Қа зақ хал қы ның ұлт тық мә де ниеті не не гіз-дел ген оқу шы лар ды эс те ти ка лық тәр бие леу дің тұ жы рым да ма сы» (С.А. Ұзақ баева), Қа зақ хал-қы ның көр кем мә де ниет дәс тү рі не не гіз дел ген бү гін гі таң да ғы му зы ка лық-эс те ти ка лық тәр бие тұ жы рым да ма сы (М.Х. Бал та баев), Қа зақ эт но-пе да го ги ка сын мек теп тің оқу-тәр бие про це сі не ен ді ру тұ жы рым да ма сы (Р.Қ. Дүй сем бі но ва), Қа зақ хал қы ның ең бек тәр биесі дәс түр ле рін үз-дік сіз бі лім бе ру жүйе сін де пай да ла ну тұ жы рым-да ма сы (Қ.Қ. Шал ғын баева), «Жо ға ры сы нып оқу шы ла рын жа ңа әлеу мет тік мә де ни жағ дайда адам гер ші лік ке тәр бие леу тұ жы рым да ма сы» (Р.К. Тө леубе ко ва), Қа зақ хал қы ның сән дік қол-дан ба лы өне рін бү гін гі бі лім бе ру жүйе сін де пай да ла ну тұ жы рым да ма сы» (Ұ. Әб ді ғап па ро-ва) т.б.

Қа зір гі таң да, эт но пе да го ги ка бі рін ші ден, же ке оқу ре тін де әдіс на ма лық, теория лық жә не прак ти ка лық жа ғы нан не гіз де ліп отыр. Екін ші-ден, бі лім стан дарт та ры жа са лып, бағ дар ла ма ла-ры әзір ле ніп, оқу лық та ры жа зыл ды. Үшін ші ден, же ке оқу пә ні ре тін де оқу орын да ры на ен ді ріл ді.

Бұл мә се ле ні жан-жақ ты зерт те ген ға лым Ш.И. Джан за ко ва ның «Эт но пе да го ги ка ны же-ке пән ре тін де құ ру дың ғы лы ми не гіз де рі» [11] ат ты ғы лы ми ең бе гін де фи ло со фия мен ғы лым әдіс на ма сын да ғы ғы лы ми жә не оқу пән де рі ара-қа ты на сы ның әдіс на ма лық не гіз де рін анық та-ған, эт но пе да го ги ка ның ғы лы ми пән дік мо де лі ком по не нт те рі нің маз мұ ны нақ ты лан ған, же ке оқу пә ні мәр те бе сін де гі эт но пе да го ги ка ның бол-жам дық мо де лі қа рас ты рыл ған, эт но пе да го ги ка-ның құ ры лым дық-маз мұн дық-қыз мет тік ком по-не нт те рі нің си пат та ма сын бе ре ді.

Зерт теу де «Эт но пе да го ги ка ның» же ке оқу пә ні ре тін де гі мәр те бе сі фи ло со фия мен пе да-го ги ка лық ғы лым та ну да ғы ғы лы ми пән мен оқу пә ні ара қа ты на сы әдіс на ма сы на сүйе ніп анық-тал ды; «Эт но пе да го ги ка ның» ғы лы ми пән ре-тін де гі теория лық си пат та ма сы бе рі ліп, ғы лы ми жә не оқу пә ні ре тін де гі «Эт но пе да го ги ка ның» тү сі нік тік-тер ми но ло гия лық қо ры нақ ты лан ды жә не то лық ты рыл ды; «Эт но пе да го ги ка ны» же ке оқу пә ні ре тін де құ ру дың ло ги ка сы си пат тал ды; «Эт но пе да го ги ка ның» же ке оқу пә ні ре тін де гі


Қа зақ станда этномәде ни бі лім беру дің әдіс нама лық-теория лық не гіз дері

құ ры лым дық-маз мұн дық-қыз мет тік мо де лі «бі-лім маз мұ ны», «пе да го ги ка лық жә не эт но пе да-го ги ка лық бі лім маз мұ ны», «оқу лық», «оқы ту про це сі» теорияла ры мен тұ жы рым да ма ла ры не гі зін де құ рас ты рыл ды; ал ғаш рет «Эт нос тық ди дак ти ка ның», «Са лыс тыр ма лы эт но пе да го ги-ка ның» же ке оқу пә ні ре тін де гі «Эт но пе да го ги-ка ның» құ ры лы мын да ғы ор ны теория лық тұр-ғы да не гіз дел ді; эт но пе да го ги ка ның же ке оқу пә ні ре тін де гі «Эт но пе да го ги ка ның да му та ри-хы», «Эт но пе да го ги ка ның теория лық-әдіс на ма-лық не гіз де рі», «Эт нос тық ди дак ти ка», «Эт нос тәр биесі», «Оқу-тәр бие ісін эт но пе да го ги ка лан-ды ру», «Са лыс тыр ма лы эт но пе да го ги ка» ат ты құ рам дас бө лік тер ден тұ ра тын құ ры лы мы бе ріл-ді жә не олар дың маз мұ ны нақ ты лан ды [11].

Ш.М. Мұх та ро ва «Жо ға ры пе да го ги ка лық бі лім маз мұ ны ның эт нос тық ком по нен тін қа-лып тас ты ру дың теория лық не гіз де рі» ат ты док тор лық дис сер та ция сын да [12] «жо ға ры пе-да го ги ка лық бі лім маз мұ нын да ғы эт нос тық ком-по нент» тү сі ні гі нің мә ні ашыл ған, со ны мен қа-тар зерт те ліп отыр ған жа һан да ну жағ дайын да ғы фе но мен нің рөлі мен ор ны пе да го ги ка лық идея-лар ды жә не қо ғам да муы та ри хын да ғы по зи тив-ті тә жі ри бе ні ғы лы ми реф лек сиялау не гі зін де анық та ған. Жо ға ры пе да го ги ка лық бі лім маз мұ-нын да ғы эт нос тық ком по не нт ті құ ры лым дау дың ғы лы ми не гіз де рі, оның із гі лік па ра диг ма сы жә-не эт но пе да го ги ка лық ба ғыт ты лы ғы, Қа зақ стан-ның жо ға ры пе да го ги ка лық бі лім маз мұ нын да-ғы эт нос тық ком по не нт тің қа лып та су жә не да му ке зең де рі мен шетел дер дің бі лім бе ру жүйеле-рін де оны қа лып тас ты ру дың не гіз гі үр діс те рі не си пат та ма бер ген. Бі лім бе ру маз мұ ны теориясы (В.С. Лед нев) не гі зін де гі жо ға ры пе да го ги ка-лық бі лім маз мұ нын да ғы эт нос тық ком по не нт ті құ ры лым дау дың теория лық қа ғи да ла ры ның не-гіз де ме сі нен жә не мақ сат тар ды, қыз мет тер ді ди дак ти ка лық ұстаным дар мен шарт тар жиын-ты ғын, ин но ва циялық тұ ғыр ла рын (ай мақ тық, кросс мә де ни, жа һан дық), бо ла шақ пе да гог тың по ли мә де ни тұл ға сын қа лып тас ты ру про це сі-не сәй кес ке ле тін эт нос тық ком по не нт ті құ ры-лым дау дың би нар лық мо де лін ұсын ған; оны іс-ке асы ру дың блок тік-мо дуль дік тех но ло гиясын қам ти тын, бі лім бе ру дің по ли мә де ни лік жә не ай мақ тық идеяла ры на не гіз дел ген ҚР жо ға ры пе да го ги ка лық бі лім маз мұ нын да ғы эт нос тық ком по не нт ті қа лып тас ты ру дың тұ жы рым да ма-сын жа са ған. Пе да го ги ка ғы лы мы ның за ма науи теориясы мен прак ти ка ның сұ ра ныс та ры на сәй-кес бо ла шақ пе да гог тың по ли мә де ни тұл ға сы-ның бі лім ді лік идеалы, со ны мен қа тар бо ла шақ

пе да гог тың по ли мә де ни тұл ға сы ның құ ры лым-дық құ ра мы ның (эт нос тық, аза мат тық, пла не-тар лық сәй кес ті лік жә не ай мақ тық, эт но пе да-го ги ка лық, мә де ниета ра лық құ зы рет ті лік тер) қа лып та су дең гейле рі, кри те ри иле рі мен көр сет-кіш те рін бер ген.

Ав тор эт но жә не по ли мә де ни бі лім бе ру идеяла рын іс ке асы ру ға бі лім дік жүйеге эт нос-тық ком по не нт ті ен гі зу ар қы лы қол же те ді жә не бұл атал ған мә се ле нің өзек ті лі гі мен жа һан да ну жағ дайын да пай да бол ған қай шы лық тар ды ес ке-ре оты рып, оның ше ші мін шы ғар ма шы лық пен із деудің ма ңыз ды екен ді гін көр се те ді.

Ға лым бо ла шақ пе да гог тың по ли мә де ни тұл-ға сын қа лып тас ты ру дың за ма науи тә жі ри бе сі тал дан ған жә не ұр пақ тар ды эт нос тық жә не эт-но са ра лық әлеу мет тен ді ру про це сін де гі мұ ға-лім нің рө лін те рең зерт те ген.

Р.Қ. Дүй сем бі но ва «Қа зақ эт но пе да го ги ка-сын мек теп тің оқу-тәр бие про це сі не ен ді ру дің ғы лы ми-пе да го ги ка лық не гіз де рі» (2001) ат-ты ғы лы ми ең бе гін де қа зақ эт но пе да го ги ка сын мек теп тің оқу-тәр бие про це сі не ен ді ру дің әдіс-на ма лық-теория лық не гіз де рі маз мұ нына жа сал-ған, мек теп тің оқу-тәр бие про це сі нің не гі зі нің бі рі ре тін де қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның функ-цио нал дық мүм кін дік те рі ай қын дал ған, қа зақ эт но пе да го ги ка сын мек теп тің оқу-тәр бие про це-сі не ен ді ру дің тұ жы рым да ма сы жа сал ған, қа зақ эт но пе да го ги ка сын мек теп тің оқу-тәр бие про це-сі не ен ді ру дің шарт та ры мен өл шем де рі анық-тал ған [13]. Ав тор дың ең бе гі нің құн ды лы ғы сол ал ғаш рет «Қа зақ эт но пе да го ги ка сын оқу-тәр бие про це сі не ен ді ру тұ жы рым да ма сын» жа са ған. Тұ жы рым да ма мы на дай бө лік тер ден тұ ра ды: Қа-зақ эт но пе да го ги ка сы ма те ри ал да рын сұ рып тау өл шем де рі мен ен ді ру прин цип тер; Оқу-тәр бие про це сі не ен ді ру ге бо ла тын қа зақ эт но пе да го ги-ка сы ма те ри ал да ры ның үл гі-маз мұ ны; Қа зақ эт-но пе да го ги ка сы ма те ри ал да рын оқу-тәр бие про-це сі не ен ді ру фор ма ла ры мен әдіс те рі.

Со ны мен, Қа зақ стан да эт но мә де ни бі лім бе-ру дің да му ке зе ңі елі міз дің тәуел сіз дік алып, ха лық тың ана ті лі, ұлт тық мә де ниеті, төл та ри-хы мен то лық қан ды қауышу ға мүм кін дік ал ған та ри хи ке зең нен, яғ ни 90-жыл дар дан бас та лып, бү гін гі күн ге дейін гі әзір ге қыс қа да бол са ға-сыр лар ға бер гі сіз ара лық ты қам ти ды. От ба сы на, мек теп ке ұлт тық тәр бие қайта орал ды, қо ғам да ха лық тық тә лім-өне ге ге бет бұ рыс бас тал ды, бұл үде ріс ке қа зақ стан дық пе да гог-ға лым дар да өз үлес те рін қо су да. Со ның нә ти же сін де:

1. Эт но мә де ни бі лім, эт нос тық пе да го ги ка-ның әдіс на ма лық-теория лық не гіз де рі жа сал ды



(С. Қа лиев, К.Ж. Қо жах ме то ва, Ж.Ж. Нау рыз-бай, С.А. Ұзақ баева т.б.)

2. Эт но пе да го ги ка же ке оқу пә ні бо лып қа-лып тас ты (Ш.И. Джан за ко ва, Р.Қ. Дүй сем бі но-ва, Қ.Б. Жа рық баев, Ш.М. Мұх та ро ва, Ә. Та был-диев т.б.).

3. Эт нос тық-мә де ни бі лім нің та ри хи-пе да го-ги ка лық, эт но пе да го ги ка лық, эт ноп си хо ло гия-лық, эт но фи ло со фия лық, мә де ниетта ну шы лық не гіз де рі зерт те лу де (М.Х. Бал та баев, Қ. Бө леев,

С. Ғаб ба сов, Қ.Б. Жа рық баев, Е.Ө. Жұ ма таева, Б.А. Жет піс баева, К.Ж. Иб раева, С.Т. Иман-баева, Р.Қ. Тө леубе ко ва т.б.).

4. Ұлт тық тәр бие, эт но мә де ни бі лім нің ғы лы-ми-теория лық мә се ле ле рі нің те рең де жан-жақ ты зер де ле нуіне тә лім дік бағ дар ла ма лар (М. Құр са-баев, А. Қы раубаева, З. Ах ме то ва, К. Ада мо ва, Л.С. Сы рым бе то ва, т.б.) мен оқу лық тар ав тор-ла ры (Қ. Жа рық баев, С. Қа лиев, Ә. Та был диев, З. Әбі ло ва, т.б.) үл кен үлес қос ты.


1 Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да бі лім бе ру са ла сын да ғы Мем ле кет тік сая сат тұ жы рым да ма сы. – Ал ма ты, 1995.2 С. Қа лиев «Қа зақ эт но пе да го ги ка сы ның та ри хы (ке ңес тік дәуір 1920-1990). – Ал ма ты.: Бі лім, 1999. – 160 б.3 Ұзақ баева С., Қо жах ме то ва К. Жо ға ры мек теп сту де нт те рі не эт но пе да го ги ка лық бі лім бе ру тұ жы рым да ма сы.

– Алматы: Өнер бас па сы, 1998.4 Ко жах ме то ва К.Ж. Ка за хс кая эт но пе да го ги ка: ме то до ло гия, тео рия, прак ти ка. – Ал ма ты: Ғы лым, 1998. – 317 с. 5 Есі мов Ғ. Са на бол мы сы. – Ал ма ты: Ғы лым, 1994. – 123 б.6 Қо жах ме то ва К.Ж. Мек теп тің ұлт тық тәр бие жүйесі: теория жә не прак ти ка. – Ал ма ты, 1999.7 Қо жах ме то ва К.Ж. Қа зақ эт но пе да го ги ка сы (әдіс на ма лық ас пект). – Ал ма ты, 1995. Ал ма ты, 1999. – Ал ма ты, 1995. 223б.8 Ұзақ баева С.А. Ха лық тық пе да го ги ка да ғы эс те ти ка лық тәр бие: пед. ғыл. докт. ...дисс. ав то реф. – Ал ма ты, 1993. –

46 б. Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның Пре зи ден ті мен Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Үкім ак ті лер жи на ғы. – 2004. – № 2. – 5-6 бб.9 Елік баев Н. Ұлт тық пси хо ло гия. – Ал ма ты: Қа зақ уни вер си те ті, 1992.-96.10 Ораз бе ко ва К.А. Же ке тұл ға ұлт тық тәр биесі нің ғы лы ми-пе да го ги ка лық не гіз де рі».-Ал ма ты, 2001.-423б.11 Джан за ко ва Ш.И. Эт но пе да го ги ка ны же ке оқу пә ні ре тін де құ ру дың ғы лы ми не гіз де рі: Пед. ғыл. докт. ...дис.ав то-

реф. – Қа ра ған ды, 2007. – 48 б.12 Мух та ро ва Ш.М. Эт но куль турное об ра зо ва ния бу ду щих пе да го гов. – Ка ра ган да: Са нат, 2008. – 418 с.13 Дүй сем бі но ва Р.Қ. Қа зақ эт но пе да го ги ка сын мек теп тің оқу-тәр бие про це сі не ен ді ру дің ғы лы ми-пе да го ги ка лық не-

гіз де рі: Пед. ғыл. докт. ...дисс. ав то реф. – Ал ма ты, 2001. – 46 б.


Мух та ро ва Ш.М., Абд ра ше ва Б.Ж., Аб ди на С.К.

???

В статье расс мат ри вает ся проб ле ма со ци аль ной адап та ции трудо вых миг ран тов к ре гиональ нокуль турным ус ло виям но вой сре ды. Ав то ры статьи от ме чают, что миг ра ция ста ла од ним из зна чи мых фак то ров со ци аль ной транс фор ма ции об ще ст ва, влияю щих на ст рате гию раз ви тия ре гионов ми ра. Миг ра ция в ус ло виях гло ба ли за ции неиз беж но ве дет к из ме не нию куль турноэт ни чес кой кар ти ны ми ра и раз мы ва нию тра ди ци он ных гра ниц. В сов ре мен ный пе ри од Рес публи ка Ка за хс тан стано вит ся все бо лее прив ле ка тель ной ст ра ной для тру до вых миг ран тов.

Клю че вые сло ва: со ци альная адап та ция, со циокуль турная адапта ция, тру до вые миг ран ты, сре да, куль ту ра, ре ги он, ре гиональ ная куль ту ра, куль ту ра миг ра ции, эт ни чес кая иден тич нос ть, фак то ры, мо дель, кросскуль турное взаимо дей ст вие.

Mukhtarova Sh.M., Abdrasheva B.Zh., Abdina S.K.

Model of social adaptation of the labour migrants to regional and

cultural conditions of the new environment

In the article describes the problem of social adaptation of labor migrants to regional and cultural conditions of the new environment. The authors note that migration has become one of the significant factors of social transformation of society, influencing the strategy of development of the regions of the world. Migration in the context of globalization will inevitably lead to changes in cultural and ethnic picture of the world and blurring of the traditional boundaries. In the modern period the Republic of Kazakhstan is becoming a more attractive destination for labor migrants.

Key words: social adaptation, sociocultural adaptation, migrant workers, the environment, culture, region, regional culture, the culture of migration, ethnic identity, factors, model, crosscultural interaction.

??????

Ма қа ла ның мақ са ты ең бек миг рант та ры ның ор та ның ай мақ тық мә де ни жағ дайла ры на әлеу мет тік бейім де луі нің үр діс те рін қа рас тыру, олар дың қо ны стануы мен атал ған үр діс тің мо де лін жа сау бо лып та бы ла ды. Ең бек миг рант та ры көп уа қыт бойы бас қа ор та ға бейімде лу де кө пте ген ауыр т па шы лық тар ға кез де се ді жә не әлеу мет те нуі өте қиын ға со ға ды. Осын дай жағ дайда ең бек миг ран тта рын қол дайтын әлеу мет тік жүйе қа жет, оның ішін де ең бек миг рант та ры ның қоныс ау дар ған же рі нің ай мақ тық мә де ни ор та жағ дайына әлеу мет тік бейім де луіне на зар ауда ру қа жет.

Түйін сөздер: әлеу мет тік бейім де лу, әлеу меттікмә де ни бейім делу, ең бек миг рант та ры, ор та, мә де ниет, ай мақ, ай мақ тық мә де ниет, кө шіқон мә де ниеті, фак тор лар, мо дель, мә де ни өза ра бай ла ныс.


УДК 331.5: 330.131.6 *Мух та ро ва Ш.М., Абд ра ше ва Б.Ж., Аб ди на С.К. Ка ра ган динс кий го су да рст вен ный уни вер си тет им. ака де ми ка Е.А.Бу ке то ва,

Республика Казахстан, г. Ка ра ган да *E-mail: [email protected]

Миг ра ци он ные про цес сы в ХХI ве ке при ни мают гло баль-ный ха рак тер.

Масш таб ность миг ра ци он ных про цес сов ох ва ты вает все боль шее чис ло кон ти нен тов, со ци аль ных слоев и групп, а так-же расп рост ра няет ся на раз лич ные сфе ры об ще ст вен ной жиз-не деятель ности. Миг ра ция ста ла од ним из зна чи мых фак то ров со ци аль ной транс фор ма ции об ще ст ва, влияю щих на ст ра те гию раз ви тия ре гионов ми ра. Миг ра ция в ус ло виях гло ба ли за ции неиз беж но ве дет к из ме не нию куль турно-эт ни чес кой кар ти ны ми ра и раз мы ва нию тра ди ци он ных гра ниц.

В сов ре мен ный пе ри од Рес пуб ли ка Ка за хс тан стано вит ся все бо лее прив ле ка тель ной ст ра ной для тру до вых миг ран тов. С 2001 го да раз ра ба ты вает ся на циональ ное за ко но да тель ст-во, рег ла мен ти рующее про це ду ры и ус ло вия приема иност-ран ной ра бо чей си лы. Миг ра ци он ная по ли ти ка в Ка за х стане ре гу ли рует ся нор ма тив но-пра во вой ба зой, нап рав лен ной на со вер шенс тво ва ние го су да рст вен ной по ли ти ки в сфе ре миг ра-ци он ных про цес сов, ко то рую предс тав ляет Конс ти ту ция Рес-пуб ли ки Ка за хс тан, За кон «О миг ра ции на се ле ния» от 22 июля 2011 го да №477-IV, За кон РК № 153-VЗРК «О вне се нии из ме-не ний и до пол не ний в не ко то рые за ко но да тель ные ак ты Рес-пуб ли ки Ка за хс тан по воп ро сам миг ра ции» от 10 де каб ря 2013 го да и др.

Ак ту аль нос ть исс ле до ва ния проб ле мы со ци аль ной адап та-ции тру до вых миг ран тов к ре гиональ но-куль турным ус ло виям но вой сре ды обус лов ле на сов ре мен ным сос тоя нием миг ра ци-он ных про цес сов в Ка за х стане и миг ра ци он ной по ли ти кой го-су да рс тва, прак ти кой ра бо ты со ци аль ных служб, со ци аль ных ра бот ни ков с тру до вы ми миг ран та ми, важ ным нап рав ле нием ко то рой яв ляет ся по вы ше ние уров ня со ци аль ной под держ ки дан ной ка те го рии лиц.

Сис тем ный под ход – об щая теория сис тем (Л. Бер та лан фи, И. Мил лер, В. Н. Са до вс кий, А. И. Уе мов, У. Р. Эш би и др.), поз во ляет вы де лить груп пу су ще ст вен ных приз на ков, опи раясь на ко то рые мож но оп ре де лить ос но ва ния сис тем но го под хо да к со ци аль ной ра бо те. Со ци аль ной ра бо те при су щи приз на ки сис тем, а имен но: со во куп ность взаи мос вя зан ных и взаимо-за ви си мых час тей; час ть (под сис те ма) объек тив ной реаль нос-

МО ДЕЛЬ СОЦИАЛЬ НОЙ АДАП ТАЦИИ ТРУДО ВЫХ

МИГ РАН ТОВ К РЕГИО НАЛЬ НО-

КУЛЬ ТУРНЫМ УСЛОВИЯМ

НО ВОЙ СРЕДЫ


Мо дель социаль ной адап тации трудо вых миг ран тов к регио наль но-куль турным условиям но вой среды

ти, дей ст ви тель ности, один из ее объек тов; как сис те ма не су ще ст вует са ма по се бе, она всег да функ цио ни рует и раз ви вает ся в оп ре де лен ной сре де; об ла да ние це ло ст нос тью; сос тав ные час-ти со ци аль ной ра бо ты об ла дают раз нооб ра зием; в ней за ло жен ме ха низм ее са мо сох ра не ния, са мод ви же ния и са мо раз ви тия; она яв ляет ся внут рен не ор га ни зо ван ной; под раз де ляет ся по уров ню раз ви тия на вы со кос лож ные, раз ви тые, сред не раз ви тые и сла бо раз ви тые эле мен тар ные сис те мы (эта пы станов ле ния) (Теория со ци аль-ной ра бо ты, 1998).

Со циеталь ный под ход – (И. Зим няя, Е. Хо-лос то ва, И. Зай ны шев) расс мат ри вает всю со-во куп ность со ци аль ных свя зей и со ци аль ных от но ше ний. Со ци альная ра бо та – это меж дис-цип ли нар ная нау ка, ее объек том выс ту пает «взаимо дей ст вие че ло ве ка с са мим со бой, с дру-ги ми людь ми, со циумом» (И. Зим няя, 1992).

Дея тель ност ный под ход в со ци аль ной ра бо-те (С. Гри горь ев, Л. Гус ля ко ва, Н. Стой ко, Т. Де-ми до ва, М. Фир сов) оп ре де ляет раз но вид ность со ци аль ной дея тель ности как сис те му со ци аль-ной за щи ты, как дея тель ность го су да рст вен ных служб, ор га ни за ций и от дель ных лиц по ока за-нию по мо щи, как дея тель ность по вос станов ле-нию, сох ра не нию со ци аль ных свя зей ин ди ви да с со циумом.

Ак си оло ги чес кий под ход реали зует ся че рез ов ла де ние миг ран та ми цен ност ны ми от но ше-ниями от обу чающих их со ци аль ных пе да го гов и со ци аль ных ра бот ни ков, пос кольку имен но они яв ляют ся но си те ля ми идей эф фек тив но го меж куль тур но го взаимо дей ст вия, а так же идей вос пи та ния то ле ра нт нос ти.

Сре до вой под ход реали зует ся че рез соз да ние по зи тив но го меж куль тур но го мик ро кли ма та, где каж дый эле мент про цес са обу че ния как сис-те мы, про цес са взаимоот но ше ний со ци ально го пе да го га, со ци ально го ра бот ни ка и обу чаемо го, нор мы по ве де ния и взаимо дей ст вия ра бо тают на ре ше ние пос тав лен ных за дач.

Ак ме оло ги чес кий под ход ба зи рует ся на соз-да нии си ту ации ус пе ха для обу че ния тру до вых миг ран тов. Куль ту ро ло ги чес кий под ход яв ляет-ся ос нов ным свя зующим ком по нен том адап-тив но го про цес са, реали зует ос нов ную идею об ра зо ва ния тру до вых миг ран тов – вос пи та ние ува же ния, по зи тив но го, цен ност но го от но ше ния к дру гой куль ту ре.

По ня тие «адап та ция» ла ти нс ко го проис хож-де ния «adapto – прис по соб ляю» и оз на чает про-цесс прис по соб ле ния че ло ве ка к из ме няю щим ся ус ло виям внеш ней сре ды. Как науч ное по ня тие

этот тер мин впер вые ис поль зо вал во 2-й по ло ви-не XIX в. не мец кий фи зиолог Г. Ау берт.

В сов ре мен ной научной ин те рп ре та ции тер-мин стал обоз на чать вся кое прис по соб ле ние ка ко го-ли бо суб ъек та к ус ло виям су ще ст во ва-ния и при вы ка ние к ним. Тер мин «адап та ция» – меж дис цип ли нар ное по ня тие, упот реб ляемое в раз ных нау ках, как со ци ально го, так и ес те-ст вен но-тех ни чес ко го ха рак те ра. Сре ди ви дов адап та ци он но го сос тоя ния че ло ве ка, проис хо дя-щих на трех уров нях: фи зи оло ги чес ком, пси хо-ло ги чес ком и со ци аль ном, наш научный ин те рес вы зы вает со ци альная адап та ция тру до вых миг-ран тов к ре гиональ но-куль турным ус ло вия сре-ды их пре бы ва ния.

Со ци альная адап та ция расс мат ри вает ся «как вид взаимо дей ст вий лич нос ти или со ци аль ной груп пы с со ци ально сре дой, ре зуль та том ко то-ро го стано вится сог ла со ва ние са мо оце нок и дей-ст вий суб ъек та дея тель ности с осо бен нос тя ми сре ды, ак тив ное прис по соб ле ние к ее из ме няю-щим ся ус ло виям пос редст вом из ме не ния сте ре-оти пов соз на ния и по ве де ния, форм со ци аль ной ор га ни за ции и ре гу ля ции об ра за жиз ни, нап рав-ле ний и тех но ло гий дея тель ности» [1]. Целью нас тоя щей ра бо ты яв ляет ся уточ не ние по ня тия «со ци альная адап та ция тру до вых миг ран тов» и, в част нос ти, к ре гиональ но-куль турным ус ло-виям сре ды их пре бы ва ния.

Как по ка зал ана лиз ли те ра ту ры по проб ле-мам миг ра ции, ин те рп ре та ция по ня тия «тру-до вые миг ран ты» еще не имеет од ноз нач ной фор му ли ров ки. Исс ле до ва тель Ю.О. Жу ко вс-кая от ме чает, что в научной ли те ра ту ре, пос вя-щен ной тру до вой миг ра ции, дос та точ но час то прос ле жи вает ся под ме на по ня тий «тру до вые миг ран ты» и «тру до вая миг ра ция» по ня тием «эко но ми чес кие бе жен цы», что при во дит к пу-та ни це при фор му ли ров ке вы во дов и ре зуль-та тов исс ле до ва ний, при по пыт ке пред ло жить оп ре де лен ные ра циональ ные ре ше ния проб-лем, свя зан ных с миг ра ци он ной си туацией [2]. Исс ле до ва тель счи тает, что миг ран ты, приез-жающие в ст ра ну с на ме ре нием ос тать ся на пос-тоян ное жи тель ст во, долж ны расс мат ри вать ся как «эко но ми чес кие бе жен цы», а не как «тру до-вые миг ран ты». Труд ность чет ко го раз де ле ния приез жих на «тру до вых миг ран тов» и «эко но ми-чес ких бе жен цев» зак лю чает ся в не воз мож нос ти од ноз нач но оце ни вать реальную цель миг ран тов [2, с. 181]. Та ким об ра зом, ос нов ным приз на ком в оп ре де ле нии по ня тия «тру до вые миг ран ты» яв ляет ся цель их вре мен но го пе реез да в дру гую ст ра ну. Ж.А. Зай онч ковс кая оп ре де ляет миг-


Мух та ро ва Ш.М. и др.

ран тов, ко то рые пе реез жают вре мен но на но вое мес то жи тель ст ва с целью поис ка ра бо ты, как «тру до вых миг ран тов» [3].

Тру до вая миг ра ция на тер ри то рию Ка за хс тан граж дан ближ не го и даль не го за ру бежья в ус ло-виях гло ба ли за ции яв ляет ся реаль ным фак том в жиз ни ка за хс танс ко го об ще ст ва, ко то рый ока зы-вает влия ние на со ци альную ст рук ту ру ка за хс-танс ко го об ще ст ва. При этом миг ра ция ме няет не толь ко эт ни чес кую и граж данс кую иден тич-нос ть са мих миг ран тов, по пав ших в иную сре ду ок ру же ния, но и в не ко то рой сте пе ни тра ди ци-он ные мо де ли жиз неу ст рой ст ва ка за хс танс ко го об ще ст ва.

Л.Л. Шпак, ана ли зи руя и сов ме щая раз лич-ные под хо ды к по ни ма нию со ци аль ной адап та-ции, оп ре де ляет ее как «ис то ри чес ки обус лов-лен ную прак ти чес кую дея тель ность, ос нов ное со дер жа ние ко то рой сос тав ляет при спо соб ле ние и при вы ка ние лич нос ти и общ нос тей (клас сов, со ци аль ных групп и слоев, тру до вых кол лек ти-вов, на ций, семьи) к из ме няю щим ся ус ло виям, фор мам и спо со бам об ще ст вен ной жиз ни и преоб ра зо ва ние со ци аль ной сре ды в соот ве тс-твии с лич ны ми и об ще ст вен ны ми пот реб нос-тя ми» [4]. Спо соб ность тру до во го миг ран та ре-шать воз ни кающие проб ле мы пу тем при ня тия и реали за ции но вых жиз нен ных устано вок и цен-нос тей проис хо дит в про цес се его со ци аль ной адап та ции.

В за ви си мос ти от при чин миг ра ции вы де-ляют нес колько мо де лей со ци аль ной адап та ции:

1. Анк лав ная мо дель адап та ции, ко то рая пред по ла гает ком пакт ное рас се ле ние миг ран-тов, сос ре до то че ние вок руг кон фес сиональ но го или куль турно го цент ра, тес ное об ще ние внут ри диас по ры, сох ра не ние язы ка и куль ту ры, а так же ми ни маль ные кон так ты с ко рен ны ми жи те ля-ми. Та кая мо дель наибо лее ком форт на для миг-ран тов.

2. Мо дель адап та ции, ког да пе ре се ле ние доб-ро воль но и выз ва но со ци ально-эко но ми чес ки ми мо ти ва ми, же ла нием по лу чить ма те ри альную или мо раль ную вы го ду от пе реез да на но вое мес-то. В ней пред по ла гает ся мень шая кон со ли да ция сре ди миг ран тов, их «рас сеян ное» раз ме ще ние, мак си маль ное вк лю че ние в об ще ст вен ное уст-рой ст во и жиз нь при ни мающе го со циума. Та кая мо дель пред поч ти тель на для при ни мающей сто-ро ны.

3. Мо дель со ци аль ной адап та ции, в ко то рой пред по ла гает ся доб ро воль ное диас по раль ное об ще ние на ря ду с «рас сеян ным» раз ме ще нием миг ран тов. Дан ный тип со ци аль ной адап та ции

в сов ре мен ных ус ло виях яв ляет ся оп ти маль ным, «зо ло той се ре ди ной» меж ду пер вы ми дву мя ти-па ми. Та кая мо дель поз во ляет дос тичь то го рав-но ве сия, при ко то ром миг рант мог бы чувс тво-вать се бя пол ноп рав ным чле ном об ще ст ва и в то же вре мя дос той ным предс та ви те лем своего на ро да [5, с. 93-95]. Про цесс со ци аль ной адап-та ции яв ляет ся час тью про цес са со ци али за ции и выс ту пает в ка че ст ве од но го из ее ме ха низ мов. В кон текс те на ше го исс ле до ва ния сле дует рас- с мот реть та кой вид со ци аль ной адап та ции че ло-ве ка, как со циокуль турная адап та ция.

Под «со циокуль турной адап та цией» по-ни мает ся, преж де все го, мак си маль но без бо-лез нен ное при ня тие (вхож де ние) в кол лек тив миг ран тов и им миг ран тов, а так же от су тс твие конф лик тов и конф рон та ции меж ду раз ны ми куль турны ми груп па ми в сре де при бы ва ния [6]. Со циокуль турную адап та цию (в ка че ст ве си но-ни мов ис поль зуют ся так же ка те го рии «меж куль-тур ная» ли бо «кросс-куль турная адап та ция») так же мож но оп ре де лить как про цесс и ре зуль-тат ак тив но го прис по соб ле ния эт ни чес ких групп (и от дель ных ин ди ви дов – их предс та ви те лей) к ус ло виям дру гой со циокуль турной сре ды [7]. Та ким об ра зом, под «со циокуль турной адап та-цией» по ни мает ся про цесс фор ми ро ва ния дис-по зи ци он ных устано вок на то ле ра нт ное от но-ше ние и восп риятие иных эт ни чес ких куль тур в ус ло виях гло ба ли за ции, влияю щей на эт ни чес-кую ст рук ту ру ми ро во го сооб ще ст ва.

В кон текс те на ше го исс ле до ва ния прив ле-кают ин те рес сущ ность де фи ни ций, пря мо или кос вен но свя зан ных с куль ту рой и миг ра ци он-ны ми про цес са ми в об ще ст ве. Т.Ж. Кал ды баева раск ры вает со дер жа ние по ня тия «куль ту ра миг-ра ции». Уче ный от ме чает, что «меж го су да рст-вен ная, меж ре гиональная, меж кон ти нен тальная миг ра ция в ус ло виях гло ба ли за ции предс тав ляет со бой не толь ко проб ле му тру до вой за ня тос ти, сни же ния уров ней без ра бо ти цы и бед нос ти, но и в боль шей сте пе ни воп рос куль турно го об ме-на, взаи моп ро ник но ве ния на уров не соз на ния и жиз нен ных цен нос тей, ду хов но-куль турных ориен та ций, бы то вых и иных эт ни чес ких тра-ди ций. Так как по ве де ние и дей ст вие ин ди ви дов не пос редст вен но свя за но с уров нем их соз на-ния и куль ту ры, важ ней шим ас пек том проб ле мы миг ра ции яв ляет ся воп рос со ци ально го соз на-ния и со ци аль ных ориен та ций но си те лей миг ра-ци он ных тер ри то ри аль ных пе ре ме ще ний. Этот воп рос и сос тав ляет дан ное по ня тие [8].

В свя зи с этим важ но оп ре де лить ре гиональ-но-куль турные ус ло вия сре ды пре бы ва ния тру-


Мо дель социаль ной адап тации трудо вых миг ран тов к регио наль но-куль турным условиям но вой среды

до вых миг ран тов. Для это го необ хо ди мо дать оп ре де ле ние по ня тиям «ре ги он» и «куль ту ра». По мне нию не ко то рых уче ных, де фи ни ция «ре-ги он» об ла дает свой ст вом по ли се мии. В каж дой научной дис цип ли не оно трак тует ся по-раз но-му и свя за но с приори те том то го или ино го ре-ги онооб ра зующе го фак то ра. Та ким об ра зом, в со дер жа нии этих дис цип лин от ме чает ся мно го-об ра зие объек тов и пред ме тов ре ги она. В свя зи с этим воз ни кает пот реб нос ть в уточ не нии дан-но го по ня тия.

Расс мат ри вая воп рос о ре гиональ ной куль-ту ре, мы ис поль зуем ряд по ня тий, поз во ляющих в ме то до ло ги чес ком пла не осу ще ст вить ана лиз и дать ха рак те рис ти ку исс ле дуемо го яв ле ния. Учи ты вая за да чи, пос тав лен ные в статье, рас- с мот рим ба зо вые по ня тия, свя зан ные с фе но ме-ном ре гиональ ной куль ту ры, и конк ре ти зи руем их.

По ня тие «куль ту ра» (воз де лы ва ние, вос-пи та ние, об ра зо ва ние) предс тав ляет со бой ст рук тур но-мно го об раз ное яв ле ние. Она под-раз де ляет ся на ряд ие рар хи чес ких уров ней, тес но взаи мос вя зан ных и взаимо дей ст вую щих меж ду со бой. Г. Триан дис оп ре де лил куль ту-ру как «ма те ри альные и не ма те риальные эле-мен ты жиз не деятель ности груп пы, ко то рые в прош лом спо со бс тво ва ли ее вы жи ва нию в су ще-ст вую щей эко ло ги чес кой ни ше и ста ли ис поль-зо вать ся чле на ми груп пы для взаимо дей ст вия и под дер жа ния своей тер ри то ри аль ной и со-циокуль турной це ло ст нос ти» [9, с. 43]. Це ло ст-ную со во куп ность ми ро вой куль ту ры об ра зуют эт ни чес кая, на циональная, ре гиональ ная куль-ту ры. Под черк нем, что в сов ре мен ных гу ма ни-тар ных исс ле до ва ниях по ня тия «ре гиональ ная куль ту ра» и «куль ту ра ре ги она» час то упот реб-ляют ся в ка че ст ве си но ни мов. Под куль ту рой ре-ги она исс ле до ва те ли по ни мают куль ту ру, ко то-рая геог ра фи чес ки (тер ри то ри ально) зак реп ле на и транс ли рует ос нов ные цен нос ти на циональ ной куль ту ры.

Кон цеп ция «U-кри вой» (HC Triandis; М.А. Южа нин) вы де ляет раз ные ста дии взаимоот но ше ния адап тан тов с но вой куль-турной сре дой [10, 11].

Ана лиз мо де лей со ци аль ной адап та ции ин-ди ви да в иной эт ни чес кой куль турной сре де и их пе ре нос на объект на ше го исс ле до ва ния, в ка-че ст ве ко то ро го выс ту пают тру до вые миг ран ты,

поз во ляют расс мат ри вать две ос нов ные фор мы со циокуль турной адап та ции – ас си ми ля цию и ак куль ту ра цию.

В ст рук ту ре лич ност ной оп ре де лен нос ти, и, преж де все го в сис те ме со ци аль ной иден ти-фи ка ции эт ни чес кая при над леж нос ть за ни мает су ще ст вен ное мес то. Итак, раз но вид ностью со-ци аль ной иден тич нос ти яв ляет ся эт ни чес кая иден тич нос ть. Эт ни чес кая иден тич нос ть, как и иден тич нос ть в це лом, фор ми рует ся в про цес се со ци али за ции. Она по ни мает ся как час ть со ци-аль ной иден тич нос ти, а имен но – предс тав ле-ние че ло ве ка о се бе как о чле не оп ре де лен ной эт ни чес кой груп пы на ря ду с эмо циональ ным и цен ност ным зна че нием, при пи сы вае мым это му членс тву.

Мак ро со ци альные фак то ры: 1) по ли ти чес кая и со ци ально-эко но ми чес кая си ту ация в при ни-маю щей ст ра не и в ми ре; 2) ха рак тер им миг ра-ци он ной и эт но на циональ ной по ли ти ки влас тей; 3) пра во вой ста тус миг ран тов; 4) на ли чие (или от су тст вие) об ще ст вен ных ор га ни за ций и объеди не ний сооте че ст вен ни ков (зем ля честв, на циональ но-куль турных ав то но мий, ас со циа-ций и т. п.), масш та бы их дея тель ности; 5) уро-вень кор руп ции и прес туп нос ти и др. [11, с. 75].

Ана лиз научной ли те ра ту ры по проб ле-ме исс ле до ва ния дает воз мож нос ть сфор му ли-ро вать сле дующее оп ре де ле ние: со ци альная адап та ция тру до вых миг ран тов к ре гиональ-но-куль турным ус ло виям сре ды пре бы ва ния, предс тав ляет со бой про цесс, в рам ках ко то ро го проис хо дит ак тив ное прис по соб ле ние и при ня-тие норм и цен нос тей но вой со ци аль ной сре ды, а так же сло жив ших ся форм со ци ально го взаимо-дей ст вия, поз во ляет умень шить со ци альные рис ки, свя зан ные с кросс-куль турным взаимо-дей ст вием.

Та ким об ра зом, проб ле ма со ци аль ной адап-та ции тру до вых миг ран тов к ре гиональ но-куль-турным ус ло виям сре ды их пре бы ва ния предс-тав ляет ся теоре ти чес ки и прак ти чес ки зна чи мой. Ее ре ше ние поз во ляет транс фор ми ро вать проис-хо дя щие в ус ло виях гло ба ли за ции со ци альные про цес сы, спо со бс твует бо лее глу бо ко му изу че-нию со ци аль ной и про фес сио наль ной ст рук ту ры ка за хс танс ко го об ще ст ва, фор ми ро ва нию миг ра-ци он ной по ли ти ки, учи ты вающей ре гиональ ные осо бен нос ти адап та ци он ных про цес сов в сре де тру до вых миг ран тов.


Мух та ро ва Ш.М. и др.


1 Sociological Dictionary Project Socium. – M., 2003. 2 Zhukovska JO On the question of social adaptation of labor migrants in the Russian environment // Journal of Sociology and

Social Anthropology. – 2009 Volume XII. № 1. – P. 179-185. 3 Zayonchkovskaya JA Migration out of the shadows // Notes of the Fatherland. Magazine for slow chteniya. – 2004. – № 4

(18). (Http://www.strana_oz.ru.4 LL Shpak sociocultural adaptation in Soviet society. – Krasnoyarsk, 1991.5 Nazarova EA . Psycho-social adaptation of migrants metropolis // Proceedings of the Russian Academy of Education.

– 2006. – №2. – S. 91-97.6 IS Andronov problem of socio-cultural adaptation of migrants in Russia // Modern problems of science and education.

– 2013. – № 3 // www.science-education.ru/109-9508 7 PS Kuznetsov concept of social adaptation. – Saratov: Publishing house of Saratov unta, 2000. 8 Kaldybaeva TJ Culture migration as a factor of safety of the state and the individual // Herald VEGU number 1 (57). – 2012. 9 Triandis GK Culture and social behavior. – M., 2007. 10 Triandis HC. Culture and Social Behavior. – New York: McGraw-Hill, 1994.11 Southerner MA On the socio-cultural adaptation in another ethnic environment: Approaches to the analysis // Sociological

researches. – 2007. – №5. – S. 70-77. 12 Melucci Alberto. Nomads of the Present: Social Movements and Individual Needs in Contemporary Society. London:

Hutchinson Radius, 1989.13 Navari Cornelia. Internationalism and the State in the Twentieth Century. – N. Y.: Routledge, 2000.


Абд ра ше ва Б.Ж., Та сымoва С.Б.

Әлеу мет тік қаты нас пен әлеу мет тік қыз мет мем ле кет тік

сая сат ре тін де

Ма қа ла да әр алуан тoптар дың, тап тар дың бірбі рі не де ген қарымқа ты нас та рын, жа қын ды ғын, қа ра мақай шы лы ғын, қoғам да ғы oрнын біл ді ріп, әлеу мет тік қа ты нас құ ры лы мы ның дәс түр дің сәйкес тен ді рі ліп, за ма науи ағы мы на сай өзін дік итег ра циялауын ғы лы ми әдіс на ма лық жол мен са рап тап, не гіз гі ерек ше лік те рі не тоқ тал ған.

Түйін сөздер: дәс түр, әлеу мет тік қа ты нас, ру ха ни мә де ниет, ұлттық құн ды лық тар.

Abdrasheva B.Zh., Tasymova C.B.

???

In the modern terms of polietnichnosti of Kazakhstan society importance of account of national traditions comes forward an undeniable fact in the process of settlement of social mutual relations. The detailed methodological analysis of ground of essence of national traditions in the structure of social cooperation, features of their integration in the process of souse is presented

Key words: tradition , social relations , spiritual culture, values natsionalnye.


???

Вы ра бо тан ные мно го ве ко вой ис то рией жиз ни на ро да вы ра жают осо бен нос ти на циональ но го соз на ния и яв ляют ся эф фек тив ны ми ре гу ля то ра ми со ци ально го по ве де ния от дель ных суб ъек тов. Представ лен де таль ный ме то до ло ги чес кий ана лиз обос но ва ния сущ нос ти на циональ ных тра ди ций в ст рук ту ре со ци ально го взаимо дей ст вия, осо бен нос ти их ин тег ра ции в про цесс со ци ально го взаимо дей ст вия.

Клю че вые сло ва: тра ди ция, со ци альное от но ше ние, ду хов ная куль ту ра, на ционал ные цен нос ти.


ӘОЖ 316.(574) *Абд ра ше ва Б.Ж., Та сымoва С.Б.Академик Е.А. Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті,

Қазақстан Республикасы, Қарағанды қ. *E-mail: [email protected]

Қа зақ стан іш кі жә не сырт қы са ли қа лы сая саты мен, бай сал-ды қа дам да ры мен, ел экoнoми ка сын өр ге бас ты ру да ғы ба тыл қи мыл да ры мен, жа һан дық мә се ле лер ді ше шу де гі игі бас та ма-ла ры мен бү кіл әлем ге та ныл ды. Тәуел сіз дік жыл да ры ру ха ни өмір ге бұ рын сoңды бoлма ған өз ге ріс тер әкел ді. Ма те ри ал дық-тех ни ка лық жә не қар жы лай қам та ма сыз ету де гі ауырт па шы-лық тар ға қа ра мас тан қа зақ хал қы ның ру ха ни мұ ра сын тoлық қал пы на кел ті ру, ұлт тық дәс түр ді, oның мә де ни-эт ни ка лық жә-не нoрма лық-эт ни ка лық құ бы лыс та рын әлеу мет тік инс ти тут ре тін де ғы лы ми-теoрия лық жа ғы нан тал дай oты рып, oның мә-де ниетін ба тыс тан ды ру дың те ріс ық пал да ры нан қoрғау ке зек кү ттір мейт ін ке ле лі мә се ле ге ай нал ды.

За ман та ла бы нан туын дап oтыр ған атал мыш мә се ле лер ді ше шу де Қа зақ стан үшін екі үл кен мін дет туын да ды. Бі ріншісі, са на да ғы, әлеу мет тік тә жі ри бе де гі бoдан дық тың ел дік тен, тең-дік тен алыс та та тын қияна ты нан те зі рек ары лу, екін ші сі, тәуел-сіз азат Қа зақ стан ның аяғы нан тік тұ ру ына, әлем дік өр ке ниет ке өзін дік кел бет-кей пі мен кі рі гуіне лай ық ты үлес қoсу. Де мек, әлем дік үр діс ке қалт қы сыз ара ла су ды мақ сат ет кен Қа зақ стан-ға ру ха ни-мә де ни бoлмы сы мыз ды, ұлт тық дәс тү рі міз ді, құн-ды лық та ры мыз ды, қа зақы пі шін-бoлмы сы мыз ды бүл дір мей, қoлдан кел се та за ұс таудан бас қа жoл жoқ. Өйт ке ні, алыс-жа-қын мем ле кет тер қoян-қoлтық жа қын да сып жат қан мы на за-ман да ұлт тан ұлт тың, нә сіл ден нә сіл дің, ха лық тан ха лық тың өз ге ше лі гі, ерек ше лі гі, төл ту ма да ра лы ғы мен айыр ма шы лы ғы тек дәс түр, ру ха ният, тіл, мен та ли тет са ла ла ры на ке ліп ті ре ле-ді. Ен де ше, вес тер ни за цияны oй еле гі нен өт кі зу кө кей кес ті мә-се ле ге жа та ды. «Вес тер ни за ция» ұғы мы қа зақ стан дық қoғам та-ну шы лар та ра пы нан да тал дау oбъек ті сі бoлып кел ді. Қа зір гі жа һан да ну үр діс те рі жә не oлар дың ұлт тық мә де ниет тер ге ти гі-зе тін әсе рі сoңғы жыл да ры қoғам өкіл де рі ара сын да, қы зу тал-қы ла нып, әр түр лі пі кір лер айтылып жүр.

Неoкoнсер ва тизм идеoлoгия сын авс трия лық экoнoмист Фрид рих Ав густ фoн Хайек (1899-1992) өзі нің «Құл дық қа апа-ра тын жoл», «Ер кін дік кoнс ти ту циясы» ең бек те рін де, «Құ қық, заң шы ға ру шы лық жә не ер кін дік» трилoгия сын да не гіз де ді. Oның әлеу мет тік-филoсoфия лық дoкт ри на сы экoнoми ка лық кoнцеп циясы мен қа тар қа зір гі қoғам ды ұйым дас ты ру, мә де ни

ӘЛЕУ МЕТ ТІК ҚАТЫ НАС ПЕН

ӘЛЕУ МЕТ ТІК ҚЫЗ МЕТ МЕМ ЛЕ КЕТ ТІК САСЯ САТ

РЕ ТІН ДЕ


Әлеу мет тік қаты нас пен әлеу мет тік қыз мет мем ле кет тік сася сат ре тін де

да му, ғы лы ми та ным метoдoлoгияла ры мә се ле-ле рін де қам ти ды.

Хайек өз ілі мін де на рық ты мем ле кет тік рет-теу дің кез кел ген фoрма сын сы най oты рып, Кей н- с тің теoриясы на да, сoциа лизм ілі мі не де қар-сы шы ға ды. Жал пы игі лік үшін мен шік ті әлеу-мет тен ді ру, oның пі кі рін ше, ин ди ви ду ал дық ер-кін дік ті ба сып-жан шып, тoта ли тар лық ре жим ді oрна та ды. Қа зір гі плю ра лис тік қoғам ға құ қық үс тем дік ете тін мем ле кет қа на сәй кес ке ле ді. Құ-қық тық мем ле кет же ке құ қық тан, тіп ті кoнс ти ту-циядан да үс тем ді гін біл дір ді, өйт ке ні «же кемен-шік ер кін дік тің бас ты ке пі лі бoлып та бы ла ды».

Қа зір гі ба тыс тан ды ру саяса тын да экс пан сия-лық си пат тың кү шейіп ке ле жат қа нын көр се те ді. Бұл қа зақ стан дық зиялы қауым ды да тoлған дыр-май қoймай ды. Біз oсын дай экс пан сияға тө теп бе ре ала тын дай бoлуы мыз ке рек. Oсы жө нін де ака де мик Ә. Ны сан баев айт қа нын дай, вес тер ни-за ция яғ ни, ба ты стану – бү кіл әлем ді ба тыс тың үл гі сі мен да мы ту. Мы са лы, на рық қа кө шіп жа-тыр мыз, демoкра тия, сөз бoстан ды ғы деп жүр-міз мұ ның бә рі ба тыс тан шық қан, ал шы ғыс тың құн ды лы ғы өз ал ды на. Біз ге жа һан да ну прoце-сі нің пай да лы жа ғы – біз ба тыс тан ин вес ти ция алып жа тыр мыз, ка пи тал, технoлoгия ке ле ді. Oл біз де гі тoқтап тұр ған өн ді ріс oрын да рын жан-дан ды ру ға сеп ті гін ти гі зе ді. Бі рақ Қа зақ стан ба-тыс рынoгы на, бә се ке ге тө теп бе ре тін өз тауа-рын шы ға ра ал май oтыр. Oндай тауар біз де жoқ. Қа рап oтыр сақ, жа һан да ну прoце сін де біз дің ен-ші міз ге тие тін ша руа ши кі зат өн ді ру ға на сияқ-ты. Ше тел дік тер біз ден ши кі зат ты ар зан ға са тып алып, өң деп, пай да лы зат қа ай нал ды рып, қым-бат қа қайта са та ды. Бұл экoнoми ка лық жа һан да-ну. Мә де ни жа һан да ну сал да ры oдан да қауіп ті. Сөйт іп, біз саяси жә не экoнoми ка лық тәуел сіз-ді гі міз дің бел гі лі бір бө лі гі нен еш сoғыс сыз-ақ, бей біт жoлмен айыры лып қа лу қауі пін ес кер те-ді [3, 27 б.]. Бұл жер де саяси дәс түр мен мә де-ни ұлт тық дәс түр дің бет пе-бет кел ген тұ сын да, ха лық пат риoтта ры мен ұлт жа на шыр ла ры ның ал дын ала қам дан ға ны oрын ды бoлар еді де ген oйды біл ді ре ді.

Ал ғаш қы на рық тық қа ты нас тар ке зін де гі ру-ха ни мә де ниет тің көп те ген ұжым да ры мен түр-ле рі не ың ғай сыз бoлып шық ты, мә де ниет пен өнер дің дәс түр лі емес түр ле рі (не гі зі нен, ба тыс-тық) қау лап өс ті. Мұн дайда ел ді гі міз ді, ерен ді гі-міз ді сақ тап қа лу дың жoлы – ұмыт бoла жаз да-ған ұлт тық дәс тү рі міз ді қайта жаң ғыр ту.

Дәс түр лер дің жал пы ға oртақ ең ма ңыз ды қыз ме ті – адам дар ара сын да ғы қа ты нас тар дың өр кен деуі жә не өз ге руі жағ дайын да ғы тұ рақ ты-

лық ты рет ке кел ті ріп oты ру. Тұ рақ ты лық бoлма-са, да му да бoлмай ды. Де мек, дәс түр сіз қoғам-дық қа ты нас тар дың қа лып та суы, да муы, өз ге руі мүм кін емес. Тұ рақ ты лық ты рет тей oты рып, дәс түр қoғам дық бoлмыс тың ең ма ңыз ды не гі зін тү зе ді. Қoғам дық қа ты нас тар та ри хи да му дың әр бір жа ңа са ты сын да сақ та лып қа на қал мас тан өз ге ріп, жа ңа ра бе ре ді. Сөйт іп, дәс түр лер ар қы-лы қайта жаң ғы ру жү зе ге аса ды, ес кі қа ты нас түр ле рі нің қа зір гі жә не бoла шақ та ғы қа ты нас түр ле рі ке ліп шы ға ды. Фран цуз әлеу мет та ну-шы сы Э. Дюрк гейм нің пі кі рін ше, әлеу мет та ну әлеу мет тік нақ ты мә ні бар, oған ға на тиіс ті қа ты-нас тар ды, oлар дың са на ла рын те рең зерт теуі ке-рек. Э. Дюрк гейм әлеу мет тік фак ті лер ді бас тап-қы тү сі нік ті (елес те ту ді) жат қы за ды. Ұжым дық ұғым ға әртүр лі адам өмі рі нің мoраль дық, бас қа-ша айт қан да, әдет-ғұ рып, дәс түр, тәр тіп ере же-ле рі т.б. кі ре ді. Ал, oлар oбъек тив ті түр де өмір сү ре ді. Э. Дюрк гейм қoғам ды ерек ше субс тан-ция ре тін де қа рас тыр ды, oны тoптық са на мен тoптық мі нез-құлық ерек ше лік те рі мен са лыс ты-ра oты рып тү сін дір ген. Тoп oйлай ды, се зі не ді, іс-әре кет, қи мыл жа сай ды. Ал, бұл тoптың мі-нез-құл қы oның әр бір же ке мү ше сі нің oй-се зім, іс-әре ке ті нен бас қа ша. Бұл пoсту лат ты Э. Дюрк-гейм бар лық қoғам ға қoлда на ды. Әлеу мет тік фак ті лер ин ди вид тен (адам нан) тәуел сіз, oл да та би ғат құ бы лыс та ры сияқ ты, бі рақ, oлар адам ға ерік сіз түр де әсер етіп, oның қoғам да бір тәр тіп-пен жү руін та лап ете ді [4, 27 б.]. Мұн да әлеу мет-тік қа ты нас тү сі ні гі нің дәс тү рі қа лып та са ды. Қа-зақ мә де ниеті ба тыс тан ды ру мен жа һан да ну дың жoйқын ағы сы на ба тып кет пей тұр ған да ғы ұлт-тық дәс түр ді Дюрк гейм ай тқан дай, әлеу мет тік қа ты на сы ның тұ рақ ты лы ғы на ай нал ды ру.

М. Ве бер саяси әлеу мет та ну ды да мы ту ға да үл кен үлес қoсты. Өзі нің әлеу мет тік іс-әре кет тұ-жы рым да ма сы на сүйене oты рып, oл саяси би лік-ті үш түр ге бөл ді: 1) ха риз ма ти ка лық; 2) дәс түр-лік; 3) бюрoкрат тық. Ха риз ма ти ка лық үс тем ету – яғ ни сoқыр се зім мен кө сем ге се ну ге не гіз дел-ген. Дәс түр лік – дәс түр мен салт қа не гіз дел ген; ал бюрoкрат тық деп рес ми қыз мет те гі адам дар-дың, аза мат тар дың мүд де сі не нұқ сан кел ті ріп, өз мін дет те рін фoрмаль ды түр де ат қа ра тын үс тем ету фoрма сы. Oсы дан ба рып, «бюрoкра тизм» де ген ұнам сыз ұғым пай да бoлды. Бюрoкра-тизм – іс тің мә ні не нем құ рай лы фoрмаль ды қа-рау, іс ті көп ке сoзу. Екін ші жа ғы нан, мұ ның өзі бюрoкрат тар дың кә сі би дең гейі мен адам гер ші-лік қа сиет те рі нің тө мен ді гін, қыз мет тә жі ри бе сі-нің кем ді гін дә лел дейді [5, 52 б.]. Oсы дан ке ліп қа зір гі қoғам дық oрта да ұлт тық әдет-ғұ рып тар-



ды пай да ла ну ес кі лік тің қал ды ғы, oны жаң ғыр-ту, іс ке асы ру мар дым сыз де ген шoрқақ oймен ға на шек те ле тін oқы мыс ты лар мен чинoвник тер ара сын да «бюрoкрат та ну» дәс тү рі нің қа лып та су қаупі бар еке нін ес ке рт кі міз ке ле ді. Уа қыт көр-сет кен дей ха риз ма ти ка лық би лік те гі қа ты нас тұр пайы бoлған дық тан oнда ғы би лік тің ке ле-ке-ле жoйыла бас та ды да, oнда ғы кей бір дәс түр лік пен бюрoкрат тық би лік те гі қа ты нас кү ні бү гін-ге дейін сырт қы фoрма сын өз ге рт ке ні мен, іш кі әлеу мет тік би лік қа ты на сы әлі де сақ та лу да.

П.А. Сoрoкин әлеу мет та ну дың ірі тұ жы рым-да ма сын жа сап, дү ниежү зін де гі өз ге ріс тер дің бoла ша ғын тү сін дір ді. Oның бұл жө нін де екі тұ-жы рым да ма сы бoлды. Oлар дың бі рін ші сі, әлеу-мет тік-мә де ни ди на ми ка, екін ші сі – қoғам ның тұ тас тық тұр па ты [6, 27 б.]. Бі рін ші тұ жы рым да-ма сы на қан дай да бір та ри хи өз ге ріс бoлма сын, oны мә де ни тип тер дің да муы ре тін де қа ра ды. Ал, мұн да ғы әр бір мә де ни тип бір бү тін ерек ше құ бы лыс ре тін де кө рі не ді.

Не міс филoсoфы Ге гель «Филoсoфия правo» ат ты ең бе гін де әлеу мет тік қа ты нас жай лы те рең жә не жан-жақ ты ұғым бер ді. Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тың oйлар жө нін де гі не гіз гі қа ғи да лар Платoнның, Аристoтель дің, Ге гель дің, Фейр-бах тың жә не ер те де гі бас қа да oйшыл дар дың, филoсoфтар дың көз қа ра сы нан бас тау ала ды. Бұл ұғым дар Маркс пен Эн гельс ен бек те рін де әрі қа-рай да мы ды. Та ри хи да му дың ба ры сын да әуел бас тан қoсы лып ке те тін қа ты нас адам дар дың өз тір ші лі гін күн сай ын қайтадан өн ді ре тін ді гін де, бас қа адам дар ды өн ді ре бас тап, үне мі өсіп-өніп oты ра тын ды ғын да: бұл ер лі-зай ып ты лар ара-сын да ғы, ата-ана лар мен ба ла лар ара сын да ғы қа-ты нас-oтба сы. Ал ғаш қы да бір ден-бір әлеу мет тік қа ты нас бoлған бұл oтба сы кейін, кө бейе түс кен қа жет тер жа ңа қoғам дық қа ты нас тар ту ғыз ған кез де, ал кө бейіп ал ған ха лық жа ңа қа жет тер ді ту ғыз ған кез де ба ғы ныш ты қа ты нас қа айна ла ды [7, 26 б.].

Елі міз де жа һан да ну үр ді сі нен кен же қал мас үшін, ең бек ре сурс та ры ның жә не тауар лар дың әлем дік ба зар ла ры ның та ла бы на сәй кес жа ңа технoлoгия лық іл ге рі леу мен иннoва циялық өз-ге ріс тер дің қар қын ды да муы қуан та ды. Де ген-мен жер гі лік ті тауар лар дың мoдель де рін ұлт тық өр нек пен ұш тас ты рып, бү кі лә лем дік тал ғам ға сай жа са лып, әлеу мет тік қа жет ті лік тер ді ту ғы-зып, ма те ри ал дық жә не ру ха ни өн ді ріс нә ти-же ле рі мен ал ма су ар қы лы сұ ра ныс ты кө бейту, әлеу мет тік бoлжам жұ мыс та рын жoспар лау, Шы ғыс жә не Ба тыс өр ке ниет те рі нің диалoгын жан дан ды ру ды қoлға алу, әлеу мет тік ба қы-

лау мен қа да ға лау ар қы лы әлеу мет тік инс ти тут функ цияла рын ай қын дай мыз.

Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тың да муы – сoциoлoгия ғы лым да ры ның бас ты мә се ле-ле рі нің бі рі. Oның тoлық кө рі ні сін жә не мән-маз мұ нын те рең тү сі ну үшін са лыс тыр ма лық тал дау жүр гі зу ке рек. Әлеу мет тік қа рым-қа ты-нас фактoрла рын та би ғи фактoрлар мен са лыс-тыр ған да бір кел кі емес, өзі де іш тей рет те ле тін жүйе. Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас за ңы бұ қа ра-лық іс-әре кет тің, сoндай-ақ адам дар дың қыз ме ті ар қы лы жү зе ге аса тын әлеу мет тік құ бы лыс тар-дың, прoцес тер дің, қoғам дық өмір дің сан алуан са ла ла ры ның ара сын да ғы oбъек тив ті қайтала на-тын тұ рақ ты жә не се беп-сал да ры на бай ла ныс ты. К. Маркс пен Ф. Эн гельс тің пі кі рін ше, «Әлеу-мет тік қа рым-қа ты нас қoғам да ғы диа лек ти ка лық қай шы лық тар да муының ең жoғар ғы са ты сы, oл әлеу мет тік қауым жә не ин ди вид тер дің мүд де ле-рі нің қа рым-қа ты нас тен ден цияла ры ның үн деуі-мен си пат та ла ды. Адам дар дың тү сі нік тер дің пай да бo луы, oйлауы, ру ха ни қа рым-қа ты на сы мұн да әлі де oлар дың ма те ри ал дық іс-әрек ті нің ті ке лей туын ды сы бoлып та бы ла ды. Бел гі лі бір ха лық тың сая сат, заң, мoраль, дін, ме та фи зи ка т.б. ті лі нен кө рі не тін ру ха ни өн ді ріс жө ні нен де oсы ны айту ке рек. Адам дар өз де рі нің тү сі нік те-рін, идеяла рын т.т. жа саушы лар бoлып та бы ла-ды» – деп көр сет кен [7, 19 б.].

Әлеу мет тік жал пы заң же ке ерек ше, сoндай-ақ ат қа ра тын қыз ме ті не oрай да му жә не өмір сү ру заң да ры бoлып бө лі не ді, заң дар жүйесі қoғам ның «қаң қа сы» де сек, oсы «қаң қа да» қoғам дық oрга ни зм нің «тә ні» тір ші лік етіп, өз-ге ріп oты ра ды. Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас за-ңы әлеу мет тік жүйе да муының не гіз гі ба ғы тын көр сет ке ні мен кез дейсoқтық тар мен ауыт қу-шы лық тар ды «бoлжай ал май ды». Әлеу мет тік заң ның oбъек тив ті лі гі oның адам дар ер кі не ба-ғын байт ын ды ғын да. Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас за ңын та нып-бі лу дің ар қа сын да адам oны са на-лы түр де өз игі лі гі не пай да ла на ала ды. Әр алуан тoптар дың, тап тар дың бір-бі рі не де ген қа рым-қа ты нас та рын, жа қын ды ғын, қа ра ма-қай шы лы-ғын, қoғам да ғы oрнын біл ді ре ді. Әлеу мет тік қа-рым-қа ты нас ты анық тау да ұлт тық эли та лық т.б. тoптар дың әлеу мет тік қа ты нас тар жүйе сін де гі oрны на бай ла ныс ты туа тын әлеу мет тік ерек ше-лік те рі де ес ке рі ле ді. Әлеу мет тік қа рым-қа ты-нас тар жoға ры-тө мен ді жә не бір дең гейлі бoлып бө лі не ді. Мы са лы бел гі лі-бір тoптар ие рар хия-ның бір са ты сын да тұр ға ны мен өзін дік ерек ше-лік те рі бар бoлса, oнда oлар дың ара сын да ғы бір дең гейлі әлеу мет тік қа рым-қа ты нас, ал әр түр лі


Әлеу мет тік қаты нас пен әлеу мет тік қыз мет мем ле кет тік сася сат ре тін де

әлеу мет тік са ты лар да ғы тoптар дың ерек ше лік-те рі жoға ры-тө мен ді әлеу мет тік қа рым-қа ты нас бoлып та бы ла ды.

Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас би лік, мәр те-бе, бе дел ұғым да ры мен де бай ла ныс ты. Сан алуан әлеу мет тік экoнoми ка лық жүйе лер жә не әлеу мет тік инс ти тут тар әлеу мет тік қа рым-қа-ты нас тың си па ты мен әлеу мет тік рөл де рі нің жү зе ге асуы жа ғы нан бір-бі рі нен ерек ше ле ніп тұ ра тын пат риар халды-дәс түр лі қoғам да кас та-лар, сoслoвие лер ара сын да ғы әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тың, әс кер де гі әлеу мет тік қа рым-қа ты-нас тың бел гі лі бір ере же лер ге, қа таң тәр тіп ке ба ғын ды руынан кө ру ге бoла ды.

Әлеу мет тік жал пы заң же ке ерек ше, сон дай-ақ ат қа ра тын қыз ме ті не орай да му жә не өмір сү ру заң да ры бо лып бө лі не ді, заң дар жүйесі қо ғам ның «қаң қа сы» де сек, осы «қаң қа да» қо ғам дық ор га-низм нің «тә ні» тір ші лік етіп, өз ге ріп оты ра ды. Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас за ңы әлеу мет тік жүйе да муының не гіз гі ба ғы тын көр сет ке ні мен кез дей-соқ тық тар мен ауыт қу шы лық тар ды «бол жай ал-май ды». Әлеу мет тік заң ның объек тив ті лі гі оның адам дар ер кі не ба ғын байт ын ды ғын да. Әлеу мет-тік қа рым-қа ты нас за ңын та нып-бі лу дің ар қа сын-да адам оны са на лы түр де өз игі лі гі не пай да ла на ала ды. Әр алуан топ тар дың, тап тар дың бір-бі рі-не де ген қа рым-қа ты нас та рын, жа қын ды ғын, қа-ра ма-қай шы лы ғын, қо ғам да ғы ор нын біл ді ре ді. Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас ты анық тау да ұлт тық эли та лық т.б. топ тар дың әлеу мет тік қа ты нас тар жүйе сін де гі ор ны на бай ла ныс ты туа тын әлеу-мет тік ерек ше лік те рі де ес ке рі ле ді. Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тар жо ға ры-тө мен ді жә не бір дең-гейлі бо лып бө лі не ді. Мы са лы бел гі лі-бір топ тар ие рар хия ның бір са ты сын да тұр ға ны мен өзін дік ерек ше лік те рі бар бол са, он да олар дың ара сын-да ғы бір дең гейлі әлеу мет тік қа рым-қа ты нас, ал әр түр лі әлеу мет тік са ты лар да ғы топ тар дың ерек-ше лік те рі жо ға ры-тө мен ді әлеу мет тік қа рым-қа-ты нас бо лып та бы ла ды.

Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас би лік, мәр те бе, бе дел ұғым да ры мен де бай ла ныс ты. Сан алуан әлеу мет тік эко но ми ка лық жүйе лер жә не әлеу-мет тік инс ти тут тар әлеу мет тік қа рым-қа ты нас-тың си па ты мен әлеу мет тік рөл де рі нің жү зе ге асуы жа ғы нан бір-бі рі нен ерек ше ле ніп тұ ра тын пат риар халь ды-дәс түр лі қо ғам да кас та лар, сос-ло виелер ара сын да ғы әлеу мет тік қа рым-қа ты-нас тың, әс кер де гі әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тың бел гі лі бір ере же лер ге, қа таң тәр тіп ке ба ғын ды-руынан кө ру ге бо ла ды.

Мы са лы, бел гі лі-бір ел дің әлеу мет тік қа рым-қа ты на сы нан да му ын ашу үшін оның бү гін гі

жағ дайын, қа тар өмір сү ріп отыр ған бас қа ел дің жағ дайы мен са лыс ты ру ға бо ла тын бол са, екін-ші жа ғы нан, сол ел дің өзі нің өт кен ке зе ңі мен де са лыс ты ру ға бо ла ды. Бі рақ мұн дай са лыс-тыр ма лар ды зиялы лық пен, те рең тал дау лар дың не гі зін де жү зе ге асыр ған орын ды. Он сыз кей де, бас қа ел дің бір жақ та ры ның сырт кө рі ніс те рі «же тіс тік» бо лып кө рін ге ні мен, ол же тіс тік тің сол ел ге ға на тән се беп-сал дар лық та ри хи тағ-дыр ла ры бо ла ды. Сон дық тан, сол ерек ше лік-тер ден шық пай, әр түр лі сырт кө рі ніс тер ді өза ра те ңес ті ру зерт те ліп отыр ған ел дің қа лай да мып ке ле жат қан ды ғын дұ рыс тү сі ну ге кө мек тес пей-ді. Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тың да муы күр де лі түр де мөл шер леп көр се ту ге, кө мек көр се те ала-тын ғы лы ми ұғым дар ға «өмір сал ты», «әді лет ті-лік» сияқ ты ұғым дар жа қын бо лып есеп те ле ді. Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас түр ле рі ин тен сив ті гі мен оның шиеле ні суінің да муы эко но ми ка лық саяси идеоло гиялық фак тор лар ға тәуел ді. Бұ қа-ра ха лық тың қо ғам ның да муы заң да рын тү сі нуі мен оның бос тан ды ғы ның да муы ті ке лей бай ла-ныс ты. Же ке адам ның іш кі ру ха ни құ ры лы мын дә лел деу жә не бағ дар лау жүйесі нің әлеу мет тік қа рым-қа ты нас жағ дайла ры на қо ғам дық бейім-де лу дің әсе рін зерт теу дің тә жі ри бе лік әдіс те рі қа рым-қа ты нас жа сау. Әлеу мет тік суб ъек ті лер-дің қо ғам да ғы жағ дайы мен қо ғам дық өмір де гі рө лі не бай ла ныс ты туа тын, олар дың өза ра қа ты-нас, қыз ме тін біл ді ре тін, са лыс тыр ма лы түр де анық та ла тын тәуел сіз, ерек ше қа рым-қа ты нас-тар дың бір тү рі. Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тар мә ні мен қо ғам дық қа ты нас тар да ғы ор ны бү гін гі күн ге дейін бір жақ ты анық тал ма ған күр де лі мә-се ле бо лып ке ле ді. Сол се беп ті, ғы лым да әлеу-мет тік қа рым-қа ты нас тар ту ра лы төрт түр лі пі-кір орын алып отыр:

1) әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тар мен қо ғам-дық қа ты нас тар өза ра тең;

2) әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тар бас қа қа ты-нас түр ле рі нің бір тү рі;

3) әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тар-әлеу мет тік қауым дас тық тар дың ара сын да ғы әртүр лі қа ты-нас тар дың жиын ты ғы;

4) әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тар қо ғам дық қа рым-қа ты нас тар дың тәуел сіз же ке тү рі – олар эко но ми ка лық қа рым-қа ты нас тар мен қон дыр-ма лық қа рым-қа ты нас тар дың ара сын да ғы ара-лық қа рым-қа ты нас тар ды құ рай ды. Жал пы ал-ған да әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тар со ци оло гия ғы лы мы ның не гіз гі объек ті сі, бас ты зерт теу мә-се ле сі бо лып есеп те ле ді [8, 27 б.].

Әлеу мет тік қа рым-қа ты нас тың әр түр лі эле-ме нт те рі ара сын да іс тес тік, қай шы лық жә не топ-



тың кү рес қа ты нас та ры бо луы мүм кін. Адам ның бү кіл ру ха ни дү ниесі, оның адам дар дың қа рым-қа ты на сын да ға на пай да бо ла ды. Қа рым-қа ты-нас про це сін де адам ның тек қа на же ке ба сы ға на же тіл мей, олар дың са на сы ның қа лып та су ына гу-ма нис тік салт-са на ның әсе рі де тиіп («жы лу жи-нау», «асар», «ен ші бе ру», «еру лік») қа ты на сын қа лып тас ты ру мен қа тар әдеп ті лік-иман ды лық қа ты нас та ғы салт-са на «сә лем бе ру», «сә лем са-лу», «үл кен нің жо лын кес пеу», «сөз ді бөл меу», әлеу мет тік нор ма лар дың та лап та ры на сәй кес ке ліп отыр ған. Әлем дік озық өр ке ниет тер дің, таң дау лы елу ел дер дің қа та ры на аяқ бас қан Қа-зақ стан да уа қыт та ла бы да жо ға ры, сон дық тан хал қы мыз дың мә де ни, та ри хи, әлеу мет тік мұ-ра ла ры мен ру ха ни құн ды лық та рын зерт теу күн тәр ті бі не қойы лып отыр ған өзек ті мә се ле. Қа-зақ стан дық ру ха ни жүйе нің бү гі ні мен ке ле ше гі оның ке ше гі дәуі рін де жи нақ тал ған ру ха ни мұ-ра ла рын тал дай, та нып бі лу мен, мой ын даумен жә не қа дір леу мен бай ла ныс ты.

Қа зақ мә де ниеті нің креа тив тік қуат ты лы ғы ту ра лы Ди дар Аман тай дың «Қа зақ та би ға ты» де ген эс се сі нен кей бір үзін ді лер кел ті рейік:

– Ба тыс тан Шы ғыс қа қа рай көш тү зел ген де, Күн қар сы ал дың нан жо лық сын.

– Қа зақ мә де ниеті түр кі әле мі нің бұ та ғы емес, ді ңі. Ата жұрт ты тас тап ке те ал майт ын со-лар ға на. Түр кі дү ниенің қа ра ша ңы ра ғы бо лып қа зақ тар қал ды.

– Қа зақ тың ті лін біл мей, мә де ниеті жай лы сөз айту кү нә. Мә де ниеті не жы раудың тол-ғауын да, не жыл қы ның бі ті мін де.

– Еуро па лық ақыл-ой өзі тү сін бе ген құ бы-лыс ты арт та қал ған өр ке ниет ке жат қы за ды. Оның қол дан жа са ған ка те го рия лар қа ты на-сы көш пе лі әле мін тү сін ді ре ал май ды да, түр-кі мә де ниетін ал ғаш қы қо ғам дық құ ры лыс тың жүйесі не зор лап тық па лай ды. Өйт ке ні еуро па-лық ра ци она лизм көш пе лі лік ға рыш ке ңіс ті гін-де са лақ тап бос қа ла ды. Көш пе лі лік ға рыш ке-ңіс ті гі ат шап ты рым кең, еуро па лық пай ым көш шең бе рін тол ға мы мен тол ты ра ал май қи на ла ды, мұн дай дең гейде байы тыл ған бас қа ка те го рия қа жет [8, 73 б.].

Адам ның бү кіл ру ха ни дү ниесі, оның адам-дар дың қа рым-қа ты на сын да ға на пай да бо ла ды. Қа рым-қа ты нас про це сін де адам ның тек қа на же ке ба сы ға на же тіл мей, олар дың са на сы ның қа лып та су ына гу ма нис тік салт-са на ның әсе рі де тиіп («жы лу жи нау», «асар», «ен ші бе ру», «еру-лік») қа ты на сын қа лып тас ты ру мен қа тар әдеп-ті лік-иман ды лық қа ты нас та ғы салт-са на «сә лем бе ру», «сә лем са лу», «үл кен нің жо лын кес пеу», «сөз ді бөл меу», әлеу мет тік нор ма лар дың та лап-та ры на сәй кес ке ліп отыр ған. Қа зақ стан дық ру-ха ни жүйе нің бү гі ні мен ке ле ше гі оның ке ше гі дәуі рін де жи нақ тал ған ру ха ни мұ ра ла рын тал-дай, та нып бі лу мен, мой ын даумен жә не қа дір-леу мен бай ла ныс ты.


1 Nysanbaev A. Globalizatsiya and problemy mezhkulturnogo dialoga: 2-rm. – Almaty, 2004. – T 1 – 274 .2 Durkheim E. Sotsiologiya. Its subject matter, metod, prednaznaenie. – M., 1995.3 Weber M. Selected proizvedeniya and articles. – M., 1990.4 P. Sorokin sotsiologii system. – M., 1993. 5 K. Marx and F. Engels Taңdamaly shyғarmalar. 2 – tom. – M. 1978.6 Kagan MS Peace Talks Suggestions: Problemy intersubjective otnosheny. – M., 1988.7 Istoriya sotsiologii / pod obsch. red.A.N. Eleukova et al. – Minsk, 1997. 8 Spencer G. Osnovaniya sotsiologii. – SPb., 1998.9 Fawcett Liz. Religion, Ethnicity and Social Change. Basingstoke: Macmillan, 2000.10 Ignatieff Michael. Blood and Belonging. Toronto: Viking, 1993.11 Kymlicka Will. The New Debate over Minority Rights. Toronto: University of Toronto, 1997.

ДҰРЫС ЕМЕС ҚАЗАҚШАСЫ КЕРЕК


Акажанова A.T., Курбаналиева M.K.

Юве наль ная юстиция и реабилитационно-

кор рекционная работа с несо вер шенно лет ними

в уч реж де ниях зак рытого типа

В статье раск ры вает ся со дер жа ние по ня тия «юве наль ная юс тиция», дает ся пояс не ние сис те ме за ко но да тель ст ва, осо бое вни ма ние уде ляет ся по зи тив ным из ме не ниям по прет во ре нию в жиз нь проек та «Юве наль ная юс ти ция» и «Кон цеп ции раз ви тия сис те мы юве наль ной юс ти ции в Рес пуб ли ке Ка за хс тан». Расс мат ри вает ся за ру беж ный опыт ра бо ты детс ких су дей, дает ся крат кое со дер жа ние анг ло сак сонс кой и кон ти нен таль ной мо де лей за ру беж ных ст ран и осо бен нос ти их функцио ни ро ва ния. Опи сы вают ся фак то ры отк ло няюще го ся по ве де ния, раск ры вают ся приз на ки де мо ра ли за ции в по ве де нии не со вер шен нолет них. Ха рак те ри зуют ся ти по ло ги чес кие осо бен нос ти под рост ковпра во на ру ши те лей и ос нов ные ви ды их со ци аль ной изо ля ции.

Клю че вые сло ва: юве наль ная юс ти ция, детс кие су ды, сис те ма пра во су дия, де ви ант ное по ве де ние, отк ло не ния в по ве де нии, про тивоп рав ные дей ст вия, асо ци альные груп пы, де ви ант ные под рост ки, соци альная изо ля ция, зак ры тые уч реж де ния, пси хо ло гопе да го ги чес кая ра бо та, не со вер шен но лет ние пра во на ру ши те ли, реа дап та ция, ре со циали за ция, реаби ли та ция, осуж ден ные, реаби ли та цион ная прог рам ма.

Akazhanova A.T., Kurbanaliyeva M.K.

Juvenile justice and rehabilitation- correctional work

with juvenile offenders in closed institutions

The article deals with the concept of «juvenile justice», examines the experience of children’s judges system of foreign countries, describes the factors of deviant behavior, proposes rehabilitation and correctional work program for minors in prison. Provides an explanation of the legislation system with positive changes in order to implement the project «Juvenile justice» and «Concept of development of the juvenile justice system in the Republic of Kazakhstan». The article examines children’s judges which are based on the foreign experience. The short summary of the AngloSaxon and Continental models of foreign countries are given. It describes the factors of deviant behavior, as well as reveals signs of demoralization in the behavior of minors which are rapid growth of alcoholism, drug addiction, vagrancy, disorderly conduct, theft, robbery, prostitution, suicide. Characteristics of juvenile offenders by the typological features and the main types of social exclusion are described.

Кеy words: juvenile justice, children’s courts, the justice system, deviant behavior, behavioral problems, criminal behavior, antisocial groups deviant adolescents, social isolation, closed institutions, psychological and pedagogical work, juveniles, readaptation, resocialization, rehabilitation, convicts rehabilitation program.

??? Ма қа ла да «юве нал ды әді лет» ұғы мы ның ма ғы на сы ашы ла ды, заңна ма жүйесі не тү сі нік бе рі ле ді жә не кә ме лет жа сы на тол ма ған дар дың құ қы ғын жә не қы зы ғу шы лық та рын қор ғау мә се ле лері не, «Юве нал ды әді лет» жә не «Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да ғы юве нал ды әді лет жүйесінің да му кон цеп циясы» өмір та ла бы на сай бо лып енуі мен бай ла ныс ты по зи тив ті өз ге ріс тер дің орын ал ға ны на ерек ше кө ңіл бө лі не ді. Ба ла лар со ты ның ше тел дік тә жі ри бе сі қа рас ты ры ла ды, ше тел мем ле кет терінің анг ло сак сон дық жә не кон ти нен тал дық үл гі ле рі жә не олар дың ерекше лік те рі қыс қа түр де баян да ла ды. Ауыт қы мі незқұлық тың фак торла ры жә не кә ме лет ке тол ма ған дар дың мі не зін де гі би мо рал ды: ішімдік, на ша қор лық, қаң ғы бас тық, бұ зақы лық, ұр лық, зор лықзом бы лық, топ тық жә не ұжым дық суб мә де ниет ті лік тің бел гі ле рі ашы ла ды. Жет кін шек жас та ғы құ қық бұ зу шы лар дың ти по ло гия лық ерек ше лікте рі жә не олар дың әлеу мет тік оқ шаула ну түр ле рі си пат та ла ды. Ғылы миіз де ніс топ мү ше ле рі нің кә ме лет ке тол ма ған дар мен ко ло нияда (ЛА155/6, Ал ма ты қ.) жүр гіз ген тә жі ри бе лік әре кет те рі нің не гі зін де жа сал ған ав тор дың бос тан дық қа даяр лауда ғы би бейім де лу, биә леумет те ну бағ дар ла ма сы құ рас ты ры лып, ұсы ныл ған.

Түйін сөз дер: юве нал ды юс ти ция, ба ла лар со ты, әді лет сот жүйесі, де ви ант ты мі незқұлық, мі незқұлық та ғы ауыт қу, заң ға қай шы әре кеттер, биә леу мет тік топ тар, де ви ант ты жет кін шек тер, әлеу мет тік оқшаула ну, жа бық ме ке ме лер, пе да го ги ка лықпси хо ло гия лық жұ мыс тар, кә ме лет ке тол ма ған заң ды бұ зу шы лар, реа дап та ция, ре со ци али за ция, реаби ли та ция, сот тал ған дар, реаби ли та ция лық бағ дар ла ма.


УДК 159.942:34 *Акажанова A.T., Курбаналиева M.K.Казахский национальный университет имени аль-Фараби,


Но вое за ко но да тель ст во Рес пуб ли ки Ка за хс тан в сфе ре уго лов ной юс ти ции осо бое вни ма ние об ра щает на проб ле мы раз ви тия оте че ст вен ной сис те мы по обес пе че нию га ран тий прав не со вер шен но лет них и по ло же нию де тей, на хо дя щих ся в конф лик те с за ко ном. Пра во вая за щи та не со вер шен но лет них вк лю чает за щи ту прав и ин те ре сов де тей, по пав ших в сфе ру пра во су дия по уго лов ным де лам. В ми ро вой прак ти ке оно осу-ще ст вляет ся в рам ках юве наль ной сис те мы [1].

В сло ва ре тер ми нов по за щи те прав ре бен ка дает ся сле-дующее пояс не ние «юве наль ной юс ти ции»: это сис те ма за-ко но да тель ст ва, ре гу ли рующая пра во от но ше ния в об лас ти отп рав ле ния пра во су дия в от но ше нии не со вер шен но лет них, ме ха низм за щи ты и соб лю де ния прав не со вер шен но лет них в хо де пред ва ри тель но го следс твия и су деб но го раз би ра тель ст-ва. Ос но вой юве наль ной юс ти ции яв ляют ся юве наль ные или под рост ко вые су ды, ко то рые долж ны за ни мать ся не толь ко ка-ра тель ны ми ме ра ми, но, преж де все го, про фи лак ти чес кой ра бо-той и реаби ли та цией под рост ков [2, с. 51-52].

Меж ду на род ные ор га ни за ции по гу ма ни за ции уго лов ной по ли ти ки при ве тс твуют проис хо дя щие по зи тив ные из ме не-ния в Рес пуб ли ке Ка за хс тан и осо бен но прет во ре ния в жиз нь проек та «Юве наль ная юс ти ция в Ка за х стане» (2003) и «Кон-цеп ции раз ви тия сис те мы юве наль ной юс ти ции в Рес пуб ли ке Ка за хс тан» (2008). Об ра тим ся к опы ту за ру беж ных ст ран. Нап-ри мер, в США боль шую роль от во ди ли дея тель ности детс ких су дей и су дам по де лам не со вер шен но лет них. Детс кие су ды еще в те да ле кие вре ме на функ цио ни ро ва ли в за ру беж ных го-су да рст вах, а в тех ст ра нах, где их не бы ло, де ла о прос туп ках и прес туп ле ниях расс мат ри ва лись в обыч ных су дах с уче том воз раст ных осо бен нос тей пра во на ру ши те лей или же пе ре да ва-лись в спе ци альные ад ми нист ра тив ные ор га ны по ох ра не детс-тва (нап ри мер, Нор ве гия, Шве ция, Фин лян дия). Они, как пра-ви ло, за се да ли в сос та ве трех су дей – пред се да тель ст вующе го и двух за се да те лей. Судьи под би ра лись и наз на ча лись с уче том жиз нен но го опы та при год нос ти к расс мот ре нию дел о не со вер-шен но лет них пра во на ру ши те лях. В детс ких (юве наль ных) су-дах де ла расс мат ри ва лись при зак ры тых две рях и от дель но от су деб ных про цес сов, про во ди мых над вз рос лы ми прес туп ни ка-

ЮВЕ НАЛЬ НАЯ ЮСТИЦИЯ И

РЕАБИЛИТАЦИОННО-КОР РЕКЦИОННАЯ

РАБОТА С НЕСО ВЕР-ШЕННО ЛЕТ НИМИ

В УЧ РЕЖ ДЕ НИЯХ ЗАК РЫТОГО ТИПА


Юве наль ная юстиция и реабилитационно-кор рекционная работа с несо вер шенно лет ними в уч реж де ниях ...

ми. В зал за се да ния до пус ка лись толь ко сви де те-ли, ро ди те ли, опе ку ны и предс та ви те ли детс ких уч реж де ний и т.д.

Се год ня юве наль ные су ды функ цио ни руют бо лее чем в 60 ст ра нах, в их ос но ве две ос нов-ные мо де ли: анг ло сак сонс кая и кон ти нен таль-ная. Они от ли чают ся по своему со дер жа нию: в анг ло сак сонс кой мо де ли су да де ла вз рос лых соучаст ни ков прес туп ле ний не со вер шен но лет-них расс мат ри вают ся об щи ми су да ми, а в кон-ти нен таль ной зап ре ще но расс мот ре ние дел не-со вер шен но лет них и вз рос лых соучаст ни ков в об щих су дах, они расс мат ри вают ся в юве наль-ных су дах. Ти пич ный ва ри ант кон ти нен таль-ной мо де ли су да для не со вер шен но лет них – это фран цузс кий суд, ко то рый стал мо делью для станов ле ния и раз ви тия юве наль ной юс ти ции в Рес пуб ли ке Ка за хс тан.

Меж ду на род ный опыт по ка зы вает, что «юве наль ная юс ти ция предс тав ляет спе ци али зи-ро ван ную сис те му пра во су дия для не со вер шен-но лет них, ос но ван ную на комп лек се мер, нап-рав лен ных на вос станов ле ние раз ру шен ных или ут ра чен ных об ще ст вен ных свя зей и от но ше ний не со вер шен но лет ни ми, вс ледс твие из ме не ния со ци ально го ста ту са и де ви ант но го по ве де ния лич нос ти, на це лен ных на преодо ле ние пос ледст-вий пра во на ру ше ния и возв ра ще ния пра во на ру-ши те ля в об ще ст во» [1].

Сов ре мен ный пе ри од ис то ри чес ко го раз ви-тия ха рак те ри зует ся бо лез нен ной лом кой мо-раль ных и со ци аль ных сте ре оти пов соз на ния. Ка за хс тан пе ре жи вает оче ред ную ис то ри чес-кую эпо ху ха рак тер ную для ми ро во го кри зи са, что ощу ти мо от ра жает ся на со ци ально-по ли ти-чес ком и эко но ми чес ком по ло же нии го су да рс-тва. Осо бен но ост ро эти тен ден ции влияют на раз ви тие под рас тающе го по ко ле ния. На фо не эко но ми чес кой и со ци аль ной деп ри ва ции все боль шую ост ро ту при ни мает приоб ще ние не со-вер шен но лет них к прес туп но му ми ру. Ши ро кое расп рост ра не ние имеют та кие приз на ки де мо-ра ли за ции, как ст ре ми тель ный рост ал ко го лиз-ма, нар ко ма нии, бро дяж ни че ст ва, ху ли га нс тва, кра жи, гра бе жи, прос ти ту ция, суи цид, уве ли-че ние суб куль тур ных групп и объеди не ний и т.д. Ма ло лет ние де ти за ни мают ся во ро вст вом, упот реб ляют ал ко голь и ток си чес кие ве ще ст ва, т.е. проис хо дят не толь ко ко ли че ст вен ные, но и ка че ст вен ные из ме не ния в сре де не со вер шен но-лет них. Ста тис ти чес кие дан ные аутоаг рес сив-ных фак тов тре во жат граж дан рес пуб ли ки уве-ли че нием рос та суици даль ных дей ст вий сре ди под рост ков. Все эти не га тив ные прояв ле ния яв-

ляют ся ре зуль та том дест рук тив но го по ве де ния, не пос редст вен но про во ци рующего де ли нк вент-ное по ве де ние [3, с. 84].

Ча ще все го про ти воп рав ные дей ст вия со вер-шают так на зы ваемые де ви ант ные под рост ки. Отк ло не ния в их по ве де нии прояв ляют ся в от ри-ца тель ном от но ше нии к нравст вен ным нор мам взаимоот но ше ний меж ду людь ми (гру бос ть, уп ря мс тво, лжи вос ть, жес то кос ть, не дис цип ли-ни ро ван ность и т.д.), в от ри ца тель ных прояв ле-ниях к учеб ной дея тель ности (лень, пос тоян ная нев ни ма тель ность, ин тел лек ту альная пас сив-нос ть, от су тс твие поз на ва тель ных ин те ре сов и др.), а так же в од нов ре мен ном прояв ле нии от ри-ца тель ных ка че ств обоих ви дов.

Эмо циональ ный ком форт, ут ра чи ваемый под рост ка ми в ре зуль та те се мей но го неб ла го-по лу чия и школь ных неу дач, нуж дает ся в ком-пен са ции, так как ник то не мо жет жить в об ще-ст ве под гне том пос тоян но го не рас по ло же ния и дур но го мне ния своих близ ких и тех, с кем он об щает ся. Это бре мя слиш ком тя же ло для че ло-ве чес ко го тер пе ния. Ком пен са ция эмо циональ-ной неу дов лет во рен нос ти проис хо дит у под-рост ков за счет са моут ве рж де ния в до су го вых то ва ри щес ких груп пах. Еще бо лее зна чи ма по-те ря свя зи с семь ей и шко лой. Пос тоян ное пре-бы ва ние де ви ант ных под рост ков в кри ми но ген-ной до су го вой груп пе при во дит к то му, что она стано вит ся для них спе ци фи чес кой сре дой, ко-то рая бы ла в зна чи тель ной ме ре изо ли ро ван ной от по зи тив но го воз дейст вия об ще ст вен ных инс-ти ту тов (семья, шко ла). Она дает воз мож нос ть та ким под рост кам удов лет во рять пот реб нос ть в об ще нии, бесп ре пя тст вен но пьянс тво вать, про-во дить вре мя в соот ве тс твии со сло жив шейся ис ка жен ной сис те мой цен нос тей и ин те ре сов, ут ве рж дать се бя пос редст вом ан ти со ци аль ных дей ст вий.

Су ще ст вующие ти по ло гии под рост ков-пра-во на ру ши те лей ст роят ся на вы де ле нии их ро ли в ст рук ту ре асо ци аль ных групп и де фек та ха рак-те ров:

1. Ор га ни за то ры асо ци аль ных групп, ци ни ки с ус той чи вым комп лек сом асо ци аль ных устано-вок (жес то кос ть, аг рес сив нос ть, дес по тизм, па-ра зи тизм, стя жа тель ст во, ст рем ле ние к ли де рс-тву лю бым пу тем и т. д.).

2. Под вер жен ные влас ти при ми тив ных пот-реб нос тей (пи ще вых, по ло вых, ал ко голь ных, нар ко ти чес ких и др.).

3. Неус той чи вые, ис пы ты вающие конф ликт меж ду амо раль ны ми и по зи тив ны ми по буж де-ниями, спо соб ные осоз на вать про ти воп рав нос ть



своего по ве де ния, од на ко эгоизм и неу ме ние про ти вос тоять си ту ации сти му ли руют их ан ти-об ще ст вен ные пос туп ки.

4. Без вольные, не имеющие собст вен ных нравст вен ных чувс тв и убеж де ний и выс ту-пающие как пол ные кон фор мис ты и ис пол ни те-ли чу жой во ли.

5. Аф фек тив ные, пе ре жи вающие пос тоян ное чувс тво оби ды, фруст ра ции, пе ре оце ни вающие се бя и прояв ляющие за нос чи вос ть, аг рес сив нос ть к ок ру жаю щим и т.д. [3, с. 90-91].

По доб ные про ти воп рав ные дей ст вия при во-дят к при ме не нию та ких мер на ка за ний, как изо-ля ция от об ще ст ва. В та ких слу чаях эф фек тив-нос ть юве наль ной юс ти ции бу дет тем вы ше, ес ли де лать ак цент не на при нуж де ние к вы пол не нию юри ди чес кой обя зан нос ти, а на важ нос ти исп ра-вить си ту ацию уси лиями са мо го не со вер шен но-лет не го, че рез про буж де ние его са мо соз на ния в от но ше нии со деян но го, «вк лю че нию» мо ти ва-ции под рост ка и по буж де нию его к эмо циональ-но му пе ре жи ва нию. При этом необ хо ди мо учи-ты вать проб ле мы пе да го ги чес кой за пу щен нос ти, ин ди ви ду ально-пси хо ло ги чес ких свой ств и лич-ност ных осо бен нос тей конк рет но го пра во на ру-ши те ля, ха рак тер со вер шен но го дея ния и нап рав-лен ность вос пи та тель ной ра бо ты.

М.Ю. Конд рать ев в своих исс ле до ва ниях вы-де ляет: вы нуж ден ную изо ля цию, при ну ди тель-ную изо ля цию, зак ры тые спе ци альные груп пы, доб ро воль ную изо ля цию, доб ро воль но-вы нуж-ден ную, или доб ро воль но-при ну ди тель ную изо-ля цию [4].

Осо бый ин те рес для на ше го исс ле до ва ния предс тав ляют спе ци альные вос пи та тель ные уч-реж де ния зак ры то го ти па для де ви ант ных под-рост ков в ус ло виях раз лич ных исп ра ви тель ных

и вос пи та тель но-тру до вых уч реж де ний. Та кие уч реж де ния соз да ны и функ цио ни руют с целью обес пе че ния комп лек са мер по кор рек ции асо-ци ально го по ве де ния не со вер шен но лет них пра-во на ру ши те лей, их пос ле дующей реаби ли та ции, а так же пре дуп реж де ния без над зор нос ти и пра-во на ру ше ний сре ди де тей и под рост ков. В ис- с ле до ва ниях ря да уче ных (Пи рож ков В.Ф., Гло-точ кин А.Д., Бе ли че ва С.А., Деев В.Г., Дол го ва А.И. и др.) выяв ле ны ос нов ные фак то ры, влия-ющие на про цесс реаби ли та ции вос пи тан ни ков уч реж де ний зак ры то го ти па [5, с. 197-200].

В Ка за х стане су ще ст вуют нес колько ви дов уч-реж де ний зак ры то го ти па, од ним из ко то рых яв ляет-ся ко ло ния для не со вер шен но лет них (ЛА-155/6).

Пси хо ло го-пе да го ги чес кая ра бо та с вос пи-тан ни ка ми дан но го уч реж де ния нап рав ле на на пре дуп реж де ние со вер ше ния ими но вых прес-туп ле ний и яв ляет ся важ ным нап рав ле нием пре вен тив ной ра бо ты. В этом пла не на ша науч-но-исс ле до ва тель ская груп па, при дер жи ваясь прин ци пов юве наль ной юс ти ции, за ни мает ся соп ро вож де нием вос пи тан ни ков ус лов но-дос-роч но го ос во бож де ния. Пси хо ло ги чес кое соп-ро вож де ние выз ва но тем, что че ло век, по па дая в но вые ус ло вия пос ле дол гих лет ли ше ния сво-бо ды, стал ки вает ся с труд нос тя ми лич но го по-ряд ка: со ци ально го, пси хо ло ги чес ко го и фи зи-оло ги чес ко го.

Ис хо дя из опы та за ру беж ных пе ни тен-циа рис тов (А.Ф. Ку ди мов, С.А. Лас точ кин, Г.А. Ами нов, А.С. Но во се ло ва, И.П. Баш ка тов, Ю.А. Дмит риев, Б.Б. Ка зак и др.) и прак ти чес кой дея тель ности на шей науч но-исс ле до ва тельс кой груп пы, пред ла гаем раз ра бо тан ную на ми прог-рам му дея тель ности с не со вер шен но лет ни ми в ус ло виях со ци аль ной изо ля ции.

Таб ли ца 1 – Эта пы и со дер жа ние кор рек ци он ной ра бо ты по реа дап та ции и ре со ци али за ции вос пи тан ни ков пе ни тен циар-ных уч реж де ний к жиз ни на сво бо де

І этап ра бо ты Под го то ви тель ный этап (8 ча сов) Цель ра бо ты 1.Соз да ние пси хо ло го-пе да го ги чес ких ус ло вий для ус пеш ной реа дап та ции и ре со ци али за ции вос-

пи тан ни ков к жиз ни в ус ло виях сво бо ды

Ход ра бо ты

– Оп ре де лить круг за дач, соот ве тс твующие це ли– Выб рать ме то до ло ги чес кое нап рав ле ние, в рам ках ко то ро го бу дет про во дить ся пси хо ло го-пе да го-ги чес кая кор рек ци он ная ра бо та.– Сов мест но с ад ми нист ра цией и пси хо ло га ми уч реж де ния оп ре де лить час то ту необ хо ди мых вст реч и дли тель ность каж до го за ня тия. – Сбор пси хо ло го-пе да го ги чес ко го анам не за: бе се да, пси хо ди аг нос ти ка и т.д.– Установ ле ние пси хо ло ги чес ко го диаг но за с уче том по ло воз раст ных осо бен нос тей и пси хи чес ких свой ств исс ле дуемых вос пи тан ни ков.– Пла ни ро ва ние пси хо кор рек ци он ных ме роп рия тий по реа дап та ции и ре со ци али за ции к жиз ни в но вых ус ло виях.


Юве наль ная юстиция и реабилитационно-кор рекционная работа с несо вер шенно лет ними в уч реж де ниях ...

Со дер жа ние ра бо ты

1. При ве тст вие.2. Зна ко мс тво. 3. Раз мин ка.4. Диаг нос ти чес кая ра бо та (вход ная ан ке та).5. Об рат ная связь. При ме ча ние: пос ле каж до го уп раж не ния про во дит ся бе се да с эле мен та ми реф лек сии. На этом эта-пе про во дит ся вход ная пси хо ди аг нос ти чес кая ра бо та для оп ре де ле ния пси хи чес ких свой ств и пси-хи чес ко го сос тоя ния вос пи тан ни ков.

ІІ этап ра бо ты Ос нов ной этап (54 ча са)

Цель ра бо ты Со дей ст вие в фор ми ро ва нии спо соб нос тей к адек ват но му по ни ма нию се бя; вос станов ле ние ут ра-чен ных жиз нен ных цен нос тей и по ло жи тель ных взаимоот но ше ний с мак ро и мик рос ре дой.

Ход ра бо ты

- Раз ви тие адап тив ных спо соб нос тей, сни же ние тре вож нос ти, аг рес сив нос ти, по вы ше ние са-мооцен ки, раз ви тие по зи тив ных на вы ков и при вы чек, улуч ше ние сфе ры меж лич но ст ных от но ше-ний, из ме не ние цен ност ной ориен та ции и ми ро во зз ре ний.- Пси хо ло ги чес кое прос ве ще ние: са мо поз на ние са мо ана лиз са мо ре гу ля ция са мо ко нт роль са мо раз ви тие са мо ак ту али за ция.


1. При ве тст вие2. Раз мин ка.3. Про ве де ние бе се ды, ин тер вью с ис поль зо ва нием раз лич ных уп раж не ний и ме то дик. 4. Диаг нос ти чес кая ра бо та (ме то ды и ме то ди ки).5. Кор рек цион но-раз ви вающая ра бо та (ро ле вая, ими та ци он ная и др. ви ды игр, ми ни-со чи не ния, прит чи, ис то рии, раз ные нап рав ле ния пси хо те ра пии).6. Кон суль та ци он ная ра бо та (ин ди ви ду альное и груп по вое кон сульти ро ва ние, бе се ды-ис по ве ди, диа лог наеди не, пись ма род ным и близ ким и др.).7. Об рат ная связь.При ме ча ние: пос ле каж до го уп раж не ния про во дит ся бе се да с эле мен та ми реф лек сии.

ІІІ этап ра бо ты За вер шаю щий этап (10 ча сов) Цель ра бо ты Соз да ние пси хо ло ги чес ких ус ло вий для даль нейше го со вер шенс тво ва ния и ин тег ра ции конст рук-

тив ных лич ност ных ка че ств и ориен та ций

Ход ра бо ты Пси хо ло ги чес кое соп ро вож де ние для выяв ле ния:– из ме не ния лич ност ных осо бен нос тей и свой ств– ин ди ви ду ально-ти по ло ги чес ких осо бен нос тей лич нос ти– на вы ков меж лич но ст но го взаимо дей ст вия– мо раль но-нравст вен ной го тов нос ти к сво бо де – мо ти ва цион ной сфе ры лич нос ти – осоз на ния ви ны и са мо ак ту али за ция


1. При ве тст вие.2. Раз мин ка.3. Про ве де ние бе се ды, ин тер вью с ис поль зо ва нием раз лич ных уп раж не ний и ме то дик. 4. Диаг нос ти чес кая ра бо та (ме то ды и ме то ди ки).5. Кор рек цион но-раз ви вающая ра бо та (ро ле вая, ими та ци он ная и др. ви ды игр, ми ни-со чи не ния, раз ные нап рав ле ния пси хо те ра пии).6. Кон суль та ци он ная ра бо та (ин ди ви ду альное и груп по вое кон сульти ро ва ние, бе се ды-ис по ве ди, пись ма близ ким и род ным и др.)7. Ока за ние конк рет ной по мо щи вос пи тан ни кам, об ра тив шим ся с прось бой для ре ше ния лич ност-ных проб лем.8. Об рат ная связь. На этом эта пе про во дит ся вы ход ная пси хо ди аг нос ти чес кая ра бо та для срав не-ния конт роль ной и экс пе ри мен таль ной групп.

Пси хо ло ги чес кая ра бо та по под го тов ке осуж-ден ных к жиз ни на сво бо де долж на как пе реп ле-тать ся с дея тель ностью ра бот ни ков пе ни тен циар но-го уч реж де ния (ре жим, срок, куль турно-мас со вые ме роп риятия и т.д.), так и осу ще ств лять ся с уче том

кри ми но ло ги чес ких, воз раст ных, ин ди ви ду ально-пси хо ло ги чес ких и со ци ально-пси хо ло ги чес ких осо бен нос тей лич нос ти вос пи тан ни ков [3, с. 230-232].

Ре со ци али за ции и реа дап та ции лиц, ос во бож-ден ных из мест ли ше ния сво бо ды, – это слож ный



и мно гог ран ный про цесс. В эпо ху гу ма ни за ции пе ни тен циар ных сис тем и в це лях реали за ции за-ко но да тель ных до ку мен тов по проб ле мам Юве-наль ной юс ти ции в от но ше нии не со вер шен но-лет них, на хо дя щих ся в конф лик те с за ко ном, воз ни кает ост рая необ хо ди мос ть со вер шенс тво-ва ния реаби ли та цион но-со ци ально-пси хо ло ги-чес кой ра бо ты, ос но ван ных на прин ци пах за кон-нос ти, гу ман нос ти и сп ра вед ли вос ти. С по мощью це ле нап рав лен ных воз дейст вий мож но до бить ся быст ро го вк лю че ния ос во бож ден ных вос пи тан-ни ков в со ци альную сре ду и пси хо ло ги чес кой го тов нос ти их на преодо ле ние внут рен не го со-

п ро тив ле ния и нап ря же ния [7, с. 23]. По мне нию С.Быч ко вой, ус пеш ное фор ми ро ва ние юве наль-ной юс ти ции за ви сит от соз да ния в ст ра не сис-те мы под го тов ки соот ве тс твую щих спе циалис-тов. В свя зи с этим она пред ла гает при выс ших учеб ных за ве де ниях пе да го ги чес ко го про фи ля ор га ни зо вать от де ле ние со ци ально-пра во вой за-щи ты де тей, а при ву зах юри ди чес ко го про фи ля – спе ци али зи ро ван ные от де ле ния по под го тов ке су дей, сот руд ни ков пра во ох ра ни тель ных ор га нов и ад во ка тов для ор га нов юве наль ной юс ти ции [8, с.3]. Это, на наш взг ляд, тре бует своего не за мед-ли тель но го ре ше ния.


1 Кон цеп ция раз ви тия сис те мы юве наль ной юс ти ции в РК на 2009-2011 го ды: Мат-лы офи ци ально го сайта ми нис-терс тва юс ти ции РК от 19 ав гус та 2008 го да.

2 Сло варь тер ми нов по за щи те прав ре бен ка. – Астана: ЮНИ СЕФ Ка за хс тан, 2007.3 Ака жа но ва А.Т. Пси хо ло гия де ви ант но го по ве де ния не со вер шен но лет них: теория и прак ти ка: мо ног ра фия. – Ал ма-

ты, 2011.4 Конд рать ев М.Ю. Со ци альная пси хо ло гия зак ры тых об ра зо ва тель ных уч реж де ний / М.Ю. Конд рать ев. – СПб.: Пи-

тер, 2005. – 304 с.5 Паато ва Ма рия Эдуар дов на, Дауро ва Ма риет Шу гаибов на. Реаби ли та цион но-вос пи та тель ная сре да уч реж де ний

зак ры то го ти па для не со вер шен но лет них пра во на ру ши те лей // Фе но ме но ло гия и про фи лак ти ка де ви ант но го по ве де ния : Ма те ри алы VI Все рос сийс кой с меж ду на род ным учас тием науч но-прак ти чес кой кон фе рен ции, 1–2 нояб ря 2012 г.

6 Дмит риев Ю.А., Ка зак Б.Б. Пе ни тен циар ная пси хо ло гия. – Рос тов-на-До ну, 2007.7 Ака жа но ва А.Т., Ел ши баева К.Г. Пси хо ло ги чес кая служ ба в зак ры тых уч реж де ниях: учеб ное по со бие. – Ал ма ты,

2009. – 112 с.8 Быч ко ва С. Юве наль ная юс ти ция и пра ва де тей // Ка за хс танс кая прав да от 6 де каб ря 2002 г. – С. 3.

References

1. The concept of development of the system of juvenile justice in the Republic of Kazakhstan for 2009-2011: Materials of the official website of the Ministry of Justice on August 19, 2008.

2. Terms dictionary of the protection of children’s rights.– Astana: Kazakhstan UNICEF 2007.3. Akazhanova A.T Psychology of deviant behavior of minors: Theory and Practice. Monograph. – Almaty, 2011.4. Kondratiev M. Y Social Psychology of closed educational institutions / MU Kondratiev. – SPb .: Peter, 2005. – 304 p.5. Paatova Maria Eduardovna, Daurova Mariette Shugaibovna. Rehabilitation and educational environment of closed institu-

tions for juvenile offenders // Phenomenology and prevention of deviant behavior: VI All-Russia with international participation scientific conference, 1-2 November 2012.

6. Dmitriev JA, Kazak BB Penitentiary psychology. – Rostov-on-Don, 2007.7. Akazhanova AT, Elshibaeva KG., Psychological Service in closed institutions: Textbook. – Almaty, 2009. – 112 p.8. Bychkova S. Juvenile justice and children’s rights / Kazakhstanskaya Pravda dated December 6, 2002 – S. 3.


Ал тын бе ков А.Б.

Жас тар дың жұ мыс бас ты лық ст ра те гиясы: ұстаным дар,

қа ғи да лар мен тә жі ри бе лер дің ерек ше лік те рі

Ма қа ла ең бек на ры ғын да ғы жас тар дың жұ мыс сыз ды ғы мен жұмыс бас ты лы ғы жә не жұ мыс қа ор на ла су да ғы бас ты ке дер гі ле рі тура лы бол мақ. Осы тұр ғы да жас тар дың ең бек құн ды лық та ры, ең бекке қа ты на сы, кә сі би дең гейі, жұ мыс ты са па лы әрі жо ға ры дең гейде орын дауы се кіл ді құ бы лыс тар ды екін ші қы ры нан зерт теп кө ру ге тырыс тық. Жас тар дың жұ мыс сыз ды ғын азайту қо ғам ды рег ресс қаупінен арыл та тын ды ғын дә лел дей ке ле, оның, яғ ни, кә сі би лік тің қо ғамдық прог ресс ке әсер ету мүм кін ші лі гін тал да дық. Жас тар дың ең бек құн ды лық та рын кө те ру, са па лық дең гейге шы ға ру түр лі дең гейде гі ме ке ме лер дің да му кіл ті бо ла ала тын ды ғы на көз жет кіз дік. Ең бек нары ғын жанжақ ты сау ат ты зерт теу үшін объек тив ті ақ па рат көз де рін із деу мақ са тын да ға лым дар мен зерт теу ші лер дің, мем ле кет тік ор гандар дың ақ па рат та ры қа рас ты ры ла ды. Жас тар жұ мыс сыз ды ғы бойын ша зерт теу лер ге са лыс тыр ма лы тал дау жа са лып, өз зерт теуі міз дің нә ти же ле рін ұсы на мыз. Осы жә не өз ге де тұ жы рым дар ма қа ла бары сын да өз оқыр ма нын тап пақ.

Түйін сөз дер: Жас тар, ең бек құн ды лы ғы, жұ мыс бас ты лық, жұмыс сыз дық, ең бек тә жі ри бе сі.

Altynbekov A.B.

Youth employment strategy: installation, principles and

features of the practice

Youth easily adapts to any change of society. It is the vanguard of the development of society. Historical facts have repeatedly proven that social change generally starts in youth. The article examines the unemployment and employment among young people, and the main obstacles in their employment. In this context, we have tried from a different point of view to consider work values, attitude toward work, the business professional level, quality of youth work. In this purpose, it was considered works of wellknown political scientists, sociologists and research centers. Analyzed the status quo concerning the youth. Discussed the major trends that affect the formation of the youth employment strategy. Revealing that the decline in unemployment to prevent regression of society evaluates how this process can contribute to social progress. A revitalization and improving the quality of work values can be the key to achieve the success of different companies. In order versatile and objective investigation of the labor market were reviewed data of state bodies and the work of scientists and researchers.

Key words: Youth, work values, employment, unemployment, work experience.


Ст ра те гия за ня тос ти мо ло де жи: установ ки,

прин ци пы и осо бен нос ти прак ти ки

Мо ло дежь лег ко адап ти рует ся к лю бым пе ре ме нам об ще ст ва. Оно яв ляет ся аван гар дом раз ви тия об ще ст ва. Ис то ри чес кие фак ты неод нок рат но до ка за ли то, что об ще ст вен ные пе ре ме ны в ос нов ном на чи нает ся у мо ло де жи. В статье исс ле дуют ся без ра бо ти ца и за нятос ть сре ди мо ло де жи, и ос нов ные пре пя тс твия при их тру доуст ройст ве. В этой свя зи, мы по пы та лись с дру гой точ ки зре ния расс мотреть тру до вые цен нос ти, от но ше ние к тру ду, про фес сио наль ный уро вень, ка че ст во вы пол не ния ра бо ты мо ло де жи. В этой це ли бы ли расс мот ре ны тру ды из ве ст ных по ли то ло гов, со ци оло гов и исс ле дова тельс ких цент ров. Проана ли зи ро ва но ста тускво, ка сающееся моло де жи. Об суж де ны ос нов ные тен ден ции, ко то рые влияют на форми ро ва ние тру до вых ст ра те гии мо ло де жи. Выяв ляя то, что сни же ние уров ня без ра бо ти цы пре до тв ра щает рег ресс об ще ст ва, оце ни вает, нас колько мо жет спо со бс тво вать этот про цесс на об ще ст вен ный прог ресс. А, ак ти ви за ция и по вы ше ние ка че ст ва тру до вых цен нос тей мо жет стать клю чом, для дос ти же ния ус пе хов раз лич ных ком па нии. В це лях раз нос то рон не го и объек тив но го исс ле до ва ния рын ка тру да, бы ли раз лис то ва ны дан ные го су да рст вен ных ор га нов и ра бо ты ученых и исс ле до ва те лей.

Клю че вые сло ва: Мо ло дежь, тру до вые цен нос ти, за ня тос ть, безра бо ти ца, тру до вой опыт.


ӘОЖ 316.752.4 Ал тын бе ков А.Б.Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті,

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ. E-mail: [email protected]

Кі ріс пе

Бү гін гі құ был ма лы, өз ге ріс ке то лы әлем дік жә не ай мақ тық дағ да рыс пен тұ рақ сыз дық жағ дайын да жас тар дың жұ мыс сыз-ды ғы мен жұ мыс бас ты лы ғын зерт теу өте өзек ті мә се ле бо лып та бы ла ды. Біз дің ойы мыз ша, жас тар дың жұ мыс сыз ды ғы мен қа тар жас тар дың ең бек құн ды лық та ры, ең бек ке қа ты на сы, кә сі би дең гейі, жұ мыс ты са па лы әрі жо ға ры дең гейде орын-дауы жұ мыс сыз дық тан да өзек ті мә се ле. Се бе бі, әлем нің көп-те ген мем ле кет те рі нің тә жі ри бе сі жас тар ды жұ мыс пен қам ту-ға бо ла тын ды ғын көр сет ті, со ны мен қа тар, жас тар дың кә сі би дең гейі нің тө мен ді гі, ең бек құн ды лық та ры ның әл сіз ді гі оның жұ мы сын са па лы әрі жұ мыс бе ру ші ге пай да лы етіп орын дау-ға ке піл дік бер мейтінін де көр се тіп отыр. Жұ мыс тың кә сі би дең гейде орын дал мауы түр лі ме ке ме лер дің (ком па ниялар дың) өсіп-өр кен деуіне не гіз гі ке дер гі бо ла тын фак тор еке ні де дә лел-деу ді қа жет ет пейт ін тұ жы рым деп ой лай мыз. Осы орай да, Қа-зақ стан дық са рап шы До сым Сат паев тың жас тар мен адам дық ка пи тал ға қа тыс ты ке ле сі пі кі рі ма ңыз ды: «Қа зақ стан ға жа ңа ми ни стр лік тер емес, кә сі би оқы ту шы лар, ква ли фи ка циялы дә-рі гер лер, тә жі ри бе лі ин же нер лер, ак тив ті зерт теу ші ға лым дар жә не т.б. ке рек. Яғ ни, бо ла шақ ұр пақ тың бі лі мі, ұлт тың ден-сау лы ғы, ин но ва циялық жә не тех но ло гиялық сер пі ліс тер ді құ-райт ын адам дық ка пи тал қа жет. Қа зір гі уа қыт та бі лім дең гейі тү су де, әсі ре се ай мақ тар да, ме ди ци на әл сі реуде, ин же нер лер қар тайып, жас тар ара сын да жұ мыс сыз дық өсу де» [1]. Атал ған тұ жы рым мен 100% қо сыл ма сақ та бү гін гі ста тус-кво да До сым Сат паев тың пі кі рін де шы найы жағ дай дың кө рі ні сі бар еке ні ақи қат.

Жас тар мә се ле сін жә не жас тар дың құн ды лық жүйе сін тал-дау да, тү сі ну де атал ған мә се ле ні жан-жақ ты те рең зерт те ген қа зақ стан дық әлеу мет та ну шы Г.С. Әб ді рай ымо ва ның зерт-теу ле рі нің ма ңыз ды лы ғы жо ға ры. Ол «жас тар бел гі лі бір нақ-ты та ри хи қо ғам ның суб ъек ті сі мен объек ті сі бо лып ке ле тін әлеу мет тік топ. Бұл әлеу мет тік топ бас қа топ тар ға қа ра ған да әлеу мет тік бел сен ді лі гі мен жә не жұ мыс іс теуге қа бі лет ті лі гі-мен ерек ше ле не ді». Г.С. Әб ді рай ымо ва жас тар ды бо ла шақ тың не гі зі жә не бо ла шақ қа бе ре тін ба ға тұр ғы сын да қа рас ты ру дың

ЖАС ТАР ДЫҢ ЖҰ МЫС БАС ТЫ-

ЛЫҚ СТ РА ТЕ ГИЯСЫ: ҰСТАНЫМ ДАР,

ҚА ҒИ ДА ЛАР МЕН ТӘ ЖІ РИ БЕ ЛЕР ДІҢ

ЕРЕК ШЕ ЛІК ТЕ РІ


Жас тар дың жұ мыс бас ты лық ст ра те гиясы: ұстаным дар, қа ғи да лар мен тә жі ри бе лер дің ерек ше лік те рі

қа жет ті лі гін жа за ды [2, 87 б]. Яғ ни, жас тар дың ада ми жә не ин но ва циялық по тен циалы бү гін гі күн нен бас тау ала ды жә не бо ла шақ қа се нім мен қа рауға мүм кін дік бе ре ді. Атал ған көз қа рас тан кез кел ген қо ғам дық өз ге ріс тер ге ең тиім ді жә-не бі рін ші ке зек те икем де ле ала тын топ – жас-тар екен ді гін ұғу ға бо ла ды. Жас тар – қо ғам дық да му дың аван гар ды. Көп те ген ғы лы ми, қо ғам-дық өз ге ріс тер осы жас тар дан бас тау ал ған ды-ғы та ри хи фак ті лер ден бел гі лі. Г.С. Әб ді рай-ымо ва ның пі кі рін ше жас тар дың қо ғам да өзін дік әлеу мет тік функ цияла ры бар: 1. Қо ғам мен мем-ле кет тің да му да ғы жет кен же тіс тік те рін мұ ра ға ала ды; 2. Жас тар эко но ми ка лық бас та ма лар ға бел сен ді қа ты са тын әлеу мет тік мо биль ді топ. Олар әлеу мет тік-эко но ми ка лық қа ты нас тар ға то лық қа ты су шы бо лып та был мауы да мүм кін; 3. Мем ле кет тің әлеу мет тік-эко но ми ка лық өр-кен деуі нің бас ты не гі зі бо лып та бы ла ды [2]. Иә, жас тар – қо ғам дық да му дың аван гар ды, қо ғам мен мем ле кет тің да му ын да ғы жет кен же тіс тік-те рін мұ ра ға ала тын не гіз гі әлеу мет тік топ. Де-ген мен, жас тар ға қа тыс ты бас қа тұ жы рым ды кел ті ру ге бо ла ды. Мә се лен, соң ғы жыл дар да ғы (ға сыр да ғы) Араб, Аф ри ка мем ле кет те рі нің тә-жі ри бе ле рі жас тар прог рес тің ға на емес, рег рес-тің де кіл ті бо луы мүм кін еке нін көр сет се, жас-тар ды дұ рыс қол да на біл ген ба тыс мем ле кет те рі мен «Азия ба рыс та ры» үшін жас тар прог ресс тің не гіз гі кіл ті еке нін дә лел де ді. Яғ ни, біз жас тар-ға тек бір жақ ты по зи тив ті ба ға бе ре ал май мыз. Осы орай да, До сым Сат баев тың [3] жас тар ды tabula rasa (та за тақ та) деп ата ға нын айтуға бо-ла ды. Ол жас тар дың қо ғам да ғы әлеу мет тік рө-лі тақ та ға жа зыл ған жаз ба ға бай ла ныс ты еке нін атай ды. Оның пі кі рін ше, бұл жаз ба рес ми не ме-се рес ми емес, жұм сақ не ме се ра ди кал ды, мем-ле кет тік идеоло гия не ме се ан ти жүйе лік ық пал не гі зін де бо луы мүм кін. Яғ ни, қо ғам мен мем-ле кет жас тар ға, жа сөс пі рім дер мен ба ла лар ға не жаз са, бо ла шақ та со ны оқи ды. До сым Сат баев Қа зақ стан да кей бір адам дар үшін жас тар – де-мог ра фиялық топ, кей бі реуле рі не – саяси инс-тру мент, ал бас қа лар ға – еш қан дай ма ңыз ға ие емес екен ді гін атай ды. Атал ған ой дан жас тар тек құн ды лық тар ды жал ғас ты ра тын мұ ра гер ға-на емес, со ны мен қа тар, сол мұ ра ны жоюшы ак-тор бо луы мүм кін еке нін ұғу ға бо ла ды. Әри не, бұл жағ дай лар бел гі лі бір күш тер дің құ ра лы на айна луы, ра ди кал ды идея лар дың же те гі не ке туі ар қы лы іс ке аса ды.

Жо ға ры да рег ресс пен прог ресс ту ра лы жаз-дық. Біз дің ойы мыз ша, прог рес ке бас тар жол ең ал ды мен рег рес ті жою мен бас та ла ды. Рег рес ке

итер ме лейт ін не гіз гі се беп тер дің бі рі – адам ның жұ мыс сыз ды ғы мен ма сыл дық пси хо ло гиясы. Мә се лен, 2012 жыл дың ая ғын да «За ма науи жағ-дайда ғы тер ро ри зм ге қар сы әре кет» ат ты ха лы-қа ра лық кон фе рен цияда Қа зақ стан да ғы тер ро-рис тер дің порт ре ті бей не ле ген бо ла тын. Ио ган Мер кель: «Қа зақ стан дық тер ро рист де ген кім? Осы сұ рақ қа біз дің қо лы мыз да бар ста тис ти ка-ға сүйе ніп жауап бе рейін. Тер ро ри ст тер дің 60% жуығы 29 жас қа дейін гі аза мат тар. Яғ ни, жас-тар дың өкіл де рі. Олар дың бар лы ғы дер лік, нақ-ты рақ айт сақ, 95% - жұ мыс сыз дар. Осы лай ша, Қа зақ стан да ғы тер ро ри с тің порт ре ті – өмір де өз ор нын тап қы сы ке ле тін жас тар, көп жағ дайда жұ мыс сыз, бі лі мі жоқ жә не бо ла шақ та перс-пек ти ва сы жоқ аза мат» [4]. Бұл бір ға на мы сал. Мә се лен, қа зақ тың ойшы лы Абай да өз өле ңін-де «жұ мы сы жоқ тық, та ма ғы тоқ тық, аз ды рар адам ба ла сын» [5] деп жа за ды. Біз дің ойы мыз-ша, адам ның жұ мыс сыз ды ғы, оның сол жұ мыс-сыз жүр мін деп қи нал мауы адам мен оны қор ша-ған адам дар үшін көп те ген мә се ле лер ту ды руы мүм кін жағ дайға жа та ды. Сон дық тан, адам ды жұ мыс пен қам та ма сыз ету ма ңыз ды. Жал пы рег рес тің жо лы ның ке сі луі жас тар дың прог рес-ке бас тайтынын біл дір мей ді. Ол үшін жас тар-дың өз жұ мы сын кә сі би дең гейге шы ға руы, бай бо луы, қо ғам ның да му ына атса лы суы үшін ма-ңыз ды бо лып та бы ла тын ең бек құн ды лық та ры-мен үне мі жұ мыс жа сау ма ңыз ды деп ой лай мыз. Се бе бі, адам ның құн ды лық та ры өмір бойы өз ге-ріс ке тү се ала тын қа сиет те рі нің бі рі не жа та ды. Айта ке тер лік жайт , же тіс тік ке жет кен адам ды, кә сі би ма ман бо лып қа лып тас қан адам ды те ріс идеоло гиялық ағым дар ға алып ке ту қиын бол са, бел гі лі бір күш тер дің құ ра лы на ай нал ды ру мүл-дем қиын мә се ле.

З.Х. Ва ли то ва мен А.Б. Еси мо ва [6, 174-179 бб.] жас тар дың бі лім мен жұ мыс бас ты лы ғы мә-се ле сін жас тар дың өмі рін де гі ма ңыз ды ке зең деп қа рас ты ра ды. Жас тар дың бі лім ст ра те гияла-ры ап ри ори олар дың кә сі би өзін-өзі анық тауын біл ді ре ді. Жас тар дың бі лім алу дан жұ мыс қа ау-ысу көп те ген мә се ле лер дің пай да бо ла тын қиын ке зе ңі. Көп те ген бі лім ме ке ме ле рі нің тү лек те рі дип лом ды қол ға ал ған ал ғаш қы жыл да ры жұ-мыс сыз дық пен, жұ мыс ты жиі ауыс ты ру мен, ма ман дық бой ын ша жұ мыс іс те мейт ін жағ дай-лар ға жо лы ға ды. Бұл мә се ле нің не гіз гі се бе бі не бі лім мен ең бек на ры ғы ның өза ра ке лі сі мі бол-мауы нан деу ге бо ла ды. Бір жа ғы нан, жас тар жұ-мыс ты тиім ді із деп жұ мыс қа тұ ра ал май ды, екін-ші жа ғы нан, жұ мыс бе ру ші лер жұ мыс іс тейт ін адам дар ды та ба ал май ды, үшін ші жа ғы нан, бі-



лім (мек теп, кол ледж, ЖОО) бі лім са ла сы ның ты сын да бо лып жат қан өз ге ріс тер ге реак ция бе ріп үл ге ре ал май ды. Бү гін де жас тар дың көп-ші лі гін де жо ға ры бі лім бар, бі рақ тұ рақ ты, ұзақ мер зім ді жұ мыс бас ты лық қа ке піл дік жоқ еке нін атай ды. Ав тор лар бү гін гі сту де нт тер дің бо ла шақ жұ мы сы жай лы өте бай ып пен қа райтынын жә не жұ мыс жай лы сту де нт тік өмір дің ал ғаш қы жыл-да рын да ойла на бас тайтынын ал ға тар та ды. Көп жас тар оқу мен жұ мыс ты бай ла ныс тыр ғы сы ке-ле ді. Жас тар дың мұн дай ст ра те гияла ры қар жы-лық мұқ таж дық пен жа ла қы ның қа жет ті лі гі нен емес, көп жағ дайда «жұ мыс тә жі ри бе сін» жи-наумен бай ла ныс ты лы ғын жа за ды. Бұл жағ дай жас тар ға по зи тив ті ық пал ете ді, се бе бі, жас тар кә сі би ор та да әлеу мет тен ген бо лып есеп те ле ді. Ал, жұ мыс сыз дық қа қар сы тұ ру дың жо лы икем-ді ең бек на ры ғын, яғ ни, же ке жұ мыс орын да рын ашу дың ма ңыз ды лы ғын атай ды. Бұл жол да жас-тар кә сіп кер лі гін да мы ту жұ мыс бас ты лық ст ра-те гиясы ның ком по нен ті бо луы шарт. Ав тор лар қо ғам да ғы жас тар дың ең өзек ті мә се ле ле рін бі рі – жас тар кә сіп кер лі гін да мы ту ды қол ға алу ке-рек ті гін атап отыр. Біз дің ойы мыз ша, бұл мә се ле да му дың, жас тар ба ғы ты ның трен ді не айна луы ке рек. Се бе бі, кә сіп кер ле рі бар қо ғам да әлеу-мет тік жауап кер ші лік да ми ды, жа ңа жұ мыс тар ашы ла ды, бә се ке лес тік кү шейеді, са лық ар та ды, эко но ми ка лық тұ рақ ты лық сақ та ла ды. Қа зір гі уа қыт та АҚШ-тың тә жі ри бе сі үл кен кор по ра-циялар дың жап пай жұ мыс пен қам та ма сыз ете ала тын ды ғы ту ра лы тұ жы рым «миф ке» ай нал-ды. Мә се лен, үл кен кор по ра циялар дағ да рыс та жүз мың да ған адам ды жұ мыс тан шы ғар са, кі ші кә сіп кер лік те он дай үр діс жүр мейді. Өзі бір не-ше адам нан тұ ра тын ме ке ме нің адам са нын қи-сын сыз. Жал пы дағ да рыс тар ға ке рі реак ция кі ші кә сіп кер лік ке қа ра ған да үл кен кор по ра циялар да жү ре ді. Сол се беп ті, қо ғам да ор та жә не ша ғын кә сіп кер лік тұ рақ ты лық пен да му дың кіл ті бо ла ала ды. Біз үшін Жа по ния, Қы тай, Оң түс тік Ко-рея, Ма лай зия, Түр кия ның мы сал да ры дә лел бо-ла ала ды деп ой лай мыз.

Жас тар ара сын да қа лып тас қан ста тус-кво

ҚР Ста тис ти ка агент ті гі нің де рек те рін де елі-міз де 14-29 жас ара лы ғын да ғы жас тар дың са ны 2013 жыл дың ба сын да 4 656 500 бол ған. Жы-ныс тық ерек ше лік те рі бой ын ша ер лер дің са ны – 2 335 100, әйел дер – 2 321 400 құ ра ған. Қа ла жас-та ры ның үле сі – 2 574 100, ауыл жас та ры – 2 082 400. Рес пуб ли ка ның қа ла тұр ғын да ры ара сын да жас тар дың үлес сал ма ғы 27,7%, ауыл тұр ғын-

да ры ара сын да 27,3%. Қа зір гі уа қыт та жас тар рес пуб ли ка хал қы ның 27,5% құ рай ды [7]. Зерт-теу жүр гі зіл ген Ал ма ты қа ла сын да 16 мен 29 жас ара лы ғын да – 424853 жас бар. Жы ныс тық ерек ше лік тер бой ын ша ер лер дің са ны – 195174 (46%), әйел дер дің үле сі – 229679 (54%) [8]. 2012-2013 оқу жы лы ста тис ти ка ко ми те ті нің мә лі ме-тін ше елі міз де гі 139 уни вер си тет те 571 691 сту-дент, 610 кол ледж де 520371 сту дент бі лім ал ған [9]. Атал ған ста тис ти ка жас тар дың бі лім алу ға де ген құл шы ны сы ның жо ға ры еке нін көр се те ді. Де ген мен, Қа зақ стан да бі лім ал ған жас тар мен қа тар бі лім ал ма ған жас тар да бар. Қа зақ стан да жұ мыс қа ор на ла су да «жо ға ры бі лім нің бо луы» мен «бол мауы» ке дер гі мен мүм кін ші лік бе ре тін фак тор лар дың бі рі. «Жас тар» ғы лы ми-зерт теу ор та лы ғы ның ақ па ра ты на сәй кес 2013 жыл дың ІІ тоқ са нын да, 15-28 жас ара лы ғын да ғы жас тар-дың жұ мыс сыз дық дең гейі 6,6%-ды құ ра ған [7]. Бұл ста тис ти ка лық көр сет кіш бір қа ра ған ға жақ-сы көр сет кіш се кіл ді кө рі нуі мүм кін. Де ген мен, Қа зақ стан да жұ мыс сыз дық ты өл шеу кри те рий-ле рі көп те ген ел дер ге қа ра ған да бас қа бол ған-дық тан, жұ мыс сыз дық тың кө ле мі атал ған сан-нан көп бо луы ық ти мал. Мә се лен, оқу оқи тын сту де нт тер, қа ру лы күш тер қа та рын да әс ке ри бо ры шын өтеу үс тін де гі жас тар, ба ла бо сан ған әйел дер жұ мыс сыз дар са на ты на кір мейді. Со ны-мен қа тар, жұ мыс сыз дар қа та ры на рес ми түр де жұ мыс пен қам ту ор ган да рын да жұ мы сы жоқ деп тір кел ме ген жас тар жұ мыс сыз са на ты на жат қы-зыл ма са, оқу ор нын жа ңа дан бі тір ген соң жұ мыс та ба ал ма ған жас тар да (көп те ген уни вер си тет-тер де тү лек жұ мыс қа тұр ды де лін ген анық та ма өт кі зе ді) өзін-өзі жұ мыс пен қам ту шы не ме се бас қа са нат бой ын ша жұ мыс пен қам тыл ған дар-ға жат қы зы ла ды. Шын мә нін де, ол жас тар дың бі раз бө лі гі жұ мыс сыз дар дың қа та рын да бо луы мүм кін. Бі лім жә не ғы лым ми ни ст рлі гі нің ақ па-рат та ры на сәй кес, 2012 жы лы 161000 ба ла мек-теп ті бі тір ген. Оның 43000 кол ледж дер ге түс се, 93000 жо ға ры оқу орын да ры на түс кен. 25000 мек теп тү лек те рі еш қан дай оқу ға түс пе ген [10]. 2014-2015 оқу жы лы на жо ға ры оқу ор ны на тү-су ге ниет біл дір ген 84496 та лап кер лер дің (кол-ледж ді бі тір ген сту де нт тер дің) 56017 ке шен ді ем ти хан та лап та ры на сәй кес балл ала ал ма ған. Бұл жал пы сан ның 66,29% құ рай ды. Ал 2014 жы лы мек теп ті бі ті ру үшін 87593 мек теп та-лап ке рі ұлт тық бі рың ғай тест ке қа тыс са, оның 20232 (23,11%) мек теп ті аяқ тауға мүм кін дік бе-ре тін балл ды ала ал ма ған [11]. Яғ ни, 2012 мен 2014 жыл да ры еш қан дай оқу ор ны на түс пе ген та лап кер лер дің ба ры се кіл ді, өз ге жыл дар да да



жо ға ры не ме се кол ледж дер ге оқу ға тү се ал ма ған жас тар дың бел гі лі бір бө лі гі жас тар ара сын да ғы жұ мыс сыз дық тың са ны на қо сы лып отыр деп қо-ры тын ды лауға не гіз бар.

Жал пы қа зір гі жағ дайда жас тар дың ең бек на ры ғын да ғы ор ны жай лы нақ ты си пат та ма бе-ру өте қиын мә се ле деп ой лай мыз. Се бе бі, ең бек на ры ғы на қа тыс ты объек тив ті ақ па рат ға лым дар мен зерт теу ші лер ді ал ма ған да мем ле кет тік ор-ган дар дың өзін де жан-жақ ты ақ па рат жоқ деп ой лай мыз. Де ген мен, біз дің не гіз гі мақ сат бү гін-гі жас тар ға қа тыс ты мем ле кет тік жә не үкі мет тік емес ұйым дар дың ста тис ти ка ла рын тал дау емес, жүр гіз ген әлеу мет та ну лық зерт теу дің мә лі мет-те рін ұсы ну, «Тә жі ри бе ңіз де жұ мыс қа ор на ла су ке зін де қан дай ке дер гі лер жо лық ты?», «Жұ мыс-қа ор на ла су үшін қан дай әдіс-тә сіл дер ді қол да-нар еді ңіз?», «Қа зақ стан да кім ге жұ мыс та бу оңай бо лып та бы ла ды?» ат ты сұ рақ тар ға жауап із деу бо лып та бы ла ды.

Зерт теу әді сі

Ма қа ла ав тор дың 2014 жыл дың 27 қаң та ры мен 10 сәуірі ара лы ғын да Ал ма ты қа ла сы ның 7 ауда нын да жүр гі зіл ген со ци оло гиялық зерт-теу нә ти же ле рі не не гіз де ле ді. Зерт теу объек-ті сі – 16 жас тан 29 жас қа дейін гі жас тар. Қа-зір гі мем ле ке ті міз дің жас тар саяса ты ту ра лы за ңын да жас тар 14 пен 29 жас ара лы ғын да ғы Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның аза ма ты деп көр-се ті ле ді [12]. Де ген мен, біз өзі міз дің зерт теуі-міз де жас тар деп 16-29 жас ара лы ғын да ғы жас-тар ды ал дық. Оның не гіз гі се бе бі – Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның Ең бек ко дек сі нің [13] 30- ба бы ның 1-тар ма ғы на сәй кес 16 жас қа тол ған адам ең бек шар тын жа сай ала ды. Яғ ни, кей бір

жағ дай лар ды есеп те ме ген де ең бек ету ге рұқ сат 16 жас тан бас та ла ды. Екін ші се беп, 16 жас мек-теп бі ті ру ші тү лек те рі нің ма ман дық таң дайт ын жә не кол ледж сту де нт те рі нің өзі нің таң да ған ма ман ды ғын зерт теп оқи бас тайт ын уақы ты. Үшін ші се беп, эко но ми ка лық ак тив ті жас 16 жас тан бас та ла ды. Ірік теу кө ле мі – 500 рес пон-дент. Зерт теу мақ са ты на же ту үшін зерт теу дің сан дық әді сі қол да ныл ды. Сан дық зерт теу дің де рек те рін жи нау әді сі: же ке стан дарт тал ған сұх бат. Ірік теу көр се тіл ген жас тық ка те го рияда Ал ма ты қа ла сы ның 7 ауда ны ның жас та рын реп ре зен та циялай ды. Зерт теу мә лі мет те рі SPSS 17.0. ком пью тер лік бағ дар ла ма сы ар қы лы тал-дан ды.

Ка би нет ті зерт теу не ме се құ жат тар ды дәс-түр лі тал дау әді сі ая сын да қо сым ша ақ па рат көз де рі не тал дау жа сал ды. Қол да ныл ған құ жат-тар ды ке ле сі екі топ қа бө лу ге бо ла ды: 1. Ста тис-ти ка лық жи нақ тар жә не ста тис ти ка лық си пат-та ғы бас қа да ақ па рат тар. Бұл ақ па рат тар дың не гіз гі кө зі Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ұлт тық Эко но ми ка Ми ни ст рлі гі, Ста тис ти ка ко ми те-ті нің рес ми сайт ын да ғы жа риялым да ры бо лып та бы ла ды. Тал дау да «де мог ра фия», «жас тар», «ең бек» се кіл ді топ та ма лар жи нақ та ры қол да-ныл ды; 2. Қа зақ стан дық со ци оло гиялық ұйым-дар мен же ке лей зерт теу ші лер дің зерт теу нә ти-же ле рі, ғы лы ми ойла ры қол да ныл ды. Ма қа ла ны дай ын дауда «Жас тар» ғы лы ми-зерт теу ор та лы-ғы ның зерт теу ле рі қол да ныл ды.

Зерт теу нә ти же ле рі

Рес пон дент тер ге «Тә жі ри бе ңіз де жұ мыс қа ор на ла су ке зін де қан дай ке дер гі лер жо лық ты?» де ген сұ рақ қой ыл ды. Жауап нә ти же ле рі 1-кес-

те де бе ріл ген. 1-кес те – Жұ мыс қа ор на ла су да ғы не гіз гі ке дер гі лер

Тә жі ри бе ңіз де жұ мыс қа ор на ла су ке зін де қан дай ке дер гі лер жо лық ты? N=454 (1054)

Жауап тар Ба қы лау про цен ті

N Про центТә жі ри бем нің жоқ ты ғы 250 23,7% 55,1%Қа ла ған жұ мы сы ма ма ман ды ғым ның сәй кес кел меуі 135 12,8% 29,7%Та ныс-та мыр дың жоқ ты ғы 128 12,1% 28,2%Бі лім мен бі лік ті лі гім нің же тіс пеуі 98 9,3% 21,6% Тіл біл меу (қа зақ ша, ағыл шын ша, орыс ша) 97 9,2% 21,4%Еш қан дай ке дер гі лер кез дес пе ді 89 8,4% 19,6% Жас ерек ше лі гі 52 4,9% 11,5%



Тә жі ри бе ңіз де жұ мыс қа ор на ла су ке зін де қан дай ке дер гі лер жо лық ты? N=454 (1054)


N Про центАқ шам ның жоқ ты ғы 43 4,1% 9,5%Құ жат тар дың же тіс пеуі, тұр ғы лық ты тір ке лу дің бол мауы 35 3,3% 7,7%Жы ныс тық ерек ше лік 34 3,2% 7,5%Жа ңа тех но ло гиялар ды мең гер ме ген ді гім 26 2,5% 5,7% Бас шы лық та ра пы нан ан ти па тия 25 2,4% 5,5%От ба сы лық жағ дай (тұр мыс та бо лу, ба ла лы бо лу) 20 1,9% 4,4% Ден сау лық тың на шар бо луы 13 1,2% 2,9%Ұлт ерек ше лі гі, ру ерек ше лі гі 9 0,9% 2,0% Бар лы ғы 1054 100,0% 232,2%

1-кестенің жалғасы

Кес те де бе ріл ген ақ па рат қа на зар ауда рар бол сақ, бү гін гі жас тар дың жұ мыс қа ор на ла су-ына ең үл кен ке дер гі «Жұ мыс тә жі ри бе сі нің бол мауы» еке ні анық тал ды. Бұл фак тор бү гін гі кол ледж, сту дент жас тар дың өмі рін де ма ңыз-ды бол ға ны мен, 25 жас тан ас қан жас тар дың да ал ғаш қы ең бек жо лын да да кез дес ті деп ай- т уы мыз ға бо ла ды. «Қа ла ған жұ мы сы ма ма ман-ды ғым ның сәй кес кел меуі» фак то ры да жас тар үшін екін ші ке зек те гі ма ңыз ды ке дер гі. Біз дің қо ғам да жас тар дың қа лаула ры мен таң да ған ма-ман дық та рын да айыр ма шы лық тар бар екен ді гі бел гі лі. Жас тар ара сын да грант бол ға ны үшін, қар жы лық мүм кін ші лі гі жет кен дік тен бел гі лі бір ма ман дық та оқи тын, оқы ған да ры бар. Оқу-ды бі тір ген нен кейін өзі қа ла ған ма ман дық бой-ын ша дип лом ның, бі лім нің бол мауы нан жұ мыс та бу қиын дық ту ды рып жа та ды. «Та ныс-та мыр-дың жоқ ты ғы» да жас тар дың жұ мыс қа тұ ру ына ке дер гі бо лып та бы ла тын үшін ші фак тор. Атап өте тін мә се ле, біз дің зерт теу дің бар лы ғын да дер лік көп те ген фак тор лар дың ішін де «Та ныс-та мыр дың» бол мауы, «Қар жы лық мүм кін ші-лік тің» бо луы, «Ата-ана ның бай» бо луы се кіл ді фак тор лар дың үне мі не гіз гі фак тор лар ға шы ғып оты ра ты нын бай қа дық [10]. Біз дің ойы мыз ша, бү гін гі жас тар дың бой ын да ғы ең үл кен кем ші-лік – атал ған фак тор лар ға жас тар дың се нім ар-та тын ды ғы. Сауал на ма да жас тар өз де рі не ке дер-гі бол ған «Бі лім мен бі лік ті лі гім нің же тіс пеуі» мә се ле сін ата ды. Бұл фак тор ды ке ле сі мы сал-мен тү сін ді ріп өтейік. Мә се лен, көп те ген жұ-мыс орын да ры на бар саң қа зір гі уа қыт та сұх бат-тан өту ба ры сын да бі рін ші сұ ра ла тын бір не ше сұ рақ бар. Олар: «Жұ мыс тә жі ри бең бар ма?», «Біз дің ком па нияға не бе ре ала сың?», «Қо лың-нан не ке ле ді?» се кіл ді сұ рақ тар қой ыла ды. Бұл тұс та жұ мыс бе ру ші нің та ла бы орын ды. Кез кел-

ген кә сіп кер ге жұ мы сын бі ле тін адам ды ал ған тиім ді. Осы орай да, үл кен қа те лік кол ледж дер мен ЖОО-да бо ла шақ кадр лар ды дай ын дауда қол дан ба лы бі лім нің жет кі лік ті бе ріл меуі. Сту-де нттер дің тә жі ри бе лік прак ти ка ла ры фор мал ды түр де өтуі түр лі мә се ле лер туын да ту да. Cауал-на ма да ұлт тық ерек ше лі гі не бай ла ныс ты ке дер-гі лер дің аса жоқ екен ді гі жә не жас тар дың же ке тұл ға лық бә се ке ге қа бі лет ті лі гін де мә се ле лер дің бар екен ді гі анық тал ды. Жас тар дың ал ған ма-ман дық та ры бой ын ша жұ мыс іс те меуі нің се беп-те рі нің бі рі не жа ла қы ның тө мен ді гін айта ала-мыз. Қа зір гі уа қыт та елі міз де гі көп те ген жұ мыс орын да рын да «ста тус тық қа ра ма-қай шы лық-тар» бар екен ді гі бел гі лі. Мә се лен, адам бі лім ді, креа тив ті жә не ол мем ле кет тік қыз мет те не ме се бі лім са ла сын да жұ мыс іс те гі сі ке луі мүм кін. Бі рақ, же ке сек тор да адам бі лім ді қа жет ет пей-т ін жұ мыс іс теу ар қы лы екі-үш есе жо ға ры та-быс та буы мүм кін. Бұл тен ден цияны ста тус тық қай шы лық дей ала мыз. Де ген мен, бұл жағ дай бо ла шақ та үл кен ұтым ды үде ріс ке ай нал ды ру-ға бо ла ды. Яғ ни, мем ле кет тік са ла, ауылша ру а- шы лы ғы, ме ди ци на (мем ле кет тік), заң са ла сы мен оқы ту шы лар дың (мем ле кет тік оқу орын да-ры мен инс ти тут тар) же ке сек тор ға көп теп ке туі атал ған сек тор лар да үл кен кадр лық мә се ле лер ту ды ра ды. Яғ ни, екі жақ ты «кадр лық со ғыс» бас та ла ды. Нә ти же сін де, адам дар ба ла ла ры на бо ла шақ та та быс ты әрі өзі не ұнайт ын ма ман дық таң да ту ға үйре те ді жә не қо ғам да жұ мыс бе ру ші-лер ара сын да үл кен бә се ке лес тік қа лып та са ды.

«Жас тар» ғы лы ми-зерт теу ор та лы ғы ның әлеу мет та ну лық зерт теу нә ти же ле рі біз дің жүр-гіз ген зерт теуі міз дің нә ти же ле рі мен сәй кес ке-ле ді. Мә се лен, «Сіз дің қа ла ңыз да / ауылы ңыз-да жас тар дың жұ мыс қа ор на ла су ына қан дай ке дер гі лер бар?» ат ты сұ рақ нә ти же ле рі ке ле сі



мә лі мет тер ді бер ді: «Жұ мыс өті лі нің бол мауы» (22%), «Жа ла қы ның тө мен мөл ше рі» (17%), «Жұ мыс бе ру ші лер дің па ра қор лы ғы, сы бай лас жем қор лы ғы» (13%), «Ал ған бі лім мен ең бек на-ры ғы та ла бы ның сәй кес кел меуі» (11%), «Жас ма ман дар дың ең бек на ры ғын да бә се ке ге қа бі-лет ті лі гі нің тө мен ді гі» (10%), «Тұ ра тын ау дан-да рын да жұ мыс орын да ры ның бол мауы» (10%). Сауал на ма ға қа ты су шы лар ген дер лік жә не ұлт-тық си па ты бой ын ша кем сі ту ді си рек бол са да бел гі лей ді (тиі сін ше 3% жә не 4%). Ең тө мен гі се-беп тер ге «Кіш кен тай нәрес те сі нің бо луы» (3%), «Ден сау лық жағ дайы» (3%), «Жас ма ман дар дың жо ға ры мен мен ді гі» (3%), «Еш қан дай ке дер-гі жоқ» (1%) [7]. Біз дің де зерт теуі міз де ұлт тық жә не ген дер лік се беп тер аса ма ңыз ды рөл ойна-майтынын көр се тіп отыр. Бе ріл ген зерт теу нә-ти же ле рін са лыс тыр ма лы тал дау жа сап кө рейік. Біз жүр гіз ген зерт теу де не гіз гі ке дер гі лер ге «Тә-жі ри бем нің жоқ ты ғы», «Та ныс-та мыр дың жоқ-ты ғы» мен «Бі лім мен бі лік ті лі гім нің же тіс пеуі» ал ға шық са, «Жас тар» ғы лы ми-зерт теу ор та лы-ғы ның әлеу мет та ну лық зерт теу нә ти же ле рі жас-

тар дың жұ мыс қа ор на ла су ына ке дер гі кел ті ре тін жайт тар ға «Жұ мыс өті лі нің бол мауы», «Жұ мыс бе ру ші лер дің па ра қор лы ғы, сы бай лас жем қор-лы ғы» мен «Ал ған бі лім мен ең бек на ры ғы та-ла бы ның сәй кес кел меуі» се кіл ді се беп тер ал ға шық қан. Не гіз гі айыр ма шы лық біз ұсын ған «қа-ла ған жұ мы сы ма ма ман ды ғым ның сәй кес кел-меуі» мен «Жас тар» ғы лы ми-зерт теу ор та лы ғы ұсын ған «жа ла қы ның тө мен мөл ше рі» се беп-те рі бо лып та бы ла ды. Ста тис ти ка да ғы бас қа да айыр ма шы лық тар зерт теу ші лер дің ұсын ған жа-уап нұс қа ла ры ның көп ті гі мен аз ды ғы, зерт теу ді рес пуб ли ка кө ле мі мен тек Ал ма ты қа ла сын да жүр гі зуімен бай ла ныс ты деп ой лай мыз.

Кез кел ген жас үшін жұ мыс қа ор на ла су, жұ мы сын ауыс ты ру өте ма ңыз ды. Осы орай-да жас тар дың әре кет ст ра те гиясы түр лі бо лып ке ле ді. Зерт теу де жас тар жұ мыс қа ор на ла су үшін қан дай әдіс-тә сіл дер ді қол да на ты нын бі-лу мақ са тын да «Жұ мыс қа ор на ла су үшін қан-дай әдіс-тә сіл дер ді қол да нар еді ңіз?» де ген сау ал ды қой дық. Зерт теу нә ти же ле рі 2-кес те-де бе ріл ген.

2-кес те – Жұ мыс қа ор на ла су жол да ры

Жұ мыс қа ор на ла су үшін қан дай әдіс-тә сіл дер ді қол да нар еді ңіз? N=496 Жиі лік Про цент Ва лид ті про цент

Ва кан сия ту ра лы де рек тер жи нап сұх бат тан өту 172 34,4 34,7

Тек өзі ме се не мін 113 22,6 22,8

Же ке та ныс тар ар қы лы 83 16,6 16,7

Ық пал ды адам дар ды пай да ла ну 36 7,2 7,3

Сәт ті лік ке бай ла ныс ты 34 6,8 6,9

Ең бек бир жа сы на не ме се жұ мыс пен қам ту ор та лық та ры на тір ке лу 29 5,8 5,8

Жауап бе ру ге қи на ла мын 29 5,8 5,8

Бар лы ғы 496 99,2 100,0

Жас тар үшін жұ мыс қа ор на ла су дың ең қо-лай лы жо лы «Ва кан сия ту ра лы де рек тер жи нап сұх бат тан өту» мен «Тек өзі ме се не мін» жауап нұс қа ла ры бо лып та бы ла ды. Жұ мыс із деудің бұл жол да ры жас тар са на сы ның өзі не жә не тәуел-сіз ком па ниялар дың ва кан сияла рын қол да ну ға ба ғыт тал ған ды ғын көр се те ді. Со ны мен қа тар, жас тар дың са на сын да «әді лет ті, өзі нің кү ші мен жұ мыс та бу ға бо ла ды» де ген се нім нің арт қан-ды ғын көр се те ді. Зерт теу нә ти же сін де «Ең бек бир жа сы на не ме се жұ мыс пен қам ту ор та лық та-

ры на тір ке лу» әді сін таң дау ең соң ғы орын ға ие бол ды. Де мек, жас тар дың бұл әдіс ар қы лы жұ-мыс та бу ға де ген се ні мі тө мен. Көп те ген жас тар үшін ең бек бир жа ла ры тек фор мал ды жұ мыс пен айна лы са ды де ген се ні мі бар. Жас тар ара сын да «Же ке та ныс тар ар қы лы» (16,7%), «Ық пал ды адам дар ды пай да ла ну» (7,3%) әдіс те рін пай да-ла ну 3 жә не 4 орын да тұр. Бұл көр сет кіш аса кри ти ка лық жағ дайды көр сет пе ге ні мен, бұл топ-қа жа та тын адам дар дың па ра бе ру жо лы мен та-ныс тар ды қол да ну ар қы лы заң ды бұ зу ық ти мал-



ды лы ғы жо ға ры. Де ген мен, бұл көр сет кіш тен де аз бо луы жә не аз бо луы үшін қа дам дар жа са луы ке рек деп есеп тей міз.

Жо ға ры да атал ған сұ рақ тан кейін ло ги ка лық түр де «Қа зақ стан да кім ге жұ мыс та бу оңай бо-лып та бы ла ды?» де ген сауал туын дай ды. Қа зір гі уа қыт та қо ғам ішін де кей бір адам дар Қа зақ стан-

да «бай ла ны сы бар лар ға» жұ мыс та бу оңай де-се, кей бір адам дар да «қар жы лық мүм кін ші лі гі» бар адам дар ға жұ мыс та бу мүм кін ші лі гі жо ға ры дей ді. Жал пы осы жә не өз ге де фак тор лар дың нақ ты ре тін анық тау мақ са тын да рес пон де нт-тер ге қой ыл ған сұ рақ жауап та ры ның нә ти же сі 3-кес те де бе ріл ген.

6-кес те – Жұ мыс қа оңай ор на ла са тын жас тар

Қа зақ стан да кім ге жұ мыс та бу оңай бо лып та бы ла ды? N=498 (949)


N Про цент

Жақ сы ма ман дар ға 241 25,4% 48,4%

Ше тел де бі лім ал ған дар ға 218 23,0% 43,8%

Бай ла ныс та ры бар лар ға 197 20,8% 39,6%

Ағыл шын ті лін бі ле тін дер ге 109 11,5% 21,9%

Қар жы лық мүм кін ші лік те рі бар лар ға 96 10,1% 19,3%

Тех ни ка лық жә не жа ра ты лы стану ма ман да ры на 53 5,6% 10,6%

Қа зақ ті лін бі ле тін дер ге 35 3,7% 7,0%

Бар лық 949 100,0% 190,6%

Сауал на ма ға қа тыс қан рес пон де нт тер «Қа зақ-стан да кім ге жұ мыс та бу оңай бо лып та бы ла ды?» сұ ра ғы на бер ген жауап та рын да ал ғаш қы үш тік ті «Жақ сы ма ман дар», «Ше тел де бі лім ал ған дар» жә-не «Бай ла ны сы бар лар» құ рап отыр. Бұл жауап ты таң да ған дар 69,2% құ рай ды. Жас тар дың са на сын-да ше тел ден бі лім алып кел ген дер ге жұ мыс та бу оңай де ген де пі кір ба сым. Бұл пі кір дің қа лып та-су ына соң ғы жыл дар да ғы көп те ген жас тар дың ба тыс тық бі лім ді алу ла ры жә не «Бо ла шақ» бағ-дар ла ма сы тү лек те рі нің көп те ген же тіс тік тер ге же туі се беп деу ге не гіз бар. Осы ның ішін де жас-тар жұ мыс та бу да бе ре тін ба сым дық тар қа та ры нан «Бай ла ныс та ры бар лар ға» жауа бын ерек ше атау ға бо ла ды. Бү гін гі жас тар ара сын да жақ сы ма ман дар мен ше тел де бі лім ал ған дар жақ сы жұ мыс та ба ды де ге ні міз бен та ныс-та мыр ға ар қа сүйейт ін жас тар-дың үле сі жо ға ры еке нін кө ру ге бо ла ды. Жас тар-дың бұл жауап та ры қо ғам да та ныс-та мыр ға ар қа сүйене тін тен ден цияның бар екен ді гін көр се те ді. Бү гін де қо ғам да кей бір адам дар ға «Жұ мыс іс тей-сің бе?» деп сұ ра ған да « Жауап кү тіп отыр мын» деп жауап бе ре тін жас тар дың көп екен ді гін кө ріп жүр міз. Осы сө зі міз ді со ци оло гиялық зерт теуі міз дә лел деп отыр ған дай. Де ген мен, қа зір гі жас тар ара сын да өз ең бе гі мен, бі лі мі мен, та бан ды лы ғы-

мен та быс қа, қа ла ған жұ мы сы на қол жет кі зу ге бо ла ты нын тү сі не тін жас тар да көп жә не ол көр-сет кіш 10 жыл бұ рын ғы жағ дай дан жақ сы деп ой-лай мыз. Рес пон дент тер (11,5%) «Ағыл шын ті лін бі ле тін дер ге» жұ мыс та бу оңай еке нін ата ды. Бұл жағ дай қо ғам да ағыл шын ті лі нің ар туы кең еке нін көр се те ді. Қа зір гі уа қыт та көп те ген ме ке ме лер де қыз мет кер лер дің ағыл шын ті лін бі лу ді та лап ете ді. Оқу бі тір ген жас ма ман дар ағыл шын ті лін біл се ол жас үшін қо сым ша мүм кін дік бе ре ді. Зерт теу нә-ти же ле рі нен де осы тен ден цияны бай қауға бо ла-ды. Жас тар ара сын да «Қар жы лық мүм кін ші лік те рі бар лар ға» жұ мыс та бу оңай деп есеп тейт ін дер рес-пон де нт тер дің 10/1 бө лі гін құ рай ды.


Ма қа ла да кел ті ріл ген со ци оло гиялық зерт-теу нә ти же ле рін тал дай ке ле жас тар ара сын ды ғы ең бек ст ра те гияла ры на қа тыс ты ке ле сі тен ден-циялар ды бө ліп қа рас ты ру ға бо ла ды:

• Жас тар дың жұ мыс сыз ды ғын азайту рег-рес ті тоқ та та ды, бі рақ прог рес ке итер ме ле мей ді. Ал жас тар дың ең бек құн ды лық та рын кө те ру, са-па лық дең гейге шы ға ру түр лі дең гейде гі ме ке-ме лер дің да му кіл ті бо ла ала ды.



• Ең бек на ры ғын жан-жақ ты сау ат ты зерт-теу үшін объек тив ті ақ па рат көз де рі ға лым дар мен зерт теу ші лер ді ал ма ған да, мем ле кет тік ор-ган дар дың өзін де жоқ.

• Жас тар дың жұ мыс қа ор на ла су тә жі ри бе-сін де «Тә жі ри бе нің жоқ ты ғы», «Қа ла ған жұ мы-сы на ма ман ды ғым ның сәй кес кел меуі» мен «Та-ныс-та мыр дың жоқ ты ғы» не гіз гі ке дер гі лер дің са на ты на жа та ды.

• Жас тар дың ба сым бө лі гі жұ мыс қа ор на-ла су да «Ва кан сия ту ра лы де рек тер жи нап сұх-бат тан өту ді», «Тек өзі не се ну ді», «Же ке та-ныс тар ды қол да ну» мен «Ық пал ды адам дар ды пай да ла ну ды» жөн са най ды.

• Жас тар дың көп ші лі гі Қа зақ стан да «жақ-сы ма ман дар ға», «ше тел де бі лім ал ған дар» мен «бай ла ныс та ры бар лар ға» жұ мыс та бу мүм кін-ші лі гі жо ға ры деп есеп тейді.


1 До сым Сат паев. Ме нять на до не ми ни ст ров, а сис те му оцен ки их дея тель ности. 8.08.2014. http://forbes.kz/process/expertise/menyat_nado_ne_ministrov_a_sistemu_otsenki_ih_deyatelnosti

2 Аб ди рай ымо ва Г.С. Сис те ма цен ност ных ориен та ций мо ло де жи в сов ре мен ном ка за хс танс ком об ще ст ве: со ци оло-ги чес кий ана лиз. – Ал ма ты, 2006. – 296 c.

3 До сым Сат паев. В чьих ру ках ока жет ся ка за хс танс кий «Кок тейль Мо ло то ва»? 14.08.2014. http://forbes.kz/process/expertise/v_chih_rukah_okajetsya_kazahstanskiy_kokteyl_molotova

4 Генп ро ку ра ту ра опи са ла порт рет ка за хс танс ко го тер ро рис та. 22.11.2012. http://www.zakon.kz/4526127-genprokuratu-ra-opisala-portret.html

5 Абай. Эн цик ло пе дия. – Ал ма ты: «Қа зақ эн цик ло пе диясы ның» Бас ре дак циясы, «Ата мұ ра» бас па сы, ISBN 5-7667-2949-9

6 Ва ли то ва З.Х., Еси мо ва А.Б. Мо ло дежь и ры нок тру да: пе ре ход от уче бы к ра бо те. М 34 Ма те ри алы Астанинс ко го со ци оло ги чес ко го фо ру ма, пос вя щен но го Дню Пер во го Пре зи ден та Рес пуб ли ки Ка за хс тан. Межд. науч.-прак. конф. / Отв. ред. З.К. Шауке но ва. – Астана, 2014. – 476 с.

7 «Қа зақ стан жас та ры – 2013». Ұлт тық баян да ма сы. Ж.Қ. Бо қа но ва, Ж.К. Кә рі мо ва, Г.Т. Ілиясо ва, Б.Б. Ма са то ва, К.М. Хам чиев, Е.В. Вар кен тин, Р.А. Құ дай бер ге нов, Р.А. Аб раева жә не бас қа лар. – Астана: «Жас тар» ҒЗО, 2013 – 164 б.

8 Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның Ста тис ти ка агент ті гі. Ал ма ты қа ла сы ның Ста тис ти ка де пар та мен ті. 2012 жыл ғы Ал-ма ты қа ла сы хал қы ның жы ны сы мен жа сы на қа рай са ны. Де мог ра фия, 14-топ та ма. http://almaty.gorstat.kz/

9 Ми нис терс тво На циональ ной Эко но ми ки Рес пуб ли ки Ка за хс тан, Ко ми тет по Ста тис ти ке (2013). www.stat.gov.kz10 Altynbekov A.B., Influence of Work Values on Almaty (Kazakhstan) Youth’s Work Style and Work Strategies. Review of

European Studies; Vol. 7, No. 6; 2015. ISSN 1918-7173. E-ISSN 1918-7181. Published by Canadian Center of Science and Educa-tion. – 152-161 pp.

11 Об ла да те ли об ра зо ва тель ных госг ран тов в РК бу дут оп ре де ле ны в пер вой де ка де ав гус та. 25.07.2014. http://www.nomad.su/?a=3-201407250025

12 За кон Рес пуб ли ки Ка за хс тан от 9 фев ра ля 2015 го да № 285-V «О го су да рст вен ной мо ло деж ной по ли ти ке». http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31661446#sub_id=310000

13 Тру до вой ко декс Рес пуб ли ки Ка за хс тан. Ко декс Рес пуб ли ки Ка за хс тан от 15 мая 2007 го да. N 251. https://www.enbek.kz/ru/normativno-pravovye-akty-v-sfere-zanjatosti/trudovoj-kodeks-respubliki-kazahstan

References

1 Satpayev, D. (2014). We should change not ministers, but the system of their activity assessment. Retrieved May 20, 2014, from http://forbes.kz/process/expertise/menyat_nado_ne_ministrov_a_sistemu_otsenki_ih_deyatelnosti

2 Abdiraiymova G.S. The system of value orientations youth in modern Kazakhstan society: sociological analysis. – Almaty, 2006. - 296 p.

3 Satpayev, D. In whose hands the Kazakh «Molotov Cocktail»? 14.08.2014. http://forbes.kz/process/expertise/v_chih_ru-kah_okajetsya_kazahstanskiy_kokteyl_molotova

4 Kazakh Prosecutor General’s Office described the portrait of the terrorist. 22.11.2012. http://www.zakon.kz/4526127-gen-prokuratura-opisala-portret.html

5 Abay. Encyclopedia. – Almaty. «Kazakh encyclopedia» Atamura publishing house. ISBN 5-7667-2949-96 Valitova Z.H., Esimova A.B. Young people and the labor market: the transition from school to work. Collection of materials

of Astana Sociological Forum dedicated to the Day of the First President of the Republic of Kazakhstan. Int. scientific-prac. Conf. / Ed. Z.K. Shaukenova. – Astana, 2014. – 476 p.

7 Bokanova, Z. et al.(2013). «Kazakhstan youth – 2013» National report. – Astana: «Zhastar» RC. – 164 p.8 Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan. Department of Statistics of Almaty. (2012). The quantity of Almaty

population according to gender and age. Demography, 14. Retrieved May 20, 2014, from http://almaty.gorstat.kz/9 Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan, Committee on Statistics. (2013). Retrieved May 20, 2014,

from www.stat.gov.kz



10 Altynbekov A.B., Influence of Work Values on Almaty (Kazakhstan) Youth’s Work Style and Work Strategies. Review of European Studies; Vol. 7, No. 6; 2015. ISSN 1918-7173. E-ISSN 1918-7181. Published by Canadian Center of Science and Educa-tion. – 152-161 pp.

11 Holders of state educational grants will be determined in the Republic of Kazakhstan in early August. 25.07.2014. http://www.nomad.su/?a=3-201407250025

12 Law of state youth policy of the Republic of Kazakhstan No. 285-V. (2015). Retrieved May 20, 2014, from http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31661446#sub_id=310000

13 The Labor Code of the Republic of Kazakhstan No. 251. (2007). Retrieved May 20, 2014, from https://www.enbek.kz/ru/normativno-pravovye-akty-v-sfere-zanjatosti/trudovoj-kodeks-respubliki-kazahstan


Биеке но ва Н.Ж., Кен жа ки мо ва Г.А.

Исследова ние социально-экономи чес кого само чув ствия

ка зах станских сту ден тов

В дан ной статье из ло же ны ос нов ные под хо ды к изу че нию со циаль ных проб лем мо ло де жи как со ци альноде мог ра фи чес кой груп пы. Пе ри од по лу че ния выс ше го об ра зо ва ния яв ляет ся од ним из важ ных эта пов со ци али за ции, ког да осу ще ст вляет ся вы бор пу ти своего буду ще го раз ви тия, проис хо дит станов ле ние по ко ле ния, спо соб но го реали зо вать свои жиз нен ные ст ра те гии в ус ло виях ди на мич но меняюще го ся об ще ст ва. Это по вы шает зна чи мос ть исс ле до ва ний студен чес кой суб культу ры как со циокуль турной сре ды фор ми ро ва ния жиз нен ных ст ра те гий сов ре мен ных сту ден тов. На ос но ве дан ных со ци оло ги чес ко го исс ле до ва ния ав то ром расс мот ре ны три ас пекта, свя зан ных с со ци альноэко но ми чес ки ми проб ле ма ми сту ден тов. Пер вый ас пект свя зан с оцен кой со ци аль ных проб лем, вто рой касает ся оцен ки своего ма те ри ально го по ло же ния, по вы ше ния ма те риально го бла го сос тоя ния, тре тий – ожи да ния от го су да рс тва. В статье по ка зы вают ся не ко то рые раз ли чия мо ло де жи от дру гих воз раст ных групп. У мо ло де жи вы зы вают обес по коен нос ть вы со кие це ны на продук ты пи та ния, ком му наль ные ус лу ги и об ра зо ва ние, а так же сла бая со ци альная за щи щен ность и без ра бо ти ца. В си лу это го воп ро сы соци альноэко но ми чес кой адап та ции мо ло де жи долж ны стать од ни ми из цент раль ных воп ро сов с целью оп ти маль но го прис по соб ле ния моло де жи к пе ре ме нам в со ци альноэко но ми чес кой жиз ни об ще ст ва.

Клю че вые сло ва: мо ло дежь Ка за х стана, сту ден чес кая мо ло дежь, со ци альные проб ле мы, бла го сос тоя ние.

Bieke no va N.Zh., Ken zha ki mo va G.A.

Study of social and economic feeling of Kazakhstani students

This article describes the main approaches to the study of social problems of youth as a sociodemographic group. The period of higher education is the one of the important stages of socialization, when realizes the way of its future development, becoming of generation, which able to achieve their life strategies in a rapidly changing society. There is an increase significance of research the student subcultures as a sociocultural environment of formation of life strategies of modern students. Based on the data of sociological research, author considered three aspects related to the socioeconomic problems of students. The first aspect is related to assessment of the social issues, the second concerns the assessment of their financial position, raising the material welfare, and the third – the expectations from the state. This article presents some differences of youth among other age groups. Youth becomes concerned of high prices for food, housing services and education, weak social security system and unemployment as well. For this reason, the socioeconomic adaptation of youth should become one of the central issues for the optimum adaptation of young people to reversal in the socioeconomic life of society.

Key words: youth of Kazakhstan, student youth, social issues, welfare.


Қазақстандық студенттердің әлеуметтік-экономикалық

жағдайды зерттеу

Бұл ма қа ла да жас тар дың әлеу мет тікде мог ра фиялық топ ре тін де әлеу мет тік мә се ле ле рін зерт теу дің не гіз гі ың ғай ла ры баян дал ған. Жоға ры бі лім алу әлеу мет те ну дің ең ма ңыз ды ке зе ңі бо лып та бы ла ды, осы ара лық та өзі нің бо ла шақ да му жо лын таң дау, ұр пақ тың қа лып та суы, ди на ми ка лық қо ғам өз ге ріс жағ дайын да өмір лік ст ра те гияла рын қа лыптас ты ру жү ре ді. Бұл бү гін гі сту де нт тер дің өмір лік ст ра те гиясын қа лыптас ты ру, әлеу мет тікмә де ни ор та ре тін де сту де нт тік суб мә де ниеті нің ма ңыз ды лы ғын зерт теу ді арт ты ра ды. Әлеу мет та ну лық зерт теу дің мәлі мет те рі не гі зін де ав тор сту де нт тер дің әлеу мет тікэко но ми ка лық мәсе ле ле рі не бай ла ныс ты үш ас пек ті ні қа рас ты ра ды. Бі рін ші ас пект әлеумет тік мә се ле лер ді ба ға лаумен, екін ші сі өзі нің ма те ри ал дық жағ дайын ба ға лаумен ма те ри ал дық әлауқа тын арт ты ру мен, үшін ші сі – мем ле кет та ра пы нан кү ту. Ма қа ла да жас тар дың бас қа жас топ та ры нан кей бір айыр ма шы лық та ры көр се тіл ген. Жас тар ды азықтү лік тау ар ла ры на, ком му нал дық қыз мет пен бі лім бе ру де гі жо ға ры ба ға, сон дайақ, әл сіз әлеу мет тік қор ға лу мен жұ мыс сыз дық алаң да та ды. Осы ған бай ла нысты, жас тар дың әлеу мет тікэко но ми ка лық бейім де лу мә се ле ле рі қо ғамның әлеу мет тікэко но ми ка лық өмі рін де гі өз гер тер ге жас тар дың оң тайлы бейім де луі үшін ор та лық мә се ле лер дің бі рі бо луы тиіс.

Түйін сөз дер: Қа зақ стан жас та ры, сту де нт тік жас тар, әлеу мет тік мә се ле лер, әлау қат.


УДК 316.72 *Биеке но ва Н.Ж., Кен жа ки мо ва Г.А. Ка за хс кий на циональ ный уни вер си тет им. аль-Фа ра би,

Республика Ка за хс тан, г. Ал ма ты *E-mail: [email protected]

Со ци оло ги чес кое ос мыс ле ние мо ло де жи в со ци аль ной ст рук ту ре об ще ст ва в кон це XIX – на ча ле XX ве ков бы ло обус-лов ле но ус лож не нием со ци аль ной ст рук ту ры об ще ст ва, кри зи-сом тра ди ци он ной се мей ной со ци али за ции, раз ви тием сис те мы мас со во го про фес сио наль но го об ра зо ва ния, выс во бож де нием мо ло до го по ко ле ния из-под влия ния семьи и вы де ле нием его в ка че ст ве объек та со ци али за ции со сто ро ны го су да рс тва. Проб-ле мы со ци али за ции мо ло де жи че рез вос пи та ние и об ра зо ва ние наш ли от ра же ние в со ци оло ги чес ких кон цеп циях Э. Дюрк гей-ма, М. Ве бе ра, П. Со ро ки на и др. В XX ве ке в ра бо тах со ци-оло гов дан но го пе ри ода предс тав лен ана лиз мо ло де жи че рез со во куп ность при су щих ей куль турных свой ств и функ ций как объек та и суб ъек та про цес са преемст вен нос ти и сме ны по ко-ле ний (М. Мид, К. Манн гейм). С 60-х го дов XX ве ка в ра бо тах уче ных все боль шее мес то на чи нают за ни мать проб ле мы со ци-али за ции мо ло де жи, ее ин те ре сов, цен нос тей, суб куль тур, де-ви ант но го по ве де ния, в про ве де нии со ци оло ги чес ких исс ле до-ва ний, пос вя щен ных со ци аль ным, эко но ми чес ким проб ле мам мо ло де жи, мес та и ро ли в раз ви тии об ще ст ва. Итак, у исс ле-до ва те лей мо ло дежь вы зы вает про ти во ре чи вые чувс тва: ас со-циации со всем но вым в лю бой куль ту ре, с на деж дой на луч шее бу ду щее, а так же опа се ния «ст раш ны ми диаг но за ми сов ре мен-нос ти». Не по ни ма ние спе ци фи ки сов ре мен ной мо ло де жи ве дет к пес си мис ти чес ким вы во дам о па то ген нос ти но во го по ко ле-ния, куль турные прак ти ки ко то ро го уг ро жают ста биль но му и пос ту па тель но му раз ви тию «зре ло го» об ще ст ва [1]. Необ хо-ди мос ть со ци оло ги чес ко го ос мыс ле ния сов ре мен ных проб лем мо ло де жи оп ре де ляет ся сов ре мен ным эта пом раз ви тия об ще ст-ва, за да ча ми про во ди мых ре форм. Об ще ст ву тре бует ся ак тив-ная мо ло дежь, ко то рая бу дет вы пол нять свои обя зан нос ти. В свя зи с де мок ра ти за цией всех сто рон жиз ни стоит про ду мать ус ло вия, при ко то рых проис хо дит раз ви тие всех сто рон жиз ни мо ло де жи. Все это поз во ляет уче ным вес ти поиск но вых под-хо дов к исс ле до ва нию мо ло де жи как су ще ст вен но го эле мен та со ци аль ной ст рук ту ры об ще ст ва.

В ст ра те ги чес ких до ку мен тах Ка за х стана рель еф но от ра же-ны ос нов ные приори те ты мо ло деж ной по ли ти ки, воз ла гает ся ог ром ная на деж да и от ве тст вен ность на мо ло дежь, как ба зо-

ИССЛЕДОВА НИЕ СОЦИАЛЬНО-

ЭКОНОМИ ЧЕС КОГО САМО ЧУВ СТВИЯ КА ЗАХ СТАНСКИХ

СТУ ДЕН ТОВ


Исследова ние социально-экономи чес кого само чув ствия ка зах станских сту ден тов

вый ре сурс мо дер ни зи рующе го ся Ка за х стана. С уров нем раз ви тия, воз мож нос тя ми, цен ност-ны ми ориен та циями, сте пенью учас тия в эко но-ми чес кой, по ли ти чес кой и об ще ст вен ной жиз ни ка за хс танс кой мо ло де жи свя зан путь Ка за х стана в бу ду щее [2]. Се год ня пе ред Ка за х станом стоят важ ные за да чи по зак реп ле нию и раз ви тию су-ще ст вую щих ус пе хов в со ци аль ной мо дер ни за-ции, но вой ин ду ст риали за ции ст ра ны, пе ре хо де эко но ми чес ко го раз ви тия рес пуб ли ки на ин но-ва ци он ные рель сы, ин тен си фи ка ции ин тег ра ци-он ных про цес сов. Все эти за да чи осу ще ст ви мы толь ко при на ли чии пат рио тич ной, фи зи чес ки и мо раль но здо ро вой, спо соб ной к со зи да нию, уве рен ной в се бе, креа тив ной, тру до лю би вой и ак тив ной мо ло де жи. В этой свя зи приори тет-ной за да чей го су да рс тва стано вит ся ре ше ние проб лем со ци ально-эко но ми чес кой адап та ции мо ло де жи к ка че ст вен но но вой си ту ации [3]. В це лом, сов ре мен ную ка за хс танс кую мо ло дежь се год ня мож но расс мат ри вать как со ци альную груп пу, не пол ностью ин тег ри ро ван ную в сис те-му сло жив ших ся об ще ст вен ных и эко но ми чес-ких свя зей и от но ше ний, с от ло жен ным гиб ким ста ту сом и боль шим ко ли че ст вом сте пе ней сво-бо ды, не же ли обя зан нос тей, пат ро ни руемой об-ще ст вом и го су да рст вом [4].

Как наибо лее зна чи мую в кон текс те раз ви-тия об ще ст ва час ть мо ло де жи предс тав ляют со-бой сту ден ты. Пе ри од по лу че ния выс ше го об ра-зо ва ния яв ляет ся важ ным эта пом со ци али за ции ин ди ви дов, ког да осоз нан но проис хо дит вы бор траек то рий своего бу ду ще го раз ви тия. В ву зе проис хо дит станов ле ние но во го по ко ле ния, спо-соб но го реали зо вать свои жиз нен ные ст ра те гии в ус ло виях ди на мич но ме няюще го ся об ще ст ва. Это по вы шает зна чи мос ть исс ле до ва ний сту ден-чес кой суб культу ры как со циокуль турной сре ды фор ми ро ва ния жиз нен ных ст ра те гий се год няш-них сту ден тов [5].

Неиз мен ной во всех оп ре де ле ниях ос тает-ся ха рак те рис ти ка сту ден чест ва как сос тав ной час ти мо ло де жи, что поз во ляет соот но сить его с ха рак те рис ти ка ми этой со ци аль ной, со циокуль-турной груп пы. Та кое соот не се ние долж но учи-ты вать ог ра ни чен ность, узос ть, од но мер ность по пы ток од ноз нач но оп ре де лить то или иное по ко ле ние – не за ви си мо от ха рак те ра и обос но-ван нос ти оце нок. Исс ле до ва те ли пред ла гают, по край ней ме ре, два про ти во по лож ных «сце на-рия» изу че ния мо ло де жи как со ци ально го ре сур-са. Пер вый, нес мот ря на всю си лу диф фе рен ци-

рующих фак то ров, нап рав лен на ак ту али за цию ин тег ри рующих ха рак те рис тик, поз во ляющих расс мат ри вать мо ло дежь как це ло ст нос ть. Вто-рой ос но ван на преоб ла даю щей ро ли диф фе-рен ци рующих фак то ров; в этом слу чае це ле-со об раз нее го во рить не о мо ло де жи в це лом как со ци аль ном ре сур се, а вы де лять ре су рс ные осо бен нос ти раз лич ных со ци аль ных групп мо-ло де жи. Сло жив шиеся под хо ды в исс ле до ва нии ст ра ти фи ка ции мо ло де жи ст роят ся в ос нов ном на ха рак те рис ти ке ус той чи вых со ци аль ных об-ра зо ва ний, имею щих инс ти ту циональ но зак реп-лен ную фор му [6].

Эм пи ри чес кий ма те ри ал для под го тов ки статьи был взят из науч но-исс ле до ва тель ско-го проек та «Ана лиз со ци ально-по ли ти чес кой ст ра ти фи ка ции ка за хс танс ко го об ще ст ва (со ци аль-ный па тер на лизм и иж ди вен чес кие наст рое-ния)», вы пол няемо го в рам ках те ма ти чес ко го пла на исс ле до ва тельс ких ра бот на 2013-2015 гг. Со ци оло ги чес кое исс ле до ва ние бы ло про ве де но в 2014 го ду, при этом был ис поль зо ван ме тод ан-ке ти ро ва ния, вы бо роч ная со во куп ность – 1000 рес пон ден тов.

Для выяв ле ния наибо лее ост рых со ци аль ных проб лем бы ли оп ре де ле ны 19 ва ри ан тов от ве та, оце ни ваемые рес пон ден та ми по сте пе ни важ-нос ти.

Итак, для сту ден тов пер вос те пен ны ми яв-ляют ся сле дующие проб ле мы: вы со кие це ны на про дук ты пи та ния, вы со кие це ны на ком му наль-ные ус лу ги, сла бая со ци альная за щи щен ность (пен сии, сти пен дии, со ци альные по со бия), без-ра бо ти ца, вы со кие це ны на об ра зо ва тель ные ус-лу ги (таб ли ца 1).

Сог лас но исс ле до ва нию, треть сту ден тов счи тают, что «та кой проб ле мы нет» в сфе ре обост ре ния от но ше ний меж ду людь ми раз ной ре ли ги оз ной ве ры, и пя тая час ть – в сфе ре обост-ре ния ме жэт ни чес ких от но ше ний и язы ко вой проб ле мы (таб ли ца 1).

Для то го что бы по ка зать раз ли чия мо ло де-жи от дру гих воз раст ных групп, об ра тим ся к ана ли зу сре за по воз рас ту. Чем стар ше воз раст-ная груп па, тем ост рее ощу щает ся восп риятие со ци аль ных проб лем. Так, наибо лее вы со кую обес по коен нос ть вы зы вают сле дующие проб ле-мы (по от ве ту «очень важ на»): вы со кие це ны на про дук ты пи та ния (80%), вы со кие це ны на ком-му наль ные ус лу ги (68,7%) и низ кие за ра бот ные пла ты (65,2%) выс ка за ли рес пон ден ты от 61 го-да и стар ше.



Таб ли ца 1 – Расп ре де ле ние от ве тов на воп рос «Оце ни те, по жа луй ста, важ ность для Вас и Ва шей семьи пе ре чис лен ных ни же со ци аль ных проб лем» (%)

Очень важ на

Проб ле ма есть, но она не очень

ост ра

Та кой проб ле-мы нет

Зат руд-няюсь

от ве тить Вы со кие це ны на про дук ты пи та ния 64,7 31,4 2 2Вы со кие це ны на ком му наль ные ус лу ги 60,8 29,4 5,9 3,9Сла бая со ци альная за щи щен ность ( низ кий уро вень пен сий, сти-пен дий, со ци аль ных по со бий) 60,8 27,5 9,8 2

Без ра бо ти ца 60,8 21,6 13,7 3,9Вы со кие це ны на об ра зо ва тель ные ус лу ги 60,8 23,5 9,8 5,9 Рас ту щий про тек цио низм, не воз мож нос ть ни че го до бить ся без свя зей 58,8 29,4 5,9 5,9

Низ кая зарп ла та 56,9 31,4 3,9 7,8 Низ кий уро вень ме ди ци нс ко го обс лу жи ва ния 52,9 39,2 5,9 2Ухуд ше ние сос тоя ния ок ру жаю щей сре ды 49 31,4 11,8 7,8Кор рум пи ро ван ность чи нов ни ков 47,1 33,3 5,9 13,7На ру ше ние со ци аль ной сп ра вед ли вос ти, рез кое расс лое ние об-ще ст ва на бо га тых и бед ных 41,2 41,2 13,7 3,9

Рост уго лов ной прес туп нос ти 41,2 37,3 13,7 7,8Не за щи щен ность прав и сво бод граж дан 39,2 43,1 9,8 7,8Не дос та точ ная сте пень де мок ра ти за ции об ще ст ва, от чуж де ние влас ти от на ро да 37,3 39,2 15,7 7,8

Па де ние нравст вен нос ти 37,3 43,1 11,8 7,8Обост ре ние от но ше ний меж ду людь ми раз ной ре ли ги оз ной ве ры 33,3 23,5 33,3 9,8Обост ре ние язы ко вой проб ле мы 33,3 37,3 19,6 9,8Пре пя тс твия для раз ви тия част но го предп ри ни ма тель ст ва 31,4 45,1 11,8 11,8Обост ре ние ме жэт ни чес ких от но ше ний 23,5 41,2 21,6 13,7

Как от ме чают не ко то рые рос сийские ис точ-ни ки, не ко то рым лег ко удает ся адап ти ро вать-ся к ры ноч ным от но ше ниям, но в то же вре мя дру гие на хо дят ся под боль шим гру зом ма те-ри аль ных проб лем, ко то рый не поз во ляет им с уве рен ностью и оп ти миз мом смот реть в бу ду-щее. Но да же в са мое тя же лое вре мя ос тают ся зна чи тель ные слои, от ли чающиеся вы со ким и очень вы со ким уров нем со ци ально го са мо чу вст-вия. Неоди на ко во прояв ляет ся так же на коп ле-ние со ци ально го не до воль ст ва и рас те рян нос ти в груп пах лю дей с низ ким уров нем со ци ально го са мо чу вст вия. При чи ны этих раз ли чий во мно-гом свя за ны с со ци аль ной неод но род ностью об ще ст ва, со ци аль ным не ра ве нст вом, неод ноз-нач нос тью жиз нен ных ус ло вий раз лич ных ка те-го рий на се ле ния, с раз лич ным восп риятием дей-ст ви тель ности. На ли чие групп, раз ли чающих ся по уров ню со ци ально го са мо чу вст вия, обус-лов ли вает ся слож ным, да ле ко не од но род ным

ха рак те ром мо ти вов удов лет во рен нос ти и неу-дов лет во рен нос ти, от ра жаю щим как спе ци фи ку объек тив но го по ло же ния раз лич ных слоев, так и спе ци фи ку суб ъек тив но го восп рия тия, оп ре-де ляемую их цен ност ны ми ориен та циями. Как из ве ст но, реак ция че ло ве ка на проис хо дя щие пе ре ме ны за ви сит не толь ко от объек тив ных фак то ров, но и от фак то ров лич ност но го ха рак-те ра [7].

Ре зуль та ты исс ле до ва ния предс тав ляют собст вен ную оцен ку оп ро шен ны ми сте пе ни удов лет во ре ния ма те ри аль ным по ло же нием. Пол нос тью удов лет во ре ны своим ма те ри аль ным по ло же нием 7,8% сту ден тов, 54,9% – ско рее удов лет во ре ны, 23,9% – ско рее не удов лет во ре-ны, 3,9% – пол ностью не удов лет во ре ны, а 9,8% рес пон ден тов зат руд ни лись от ве тить.

Ес ли в прош лом, в по ру мо ло дос ти ны-неш них стар ших по ко ле ний, пот ре би тель ские стан дар ты фор ми ро ва лись преиму ще ст вен но в



рам ках замк ну той и до воль но од но род ной со-ци аль ной сре ды, то се год ня са мое не пос редст-вен ное воз дейст вие на ма те ри альные зап ро сы мо ло дых лю дей ока зы вает об раз жиз ни предс та-ви те лей дру гих со ци аль ных групп, за ни мающих вы со кое ма те ри альное по ло же ние [8].

Воз раст ной срез по ка зы вает, что чем стар ше рес пон ден ты, тем боль ше они не до воль ны сво-им ма те ри аль ным по ло же нием: в груп пе от 18 до 29 лет пол ностью не удов лет во ре ны – 5,5%, от 30 до 45 лет – 7,5%, от 46 до 60 лет та ко вых – 7,8%.

Расп рост ра нен ным яв ляет ся суж де ние о том, что са мой приори тет ной проб ле мой для сту ден тов яв ляет ся труд ное ма те ри альное по-ло же ние, а объяс няют обыч но это тем, что глав ной целью сту ден чест ва яв ляет ся обу че-ние, раз ви тие в ин тел лек ту аль ном пла не, при-чем про цесс обу че ния не оз на чает лишь по се-ще ние лек цион ных и прак ти чес ких за ня тий,

кро ме это го в не го вк лю че но са мо об ра зо ва-ние, ко то рое за ни мает зна чи тель ное ко ли че ст-во вре ме ни сту ден тов. Как по ка зы вают ре зуль-та ты исс ле до ва ния, на воп рос, ка сающий ся оп ре де ле ния сос тоя ния се мей но го бюд же та в сред нем в те че ние го да, 33,3% сту ден тов от ве ти ли, что «в ос нов ном де нег хва тает, но для по куп ки до ро гих то ва ров поль зуют ся кре-ди том или бе рут в долг», 21,6% – «на пов сед-нев ные рас хо ды де нег дос та точ но, но по куп ка одеж ды вы зы вает зат руд не ние», 15,7% «жи вут от зарп ла ты до зарп ла ты», у де ся той час ти рес-пон ден тов «де нег до зарп ла ты не хва тает», а 3,9% от ве ти ли, что «в нас тоящее вре мя мо гут ни в чем се бе не от ка зы вать». Шес тая же час ть от оп ро шен ных сту ден тов зат руд ни лась от ве-тить (таб ли ца 2). Срав ни вая от ве ты сту ден тов и в це лом об ще ст ва, видим, что пер вые че ты ре пунк та сов па дают. Пос лед ние три от ве та нем-но го раз ли чают ся в про це нт ном соот но ше нии.

Таб ли ца 2 – Расп ре де ле ние от ве тов на воп рос: «Как Вы оп ре де ли те сос тоя ние Ва ше го се мей но го бюд же та в сред нем в те-че ние го да?» (%)

Ва ри ан ты от ве тов Сту ден ты Об ще ст во в це лом

Де нег до зарп ла ты не хва тает 9,8 9,6Жи ву от зарп ла ты до зарп ла ты 15,7 22,5На пов сед нев ные рас хо ды де нег дос та точ но, но по куп ка одеж ды вы зы вает зат-руд не ния 21,6 23,7

Де нег в ос нов ном хва тает, но для по куп ки до ро гих то ва ров поль зуюсь кре ди том или бе ру в долг 33,3 28,8

По куп ка до ро гих то ва ров не вы зы вает боль ших зат руд не ний. Не дос туп но по ка приоб ре те ние ав то мо би ля, да чи и т.п. 0 5,5

В нас тоящее вре мя мо гу поч ти ни в чем се бе не от ка зы вать 9,8 1,5Зат руд няюсь от ве тить 15,7 8,5

За пос лед ние 5 лет поч ти у по ло ви ны оп ро-шен ных ма те ри альное по ло же ние не из ме ни-лось (47%), треть от ме ти ла улуч ше ние своего бла го сос тоя ния (33%), ма те ри альное по ло же ние ухуд ши лось у 12% сту ден тов и 8% зат руд ни лись от ве тить.

Сле дует под черк нуть, что чем стар ше рес пон-ден ты, тем вы ше про цент от ве тив ших «ухуд ши-лось» ма те ри альное по ло же ние – де вя тая час ть мо ло де жи (18-29 лет) про тив чет вер той час ти в воз рас те 46-60 лет.

Со ци альное иж ди вен чест во в це лом предс-тав ляет со бой та кой об раз жиз ни ин ди ви да, ког да он соз на тель но ст ре мит ся обес пе чить

для се бя прием ле мые ус ло вия су ще ст во ва ния в дан ном об ще ст ве за счет са мо го об ще ст ва. Иж ди вен чест во нель зя счи тать нор маль ным об ще ст вен ным яв ле нием [9]. Од на ко, ст рем-ле ние жить, расс чи ты вая на чью-ли бо по-мощь, а не на свои си лы и средс тва, не ха рак-тер но для ка за хс танс ких мо ло дых лю дей. В подт верж де нии это го мож но от ме тить: 62,7% сту ден тов расс чи ты вают толь ко на са мо го се-бя, пя тая же час ть расс чи ты вает на по мощь дру зей и близ ких (таб ли ца 3). От ве ты та ко го ти па, как «с мест ны ми влас тя ми», «с по ли ти-чес ки ми пар тиями» и т.п., не бы ли выб ра ны рес пон ден та ми.



Таб ли ца 3 – Расп ре де ле ние от ве тов на воп рос «С кем или чем Вы свя зы ваете на деж ды на по вы ше ние своего ма те ри-ально го бла го сос тоя ния?» (%)

Расс чи ты ваю толь ко на са мо го се бя 62,7Расс чи ты ваю на по мощь дру зей и близ ких 21,6Зат руд няюсь от ве тить 7,8Расс чи ты ваю на под держ ку лиц своей на циональ ности 5,9

С рес пуб ли канс ки ми ор га на ми уп рав ле ния 2,0

Что ин те рес но, мо ло дежь в воз рас те 18-29 лет «на по мощь рес пуб ли канс ких ор га нов уп-рав ле ния» расс чи ты вает око ло де ся той час ти (9,4%). По ка за тель «расс чи ты ваю на по мощь дру зей и близ ких» по срав не нию с от ве та ми сту-ден тов не вы сок – 14,6%. От вет «зат руд няюсь от ве тить» вс тре чает ся ре же у мо ло де жи в це лом (3,9%), чем у сту ден чес кой мо ло де жи (7,8%).

Под бла го сос тоя нием ра зу меет ся на лич ность та ких ус ло вий, при ко то рых че ло век с ус пе хом мо жет ст ре мить ся к дос ти же нию ве ли ко го для се бя бла га – всес то рон не го раз ви тия, поэто му оно яв ляет ся по ня тием со ци аль ным, эти ус ло вия сос тав ляют об ще ст вен ный ин те рес и пос те пен-но вы рас тают и раз ви вают ся от тру дов и за бот об ще ст ва. Но оно в то же вре мя яв ляет ся и по ня-тием по ли ти чес ким, по то му, во-пер вых, что эти за бо ты об ще ст ва мо гут дос ти гать це ли толь ко при со дей ст вии го су да рс тва, и, во-вто рых, по-то му, что и го су да рс тво как по ли ти чес кий союз пря мо заин те ре со ва но в том, что бы эти ус ло вия рос ли и раз ви ва лись [10].

Из воз мож ных мер под держ ки на се ле ния для улуч ше ния ус ло вий бла го сос тоя ния поч ти 40% вы би рают воз мож нос ть по лу че ния бесп лат но го об ра зо ва ния, треть (33%) от ме ти ли необ хо ди-мос ть отк ры тия се ти бесп лат ных кур сов по по-лу че нию вост ре бо ван ной в об ще ст ве про фес сии. И на ко нец, чет вер тая час ть (23,5%) пред поч ла соз да ние ус ло вий для отк ры тия своего де ла. Об-ще ст во, в том чис ле и сту ден чес кая мо ло дежь, ориен ти ро ва ны на реали за цию своих воз мож-нос тей.

Ка за хс тан с мо мен та об ре те ния не за ви си-мос ти выст раивает та кую по ли ти ку, ос нов ны ми приори те та ми ко то рой яв ляют ся: обес пе че ние ста биль ности, со ци ально го бла го по лу чия и мо-дер ни за ции эко но ми ки ст ра ны. Сов ре мен ные тен ден ции раз ви тия эко но ми ки ст ра ны ха рак-те ри зуют ся по зи тив ны ми ст рук тур ны ми и инс-ти ту циональ ны ми из ме не ниями [11]. Что ждет

на ше мо ло дое по ко ле ние от го су да рс тва и оп-рав ды вает ли оно их жиз нен ные ожи да ния? Из воз мож ных мер под держ ки на се ле ния для улуч-ше ния ус ло вий бла го сос тоя ния треть сту ден тов вы би рает обес пе че ние со ци аль ной за щи той и обес пе че ние бесп лат ным жиль ем. Чет вер ть ждет обес пе че ния бесп лат ным об ра зо ва нием и за ня-тос ти на се ле ния. Де ся тая же час ть рес пон ден тов зат руд ни лась от ве тить (таб ли ца 4).

Таб ли ца 4 – Расп ре де ле ние от ве тов на воп рос «Ска жи те, по жа луй ста, что Вы жде те от го су да рс тва?» (%)

Обес пе че ние со ци аль ной за щи той 31,4Обес пе че ние бесп лат ным жиль ем 29,4Обес пе че ние бесп лат ным об ра зо ва нием 27,5Обес пе че ние за ня тос ти на се ле ния 25,5Обес пе че ние пол ным комп лек сом бесп лат ной ме ди ци нс кой по мощью 11,8

Зат руд няюсь от ве тить 9,8 Ни че го не жду от го су да рс тва 5,9

Что ка сает ся воп ро са о том, оп рав ды вает ли го су да рс тво жиз нен ные ожи да ния рес пон ден-тов, то от ве ты расп ре де ли лись сле дующим об ра-зом: «да, впол не» – 13,7%, наи боль ший от вет по-лу чил «от час ти, в од ной сфе ре оп рав ды вает, а в дру гой нет» – 54,9%, от вет «нет» выб ра ли 11,8% сту ден тов, «Мои жиз нен ные ожи да ния не свя за-ны с го су да рст вом» – 13,7% и «зат руд няюсь от-ве тить» – 5,9%.

В зак лю че ние хо те лось бы от ме тить сле-дующее. Сту ден чест во яв ляет ся зна чи тель ной груп пой мо ло де жи, но, как и мо ло дежь в це лом, не яв ляет ся со ци аль ным эле мен том, су ще ст вую-щим на ря ду с клас са ми, яв ляющееся неотъем-ле мой сос тав ной час тью со ци аль ной ст рук ту ры об ще ст ва, в ко то рой спе ци фи чес ки прояв ляют ся сущ ност ные свой ст ва и чер ты клас сов и слоев. Сту ден чест во тес но свя зано с дру ги ми со ци-альны ми общ нос тя ми и об ще ст вом в це лом. Но об ще ст во ока зы вает на сту ден чест во са мое ак тив ное воз дейст вие. Все пе ре ме ны, пе ре жи-ваемые об ще ст вом, от ра жают ся и на жиз не-деятель ности сту ден чес кой мо ло де жи. Пер вос-те пен ное зна че ние для мо ло деж ной по ли ти ки имеет преодо ле ние про ти во ре чий меж ду мо ло-дежью и об ще ст вом, ук реп ле ние их взаимо дей-ст вия и сог ла со ва ния ин те ре сов.

Мо ло деж ная по ли ти ка го су да рс тва долж на быть нап рав ле на на обес пе че ние эф фек тив но го



вос пи та ния, дос тойно го об ра зо ва ния, ус пеш ную со ци али за цию мо ло до го по ко ле ния, на бла го мо ло де жи, по мо гая ей раз ви вать ся и реали зо вы-вать обоз на чен ные це ли. У мо ло де жи вы зы вают обес по коен нос ть вы со кие це ны на про дук ты пи-та ния, ком му наль ные ус лу ги и на об ра зо ва ние, а так же сла бая со ци альная за щи щен ность и без-ра бо ти ца. В си лу это го воп ро сы со ци ально-эко-но ми чес кой адап та ции мо ло де жи долж ны стать од ни ми из цент раль ных воп ро сов с целью оп ти-

маль но го прис по соб ле ния мо ло де жи к пе ре ме-нам в со ци ально-эко но ми чес кой жиз ни об ще-ст ва. В этой свя зи го су да рст вен ная мо ло деж ная по ли ти ка долж на соз да вать рав ные воз мож нос-ти и ус ло вия для са мо ре али за ции мо ло де жи, а го су да рс тво – сде лать так, что бы со ци ально-эко-но ми чес кое по ло же ние мо ло до го че ло ве ка за ви-се ло иск лю чи тель но от его спо соб нос тей, та лан-тов и тру до лю бия при рав ных воз мож нос тях для раз ви тия своего по тен циала.


1 Омель ченко Е. Иден тич нос ти и куль турные прак ти ки рос сийс кой мо ло де жи на гра ни XX-XXI вв.2 Кон цеп ция го су да рст вен ной мо ло деж ной по ли ти ки Рес пуб ли ки Ка за хс тан до 2020 го да «Ка за хс тан-2020: путь в бу-

ду щее» / http://strategy2050.kz/storage/documents/a7/d4/a7d4e41aa6cf8c2c59ece04c7039c123.pdf(28.02.2015)3 Бу ка но ва Ж.К., Ку дай бер ге нов Р.А. Мо ло дежь го ро дов Ка за х стана: проб ле мы со ци ально-эко но ми чес кой адап та ции

/ http://youthpolicycenter.kz/ru/fundamentalnye-issledovaniya/molodezh-gorodov-kazahstana-problemy-socialno-ekonomiches-koy-adaptacii.html (06.04.2015)

4 Со ци ально-эко но ми чес кое по ло же ние ка за хс танс кой мо ло де жи на ру бе же ве ков / http://bibliotekar.kz/chitat-onlain-kazahstanskaja-molodezh-na/pervyi-razdel-socialno-yekonomicheskoe-p.html (28.02.2015)

5 Сот ни ков И.М. Диф фе рен циация сту ден чес кой суб культу ры в сов ре мен ном рос сийс ком об ще ст ве.6 Сту ден чест во ст ран ШОС: со циокуль турное из ме ре ние / под ред. проф. Ю. Р. Виш невс ко го. – Ека те рин бург: УГТУ-

УПИ, 2009. – С.27.7 Ди на ми ка со ци ально-эко но ми чес ко го по ло же ния на се ле ния Рос сии (по ма те риалам «Рос сийско го мо ни то рин га эко-

но ми чес ко го по ло же ния и здо ровья на се ле ния 1992 – 2006 гг.»). – М.: Инс ти тут со ци оло гии РАН, 2008. – 103 с.8 http://www.isras.ru/INAB_2008_2_2_1_3.html(28.02.2015)9 Не ко то рые пред по сыл ки исс ле до ва ния фе но ме на со ци ально го иж ди вен чест ва / http://oscar.chat.ru/in908.htm

(28.02.2015)10 http://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/13602/%D0%91%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%81%D0%

BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%B5(28.02.2015)11 http://www.nac.gov.kz/economic/ (03.04.2015)

References

1 E. Omelchenko. Identity and cultural practices of the Russian youth on the verge of XX-XXI centuries // Abstract of dis-sertation for the degree of Doctor of Sociological Sciences. - M., 2005. - 34 p.

2 The concept of state youth policy in the Republic of Kazakhstan till 2020 “Kazakhstan 2020: The Way of the Future” / http://strategy2050.kz/storage/documents/a7/d4/a7d4e41aa6cf8c2c59ece04c7039c123.pdf(28.02.2015)

3 Zh.K. Bukanova, R.A. Kudaibergenov. The youth cities of Kazakhstan: problems of social and economic adaptation / http://youthpolicycenter.kz/ru/fundamentalnye-issledovaniya/molodezh-gorodov-kazahstana-problemy-socialno-ekonomicheskoy-adaptacii.html (06.04.2015)

4 Social and economic situation of Kazakh youth at the turn of the centuries / http://bibliotekar.kz/chitat-onlain-kazahstanska-ja-molodezh-na/pervyi-razdel-socialno-yekonomicheskoe-p.html (28.02.2015)

5 I.M. Sotnikov. Differentiation of student subculture in modern Russian society // Dissertation for the degree of Candidate of Sociological Sciences. – Stavropol, 2009. – 182 p.

6 Students of the SCO countries: social and cultural measurement / ed. prof. J.R. Vishnevsky. – Yekaterinburg: Ural State Technical University, 2009. – P.27

7 The dynamics of the social and economic situation of the Russian population (based on the “Russian Monitoring of the Economic Situation and Public Health 1992 - 2006”). - M.: Institute of Sociology of RAS, 2008. – 103 p.

8 http://www.isras.ru/INAB_2008_2_2_1_3.html(28.02.2015)9 Some conditions of study of the phenomenon of social dependency / http://oscar.chat.ru/in908.htm(28.02.2015)10 http://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/13602/%D0%91%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%81%D0%

BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%B5(28.02.2015)11 http://www.nac.gov.kz/economic/ (03.04.2015)


Даг жан Ж., Ба рак баева Т.А

Қа зір гі өр ке ниет қа ла ла рын да ғы

адам проб ле ма сы

Өр ке ниет тің не гіз гі оша ғы қа шан нан да қа ла бо лып есеп те ле ді. Жа ңа шыл адам қа ла дан тыс өмір сү ре ал май ды. Өр ке ниет же тіс ті гі қа ла мен қа ла тұр ғы ны ал ды нан зерт те луі тиіс жа ңа мә се ле лер туды ру да. Атал мыш ма қа ла да за ма науи өр ке ниет қа ла ла рын да ғы адам бол мы сы на эк зис тен ционал ды тал дау жа са ла ды. Қа ла мә се ле сі мен оның тұр ғы ны мә се ле сі жа ңа қы ры нан қа рас ты ры ла ды.

Түйін сөз дер: қа ла, қа ла лық адам бол мы сы, эк зис тен ция, ба қыт, қор қы ныш, үрей.

Dagzhan Zh., Barakbaeva T.A. ???

Center of civilization has always been the city. Modern man can not live outside the city. Achievements civilization today pose new questions facing humanity that must be investigated. This article provides an existential analysis of urban human being. The problem of the city and its inhabitants – the city is considered a person with a new position.

Key words: city, urban human being, existence, happiness, fear.

Даг жан Ж., Ба рак баева Т.А ???

Цент ром ци ви ли за ции всег да счи тал ся го род. Сов ре мен ный чело век не мо жет жить вне го ро да. Дос ти же ния ци ви ли за ции се год ня ста вят но вые воп ро сы пе ред че ло ве чест вом, ко то рые нуж но исс ледо вать. В дан ной статье дает ся эк зис тен ци аль ный ана лиз бы тия горо дс ко го че ло ве ка. Проб ле ма го ро да и его жи теля – го ро дс кого чело века расс мат ри вает ся с но вой по зи ции.

Клю че вые сло ва: го род, бы тие го ро дс ко го че ло ве ка, эк зис тенция, счас тье, ст рах.


ӘОЖ 130.2 (571-25) *Даг жан Ж., Ба рак баева Т.А Әл-Фа ра би атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Қазақстан Республикасы, Ал ма ты қ. *E-mail: [email protected]

Өр ке ниет тің не гіз гі оша ғы қа шан нан қа ла бо лып есеп те ле-ді. Жа ңа шыл адам қа ла дан тыс өмір сү ре ал май ды. Өр ке ниет тің сақ тау шы сы, да мы ту шы сы, дем бе ру ші сі, яғ ни бар лық мә де ни құн ды лық тың жи на ла тын же рі – қа ла. Бү гін гі өр ке ниет ке тән бар лық про бе ма лар дың ше ші луі ті ке лей қа ла лар мен бай ла ныс-ты. Оның ішін де өр ке ниет тің өзін адас ты рып, тұй ық қа ті рейт ін эко ло гиялық, әлеу мет тік, ұл та ра лық, ді на ра лық, пси хо ло гия-лық проб ле ма лар бар.

Қа ла – адам тұ ра ғы ның жа ңа фор ма сы бо лып қа на қой май, адам зат мә де ниеті нің да му дә ре же сі нің көр сет кі ші, же тіс ті гі. Се-бе бі, (ба тыс тық көз қа рас бой ын ша) ал ғаш қы адам фи зи ка лық тұр ғы да ті рі қа луы үшін жа байы та би ғат пен кү ре сіп, оны зерт-теп, игер ген нен кейін, өзі не ке рек ті ні өз қо лы мен жа сай ала тын жағ дайға жет кен де өзін та би ғат тың қо жа сы са на ды, жет кен же-тіс ті гін мә де ниет деп ба ға ла ды. Тұ ра тын үйін, қа ла сын өз қо-лы мен өзі не ың ғай лас ты рып, өз қа лауын ша әсем деп, бел гі лі бір жүйеге, стан дарт қа кел ті ріп, жа сап ал ды. Бі рақ, ол адам қо лы-мен жа сал ған дық тан, он да бә рі жа сан ды. Қа зір гі за ман ғы қа ла-да адам ның өмір сү руі ба рын ша же ңіл де ті ліп, күн де лік ті қа ра - пай ым қа жет ті лік те рін қа на ғат тан ды ру: биоло гиялық қа жет ті лік-те рі жә не ақ па рат ал ма су, қа ты нас, бай ла ныс, яғ ни ком му ни ка ция, кө ңіл кө те ру т.б қа жет ті лік те рі мен қам та ма сыз ету өте жо ға ры дең гейде жә не са па сы күн нен күн ге жа ңа рып, да му үс тін де.

Қа ла ада мы ның өмір лік проб ле ма ла ры сан қыр лы жә не бір жақ ты емес. Олар ды қа ла ның тұр мыс-тір ші лі гі не не гіз дел-ген проб ле ма лар деп айт сақ та бо ла ды. Се бе бі адам ның өзі қа-ла ның бір те ті гі іс пет тес се кіл ді. Үл кен жүйе қа ла бол са, сол жүйе нің ат қа ру шы функ циясы не ме се бір ға на те ті гі адам. Қа-ла да ғы адам ның ор ны қан дай? Әри не қа ла ны құ рап отыр ған адам. Адам сыз қа ла жоқ. Қа ла лар дың қа лып та суының жә не да-муының өзі адам ның оған ын та лы лы ғы на бай ла ныс ты. Адам-дар дың тал пы нып, ур бан да лу ын да ғы ор ны – қа ла. Қа ла – үл кен қо қыс жә не он да ғы тұр ғын дар қо қыс ты өн ді ру ші лер. Кү ні не қан ша ма қо қыс тар шы ға ды? Оның қа же ті қан ша ма? Се бе бі біз қо қыс ты өн дір мей өмір сү ре ал май мыз емес пе?! Қа ла ның өл-ше мі – адам [1].

Қа ла адам да ры өза ра бір-бі рі мен ты ғыз ор на лас қан. Сон-дық тан да олар бір-бі рін та ны май ды жә не мән бер мейді. Олар

ҚА ЗІР ГІ ӨР КЕ НИЕТ ҚА ЛА ЛА РЫН ДА ҒЫ

АДАМ ПРОБ ЛЕ МА СЫ


Қа зір гі өр ке ниет қа ла ла рын да ғы адам проб ле ма сы

тек асы ғыс үс тін де. Ал ған ба ғы тын да еш нәр-се ге мән бер мейді. Жүз де сіп жат қан адам дар ға қа ра май ды. Әр бас та бір қиял. Тоқ тайт ын, аял-дайт ын жер ле рі анық тал ған. Ол бағ дар шам ға шарт ты түр де тоқ тайды. Егер бағ дар шам ға тоқ-та ма са, уа қыт шы ғар ма шы лы ғы нан айры ла ды. Аял да ма лар ға жат тан ған түр де ке ле ді. Се бе бі ол орын дар адам өмі рі нің құ рам дас бір бө лі гі. Аял да ма да бір не ше адам бір ба ғыт қа қа рап, ав-то бус ты кү те ді, оның қай уа қыт та ке ле ті нін де біл мейді. Әйт еуір ке ле ді де ген үміт пен «тез кел-се ғой мен» уа қыт өт кі зе ді. Қо ғам дық транс порт кел ген де, әсі ре се оған кі рер жол да адам дар бір-бі рі мен та ла са ды... Де ген мен қо ғам дық кө лік тің іші не кі ру ге адам дар не ге та ла са ды? Он да адам-дар ға то лық жағ дай да жа сал ма ған. Оның ішін-де оты ру тү гі лі тұ рып тұ ру дың өзі қия мет емес пе? Иә, ама лы жоқ тан мі не ді. Ал отыр ған да ры те ре зе ден қа ла ны кө ріп қиял ға жай ып әле мі не тү сіп кет кен дей бо ла ды. Шын мә нін де қа ла әле-мі не ол мән бер мейді, бі рақ өзін жұ ба та тын дай. Ол қиял әле мі нен түс кі сі кел мейді, өйтені мұн да өзін не кү тіп тұр ға нын та ғы біл мейді. Бас қа жол та ба ал майт ын дай бо ла ды. «Ама лым қан ша», – деп өзін ба са тын дай. Кө лік тің ішін де адам дар ға қа ра саң бір-бі рі нен сақ бо лып, әл де бір нәр се ге дай ын күй де тұр ған дай бо ла ды.

Хо се, Ор те га-и-Гас сет тің «Трам вайда ғы эс-те ти ка» де ген эс се сін де Ор те га-и-Гас сет трам-вай дың ішін де оты рып он да ғы адам дар дың бол-мы сын тү гел ер кін си пат тайды. Ма ңыз ды сы, он да ғы трам вай іші нің кең ді гі, Хо се нің сұ лу лық жай лы ой лауы. Өкі ніш ті біз дің қа ла да ба сым қо-ғам дық кө лік тер – ав то бус тар. Айыр ма шы лы ғы жоқ. Се бе бі біз дің ав то бус тар ды мен «пан до ра сан ды ғы на» те ңер едім. Ал он да ғы адам дар дың ой ер кін ді гін айт па ған да фи зи ка лық ер кін ді гін көр се ңіз адам тү гі лі ине шан шыр жер бол майды. Он да адам дар дом бы ра ның ше гі се кіл ді тар ты-лып тұ ра ды. Егер сіз күн де ав то бус қа мін се ңіз күн де бір жа ғым сыз оқи ға ның куәсі бо ла сыз. Сон дық тан да ол «пан до ра сан ды ғы» [2]. Ал біз-дің қа зақ хал қы ның мақ та ны шы ре тін де сон дай са быр лы ғын айт ар едім, атал мыш мә се ле лер ге біз бай сал дық пен, са быр мен қа рай мыз!

Қол же тім сіз ақ ша та бу жо лын да ғы өз тә-нін жа ра ла ған адам дар, ішім дік ке са лы нып, қа-ла ке ңіс ті гін де өз ба ғы тын жо ға лт қан адам дар, асы ғыс-үсі гіс, та лас пен тар мас, ұрыс пен ай қай, шуыл да ған кө лік тер, жа ғым сыз иіс тер дің өң де-луі, адам дар дың бір-бі рі не көз қиығы мен қа рауы т.б. қа ла тұр мыс-тір ші лі гі нің бір кө рі ні сі. Әр бұ-рыш та до ма ла нып жат қан бел гі сіз, үмі тін үз ген адам дар, қо лын жай ып қай ыр ті ле ген нау қас тар, ішім дік пен та бак ләз за ты на бө лен ген жас тар ды

т.б. кө зің ша ла ды. Өз ге өңір лер ден кел ген топ-топ сту де нт тер, кө ше лер мен ба зар лар да жай ма жай ып отыр ған ша руалар да қа ла ның сә ні. Кі-тап ха на лар, театр лар мен түр лі мә де ниет орын-да ры, сая бақ тар жә не он да ғы се руен ге шық қан қа ла ның жер гі лік ті тұр ғын да ры. Ба зар лар, ав то-бус тар мен трам вай лар, трол лей бус тар ішін де гі ұры лар, заң сыз жүр ген так сист тер, жол-жө не кей жат қан адам дар дың аузы нан шық қан көң-қо қыс-тың бә рі-бә рі біз дің қа ла да бар. Кө ше де гі шұ-быр ған ит тер, аяғы ңа ора ты лып қу та ма ғы ның қа мын ой лап, жо лың ды ке сіп «та мақ бер» деп, бол мы сы нан ай рыл ған кеп тер лер мен мы сық-тар ға мән бе ріл мейді. Жол кеп те лі сін де ті зіл-ген кө лік тер, бағ дар шам ның бұ зы лу сал да ры нан жол дың ор та сын да ғы аяғы нан тік тұ рып, аяғы-нан қал ған бағ дар лаушы қыз мет кер на зар дан тыс. Көп қа бат ты үй лер дің мың да ған те ре зе ле рі, он да ғы қыл ти ған бас тар, под ъез дер де гі шы лым тү ті ні нің иісі мен шөл мек тер жиын ты ғы та ғы бар. Бі реуі жы ми ып, бі реуі қа бақ шы тып ке тіп ба ра жат қан адам дар дың құ лақ қап пен ән тың-дап, екін ші ле рі ұялы те ле фон мен сөй ле сіп жан-жа ғын да ғы құ бы лыс тар ға мүл де мән бер мейді. Вок зал дың бір есі гі нен кі ріп, екін ші есі гі нен шы ғып кет кен дей қа ла ға да адам дар ке ліп-ке тіп жа тыр. Театр лар мен ки но те атр лар да қуа нып-күл ген адам дар бол са, ауру ха на лар да жа ны қи-на лып, қан мен дә рі са сы ған адам дар, ал түр ме де өмір ден үмі тін үзіп, бос тан ды ғы нан ай рыл ған, тор тау қы ме тін тарт қан жан дар бар. Сол түс тік мұз ды мұ хи ты ның пинг вин де рі не ме се са ван на-ның зеб ра ла ры, біз дің қа ла ның кеп тер ле рі нің то-бы ры іс пет тес сту де нт тер, эс те ти ка лық кө рі ніс-те рі нен ай рыл ған ба зар сау да гер ле рі, кең се лер де жұ мыс жа сайт ын ақ сау сақ ты лар, нан үшін, өмір үшін кү рес кен жан дар, ба қыт, бо ла шақ үшін кү-рес кен құ ры лыс шы жан дар. Ма ғы на сы нан ай-рыл ған кө ше есім де рі, та ри хи тұл ға лар, олар дың күз де жа пы рақ тар дың, қыс та қар дың ас тын да қал ған жал ған бей не лен ген ес ке рт кіш те рі бә рін-бә рін көз бен көр де, жү рек пен сез.

Қа ла ның объек ті ле рі, адам дар дың қол дан жа са ған дү ниеле рі адам дар дың өз де рін рет теп жа тыр. Біз дің тұ рып жат қан көп қа бат ты үйі міз, біз мі не тін «қо ғам дық кө лік тер», тіп тен біз дің оты ра тын орын ды ғы мыз да біз ді рет тейді. Адам-дар бі рі нің үс тін де бі рі тұ рып жа тыр. Үл кен ғи-ма рат тар дың, тұр ғын үй лер дің сырт қы кел бе ті сүй кім ді, қа ла ның көр кін бе ріп, ас пан мен та ла-сып тұр ға ны мен, анық тап қа ра саң үл кен-үл кен қо рап ша іс пет ті. Қо рап ша адам дар дың қор ға-ны шы. Күн де лік ті өт кі зе тін тір ші лік ор та сы да сол. Оның бар бір күн дік мақ са ты бір қо рап ша да бел гі лен ген уа қыт ты өт кі зіп, қы сы лып ав то бус-



қа мі ніп, кеп те ліс пен екін ші же ке қо рап ша сы на қайту. Бі рақ, қа ла да он дай қо рап ша лар бол ма са да хаос. Иа, кеш кі сін бар лы ғы мыз қо рап ша ға кі-ре міз. Он да ке ле сі күн гі мә се ле лер ді ойла нып, ұйқы ға ке те міз.

Қа ла дан ал шақ та ған адам, қауым дық дәуір-де гі ор та дан тыс қал ған адам мен тең. Қауым нан ал шақ та ған адам өлім мен те ңе ле ді. Сол се кіл ді қа зір гі қа ла ада мы қа ла сыз өмір де сү ре ал май-ды. Адам дар ка ла ның сан қи лы асып-та сып жат-қан дүр бе ле ңі мен бір ге. Күн де лік ті құ бы лыс-тар, ды быс тар мен қоз ға лыс тар оның құ ла ғы на май дай жа ға ды. Он да ғы өн ді ріл ген түр лі-түр лі иіс тер біз дің ма за мыз ды ал май ды. Жыл дам өтіп жат қан ба ға лы уақы ты мыз ға да ма за лан бай мыз. Бә рі не-бә рі не кө ніп, қа ла жағ дайы біз дің өмір сү ру сал ты мыз ға ай нал ды. Адам дар дың үне мі асы ғыс-үсі гіс жү ру ле рі де тү сі нік ті. Бос тан ды-ғы мыз тәуел ді лі гі міз ге бай ла ныс ты. Тіп ті қа ла-да ға ер кін жү ріп-тұ руымыз да бел гі лі шарт тар-мен іс ке асы ры ла ды.

Франц Каф ка ның «Про цесс», «Қа мал» ро-ман да рын да ғы бю рок ра тиялық құ бы лыс тар қа-ла ға тән. «Қа мал» қо жай ыны бар бол ға ны мен оны еш кім то лы ғы мен си пат тап бе ре ал май ды. Оны мен сұх бат тас пақ тү гі лі адам дар ол жа та-тын қо нақ үйге кі ру ге құ қы ғы жоқ. Атал мыш ро ман дар дың бас ты кейіп ке рі нің жай ға на К. ата нуының ас та рын да үл кен мән бар. «... жа-қын да ған сай ын Қа мал оны таң қал ды ра бас та-ды, кей бі реуле рі нің үйле рі тас тан тұр ғы зыл ған жә не сы лақ та ры құз да нып, тас та ры мү жіл ген. К. ша ла-шар пы өз қа ла сын есі не тү сір ді, ол бұл Қа мал дан еш кем емес еді», – дей ді. [2, 157 б.]. Ке зек ті оқи ға ның бар лы ғы қа ла пі шін де гі «Қа-мал да» бо ла ды. К. мыр за ның қа ла іс пет тес үл кен ауыл ға ке луі оның осы ауыл дың түр лі тәр ті бі мен ере же ле рін біл меуі нен осы ауыл дың тұр ғы-лық ты ада мы емес екен ді гі бір ден бі лі не ді. «Қа-мал ға» жұ мыс іс те ге лі кел ген К., жұ мы сы на ор-на ла са ал ма ған дық тан осын да амал сыз қал ған. Қайт ар ға жол жоқ. Ол осын да ар найы ша қыр-тыл са, екін ші жа ғы нан осы «Қа мал» іс пет тес өзі-нің қа ла сын да жұ мыс тың ың ғайы жоқ. К. өзі нің құ қы ғын қор ғап әр бір кең се есі гі не тұм сы ғын тық са да, еш бір нә ти же шы ға ра ал май ды. Нә-ти же сі бол ға ны мен оған қа на ғат қы лар К. жоқ. Қа на ғат тан ба ған дық тан те рең ой үс тін де. Әр бір ойы ның сөз бен жет кі зі луі Қа мал тұр ғын да ры на, әсі ре се кең се аза мат та ры на қы зыл шоқ тай тиеді. Ақы ры К. кү ре сі нә ти же лі бол са да, ол фут бол ой нау шы лар дың до бы іс пет тес ор ны жоқ адам. Әр бір жұ мы сын ама лы ның жоқ ты ғы нан дәр мен-сіз жа сай ды. Әл де қа ла ада мы тек ең бек үшін жа ра тыл ған дай оның зы ғы рын шы ғар ған. Яғ ни

адам дар дың өзі қа ла ның бір бө лі гі не айна ла-ды. Он да ғы тәр тіп пен ере же лер адам ды кейін гі орын дар ға ығыс ты ра ды. Адам ның жат та ну бі-рін ші орын ға шы ға ды.

Қа ла ада мы ның адам гер ші лі гі жай лы не айтуға бо ла ды? Күн де гі кө ре ті ні міз де, ес ти ті ні-міз де ай қай мен жүй кең ді тоз ды ра тын шу. Ара-ның ұясы іс пет тес қоз ға лып жат қан жүйе. Осын-дай жағ дайға әб ден үй рен ге ні міз сон ша лық, мүм кін Асанқай ғы ның аң са ған «Жер ұйығы» осы біз өмір сү ріп жат қан қа ла шы ғар! Та би-ғат тан ал шақ, мал ға шұ рай лы жер ді із деудің де қа же ті жоқ. Қор қыт ата мыз дың қаш қан өлі мі де біз ді қор қы та ал май ды. Қа ла ада мы на бо ла шақ-та ғы не ме се қа зір кү тіп тұр ған өлім емес, қа ла жүйесі нің бір те ті гі бо ла ал май қа лу қор қы-ныш тар дың қор қы ны шы. Ал өлім біз де ше шіл-ген нәр се. Се бе бі қа ла ада мы ның өлім тү сі ні гі осын дай. «Қа ла мен та ны су дың ең қо лай лы тә сі-лі – жұрт тың қа лай жұ мыс іс тейтінін, бі рін-бі рі қа лай сүйеті ні, тұр ғын дар дың қа лай өле ті нін бі-лу ге ты ры су. Бәл кім, ауа райы ның әсе рі бо луы ке рек, біз дің қа ла да бә рі де ми дай ара ла сып, бә рі де түк көр ме ген дей асы ғыс-үсі гіс жа са ла ды», – деп, А.Ка мю айтады [3, 8 б.]. Суи цид мә се ле сі-нің оша ғы да қа ла. Оның се беп те рі нің бі рі көп-те ген адам дар дың әл де бір әлеу мет тік ста тус қа ие бо ла ал мауы мен бай ла ныс ты. Та би ғат та ғы сұ рып та лу се кіл ді қа ла да ғы түр лі ойын дар дың қо ры тын ды сы әл де бі реулер үшін же ңіс пен же-ңі лі сі пен аяқ та ла ды.

А. Ка мю дің «Оба сын да ғы» қо тыр ит тің бей-не сі біз дің қа ла жа ну ар ла ры нан орын тап қан. Қай қай сы сы бол са да еш бір та би ғи қа сиет те-рі нен ай рыл ған. Қа ла ның жа ну ар әле мі нің күйі осы лай. Тіп ті «Оба да ғы» ең ал ғаш қы оба ның бел гі сі егеу құй рық тар дың ең ал ғаш қы өлі мі нен бас тал са, ол егеу құй рық тар ды ті рі кү нін де бай-қа ма ған адам дар олар дың ең ал ғаш қы өлік те рін үйле рі нің іші нен тауып алып, еш таң дан бас тан тыс қа шы ғар ған. Сол се кіл ді біз дің қа ла әле мі-нің жан-жа ну ар ла ры адам на за ры нан тыс. Не-ме се оба қа ла ада мын сы на мақ мақ сат та ғы ін дет іс пет ті. Оба ауру, ін дет емес, ол – қа ла. Қа ла мен кү ре су ші лер, оған мой ын сұн ған дар да бар. Кү-ре су ші лер өз де рі нің адам гер ші лік па ры зы мен қа ры зын өтеу ші лер міз не ме се ат қа ру шы лары-мыз де се, өз ге ле рі ке рі сін ше ін дет тің қа шан ке-ліп тиіп, қа шан ауы рып өле ті нін кү ту де. Кей бі-реуле рі нің қа ла дан қа шып кет пек әре кет те рі де бар, бі рақ қа шар ға жол, рұқ сат жоқ. Ін дет ке қар-сы кү ре су ші Рие дә рі гер ін дет пен қан ша кү ре сіп бақ са да, оған ем та ба ал май қат ты қи нал ған. Оба ба сы лы сы мен ін дет тен жа па шек кен ха лық мәз-мей рам бо лып баяғы қал пын да. Дә рі гер дің ең бе-


Қа зір гі өр ке ниет қа ла ла рын да ғы адам проб ле ма сы

гі мен қи на лы сы бір жа ғы нан зая бол са, екін ші жа ғы нан айт ып жет кі зуі қиын па ры зы мен адам-гер ші лік мін де ті.

Қа ла да ғы миф тер дің де адам дар ға ық па-лы өте зор. Қа лып тас қан миф тер де адам дар-даң туын ды ла ры. Миф тер дің күш ті лі гі сон ша, оны мен өмір сү ре міз. Кей де түр лі қор қы ныш ты миф тер бо ла ды. Кей де өзі не тар та тын ил лю зия-лар да кез де се ді. Се не ті ні міз дің бар лы ғы миф бол са – ол шын дық. Өйт ке ні миф тің ор нын екін-ші жа ңа миф ба са ты нын біз бі ле міз. Сол се кіл ді түр лі кри зис тер дің адам са на сын жау лауы адам-дар дың са на кри зи сін туын да та ды. Эко но ми ка-лық, ақ па рат тық кри зис тер дің қуат ты лы ғы сон-ша одан бой алып жү ре ал май сың. Көш пен ді лер тұр мы сын да ғы жұт ты мен тү сі нер едім, ал қа ла-да ғы ақ па рат тық, эко но ми ка лық кри зис ті тү сі ну мен үшін қиын. Мүм кін эко но ми ка сфе ра сы ның ло ги ка лық қи сын ды лы ғы күр де лі лі гі нен де бо-лар оның тү сі нік сіз ді гі. 2012 жай лы апа ка лип сис жай лы айт па сақ та тү сі нік ті. Яғ ни ХХІ ға сыр дың өзін де ғы лым мен бі лім да мы ған за ман да миф-тер дің үс тем дік етуіне таң қа ла сың.

Қа ла ның та ғы бір ерек ше лі гі, он да ғы таң-ба лар мен бел гі лер жүйесі. Бар лы ғы адам дар ға ар нал ған жә не адам дар ға қыз мет ете ді не ме се ке рі сін ше. Кө ше лер дің ат та ры, бағ дар шам дар, дү кен дер мен түр лі т.б. сән үйле рі нің атау ла ры-нан ал ға шын да ба сың айна ла ды. Олар ды ша тас-ты рып ада сып та ке те сің. Кейін олар ға жат та-нып, үйре не сің.

Жи нал ған көп те ген топ тар ды да қа ла дан кө ре міз. Олар дың та ма ша лайт ын да ры то быр ға сәй кес қы зық тар мен ләз зат тар, жұ ба ныш тар. Тұр ғын дар шарт ты бес не ме се ал ты күн дік жұ-мыс та ры нан шар ша ған да ғы жи нал ған се зім-де рін шы ға ра тын орын дар да біз де жет кі лік ті. Мұн сыз да қа ла да өмір жоқ. Ол бір заң ды лық іс пет тес. Қал ған жүй ке ст рес тер мен қи на лыс-тар да ғы адам дар дың қай дан ба рып жұ ба ныш та ба тын да ры анық. Кім ге қай сы сы ұнай ды со-ған ба ра ды. Бі рі не сая бақ, театр, кон церт, ки но бол са, ен ді гі бі рі не... жа та ды. Оно ре де Баль зак «Ше гі рен был ға ры да»: «Иа, ләз зат үйі нен бас қа күш ті рек жа ғым ды нәр се бар ма? Қор қы ныш-ты іс!», – деп, сол кез де гі Па риж де ор на лас қан сауық-сай ран үйле рін дә ріп тейді [4, 20 б.].

Қа ла ның бол мы сы ның ир ра цио нал ды тұ сы оның уақы ты мен ке ңіс ті гі. Бір қа ра ған ға ке ңіс-тік пен уа қыт бір қа лып та, тіп ті олар жоқ се кіл ді, ал оның қа ла да ғы ат қа рар қыз ме ті қан дай? Әри-не, өте жыл дам, ак тив ті, шап шаң. Тар, қы сың қы ке ңіс тік тің ау қым ды лы ғы, уа қыт тың көп ті гін қа жет ету қа ла заң ды лық та ры ның бі рі. Сон дық-тан да қа ла адам да ры үне мі асы ғыс жә не бел сен-

ді. Асы ғыс тық пен бел сен ді лік – адам ның қа ла-ға тәуел ді лі гі. Ол асы ғыс тық пен бел сен ді лік тің мақ са тын біл се де, екін ші жа ғы нан тұ тас жүйені қоз ға лыс қа кел ті ру ші жә не оған ба ғы ныш ты.

Қа ла да ғы уа қыт тың өл ше мі 24 са ғат тың, әр-бір ми нут-се ку нд тың то лық иге рі луімен ма ңыз-ды. Олар дың иге ріл меуі адам үшін үл кен тра ге-дия. Се ку нд тар дың қол дан ба лы өзін дік сәт те рі бар. Тіп ті 24 са ғат тың өзі қа ла ада мы үшін аз. «Өз ге ге ұқ са майт ын өзін дік салт деп айтуға бұл да кел мейді. Бар лық жер де гі дей, жұрт Оран да да уа қыт тың тар лы ғы нан, ой лау қа бі ле ті нің аз-ды ғы нан сүйе тұ рып, сүйеті нін біл мейді не ме се еле мей ді» [5, 9 б.]. Қа ла да ғы уа қыт қа бай ла ныс-ты ин тен сив ті қоз ға лыс Оно ре де Баль зактың «Ше гі рен был ға ры» ро ма нын да ғы та лис ман мен тү сін ді ру ге бо ла ды. Он да (та лис ман да ғы жа зу): «Ме ні иге ру ар қы лы сен бар лы ғын иге ре сің, бі-рақ се нің өмі рің ма ған тиесі лі бо ла ды. Құ дай ға осы ың ғай лы. Ар ман да жә не се нің ар ма ның ның бар лы ғы орын да ла ды. Бі рақ ар ман да рың ды өмі-рің мен өл ше» [4, 45 б.]. Яғ ни қа ла ның та би ға ты сол та лис ман ға ұқ сай ды. Се бе бі, қа ла ада мы ның бір ны сан нан екін ші ны сан ға же ту де гі уа қыт-тық ерек ше лік тер ді ке ңіс ті гі мен қо са ес кер сек, ол өте жыл дам. Айыр ма шы лы ғы қа ла қа тал ды-ғын же ңіп, мақ сат қа адам ның өзі же туі. Бұл қа ла уақы ты мен ке ңіс ті гі нің заң ды кө рі ніс те рі нің бі-рі. Яғ ни қа ла да ғы әр бір қоз ға лы сы мыз да уа қыт-тық шы ғар ма шы лы ғыз да ар та тү се ді. Өз мә ре сі-не жа қын дай бе ре ді.

Қа ла ның әлеу мет тік құ ры лы мы өте қы зық. Оны қа ра пай ым түр де жо ғар ғы, ор та, тө мен-гі деп бө лу ге бо ла ды. Де ген мен, қай да бол сақ та, өз ісі міз ге өзі міз жауап ты мыз. Не ні таң дап, не ні шеш сек те ол өзі міз дің таң дауы мыз. Бі реу таң дап бер ді де ген бол майт ын се кіл ді. Сон дық-тан да таң да ма лы өмі рі міз ге өзі міз жауап ты мыз. Жо ға ры-тө мен, қа ра ма-қай шы емес, тек айыр ма-шы лық.

Адам ның ба қыт ты өмір сү руіне бү кіл жағ дай-лар жа са лып жат қа ны мен қа зір гі да мы ған хал қы көп үл кен қа ла лар дың да ке рі қыр ла ры мен проб-ле ма ла ры бар. Әсі ре се Жан Бод рийяр, Георг Зим-мель жә не Ос фальд Шпенг лер сияқ ты ба тыс тық ға лым дар дың шы ғар ма ла ры нан кө ре міз.

Георг Зим мель «Үл кен қа ла лар жә не ру ха ни өмір» де ген ең бе гін де қа зір гі за ман ғы өмір сү-ру жағ дайы, со ның ішін де қа ла лық өмір адам-ға өзін дік ерек ше лі гін сақ тау ға ұм ты луына, өзі үшін кү ре суіне итер ме лей ді. Қа зір гі адам өзін заң жү зін де т.б. фор мальді бос тан дық та ры на сүйе ніп өзін ерік ті, ер кін адам де ге ні мен, қо ғам та ра пы нан бол ған қы сым дар дан, со ның ішін-де өмір тех ни ка сы мен іш кі мә де ниет ке тәуел-



ді, сон дық тан оған өзі үшін кү ре су ге ту ра ке ле ді дей ді [4].

Жан Бод рийяр «Қа ла жә не өш пен ді лік» де-ген ең бе гін де фран цуз дық «Өш пен ді лік» фил-мін не гіз ге ала ды. Филь мде үл кен қа ла ның шет кі ау дан да ры мен ай мақ та рын да орын ал ған түр лі қыл мыс тар мен жағ дай лар жә не бой ла рын «өш-пен ді лік» пен «жек кө ру ші лік» се зім де рі бу ған сот қар жас тар көр се тіл ген. Филь мде гі кейіп кер-лер дің бі рі нің «жек кө рем» деп айт қан сө зі нен оның тек субъ ек тив ті эмо циясы мен суб ъек тив-ті қа лін емес, ол одан да ау қым ды өш пен ді лік тің тууына қо қыс тас тайт ын жер ге ай нал ған қа ла ның шет кі ай мақ та рын да жә не мән сіз бос ке ңіс тік ке ай нал ған қа ла лар се беп бо ла тын оның объек тив-ті ха лін сурет тейді. Не лік тен жас тар дың бой ын да (шын мә нін де бас қа да адам дар бо луы мүм кін) се-беп сіз ашу-ыза ның туып, қыл мыс қа итер ме лейт ін нен дей се беп жә не не ге өр ке ниет тің бү кіл же тіс-ті гі орын ал ған да мы ған үл кен қа ла лар да, ең бас-ты сы не лік тен шет кі ау дан дар да мұн дай қыл мыс-тар көп бо ла ды де ген сұ рақ туын дай ды. Мұн дай жағ дай лар көп бо ла тын дық тан, біз дің қо ғам да-ғы жағ дай лар мен проб ле ма лар деп «Өш пен ді-лік» сияқ ты ки но лар ды күн де тү сі ру ге бо ла тын еді. Айт ыл ған бұл жағ дай лар дан тұ тас қо ғам дық өмір дің бір қы рын, яғ ни ха лық тың көп шо ғыр ла-нуынан жә не со ған сәй кес қал дық тың көп өн ді рі-луінен пай да бо ла тын бү кі лә лем дік қал дық проб-ле ма сы жай ын да бол мақ. Егер зор лық-зом бы лық қа нау, қы сым көр се ту не гі зін де пай да бол са, ал өш пен ді лік се зі мі адам ның мә ні ке тіп, адам ре тін-де құ ны қал май қо қыс тас та ла тын жер ге тас тал са туады [1].

Бә рі нен ең қор қы ныш ты сы жан-жа ғы мыз дан үйі ліп қал ған қал дық тар емес, адам дар, біз өзі-

міз дің қал дық қа ай нал ға ны мыз қор қы ныш ты [1]. Айна ла мыз да ғы зат тар дың бә рі қал дық, қо қыс-қа, яғ ни, еш кім ге ке рек сіз, еш кім қа лай құ ты ла-рын біл мейт ін, мән сіз дү ниеге ай нал ды. Тау- тау бо лып үйі ліп қал ған өн ді ріс тік ор га ни ка лық қал-дық тар бұ мен са лыс тыр ған да түк емес. Жү ріп өтіп арт та қал ған оқи ға лар ға на емес бо лып жат-қан қа зір гі жағ дай лар аяғы на же тіп үл гер мей жа-тып мә нін жо ғал та ды, еш кім ге ке рек сіз қал дық-қа ай нал ды. Бұл жер де гі мә се ле нің мә ні сі қа зір гі на рық тық қо ғам ға бай ла ныс ты адам дар дың ара-сын да өн ді ру ші лік жә не тұ ты ну шы лық бай ла-ныс тың ор науы бас ты се беп. Көп жағ дайда адам тұ ты ну ды ға на бі ле тін жан сыз ма ши на сияқ ты. Ол тек ма те риял дық қа жет ті лік тер ге ға на емес, ру ха ни қа жет ті лік тер ге де со лай қа рай ды.

Қа ла өмі рі әр бір адам ға: «Мен бұл әлем де не іс теп жүр мін? Мен кім мін? Кө мек ті тек сырт-тан кү тіп оты ра тын қам қор сыз тір ші лік иесі мін бе, әл де ұлы твор чест во лық бас та ма ның ұш қы-ны бар, осы әлем ді жа саушы мын ба?» – де ген сұ рақ тар қоюға мәж бүр лей ді. Эк зис тен циялизм бой ын ша бұл сұ рақ қа бір ауыз сөз бен ға на жау-ап бе ре ді: Иә, біз дің бә рі міз де де бұл ұш қын бар. Әйт пе се біз не ге қа ра бай ыр лық пен ие сіз де ну-ден қа шып, шы найы өмір сү ру ге тал пы на мыз? Бұл ұш қын ды өзі міз ді жә не бас қа лар ды да жы-лы та тын жа лын ға ай нал ды ру ға не ме се жан бай жа тып сөн ді ре са луымыз ға бо ла ды.

Қа ла да ғы бол мыс тың тра ге диялы ғы на қа ра-мас тан адам бой ын да ыл ғи жә не те жеусіз «қа-ла ға де ген құш тар лық» се зі мі бо ла ды. Қа ла ны осы лай қа был дау дың не гіз гі бас тауын қа ла ны уни вер сал ды ме та фо ра ға ай нал дыр ған, тұ рақ ты об раз дар мен ар хе тип тер жа сы рыл ған адам са на-сы нан тыс, те рең нен із деу ке рек.


1 Бод рийяр Ж. Го род и не но вис ть // www.klinamen.com2 Сыр гак баева А.С. Го род как куль турфи ло со фс кая проб ле ма. Эк зис тен ци аль ный ана лиз бы тия че ло ве ка в го ро де:

Дис. .... д-ра фи лос наук: 09.00.13. – А.: Каз НУ им. Аль-Фа ра би, 2008 – 150 бет. 3 Ка мю Аль бер. Оба. Ро ман жә не по вес ть. Ау дар ған С.Ақ таев. Астана: Ау дар ма, 2002. – 360 бет. 4 Зим мель Г. Боль шие го ро да и ду хов ная жиз нь// http: // magazines. russ.ru // logos/2002/3/ zim.html.5 Ты хеева Ю.Ц. Че ло век в го ро дс ком прост ранс тве. Фи ло со фс ко-ант ро по ло ги чес кие ос но ва ния ур ба на ло гии: Дис.

д-ра фи лос. наук: 09.00.13. – Спб.: СПбГУ, 2003. – 337 б.

References

1 Bodriiar Zh. Gorod I nenavist // www.klinamen.com 2 Syrgakbaeva A.S. Gorod kak kulturfilosofskaia problema. Ekzistensialni analiz bitia cheloveka v gorode: Dis. … d-ra filos

nauk: 09.00.13. – A.: KazNU im. Al-Farabi, 2008 – 150 bet. 3 Kamiu Alber. Oba. Roman jane povest. Audargan S.Akataev. Astana: Audarma, 2002. – 360 bet. 4 Zimmel G. Bolshie goroda i duxovnaia jizn// http: // magazines. russ.ru // logos/ 2002/3/ zim.html. 5 Tiheeva U.S. Chelovek v gorodskom prostranstve. Filosofsko-antropologicheskie osnovania urbanologii: Dis. d-ra filos.

nauk: 09.00.13. – Spb.: SPbGU, 2003. – 337 b.


Еділ баева С. Ж. Нығ ме то ва А.Т.

Бі лім бе ру дің ант ро по ло гия лық ас пек ті сі

Ма қа ла да бiлiм бе ру фи ло со фиясы ның өзек ті мә се ле лерiне, фило со фия лық ант ро по ло гияға тал дау жа сал ған.

Бі лім бе ру фи ло со фиясы ның зерт теу мә ні – адам. Сон дық тан бiлiм бе ру фи ло со фиясы жә не фи ло со фия лық ант ро по ло гиясы ның қа рымқа ты на сы жанжақ ты зерт тел ген. Бі лім бе ру тұ жы рым да масын тал дау адам ның мә ні фи ло со фия лық жә не ант ро по ло гия лық мә се ле сі не бай ла ныс ты. Адам – бі лім бе ру дің мә ні. Бұл фи ло со фиялық ант ро по ло гия ның ор тақ қа ғи да сы бо лып та бы ла ды. Бі лім алу дың теориясы мен прак ти ка сы ант ро по ло гия лық тұ жы рым дар ға тәуел ді бо ла ды. Сұ рақ ты ант ро по ло гия лық тұр ғы дан қою пе да го ги ка ның аясын да да те рең ма ңыз ға ие бо ла ды. Пе да го ги ка лық ант ро по ло гияда адам пе да го ги ка лық тұр ғы дан қа рас ты ры ла ды, яғ ни оқы ту ға, тәрбие леу ге жә не бі лім алу ға кө не тін адам қа рас ты ры ла ды.

Түйін сөз де р: бі лім бе ру, тәр бие, бі лім бе ру фи ло со фиясы, пе даго ги ка, фи ло со фия лық ант ро по ло гия, пе да го ги ка лық ант ро по ло гия, адам.

Edilbay S.Zh., Nigmetova A.T.

The anthropological aspect of education

In article, the interrelation of philosophy of education and philosophical anthropology reveals. The analysis of concept of education is connected with a philosophical and anthropological question of essence of the person. The person is a being of education. This is central statement of philosophical anthropology. Anthropology is a key of educational system. The history of education is realized from the point of view of continuous change and updating of an image of the person. From an image of the person the purposes and means of education reveal.

Anthropological posing the question becomes important also in the framework of pedagogy. The pedagogical anthropology talking about a person from an educational point of view, ie, the person subject to training and education.

Key words: education, philosophy of education, pedagogy, philosophical anthropology, educational anthropology, man.

Едиль баева С. Ж. Ниг ме то ва А.Т.

Ант ро по ло ги чес кий ас пект об ра зо ва ния

Статья пос вя ще на расс мот ре нию взаи мос вя зи фи ло со фии об разо ва ния и фи ло со фс кой ант ро по ло гии. Ана лиз по ня тия об ра зо ва ния свя зан с фи ло со фс коант ро по ло ги чес ким воп ро сом о сущ нос ти че лове ка. Че ло век – су ще ст во об ра зо ва ния. Это цент раль ное выс ка зы вание фи ло со фс кой ант ро по ло гии. Ант ро по ло гия ока зы вает ся клю чом об ра зо ва тель ной сис те мы, так как ис то рия об ра зо ва ния осоз нает ся с точ ки зре ния пос тоян но го из ме не ния и об нов ле ния об ра за че ло ве ка, из ко то ро го каж дый раз за но во раск ры вает ся це ло ст нос ть предс тавле ний о це лях и средст вах об ра зо ва ния.

Ант ро по ло ги чес кая по станов ка воп ро са приоб ре тает зна че ние так же в рам ках пе да го ги ки. В пе да го ги чес кой ант ро по ло гии речь идет о че ло ве ке с пе да го ги чес кой точ ки зре ния, т.е., о че ло ве ке, подле жа щем обу че нию, вос пи та нию и об ра зо ва нию.

Клю че вые сло ва: об ра зо ва ние, вос пи та ние, фи ло со фия об ра зова ния, пе да го ги ка, фи ло со фс кая ант ро по ло гия, пе да го ги чес кая антро по ло гия, че ло век.


ӘОЖ 101.1:316 *Еділ баева С. Ж. Нығ ме то ва А.Т.Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Қа за қс тан Рес пуб ли касы, Ал ма ты қ. *E mail: [email protected]

Бі лім бе ру фи ло со фиясы ның зерт теу мә ні – адам. Ол адам бол мы сы ның не де еке нін жә не мұн да бі лім бе ру бас та ма сы ның бар-жо ғын тү сін ді ру ге, бі лім ді бо лу ға тиіс бо ла тын адам ның кім еке нін тү сін ді ру ге тиіс бо ла тын фи ло со фия лық-ант ро по ло-гия лық ал ғы шарт ты қа жет ете ді. Адам сияқ ты тір ші лік иесі не бі лім бе ру тән. Бі лім бе ру адам ның бол мы сы на жа та ды.

Фи ло со фия мен қа тар адам ды қа рас ты ра тын бар лық нақ-ты ғы лым дар ант ро по ло гия лық сұ рақ тар қояды жә не көп те ген түр лі ай мақ тық ант ро по ло гия лар ды да мы та ды. Ант ро по ло гия биоло гия, ме ди ци на, пси хо ло гия, со ци оло гия, эт но ло гия, пе да-го ги ка, сон дай-ақ теоло гия сияқ ты ант ро по ло гия лық ре ле ва нт-тық же ке ғы лым дар дың та ра пы нан то лық ты ры ла ды. Адам ның кім еке ні не ме се адам ның өмір сү руін не нің ай қын дайтыны ту-ра лы ант ро по ло гия лық тол ға ну лар ды адам үшін ай қын дау шы бо лып та бы ла тын қыз мет тің бар лық са ла ла ры нан та бу ға бо ла-ды. Мы сал ға, теоло гиялық ант ро по ло гия адам ды теоло гиялық тұр ғы дан се нім ге не гіз де ле оты рып іс-әре кет ете тін ді ни тір ші-лік иесі ре тін де ай қын дайды. Одан бө лек адам ның өмір сү руіне де ген бас қа да көз қа рас тар бар. Мы сал ға, биоант ро по ло гия-ның бас тап қы та би ғи-ғы лы ми тұр ғы сы нан ант ро по ло гия эво-лю циялық теория мен не ме се фи ло ге нез дің (адам зат тың шы ғу та ри хы) жә не он то ге нез дің (же ке адам ның өмір лік-та ри хи да-муы) биоло гиялық ал ғы шарт та ры ның мі нез-құл қын (это ло гия) зерт теу мен айна лы са ды. Пси хо ло гия лық ант ро по ло гия адам ды оның эмо циялық, ру ха ни, фи зи ка лық қа сиет те рі не сәй кес ай-қын дайды. Әлеу мет тік жә не мә де ни ант ро по ло гия же ке адам мен оның айна ла сын да ғы та ри хи тұр ғы дан өз ге ре тін қо ғам мен мә де ниет тің ара сын да ғы тәуел ді лік ті, өза ра қа ты нас ты қа рас-ты ра ды.

Ант ро по ло гия ның биоло гиялық ( биоант ро по ло гия), ме-ди ци на лық, пси хо ло гия лық, әлеу мет тік (со циоант ро по ло гия), эт но ло гиялық (мә де ни ант ро по ло гия), саяси, теоло гиялық, сон-дай-ақ пе да го ги ка лық сияқ ты түр ле рі ай мақ тық ант ро по ло гия-лар ға жа та ды. Ай мақ тық ант ро по ло гия де ге ні міз – бел гі лі бір гу ма ни тар лық ғы лым дар мен олар дың ар найы зат тық анық-та ма ла ры ның жә не сұ рақ тар ды қоюы ның тұр ғы сы нан тиіс ті зерт теу лер дің кө ме гі мен адам ның ар найы са ла ла ры мен ас пек-ті ле рін зерт тейт ін адам ту ра лы кей бір ғы лым дар. Ал фи ло со-

БІ ЛІМ БЕ РУ ДІҢ АНТ РО ПО ЛО ГИЯ ЛЫҚ

АС ПЕК ТІ СІ



фия лық ант ро по ло гия ның күр де лі мін де ті – же-ке ғы лым дар ды (ай мақ тық ант ро по ло гия лар ды) та ну ды ау қым ды бү тін ғы лым, яғ ни адам бол мы-сы ның теориясы етіп жи нақ тау. Сон да да фи ло-со фия лық ант ро по ло гия жал пы шо лу жа сай ды, же ке гу ма ни тар лық ғы лым дар да анық тал ған фак ті лер ді не ме се фе но мен дер ді де не нің, жан-ның жә не рух тың кө рі ні сі ре тін де бір тұ тас етіп жи нақ тайды жә не сөйт іп бол мыс тың ау қым ды тү сі ні гін тал дай оты рып, адам ды тү сін ді ре ді. Осы ған сәй кес адам ның жал пы әзір ле ме сін де гі ма те ри ал жә не фи ло со фия лық ой лау өза ра бай-ла ны са ды жә не бір-бі рін то лық ты ра ды.

Бұл кез де жа ну ар мен са лыс тыр ған да, адам түй сі гі нің тап шы лы ғы, адам ның ор га ни ка лық тұр ғы дан бейім де луі нің ма ман дан ды рыл ма-ған ды ғы жә не т.с.с. сияқ ты ұғым дар мен си пат-тал ған адам ның ерек ше мор фо ло гиялық күйі бас тап қы нүк те бо лып та бы ла ды. Бі рақ фи ло-со фия лық ант ро по ло гия адам мен жа ну ар дың ара сын да ғы айыр ма шы лық ту ра лы ға на емес, адам ның әлем де гі та би ғи жә не мә де ни тір ші лік иесі ре тін де гі ор ны ту ра лы да тол ға ну лар бо лып та бы ла ды. Сөйт іп осы тү сі нік те фи ло со фия лық ант ро по ло гия фи ло со фия ның не гі зін де гі адам ту ра лы биоло гиялық, фи зи оло гиялық, ант ро по-ло гия лық (со ның ішін де та рих тан бұ рын ғы жә не ар хе оло гиялық), пси хо ло гия лық, мә де ниет та-ну шы лық жә не мә де ни-та ри хи, со ци оло гиялық жә не эт но ло гиялық сияқ ты түр лі ілім дер дің қо-сы лы сы, қо рыт па сы бо лып та бы ла ды. Ол кең ау қым ды фи ло со фия лық тұр ғы дан бас қа гу ма-ни тар лық ғы лым дар дың ілім де рі мен де рек те рін жал пы лайт ын жә не ба ға лайт ын бі рік ті ру ші ғы-лым бо лып та бы ла ды. Ен де ше оның бір уа қыт та ғы лы ми-жүйелі ор ны жә не ғы лы ми-теория лық си па ты да ай қын дал ды, әлеу мет тік жә не гу ма ни-тар лық ғы лым дар дың, со ның ішін де тәр бие леу жә не бі лім бе ру фи ло со фиясы ның түр лі са ла ла-рын да ғы не гіз гі пән нің функ циясы үшін ал ғы-шарт бел гі лен ді. Бі рақ бұл кез де фи ло со фия лық ант ро по ло гия бас қа ғы лым дар дың нә ти же ле рін жал пы лау ға на емес, адам ның бей не сі не қа тыс-ты олар дың тү сін дір ме сі бо лып та бы ла ды. Ол адам ту ра лы бел гі лі мә лі мет тер дің қо ры тын ды-сын шы ға ру ға ұм ты ла ды, адам ның бол мы сын та нып жә не бой лай еніп қа на емес, ол ту ра лы бі лім дер ді бі рік ті ру ге ты ры са ды. Адам жан-жақ ты бол ға ны нан ға на емес, ХХI ға сыр ада мы өмі рі нің жан-жақ ты лы ғы мен түр лі лі гі нің сал да-ры нан да дәл осы ин тег ра тив тік си па тын жә не осы дан шы ға тын мүм кін дік тер ді кө ру ге бо ла ды.

Фи ло со фия лық ант ро по ло гияны ай мақ тық ант ро по ло гия ның ерек ше са ла ла ры, яғ ни реф-

лек сияла ры қа на ғат тан дыр майды, ол «адам» та қы ры бы на жауап бе ре тін мүм кін ді гін ше жал-пы, көп ші лік ма құл да ған, әм бе бап жауап ты із-дес ті ру де. Фи ло со фия лық ант ро по ло гия адам ту ра лы жал пы бі лім ді бі рік ті ру мен, іші на ра ас-пек ті лер ді жал пы өза ра бай ла ныс етіп қи сын ды түр де тү сін ді ру мен, сон дай-ақ өзі не сәй кес ке ле-тін әле мін де гі жә не та ри хи жағ дайда ғы адам ды тү сі ну мен айна лы са ды. Фи ло со фия лық ант ро-по ло гияда адам үне мі өзін-өзі, өзі бо ла ала тын бей не сін, әлем де гі ор нын із деуде.

Адам ның екі жақ ты бол мы сы на сәй кес Кант ант ро по ло гияны «фи зи оло гиялық» жә не «праг-ма ти ка лық ант ро по ло гия» деп бө ле ді. «Фи ло-со фия лық ант ро по ло гия» деп ата ла тын фи ло со-фия лық ағым ды ХХ ға сыр дың жиыр ма сын шы жыл да ры Ше лер жә не Плес нер да мыт қан, кейін оны Ге лен, Рот ха кер, Лит жә не Порт ман жал ғас-ты рып, ақыр со ңын да Ланд ман, Боль нов, Хенгс-тен берг, Макс Мюл лер жан дан дыр ды.

Фи ло со фия лық ант ро по ло гия ХХ ға сыр дың жиыр ма сын шы жыл да ры М. Ше лер дің «Адам-ның ға рыш та ғы ор ны» [1] ат ты шы ғар ма сы ар-қы лы өзі нің қа зір гі за ман ғы не гі зі не ие бол ды, бұл шы ғар ма да ол Жа ңа за ман ның дағ да рыс ты жағ дайын си пат тайды жә не ең соң ғы биоло-гиялық нә ти же лер ді қам ти тын сұ рақ қа жауап бе ру ге ты ры са ды. Зерт теу лер дің бұл век то ры Х. Плес нер мен А. Ге лен ең бек те рін де одан әрі да мы тыл ды. Олар дың екеуі де Ше лер бер ген рух тың ме та фи зи ка лық прин ци пін ашып көр-се ту ге жә не тиіс ті жауап тар ды та бу ға ұм ты ла-ды. Плес нер экс цент ри ка лық по зи циялы лық тың кө ме гі мен шек теу лі, са ты лы түр де ұйым дас ты-рыл ған дү ниелік ке на зар ау дар та тын бол са, Ге-лен адам ды «кем ші лік те рі бар» тір ші лік иесі деп қа рас ты ра ды. Ол «іс-әре кет ету ші» тір ші лік иесі ре тін де адам ға анық та ма бе ру ге тал пы на ды. Бі-рақ үш өкіл де адам ның рух иесі не ме се та би ғат-тың ерек ше жо ба сы ре тін де гі адам ның ерек ше ор нын атап өт ті.

Фи ло со фия лық ант ро по ло гия мә се ле ле рі нің шең бе рі фи ло со фия ның өзі сияқ ты ежел ден бе рі ке ле жа тыр, оның идея лық та ри хын да қа рас ты-ру дың ант ро по це нт рис тік жә не кос мо це нт рис тік тә сіл де рі ға сыр лар бойы бі рін-бі рі ал мас тыр-ды. ХХ ға сыр да кө бі не се адам жә не оның нақ ты бол мы сы қа рас ты ры ла ды, ал оның екін ші жар-ты сын да оның бол мы сы ның әлеу мет тік жақ та ры зерт тел ді. Соң ғы он жыл дық тар да адам ту ра лы, адам ды ант ро по ло гия лық тұр ғы дан тү сі ну ту-ра лы мә се ле ғы лым дар дың қа лаулы та қы ры бы-на ай нал ды. Фи ло со фия шы найы түр де адам ға қа рай ба ғыт та лу да. Егер әлем де гі ор ны бол мы-



сы на тал дау жа сау тұр ғы сы нан қа рас ты рыл са, өмір лік жағ дай лар ға жа қын да ған кез де, адам мен оның өмі рі нің қа лып та суы дау лы бо лып кө-рін ген сай ын оның қа жет ті гі ар та тү се ді [2,11-12 бб.]. Сұ рақ ты ант ро по ло гия лық тұр ғы дан қою қа зір гі за ман ғы пәл са па да зор үлес алу да, қа зір-гі за ман ғы фи ло со фия бү гін де ант ро по ло гия лық тұр ғы дан елеу лі түр де ай қын дал ған.

«Праг ма ти ка лық ант ро по ло гия» ре тін де-гі пәл са па лық ант ро по ло гия адам «ер кін әре кет ету ші тір ші лік иесі ре тін де өзін-өзі қа лып тас ты-ра ды, қа лып тас ты ра ала ды жә не қа лып тас ты ру-ға тиіс» [3, 351 б.] де ген сұ рақ ты қояды. Сөйт іп адам ның өзін-өзі та нуы жә не анық тауы ту ра лы, оның бол мы сы ның мүм кін ді гі ту ра лы сұ рақ қой-ыла ды. Бұл жағ дайда фи ло со фия лық-бі лім бе ру тұр ғы сы нан сұ рақ ты ант ро по ло гия лық тұр ғы дан қою қан дай үле сін қо са ды? Бұл адам ның қа был-да ғыш ты ғы, оның бі лім алу ға жә не икем ді бо лу-ына де ген қа бі ле ті ту ра лы, сон дай-ақ іс ке асы ру-дың не гіз гі мә се ле сі ре тін де гі бі лім алу ту ра лы, адам ның бол мы сы на бе рі лу ту ра лы ант ро по ло-гия лық сұ рақ бо лып та бы ла ды. Адам ның та би-ғат тың тір ші лік иесі бо лып та бы ла ты ны на, яғ ни та би ғат тан шық қан те гі не бай ла ныс ты үне мі мә-де ниет ке бағ дар лан ған ды ғы ту ра лы пәл са па лық ант ро по ло гия ның тү сі ні гі осы пәл са па-бі лім алу мә се ле на ма сы ның бас тап қы нүк те сі бо лып та-бы ла ды. «Адам ның ... мә де ниет ті жа сайтыны оны кез кел ген жа ну ар дан ерек ше ете ді жә не сол уа қыт та оны ай қын дайды» [4, 164 б.]. Сон-дық тан осы ның сал да ры нан ол өзі нің бол мы-сын өз ді гі нен ай қын дау ға, қа лып тас ты ру ға жә не жүр гі зу ге де ген қа жет тік ті кө ре ді, ал бұл оның өзін әлем ге бе руін көз дейді. Адам «та би ға ты нан мә де ни тір ші лік иесі» – өзі шы ғар ған осы не гіз-гі ант ро по ло гия лық фор му лар ар қы лы А. Ге лен адам ның бі лім бе ру ге де ген ай рық ша ашық ты-ғын жә не іс-әре кет тер ге қа бі лет ті тір ші лік иесі ре тін де гі адам ның икем ді лі гін, бі лім алу ға де ген қа бі ле тін тү сін ді ре ді.

Ант ро по ло гия лық жо ра мал дар дың бір ор тақ тұ сы – адам бол мыс тың икем ді, шек тел ме ген, бі-лім алу ға қа бі лет ті жә не ашық тү рі бо лып си пат-та ла ды (ең қа ра пай ым, та би ғат қа жа қын мә де-ниет тер де). «Адам – әре кет ету ші тір ші лік иесі» [4,164 б.]. Та би ға ты нан адам өзін мә де ниет тен көр се ту ге жә не уа қыт жағ дайла ры ның тұр ғы сы-нан шы ғар ма шы лық тұр ғы дан жо ба лауға, яғ ни та рих қа бағ дар лан ған. Осы шы ғар ма шы лық ты іс ке асы ра оты рып, ол өзін әлем ге ашық, өзі нің іш кі жә не сырт қы айна ла сын оның мүм кін дік те-рі нің ау қым ды шең бе рі ре тін де гі әлем ге ба ғыт-тайт ын тір ші лік иесі ре тін де көр се те ді. Ал осы

жер де адам ның өмір сү ру мін дет те рі нің си па ты қа лып та са ды, адам ның бі лім алу ға де ген қа жет-ті гі ту ра лы ой өзі нің ант ро по ло гия лық рас тауын та ба ды, се бе бі адам ның өмір сү ру мін дет те рі нің си па ты на мә де ни бі лім алу ға ен гі зу сеп ті гін ти-гі зу ге тиіс.

Со ны мен, бі лім бе ру ге қа бі лет ті жә не мә де-ниет ті қа был да ғыш тір ші лік иесі ре тін де гі адам өзі не, әлем ге жә не бі лім алу ға де ген са на лы қа-ты нас қа бағ дар лан ған. Х. Плес нер адам ның осы не гіз гі кө рі ні сі нің се нер лік тұ жы рым да ма сын бе ре ді. Өмір ұғы мын не гіз ге ала оты рып, ол та-би ғи пәл са па ның ая сын да, нақ ты рақ айт қан да ең қа ра пай ымы нан бас тап адам ға дейін ор га ни ка-лық өмір дің алуан түр ле рін зерт тей ді. Егер ағ за-ның тұ тас ты ғын «ашық» шек теуі бар айна ла мен қор шал ған жүйе деп тү сі не тін бол са, он да өмір де не нің өз ше ка ра ла ры на де ген ерек ше қа ты на-сы на [5,109 б.] не ме се өзі нің айна ла сы на қар сы по зи циялар ға не гіз де ле ді. Бұл қа ты нас ор га ни-ка лық де не ге оның ерек ше по зи циялық си па тын тән ете ді, оған «по зи циялы лық» бе ре ді [5,115 б.]. Бі рақ ор га ни ка лық өмір дің алуан түр ле рі нің өз ше ка ра ла ры на де ген, өзі нің «фрон тальды ғы-ның» айна ла ға де ген қа ты на сы әртүр лі ке ле ді. «Жа ну ар дың өмі рі цент рлі бол са, адам ның өмі рі экс цент рлі, ол центрлеу ді үзе ал май ды, бі рақ сол уа қыт та одан тыс шы ға ды [5,126 б.]. Экс центр лік – қор ша ған ор та ға де ген адам үшін тән қа ты на-сы бой ын ша фрон тальды ғы ның тү рі» [5, 126 б.]. Экс центр лік тің осы не гіз гі са на ты ның кө ме гі-мен Плес нер адам гер ші лік тің ерек ше күйі үшін фор му ла шы ғар ды, осы фор му ла ның кө ме гі мен ол адам ның ай қын қа был да ғыш ты ғын, сол сияқ-ты бі лім алу ға де ген қа жет ті гін көр сет ті. «Мұн да мә де ниет иесі ре тін де гі адам ту ра лы сөз қоз ға-лу да. Сөйт іп ғы лым, өнер, тіл жә не т.б. сияқ ты оның объек ті ле рі ... бү тін адам ды нақ ты өмір лік бір тұ тас тық ре тін де қа рас ты ру ор та сы бо ла ды. Мә де ниет осы өмір лік бір тұ тас тық тың ерек ше кө рі ні сі ре тін де зерт те лу ге тиіс» [5,102 б.].

Экс цент рлі тір ші лік иесі ре тін де адам та би ға ты нан мә де ниет ке өзі нің ту ған же рі сияқ ты бағ дар лан ған жә не осы ар қы лы ту-ған нан бе ріл мейт ін, жү ре ке ле мең ге рі ле тін ру ха ни сим вол дар ан са мб лі үшін ай қын дал-ған бо ла ды. Плес нер дің экс центр лік ту ра лы фор му ла сы ның не гі зін де адам ның әлем де бағ дар ла нуы үшін шы найы лық қа де ген өмір-ді қам та ма сыз ете тін қа ты нас ты, бол мыс ты ай қын дау ды, сон дай-ақ шы найы лық қа де ген эс те ти ка лық, өне ге лі не ме се ді ни қа ты нас тү-рін де гі сим вол дар дың ру ха ни әле мін қа жет ете ті ні де айтыла ды.



Плес нер экс центр лік фор му ла сы ның ар қа-сын да өмір сү ру дің жә не мә де ни қа ты нас тар-дың бел гі лі бір ру ха ни мүм кін дік те рі нің он то-ло гиялық шы ғу те гін көр се те ал ды. Плес нер дің ант ро по ло гиясы нан шы ға тын теория лық-бі лім алу сал да ры, адам ның бі лім алу ға бе ріл ген ді гі ре тін де гі қа был да ғыш тық ту ра лы ой та би ғи ант-ро по ло гия лық перс пек ти ва да ғы бі лім алу пәл са-па сы ның бас ты ұғым да рын ашып көр се те ді жә-не не гі зін са лу шы маз мұн дық кон тур ды ала ды.

А. Ге лен нің зерт теу ле рі бі лім алу фи ло со-фиясы ның та лап та ры на қа тыс ты ерек ше на зар ауда ру ды қа жет ете ді. Ге лен ор га ни ка лық тұр-ғы дан бейім де лу дің ма ман дан ды рыл ма ған ды-ғы, «на ғыз түй сік тер дің» аяқ тал ма ған ды ғы жә-не кем ші лі гі тұр ғы сы нан адам ды биоло гиялық «жет кі лік сіз тір ші лік иесі» [4, 175 б.] деп қа рас-ты ра ды. Биоло гиялық де рек те рі тап шы лы ғы ның не гі зін де ол «жет кі лік сіз» жә не сон дық тан мә-де ни, әлеу мет тік жә не мо раль дық мі нез-құлық ар қы лы (әсі ре се тіл дік іс-әре кет тер, мі нез-құлық жә не инс ти тут тар ар қы лы) өзін мен шік ті құ-рал дар мен то лық ты ру ға тиіс. Адам ның аяқ-тал ма ған ды ғы әлем ді қи сын ды түр де тү сі ну ге тар ты лу ына жә не әлем ді жау лауына әсе рін ти-гі зе ді, бұл ер кін, бі рақ жауап кер ші лік ті ат қа ра-тын, өзін-өзі түй сі не тін іс-әре кет тер суб ъек ті сі, іс-әре кет тер ав то ры бо лу ын қа жет ете ді. Бұл кез де оның ор га ни ка лық шек теу лі гі ар ты ғы мен өте ле ді, яғ ни өзін-өзі сақ тау дан жә не түр ді сақ-тау дан бө лек кө ңіл-күй лер, қа рым-қа ты нас тар, қа сиет тер жә не т.б. жүйесі қа лып тас ты ры ла ды. Одан бө лек өз ді гі нен мә де ни бо ла тын шы ғар-ма шыл адам өзі не ұқ сас адам дар дың та ра пы нан бел гі лі бір кө мек ті: қор ғауды, қа ты су ды жә не ком му ни ка цияны қа жет ете ді.

Әлеу мет тік мә де ниет ке сай қа лып тас қан тәр-бие леу ге жә не бі лім бе ру ге де ген қа жет тік адам-ның та би ғи, мә де ни, әлеу мет тік қо ғам да ту ға ны жә не өз бе тін ше өзі қа жет ете тін нің бар лы ғы на қол жет кі зе ал майтыны жә не жа сай ал майтыны ту ра лы фак ті ден туын дай ды. Оған мә де ниет-те ну де, әлеу мет те ну де жә не пер со нал да ну да кө мек қа жет. Әсі ре се адам өзі нің «әлеу мет тік мі нез-құл қы на» жә не «мә де ни өмір ді қа лып-тас ты руына» қа тыс ты тәр бие леу ді жә не бі лім бе ру ді қа жет ете ді. Сәй ке сін ше ол бі лім алу ға тәуел ді. Адам әлеу мет тік жә не мә де ни нор ма-лар ды жал ғыз мең ге ру ге қа лай қа бі лет сіз бол-са, сол сияқ ты ол өз ді гі нен өмір дің әлеу мет тік жә не мә де ни маз мұн да рын не ме се фор ма ла рын жа ңар ту ға жә не на си хат тау ға же ке үле сін қо су ға қа бі лет ті емес. Бұ ған тәр бие леу инс ти тут та ры, ең ал ды мен от ба сы жәр дем де се ді. Тәр бие леу мен бі лім алу ға де ген қа жет тік ту ра лы айтатын

бол сақ, ке ле сі ас пект ес ке рі лу ге тиіс: адам құн-ды лық тар ды құр мет теу, күй зе лу тә сіл де рін де, бі лім дер ді алу түр ле рін де жә не т.б. әлеу мет тік жә не мә де ни фак тор лар ды бас шы лық қа ала ды. Осын дай ма ни фес та циялар дың те ріс ак це нт те рі (мы сал ға, тәр бие леу ге қа бі ле ті жоқ ата-ана лар-дың, жа ман дос тар дың, айла-шар ғы жа сайт ын мұ ға лім дер дің ық па лы) бол ған дық тан, қар сы тұ-ра тын не ме се тү зе те тін іс-ша ра лар қа жет бо луы мүм кін. Бұл тұр ғы да адам тәр бие леу мен бі лім бе ру ге тәуел ді.

Тәр бие леу мен бі лім бе ру ге де ген қа жет тік ке қа тыс ты атап өте тін жайт , адам ға өмі рін ру ха ни тұр ғы дан бас қа ру тән. Осы та ғай ын дал ған мақ-са ты на сәй кес ке лу үшін жә не ма ғы на ға бағ дар-лан ған, са на лы, ер кін жә не жауап ты әре кет тер ді жү зе ге асы ру үшін, ол тә жі ри бе ге (со ның ішін де бас қа адам дар дың тә жі ри бе сі не) сүйену ге мәж-бүр. Нә ти же лі шы ғар ма шы лық та өзі нің өмір лік жағ дайын би лей алу үшін ол мі нез-құлық жә не әре кет фор ма ла рын үй рен бе се бол майды. Ол үшін, сон дай-ақ күр де лі шы найы лық та бағ дар-ла ну үшін ол бас қа адам дар дың қол дайт ын кө ме-гін қа жет ете ді. Сөйт іп бі лім бе ру фи ло со фиясы ант ро по ло гия лық реф лек сиямен қа тар жү ре ді. Осы дан бі лім бе ру фи ло со фиясы елеу лі им пульс пен ма ңыз ды ке піл дік ке ие бо ла ды. Адам ның кім бо лып та бы ла ты нын тал қы лау пәл са па-бі лім бе ру са ла сын да ғы бар лық пай ым даулар ға не гіз бо лу ға тиіс.

Сұ рақ ты ант ро по ло гия лық тұр ғы дан қою пе да го ги ка ның ая сын да да те рең ма ңыз ға ие бо ла ды. Пе да го ги ка лық ант ро по ло гияда адам пе да го ги ка лық тұр ғы дан қа рас ты ры ла ды, яғ ни оқы ту ға, тәр бие леу ге жә не бі лім алу ға кө не тін адам қа рас ты ры ла ды. Пе да го ги ка лық ант ро по-ло гияны Ген рих Рот, Йо зеф Дер бо лав, Карл Ди-нельт, От то Фрид рих Боль нов, Вер нер Лох, Мар-ти нус Ян Лан ге вельд, Ей ген Финк, Карл-Хай нц Ди копп, Гер берт Здар цил, Макс Лидт ке сияқ ты не міс ға лым да ры жа сап шы ғар ды. Біз пе да го ги-ка лық ант ро по ло гия ның үш не гіз гі тү рін бө ліп шы ға ра ала мыз. Олар – адам ның елеу лі бей не-ле рі нің гер ме нев ти ка сы (та ри хи тү сін ді ру тұр-ғы сы нан) ре тін де гі, пе да го ги ка да қа рас ты ру дың ант ро по ло гия лық тә сі лі (бол мыс тың фе но ме но-ло гиялық тал дауы тұр ғы сы нан) ре тін де гі жә-не ант ро по ло гия лық зерт теу дің пе да го ги ка лық тұр ғы дан ре ле ва нт тік қо ры тын ды ла рын қайта өң деу (жүйе лік-тү сін дір ме тұр ғы сы нан) ре тін де-гі пе да го ги ка лық ант ро по ло гия. Пе да го ги ка лық ант ро по ло гия адам бол мы сы мен тәр бие леу дің ара сын да ғы өза ра қа ты нас ты ай қын дау ға тиіс.

Адам ту ра лы пәл са па лық тол ға ну дәс тү рі адам ның өмір сү руінің ма ғы на сы не ме се мә-



ні іс-әре кет те, Кант тың тү сі ні гін ше «прак ти ка-лық» тұр ғы да еке нін ай қын дай тү су де, бұл кез де прак ти ка лық са на ба сым бо ла ды, теория лық са-на прак ти ка лық са на ға ба ғы на ды. Бас қа ар найы ант ро по ло гия лық реф лек сиялар мен қа тар пәл са-па-бі лім алу ант ро по ло гия лық реф лек сияла ры-ның қа жет ті гі бі лім алу мен айна лы са тын адам-ның бі лім алу дың бол мы сы, та ла бы, құ рал да ры, мақ са ты жә не құн ды лық та ры ту ра лы мә се ле мен қақ ты ғы са ты ны мен тү сін ді рі ле ді. Бұл сұ рақ тар-ға бі лім бе ру пәл са па сы ның не гі зін де ға на жауап бе ру ге бо ла ды жә не олар осы ар қы лы бі лім бе-ру ды не гіз деу ге тал пы на ды.

Бі лім алу фи ло со фиясы мен ант ро по ло гия-ның қа рым-қа ты на сын қа рас ты ру ды аяқ тай оты-рып, адам ды қа рас ты ру дың фи ло со фия лық ас-пек ті сі нің бас қа нақ ты ғы лым дар дың қыс қа ша ата лып өт кен тұ жы рым да ры нан айыры ла ты нын атап өт кен жөн. Ол адам ның бол мыс тық құ ры лы-мы на на зар ауда ра ды, ал бас қа ла ры өмір сү ру құ-ры лым да рын зерт теу ге тал пы на ды. Бас қа сөз бен айт қан да, мы сал ға, биоло гияда, пси хо ло гияда, со ци оло гияда адам ның өмір сү руі (де не сі, мі не-зі, мі нез-құл қы), оның биоло гиялық, пси хи ка лық жә не әлеу мет тік де рек те рі не гіз ге алы на ды. Бұл кез де биоло гия адам ды ағ за ре тін де қа рас ты ра-ды жә не оның өмір лік үр діс те рі нің өза ра бай ла-ныс та ры ның заң да рын зерт тей ді. Ал пси хо ло гия оның ру ха ни лы ғы ның функ цио нал дық құ ры лы-мын, оның күй зе ліс те рі нің қа лып та су заң да рын жә не олар дың кө рі ніс та бу түр ле рін, адам мі не зі

ерек ше лік те рі нің құ ры лы мын ұғы ну ға тал пы на-ды. Жә не со ци оло гия адам ның қо ғам са ла сын-да ғы мі нез-құл қы ның құ ры лы мын не гіз ге ала ды. Бұл ғы лым да адам – бі ліп-та ну ны са ны, объек ті сі. Бі лім бе ру фи ло со фия ның ант ро по ло гия лық ас-пек ті сі, ке рі сін ше, адам бол мы сы ның ма ғы на сы ту ра лы, адам бол мы сы ның жа ну ар бол мы сы нан не мен айыры ла ты ны ту ра лы, же ке, суб ъек тив ті бол мыс ре тін де гі адам бол мы сы ның са па сы не нің не гі зін де қа лып та са ты ны ту ра лы пай ым даулар-ды алу ды мүм кін ете ді. Ант ро по ло гия бі лім бе-ру жүйесі нің кіл ті бо лып та бы ла ды, се бе бі бі лім алу та ри хы бі лім алу мақ сат та ры мен құ рал да ры ту ра лы тү сі нік тер дің бү тін ді гін аша оты рып тү-сі ну ге ар қау бо ла оты рып, адам бей не сі нің үне мі өз ге руі жә не жа ңа руы тұр ғы сы нан ұғы ны ла ды.

Бұл тұр ғы да ар-ұят, өне ге лік, мо раль дық, да-ра лық, жауап кер ші лік, ықы лас, реф лек сив тік, ер кін дік жә не ұқ сас тық сияқ ты қа сиет тер ма ңыз-ды. Мұн да адам бол мы сы ның «бел гі лен ген» мі-не зі бай қа ла ды. Бі лім алу фи ло со фиясы ның жә-не ант ро по ло гия ның тұр ғы сы нан қа рас ты ру бар мағ лұ мат пен емес, ар-ұят, қи сын ды лық, ой лау қа бі ле ті жә не т.б. сияқ ты бел гі лен ген ақ па рат-пен айна лы су ға тиіс. Сы нау қа бі ле ті, суб ъек тив-ті лік, да ра лық жә не та ғы бас қа ла ры же ке да ра адам үшін бел гі лен ген, олар оған тән қа сиет тер бо лып та бы ла ды; адам ның фи зи ка лық та би ға ты-нан осын дай қа жет ті қа сиет тер дің маз мұн да рын жою жә не олар ды тү сін ді ру мүм кін емес, олар оның ру ха ни лы ғы нан шы ғып отыр.


1 Шелер М. Положение человека в космосе //Проблема человека в западной философии: Переводы / Сост. и послесл. П.С. Гуревича; Общ. ред. Ю.Н. Попова. – М.: Прогресс, 1988. – С. 31–95.

2 Кассирер Э. Опыт о человеке: Введение в философию человеческой культуры // Проблема человека в западной философии: Переводы / Сост. и послесл. П. С. Гуревича; Общ. ред. Ю.Н. Попова. – М.: Прогресс, 1988. – С. 3–30.

3 Кант И. Антропология с прагматической точки зрения (1798) // Кант И. Сочинения в 6 томах. – М.: Мысль, 1966.4 Гелен А.О системной антропологии // Проблема человека в западной философии: Переводы / Сост. и послесл.

П.С. Гуревича; Общ. ред. Ю.Н. Попова. – М.: Прогресс, 1988. – С. 152–201. 5 Плеснер Х. Ступени органического и человек // Проблема человека в западной философии: Переводы / Сост. И

послесл. П.С. Гуревича; Общ. ред. Ю.Н. Попова. – М.:Прогресс, 1988. – С. 66-151.

References

1 Sheler M. Position of the person in space //The Problem of the person in the western philosophy: Translations /. P. S. Gurev-ich; General edition of Yu. N. Popov. – M.: Progress, 1988. – P. 31-95.

2 Kassirer E. Experience about the person: Introduction to philosophy of human culture //The Problem of the person in the western philosophy: Translations / P. S. Gurevich; General edition of Yu.N. Popov. – M.: Progress, 1988. – P. 3-30.

3 Kant I. Anthropology from the pragmatical point of view (1798) //Kant I. Compositions in 6 volumes. – M.: Thought, 1966.4 Gelen A. About system anthropology //The Problem of the person in the western philosophy: Translations / P. S. Gurevich;

General edition of Yu.N. Popov. – M.: Progress, 1988. – P. 152-201. 5 Plesner X. Steps organic and the person//Tthe Problem of the person in the western philosophy: Translations / P.S. Gurevich;

General edition of Yu. N. Popov. – M.: Progress, 1988. – P. 66-151.


Иб раева К., Жа на за ро ва З.Ж.

Проб лемы социально-психологи чес кой адап тации

сту ден тов из сельс кой мес тности в урба низиро ван ной

среде

В статье расс мат ри вают ся и сис те ма ти зи руют ся ос нов ные пробле мы со ци ально-пси хо ло ги чес кой адап та ции сту ден тов из сельс кой мест нос ти в ус ло виях ур ба ни зи ро ван ной сре ды, ко то рые предс тавле ны в ви де трех взаи мос вя зан ных бло ков.

На ос но ве ана ли за ли те ра ту ры, изу че ния опы та ра бо ты по ор гани за ции со ци альнопси хо ло ги чес кой адап та ции сту ден тов из сельской мест нос ти в ус ло виях ур ба ни зи ро ван ной сре ды в ка за хс танс ких и за ру беж ных ву зах, ре зуль та тов со ци оло ги чес ко го, пси хо ло ги чес кого и пси хо фи зиоло ги чес ко го исс ле до ва ния с целью раз ра бот ки моде ли со ци альнопси хо ло ги чес кой адап та ции сту ден тов из сельс кой мест нос ти в ус ло виях ур ба ни зи ро ван ной сре ды и под го тов ки мето ди чес ких ре ко мен да ций по ор га ни за ции дан но го про цес са бы ли выяв ле ны проб ле мы со ци альнопси хо ло ги чес кой адап та ции сту дентов из сельс кой мест нос ти в ур ба ни зи ро ван ной сре де, ко то рые я объеди ни ла в бло ки.

Ключевые слова:

Ibrayeva K., Zhanazarova Zaure

Problems at social and psychological adaptation of

students from rural areas to the conditions of urban environment

The article examines and systematized the main problems of social and psychological adaptation of students from rural areas in conditions of urban environment, which are presented in the form of three interconnected blocks.

Based on the analysis of literature, the study of experience in the organization of social and psychological adaptation of students from rural areas to the urban environment in terms of Kazakhstan and foreign universities, the results of the sociological, psychological and psychophysiological research to develop a model of socio psychological adaptation of students from rural areas to urban conditions environment and preparation of guidelines for the organization of this process, I have identified the problem of social and psychological adaptation of students from rural areas to the urban environment, which I joined in blocks.

Key words:


Ауыл дық жер лердегі сту ден ттердің қалаға

бейімделуі әлеу мет тік және психология лық мәселелері.

бұл тар мақ та не гіз гі қа ра ла тын жә не жүйеле не тін мә се ле әлеумет тікпси хо ло гия адап та циясы яғ ни ауыл дық жер де гі ур ба ни зациялан ған ор та дан кел ген сту де нт тер жай лы. Үш бай ла ныс бло гы ретін де көр се тіл ген.

Әде биет ті са рап тау не гі зін де, ауыл дық жер де гі ур ба ни за цияланған жағ дай ор та сын да ғы сту де нт тер дің қа зақ стан дық жә не ше тел дік уни вер си теттер дің әлеу мет тікпси хо ло гия лық адап та циялық ұйымдас ты ру жұ мы сын үйре ну, әлеу мет тік қо ры тын ды сы, пси хо ло гиялық жә не пси хо фи зи ка лық зерт теу дің мақ са ты мо дель құ рас ты ру ол ауыл дық жер де гі ур ба ни за циялан ған жағ дай ор та сын да ғы әлеу меттікпси хо ло гия лық адап та циясы жә не про цесс ке зін де гі ме то ди ка лық ұсы ныс ұйым дас ты ру не гі зін де дай ын дау, ме нің қа рас ты ру ба ры сымда не гіз гі қоз ғал ған мә се ле ауыл дық жер де гі ур ба ни за циялан ған жағдай ор та сын да ғы әлеу мет тікпси хо ло гия адап та ция, яғ ни мен бай ланыс тыр ған блок не гі зін де.



УДК 159.99 Иб раева К., Жа на за ро ва З.Ж.ВУЗ

страна город *E-mail:

Блок 1. Проб ле мы со ци али за ции в ур ба ни зи ро ван ной сре де.Мо ло дые лю ди, приез жающие в го род из сельс кой мест нос-

ти, долж ны ос во ить но вый стиль жиз ни, «вс троиться» в но вый для них темп. Необ хо ди мым ус ло вием ус пеш ной дея тель ности сту ден та яв ляет ся ос воение но вых для не го осо бен нос тией уче-бы в ву зе, уст ра няющих ощу ще ния внут рен не го дис ком фор та и бло ки рующих воз мож нос ть конф лик та со сре дой. На про тя же-нии на чаль ных кур сов ск ла ды вает ся сту ден чес кий кол лек тив, фор ми руют ся на вы ки и уме ния про фес сио наль ные ор га ни за-ции умст вен ной дея тель ности, осоз нает ся (или не осоз нает ся) приз ва ние к изб ран ной про фес сии, вы ра ба ты вает ся оп ти маль-ный ре жим тру да, до су га и бы та, устанав ли вает ся сис те ма ра-бо ты по са мо об ра зо ва нию и са мо вос пи та нию про фес сио наль но зна чи мых ка че ств лич нос ти. Не ме нее важ но мо ло до му че ло-ве ку осоз нать для се бя зна чи мос ть все го то го, что пред ла гает мо ло де жи го род – теат ров, му зеев, ста дионов, биб лио тек, пар-ков, ка фе и т.д. Мо ло дой че ло век дол жен со риен ти ро вать ся, оп-ре де лить круг своих ин те ре сов, не рас пы ляясь на все сра зу, он дол жен са мо оп ре де лить ся в но вых для не го ус ло виях.

Для приез жающих этот про цесс ос лож нен сме ной сфе ры бы тия, но из ме не ния куль турных ус ло вий для вновь пос ту пив-ших свя за ны не толь ко с этим, но так же с про цес сом со ци али-за ции в но вой со ци аль ной сре де. Уме ние со риен ти ро вать ся в но вых ус ло виях – слож ная за да ча для на чи нающе го сту ден та, и на пер вом эта пе ее ре ше ние тре бует от мо ло до го че ло ве ка внут рен ней мо би ли за ции всей его со ци аль ной зре лос ти. Со ци-альная зре лос ть пред по ла гает спо соб ность каж до го мо ло до го че ло ве ка ов ла деть со во куп ностью со ци аль ных ро лей.

Сов ре мен ная сель ская со ци альная сре да, на фо не ко то рой и во взаимоот но ше нии с ко то рой осу ще ст вляет ся про цесс со ци-ально го станов ле ния, жиз нен но го и про фес сио наль но го са мо-оп ре де ле ния сельс ких школьни ков, – эта сре да:

• с не вы со ким уров нем жиз ни на се ле ния, преоб ла да нием се мей с низ ки ми до хо да ми, ко то рые очень час то не обес пе чи-вают до пус ти мый ми ни мум пот реб ле ния, вы нуж дая лю дей су-ще ст во вать на гра ни бед нос ти и ни ще ты;

• с преоб ла да нием в про фес сио наль ной ст рук ту ре на се ле-ния предс та ви те ли сель ско хо зяй ст вен ных про фес сий, за ня тос-

ПРОБ ЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-

ПСИХОЛОГИ ЧЕС КОЙ АДАП ТАЦИИ СТУ ДЕН ТОВ

ИЗ СЕЛЬС КОЙ МЕС ТНОСТИ В УРБА-

НИЗИРО ВАН НОЙ СРЕДЕ


Проб лемы социально-психологи чес кой адап тации сту ден тов из сельс кой мес тности в урба низиро ван ной среде

тью боль шей час ти на се ле ния преиму ще ст вен но сель ско хо зяй ст вен ным тру дом; сла бо раз ви той со ци аль ной и ин же нер ной инф раст рук ту ры, де-фи ци том бла гоуст роен но го жилья, сер ви са, ха-рак те ри зующаяся тя же лыми со ци альны ми ус-ло виями жиз ни, тру да, бы та, до су га, край ним низ ким уров нем ком форт нос ти и бла гоуст рой ст-ва жи лищ но го фон да;

• с ог ра ни чен ным дос ту пом на се ле ния к ква ли ци ро ван ной ме ди ци нс кой по мо щи, со ци-аль ным ус лу гам, куль турным бла гам го ро да;

• с ог ра ни чен ны ми адап та ци он ны ми воз-мож нос тя ми в пла не вто рич ной за ня тос ти на се ле-ния, его тру до вой и про фес сио наль ной за ня тос ти.

Наз ван ные осо бен нос ти нак ла ды вают боль-шой от пе ча ток на про цесс адап та ции сельс кой мо ло де жи к обу че нию в ву зе и к ус ло виям ур ба-ни зи ро ван ной сре ды.

Си туация, свя зан ная с окон ча нием шко лы и пос туп ле нием в вуз, очень зна чи ма для мо ло-дых лю дей и оз на чает, по су ти, на ча ло но во го жиз нен но го эта па – пе ре ход во вз рос лую жиз нь. Мно го из то го что бы ло ак ту аль ным в пре ды ду-щие го ды, ока зы вает ся в прош лом. Опыт по ка-зы вает, что в этой си ту ации од ной из наибо лее зна чи мых пот реб нос тей сту ден тов яв ляет ся пот-реб нос ть в со ци аль ных свя зях. Дей ст ви тель но, преж ний круг об ще ния с ус тояв ши ми ся от но ше-ниями прак ти чес ки раз ру шен [1].

Эф фек тив ная адап та ция в ву зе яв ляет ся необ хо ди мым ус ло вием ус пеш ной со ци али за ции сту ден та, что, бе зус лов но, важ но для лич ност-но го и про фес сио наль но го раз ви тия бу ду ще го спе циалис та. Со дер жа ние про цес са со ци али за-ции в ву зе оп ре де ляет ся заин те ре со ван ностью пре по да ва те лей в том, что бы сту ден ты ус пеш но ов ла де ва ли раз лич ны ми ро ля ми и ус во или со ци-альные нор мы и куль турные цен нос ти. В ус ло-виях выс шей шко лы со ци али за ция имеет свою спе ци фи ку и осо бен нос ти, так как, во-пер вых осу ще ст вляет ся в оп ре де лен ной со циокуль-турной сре де ву за, ко то рая ока зы вает су ще ст-вен ное влия ние на лич ность сту ден та.

Во-вто рых, со ци али за ция предс тав ляет со-бой про цесс приоб ре те ния лич но го опы та че рез раз лич ные ро ли, ко то рые при хо дить ся иг рать сту ден ту в пе ри од обу че ния в ву зе. Эти ро ли имеют мес то в ст рук ту ре выс ше го учеб но го за-ве де ния, пос кольку сту дент за дей ст во ван во всех сфе рах жиз не деятель ности ву за: в уче бе, нау ке, куль ту ре, до су ге, по ли ти ке и так да лее.

В-треть их, со ци али за ция ос но вы вает ся на приоб ре те нии зна ний и ус воении тех мо раль ных и пра во вых норм, ко то рые куль ти ви руют ся в ву-

зе и при ви вают ува же ние к из ве ст ным пра ви лам по ли ти чес кой и пра во вой сис те ме и со ци аль ным ро лям. В этот про цесс вк лю чают ся нравст вен-ные, по ли ти чес кие и пра во вые нор мы, ко то рые яв ляют ся необ хо ди мой сос тав ной час тью со ци а-ли за ции лю бой лич нос ти. Они ориен ти руют ее в слож ных про цес сах со ци аль ной жиз ни, на це ли-вают на изб ра ние со ци ально одоб ряемо го по ве-де ния и дея тель ности.

На ос но ва нии вы ше из ло жен но го, я по ла гаю, что в дан ный блок в хо дят сле дующие проб ле-мы: проб ле ма преодо ле ния барьеров, вхож де ние в но вую со ци альную сре ду оби та ния; проб ле мы со ци аль ной зре лос ти; проб ле ма необ хо ди мос ти соз да ния се ти но вых со ци аль ных от но ше ний и свя зей; по те ря со ци аль ных ориен ти ров; име-нием со ци аль ной по зи ции ин ди ви да.

Блок 2. Нравст вен но-пси хо ло ги чес кие проб-ле мы.

Мно го чис лен ные исс ле до ва ния, про ве ден-ные в раз лич ных ву зах ст ра ны, по ка зы вают, что сре ди труд нос тей сту ден чес кой жиз ни осо бо слож ные по ло же ния у сту ден тов пер во го кур са. Эф фек тив нос ть обу че ния и са мо чу вс твие пер во-ку рс ни ков за ви сят от то го, как осу ще ст вляет ся пе ре ход от школь ной жиз ни под опе кой учи те-лей к жиз ни са мос тоя тель ной, сту ден чес кой. При этом важ но: смо жет ли сту дент оп ре де лить-ся в но вых ус ло виях, го то в ли к са мос тоя тель-ной жиз ни, имеет ли на вы ки взаимо дей ст вия с но вы ми людь ми.

Дан ные пси хо ло ги чес ких исс ле до ва ния по-ка зы вают, что у пер во ку рс ни ков наб лю дают ся об щий упа док сил, сни же ние вни ма ния, по те ря ин те ре са к уче нию.

Фак то ры, ко то рые оп ре де ляют со ци ально-пси хо ло ги чес ки порт рет сту ден та и в не ма лой сте пе ни влияют на ус пеш ность обу че ния, мож но раз де лить на две ка те го рии: те, с ко то ры ми сту-дент при шел в вуз – их мож но толь ко при ни мать во вни ма ние; и те, ко то рые появ ляют ся в про-цес се обу че ния – ими мож но уп рав лять.

К пер вой ка те го рии от но сят ся: уро вень под-го тов ки, сис те ма цен нос тей, от но ше ние к обу че-нию, ин фор ми ро ван нос ть о до ву зо вс ких реалиях предс тав ле ния о про фес сио наль ном бу ду щем. Влиять на них мож но лишь кос вен но, конс та ти-руя и ис поль зуя их как отп рав ную точ ку для воз-дейст вия на сту ден тов.

Фак то ры пер вой ка те го рии ра бо тают преиму-ще ст вен но на эта пе адап та ции, ког да пер во ку рс- ни ки пы тают ся по нять», ку да я по пал и кто ме-ня ок ру жает», «в чу жой мо нас тырь со своим ус-та вом не хо дят», это сту ден ты слы шат на каж-



дом ша гу, каж дый пре по да ва тель устанав ли вает свои пра ви ла и тре бует их соб лю де ния, в груп-пах меж ду ре бя та ми идет «вой на» за пра во ли де-рс тва, поиск своих лю дей.

Сту дент дол жен очень быст ро со риен ти ро-вать ся и с но вых по зи ций ос во ить спо со бы и ме то ды учеб ной дея тель ности, по нять сис те му норм и пра вил, су ще ст вую щих на фа куль те те и в его учеб ной груп пе, раз ра бо тать свою сис те му цен нос тей по от но ше нию к уче бе, предс тоя щей ра бо те, к пре по да ва те лям.

Со вре ме нем влия ние фак то ров пер вой груп-пы ос ла бе вает, и ре шающую роль на чи нает иг-рать фак тор вто рой груп пы. К ним мож но от-нес ти: ор га ни за цию учеб но го про цес са, уро вень пре по да ва ния, тип взаимоот но ше ний пре по да-ва те ля и сту ден та и т.п. [2]

У сту ден тов пер во го кур са проис хо дит лом-ка мно го лет не го ра бо че го сте ре оти па, ос но ву ко то ро го сос тав ляет отк ры тое И.П. Пав ло вым пси хо фи зиоло ги чес кое яв ле ние – ди на ми чес кий сте реотип, иног да при во дящее к нерв ным сры-вам и ст рес со вым реак циям. По этой при чи не пе ри од адап та ции свя за н с лом кой преж них сте-ре оти пов, мо жет на пер вых по рах обус ло вить и срав ни тель но низ кую ус пе вае мос ть, и труд нос ти в об ще нии. У од них сту ден тов вы ра бот ка но во-го сте ре оти па про хо дит скач кооб раз но, у дру гих ров но. Не сом нен но, осо бен нос ти этой пе ре ст-рой ки свя за ны с ха рак те рис ти ка ми ти па выс шей нерв ной дея тель ности, од на ко со ци альные фак-то ры имеют здесь ре шающее зна че ние. Ин ди ви-ду аль ные осо бен нос ти сту ден та, на ос но ве ко-то рых ст роит ся сис те ма вк лю че ния его в но вые ви ды дея тель ности и но вый круг об ще ния, дают воз мож нос ть из бе жать де за дап та ци он но го синд-ро ма, сде лать про цесс адап та ции ров ным и пси-хо ло ги чес ки ком форт ным.

К на ча лу обу че ния в ву зе, пос ле вы пу ск ных и вс ту пи тель ных эк за ме нов, мно гие сту ден ты имеют сни жен ную ра бо тос по соб ность, быст рую утом ляе мос ть, по вы шен ный уро вень тре вож нос-ти, ког да же пер во ку рс ник по па дает в но вые ус-ло вия и все за да чи для не го не ти пич ны, т.е. у не го нет стан дарт ных спо со бов ре ше ния, ему необ хо-ди мо вы ра бо тать но вый ал го ритм по ве де ния, но-вые спо со бы ре ше ния жиз нен ных за дач, при чем сде лать в ко рот кий вре мен ной про ме жу ток.

На мой взг ляд, важ ны ми фак то ра ми, влияющи ми на про цесс со ци ально-пси хо ло ги-чес кой адап та ции пер во ку рс ни ка, яв ляют ся: цен-ност ная ориен та ция семьи ре фе ре нт ной груп пы сверстни ков; спо соб ность адек ват но оце ни вать труд нос ти, уме ние пра виль но пла ни ро вать вре-

мя на учеб но-вос пи та тельную, спор тив но-оз до-ро ви тель ную дея тель ность, до суг.

Од ним из важ ных ас пек тов адап та ции яв ляет-ся роль цен ност ных ориен та ций. Эф фек тив нос ть вхож де ния в про фес сию оп ре де ляет ся, с од-ной сто ро ны ак тив ным ов ла де нием лич ностью, про фес сио наль ны ми зна ниями, уме ниями и на-вы ка ми, а с дру гой – мо ти ва ми, установ ка ми, цен ност ны ми ориен та циями сту ден та на про-фес сио наль ную дея тель ность, а так же уров нем иден ти фи ка ции со сре дой.

Про цесс адап та ции свя зан с приоб ще нием лич нос ти к оп ре де лен ным ви дам дея тель ности, с фор ми ро ва нием сис те мы от но ше ний в дан ной со ци аль ной сре де. Дру ги ми сло ва ми, адап та-ция пред по ла гает приоб ще ние лич нос ти к со ци-ально му опы ту, к но вым со ци аль ным функ циям, куль ту ре, нор мам по ве де ния.

Про цесс раз ви тия сту ден та в ву зе про те кает в рус ле про фес сио наль ной под го тов ки, яв ляет-ся спе ци фи чес ким мо мен том его станов ле ния и имеет осо бое зна че ние. Во-пер вых, по то му что в хо де адап та ции приоб ре тает ся ориен та ция в со ци альной и про фес сио наль ной сфе ре, ко то рая оп ре де ляет про фес сио наль ную судь бу сту ден та. Во-вто рых, проис хо дит приоб ще ние сту ден тов к изб ран ной про фес сии.

Наибо лее оп ре делённым по ка за те лям сте-пе ни со ци ально-пе да го ги чес кой адап та ции сту-ден чест ва яв ляет ся связь их жиз нен ных пла нов с про фес сией, ко то рой они обу чают ся в ву зе.

Про фес сио наль ная адап та ция сту ден тов за-ви сит от то го, нас колько зна чи мы для них про-фес сия, ра бо та, ус пех, ка кие тре бо ва ния они пред ъяв ляют к се бе, про фес сио наль ной под го-тов ке, бу ду ще му мес ту ра бо ты, как они реаги-руют на неу да чи и труд нос ти в про цес се про фес-сио наль ной под го тов ки.

Исс ле до ва ния по ка за ли, что зна чи мы ми кри-те риями бу ду щей про фес сии вы пу ск ни ка ми школ пос лед них лет яв ляют ся: пос туп ле ние на грант, ма те ри альные воз мож нос ти семьи, тра ди-ции семьи, прес тиж нос ть выб ран ной про фес сии и не ко то рые дру гие.

Неуве рен ность в собст вен ных си лах, сом не-ние в воз мож нос ти ус пеш но го обу че ния в ву зе яв ляют ся, по су ти, ре зуль та том осоз на ния сту-ден та ми фак то ров, расс мот рен ных вы ше. Фак-то ры, ока зы вающие влия ние про цесс адап та ции сту ден тов ву за к учеб ной дея тель ности, ус лов но мож но раз де лить на лич ност ные осо бен нос ти, по ни маемые как соот ве тс твие пси хо ло ги чес ко-го и ин тел лек ту ально го ком по нен тов лич нос ти, про фи лю учеб но го за ве де ния, пред ъяв ляемым


Проб лемы социально-психологи чес кой адап тации сту ден тов из сельс кой мес тности в урба низиро ван ной среде

тре бо ва ниям, объему и со дер жа нию учеб но го ма те ри ала, пси хо ген ных и со ма то ген ные фак-то ры. В пси хо ло гии опи сы вают ся два ви да пси-хо ло ги чес ки зна чи мых для лич нос ти зна ний (А.Г. Амб ру мо ва). Во-пер вых, это воз дейст-вие, имеющее для са мой лич нос ти не га тив ный ха рак тер, но вы зы вающее по раз лич ным при-чи нам со чу вс твие у ок ру жаю щих. По доб ное воз дейст вие, нес мот ря на зна чи тель ное дей ст-вие, пе ре жи вает ся не в оди но че ст ве, что вы зы-вает появ ле ние оп ре де лен но го по ло жи тель но го мик рок ли ма та. К та ким воз дейст виям мож но от нес ти несп ра вед ли во по лу чен ное цен ке со ку-рс ни ком взыс ка ние со сто ро ны пре по да ва те лей, на ка за ние за дей ст вия, рас хо дя щиеся с пра ви ла-ми по ве де ниями, но одоб ряемые сту ден та ми и т.п. [3]

Ко вто ро му ви ду от ри ца тель ных влия-ний, наибо лее трав ми рующих сту ден та, от-но сят ся пос туп ки и си туации, от ри ца тель но оце ни вающие ся – для сту ден ты груп пы – это конф лик ты в ин тим ной и лич ной сфе рах, несп-ра вед ли вос ть в от но ше нии то ва ри щей по уче бе, из лиш не аг рес сив нос ть, вы со ко ме рие и т.д. нуж-но от ме тить, что взаимоот но ше ния в сту ден чес-кой сре де ча ще яв ляют ся наибо лее важ ны ми для сту ден та по срав не нию, нап ри мер, с си туатив-ны ми от но ше ниями с пре по да ва те ля ми. По этой при чи не от су тс твие под держ ки со сто ро ны со-ку рс ни ков вы зы вает на ру ше ние внут рен не го пси хо ло ги чес ко го рав но ве сия, пе ре жи ваемо го бо лез нен нее фор маль ных конф лик тов.

На ру ше ние сос тоя ния рав но ве сия сту дент-вуз мо жет вызы ваться раз лич ны ми фак то ра ми. В за ви си мос ти от ас пек та, в ко то ром расс мат ри-вает ся про цесс адап та ции, на пер вый план вы-ходят ли бо со ци оло ги чес кие, ли бо со ци альные фак то ры. Со ци альные фак то ры (фор мальные и меж лич но ст ные от но ше ние, со ци альные свя зи и т.д.) яв ляют ся та ки ми же объек тив ны ми фор-ма ми воз дейст вия на че ло ве ка, как и фак то ры биоло ги чес кие, причём ре шающую роль в адап-та ци он ных ме ха низ мах иг рают со ци альные фак-то ры.

Со ци ально-пси хо ло ги чес кая сос тав ляющая про цес са адап та ции от ра жает из ме не ние со ци аль-ной ро ли обу чаемо го кру га и со дер жа ния его об-ще ния, кор рек ти ров ку пот реб нос ти и сис те му цен нос тей, необ хо ди мос ть бо лее гиб кой ре гу-ля ции своего по ве де ния, воз ник но ве ния пот реб-нос тей са моут ве рж де ния в ск ла ды вающем кол-лек ти ве ака де ми чес кой груп пы, ус воение норм и тра ди ций, сло жив шихся в ву зе, а так же от ве чаю-щих ха рак те ру изб ран ной про фес сий. Пси хо ло-

ги чес кая сос тав ляющая от ра жает пе ре ст рой ку мыш ле ния и ре чи сту ден та при ме ни тель но к ус ло виям про фес сио наль но го обу че ния, рез кое воз ра стание ро ли функ ции вни ма ния, па мя ти, зри тель но го восп рия тия, ув ле че ния эмо циональ-но го нап ря же ния, ис пы та ние тре ни ров ки во ли, реали за цию за дат ков и спо соб нос ти. Ор га ни за-ци он ная сос тав ляющая от ра жает прис по соб ле-ние к но вым пси хо фи зиоло ги чес ким наг руз кам, рит му жиз ни, методам и фор мам ра бо ты, приоб-ще ние к нап ря жен но му тру ду.

Са мооцен ка так же от но сит ся к цент раль ным об ра зо ва ниям лич нос ти. Са мооцен ка в зна чи-тель ной сте пе ни оп ре де ляет со ци альную адап та-цию лич нос ти, яв ляет ся ре гу ля то ром по ве де ния и лич нос ти.

Внеш ние при чи ны. Со ци альная роль обус-лов ле на конк рет ным мес том че ло ве ка в ст рук-ту ре со ци аль ных свя зей, в из ве ст ном смыс ле не за ви сит от его ин ди ви ду ально-пси хо ло ги-чес ких свой ств. Так, вы пол не ние ро ли пре по-да ва те ля ву за долж но под чи нять ся од ним офи-ци аль ным пред пи са нием о вы пол не нии ро ли сту ден та дру гим. Каж дый сту дент преодо ле-вает про цесс адап та ции по-раз но му. Юно ши и де вуш ки, имеющие тру до вой стаж, лег че и быст рее адап ти руют ся к ус ло виям сту ден чес-кой жиз ни и бы та. Вче раш ние школьни ки – к ака де ми чес кой ра бо те. За да ча сту ден чес кой груп пы – не поиск ус реднённо го ва ри ан та по вк лю че нию уча щих ся в но вые ви ды дея тель-ности, а соз да ние ус ло вий для об щей оп ти-маль ной дея тель ности.

Та ким об ра зом, дан ный блок со дер жит пе ре-чис лен ные труд нос ти: неоп ре де лен ность мо ти-ва ции выб ран ной про фес сии; проб ле ма осоз на-ния но вых цен нос тей; проб ле мы необ хо ди мос ти, из ме не ния при выч ной мо де ли по ве де ния; проб-ле ма от вер жен нос ти; проб ле ма адек ват нос ти са-мооцен ки; по вы ше ние уров ня тре вож нос ти.

Блок 3. Проб ле мы ком му ни ка тив но го взаи-мо дей ст вия в ур ба ни зи ро ван ной сре де.

Для про те ка ния про цес са адап та ции в но вых со ци аль ных ус ло виях ур ба ни зи ро ван ной сре ды важ ное зна че ние, на наш взг ляд, имеет фак тор меж лич но ст но го об ще ния. С пос туп ле нием в вуз ин ди вид вк лю чает ся в нес колько сис тем от-но ше ний, ха рак те ри зующих ся своими спе ци фи-чес ки ми ст рук ту ра ми и пси хо ло ги чес ки ми осо-бен нос тя ми.

В но вой сре де по-но во му проис хо дит ро ле-вое расп ре де ле ние, и в ус ло виях дру гой сис те мы от но ше ний сту ден ту при хо дит ся са мос тоя тель-но «отс таи вать сво е по ло же ние».



Пол но цен ное обу че ние и твор чес кий рост сту ден та, осо бен но в уни вер си те те, не воз мож-ны без парт нерс ких кол ле ги аль ных от но ше нии с бо лее стар ши ми про фес сиона ла ми. Сту дент дол жен «заин те ре со вать» пре по да ва те ля, науч-но го ру ко во ди те ля, до ка зать свою го тов ность и спо соб ность об щать ся с ним не по-«шко ля рс ки» – ис пол ни тель но, а «на рав ных».

Об ще ние меж ду сту ден том и пе да го гом долж но проис хо дить в соот ве тс твии с кри те-риями гу ма низ ма, т.е. для каж до го участ вующе-го в этом об ще нии че ло ве ка все дру гие лю ди предс тав ляют вы со кую цен ность. В про цес се об ще ния проис хо дит адап та ция лич нос ти к оп-ре де лен ным об раз цам по ве де ния, дей ст вую щим в дан ной мик рос фе ре, под чи не ния со ци аль ным тре бо ва ниям, конт ро лю со сто ро ны вз рос лых.

Эмо циональ ный кли мат и стиль сот руд ни-чест ва в про цес се обу че ния в боль шей сте пе ни за ви сят от пре по да ва те ля, его лич ност ной ком-пе тен ции, нап рав лен нос ти, гиб кос ти. Ин ди ви ду-альная по мощь сту ден там дает по ло жи тель ный эф фект при на ли чии и соб лю де ния ря да ус ло вий: зна ние и пра виль ное оце ни ва ние пре по да ва те ля-ми тех про цес сов, ко то рые проис хо дят со сту-ден та ми в пе ри од адап та ции к обу че нию в ву зе; на ли чие у пре по да ва те ля установ ки на необ хо-ди мос ть ока за ния ин ди ви ду аль ной пе да го ги чес-кой под держ ки, на ли чие у пре по да ва те ля ст рем-ле ния и уме ния куль ти ви ро вать эмо циональ но

ок ра шен ные, теп лые взаимоот но ше ния с вос пи-тан ни ка ми.

Учет ин ди ви ду аль ных осо бен нос тей обу-чающих ся яв ляет ся од ним из важ ней ших ди-дак ти чес ких прин ци пов. Од на ко ес ли в сред ней шко ле для его осу ще ст вле ния есть все ус ло вия и воз мож нос ти, то спе ци фи ка ву зо вс ких ус ло вий та ко ва, что у пре по да ва те ля груп пы или кур са мень ше воз мож нос ти неп ре рыв но го об ще ния со сту ден том.

Пре по да ва те лям труд нее за ме тить из ме не-ния пси хи чес ких сос тоя ний сту ден та в ст рес со-вых си ту ациях, нап ри мер, за че ты или эк за ме ны, уже хо тя бы по то му, что им не с чем срав ни вать их – сту дент «раст во ряет ся» в об щей мас се ауди-то рии.

В то же вре мя необ хо ди мо об ра тить вни ма-ние на проб ле му язы ко вой ориен та ции к но вым ус ло виям ур ба ни зи ро ван ной сре ды. Мно гие сту-ден ты в шко лах, ву зах под ни мают проб ле му не-дос та точ но го вла де ния язы ка ми, от зна ния ко-то ро го не пос редст вен но за ви сит пол но цен ное про фес сио наль но е об ра зо ва ние. На ос но ве вы ше из ло жен но го, я по ла гаю, дан ный блок вк лю чает сле дующие проб ле мы: проб ле мы оди но че ст ва; проб ле ма вхож де ния в но вую учеб ную груп пу; установ ле ния меж лич но ст ных кон так тов; проб-ле ма не дос та точ ной сфор ми ро ван нос ти ком му-ни ка тив ной ком пе те нт нос ти; проб ле ма язы ко-вой адап та ции сту ден тов.

References

1 Gurevich, P.S. Philosophy of Culture / PS Gurevich. – M .: Aspect Press, 1995.2 Kagan, M.S. The philosophical theory of values / MS Kagan. – SPb .: Petropolis, 1997.3 Carmine, A.S. Cultural / AS Carmine. – SPb .: Lan, 2001.



Ос нов ные тен денции социально-психологи чес кой

адап тации пер во курсни ков под влия нием фак тора мотивации

выбора про фес сии и учеб но-про фес сио наль ной

дея тель ности

В статье расс мат ри вают ся тен ден ции со ци альнопси хо ло ги ческой адап та ции пер во ку рс ни ков ву за. Ос нов ным фак то ром, оп ре деляющим эти тен ден ции, оп ре де ле на мо ти ва ция вы бо ра про фес сии и учеб нопро фес сио наль ной дея тель ности. Разг ра ни че ны по ня тия адап та ции и фор мы ее на ру ше ния (де за дап та ции), а так же де форма ции учеб нопро фес сио наль ной дея тель ности сту ден тов (как ис кажен ная фор ма адап та ции, следс твие де за дап та ции). Выяв ле но, что сту ден ты с до ми ни рую щей поз на ва тель ной мо ти ва цией ча ще проявляют приз на ки сре до вой де за дап та ции, а как ее следст вие со циальную бес по мощ ность. Сту ден ты с преоб ла даю щей со ци аль ной моти ва цией боль ше ориен ти ро ва ны на об ще ние, при не вы со ком уров не до ву зо вс кой под го тов ки у них появ ляют ся приз на ки со дер жа тельной де за дап та ции, что в даль нейшем ве дет к от чуж де нию учеб но го тру да, учеб но му ин фан ти лиз му. Лишь гар мо нич ное со че та ние мо тивов оп ре де ляет наибо лее оп ти маль ное про те ка ние про цес са адап тации пер во ку рс ни ков.

Клю че вые сло ва: со ци альнопси хо ло ги чес кая адап та ция, мо тива ции вы бо ра про фес сии, де фор ма ция учеб нопро фес сио наль ной дея тель ности.

Ibrayeva K., Zhanazarova Z.

Main trends in social and psychological adaptation under

the influence of freshmen motivator choice of profession

and teaching profession

This article examines trends in the social and psychological adaptation of college freshmen. The main factor determining these trends to determine the motivation of choice of profession and training and professional activities. To distinguish between adaptation and forms of its violation (maladjustment), as well as the strain of teaching and professional work of students (as a distorted form of adaptation, a consequence of maladjustment). It was found that students with the dominant cognitive motivation often show signs of maladjustment, but as its consequence social helplessness. Students with the prevailing social motivations are more focused on communication with the low level of preuniversity training they show signs of maladjustment content, which further leads to the alienation of academic work, academic infantilism. Only a harmonious blend of motifs determines the optimal flow of the process of adaptation of freshmen.

Key words: social and psychological adaptation, motivation, career choices, training and professional deformation of activity.


Әлеу мет тік-психология лық бейімделу не гіз інде бі рін ші курс сту ден ттері нің таң дау

мақ саттары ба ғыт тал ған ма ман дық және

оқу-әдіс теме лік әсе рін бағалау

Бұл ма қа ла да курс кол ледж, әлеу мет тік жә не пси хо ло гия лық бейім де лу үр діс те рі қа рас ты ры ла ды. Ма ман дық ты жә не оқыуды таңдау жә не кә сі би қыз мет мо ти ва ция сын анық тау үшін осы үр діс тер ай қын дайт ын не гіз гі фак тор. Сту де нт тер дің оқуәдіс те ме лік жә не кәсі би жұ мыс тың штамм үшін (бейім де лу бұр ма лан ған тү рін де жә не деза дап та ция сал да ры нан), оның бұ зы лу ына (де за дап та цияның) бейімдеуін жә не ны сан да рын ажы ра та ды. Әлеу мет тік дәр мен сіз де ге ні міз – ол үс тем та ным дық мо ти ва ция мен сту де нт тер жиі кел меу бел гі лерін көр се те ді, бі рақ оның сал да ры ре тін де анық тал ды. Әлеу мет тік мо ти ва ция лан ған сту де нт тер дің ба сым бө лі гі қа рымқа ты нас жа сауға бейім дел ген, жо ғар ы оқу ор ны на дейін гі дай ын ды ғы ның тө мен деңгейін де олар дың де за дап та ция көр сет кі ші бай қа ла ды, бұл бо ла шақ та оқу ин фан ти ли зі мі не әке ліп со ға ды жә не оқу дең гейі нің тө мен ді гін біл ді ре ді. Мо тив тек бі рін ші курс сту де нт те рі не үйле сім ді қос па сын бейім де лу про це сі нің оңтай лы ағы мын анық тайды.

Түйін сөз дер: әлеу мет тік жә не пси хо ло гия лық бейім деу, мо ти вация, ман сап таң дау, оқы ту және қыз мет кә сі би де фор ма ция.


УДК 159.99 Иб раева К., Жа на за ро ва З.Ж.ВУЗ

страна *E-mail:

Из ме не ние по ли ти чес кой сис те мы, со ци ально-эко но ми-чес кие ре фор мы, эко но ми чес кие и куль турные кри зи сы, нес-та биль ность на рын ке тру да, силь нейшая за ви си мос ть от ра-бо то да те лей при ве ли к из ме не нию ба зо вых цен нос тей ря да предс та ви те лей сов ре мен ной мо ло де жи. Не ко то рые исс ле до ва-те ли от ме чают, что пат рио тизм, граж данс кая по зи ция, кол лек-ти визм и со ци альная от ве тст вен ность сме ни лись обо соб лен-нос тью, ин ди ви дуализ мом, карьериз мом, уз ким прак ти циз мом. У мо ло дых лю дей появи лась тен ден ция быть гра мот ны ми пот-ре би те ля ми, но не соз да те ля ми, произ во ди те ля ми, пер воотк ры-ва те ля ми.

Воз ник ли но вые прояв ле ния де за дап та ции сту ден тов, от-ра жающие на ли чие проб лем в на хож де нии ими жиз нен но го и про фес сио наль но го пу ти: от чуж де ние учеб но го тру да (Ко сы-рев В. Н. [2]), учеб но-про фес сио наль ный ин фан ти лизм (Ап рак-си на Н. Д. [1], Утен ков А. В. [4],), выу чен ная бес по мощ ность. В свя зи с этим необ хо ди мо де таль но изу чать, сис те ма ти зи ро-вать, объяс нить тен ден ций адап та ци он но го про цес са пер во ку-рс ни ков.

В своём исс ле до ва нии мы ис хо ди ли из по ни ма ния трёхфаз-ной ст рук ту ры со ци ально-пси хо ло ги чес кой адап та ции лич нос-ти в груп пе, раз ра бо тан ной А. В. Пет ровс ким [3].

Фа за адап та ции под ра зу ме вает при ня тие че ло ве ком устано-вив ших ся в груп пе со ци аль ных норм дея тель ности и об ще ния. Ин ди ви ду али за ция – появ ле ние ин ди ви ду ально го сти ля дея-тель ности или, по край ней ме ре, спо со бов вы де ле ния се бя из груп пы и воз дейст вия на неё. Ин тег ра ция пред по ла гает дос-ти же ние оп ре де лен но го ба лан са меж ду груп пой и лич ностью, поз во ляющее пос лед ней найти оп ти маль ный ва ри ант жиз не-деятель ности, спо со бс твую щий са мо ре али за ции и са моут ве рж-де нию. Оче вид но, что при про хож де нии каж дой из ука зан ных фаз адап та ци он но го про цес са мо гут воз ни кать как бла гоп рият-ные, так и неб ла гоп рият ные тен ден ции. Они мо гут быть свя за-ны с воз раст ны ми ин ди ви ду альны ми осо бен нос тя ми сту ден тов, со спе ци фи кой станов ле ния учеб но-про фес сио наль ной дея-тель ности, с меж лич но ст ны ми от но ше ниями со сверстни ка ми и со вз рос лы ми, с ти по вы ми сце на риями про цес са адап та ции к но вым ус ло виям жиз не деятель ности, так и с со ци альны ми

ОС НОВ НЫЕ ТЕН-ДЕНЦИИ СОЦИАЛЬНО-

ПСИХОЛОГИ ЧЕС КОЙ АДАП ТАЦИИ

ПЕР ВО КУРСНИ КОВ ПОД ВЛИЯ НИЕМ

ФАК ТОРА МОТИВАЦИИ ВЫБОРА ПРО ФЕС СИИ

И УЧЕБ НО-ПРО ФЕС-СИО НАЛЬ НОЙ

ДЕЯ ТЕЛЬ НОСТИ


Ос нов ные тен денции социально-психологи чес кой адап тации пер во курсни ков под влия нием ...

яв ле ниями, ока зы вающи ми влия ние на про цесс адап та ции: с уп роч не нием от но ше ний наем но го тру да, с по пу ля ри за цией идей лич но го ма те ри-ально го бла го по лу чия, с гла ве нст вом ин ди ви ду-ально го над кол лек тив ным, со спе ци фи кой рын-ка тру да в Ка за х стане в це лом, и в от дель ных ре гионах.

Ос нов ные тен ден ции адап та ци он но го про-цес са от ра жают с од ной сто ро ны, сте пень бла-го по лу чия (неб ла го по лу чия) в станов ле нии суб ъект нос ти сту ден тов в учеб но-про фес сио-наль ной дея тель ности, а с дру гой сто ро ны, ме-ру соот ве тс твия их мо ти ва цион но-смыс ло вой сфе ры лич нос ти груп по вым и об ще ст вен ным ожи да ниям. В этом слу чае воз мож но твор чес-кое ос воение сту ден та ми дея тель ности ли бо её де фор ма ция – по те ря це ли и пред ме та дея тель-ности.

Мое исс ле до ва ние бы ло про ве де но на ба зе фа куль те та фи ло со фии и по ли то ло гии Ка за хс ко-го на циональ но го уни вер си те та име ни аль-Фа-ра би. В нём при ня ло учас тие 115 сту ден тов пер-во го кур са оч ной фор мы обу че ния. Нап рав ле ние обу че ния – «Пе да го ги ка», «Пси хо ло гия». Ос-нов ны ми ме то да ми и ме то ди ка ми исс ле до ва ния ста ли: ан ке та для оп ре де ле ния сте пе ни вы ра жен-нос ти де фор ма ций их учеб но-про фес сио наль ной дея тель ности, ан ке та для оп ре де ле ния ве ду щей мо ти ва ции вы бо ра дан но го нап рав ле ния под го-тов ки и фа куль те та, диф фе рен циально, ан ке та для оп ре де ле ния сре до вой, тем по вой и со дер жа-тель ной адап та ции, кон тент-ана лиз со чи не ний «Моя жиз нь в ву зе».

Ан ке ти ро ва ние мо ти ва ции вы бо ра про фес-сии и диф фе рен циально-диаг нос ти чес кий оп-рос ник (ДДО) Е. А. Кли мо ва про ве де ны в на ча ле пер во го се ме ст ра пер во го кур са. Ан ке ти ро ва ние вы ра жен нос ти приз на ков де за дап та ции – в на ча-ле вто ро го се ме ст ра. К это му вре ме ни сту ден ты уже зна ко мы с ос нов ны ми фор ма ми ор га ни за-ции учеб но го про цес са в ву зе: с лек циями, се ми-на ра ми, кол лок виума ми, рейт ин го вой сис те мой обу че ния, с но вы ми фор ма ми те ку щей и ито го-вой ат тес та ции. Они имеют предс тав ле ние о вне учеб ной дея тель ности в ву зе и об ще жи тии. В на-ча ле 2-го кур са был про ведён ана лиз со чи не ний и изу че ние вы ра жен нос ти де фор ма ций адап та-ци он но го про цес са. Сту ден ты уже пе ре жи ли две сес сии, у боль шинс тва из них есть об щее предс-тав ле ние о сущ нос ти учеб ной и об ще ст вен ной дея тель ности в ву зе, они смог ли вы ра бо тать ин-ди ви ду аль ный стиль дея тель ности и об ще ния.

Под бор ме то дов и ме то дик исс ле до ва ния оп-ре делён по ло же нием оте че ст вен ной теории дея-

тель ности А. Н. Леонтьева, сог лас но ко то рой при чи ны из ме не ний в дея тель ности сле дует ис-кать в пот реб но ст но-мо ти ва цион ном бло ке лич-нос ти (мо тив оп ре де ляет дея тель ность). А так же по ло же нием о том, что при внеш нем сходс тве де за дап та ции и де фор ма ции де за дап та ция яв-ляет ся пер вой сту пенью на ру ше ния про цес са адап та ции, а де фор ма ция дея тель ности – его следс твием.

По ре зуль та там про ве ден ной диаг нос ти чес-кой ра бо ты бы ла сос тав ле на свод ная таб ли ца, от ра жающая сле дующие ха рак те рис ти ки каж до-го сту ден та:

А) до ми ни рующая мо ти ва ция вы бо ра фа-куль те та и нап рав ле ния под го тов ки: 1) поз-на ва тельная, 2) ши ро кая со ци аль ная, 3) уз-ко-лич ност ная, 4) со че та ние уз ко-лич ност ной и поз на ва тель ной; 5) со че та ние ши ро кой со ци-аль ной и уз ко-лич ност ной, 6) из бе га ния неу дач; 7) со че та ние ши ро кой со ци аль ной, уз ко-лич-ност ной и поз на ва тель ной;

Б) пред по чи таемая сфе ра дея тель ности по пред ме ту тру да: 1) че ло век, 2) при ро да, 3) зна-ко вая сис те ма, 4) тех ни ка, 5) ху до же ст вен ный об раз;

В) вы ра жен ность де фор ма ций учеб но-про-фес сио наль ной дея тель ности: 1) де фор ма ции от су тс твуют, 2) де фор ма ции дея тель ности сла бо вы ра же ны, 3) де фор ма ции дея тель ности зна чи-тель но вы ра же ны;

Г) вы со кий уро вень раз ных ви дов де за дап та-ции: 1) тем по вая, 2) сре до вая; 3) со дер жа тельная, 4) тем по вая и сре до вая, 5) тем по вая и со дер жа-тельная; 6) сре до вая и со дер жа тельная, 7) тем по-вая + сре до вая + со дер жа тельная.

Ин те рес ны дан ные диаг нос ти ки осо бен нос-тей де за дап та ции долж ни ков по ре зуль та там пер вой сес сии и от чис лен ных по ре зуль та там вто рой сес сии. У 53% сту ден тов дан ной груп пы выяв ле но со че та ние тем по вой и со дер жа тель ной де за дап та ции, у 24% – толь ко со дер жа тель ной, у 12% – со че та ние тем по вой, сре до вой и со дер жа-тель ной, у 7% – тем по вой, у 4% сре до вой.

Час тот ный ана лиз по ка зал, то у всех пер во-ку рс ни ков наибо лее вы ра же на со ци альная мо-ти ва ция вы бо ра нап рав ле ния про фес сио наль ной под го тов ки. Так, у 36% сту ден тов до ми ни рует ши ро кая со ци альная мо ти ва ция, у 20% – ши ро-кая со ци альная и уз ко-лич ност ная мо ти ва ция. Эта осо бен ность от ра жает ся и в их дея тель-ности: та кие сту ден ты лю бят ра бо тать в па рах и мик ро груп пах, вы пол няют ин тел лек ту ально труд ные за да ния толь ко при пос тоян ной оцен-ке их дея тель ности, при реф лек сии – нас колько



по ни ма ние изу чаемо го воп ро са поз во ляет по-лу чить одоб ре ние и за воевать ав то ри тет в гла-зах ок ру жаю щих. Имен но для та ких сту ден тов по ло жи тель ным сти му лом поз на ва тель ной дея-тель ности стано вит ся де мо нс тра ция их ус пе хов пе ред груп пой. У 80% пер во ку рс ни ков с со-ци аль ной мо ти ва цией учеб ной дея тель ности и вы бо ра нап рав ле ния под го тов ки сре ди пред-поч те ний раз ных сфер про фес сио наль ной дея-тель ности преоб ла дает сфе ра «че ло век». К кон-цу пер во го се ме ст ра у сту ден тов с со ци аль ной мо ти ва цией уче ния (72%) прояв ляют ся приз на-ки со дер жа тель ной де за дап та ции (сла бое при-ме не ние научной тер ми но ло гии, пе ри оди чес кое не вы пол не ние до маш них за да ний, спи сы ва ние, неу ме ние вы пол нить за да ние са мос тоя тель но, и как следст вие, не вы со кие рейт ин го вые бал-лы), но не (или ре же) прояв ляют ся приз на ки сре до вой де за дап та ции. Сту ден ты быст ро адап-ти руют ся в учеб ной груп пе, ино го род ние ча ще оце ни вают от но ше ния с со се дя ми по ком на те в об ще жи тии, как бла гоп рият ные ус ло вия жиз-ни в но вом го ро де ха рак те ри зуют как прив ле ка-тельные, дер жа щие в то ну се. Они ча ще дру гих участ вуют в об ще ст вен ной жиз ни фа куль те та, ву за, об ще жи тия – обыч но это ху до же ст вен ная са мо деятель ность (сту ден чес кие вес ны, ан са-мб ли, пев чес кие кол лек ти вы, офор ми тель ские груп пы, флеш-мо бы и т. д.) или спор тив ные со-рев но ва ния. У час ти сту ден тов (12%) уже к кон-цу пер во го го да обу че ния прояв ляет ся та кая фор ма де фор ма ции учеб но-про фес сио наль ной дея тель ности, как от чуж де ние учеб но го тру да, при ко то ром изу чаемые учеб ные пред ме ты ха-рак те ри зуют ся как не нуж ные. Учас тие в об ще-ст вен ных ме роп риятиях они ис поль зуют для объяс не ний при чин про пус ков за ня тий, не вы-пол не ния до маш них за да ний. К на ча лу вто ро го го да обу че нии эти сту ден ты имеют ат тес та ци он-ные дол ги и час то по па дают под от чис ле ние из ву за.

Поз на ва тель ная мо ти ва ция преоб ла дает у 17% пер во ку рс ни ков. Это на хо дит от ра же ние в их дея тель ности: сту ден ты лю бят ре шать ин-тел лек ту ально труд ные за да ния, умеют ис кать и ана ли зи ро вать нуж ную ин фор ма цию, умеют вес ти диа лог с пре по да ва те лем, оце ни вать свои дос ти же ния и пла ни ро вать даль нейшее обу че-ние. У 55% сту ден тов дан ной груп пы преоб ла-дают две сфе ры вы бо ра про фес сии: «зна ко вая сис те ма» и «че ло век». Уро вень их со дер жа тель-ной адап та ции дос та точ но вы сок и зна чи мо от-ли чает ся от со ку рс ни ков: мно гие из сту ден тов дан ной груп пы уже на пер вом кур се участ вуют в

научных олим пиа дах, го то вят док ла ды и пре зен-та ции на сту ден чес ких кон фе рен циях, про буют пи сать те зи сы и статьи. Вмес те с тем их сре до-вая адап та ция имеет низ кий уро вень. К окон ча-нию пер во го кур са у та ких сту ден тов от су тс-твуют дру жес кие от но ше ния с од но курс ни ка ми (они в ауди то риях си дят от дель но от всех, не бе-рут но ме ра те ле фо нов од ног рупп ни ков, в слу чае воз ник но ве ния слож ных си туаций за по мощью ни к ко му не об ра щают ся, со се ди по ком на те в об ще жи тии оце ни вают их как ин ди ви дуалис-тов, «до мо се дов», «бо та ни ков»). В об ще ст вен-ных ме роп риятиях ча ще все го (63% сту ден тов) не участ вуют, объяс няя от каз боль шим объёмом до маш них за да ний, от су тс твием вре ме ни. Фор-мой де фор ма ции учеб но-про фес сио наль ной дея тель ности в дан ном слу чае стано вит ся со-ци альная бес по мощ ность – осо бый дест рук тив-ный спо соб адап та ции, ко то рый ха рак те ри зует ся умень ше нием со ци аль ных кон так тов, нес по соб-ностью при ме нять по лу чен ные зна ния на прак-ти ке, вы пол нять за да ния кол лек тив но в груп пе, от су тс твием же ла ния в даль нейшем ра бо тать по спе ци аль нос ти. Ана ло гич ные де фор ма ции наб-лю да лись у од ной сту де нт ки с мо ти ва цией из-бе га ния неу дач. Но так как сту ден тов с до ми ни-ро ва нием та кой мо ти ва ции все го 2%, то де лать вы во ды от но си тель но тен ден ций их адап та ции не це ле сооб раз но.

Со че та ние поз на ва тель ной и со ци аль ной мо-ти ва ции вы бо ра нап рав ле ния под го тов ки ха рак-тер но для 15% пер во ку рс ни ков. У них ско рее прояв ляет ся поз на ва тель ный ин те рес к за да ниям по вы шен ной слож нос ти, са мос тоя тель ность мыш ле ния при вы пол не нии учеб ных за да ний со че тает ся с уме нием ра бо тать в груп пах. Этим сту ден там нра вит ся ор га ни зо вы вать сов мест ную ра бо ту, объяс нять сла боус пе ваю щим. К кон цу пер во го го да обу че ния у этих сту ден тов не наб-лю дает ся тем по вой де за дап та ции. Да же те, кто в пер вом се ме ст ре яв но не мог прис по со бить ся к но во му рит му жиз ни, к кон цу го да пол ностью адап ти руют ся. Час то для ре ше ния учеб ных за-дач эти сту ден ты объеди няют ся в груп пы.

Наи боль шая труд ность сос тоит в из ме не нии со ци аль ной по зи ции ин ди ви да, спо со бов учеб-ной дея тель ности, пе рес мот ра при выч ных для школьни ков свя зей, ро ли, сте ре оти пов по ве де-ния. Поэто му с са мо го на ча ла обу че ния в ву зе сту дент дол жен «пе рес тать» быть школьни ком.

Эф фек тив ная адап та ция в ву зе яв ляет ся необ хо ди мым ус ло вием ус пеш ной со ци али за ции сту ден та, что, бе зус лов но, важ но для лич ност-но го и про фес сио наль но го раз ви тия бу ду ще го


Ос нов ные тен денции социально-психологи чес кой адап тации пер во курсни ков под влия нием ...

спе циалис та. Со дер жа ние про цес са со ци али за-ции в ву зе оп ре де ляет ся заин те ре со ван ностью пре по да ва те лей в том, что бы сту ден ты ус пеш-но ов ла де ва ли раз лич ны ми ро ля ми и ус во или со ци альные нор мы и куль турные цен нос ти. В ус ло виях выс шей шко лы со ци али за ции имеют свою спе ци фи ку и осо бен нос ти, так как, во-пер-вых, осу ще ст вляет ся в оп ре де лен ной со циокуль-турной сре де ву за, ко то рая ока зы вает су ще ст-вен ное влия ние на лич ность сту ден та.

Во-вто рых, со ци али за ция предс тав ляет со-бой про цесс приоб ре те ния лич но го опы та че рез раз лич ные ро ли, ко то рые при хо дит ся иг рать сту-ден ту в пе ри од обу че ния в ву зе. Эти ро ли имеют мес то в ст рук ту ре выс ше го учеб но го за ве де ния, пос кольку сту дент за дей ст во ван во всех сфе рах жиз не деятель ности ву за: в уче бе, нау ке, куль ту-ре, до су ге, по ли ти ке и так да лее.

В-треть их, со ци али за ция ос но вы вает ся на приоб ре те нии зна ний и ус воении тех мо раль ных и пра во вых норм, ко то рые куль ти ви руют ся в ву-зе и при ви вают ува же ние к из ве ст ным пра ви лам по ли ти чес кой и пра во вой сис те ме и со ци аль ным ро лям. В этот про цесс вк лю чают ся нравст вен-ные, по ли ти чес кие и пра во вые нор мы, ко то рые яв ляют ся необ хо ди мой сос тав ной час тью со ци-али за ции лю бой лич нос ти. Они ориен ти руют ее в слож ных про цес сах со ци аль ной жиз ни, на це-ли вают на изб ра ние со ци ально одоб ряемо го по-ве де ния и дея тель ности.

Та ким об ра зом, мо ти ва ция вы бо ра про фес-сии и учеб но-про фес сио наль ной дея тель ности во мно гом оп ре де ляет ос нов ные тен ден ции со ци-ально-пси хо ло ги чес кой адап та ции пер во ку рс ни-ков. Сту ден ты с до ми ни рую щей поз на ва тель ной мо ти ва цией ча ще прояв ляют приз на ки сре до вой де за дап та ции, а как её следст вие – со ци альную бес по мощ ность. Сту ден ты с преоб ла даю щей со-ци аль ной мо ти ва цией боль ше ориен ти ро ва ны на меж лич но ст ное об ще ние. Оче вид но, ес ли уро-вень их об щей до ву зо вс кой под го тов ки не вы сок, у них появ ляют ся приз на ки со дер жа тель ной де за-дап та ции, что в даль нейшем ведёт к от чуж де нию учеб но го тру да, учеб но му ин фан ти лиз му. Лишь гар мо нич ное со че та ние мо ти вов оп ре де ляет наибо лее оп ти маль ное про те ка ние про цес са со-ци ально-пси хо ло ги чес кой адап та ции пер во ку рс-ни ков. Ука зан ные тен ден ции необ хо ди мо учи ты-вать тьюто рам и пси хо ло гам ву зов при раз ра бот ке ме роп рия тий, нап рав лен ных на оп ти ми за цию про цес са адап та ции сту ден тов. Ра бо та с мо ти ва-цион ной сфе рой пер во ку рс ни ков наибо лее труд-на, но гра мот ное их соп ро вож де ние в адап та ци-он ный пе ри од – за лог их ус пеш но го обу че ния, лич ност но го и про фес сио наль но го станов ле ния в бу ду щем. Ведь хо ро шо вос пи тан ное и обу чен-ное под рас тающее по ко ле ние во все вре ме на яв-ля лось и яв ляет ся ос но вой ста биль ности об ще ст-ва, га ран том со циокуль турно го, эко но ми чес ко го раз ви тия в лю бой ст ра не.


1 Ап рак си на Н. Д. Преодо ле ние учеб но-про фес сио наль но го ин фан ти лиз ма сту ден тов в про цес се со циокуль турно го раз ви тия в ву зе: ав то ре фе рат дис. канд. пед. наук. М., 2008. – 23 с.

2 Ко сы рев В. Н. От чуж де ние учеб но го тру да сту ден та//Выс шее об ра зо ва ние в Рос сии. – 2009. – С.138–143.3 Пет ровс кий А. В. Лич нос ть. Дея тель ность. Кол лек тив. – М.: По ли тиз дат, 1982. – 255 с.4 Утен ков А. В. Пси хо ло ги чес кие де тер ми нан ты раз ви тия учеб но-про фес сио наль но го ин фан ти лиз ма сту ден тов пед-

ву за //Вест ник Мос ковс ко го уни вер си те та. – 2011. – С. 30–34.

References

1 Apraksina N.D Overcoming educational and professional infantility of students in the social and cultural development in high school: the Author’s abstract dis. cand. ped. Sciences: M., 2008. – Page 23.

2 Kosirev V.N alienation educational work student // Higher education in Russia. – 2009. – P. 138-143.3 Peter A. Person. Activities.Collective. – M.1982. – P. 255.4 Utenkov A.V Psychological determinants of educational and vocational teacher training University students infantilism //

Moscow University Russian Interior Ministry. – 2011. P. 30-34.


Изи мо ва Г.С., Ами тов С.А.

Фак то ры, обус лов ли вающие про фес сио наль ное вы го ра ние

сот руд ни ков УИС: ос нов ные нап рав ле ния ра бо ты

с про фес сио наль ным вы го ра нием

В статье проана ли зи ро ва на ак ту аль ная, но до нас тояще го време ни ма ло изу чен ная проб ле ма про фес сио наль ной де фор ма ции лич нос ти сот руд ни ков пе ни тен циар ной сис те мы. С прив ле че нием об шир но го теоре ти чес ко го ма те ри ала расс мат ри вают ся фак то ры эмо циональ но го вы го ра ния у сот руд ни ков, а так же ос нов ные направ ле ния ра бо ты с ним.

Клю че вые сло ва: эмо циональ ное вы го ра ние, де фор ма ция личнос ти, фак то ры эмо циональ но го вы го ра ния, уго лов ноис пол ни тельная сис те ма.

Izimova G.S., Amitov S.A.

Factors contributing burnout prison staff: the main directions

of professional burnout

The article analyzes the current, but so far raises the problem of professional deformation of the person of employees of the penitentiary system. With the assistance of extensive theoretical material factors considered burnout employees, as well as the main directions of work with him.

Key words: emotional burnout, distortion of personality, factors of burnout, the correctional system.

??? Мақалада маңызды және бүгінгі күні аз зерттелген пени тенциарлықжүйе қызметкерлерінің тұлғалық кәсіби деформациялануы талданған. Ауқымды теориялық материалдардың қолдануымен қызметкерлердің эмоционалды жану факторлары, сондайақ, олармен жұмыстың негізгі бағыттары қарастырылады.

Түйін сөздер: эмоционалды жану, тұлғаның деформациялануы, эмоционалды жану факторлары, қылмыстықатқарушылық жүйе.


УДК ??? *Изи мо ва Г.С., Ами тов С.А. Казахский национальный университет имени аль-Фа ра би,

Рес пуб ли ка Ка за хс тан, г. Ал ма ты *E-mail: [email protected]

В нас тоящее вре мя ак тив но раз ра ба ты вает ся по ня тие «дея-тель ность в осо бых ус ло виях». Осо бен ностью дан но го ти па дея тель ности яв ляет ся то, что ее вы пол не ние свя за но с пос-тоян ной уг ро зой для жиз ни пер со на ла. Про фес сио наль ная дея-тель ность в пе ни тен циар ной (уго лов но-ис пол ни тель ной) сис-те ме осу ще ст вляет ся в осо бых ус ло виях, при этом уг ро за для жиз ни и здо ровья сот руд ни ков имеет со циоген ный ха рак тер. Для пло дот вор но го осу ще ст вле ния своей неп рос той про фес-сио наль ной дея тель ности сот руд ник уго лов но-ис пол ни тель ной сис те мы дол жен об ла дать ря дом черт лич нос ти, ко то рые поз во-ли ли бы ему быть мо биль ным, вы дер жан ным, ис пол ни тель ным и дис цип ли ни ро ван ным, ус той чи вым и то ле ра нт ным. От су тс-твие или оп ре де лен ные ва ри ации ком би на ций этих черт мо гут явить ся пред по сыл ка ми к фор ми ро ва нию синд ро ма про фес сио-наль но го вы го ра ния [1, с. 54].

Проана ли зи ро вав ли те ра ту ру, мож но ска зать, что вы го-ра ние проис хо дит под влия нием оп ре де лен ных фак то ров, влияю щих на сот руд ни ка в про цес се дея тель ности. Бо лее под-роб но на ми бу дет расс мот ре но влия ние лич ност ных фак то ров на сот руд ни ков.

Мы расс мот рим фак то ры, ко то рым под вер же ны лю ди, ра-бо тающие в уго лов но-ис пол ни тель ной сис те ме. В своей ра-бо те мы бу дем при дер жи вать ся клас си фи ка ции черт лич нос-ти в рам ках мо де ли дис пер си он но го ана ли за, пред ло жен ной В.Е. Ор лом и И. Г. Се ни ным. Ими бы ли вы де ле ны сле дующие чер ты: ней ро тизм, экс тра вер сия, отк ры тос ть опы ту, сот руд ни-чест во и доб ро со ве ст нос ть [2, с. 312].

При исс ле до ва нии про фес сио наль но го вы го ра ния я опи-раюсь на трех фак тор ную мо дель про фес сио наль но го вы го ра ния С. Мас лач и К. Джек сон. В за ру беж ной пси хо ло гии С. Мас лач и К. Джек сон пред ло жи ли трех фак тор ную мо дель про фес сио-наль но го вы го ра ния, ко то рая выг ля де ла сле дующим об ра зом. Сог лас но мо де ли вы го ра ние предс тав ляет со бой трех мер ный конст рукт, вк лю чающий в се бя: эмо циональ ное ис то ще ние, де пер со на ли за цию, ре дук цию лич ных дос ти же ний [3]. Пред-ло жен ные три ком по нен та вы го ра ния в ка кой-ли бо сте пе ни от ра жают спе ци фи ку той про фес сио наль ной сфе ры, в ко то рой впер вые был об на ру жен дан ный фе но мен.

ФАК ТО РЫ, ОБУС ЛОВ ЛИ ВАЮЩИЕ ПРО ФЕС СИО НАЛЬ НОЕ

ВЫ ГО РА НИЕ СОТ РУД НИ КОВ УИС:

ОС НОВ НЫЕ НАП РАВ ЛЕ НИЯ

РА БО ТЫ С ПРО ФЕС-СИО НАЛЬ НЫМ ВЫ ГО РА НИЕМ


Фак то ры, обус лов ли вающие про фес сио наль ное вы го ра ние сот руд ни ков УИС: ос нов ные нап рав ле ния ...

Нами был об на ру жен факт мень шей пред-рас по ло жен нос ти к вы го ра нию лиц с вы со ким уров нем эм па тии. Тон кое пе ре жи ва ние дру гих лю дей про ти вос тоит де гу ма ни за ции меж лич но-ст ных от но ше ний, а эмо циональ ное со пе ре жи-ва ние – это оп ре де лен ная эмо циональ ная «под-пит ка» или не ко то рый до пол ни тель ный ре сурс для го ре ния без за ту ха ния» Дж. Дж. Бра нин и Е. Р. Грей мел. Де пер со на ли за ция и эмо циональ-ное ис то ще ние ча ще наб лю дает ся у воз буж-дающе го ти па, в то вре мя как ги пер тим ный тип в мень шей сте пе ни ск ло нен к вы го ра нию [4, с. 176].

Сре ди ра бо то да те лей су ще ст вует прис корб-ная тен ден ция воз ла гать от ве тст вен ность за вы го ра ние на своих сот руд ни ков, не за бо тясь о про фи лак ти ке про фес сио наль ных ст рес сов и тем бо лее не тра тить день ги и вре мя на реаби-ли та цион ные или оз до ро ви тель ные прог рам мы для ра бот ни ков, под верг ших ся вы го ра нию. Од-на ко мно гие зна чи мые ст ресс-фак то ры при су щи са мой долж нос ти, ко то рую конк рет ный че ло век за ни мает [5, с. 118].

Так, в част нос ти, мно ги ми исс ле до ва те ля ми под чер ки вает ся тот факт, что синд ром вы го ра-ния но сит ин ди ви ду аль ный ха рак тер, вы де ляют-ся та кие лич ност ные по ка за те ли пред рас по ло-жен нос ти к ст ресс-реак циям, как соот но ше ние экс тер наль нос ти и ин тер наль нос ти. Экс тер-наль ный «ло кус-конт ро ля» кор ре ли рует с эмо-циональ ным ис то ще нием и де пер со на ли за цией, а ис поль зо ва ние пас сив ной ст ра те гии из бе га ния – с раз ви тием эмо циональ но го ис то ще ния и ре-дук цией лич ност ных дос ти же ний.

За вы бо ром «со ци аль ных» и «по мо гающих» спе ци аль нос тей, по мне нию А.Ад ле ра, стоит ст рем ле ние к реали за ции мо ти ва влас ти. Вмес те с внеш ней по ло жи тель ной мо ти ва цией дея тель-ности он впол не слу жит объяс не нием так на зы-ваемо го «па ра док са вы го ра ния». С синд ро мом про фес сио наль но го вы го ра ния тес но свя за на лич ност ная вы нос ли вос ть. За ру беж ны ми пси хо-ло га ми она оп ре де ляет ся как «спо соб ность лич-нос ти быть вы со ко ак тив ной каж дый день, осу-ще ств лять конт роль за жиз нен ны ми си ту ациями и гиб ко реаги ро вать на раз лич но го ро да из ме не-ния» [6, с. 143].

Про фес сио наль ным и лич ност ным фак то рам эмо циональ но го «вы го ра ния» спо со бс твует эмо-циоген ная си туация. П.Фресс ут ве рж дает, что эмо циоген ной си ту ации как та ко вой не бы вает, она за ви сит от от но ше ния меж ду мо ти ва цией и воз мож нос тя ми че ло ве ка. Эмо циоген ная си ту-ация – это не прос то объек тив но сло жив шаяся со во куп ность обс тоя тель ств, но так же ее оцен ка

че ло ве ком, от но ше ние к ней че ло ве ка в свя зи с имеющи ми ся у не го пот реб нос тя ми, це ля ми [7, с. 12]. Взяв за ос но ву си ту ацию пе ни тен циар ных слу жа щих, мож но с уве рен ностью ут ве рж дать, что каж дая судь ба осуж ден но го и эмо ции по от-но ше нию к ним: будь то не на вис ть, отв ра ще ние, ува же ние или сим па тия, – ос тав ляют неизг ла-ди мый от пе ча ток в пси хи чес ком сос тоя нии сот-руд ни ка.

Эмо циональ ное ис то ще ние прояв ляет ся в ощу ще ниях эмо циональ но го пе ре нап ря же ния и в чувс тве опус то шен нос ти, ис чер пан нос ти своих эмо циональ ных ре сур сов. Че ло век чувс-твует, что не мо жет от да вать ся ра бо те с та ким же вооду шев ле нием, же ла нием, как рань ше [8, с. 14].

В «эмо циональ ном вы го ра нии» иг рают роль три ос нов ных фак то ра: лич ност ный, ро ле вой и ор га ни за ци он ный [2, с.623]. Сре ди лич ност ных осо бен нос тей, спо со бс твую щих «вы го ра нию», вы де ляют эм па тию, гу ман ность, мяг кость, ув-ле кае мос ть, идеали зи ро ван ность, инт ро вер ти-ро ва нос ть, фа на тич ность (Х. Фрей ден берг). У жен щин эмо циональ ное ис то ще ние нас ту пает быст рее, чем у муж чин, од на ко это подт верж-дает ся не во всех исс ле до ва ниях. А.Пай нс с кол-ле га ми устано вил связь «вы го ра ния» с чувст вом зна чи мос ти се бя на ра бо чем мес те, с про фес сио-наль ным прод ви же нием, ав то но мией и уров нем конт ро ля со сто ро ны ру ко во дс тва. В.И. Ко валь-чук от ме чает роль та ких лич ност ных осо бен нос-тей, как са мооцен ка и ло кус конт ро ля. Лю дям с низ ким уров нем са мооцен ки и экс тер наль ным ло ку сом конт ро ля боль ше уг ро жает нап ря же-ние, по то му они бо лее уяз ви мы и под вер же ны «вы го ра нию» [9, с.45].

Ос нов ным тре бо ва нием к пси хоэмо циональ-ным лич ност ным ка че ст вам сот руд ни ка уго лов-но-ис пол ни тель ной сис те мы сле дует счи тать от су тс твие вы ра жен ной эмо циональ ной ак цен-туиро ван нос ти, осо бен но имеющую фруст ри ро-ван ную (об ра зо вы вающую нап ря же ние, по рож-дающую за ко мп лек со ван ность) нап рав лен ность.

Ос нов ной ис ход ный мо мент, оп ре де ляющий при ро ду и функ ции эмо ций, зак лю чает ся в том, что в эмо циональ ных про цес сах устанав ли вает-ся связь, взаимоот но ше ние с хо дом со бы тий, проис хо дит в свя зи или в раз рез с пот реб нос тя-ми ин ди ви да.

В си лу мно го об ра зия пот реб нос тей, ин те ре-сов, устано вок лич нос ти од но и то же дей ст вие или яв ле ние в соот но ше нии с мно го об раз ны ми пот реб нос тя ми мо жет иметь раз ное и да же про-ти во по лож ное – как по зи тив ное, так и не га тив-


Изи мо ва Г.С., Ами тов С.А.

ное – эмо циональ ное зна че ние. От сю да сд ви ги в эмо циональ ной сфе ре, ког да в свя зи со сд ви га ми в нап рав ле нии лич нос ти чувс тва, ко то рое вы зы-вает то или дру гое яв ле ние, бо лее или ме нее мг-но вен но пе ре хо дит в свою про ти во по лож ность. По то му чувс тво че ло ве ка не оп ре де ли мо соот но-ше нием с изо ли ро ва но взя ты ми пот реб нос тя ми, а пре доп ре де лен но их мес том в ст рук ту ре лич-нос ти в це лом [10, с. 135].

Та ким об ра зом, в «эмо циональ ном вы го ра-нии» иг рают роль три ос нов ных фак то ра: лич-ност ный, ро ле вой и ор га ни за ци он ный.

Ос нов ные нап рав ле ния пси хо ло ги чес кой ра-бо ты с про фес сио наль ным вы го ра нием

Пси хо ги гиена – прик лад ное нап рав ле-ние пси хо ло гии здо ровья, в ко то ром раз ра ба-ты вают ся и при ме няют ся ме роп рия тия, нап-рав лен ные на сох ра не ние, под дер жа ние и ук реп ле ние пси хи чес ко го здо ровья лю дей. Пси хи чес кое здо ровье пред по ла гает сос тоя ние пол но го ду шев но го рав но ве сия, уме ние вла деть со бой, спо соб ность быст ро прис по саб ли вать ся к слож ным си ту ациям и их преодо ле вать, в ко-рот кое вре мя вос станав ли вать ду шев ное рав но-ве сие. Пре дуп реж де ние бо лез нен ных пси хи чес-ких реак ций со ци ально го ра бот ни ка в про цес се про фес сио наль но го об ще ния – серь ез ная за да ча пси хо ги гиены.

Чрез вы чай но важ ным для сот руд ни ка УИС яв ляет ся на вык са мо об ла да ния, ко то рый расс мат-ри вает ся в пси хо ло гии как по ка за тель со ци аль-ной и эмо циональ ной зре лос ти лич нос ти. Сле дует под черк нуть, что са мо об ла да ние – это не столь ко ка че ст во лич нос ти, сколь ко про цесс уп рав ле ния своим по ве де нием в экс тре маль ной си туации. В свя зи с тем, что сот руд ни ку УИС час то при хо дит-ся бы вать имен но в та ких си ту ациях, ему необ хо-ди мо спе ци ально раз ви вать в се бе спо соб нос ти и на вы ки са мо об ла да ния [6, с. 216].

На прак ти ке для под дер жа ния и ук реп ле-ния здо ровья кад ров уго лов но-ис пол ни тель-ной сис те мы ис поль зуют ся (хо тя яв но не в дос та точ ной ме ре) ин ди ви ду аль ные, груп по-вые, кол лек тив ные сис те мы. Нап ри мер, пси хо-ло ги чес кие приемы са мо за щи ты в си ту ациях «не га тив но го об ще ния»; ком на ты и ме то ди ки ре лак са ции, пси хо ло ги чес кой разг руз ки; ин-ди ви ду альная и груп по вая пси хо те ра пия; пе-ри оди чес кие ме ди ци нс кие ос мот ры и ока за ние вра чеб ной по мо щи; пре дос тав ле ние пу те вок по ль гот ным це нам в са на то рии, до ма от ды ха, пан сиона ты; за ня тия физ культу рой и др [11, с. 212].

Для уго лов но-ис пол ни тель ной сис те мы весь ма зна чи мой бы ла наз ва на проб ле ма за щи ты са мих сот руд ни ков. Спе циалис ты и ру ко во ди-те ли в ка че ст ве при ме ров при во ди ли си туации, в ко то рых ря до вые сот руд ни ки и ру ко во ди те ли под раз де ле ний ока зы ва лись «в зо не по вы шен-но го рис ка» из-за неп редс ка зуемо го по ве де ния осуж ден ных. Это при во ди ло не толь ко к пси-хо ло ги чес ким расст рой ст вам и трав мам за щи-щающих, но предс тав ля ло опас ность для жиз ни [12, с.185].

Итак, что бы из бе жать «синд ро ма про фес сио-наль но го вы го ра ния», сот руд ник пе ни тен циар-ной сис те мы дол жен из ред ка, но обя за тель но оце ни вать свою жиз нь вооб ще – жи вет ли он так, как ему хо чет ся.

В ра бо тах исс ле до ва те лей по соз да нию прог рамм про фес сио наль но го са мо сох ра не ния, ориен ти рую щих ся на гу ма нис ти чес кий под ход в пси хо ло гии, опи рают ся на теорию са мо ак ту али-за ции и са мо ре али за ции лич нос ти А. Мас лоу, пред ло же ны сле дующие приемы про фес сио-наль ного са мо сох ра не ния [13, с.47]:

1. Реали за ция на ме чен но го про фес сио наль-но го.

2. Преодо ле ние де зин тег ри ро ван но го соз на ния.3. Ак тив ная по зи ция в про фес сио наль ной

жиз ни.4. Го тов ность к пос тоян но му са мо из ме не-

нию, ла биль ность устано вок.5. Зна ние собст вен ной ин ди ви ду аль нос ти и

ис поль зо ва ние ее в про фес сио наль ной жиз ни.7. Про ти во дей ст вие про фес сио наль но му

ста ре нию. Глав ной про фи лак ти чес кой ме рой про фес-

сио наль ных де фор ма ций лич нос ти долж ны быть пос тоян ный твор чес кий мо мент в дея тель ности, рас ши ре ние ва ри ан тов про фес сио наль ных за-дач, раз нооб ра зие кру га об ще ния.

Фор ми ро ва ние лич нос ти – дли тель ный про-цесс. Поэто му на на чаль ных эта пах дея тель-ности, а луч ше – про фес сио наль но го обу че ния, це ле со об раз но учи ты вать ин ди ви ду альные осо-бен нос ти лич нос ти при пост рое нии учеб но-тре-ни ро воч но го про цес са и по станов ке про фес сио-наль ных за дач.

Изу чив раз лич ные под хо ды к ме то дам про-фи лак ти ки эмо циональ но го «вы го ра ния», мы мо жем сде лать сле дующие вы во ды:

1. Пси хо ги гиена сот руд ни ка УИС обес пе чи-вает ся его то ле ра нт нос тью к синд ро му «про фес-сио наль но го вы го ра ния».

Глав ны ми нап рав ле ниями, пре до тв ра щаю-щи ми «вы го ра ние» сот руд ни ков уго лов но-ис-


Фак то ры, обус лов ли вающие про фес сио наль ное вы го ра ние сот руд ни ков УИС: ос нов ные нап рав ле ния ...

пол ни тель ной сис те мы, яв ляют ся: раз ви тие зна ний, на вы ков и уме ний; улуч ше ние ус ло вий тру да и от ды ха; раз ви тие со дер жа ния и средс тв тру да; раз ви тие мо ти ва ции; из ме не ние оп ла ты тру да; со ци альная за щи та са мих сот руд ни ков; раз ви тие сис те мы пси хо ло ги чес кой разг руз ки; сня тие нап ря же ния пос ле ра бо че го дня; сис-те ма улуч ше ния пси хо ло ги чес ко го кли ма та в кол лек ти ве.

На карь еру ока зы вают влия ние, преж де все-го, внут рен ние фак то ры – мо ти вы, уро вень при-тя за ний, са мооцен ка, здо ровье и т.д., ко то рые

мо гут уси ли вать ся и фор ми ро вать ся са мим че ло-ве ком. В свя зи с этим необ хо ди мо изу чать спе-ци фи ку дея тель ности сот руд ни ка пе ни тен циар-ной сис те мы, его лич ност но-про фес сио наль ные осо бен нос ти и фак то ры, влияющие на раз ви тие синд ро ма «вы го ра ния» и дру гих рис ков, свя зан-ных с его про фес сио наль ной дея тель ностью, с тем, что бы це ле нап рав лен но фор ми ро вать зна-чи мые для дея тель ности свой ст ва лич нос ти, а при необ хо ди мос ти од нов ре мен но про во дить пси хо ло ги чес кую ра бо ту по пре до тв ра ще нию про фес сио наль ных ст рес сов.


1 Леоно ва А. Б. Ос нов ные под хо ды к изу че нию про фес сио наль но го ст рес са // Вест ник пси хо со циаль ной и кор рек ци-он но-реаби ли та цион ной ра бо ты. – 2001. – № 11.

2 Ильин Е. П. Эмо ции и чувс тва. – СПб: Пи тер, 2001. – 752 с3 Г. Селье. Ст ресс без дист рес са. – Ярос лавль, 2001 г. – 218 с.4 Фельдшейн Д.И. Пси хо ло гия станов ле ния лич нос ти: М.: Меж ду на род ная пе да го ги чес кая ака де мия, 1994.5 Коз лов В.Н. Фи зи оло гия и пси хо ло гия тру да. Науч ные ос но вы оцен ки тя жес ти и нап ря жен нос ти тру да.– Са ра-

тов,1984. – 220 с.6 Без но сов С.П. Про фес сио наль ная де фор ма ция лич нос ти. – СПб.: Речь, 2004. – 272с.7 Леоно ва А.Б. Ос нов ные под хо ды к изу че нию про фес сио наль но го ст рес са//Вест ник пси хо со циаль ной и кор рек ци он-

но-реаби ли та цион ной ра бо ты. – 2001. – №11. – С. 2-16.8 Мар ко ва А.К. Пси хо ло гия про фес сиона лиз ма.– М., 1996.9 Орел В.Е. Фе но мен «вы го ра ния» в за ру беж ной пси хо ло гии: эм пи ри чес кие исс ле до ва ния // Пси хо ло ги чес кий жур-

нал. – 2001. – Т.22, №1.10 Пси хо ло ги чес кое обес пе че ние про фес сио наль ной дея тель ности/ Бо ро ви ко ва С.А., Во до ла зс ко ва Т.П. – СПб.: Из да-

тель ст во С-П ун-та, 1991. – 151 с.11 Ми ро нен ко И.А. Сов ре мен ные теории в пси хо ло гии лич нос ти. – СПб.: Из да тель ст во Ми хай ло ва В.А., 2003. – 224с.12 Фор ма нюк Т.В. Синд ром «эмо циональ но го вы го ра ния» как по ка за тель про фес сио наль ной де за дап та ции учи те ля //

Воп ро сы пси хо ло гии. – 1994. – № 6. – С. 42 – 49.13 Ма ка ро ва Г.А. Синд ром эмо циональ но го вы го ра ния. – СПб.: Речь, 2005.

References 1 Leonova AB main approaches to the study of occupational stress // Herald psychosocial and correctional and rehabilitation

work. – 2001. – № 11.2 Ilyin EP emotions and feelings. – St. Petersburg: Peter, 2001. – 7523 H. Selye. Stress without distress. Yaroslavl, 2001, 218 p.4 Feldsheyn DI Psychology of personality: M .: International Pedagogical Academy, 1994s.5 VN Kozlov Physiology and psychology of labor. Scientific basis for evaluating the severity and intensity of truda.- Saratov,

1984.-220c.6 Beznosov SP The professional deformation of the person. – SPb .: Rech, 2004. – 272s.7 Leonova AB The main approaches to the study of occupational stress // Herald psychosocial and correctional and rehabilita-

tion raboty.A-2001.- №11.- str.2-16.8 Markova AK Psychology professionalizma.- M, 1996.9 Eagle VE The phenomenon of «burnout» in foreign psychology: empirical studies // Psychological zhurnal.- 2001.- T.22,

№1.-10 Psychological support of professional activity / Borovikova SA, Vodolazskova TP-Petersburg .: Publisher C-II University,

1991-151str.11 Mironenko IA Modern theories in personality psychology – St. Petersburg .: Publisher Mikhailov VA, 2003 – 224p.12 Formanyuk TV The syndrome of «burnout» as a measure of teacher professional maladjustment // Questions of psychology.

1994. № 6. S. 42 – 49.13 Makarova GA Burnout syndrome. -


Кы дыр мол лаева Э.К., Ше де но ва Н.У.

Роль со ци ально го ра бот ни ка в ока за нии пси хо со циаль ной

по мо щи он ко ло ги чес ки боль ным

Статья пос вя ще на оп ре де ле нию ро ли со ци аль ной ра бо ты в ме дици нс ких уч реж де ниях, спе ци али зи рующих ся на ле че нии он ко ло ги чески боль ных де тей. Сов ре мен ное зд ра во ох ра не ние уде ляет по вы шенное вни ма ние к он ко ло ги чес ким за бо ле ва ниям, раз ви тию ме ди ци ны в дан ной об лас ти, од на ко по ка еще ма ло раз ви то со ци альнопси холо ги чес кое соп ро вож де ние боль ных. Рост чис ла он ко боль ных лю дей в Ка за х стане и, в част нос ти, боль ных де тей, со ци альные проб ле мы ре бен ка и его семьи, ко то рые со пу тс твуют бо лез ни, тре буют ак тивно го учас тия спе циалис та со ци аль ной ра бо ты. Ав то ры ука зы вают, что семья нуж дает ся в со ци аль ной по мо щи на раз ных эта пах бо лез ни ре бен ка. На ос но ве про ве ден но го исс ле до ва ния в от де ле нии детс кой он ко ло гии выяв ляют ся ос нов ные проб ле мы, с ко то ры ми стал ки вается семья в про цес се гос пи та ли за ции он ко боль но го ре бен ка. Ана ли зируют ся ви ды со ци альнопси хо ло ги чес кой по мо щи, ко то рые по лу чает ре бе нок и его род ные по мес ту ле че ния, и пу ти ее улуч ше ния. На ос но ва нии ре зуль та тов оп ро са обос но вы вает ся необ хо ди мос ть внедре ния по зи ции со ци ально го ра бот ни ка на ря ду с пси хо ло гом в ме дици нс ких уч реж де ниях, ока зы вающих по мощь он ко боль ным.

Клю че вые сло ва: ме ди косо ци альная ра бо та, со ци аль ный ра ботник, со ци альная ра бо та с он ко ло ги чес ки боль ны ми деть ми, со циальная ра бо та с семь ей.

Kydyrmollaeva E.K., Shedenova N.U.

The role of the social worker in the provision of psychosocial

care of cancer patients

The article is devoted to the definition of the role of social work in health care facilities, specializing in the treatment of cancer sick children. Modern health care pays special attention to cancer, the development of medicine in this area, but is still little development of social and psychological support to patients. The growing number of people with cancer in Kazakhstan and, in particular, sick children, social problems of the child and his family, accompanied the disease, require the active participation of the specialist in social work. The authors point out that the family is in need of social assistance at different stages of a child’s illness. On the basis of research in pediatric oncology it is identified the main challenges faced by the family in the process of admission of the child with cancer. The types of social and psychological assistance received by the child and his family at the place of treatment, and ways to improve it are analyzed. The need of implementation of the position of social worker along with the psychologist in hospitals, assisting with cancer, is proved on the base of results of the survey.

Key words: medicalsocial work, social worker, social work with cancer sick children, social work with family.

Қы дыр мол лаева Э.К., Ше де но ва Н.У.

Он ко ло гиялық ауру нау қас тар ға пси хоәлеу мет тік кө мек көр се ту де гі әлеу мет тік

қыз мет кердың рө лі

Ма қа ла он ко ло гиялық ауру ба ла лар ды ем деуге ма ман дан ды рылған ме ди ци на лық ме ке ме лер де гі әлеу мет тік қыз мет кер рө лін анықтау ға ар нал ған. За ма науи ден сау лық сақ тау он ко ло гиялық ауру лар ға, осы са ла да ғы ме ди ци на ның да му ына ерек ше кө ңіл бө ле ді, алай да, нау қас тар ды әлеу мет тікпси хо ло гия лық қол дау ға аз на зар ауда ры лады. Қа зақ стан да ғы он ко ло гиялық ауру нау қас тар дың са ны ның өсуі, со ның ішін де гі, ба ла лар, олар дың жә не от ба сы ның ауру ға бай ла нысты әлеу мет тік мә се ле ле рі нің туын дауы әлеу мет тік қыз мет кер дің актив ті қа ты на суын та лап ете ді. Ав тор лар ауру дың әртүр лі этап та рында от ба сы әлеу мет тік кө мек ке мұқ таж екен ді гін көр се те ді. Ба ла лар он ко ло гиясы бө лі мін де жүр гі зіл ген зерт теу не гі зін де от ба сы ду шар бо ла тын не гіз гі мә се ле лер анық та ла ды. Ем алу ор ны бой ын ша от басы мен ба ла ала тын әлеу мет тікпси хо ло гия лық кө мек түр ле рі мен олар дың да му жол да ры тал да на ды. Сауал на ма нә ти же ле рі не гі зін де он ко ло гиялық ауру нау қас тар ға кө мек көр се те тін ме ди ци на лық меке ме лер де гі пси хо лог қыз ме ті мен қа тар әлеу мет тік жұ мыс ма ма ны по зи циясын ен гі зу қа жет ті лі гі не гіз де ле ді.

Түйін сөз дер: ме ди коәлеу мет тік жұ мыс, әлеу ме тік қыз мет кер, он ко ло гиялық ауру ба ла лар мен әлеу мет тік жұ мыс, от ба сы мен әлеумет тік жұ мыс.


УДК 364-78:616-006 *Кы дыр мол лаева Э.К., Ше де но ва Н.У.Ка за хс кий на циональ ный уни вер си тет име ни аль-Фа ра би,

Республика Казахстан, г. Ал ма ты *E-mail: [email protected]

Вве де ние

Сов ре мен ное зд ра во ох ра не ние в пос лед ние де ся ти ле тия уде ляет осо бое вни ма ние к он ко ло ги чес ким за бо ле ва ниям, ко-то рые яв ляют ся ве ду щи ми в ст рук ту ре хро ни чес ких неин фек-цион ных за бо ле ва ний. Во всем ми ре от ме чает ся рост за бо ле-вае мос ти от неин фек цион ных хро ни чес ких за бо ле ва ний, что влияет на по ка за те ли про дол жи тель ности жиз ни. Это свя за но, преж де все го, с по вы ше нием со ци ально-эко но ми чес ко го бла-го по лу чия ст ран, уве ли че нием про дол жи тель ности жиз ни, про-ве де нием про фи лак ти чес ких ме роп рия тий, нап рав лен ных на выяв ле ние он ко ло ги чес ких за бо ле ва ний.

Од на ко по ка еще ма ло раз ви то со ци ально-пси хо ло ги чес кое соп ро вож де ние боль ных. Рост чис ла он ко боль ных лю дей в Ка-за х стане и, в част нос ти, боль ных де тей, со ци альные проб ле мы ре бен ка и его семьи, ко то рые со пу тс твуют бо лез ни, тре буют ак тив но го учас тия спе циалис та со ци аль ной ра бо ты.

По ста тис ти ке Все мир ной ор га ни за ции зд ра во ох ра не ния, рак – вто рая по час то те при чи на смерт нос ти де тей – пос ле на-силь ст вен ной смер ти: трав ма тиз ма, убий ств, са моубий ств. Зло ка че ст вен ные но во об ра зо ва ния в ст рук ту ре смерт нос ти у де тей стар ше 5 лет за ни мают ве ду щую по зи цию. В ст рук ту ре за бо ле вае мос ти ра ком сре ди де тей пре ва ли руют опу хо ли лим-фа ти чес кой и кро вет вор ной сис те мы, цент раль ной нерв ной сис те мы, кос тей и мяг ких тка ней. Еже год но в Ка за х стане зло-ка че ст вен ны ми но во об ра зо ва ниями за бо ле вают око ло 350-400 де тей до 15 лет. К кон цу 2011 го да на уче те в он ко ло ги чес ких ор га ни за циях сос тояло 1289 боль ных де тей с диаг но зом зло ка-че ст вен но го но во об ра зо ва ния [1].

С целью по вы ше ния ожи даемой про дол жи тель ности и ка-че ст ва жиз ни ка за хс тан цев пу тем сни же ния смерт нос ти на се-ле ния от он ко ло ги чес ких за бо ле ва ний бы ла при ня та Прог рам-ма раз ви тия он ко ло ги чес кой по мо щи в Рес пуб ли ке Ка за хс тан на 2012-2016 го ды. За да ча ми дан ной прог рам мы яв ляют ся со-вер шенс тво ва ние про фи лак ти ки он ко ло ги чес ких за бо ле ва ний пу тем раз ви тия прог рамм ран ней диаг нос ти ки (ск ри нин гов); по вы ше ние дос туп нос ти вы со ко тех но ло гич ных ме то дов диаг-нос ти ки и ле че ния с науч но-обос но ван ной эф фек тив нос тью;

РОЛЬ СО ЦИ АЛЬНО ГО РА БОТ НИ КА

В ОКА ЗА НИИ ПСИ ХО СО ЦИАЛЬ НОЙ

ПО МО ЩИ ОН КО ЛО ГИ ЧЕС КИ

БОЛЬ НЫМ


Роль со ци ально го ра бот ни ка в ока за нии пси хо со циаль ной по мо щи он ко ло ги чес ки боль ным

соз да ние сов ре мен ной сис те мы реаби ли та цион-ной и пал лиа тив ной по мо щи он ко ло ги чес ким боль ным [1].

Та ким об ра зом, го су да рст вен ная по ли ти ка соз да ла пред по сыл ки к фор ми ро ва нию сов ре-мен ной мо де ли он ко ло ги чес кой по мо щи, ориен-ти ро ван ной на па циен та, оп ре де ляемой как коор ди ни ро ван ная, ин тег ри ро ван ная, комп лекс-ная и неп ре рыв ная по мощь, дос туп ная для всех. Пос тав ле на за да ча мно гоп ро филь но го под хо да в ле че нии он ко ло ги чес ки боль ных, в рам ках ко-то ро го воз рас тает роль пси хо ло га и со ци ально го ра бот ни ка.

В нас тоящее вре мя осуж дает ся кон цеп ция прог рам мы на но вые сро ки, в ко то рой на чи-нает боль ше уде лять ся вни ма ние пси хо-со ци-аль ным ас пек там ор га ни за ции ле че ния дан ной бо лез ни. Сей час ак тив но об суж дает ся воп рос раз ви тия сов мест ной дея тель ности пси хо ло га и со ци ально го ра бот ни ка в ме ди ци нс ких уч реж-де ниях, ока зы вающих по мощь он ко боль ным. Так на кон фе рен ции «Пси хо со циальная по мощь он ко ло ги чес ким боль ным» (май, 2015 го да, Каз-НИИОиР г.Ал ма ты) спе циалис та ми-ме ди ка ми, пси хо ло га ми и со ци альны ми ра бот ни ка ми ме ди-ци нс ких уч реж де ний, предс та ви те ля ми уни вер-си те тов и об ще ст вен ных ор га ни за ций ак тив но об суж да лась важ ность уси ле ния со ци ально-пси-хо ло ги чес кой по мо щи как дей ст вен но го инс тру-мен та ле че ния он ко боль ных.


В Ка за х стане проб ле ме детс кой он ко ло гии уде ляют сей час зна чи тель ное вни ма ние. Это тре бует ре ше ние та ких воп ро сов, как, под го-тов ка вы сок ва ли фи ци ро ван ных спе циалис тов в дан ной сфе ре, раз ви тие спе ци аль ных ме ди ци нс-ких уч реж де ний и от де ле ний, фи нан си ро ва ние до ро гос тояще го ле че ния.

Сей час в ст ра не су ще ст вует единст вен ное детс кое от де ле ние для ле че ния де тей с он ко ло-ги чес кой па то ло гией на ба зе Ка за хс ко го науч-но-исс ле до ва тель ско го инс ти ту та он ко ло гии и ра ди оло гии (Каз НИИОиР). В 2011 го ду отк ры то от де ле ние трансп лан та ции кост но го моз га у де-тей в Науч ном цент ре пе ди ат рии и детс кой хи-рур гии.

Он ко ло ги чес кое за бо ле ва ние у ре бен ка – серь ез ный ис точ ник ст рес са и по тен циально го дист рес са для всей семьи [2]. Дан ное за бо ле ва-ние расс мат ри вает ся ря дом ав то ров как хро ни-чес кое – в си лу дли тель ности и слож нос ти ле-че ния и вос стано ви тель но го пе ри ода, опас нос ти

для жиз ни и на не се ния вре да здо ровью, вы со кой ве роят нос ти ре ци ди вов [3].

Исс ле до ва ния се мей с хро ни чес ким за бо-ле ва нием у ре бен ка выяви ли уни вер сальные проб ле мы, нап ря мую зат ра ги вающие се мей ное функ цио ни ро ва ние, ко то рые мож но раз де лить на че ты ре ос нов ные груп пы [4]:

1. Эмо циональ ные труд нос ти, ко то рые мо гут проя вить ся в детс ко-ро ди тель ские от но ше ниях, суп ру жес ких от но ше ниях, от но ше ниях в рас ши-рен ной семье.

2. Функ цио наль ные труд нос ти, ис ка жающие раз лич ные ас пек ты дея тель ности чле нов семьи в та ких сфе ра, как про фес сио наль ные дос ти же-ния, карь ер ный рост, са мо ре али за ция чле нов се-мьи, воз мож нос ти для се мей но го до су га и от ды-ха, внут ри се мей ная ор га ни за ция.

3. Труд нос ти, свя зан ные с взаимо дей ст вием с со циумом. Эти труд нос ти но сят двус то рон ний ха рак тер. Родст вен ни ки опа сают ся не га тив ных реак ций дру зей и со се дей, ок ру жающие от ве-чают нас то ро жен ным от но ше нием к боль ным де тям. В ре зуль та те воз ни кает со ци альная изо-ля ция.

4. Фи нан со вые труд нос ти, обус лов лен ные функ цио наль ны ми из ме не ниями в жиз ни семьи на фо не серь ез но го детс ко го за бо ле ва ния. Необ-хо ди мы зат ра ты на до ро гос тоящие пре па ра ты, ме ди ци нс кое обо ру до ва ние, пре бы ва ние в ста-ци она ре, транс порт ные зат ра ты при пе реез дах к мес ту гос пи та ли за ции [5].

В сов ре мен ных со ци ально-эко но ми чес ких ус ло виях воз рас тает объек тив ная пот реб нос ть ре ше ния взаи мос вя зан ных проб лем ме ди ци нс-ко го и со ци ально го ха рак те ра на уров не комп-лекс но ориен ти ро ван ной со ци аль ной ра бо ты, в том чис ле при ока за нии ме ди ко-со ци аль ной по-мо щи. Это комп лекс ный вид по мо щи, ко то рый вк лю чает про фи лак ти чес кую, ле чеб но-диаг нос-ти чес кую, реаби ли та цион ную по мощь, а так же ме ры со ци ально го ха рак те ра по ухо ду за боль-ны ми, нет ру дос по соб ны ми и ин ва ли да ми, вк лю-чая вып ла ту по со бия по вре мен ной нет ру дос по-соб нос ти [6]. Так же при ле че нии он ко ло ги чес ки боль ных учас тие со ци ально го ра бот ни ка по вы-сит эф фек тив нос ть их ле че ния, реаби ли та ции и адап та ции к со ци аль ной жиз ни.

С целью выяв ле ния необ хо ди мос ти по зи-ции со ци ально го ра бот ни ка в ме ди ци нс ких уч-реж де ниях, спе ци али зи рующих ся на ле че нии он ко боль ных де тей, в на ча ле мая 2015 го да бы-ло про ве де но исс ле до ва ние на ба зе Ка за хс ко го науч но-исс ле до ва тель ско го инс ти ту та он ко ло-гии и ра ди оло гии (Каз НИИОиР) г.Ал ма ты в от-



де ле нии детс кой он ко ло гии. Учас тие в ан кет ном оп ро се при ни ма ли 27 че ло век, из них: 17 ро ди те-лей де тей, на хо дя щих ся на ле че нии, и 10 предс-та ви те лей ме ди ци нс ко го пер со на ла (вра чи, мед-сест ры, пси хо ло ги).

За да ча ми дан но го исс ле до ва ния яв ля лись: – выяв ле ние ос нов ных ви дов по мо щи, ко то-

рые ока зы вают ся в ме ди ци нс ком уч реж де нии ре бен ку и его семье в пе ри од про хож де ния ле-че ния;

– выяв ле ние ви дов по мо щи в ко то рых нуж-дает ся ре бе нок и его семья в пе ри од про хож де-ния ле че ния в медуч реж де нии;

– оп ре де ле ние необ хо ди мос ти со ци ально го ра бот ни ка в ме ди ци нс ком уч реж де нии;

– выяв ле ние ожи да ний ме ди ци нс ко го пер со-на ла к вве де нию по зи ции со ци ально го ра бот ни-ка и его функ цио наль ных обя зан нос тей.

Бы ли раз ра бо та ны две ан ке ты – для ро ди те-лей/близ ких боль ных де тей и ме ди ци нс ко го пер-со на ла, вк лю чая пси хо ло га.

Расс мот рим ос нов ные ре зуль та ты исс ле до-ва ния. В от де ле нии имеет ся 17 кой ко-мест. Был про ве ден сп лош ной оп рос. Из 17 де тей бы ло 10 маль чи ков (58,8%) и 7 де во чек (41,2%). На ан-ке ту от ве ти ли 15 жен щин (88,2%) и 2 муж чин (11,8%). Воп рос «Кем Вы при хо ди тесь па циен-ту» по ка зал, что 82,4% оп ро шен ных (14 че ло-век) яв ля лись ро ди те ля ми (мать/отец), 1 че ло век от ме тил та кую сте пень родс тва, как «ба буш ка/де душ ка», 1 – «сест ра/брат», 1 – «те тя». Выяс ни-лось, что сре ди них пре бы вают в ста ци она ре до

7 дней – 2 де тей, до 14 дней – 2, до ме ся ца – 4, ме сяц и бо лее – 9 де тей.

Так же ан кет ный оп рос ох ва тил 10 ра бот ни-ков от де ле ния для он ко боль ных де тей. Был оп-ро шен 1 ру ко во ди тель под раз де ле ния, 2 вра ча, 4 ме ди ци нс кие сест ры, 2 пси хо ло га и 1 пси хо-те ра певт.

Сре ди проб лем, с ко то ры ми столк ну лись ро ди те ли во вре мя пос туп ле ния в ста ционар (Таб ли ца 1), на пер вом мес те стоят фи нан со вые труд нос ти, вы ра жен ные в не дос тат ке средс тв на до пол ни тель ные ме ди ка мен ты (9 из 17 ро-ди те лей). За тем чет ве ро ро ди те лей от ме ти ли, что столк ну лись с проб ле мой транс пор ти ров ки боль но го ре бен ка из дру го го го ро да. Еще чет-ве ро от ме ти ли слож нос ти, свя зан ные с оформ-ле нием до ку мен та ции при пос туп ле нии в ме-ди ци нс кое уч реж де ние. Срав не ние с от ве та ми ме ди ци нс ко го пер со на ла по ка за ло оп ре де лен-ные раз ли чия в их по ни ма нии проб лем ре бен ка и соп ро вож даю щих его близ ких лю дей. На пер вое мес то они пос та ви ли транс пор ти ров ку боль но го ре бен ка к мес ту ле че ния (5 из 10 оп ро шен ных), на вто рое – фи нан со вые труд нос ти по обес пе че-нию пол но цен но го ле че ния ре бен ка, вс тав шие пе ред семь ей.

Так же обоими груп па ми оп ро шен ных бы ла от ме че на та кая проб ле ма, как ор га ни за ция но-чев ки для ро ди те ля/соп ро вож дающе го ли ца во вре мя ле че ния ре бен ка (3 ро ди те лей и 4 мед ра-бот ни ков) и пи та ния для ро ди те лей/соп ро вож-дающе го ли ца (3 ро ди те лей).

Таб ли ца 1 – Проб ле мы, с ко то ры ми столк ну лись ро ди те ли во вре мя пос туп ле ния в ста ционар

Проб ле мы, с ко то ры ми стал ки вают ся ро ди те ли при пос туп ле нии в ста ци онар

Ро ди те ли Мед пер со нал

N % N %

Транс пор ти ров ка боль но го ре бен ка из дру го го го ро да 4 23,5% 5 50%

Проб ле ма но чев ки для ро ди те ля/соп ро вож дающе го ли ца во вре мя ле че-ния ре бен ка 3 17,6% 4 30%

Проб ле ма ор га ни за ции пи та ния для ро ди те лей/соп ро вож дающе го ли ца 3 17,6% 0 0

Фи нан со вые труд нос ти – не дос та ток средс тв на до пол ни тель ные ме ди-ка мен ты 9 52,9% 4 40%

Оформ ле ние до ку мен та ции при пос туп ле нии в ме ди ци нс кое уч реж де ние 4 23,5% 1 10%

Оп рос по ка зал, что ро ди те ли нуж дают ся в раз ных фор мах по мо щи, ко то рую им мо жет ор-га ни зо вать пси хо лог и со ци аль ный ра бот ник в ме ди ци нс ком уч реж де нии (Таб ли ца 2). Боль-

шинс тво ро ди те лей нуж дают ся в фи нан со вой под держ ке для ор га ни за ции пи та ния для ро ди-те лей или соп ро вож дающе го ли ца (8 че ло век) и ор га ни за ции пси хо ло ги чес кой по мо щи де тям (7


Роль со ци ально го ра бот ни ка в ока за нии пси хо со циаль ной по мо щи он ко ло ги чес ки боль ным

че ло век). Ме ди ци нс кий пер со нал счи тает, что, в пер вую оче редь, ро ди те лям нуж на пси хо ло-ги чес кая кон сульта ция (5 рес пон ден тов), за тем ин фор ма ци он но-пра во вые кон сульта ции (4) и пси хо ло ги чес кая по мощь де тям (4).

16 ро ди те лей и 7 мед ра бот ни ков от ме ти ли, что в дан ном ме ди ци нс ком уч реж де нии де тям уже бы ла ока за на пси хо ло ги чес кая по мощь, 4

ро ди те лей так же по лу чи ли пси хо ло ги чес кую кон сульта цию (это от ме ти ли и 5 мед ра бот ни-ков). Боль шинс тво оп ро шен ных се мей во вре мя бо лез ни ре бен ка опи рают ся на фи нан со вую под-держ ку со сто ро ны родст вен ни ков и дру зей – 12 че ло век. 10 ро ди те лей от ме ти ли, что по лу чают по со бия и льго ты со сто ро ны го су да рс тва, 2 – по мощь бла гот во ри тель ных ор га ни за ций.

Таб ли ца 2 – Ви ды со ци ально-пси хо ло ги чес кой по мо щи, в ко то рых нуж дают ся де ти и ро ди те ли во вре мя пре бы ва ния в больни це

Ви ды со ци ально-пси хо ло ги чес кой по мо щи, в ко то рых нуж дают ся де ти и ро ди те ли во вре мя пре бы ва ния в больни це

Ро ди те ли Мед пер со налN % N %

Пси хо ло ги чес кая по мощь де тям 7 41,2% 4 40%Пси хо ло ги чес кая кон сульта ция для ро ди те лей 3 17,6% 5 50%Ин фор ма ци он но-пра во вые кон сульта ции 4 23,5% 4 40%Фи нан со вая под держ ка для ор га ни за ции пи та ния для ро ди те лей/соп ро-вож дающе го ли ца 8 47,1% 1 10%

Ро ди те ли счи тают, что для улуч ше ния эмо-циональ но го сос тоя ния ре бен ка во вре мя про-хож де ния ле че ния нуж но бо лее доб ро же ла тель-ное от но ше ние пер со на ла и боль шее об ще ние со сверстни ка ми (по 5 рес пон ден тов). Так же важ-ны про вож де ние вре ме ни с ро ди те ля ми и ра бо та пси хо ло га (по 4 рес пон ден та ). Для мед пер со на-ла на пер вом мес те ока за лось об ще ние ре бен ка со сверстни ка ми, а за тем ра бо та с пси хо ло гом.

Со ци ально-пси хо ло ги чес кая по мощь долж-на так же ока зы вать ся ро ди те лям. 7 ро ди те лей от ме ти ли, что хо те ли бы по лу чить пси хо ло ги-чес кую разг руз ку, 6 ро ди те лей – ин фор ма ци он-ные тре нин ги об ор га ни за ции реаби ли та ции для ре бен ка пос ле ин тен сив но го ле че ния, 4 – ин фор-ма цию о дос туп ных фор мах со ци аль ной по мо-щи, 2 – тре нин ги по по вы ше нию ро ди тельс кой ком пе тен ции. Ме ди ци нс кий пер со нал счи тает, что ро ди те лям нуж ны, в пер вую оче редь, пси-хо ло ги чес кая разг руз ка и ин фор ма ция о дос туп-ных фор мах со ци аль ной по мо щи (по 6 рес пон-ден тов).

Так же выяс ни лось, что 11 ро ди те лей ни ра-зу не поль зо ва лись по мощью пси хо ло га, трое – нес колько раз и трое – па ру раз. Сре ди ме ди-ци нс ко го пер со на ла 6 поль зо ва лись по мощью пси хо ло га, двое – па ру раз и двое – ни ра зу. Од-

на ко, как из ве ст но, ост рой яв ляет ся проб ле ма эмо циональ но го вы го ра ния вра чей и мед сестр, пси хо ло гов, ро ди те лей.


Та ким об ра зом, исс ле до ва ние по ка за ло, что семья он ко боль но го ре бен ка стал ки вает ся с це-лым ря дом проб лем в свя зи с за бо ле ва нием ре-бен ка во вре мя пре бы ва ния в ста ци она ре. Ми-ро вой опыт в сфе ре он ко ло гии по ка зы вает, что сов мест ная ра бо та вра ча, пси хо ло га, со ци-ально го ра бот ни ка яв ляет ся са мой оп ти маль ной фор мой обес пе че ния эф фек тив но го ле че ния, пси хо ло ги чес ко го ком фор та и со ци ально го бла-го по лу чия он ко ло ги чес ки боль но го па циен та.

Са мым важ ным для на ше го исс ле до ва ния был воп рос, ви дят ли ро ди те ли боль ных де тей и мед пер со нал необ хо ди мос ть в дея тель ности со ци ально го ра бот ни ка в ме ди ци нс ком уч реж-де нии. Они за час тую не в си лах ре шить воз ни-кающие проб ле мы са мос тоя тель но. 12 ро ди те лей счи тают нуж ным по зи цию со ци ально го ра бот-ни ка, 4 – толь ко в не ко то рых слу чаях, 1 – не ну-жен. Аб со лют ное боль шинс тво мед ра бот ни ков (9 че ло век) ви дят необ хо ди мос ть в со ци аль ном ра бот ни ке, и один толь ко в в не ко то рых слу чаях.



Это го во рит о по ни ма нии за ви си мос ти ка че ст ва ме ди ци нс ких ус луг от их соп ро вож де ния со ци-альны ми ус лу га ми. Та ким об ра зом, в ус ло виях со ци ально-эко но ми чес ко го рос та и раз ви тия зд-ра во ох ра не ния в на шей ст ра не, прис тально го вни ма ния и ре ше ния тре бует воп рос внед ре ния со ци аль ной ра бо ты в ме ди ци нс кую сфе ру.

Для это го необ хо ди мо ор га ни зо вать под-го тов ку ква ли фи ци ро ван ных спе циалис тов по со ци аль ной ра бо те на ба зе уни вер си те тс ких об-ра зо ва тель ных прог рамм по со ци аль ной ра бо те, а так же прог рамм по вы ше ния ква ли фи ка ции со-ци аль ных ра бот ни ков на ба зе спе ци али зи ро ван-ных ме ди ци нс ких уч реж де ний.


1 Прог рам ма раз ви тия он ко ло ги чес кой по мо щи в Рес пуб ли ке Ка за хс тан на 2012-2016 го ды // http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1200000366

2 Ты ныш баева А.А. Со ци оло ги чес кий ана лиз реали за ции по ли ти ки го су да рст вен ной со ци аль ной под держ ки се мей с деть ми в Ка за х стане // Вест ник Каз НУ. Се рия пси хо ло гии и со ци оло гии. – 2007. – № 2 (2). – С. 41-46.

3 Вайт хед М. Кон суль ти ро ва ние че ло ве ка в сос тоя нии го ря: мо дель по мо щи // Пси хо ло гия зре лос ти и ста ре ния. – 2002. – №1. – С. 36-37

4 Тех но ло гии со ци аль ной ра бо ты / под общ.ред. проф. Е. И. Хо лос то вой. – М.: ИНФРА-М, 2003. – 400 с.5 Твайк росс Р.Дж., Фрамп тон Д.Р. Вве де ние в пал лиа тив ное ле че ние. – Со белл Паб ли кей шн, 1992. – 36 с.6 Ка ля ки на Т. В., Бас ка ко ва Н.А., Би ки на А.К. Хос пис на до му // Ра бот ник со ци аль ной служ бы. – 2005. – № 4. – С.23-24.

References

1 The program of cancer care in the Republic of Kazakhstan for 2012-2016 // http://adilet.zan.kz/rus/docs/P12000003662 Tynyshbaeva A.A. Sociological analysis of the implementation of the policy of the state social support for families with

children in Kazakhstan // Bulletin of the KazNU. Series of Sociology and Psychology. – 2007. – № 2(2). – P.41-46.3 Whitehead M. Counseling of person in grief position: model of care // Psychology of maturity and aging. 2002. – №1.

– P.36-37.4 Technology Social Work / Ed. Prof. E.I. Kholostova. – M .: INFRA-M, 2003. – 400p. p.5 Tvaycross R.J., Frampton D.R. Introduction to palliative care. – Sobell Publication, 1992. – 36p.6 Kalyakina T.V., Baskakova N.A., Bikina A.K. Hospice at home // Worker of social service. – 2005. – № 4. – P. 23-24.


Ли фа но ва T.Ю., Ве рев кин A.В.

Ев ро пей ское прост ранс тво выс ше го об ра зо ва ния

и приори те ты Бо ло нс ко го про цес са в Ка за х стане

Ин те рес Ка за х стана в при соеди не нии к Бо ло нс ко му про цес су сос тоит в перс пек ти ве мо дер ни за ции на циональ ной сис те мы об ра зова ния, по вы ше ния ее кон ку рен тос по соб нос ти пе ред вы зо ва ми гло бали за ции и пос те пен ное, поэ тап ное внед ре ние и адап та ция от дель ных ком по нен тов яв ляет ся наибо лее под хо дя щей ст ра те гией вк лю че ния ка за хс танс ко го об ра зо ва ния в ев ро пей ское об ра зо ва тель ное пространс тво. При реали за ции ос нов ных по ло же ний Бо ло нс ко го про цес са все ст ра ны Ев ро пы стал ки вают ся с раз лич но го ро да труд нос тя ми, кото рые свя за ны со сте пенью кор ре ля ции на циональ ных мо де лей с общеев ро пейс ким идеа лом, а так же с вы бо ром при ме няемых под хо дов.

Ак тив ное вк лю че ние Ка за х стана в ев ро пей скую ин тег ра цию делает перс пек тив ным изу че ние опы та за пад ноев ро пейс ких ст ран, ини ци иро вав ших дан ный про цесс. В каж дой из ст ранучаст ниц отме чает ся при ме не ние собст вен ных под хо дов к ре ше нию проб лем ин тег ра ции об ра зо ва ния, ко то рые ха рак те ри зуют ся раз лич ной степенью со че та ния об щеев ро пей ско го и на циональ но го ком по нен тов в ре фор ми ро ва нии выс ше го об ра зо ва ния.

Клю че вые сло ва: выс шее об ра зо ва ние, Бо ло нс кий про цесс, ка чест во об ра зо ва ния, ин тег ра ция.

Lifanova T.Y., Verevkin A.V.

European Higher Education Area and the priorities of the Bologna

Process in Kazakhstan

Kazakhstan’s interest in joining the Bologna process is to run the modernization of the national education system, improve its competitiveness facing the challenges of globalization and the gradual, phased implementation and adaptation of the individual components is the most appropriate strategy for the inclusion of Kazakhstan’s education in the European educational space. During the implementation of the main provisions of the Bologna process, all European countries face different kinds of challenges that are related to the degree of correlation with the national models of panEuropean ideal, and with a choice of approaches.

Active inclusion of Kazakhstan in European integration makes promising to study the experience of Western European countries that initiated the process. In each of the participating countries noted the use of their own approaches to solving the problems of integration of education, which are characterized by varying degrees of combination of European and national components in the reform of higher education.

Key words: higher education, the Bologna process, the quality of education, integration.


Жо ға ры бі лім бе ру дің еу ро па лық ке ңіс ті гі жә не

Қа зақ стан да ғы Бо лон үде рі сі нің ба сым дық та ры

Бо лон үр ді сі не қо сы лу ын да ғы Қа зақ стан ның мүд де сі ұлт тық білім бе ру жүйе сін жа ңар ту, оның жа һан да ну та лап та ры на сәй кес бәсе ке лес тік ке қа бі лет ті лі гін жо ға ры ла ту, же ке ком по не нт тер ді са ты лы ен гі зу мен бейім деу ар қы лы қа зақ стан дық бі лім бе ру жүйесі нің еуропа лық бі лім бе ру ке ңіс ті гі не енуі мен ай қын да ла ды. Бо лон үр ді сі нің не гіз гі ере же ле рін жү зе ге асы ру не гі зін де Еуро па ның бар лық ел де рі ұлт тық үл гі лер дің жал пыеуро па лық идеал мен өза ра сәй кес тен ді ру дең гейі мен, со ны мен қа тар, ба ғыт тар ды таң дау ба ры сын да бел гі лі бір қиын шы лық тар мен кез де се ді.

Қа зақ стан ның еуро па лық ин тег ра цияла нуы атал мыш үр діс ті баста ған ба тыс еуро па лық ел дер дің тә жі ри бе сін зерт теу қа жет ті лі гін ай қын дайды. Әр бір қа ты су шы ел дің жо ға ры бі лім бе ру ді қайта құру да жал пыеуро па лық жә не ұлт тық ком по не нт тер дің өза ра жи нақ талуының ерек ше лік те рі бар.

Түйін сөз дер: жо ға ры бі лім бе ру, Бо лон үр ді сі, бі лім са па сы, интег ра ция.


УДК 37:001.12/.18 (574) Ли фа но ва T.Ю., *Ве рев кин A.В. Ка за хс кий на циональ ный уни вер си тет им. аль-Фа ра би,

Рес пуб ли ка Ка за хс тан. г. Ал ма ты *E-mail: [email protected]

Вве де ние

В ус ло виях раз ви тия гло баль ной ин фор ма ци он ной ци-ви ли за ции в на ча ле ХХI ве ка имен но выс шее об ра зо ва ние стано вит ся важ ней шим со ци аль ным инс ти ту том, функ цио ни-рующим с целью удов лет во ре ния об ще ст вен ных пот реб нос тей, и по то му ак тив но реаги рующим на внут рен ние и внеш ние из-ме не ния и про цес сы. Пос тоян но воз рас тающие по объему и все бо лее раз нос то рон ние по со дер жа нию межс тра но вые эко но ми-чес кие свя зи фор ми руют пот реб нос ть в уни вер саль ных кад рах спе циалис тов, по лу чающих про фес сио наль ную под го тов ку в на циональ ных ву зах. Это при во дит к то му, что со дер жа ние на-циональ ных сис тем выс ше го об ра зо ва ния ес те ст вен но ст ре мит-ся к так на зы ваемым «ми ро вым стан дар там», вы ра ба ты ваемым ми ро вой нау кой и тех ни кой. Од ним из глав ных нап рав ле ний в сфе ре транс фор ма ции и гло ба ли за ции об ра зо ва тель но го прост-ранс тва сов ре мен ных го су да рс тв, бе зус лов но, яв ляет ся Бо ло нс-кий про цесс, ко то рый при всех слож нос тях и про ти во ре чиях, не сом нен но, вы пол нил роль пус ко во го ме ха низ ма ре форм об-ра зо ва ния мно гих ст ран. В соот ве тс твии с этим стано вит ся ак ту аль ным как де та ли зи ро ван ный ана лиз хо да реали за ции Бо ло нс ко го про цес са по ст ра но во му прин ци пу, так и ин тег ри-ро ван ное ос мыс ле ние по ло жи тель ных прак тик и обоб ще ние на-циональ но го опы та в сфе ре вы ра бот ки ос нов ных по ка за те лей, ис поль зуе мых для из ме ре ния и мо ни то рин га соот ве тс твую щих ас пек тов со ци ально го из ме ре ния в выс шем об ра зо ва нии.

Приори те ты и перс пек ти вы фор ми ро ва ния еди но го об ра-зо ва тель но го прост ранс тва

Ис то ки фор ми ро ва ния еди но го об ра зо ва тель но го прост-ранс тва как в ре гиональ ном, так и в ми ро вом масш та бе воз мож-но отыс кать ещё в се ре ди не 1970-х го дов, ког да Со ве том ми ни-ст ров Ев ро пей ско го союза бы ла при ня та ре зо лю ция о пер вой прог рам ме сот руд ни чест ва в сфе ре об ра зо ва ния, пос лу жив шая ос но вой бу ду щих транс фор ма ций в уни вер си те тс кой нау ке и об ра зо ва нии. В 1998 го ду в хо де под пи са ния «Сор бонс кой дек-ла ра ции», ста ло оче вид но, что в ус ло виях фор ми ро ва ния сов-ре мен ной (тех но ген ной, ин фор ма ци он ной, пос тин ду ст риаль-

ЕВ РО ПЕЙ СКОЕ ПРОСТ РАНС ТВО

ВЫС ШЕ ГО ОБ РА ЗО ВА НИЯ

И ПРИОРИ ТЕ ТЫ БО ЛО НС КО ГО

ПРО ЦЕС СА В КА ЗА Х СТАНЕ


Ев ро пей ское прост ранс тво выс ше го об ра зо ва ния и приори те ты Бо ло нс ко го про цес са в Ка за х стане

ной и др.) ци ви ли за ции сег мен та ция выс ше го об ра зо ва ния в Ев ро пе пре пя тс твует раз ви тию нау ки и об ра зо ва ния. В 1999 г. предс та ви те ля-ми 29 ст ран бы ла под пи са на «Бо ло нс кая дек ла-ра ция», уза ко ни вающая ре ше ние участ во вать в доб ро воль ном про цес се соз да ния Ев ро пей ско го прост ранс тва выс ше го об ра зо ва ния. Та ким об-ра зом, ин тег ра ция выс ше го об ра зо ва ния в ми ро-вую сис те му – это объек тив но раз ви вающий ся про цесс, в ко то рый мож но вк лю чать ся ли бо нет, но ко то рый нель зя не за ме чать.

При исс ле до ва ниях дан ных про цес сов необ-хо ди мо учи ты вать, что Бо ло нс кий про цесс эво лю циони ро вал в те че ние все го пер во го де-ся ти ле тия в са мых раз лич ных ас пек тах: кон-цеп ту аль ном, ме то до ло ги чес ком, в ас пек те фор-ми ро ва ния спе ци фи чес ко го инс тру мен та рия имп ле мен та ции, оцен ки и ак тив ной реф лек сии «бо ло нс ких» про цес сов, опы та про ве де ния бо-ло нс ких преоб ра зо ва ний на ев ро пейс ком, ст ра-но вом, инс ти ту циональ ном и дис цип ли нар ном уров нях.

С 1998 го да про ве де но бо лее 10 со ве ща ний и кон фе рен ций на ми нис терс ком уров не, пос-вя щен ных пла ни ро ва нию Бо ло нс ко го про цес са. Они сос тоя лись в раз лич ных го ро дах Ев ро пы, а имен но в Па ри же (Сор бон на), в Бо лонье, Пра ге, Бер ли не, Бер ге не, Лон до не, Лёве не/Лу ве не-ля-Нёв и в Бу да пеш те и Ве не [1, с. 51-57]. В Бо-ло нс кой дек ла ра ции оп ре де ле ны пер вые шес ть ос нов ных тен ден ций ре фор ми ро ва ния ев ро пей-ско го прост ранс тва об ра зо ва ния. В Пра ге (2001 г.) и Бер ли не (2003 г.) они бы ли до пол не ны еще че тырь мя. Ос нов ные прин ци пы Бо ло нс кой дек-ла ра ции: тре ху ров не вое об ра зо ва ние (ба ка лавр – ма ги стр – док тор); еди ные дип ло мы о выс шем об ра зо ва нии и при ло же ния к ним; сис те ма оце-нок уров ня зна ний, ба зи рующаяся на так на зы-ваемых кре ди тах; мо биль ность об ра зо ва ния; обес пе че ние ка че ст ва об ра зо ва ния; сов мест ная по ли ти ка в об лас ти об ра зо ва ния.

Про ти во ре чи вос ть про цес сов фор ми ро ва-ния еди но го об ра зо ва тель но го прост ранс тва обус лов ле на мно ги ми фак то ра ми. Спе циалис-ты от ме чают, что в 2000 го ду в ст ра нах Ев ро-союза вы ра ба ты вает ся еще один прог рамм ный до ку мент – Лис са бо нс кая ст ра те гия, в ко то рой роль выс ше го об ра зо ва ния расс мат ри вает ся в иной плос кос ти, не же ли в Бо ло нс ком про цес-се: приори тет вы со кок ва ли фи ци ро ван ной ра бо-чей си лы; «силь ные уни вер си те ты для силь ной Ев ро пы»; по ли ти чес кие ини ци ати вы, нап рав-лен ные на раз ви тие исс ле до ва тельс ких выс ших учеб ных за ве де ний. Та ким об ра зом, с 2000 го да в Ев ро пе воз ни кают две по ве ст ки дня – Бо ло нс-

кая и Лис са бо нс кая, и они да ле ко не во всем сов-па дают [2, с. 11].

Ос нов ной целью Бо ло нс ко го про цес са с мо-мен та его соз да ния в 1999 го ду яв ляет ся фор-ми ро ва ние Ев ро пей ско го прост ранс тва выс-ше го об ра зо ва ния (European Higher Education Area – EHEA), ко то рое долж но было обес пе чить взаимо сог ла со ван ное су ще ст во ва ние и раз ви тие бо лее со пос та ви мых, сов мес ти мых и сог ла со-ван ных сис тем выс ше го об ра зо ва ния в Ев ро пе. В чес ть юби лея Бо ло нс ко го про цес са в 2010 г., сос тоя лось офи ци альное объяв ле ние о соз да-нии ев ро пей ско го прост ранс тва выс ше го об ра-зо ва ния, что оз на чает, что цель, пос тав лен ная в Бо ло нс кой дек ла ра ции, бы ла вы пол не на. Кро ме то го, на чи ная с кон фе рен ции в Бу да пеш те, Ев-ро пей ское прост ранс тво выс ше го об ра зо ва ния бы ло рас ши ре но до 47 ст ран, в их чис ло во шел и Ка за хс тан.

Тем не ме нее, су ще ст во ва ние Ев ро пей ско го прост ранс тва выс ше го об ра зо ва ния са мо по се-бе не оз на чает дос ти же ния всех це лей Бо ло нс-ко го про цес са. Та ким об ра зом, мы мо жем те перь ска зать, что Бо ло нс кий про цесс и Ев ро пей ское прост ранс тво выс ше го об ра зо ва ния вс ту пи ли в но вую фа зу, а имен но кон со ли да ции и со вер-шенс тво ва ния, в том чис ле в све те раз лич ной реак ции, в том чис ле и кри ти чес кой, на реали за-цию Бо ло нс ко го про цес са.

Сле дует от ме тить, что в нас тоящее вре мя Ка за хс тан – пер вое цент раль но азиатс кое го-су да рс тво, приз нан ное пол ноп рав ным чле ном ев ро пей ско го об ра зо ва тель но го прост ранс тва. Фак ти чес ки, с об ре те нием Не за ви си мос ти в 1992 го ду ве ду щие уни вер си те ты ст ра ны под пи-са ли до ку мен ты, дек ла ри ро вав шие пос те пен ное внед ре ние прин ци пов меж ду на род ной ин тег ра-ции об ра зо ва ния. Все по зи тив ные тен ден ции в то же вре мя не ос во бож дают ре фор ма ци он ные про цес сы в ка за хс танс ком об ра зо ва нии от проб-лем и труд нос тей. Са ми по се бе ре фор мы, бу ду-чи выз ва ны к жиз ни из ме не ниями в жиз ни об ще-ст ва, тре буют в свою оче редь опо ры на сис те му по ка за те лей или ин ди ка то ров, сви де тель ст вую-щих об эф фек тив нос ти/неэф фек тив нос ти по лу-чен ных ре зуль та тов и соот ве тст вен но даю щих воз мож нос ть осу ще ст вить их своев ре мен ную коор ди на цию или конк ре ти за цию.

Оцен ка и исс ле до ва ния тен ден ций ре фор ми-ро ва ния об ра зо ва тель но го прост ранс тва ст-ран-участ ниц Бо ло нс ко го про цес са

Исс ле до ва ния Бо ло нс ко го про цес са уже дос-та точ но дав но ста ли цент раль ной те мой мно го-чис лен ных меж ду на род ных исс ле до ва ний, на-



учных кон фе рен ций и се ми на ров. Появ ляет ся зна чи тель ное ко ли че ст во ма те риалов о раз ви тии уни вер си те тс ко го об ра зо ва ния в ст ра нах Ев ро-пы в кон текс те соз да ния еди но го прост ранс тва.

Зна чи тель ный ин те рес для оп ре де ле ния кон цеп ту аль ных ос но ва ний проб ле мы предс-тав ляют ра бо ты исс ле до ва те лей из Гер ма нии – ст ра ны-ини ци ато ра Бо ло нс ко го про цес са и не пос редст вен но го участ ни ка раз ра бот ки его ос но во по ла гаю щих па ра мет ров, в ко то рых ос ве-щают ся конк рет ные ша ги по реали за ции бо ло нс-ких прин ци пов в выс шей шко ле: соз да ние сис-те мы оцен ки ка че ст ва [3]; из ме не ния в об лас ти под го тов ки научных кад ров [4, 5, 6]; при ме не-ние сис те мы за чет ных еди ниц [7].

В ка че ст ве важ ной сос тав ляющей ме то до ло-гии исс ле до ва ния сле дует от ме тить ре зуль та ты мо ни то рин го вых исс ле до ва ний Бо ло нс ко го про-цес са [8] и ана ли ти чес кие док ла ды Ев ро пейс кой ас со циации уни вер си те тов (EUA) «Тен ден ции» (Trends I– Trends V) [9].

Од на ко, нес мот ря на воз рас тающее ко ли-че ст во ма те риалов о Бо ло нс ком про цес се, в нас тоящее вре мя необ хо дим комп лекс ный ана-лиз ди на ми ки пост рое ния об щеев ро пей ско го об ра зо ва тель но го прост ранс тва в Ка за х стане с уче том пос лед них из ме не ний в его раз ви тии. Ос ве щаемые в пуб ли ка циях раз ные сто ро ны мо дер ни за ции ев ро пейс ких ву зов не дают це-ло ст но го предс тав ле ния о транс фор ма циях на-циональ ных сис тем выс ше го об ра зо ва ния, обус-лов лен ных их учас тием в фор ми ро ва нии еди но го прост ранс тва Бо ло нс ко го про цес са.

Ориен ти руясь на меж ду на род ные до ку мен-ты, сле дует от ме тить, что, в пер вую оче редь, комп лекс ный под ход дол жен быть нап рав лен на изу че ние бо лее ши ро ко го кон текс та проб ле-мы, вк лю чающе го ана лиз со ци аль ных проб лем, про фес сио наль но го рын ка тру да, мо ло деж ной по ли ти ки и т.д. Выс ка зан ная в док ла де «Тен ден-ции V» мыс ль, что раз ра бот ка эф фек тив ных на-циональ ных ст рук тур ква ли фи ка ций не воз мож-на без ши ро ких кон сульта ций с об ще ст вом и ак тив но го учас тия ву зов, ос но вы вает ся на меж-ду на род ном опы те.

Ана лиз дол жен быть про ве ден с двух то чек зре ния: выс ших учеб ных за ве де ний и в кон текс-те бо лее ши ро ко го кру га из ме не ний, ко то рые в той или иной ме ре пов лияли на выс шее об ра-зо ва ние в Ка за х стане. Дан ная ме то до ло ги чес-кая установ ка, в част нос ти, по ло же на в ос но ву проек та Ев ро пейс кой ас со циации уни вер си те-тов (EUA) «Trends», се рия ана ли ти чес ких док ла-дов (2000-2010 гг.), ко то рая пос вя ще на ана ли зу

тен ден ций про те ка ния Бо ло нс ко го про цес са в ст ра нах-участ ни цах. При этом в ито го вых ком-мю ни ке от ме чает ся, что, нес мот ря на не ко то рые об щие для ву зов Ев ро пы эле мен ты, та ко го ро да ин тег ри рующий ана лиз имеет свои ог ра ни че ния. Бы ло бы нео бос но ван но де лать обоб ще ния и пы-тать ся при ме нить их ко всем ст ра нам, под пи сав-шим Бо ло нс кую дек ла ра цию ст ра нам, выс шее об ра зо ва ние ко то рых от ли чает ся хо тя бы в си-лу геопо ли ти чес ко го по ло же ния, те ку щей эко-но ми чес кой си ту ации и ис то ри чес кой тра ди ции этих ст ран.

Оп ре де лен ный ин те рес в пла не поис ка ме-то до ло ги чес ко го инс тру мен та рия предс тав ляет дея тель ность и обя за тель ст ва Ев ро пейс кой Ас-со циации уч реж де ний выс ше го об ра зо ва ния (EURASHE) пе ред Ев ро пейс ким прост ранст вом выс ше го об ра зо ва ния.

На чи ная с 2001 го да EURASHE яв ляет ся приз нан ным предс та ви те лем про фес сио наль но-го выс ше го об ра зо ва ния в Бо ло нс ком про цес се, ох ва ты вая ши ро кий диапа зон про фес сио наль ной под го тов ки в рас ту щем чис ле ст ран-участ ниц Ев ро пей ско го прост ранс тва выс ше го об ра зо ва-ния. EURASHE су ще ст вен но спо со бс тво ва ла соз да нию и раз ви тию Ев ро пей ско го прост ранс-тва выс ше го об ра зо ва ния, не в пос лед нюю оче-редь в об лас ти обес пе че ния ка че ст ва как член «Груп пы Е4», на ря ду с Ев ро пейс кой ас со циа-цией обес пе че ния ка че ст ва в выс шем об ра зо ва-нии (ENQA), Ев ро пейс кой ас со циа цией уни вер-си те тов (EUA) и Ев ро пейс ким сою зом сту ден тов (ESU). EURASHE так же внес ла свой вк лад в соз да ние Ев ро пей ско го ре ги ст ра обес пе че ния ка че ст ва (EQAR). Ориен та ция на выс шее про-фес сио наль ное об ра зо ва ние объяс няет за бо ту EURASHE о тру доуст раивае мос ти вы пу ск ни ков каж до го цик ла ев ро пейс кой ст рук ту ры выс ше го об ра зо ва ния, а так же о дос ту пе лю дей к учас тию в про цес се неп ре рыв но го обу че ния на про тя же-нии всей жиз ни [2, с. 168].

Как меж ду на род ная ас со циа ция, под дер жи-вающая и про па ган ди рующая про фес сио наль ное выс шее об ра зо ва ние, EURASHE пред по ла гает сле до ва ние ря ду обя за тель ств, кор ре ли рующих раз ноп ла но вые со ци альные за да чи с приори те-та ми об ра зо ва тель но го про цес са.

Во-пер вых, собст вен но со ци альное из ме-ре ние, как оно име нует ся в Бо ло нс ком про-цес се, бу ду чи эле мен том мно го ас пе кт ной по ли ти чес кой и со ци ально-эко но ми чес кой сис те мы, зап ро сы ко то ро го не мо гут быть удов лет во ре ны пос редст вом од но го толь ко об ра зо ва ния.


Ев ро пей ское прост ранс тво выс ше го об ра зо ва ния и приори те ты Бо ло нс ко го про цес са в Ка за х стане

Во-вто рых, на циональ ные ст рук ту ры ква-ли фи ка ций нап рав ле ны на то , что бы на ос но ве проз рач нос ти, со пос та ви мос ти и пе ре но си мос ти об лег чить приз на ние, мо биль ность и тру доуст-раивае мос ть не толь ко меж ду раз ны ми ст ра на-ми, но так же и меж ду раз ны ми сек то ра ми на-циональ ной сис те мы выс ше го об ра зо ва ния.

В-треть их, тру доуст раивае мос ть вы пу ск-ни ков с са мых ис то ков Бо ло нс ко го про цес са ре фор ми ро ва ния расс мат ри вает ся как сис те мо-об ра зующая ос но ва раз ра бот ки трех цик ло вой ст рук ту ры выс ше го об ра зо ва ния и соот ве тс-твующе го из ме не ния учеб ных прог рамм.

В-чет вер тых, в EURASHE ре ши тель но под-дер жи вает ся и за щи щает ся прин цип об ра зо ва-ния в те че ние всей жиз ни как ве ду щий прин цип соз да ния и раз ви тия ев ро пей ско го прост ранс тва выс ше го об ра зо ва ния. Для об ще ст ва об ра зо ва-ние в те че ние всей жиз ни спо со бс твует рас ши-ре нию зна ний и на вы ков, а так же соз да нию но-вых на вы ков и сис тем ных ком пе тен ций.

На ко нец, сле дует от ме тить прин цип меж-ду на род ной отк ры тос ти выс ше го об ра зо ва ния, выс ту пающий, преж де все го, средст вом по буж-де ния вы пу ск ни ков и сту ден тов выс шей шко лы к гло баль ной ос ве дом лен нос ти, граж данст вен-нос ти и от ве тст вен нос ти. Сов ре мен ные проб-ле мы но сят об ще ми ро вой ха рак тер и не мо гут быть ре ше ны в оп ре де лен ной геог ра фи чес кой об лас ти, а пред по ла гают гло баль ную плат фор му для гло баль ных ре ше ний.

Заключение

Необ хо ди мо под черк нуть, что Бо ло нс кая дек ла ра ция ар ти ку ли ро ва ла лишь ос нов ные ли-нии дей ст вия в рам ках раз вер ты ва ния ре форм на ев ро пейс ком об ра зо ва тель ном прост ранс тве. Да же ст ра ны, имеющие мно го лет ний об щий опыт под го тов ки спе циалис тов с выс шим об-ра зо ва нием, рас хо дят ся по мно гим клю че вым воп ро сам, ус лож няю щим не толь ко про це ду ру ност ри фи ка ции дип ло мов со сед них ст ран, но и прив ле че ния спе циалис тов для науч но го кон-сульти ро ва ния в рам ках об ра зо ва тель ной прог-рам мы док то ран ту ры PhD, и мно гое дру гое.

При ве дем наибо лее ти пич ные труд нос ти, вы де ляемые при комп лекс ной оцен ке реали за-ции бо ло нс ких ре форм: (1) зау жен ная ин те рп ре-та ция це лей бо ло нс ких ре форм и све де ние их к ст рук тур ным из ме не ниям; (2) не рав но мер ность, про ти во ре чи вый, не сис тем ный, вы бо роч ный ха-

рак тер бо ло нс ких преоб ра зо ва ний, свя зан ный со ст ра но вы ми от ли чиями, раз ли чием на чаль ных ус ло вий и вре ме нем вк лю че ния ст ран в Бо ло-нс кий про цесс. Так, в част нос ти, ст ра ны, вхо-дя щие в нас тоящее вре мя в «бо ло нс кий клуб», стар то ва ли в нем в раз лич ное вре мя (от 1999 го-да вп лоть до 2010 г. – Ка за хс тан); (3) от су тс твие ста биль но го эко но ми чес ко го рос та во мно гих ст ра нах, а так же влия ние раз ноп ла но вых со ци-ально-эко но ми чес ких ре форм и ст ра те гий, ко-то рые лишь час тич но сог ла со вы вают ся с ос нов-ны ми бо ло нс ки ми тен ден циями; (4) в ст ра нах со срав ни тель но « низ ким» стар то вым уров нем или сис те мой об ра зо ва ния, тре бующей бо лее кар ди наль ных (а, сле до ва тель но, бо лее дли тель-ных и зат рат ных) преоб ра зо ва ний, од но нап рав-лен ность про цес сов, нап ри мер ака де ми чес кой мо биль ности. Бо ло нс кий про цесс сам по се бе не соз дает прив ле ка тель ности об ра зо ва ния, он лишь уве ли чи вает уже имеющуюся; (5) в ря де ст ран ос нов ной ква ли фи ка цией для вхо да на ры-нок ос тает ся ква ли фи ка ция ма ги ст ра, при ус ло-вии, что тра ди ци он но ры нок тру да вы пу ск ни ков яв ляет ся преиму ще ст вен но на циональ ным.

В рам ках ана ли ти чес ких док ла дов EUA «Тен-ден ции» (Trends, 2010) вы де ляет ся че ты ре ос-нов ных геог ра фи чес ких рай она, раз ли чающих ся с точ ки зре ния мо ти ва ции Бо ло нс ко го про цес са: Ве ли коб ри та ния, где Бо ло нс кий про цесс иног да расс мат ри вает ся как воз мож нос ть по вы ше ния стан дар тов на ос но ве ин тер на ци она ли за ции; 15 ст ран пер во на чаль но го Ев ро союза (За пад ная Ев-ро па), где Бо ло нс кий про цесс зас та вил ву зы ра-ди каль но пе ре ос мыс лить ст рук ту ру и ка че ст во своих прог рамм и ви деть в бо ло нс ких ре фор мах на ча ло про цес са из ме не ний, а не са мо цель; но-вые чле ны ЕС, где Бо ло нс кий про цесс яв ляет ся час тью мно гог ран но го со ци ально го преоб ра зо-ва ния… а так же груп па ст ран, не яв ляющих ся чле на ми ЕС, ко то рые при соеди ни лись к Бо ло нс-ко му про цес су поз же дру гих и сей час на ве рс ты-вают упу щен ное [9].

Ак тив ное вк лю че ние Ка за х стана в ев ро пей-скую ин тег ра цию де лает перс пек тив ным изу-че ние опы та за пад ноев ро пейс ких ст ран, ини-ци иро вав ших дан ный про цесс. В этой свя зи осо бую ак ту аль нос ть приоб ре тает и ана лиз учас-тия в Бо ло нс ком про цес се оте че ст вен ных ву зов, а так же учет по ло жи тель но го опы та ве ду щих ка-за хс танс ких уни вер си те тов, об ла даю щих су ще-ст вен ны ми дос ти же ниями по ре фор ми ро ва нию выс шей шко лы в бо ло нс ком нап рав ле нии.




1 Реали за ция Бо ло нс ко го про цес са в ст ра нах Tempus (2012). – Брюс сель, 2012. – Вы пуск 9. – С. 51-57.2 Бо ло нс кий про цесс: ито ги де ся ти ле тия / Под ред. В.И. Бай ден ко. – Изд. 2-е, до полн. – М.: На циональ ный исс ле до-

ва тельс кий тех но ло ги чес кий уни вер си тет «МИ СиС» Инс ти тут ка че ст ва выс ше го об ра зо ва ния, 2011.– 446 с.3 Gross M. Verbindung von Evaluations- und Akkreditierungsverfahren. – Technische Fachhochschule Berlin // Evaluation

und Akkreditierung: bluffen – vereinheitlichen – profilieren? // Beitrage zur Hochschulpolitik. – Bonn, 2004.4 Berning E. Juniorprofessuren // Studer Th. (Hrsg.) Erfolgreiche Leitung von Forschungsinstituten, Hochschulen und Stif-

hingen. Management, Finanzen, Personal und Recht in der Praxis fur Wissenschaftseinrichtungen. – Hamburg, 2002. 5 Bornmann L., Enders J. Was lange wahrt, wird endlich gut: Promotionsdauer an bundesdeutschen Universitaten // Beitrage

zur Hochschulforschung. – Heft 1.-24. Jahrgang. – Miinchen, 2002.6 Studer Th. Erfolgreiche Leitung von Forschungsinstituten, Hochschulen und Stifhingen. – Hamburg, 2002. 7 Schwarz S. Auf dem Weg zu mehr Transparenz und Flexibilitat: Credit-Systeme an deutschen Hochschulen // Welbers

U. (Hrsg.) Studienreform mit Bachelor und Master. Gestufte Studiengange des Lehrens und Lemens an Hochschulen. – 1. Aufl-Lucherhand, 2001.

8 Тен ден ции об нов ле ния сис тем и об ра зо ва тель ных стан дар тов выс ше го об ра зо ва ния го су да рс тв-участ ни ков СНГ в кон текс те Бо ло нс ко го про цес са: ито го вый ана лит. докл.= Tendencies towards renovation of higher education; systems and educational standards of the CIS countries within the context of the Bologna process. – М.: ИЦПКПС, 2006. – 158 с.

9 The Bologna Process: Trends 2010 – A decade of change in European Higher Education – http://www.iu.qs.com/2010/07/27/the-bologna-process-trends-2010-%E2 %80 %93-a-decade-of-change-in-european-higher-education/

References

1 Realizaciyа Bolonskogo processa v stranah Tempus (2012). – Bryussel, 2012. – Vypusk 9. – S. 51-57.2 Bolonskiy process: itogi desyatiletiya / Pod red. V.I. Baydenko. Izd. 2-e dopoln. – M.: Nacionalnyy issledovatelskiy tehno-

logicheskiy universitet «MISiS» Institut kachestva vysshego obrazovaniya, 2011.– 446 s.3 Gross M. Verbindung von Evaluations- und Akkreditierungsverfahren. – Technische Fachhochschule Berlin // Evaluation

und Akkreditierung: bluffen – vereinheitlichen – profilieren? // Beitrage zur Hochschulpolitik. – Bonn, 2004.4 Berning E. Juniorprofessuren // Studer Th. (Hrsg.) Erfolgreiche Leitung von Forschungsinstituten, Hochschulen und Stif-

hingen. Management, Finanzen, Personal und Recht in der Praxis fur Wissenschaftseinrichtungen. – Hamburg, 2002. 5 Bornmann L., Enders J. Was lange wahrt, wird endlich gut: Promotionsdauer an bundesdeutschen Universitaten // Beitrage

zur Hochschulforschung. – Heft 1.-24. Jahrgang. – Miinchen, 2002.6 Studer Th. Erfolgreiche Leitung von Forschungsinstituten, Hochschulen und Stifhingen. – Hamburg, 2002. 7 Schwarz S. Auf dem Weg zu mehr Transparenz und Flexibilitat: Credit-Systeme an deutschen Hochschulen // Welbers

U. (Hrsg.) Studienreform mit Bachelor und Master. Gestufte Studiengange des Lehrens und Lemens an Hochschulen. – 1. Aufl-Lucherhand, 2001.

8 Tendencii obnovleniya sistem i obrazovatelnyh standartov vysshego obrazovaniya gosudarstv-uchastnikov SNG v kon-tekste Bolonskogo processa: itogovyy analit. dokl.= Tendencies towards renovation of higher education; systems and educational standards of the CIS countries within the context of the Bologna process. – М.: ITsPKPS, 2006. – 158 s.

9 The Bologna Process: Trends 2010 – A decade of change in European Higher Education – http://www.iu.qs.com/2010/07/27/the-bologna-process-trends-2010-%E2 %80 %93-a-decade-of-change-in-european-higher-education/


Мыр за бе ко ва А.А., Ше де но ва Н.У.

Әлеу мет тік жұ мыс тө тен ше ахуал жағ дайла рын да ха лық ты

әлеу мет тік қор ғау меха низ мі ре тін де

Ма қа ла ха лық ты тө тен ше ахуал жағ дайла рын да әлеу мет тік қор ғау ме ха низ мі ре тін де әлеу мет тік жұ мыс тың рө лін зерт теу ге ар нал ған. Дү ниежү зін де тір ке ліп жат қан та би ғи жә не тех но ген дік апат тар дың кө бею тен ден циясы ха лық тың әлеу мет тік жағ дайын тө мен де те тін ма те ри ал дық жә не әлеу мет тік жо ғал ту лар мен, адам дар дың өлі мімен бір ге жү ре ді. Бұл өзек ті мә се ле лер тө тен ше жағ дай дан зар дап шек кен дер ге әлеу мет тік қыз мет көр се ту, бейім де лу, реаби ли та циялау ба ғы тын да әлеу мет тік қыз мет кер лер дің қа ты су ын та лап ете ді. Сон дық тан, әлеу мет тік жұ мыс тың осы ба ғы тын да мы ту өте ма ңыз ды бо лып отыр. Ав тор лар тө тен ше жағ дай лар да ғы әлеу мет тік жұ мыс тың функ цияла ры мен прин цип те рін анық та ған. Ма қа ла да әлеу мет тік қор ғау дың, әлеу мет тік жұ мыс тың спе ци фи ка лық ың ғайы мен тех ноло гияла ры ның қа жет ті лі гі көр се ті ле ді, олар тө тен ше жағ дай лар дың зар дап та рын азайтуға жә не жоюға ық пал ете ді. Экс перт тік ин тер вью әді сі мен жа сал ған кейсста ди дің не гі зін де әлеу мет тік жұ мыс ма манда ры ның қа жет ті лі гі жай ын да жә не ол ма ман дар дың тө тен ше жағдай лар да тұр ғын дар ға әлеу мет тік кө мек көр се ту ді ұйым дас ты ру бойын ша ұсы ныс тар бе ріл ген.

Түйін сөз дер: тө тен ше жағ дай, әлеу мет тік жұ мыс, тө тен ше жағдай лар да ғы әлеу мет тік жұ мыс, ха лық ты әлеу мет тік қор ғау, әлеу меттік қыз мет кер, әлеу мет тік қыз мет кер дің фун кцияла ры.

Myrzabekova A.А., Shedenova N.U.

Social work as a mechanism of social protection of population in

case of emergency

The article is devoted to studying the role of social work as a mechanism of social protection of the population in emergency situations. The growth trend of natural and manmade disasters recorded worldwide and is accompanied by a large loss of human recourses, material and social losses for the standard of living of the population. It requires the involvement of social workers in social assistance to the affected population, their social adaptation and rehabilitation. Therefore, it is important to develop this area of social work. The authors define the functions and principles of social work in emergency situations. The article states the need to develop mechanisms and forms of social protection, specific approaches and techniques of social work, which will reduce the impact of emergencies. Based on the case study by expert interview method it is justified the necessity and have been done recommendations on widespread adoption of social work professionals in the organization of social assistance to the population in emergency situations.

Key words: emergency, social work, social work in emergency situations, social protection, social worker, the functions of the social worker.


Социальная работа как меха низм социаль ной

защиты населе ния в случаях чрез вы чай ных ситуа ций

Статья пос вя ще на изу че нию ро ли со ци аль ной ра бо ты как ме ханиз ма со ци аль ной за щи ты на се ле ния при чрез вы чай ных си ту ациях. Тен ден ция рос та при род ных и тех но ген ных ка та ст роф ре ги ст ри руется во всем ми ре и соп ро вож дает ся боль ши ми че ло ве чес ки ми жертва ми, ма те ри альны ми и со ци альны ми по те ря ми для уров ня жиз ни на се ле ния. Это тре бует учас тия со ци аль ных ра бот ни ков в ока зании со ци аль ной по мо щи пост ра дав ше му на се ле нию, его со ци альной адап та ции и реаби ли та ции. Поэто му важ но раз ви вать дан ное нап рав ле ние со ци аль ной ра бо ты. Ав то ра ми оп ре де ле ны функ ции и прин ци пы со ци аль ной ра бо ты в чрез вы чай ных си ту ациях. В статье ука зы вает ся необ хо ди мос ть раз ви тия ме ха низ мов и форм со ци альной за щи ты, спе ци фи чес ких под хо дов и тех но ло гий со ци аль ной ра бо ты, ко то рые сни зят пос ледс твия чрез вы чай ных си туаций. На ос но ве про ве ден но го кейсста ди ме то дом экс перт но го ин тер вью обос но вы вает ся необ хо ди мос ть и да ны ре ко мен да ции по ши ро ко му внед ре нию спе циалис тов по со ци аль ной ра бо те в ор га ни за цию со циаль ной по мо щи на се ле нию в чрез вы чай ных си ту ациях.

Клю че вые сло ва: чрез вы чай ная си туация, со ци альная ра бо та, соци альная ра бо та в чрез вы чай ных си ту ациях, со ци альная за щи та на селе ния, со ци аль ный ра бот ник, функ ции со ци ально го ра бот ни ка.


ӘОЖ 364-78-355.58 *Мыр за бе ко ва А.А., Ше де но ва Н.У.Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті,

Қа зақ стан Республикасы, Ал ма ты қ. *E-mail: [email protected]

Кі ріс пе

ХХІ ға сыр дың ба сы, өт кен ға сыр сияқ ты, тө тен ше жағ дай-лар дың са ны ның ар туымен жә не олар дың әке ле тін зар дап та-ры ның кө ле мі нің өсуі мен си пат та ла ды. Бұ қа ра лық ақ па рат құ-рал да ры күн нен-күн ге жиі жа ры лыс тар, өрт тер, авиация лық, те ңіз жә не мұ хит ке ме ле рі нің апат та ры, су тас қын да ры, эпи-де миялар, кө те рі ліс тер, аза мат тық со ғыс тар жә не бас қа алуан түр лі тө тен ше жағ дай лар жай лы ақ па рат тар та ра та ды. Атал ған оқи ға лар жер хал қы ның ау қым ды жо ғал ту ла ры мен, әлеу мет-тік-эко но ми ка лық, ру ха ни құл ды рауы мен бір ге жү ре ді.

Кли мат тың өз ге руі, та би ғат апат та ры на ұшы рауға бейім өңір лер ді ша ру ашы лық тұр ғы дан иге ру, ур ба ни за цияла ну, өн-ді ріс тік тех но ло гиялар дың күр де ле нуі әлем хал қын тө тен ше жағ дай лар ға тап бо лу қауіп-қа те рі нің өсуіне әкеп со ғу да. Мы-са лы, соң ғы 40 жыл ішін де та би ғи апат тар дан кел ген зиян 9 есе-ге, ал олар дың бо лу жиілі гі 5 есе ге өс ті [1]. Та би ғат апат та ры-нан бол ған эко но ми ка лық зиян ның өсу қар қы ны өнер кә сіп тік өн ді ріс кө ле мі нің өсу қар қы ны нан озып кет ті.

Тө тен ше жағ дай лар са ны ның ар туы бү кі лә лем дік тен ден-ция жә не біз дің ел ді де айна лып өт пе ген. Қа зақ стан Рес пуб ли-ка сы ның аума ғын да 2014 жы лы же дел де рек тер бой ын ша 17779 та би ғи жә не тех но ген дік си пат та ғы тө тен ше жағ дай мен оқи ға тір кел ген (2013 жыл дың осы ке зе ңі не қа ра ған да 7,5%-ға өс ті). Бұл рет те зар дап шек кен дер са ны 4251 адам, со ның ішін де 1202 адам қа за бол ды. Рес пуб ли ка да жыл сай ын тө тен ше жағ дай лар-дан ке ле тін ті ке лей зиян (аса ау қым ды та би ғи апат тар бол ма-ған ның өзін де) 3,5-тен 4,5 мил лиард тең ге со ма сы мөл ше рін де есеп те ліп отыр [1].

Ха лық тың тө тен ше жағ дай лар мен оқи ға лар дың сал да ры-нан зар дап ше гуі тек эко но ми ка лық жо ғал ту лар мен қа тар емес, үл кен әлеу мет тік құл ды раумен қо са ке лу де. Осы ған бай ла ныс-ты әлеу мет тік жұ мыс са ла сы ның ал дын да тө тен ше жағ дай лар-дың ал дын алу мен жою ба ры сын да ха лық қа тиім ді әлеу мет тік кө мек ті ұйым дас ты ру дың жа ңа та лап та рын қа был дау мін дет-те лу де.

Өкі ніш ке орай, қо ғам да ор на ған көр сет кіш тер ге қа ра мас-тан, елі міз де тө тен ше ахуал жағ дайла рын да әлеу мет тік жұ мыс-

ӘЛЕУ МЕТ ТІК ЖҰ МЫС ТӨ ТЕН ШЕ АХУАЛ

ЖАҒ ДАЙЛА РЫН ДА ХА ЛЫҚ ТЫ ӘЛЕУ МЕТ ТІК

ҚОР ҒАУ МЕХА НИЗ МІ РЕ ТІН ДЕ


Әлеу мет тік жұ мыс тө тен ше ахуал жағ дайла рын да ха лық ты әлеу мет тік қор ғау меха низ мі ре тін де

ты ұйым дас ты ру дың не гіз де рі әл сіз зерт тел ген са ла бо лып қа лу да. Тө тен ше жағ дай лар дан зар-дап шек кен аза мат тар ды әлеу мет тік қор ғау тек мем ле кет тік бір рет ті әлеу мет тік кө мек пен шек-те лу де. Осы ған бай ла ныс ты тө тен ше ахуал фа за-ла рын да әлеу мет тік қыз мет кер дің кә сі би мін дет-те рі мен перс пек ти ва ла ры анық тал ма ған дық тан, әлеу мет тік қыз мет кер лер ке шен ді жұ мыс жүр гі-зу ден шек те лу де.


Қа зір гі кез де мем ле кет ха лық тың өмір сү ру мен қауіп сіз ді гі үшін жауап кер ші лік ті өз мой-ны на ала ды жә не мем ле кет те гі әр аза мат үшін жауап ты бо лып отыр. Күн нен-күн ге өмір сү ру-ді қам та ма сыз ету жүйеле рі нің күр де ле ніп жә-не со ған бай ла ныс ты адам дар ға қауіп ті тәуе кел жағ дайла ры ұл ғай ып, түр лі тех но ло гиялар мен ма те ри ал дар ды пай да ла ну сал да ры әлеу мет тік өмір ге әсе рін бе ріп ке ле ді.

Осы мә се ле лер дің ал дын алу жә не сәт ті ше-шу үшін қа зір гі уа қыт та тәуе кел ді лік тер дің қау-пін тө мен де ту, қиын жә не тө тен ше жағ дай лар да адам дар дың өмір сү ру дең гейін қам та ма сыз ету не гіз гі мақ са ты бо лып та бы ла тын әлеу мет тік қыз мет тер құ ры лу да. Бі рін ші ке зек те, бұл қыз-мет тер қа та рын да тө тен ше ахуал жағ дайла рын-да ті ке лей қа ты са тын әлеу мет тік жұ мыс са ла сы тұр. Әлеу мет тік жұ мыс са ла сы жыл дам орын ала тын, жер гі лік ті ха лық тың өмі рі мен ден сау-лы ғы на қа тер төн ді ре тін не ме се қор ша ған ор та ға қайт ым сыз зар дап тар әке ле тін жағ дай лар да, бір сөз бен айт қан да, «тө тен ше жағ дай лар» ке зін де тиім ді әре кет жа сай ала ды жә не осын дай дағ да-рыс тық ке зең дер ден тиім ді, ми ни мал ды жо ғал-ту лар мен шы ғу ды ұйым дас ты ру ға қа бі лет ті [2].

Әлеу мет тік жұ мыс са ла сы ха лық тың тө тен-ше жағ дай мен өз бе тін ше кү ре се ал мауы ор на-ған да кө мек ке ке ле ді. Әдет те, тө тен ше ахуал дар-да адам дар ға ық пал ете тін те ріс фак тор лар дан қа шу мүм кін бол майды, бі рақ тө тен ше жағ дай-лар да қыз мет жа сайт ын әлеу мет тік жұ мыс ты да мы ту ар қы лы ха лық ты кез кел ген тө тен ше жағ дай лар ға дай ын дауға, орын ал ған тө тен ше жағ дай лар дың ке зін де тиім ді әре кет жа сауға, зар дап шек кен дер ге са па лы әлеу мет тік кө мек көр се ту ге қол жет кі зу ге бо ла ды. Әлеу мет тік жұ-мыс теория сын да бас ты қа ғи да апат ке зін де жә-не бо лып кет кен нен кейін гі ке зең де адам дар дың өмір сү ру ге мүм кін ді гін сақ тау.

Мем ле кет тік дең гейде тө тен ше жағ дай лар ке зін де гі іс-ша ра лар ды мем ле кет тік рет теу Қа-зақ стан Рес пуб ли ка сы ның Заң да ры, Пре зи ден-

ті нің Жар лық та ры, Пре зи ден ті нің өкім де рі, Үкі ме ті нің қаулы ла ры, Премь ер-Ми ни ст рі нің өкім де рі, ІІМ ТЖК тө ра ға сы ның бұй рық та ры, ІІМ ТЖК нор ма тив ті ак ті ле рі, гу ма ни тар лық кө мек көр се ту жө нін де гі ко мис сия хат та ма ла-ры, кә сіп кер лік мә се ле ле рі жө нін де гі са рап та ма ке ңе сі нің хат та ма ла ры, нор ма тив тік құ қық тық ак ті лер дің жо ба ла ры ар қы лы жү зе ге аса ды. Бұл құ жат тар тө тен ше жағ дай лар да әлеу мет тік жұ-мыс ты ұйым дас ты ру ды құ қық тық рет теу ге кө-мек те се ді [3].

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның не гіз гі заң на-ма лық құ жа ты бо лып та бы ла тын ҚР-ның Конс-ти ту цияның 1-ба бын да көр се тіл ген дей, мем ле-кет тің ең қым бат қа зы на сы – адам жә не адам ның өмiрi, құ қық та ры мен бос тан дық та ры бо лып та бы ла ды жә не мем ле кет те ел де гі әлеу мет тік, саяси, эко но ми ка лық жағ дай дың бар лық шарт-та рын да өз аза мат та ры ның қауіп сіз ді гі не жауап-ты лық ты ала ды. Осы ған бай ла ныс ты, заң ның 31-ба бын да мем ле кет адам ның өмiр сү руi мен ден сау лы ғы на қо лай лы айна ла да ғы ор та ны қор-ғауды мақ сат етiп қоя тын ды ғы ерек ше лен ген.

Со ны мен қа тар Ата заң ның 28-ба бын да Қа-зақ стан Рес пуб ли ка сы ның аза ма ты на тәуе кел жағ дай дың ке луіне бай ла ныс ты ха лық қа заң-мен бе кі тіл ген тұс тар да әлеу меттiк қам сыз дан-ды ры лу ына кепiлдiк берiле тін ді гі жай лы нақ ты айт ыл ған. Бұл не гіз де ме ге сәй кес ха лық ты әлеу-мет тік қор ғау дың бар лық ме ха ни зм де рі жү зе ге асы ры ла ды. Со ның ішін де ха лық тың орын алуы мүм кін тәуе кел дер ден, дағ да рыс тық ке зең дер-ден тиім ді шы ға ру жол да ры қа рас ты ры ла ды [4].

Бі рін ші ке зек те тө тен ше ахуал жағ дайла-рын да әлеу мет тік жұ мыс ты ұйым дас ты ру үшін ма ман тө тен ше жағ дай лар дың анық та ма сын, түр ле рін, қауіп ті лік дең гейле рін, та ра лу заң ды-лық та рын бі луі тиіс. Тө тен ше жағ дайға анық-та ма бе ру ке зін де жүйелі жауап ты та бу қиын, өйт ке ні әр бір жағ дай же ке мі нез де ме ге ие жә не әр түр лі қар қын мен жү ре ді.

Бұл про филь ма ма ны пси хо ло гия лық дай ын-дық, бас қа ру шы лық, құ қық тық, ұйым дас ты ру-шы лық жә не бас қа да көп те ген са ла лар ды бі рік-ті руі тиіс. Әлеу мет тік жұ мыс тың жа ңа ба ғы ты ре тін де зерт тел ме ген мә се ле ле рі, теория лық, прак ти ка лық не гі зі қа лан ба ған бұл са ла көп жұ-мыс ты қа жет ете ді [5].

Әлеу мет тік қыз мет кер лер жүйелі іс-ша ра лар ке ше нін жүр гі зіп, зар дап шек кен аза мат тар дың ден сау лы ғын жә не өмі рін сақ тау ға, олар дың әлеу мет тік жағ дайын есеп ке ала оты рып қам-қор лық қа алу ды жү зе ге асы ра ды. Осы ған орай әлеу мет тік са ла қыз мет кер ле рі тө тен ше жағ-



дай уақы тын да ке ле сі дей прин цип тер ді сақ тауы тиіс:

– тө тен ше жағ дай дың ал дын алу жә не сал-да рын жою жұ мыс та ры мем ле кет тік дең гейде бас қа ры ла ды жә не ұлт тық ре зе рв тер дің ре су рс-та ры мен өте ле ді;

– ие рар хия лық ке зек те ат қа ру шы ор ган дар ұйым дас ты ра лы тын ша ра лар дың жиын ты ғын бө ле ді жә не жауап ты ұйым дар ды анық тайды;

– жауап ты қыз мет кер лер мем ле кет тік заң-на ма лар ды сақ тау ға пер со нал ды жауап кер ші лік ала ды;

– тө тен ше жағ дай лар дың ал дын алу ға ба ғыт-тал ған іс-ша ра лар ды ұйым дас ты ра ды;

– тө тен ше жағ дай лар дан зар дап шек кен ха-лық ты әлеу мет тік жә не пси хо ло гия лық қол дау-ды қам та ма сыз ете ді;

– тө тен ше жағ дай дың сал да рын жоюда бі рін-ші ке зек те ай мақ тық ре су рс тар ды, со дан кейін ау дан дық, об лыс тық жә не мем ле кет тік ре су рс-тар ды қол да ну ды ес ке ре ді [6].

Соң ғы жыл да ры әлеу мет тік қыз мет кер лер тө тен ше жағ дай лар дың зар дап та рын қал пы на кел ті ру ша ра ла ры на бел сен ді қа ты са ды. Олар-дың не гіз гі кә сі би мін дет те рі тө тен ше жағ дай-лар дан зар дап шек кен аза мат тар ды жә не олар-дың от ба сы мү ше ле рін же дел ақ па рат тан ды ру, зар дап шек кен дер дің әлеу мет тік жағ дайына ба ға бе ріп, қа жет ті әлеу мет тік кө мек жиын ты ғын та-ғай ын дау, зар дап шек кен дер мен олар дың жа-қын да ры, же дел қыз мет ор ган да ры ара сын да ғы ком му ни ка цияны ор на ту, ха лық тың әлеу мет тік ауқа тын ба қы лау бо лып та бы ла ды.

Әлеу мет тік жұ мыс ха лық тың әл-ауқа тын арт ты ру үшін қыз мет жа сайт ын ма ман дық. Алай да, қор ша ған ор та мен қо ғам ара сын да ғы мә се ле лер ді ше шу ге тө мен бел сен ді лік көр се ту-де. Бұл жа ңа әлеу мет тік жұ мыс ба ғы тын қа лып-тас ты ру мақ са тын да Ле на До ми нел ли кли мат-тың өз ге руі, өнер кә сіп тік апат тар не ме се адам қақ ты ғыс та ры ның туын дауы, эко ло гиялық апат-тар сал да рын жоюға ба ғыт тал ған «жа сыл әлеу-мет тік жұ мыс» ұғы мын ұсы на ды.

Жа сыл әлеу мет тік жұ мыс ке ле сі дей мә се-ле лер ге тоқ та ла тын кә сі би әлеу мет тік жұ мыс са ла сы: адам дар ара сын да ғы қа рым-қа ты нас, қор ша ған ор та мен адам зат ара сын да ғы әре кет-те су заң ды лық та ры, та би ғи ре су рс тар ды тиім ді пай да ла ну, та би ғат пен қор ша ған ор та дан ке ле-тін зар дап ты апат тар дың адам өмі рі не ық па лы, та би ғат заң ды лық та ры на бай ла ныс ты адам зат тір ші лі гі нің өз ге руі [7].

Өзек ті та қы рып ая сын да жүр гі зіл ген зерт теу-лер дің нә ти же ле рі бой ын ша тә жі ри бе лік ор та да

қыз мет жа сайт ын әлеу мет тік са ла қыз мет кер ле рі ара сын да экс перт ин тер вью жүр гі зіл ді. Тө тен ше ахуал жағ дайла рын да ғы әлеу мет тік жұ мыс ты ұйым дас ты ру үл гі сін тал дау үшін «кейс-ста ди» амал-тә сі лі не ме се оқы ту дың нақ ты жағ даят тар әді сі не гіз ге алын ды.

Зерт теу дің мақ са ты 2014 жыл дың 17 шіл де-сін де Ал ма ты об лы сы Тал ғар ауда нын да ор на-ған сел ағы мы ның сал да ры нан зар дап шек кен-дер ді әлеу мет тік қор ғау дың не гіз гі ба ғыт та рын жә не тиім ді лі гін зерт теу бо лып анық тал ды. Осы тө тен ше жағ дайға бай ла ныс ты «Тал ғар ауда ны жұ мыcпен қам ту жә не әлеу мет тік бағ дар ла ма-лар» бө лі мі қыз мет ат қа ра ды. Бұл мем ле кет тік ме ке ме «Ал ма ты об лы сы ның жұ мыс пен қам-ту ды үйлеcті ру жә не әлеу мет тік бағ дар ла ма лар баcқар ма сы» ме ке ме сі мен баcқа ры ла ды жә не ау дан дық дең гейде гі әлеу мет тік мәcеле лер ая-сын да қыз мет жа сай ды.

Әлеу мет тік са ла ның ма ман да ры мен жос пар-ла нып өт кі зіл ген сұх бат тар ба ры сын да жи нал-ған ақ па рат ты са па лық әдіс ре тін де қол да нып, нә ти же лер те рең тал дау дан өт кі зіл ді. Сауал на ма өт кі зі ле тін ма ман дар таң да ма лы ірік те ме не гі-зін де са ра лан ды. Әлеу мет тік са ла да әр түр лі қыз-мет жа сайт ын, ең бек өті лін де айыр ма шы лық тар бар жә не қыз мет тік орын да ры ерек ше лі не тін ма-ман дар ды сұх бат қа жи нақ тау ма ңыз ды бол ды.

Зерт теу де қол да ны ла тын ин тер вью «бет-пе-бет» түр де өт кі зіл ді. Сұх бат тар ды те ле фон не ме се бас қа да бай ла ныс құ рал да ры (ин тер нет же лі сі ар қы лы, он лайн бай ла ныс қа шы ғу бағ дар-ла ма ла ры) ар қы лы өт кі зу қа зір гі таң да та ны мал бол ға ны мен, дәс түр лі ті ке лей сұх бат сұ ра лу шы аза мат тар мен кө бі рек ма құл дан ды.

Сұх бат ты бе ру ге ме ке ме нің бес қыз мет ке рі ке лі сіп, олар мен ин тер вью дің өт кі зі ле тін уақы-ты анық тал ды. Экс перт тер ре тін де бө лім нің бас-шы сы, әлеу мет тік са ла ма ман да ры, ке ңес ші лер мен әлеу мет тік қыз мет кер лер таң дал ды. Ор та ша есеп пен бір ин тер вьюге 30-40 ми нут ара лы ғын-да уа қыт жұм сал ды.

Экс перт тік ин тер вью ба ры сын да қой ыла тын сұ рақ тар зерт теу бағ дар ла ма сы ның мін дет те рі-не сәй кес төрт не гіз гі блок тан тұ ра ды. Бі рін ші блок сұ рақ та ры зерт теу мә се ле сі не кі ріс пе ре тін-де ма ман ды зерт теу дің маз мұ ны мен та ныс ты ру-ға ба ғыт тал ған. Тө тен ше жағ дай лар дың қан дай түр ле рі жер гі лік ті ай мақ қа қауіп төн ді ре ді, ма-ман ның жұ мыс тә жі ри бе сін де жо лық тыр ған тө-тен ше жағ дай лар түр ле рі жай лы баян дауды сұ-ра дым.

Екін ші блок та нақ ты бол ған оқи ға ға бай ла-ныс ты ма ман дар дың көз қа ра сын анық тау ға ар-


Әлеу мет тік жұ мыс тө тен ше ахуал жағ дайла рын да ха лық ты әлеу мет тік қор ғау меха низ мі ре тін де

нал ды. Ал дың ғы ке зек те тө тен ше жағ дайға ха-лық тың реак циясын сұ рап, кейін гі рет ті лік пен мем ле кет тік ме ке ме та ра пы нан қайт қан іс-әре-кет тер жай лы баян дау сұ рал ды.

Үшін ші блок тың сау ал да ры зар дап шек-кен дер ге әлеу мет тік кө мек көр се ту мақ са тын да ха лы қа ра лық жә не қо ғам дық ұйым дар мен се-рік тес тік жол да рын анық тау жо лын да қа рас ты-рыл ды.

Соң ғы төр тін ші блок та ин тер вьюді қо ры-тын ды лау мақ са тын да экс перт тер ге тө тен ше жағ дай лар дан зар дап шек кен дер мен ар найы әлеу мет тік жұ мыс жүр гі зу ба ры сын да ма ман-дар ға жо лы ға тын мә се ле лер жай лы сұ ра лып, әлеу мет тік жұ мыс са ла сы ның да муы жә не бо-ла ша ғы жай лы пі кір ле рін біл ді ру ге сұ ра ныс жа сал ды.

Ин тер вью ден алын ған са па лық де рек тер ге сай, тө тен ше жағ дай лар да ха лық ты әлеу мет тік қор ғаудың ең ма ңыз ды ба ғыт та рын жә не әлеу-мет тік са ла ның тө тен ше ахуал жағ дайла рын да ат қа ра тын рө лі не көз қа ра сы сұ рал ды. Жал пы бұл сұ рақ тар дан кейін экс перт тер де та қы рып-қа де ген қы зы ғу шы лық, ха лық тың әл-ауқа ты на бір дей ма ңыз ды екі са ла ның бі рі гуіне тал дау жа-сауға тал пы ныс оян ды. Экс перт тер де қо сым ша сұ рақ тар пай да бол ды жә не олар сұх бат ты әрі қа рай жал ғас ты ру ға ын та көр сет ті.

Экс перт тер ха лы қа ра лық жә не қо ғам дық ұйым дар мен қан дай дең гейде жұ мыс іс тейт ін-ді гі жә не бұл әріп тес тік тің тиім ді лі гі не на зар ауда рыл ды. Экс перт тер бұл сұ рақ тар ға өз тә жі-ри бе сі не сүйене оты рып жауап қайт ар ды. Бұл ұйым дар дың өте ерек ше рөл ат қа ра тын ды ғын ес кер ді. Ма ман дар ұйым дар ті зі мі не тек бір-екі атау ды кел тір ді. Бі рақ, тө тен ше жағ дай лар дың сал да рын жоюда ұйым дар дың ор ны ма ңыз ды еке нін бел гі лей ді.

Осы лай ша, тө тен ше ахуал жағ дайла рын да әлеу мет тік жұ мыс тың ұйым дас ты ры луы тө тен-

ше жағ дай лар дың ал дын алу ды, тө тен ше жағ-дай ке зін де жә не ор на ған нан кейін гі әлеу мет тік кө мек ті, сон дай-ақ, зар дап шек кен дер мен құт-қа ру шы лар ды ба рын ша әлеу мет тік қол дау ды қам ти ды.


Әлеу мет тік са ла қыз мет кер ле рі әлеу мет тік жұ мыс ты тө тен ше ахуал жағ дайла рын да ха лық-ты әлеуемт тік қор ғау дың ма ңы з ды ме ха низ мі ре тін де қа был дайды жә не рө лін ерек ше атап өте ді. Бі рақ, ма ман дар дың бұл са ла да қыз мет жа сауына көп күр де лі тос қауыл дар жә не ке дер-гі лер туын дай ды.

Тө тен ше жағ дай лар да әлеу мет тік жұ мыс ты ұйым дас ты ру дың бас ты ба ғыт та ры ре тін де зерт-теу нә ти же ле рі не сүйене мем ле кет тік дең гейде гі әлеу мет тік кө мек тен тыс, ерік ті лер қо ғам да ры-мен, ұйым дар мен, ха лық тың ара сы нан кө мек көр се ту ге ниет біл дір ген аза мат тар мен әріп тес-тік жүр гі зу бо лып есеп тел ді.

Зерт теу ді қо ры тын ды лай ке ле, әлеу мет тік са ла да қыз мет жа сайт ын ма ман дар тө тен ше жағ-дай лар ды ерек ше на зар ауда ру ға тұ рар лық ба ғыт деп ма құл да ды. Бі рақ, он дай қыз мет кер лер ді ха-лық қа са па лы ұсы ну үшін реаби ли та ция лық ор-та лық тар, ста ционар лар не ме се ар найы әлеу мет-тік қол дау ор та лық та ры қа жет екен ді гін ұсын ды. Бө лім нің ат қа ра тын мем ле кет тік әлеу мет тік қыз-мет те рі қа та ры қа зір гі уа қыт та то лық ты ру ды қа-жет ете ді. Әлеу мет тік са ла бө лі мі жұ мы сы ның көп ті лі гі жә не оның бар лы ғын қам тып үл ге рі луі жа ңа ба ғыт тар ды ашу ға те же гіш бо лып отыр. Бас қа көз қа рас та, мақ сат қа же ту үшін әдіс на-ма лық, зерт теу ші лік жүйе сін да мы ту мін дет ті. Тө тен ше жағ дай лар да әлеу мет тік қыз мет кер дің бей не сін кел ті ру үшін ма ман дар дың жұ мыс ал-го рит мін жа сап шы ға ру, қол да ны ла тын әдіс тер, құ рал дар ке ше нін то лық ты ру, құ қық тық ста ту-

сын анық тау қа жет.Әде биет тер

1 Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның аума ғын да 2014 жы лы бол ған та би ғи жә не тех но ген дік си пат та ғы тө тен ше жағ дай-лар дың анық тал ған өр шу үр діс те рі ту ра лы ай сай ын ғы шо лу-ана ли ти ка лық ақ па рат // Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Іш кі іс тер ми ни ст рлі гі нің Тө тен ше жағ дай лар ко ми те ті рес ми ин тер нет ре сур сы // www.emer.gov.kz. Ор на лас ты рыл ған: 20.01.2015, 10:47.

2 Хо лос то ва Е.И. Сор ви на А.С. Со ци альная ра бо та: теория и прак ти ка: учеб. по со бие. – М.: ИНФРА-М, 2003. – 427 б.3 Аза мат тық қор ға ныс ту ра лы Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның 1997 жыл ғы 7 ма мыр да ғы N 100 За ңы // Қа зақ стан Рес-

пуб ли ка сы Пар ла ментiнiң Жар шы сы. 1997. N 9. 93-құ жат.4 Ки рил лов Г.Н. Ор га ни за ция и ве де ние граж данс кой обо ро ны и за щи ты на се ле ния и тер ри то рий от чрез вы чай ных

си туаций при род но го и тех но ген но го ха рак те ра. – М., 2012. – 210 б. 5 Яме сов В.М. За щи та на се ле ния и тер ри то рий в чрез вы чай ных си ту ациях: учеб. по со бие. – М., 2013. – 480 б.



6 Ма кеев В., Ми хай лов А., Ст ра жиц Д. Клас си фи ка ция чрез вы чай ных си туаций // Граж данс кая за щи та. 2009. – 85 б.7 Dominelli L. Green Social Work: Theory and Practice for Changing Profession. – Polity, 2004. – 320 p.

References

1 Monthly review of the analytical information on trends and progression in natural and man-made disasters at the territory of the Republic of Kazakhstan in 2014// Official Internet resource of Ministry of Internal Affairs of the Republic of Kazakhstan // www.emer.gov.kz. Loaded on: 20.01.2015, 10:47.

2 Kholostova E.I., Sorvina A.S. Social Work: Theory and Practice: A Textbook. – M .: INFRA-M, 2003. – 427 b.3 Law on Civil defence // Bulletin of Parliament of the Republic of Kazakhstan. 1997. N 9. 3 article.4 Kirillov G.N. Organization and management of civil defense and protection of the population and territories from natural

and man-made disasters emergency situations. – M., 2012. – 210 p. 5 Yamesov V.M. Protecting the population and territories in emergency situations: Textbook. – М., 2013. – 480 p.6 Makeev V. Mikhailov A., Strazhic D. Classification of emergencies // Civil protection. 2009. – 85 p.7 Dominelli L. Green Social Work: Theory and Practice for Changing Profession. – Polity, 2004. – 320 p.


Мя ме ше ва Г.Х., Кин дик баева К.К.

Со циогу ма ни тар ные нау ки в раз ви тии ст ра ны в циф ро вую эпо ху

В статье про во дится ана лиз ро ли со циогу ма ни тар ных наук в разви тии це ло ст но го го су да рс тва в сов ре мен ную циф ро вую эпо ху. Для это го исс ле дуют ся та кие ас пек ты, как фе но мен язы ка, иден тич нос ти и де тер ми на ции сов ре мен но го об ще ст ва по спо со бу и уров ню реализа ции се бя в сов ре мен ную циф ро вую эпо ху.

Клю че вые сло ва: иден тич нос ть, циф ро вая эпо ха, лич ность, кибе рп рост ранс тво, меж дис цип ли нар ность.

Myamesheva G.H., Kindikbayeva K.K.

Social and Human Sciences in the development of the country

in the digital age

The article analyzes the role of sociohumanitarian sciences in the development of an integral state in the modern digital age. To conduct this analysis aspects such as the phenomenon of language, identity and determination of contemporary society according to the method and level of selfrealization in the modern digital age are examined.

Key words: identity, digital age, personality, cyberspace, interdisciplinary.

Мя ме ше ва Г.Х, Кін дік баева К.К.

Цифр лық за ман ның мем ле кет да му ын да со цио-гу ма ни тар лық

ғы лым дардың ат қа ра тын рө лі

Ма қа ла да бір тұ тас мем ле кет тің да му ын да ғы со циогу ма ни тарлық ғы лым да ры ның ат қа рып жүр ген рө лі нің ана ли зі жүр гі зі ле ді. Бұ ны анық тау үшін тіл фе но ме ні, бір дей лік жә не қа зір гі за ман ның цифр лық қо ға мын да өз өзі нің мүм кіндік те рін қа лай жә не кай деңгейде жү зе ге асу дың әдіс те рі зерт те ле ді.

Түйін сөз дер: бір дей лік, цифр лық за ман, тұл ға,ки бер ке ңіс тік, пәна ра лық.


УДК 159.9 Мя ме ше ва Г.Х., Кин дик баева К.К. Казахский национальный университет имени аль-Фа ра би,


Су ще ст вует мно же ст во исс ле до ва ний о сов ре мен ном ти пе ци ви ли за ци он но го раз ви тия об ще ст ва, пе ре жи вающего мно же-ст во транс фор ма ций. Дан ные транс фор ма ции про хо дят со всех сфе рах жиз не деятель ности че ло ве ка, и в эко но ми ке, и в эко ло-гии. Дан ные транс фор ма ции в следс твии по ро ди ли но вую куль-ту ру, и об ще ст во са мо по тер пе ло из ме не ния. Эво лю ция че ло ве-чест ва дос тиг ла ог ром ной ско рос ти – ско рос ти убе га ния, как от ме чают мно гие учен ные. По Жа ну Бод рийяру, это убе га ние зак лю чает ся в из бе га нии со ци аль ной реаль нос ти – за ме ще ние си му ляк ром, к при ме ру вир туаль ной реаль нос тью. Са мой же при чи ной бегс тва от дей ст ви тель ности яв ляет ся мир по коя, в ко то ром мы оби таем на се год няш ний день. В них нет пог ра нич-ных си туаций, где мы бы мог ли иметь чет кость на ших же ла ний и ст рем ле ний. Че ло век се год ня стал нас только мо биль ным, что в по пыт ке ус петь он под вер гает ся уг ро зе «гон ке по замк ну то му кру гу», ди кой ус та лос ти, в по пыт ке дос тичь то го, что поис ти не не яв ляет ся ему необ хо ди мым. Эта за ня тос ть зат ро ну ла и де-тей. Детс тво им да но не для игр, а для раз ви тия. Жан-Фран суа Лио тар в своем произ ве де нии «Сос тоя ние пост мо дер на» заяв-ляет об от су тс твии детс тва у де тей.

Циф ро вая эра по рож дает но вые вы зо вы, воз ник шие под влия нием тех но ло ги чес ких преоб ра зо ва ний. Но вый тип тех но-ло гий от ра зил ся во всех ос нов ных сфе рах жиз не деятель ности сов ре мен но го че ло ве ка. Они по мо гают нам преодо ле вать боль-шие расс тоя ния, не вы хо дя за по рог на ше го до ма, яв ляясь эко-но мией средс тв не толь ко фи зи чес ких, но и ма те ри аль ных, и эко ло ги чес ких, сох ра няя ис поль зуемые ре сур сы для восп роиз-во ди мых ком му ни ка ций. Нак ла ды вают зна чи тель ный от пе ча-ток на пов сед нев ную реаль нос ть лю дей. Проис хо дит диф фе-рен циация лю дей по ме ре ов ла де ния тех но ло гиями и спо со бом восп риятия ин фор ма ции че рез них. Это циф ро вые им миг ран-ты, циф ро вые або ри ге ны, циф ро вые ди но зав ры. Это дос та точ-но яс ная и по нят ная клас си фи ка ция, ко то рая яв ляет ся но вым проч те нием и спе ци фи кой проб ле мы от цов и де тей. Ны неш нее по ко ле ние мо ло де жи яв ляет ся креа тив ным и мо биль ным. Дан-ное по ко ле ние ус той чи вее под пос тоян но из ме няю щим ся ми-ром, его диск рет ностью и пос тоян ным не пос тоянст вом. Циф-ро вые эмиг ран ты – это те лю ди, ко то рые яв ляют ся сви де те ля ми

СО ЦИО- ГУ МА НИ ТАР НЫЕ

НАУ КИ В РАЗ ВИ ТИИ СТ РА НЫ В ЦИФ РО ВУЮ

ЭПО ХУ


Со цио-гу ма ни тар ные нау ки в раз ви тии ст ра ны в циф ро вую эпо ху

еще то го вре ме ни, ког да кни ги бы ли ос нов ным ис точ ни ком ин фор ма ции и глав ное зна ний, но в то же вре мя дан ный тип лю дей пы тает ся прис-по со бить ся к ок ру жаю щей циф ро вой сре де. Циф ро вые або ри ге ны – это де ти, рож ден ные в циф ро вой эре и имеющие ка че ст вен но иной тип мыш ле ния. Циф ро вые ди но зав ры – те лю-ди стар ше го по ко ле ния, жиз нен ный опыт ко то-рых не дает им войти в но вый этап тех но ген ной эры. Са мым ин те рес ным фак том су ще ст во ва-ния и влия ния циф ро вых тех но ло гий на жиз нь ин ди ви дуума яв ляет ся его восп риим чи вос ть на уров не иден тич нос ти. Ра нее станов ле ние иден-тич нос ти че ло ве ка проис хо ди ло при бо лее сла-бом дав ле нии со сто ро ны ин фор ма ции. Се год ня же этот на тиск масш та бен по своим раз ме рам. Из бе жать ок ру жающую дей ст ви тель ность с изо-би лием ин фор ма ции не воз мож но. «Ре зуль та ты исс ле до ва ний, ко то рые про во дят ся по те ме фор-ми ро ва ния он лай но вой иден тич нос ти, неиз мен-но сви де тель ст вуют о том, что, нес мот ря, на все от ме чен ные вы ше раз ли чия, сов ре мен ные мо-ло дые лю ди ск лон ны вы ра жать свою лич ную и со ци альную иден тич нос ть в Се ти во мно гом так же, как это де лают обыч ные лю ди в реаль-ном ми ре, и что их он лай но вая иден тич нос ть сов па дает с их иден тич нос тью в реаль ном ми ре. Мно гие ро ди те ли и учи те ля убеж де ны в том, что не ко то рые ас пек ты ув ле чен нос ти сов ре мен ной мо ло де жи циф ро вы ми тех но ло гиями предс тав-ляют со бой при чи ну для бес по кой ст ва. Хо тя в этом мож но найти и неч то по зи тив ное: экс пе-ри мен ты с фор ми ро ва нием раз лич ных ва ри ан-тов иден тич нос ти отк ры вают боль шие воз мож-нос ти для лич ност но го раз ви тия. Тем не ме нее, необ хо ди мо серь ез но от но сить ся к то му рис ку, ко то рый соп ро вож дает про цесс фор ми ро ва ния иден тич нос ти мо ло дых лю дей в этой кон вер ге-нт ной сре де, воз мож но, да же бо лее серь ез но, чем боль шинс тво ро ди те лей и учи те лей мо гут се бе предс та вить» [1, с. 30].

Циф ро вые тех но ло гии ме няют наш об раз жиз ни, спо со бы об ще ния, об раз мыс лей, чувс-тва, ка на лы влия ния на дру гих лю дей, со цаль-ные на вы ки и со ци альное по ве де ние.Ок ру же ние хай-те ка – ком пьюте ров, смарт фо нов, ви деоигр, ин тер нет-поис ко ви ков – пе рек раивает могз че ло ве ка. Так счи тает из ве ст ный аме ри ка нс-кий пси хи атр, про фес сор Лос-Анд же ле сс ко го уни вер си те та и ди рек тор Науч но го цент ра по проб ле мам ста ре ния Гэ ри Смолл. Циф ро вая ре-во лю ция ра ди каль но за од но по ко ле ние из ме-ни ла че ло ве чес кий могз, цен ност ный конф ликт по ко ле ний прев ра тил ся в «моз го вой раз рыв»,

в про пас ть меж ду мыш ле нием от цов и де тей. Этот масш таб ный раз рыв поз во ляет го во рить о воз ник но ве нии двух раз ных куль тур-куль ту ры «циф ро вых або ри ге нов» – «циф ро вых с рож де-ния» и куль ту ры «циф ро вых им миг ран тов».

Циф ро вая ре во лю ция, циф ро вые тех но ло-гии – эта на ша реаль нос ть, с ко то рой мы стал-ки ваем ся и как ро ди те ли, и как пе да го ги. Что дает нам хай-тек-ре во лю ция? Как даль ше учить и вос пи ты вать под рас тающее по ко ле ние? По мне нию Гэ ри Смол ла, хай-тек-ре во лю ция име-ет свои плю сы. Это ка сает ся ско рос ти реак ции, об ра бот ки дан ных, ин тел лек та и при ня тия ре-ше ний:

1. Ско рос ть реак ции: элект рон ная поч та, ви-де оиг ры, поиск в Гугл учат быст рее реаги ро вать на зри тель ные сиг на лы и по вы шают вни ма тель-ность.

2. Об ра бот ка дан ных: мозг прис по саб ли-вает ся к быст рой об ра бот ке, об ру ши вающих ся на нас отов сю ду, ежед нев ных по то ков ин фор ма-ции, фор ми руя осо бые ней рон ные се ти, ух ва ты-вающие нуж ное на ле ту.

3. Ин тел лект: но вые тех но ло гии раз ви вают ум так же, как его раз ви вает изу че ние но вых язы ков и ре ше ние го ло во ло мок, яв ляют ся про-фи лак ти кой стар чес ко го сла боумия и средст вом ст ре ми тель но го рос та IQ сред не го че ло ве ка.

4. При ня тие ре ше ний: ежед нев ные поис ки нуж ной ин фор ма ции в Се ти тре ни руют моз го-вые цент ры, свя зан ные с при ня тием ре ше ний и ло ги кой, поэто му вы ход из лю бой слож ной си-ту ации в пов сед нев ной жиз ни на хо дит ся быст-рее.

Плю сы не иск лю чают ми ну сов. Ми ну сы хай-тек-ре во лю ции зат ра ги вают ха рак тер мыш-ле ния, кон так тов, вни ма ния и па мя ти, друж бы, ст рес сов, спо соб ре ше ния за дач:

1. Мыш ле ние: мыш ле ние стано вит ся от ры-воч ным, чте ние – по ве рх ност ным, умень шает-ся спо соб ность кон цент ри ро вать ся и со зер цать, лю ди стано вят ся «рас шиф ров щи ка ми ин фор ма-ции», ут ра чи вает ся спо соб ность к абс тракт но му мыш ле нию.

2. Кон так ты: те ряют ся ба зо вые ме ха низ мы, уп рав ляющие кон так та ми с дру ги ми людь ми, все труд нее уга ды вать эмо цию и счи ты вать чу-жую ми ми ку во вре мя бе се ды.

3. Вни ма ние стано вит ся рас сеян ным, отс ле-жи ва ние все го сра зу не дает воз мож нос ти сос ре-до то чить ся на чем-то оп ре де лен ном.

4. Друж ба реальная вы тес няет ся сур ро га-том, друж ба он лайн соз дает ил лю зию тес ной свя зи, а оди но че ст во по се щает в жи вом об ще нии



с людь ми один на один, ког да все гад же ты вык-лю че ны.

5. Мно го за дач ность оз на чает воз мож нос ть об ра ба ты вать нес колько за да ний од нов ре мен но: слу шать му зы ку, пи сать в блог, чи тать поч ту. Но чрез мер ная мно го за дач ность де лает ра бо ту ме нее эф фек тив ной, уси ли вая ст ресс и де фи цит вни ма ния.

6. Па мять стано вит ся по ве рх ност ной и крат-ков ре мен ной, ком пью тер и Ин тер нет прев ра ти-лись в своеоб раз ный «про тез» па мя ти, па мять прак ти чес ки не ис поль зует ся, че ло век за по ми-нает не са му ин фор ма цию, а мес то ее рас по ло-же ния на ком пьюте ре (пап ку, где она ле жит).

7. Ст ресс: пе реутом ле ние от дли тель но го пог ру же ния в циф ро вой мир по рож дает но вую фор му ст рес са – «циф ро вой ту ман» – тех но ген-ное ис то ще ние моз га.

По зи тив ные сто ро ны и уг ро зы хай-тек-ре во-лю ции влияют как на «циф ро вых або ри ге нов», так и на «циф ро вых им миг ран тов». Ус пеем ли мы, «циф ро вые им миг ран ты», за тем па ми хай-тек-ре во лю ции?

Уче ные нас об на де жи вают, что да:1. Вз рос лый мозг плас ти чен и ги бок на про-

тя же нии всей жиз ни: мож но мо би ли зо вать и пе-ре обу чить те об лас ти моз га, ко то рые ориен ти ро-ва ны на конк рет ную за да чу.

2. Пос ле 50 лет за счет «моз го во го клея» – глиаль ных кле ток на чи нает ся упо ря до чи вать ся ин фор ма ция, на коп лен ная за дол гие го ды на шей жиз ни.

3. Пос коль ку к се ре ди не жиз ни оба по лу ша-рия ра бо тают вмес те, а не по от дель ности, как в мо ло дос ти, мож но быст рее на хо дить но вые идеи.

4. Стар шее по ко ле ние умеет об щать ся, в от-ли чие от по ко ле ния ча тов и скай пов.

Те перь са мое важ ное, идя в но гу с хай-тек-ре-во лю цией, не ут ра тить преиму ще ств «циф ро вых им миг ран тов», на ра бо тан ных преж ней эво лю-цией че ло ве чест ва. Мы учим «циф ро вых с рож-де ния». Плю сы и ми ну сы хай-те ка силь нее все го воз дейст вуют на фор ми рующий ся юный плас-тич ный мозг. Они жи вут в двух ми рах од нов ре-мен но – дей ст ви тель ном и циф ро вом ми ре, иног-да не раз ли чая их меж ду со бой. Они по-дру го му об ра ба ты вают ин фор ма цию, час то поль зуют ся ме то дом ко пи ро ва ния и вс тав ки, по-дру го му тво рят: их мир ре мик сов, мэ ша пов, фан фи ков, сэмп лов, ма ши ни мов не при вы чен для нас. Им лег ко и ком форт но в соз дан ных собст вен ных циф ро вых со ци аль ных се тях и изоб ре тен ном об-лег чен ном язы ке SMS-пе ре пис ки. Мо ло дое по-

ко ле ние луч ше и лег че об щает ся с тех ни кой, чем с людь ми. Наст роен нос ть «циф ро вых от рож де-ния» на ст ре ми тель ный ки бер поиск, при во дит к то му, что ме ха низ мы, уп рав ляющие бо лее тра-ди ци он ны ми спо со ба ми обу че ния, не дос та точ но раз ви вают ся и пос те пен но сдают по зи ции. Ат ро-фия на вы ков об ще ния ли цом к ли цу ве дет к ут-ра те ней рон ных пу тей, конт ро ли рующих ком му-ни ка цию и взаимо дей ст вие с дру ги ми людь ми. Проис хо дит бо лее силь ная изо ля ция от дель ной лич нос ти от об ще ст ва и спон тан ное, вне зап ное за рож де ние но вых от но ше ний меж ду людь ми стано вит ся боль шой ред костью [2].

Вну шает оп ти мизм тот факт, что это уже по ни мают и са ми жи те ли ки бе рп рост ранс тва. Ста тис ти ка сви де тель ст вует, что чис ло поль-зо ва те лей Фей сбу ка, Твит те ра, ВКон так те за пос лед ний год ста ло па дать. За ме сяц Фейс бук в США по те ря ла 3 мил лиона поль зо ва те лей, а во всем ми ре бо лее 4 мил лио нов. Поль зо ва те ли ВКон так те при су тс тво ва ли в се ти за пос лед ний год в 1,5 ра за мень ше. От се те вых дру зей лю ди не ста ли счаст ли вее, они ищут жи во го об ще ния.[3]

Для про фи лак ти ки циф ро во го сла боумия, циф ро во го ту ма на и пре до тв ра ще ния прев ра-ще ния «циф ро вых або ри ге нов» и «циф ро вых им миг ран тов» в «циф ро вых обезьян» эф фек тив-ную прак ти ку «со зер ца тель но го ком пью тин га» пред ла гает из ве ст ный пси хо лог, приг ла шен ный про фес сор Стэн форд ско го и о Окс форд ско го уни вер си те тов Алекс Суч жон-Ким Пан. Во семь прин ци пов «со зер ца тель но го ком пью тин га»: соп ря жен ность с гад же та ми, спо кой ст вие, от ве тс- т вен ность за пос туп ки, сво бо да вы бо ра, са мо дис-цип ли на, ук реп ле ние пси хи ки, связь с ок ру жаю-щим ми ром, со зер ца ние. Прин цип 1. «Будь те людь ми» оз на чает осоз на ние и при ня тие на шей соп ря жен нос ти с гад же та ми, по ни ма ние то го, что IT-тех но ло гии – это от ра же ние уни каль ных че ло ве чес ких ка че ств, что ком пьюте ры влияют на на ше восп риятие са мих се бя. 2. «Сох ра няйте спо кой ст вие» пред по ла гает расс лаб лен ную бди-тель ность, ак тив ное со зер ца ние, взаимо дей ст вие с IT-тех но ло гиями и об ре те ние влас ти над уст-рой ст ва ми. 3. «Дей ст вуйте вдум чи во» тре бует от ве тст вен нос ти за свои пос туп ки, по зи тив-но го при су тс твия и в се ти, и вне се ти, ана ли за собст вен ной мо ти ва ции, конт ро ля за мыс ля ми. 4. «Сво бо да вы бо ра» – это вы бор конк рет ных тех но ло гий, вы бор вре ме ни, ис хо дя из це лей и дос туп ных средс тв, это воп рос во ли. 5. «Раз ви-вайте свои спо соб нос ти» ут ве рж дает са мо дис-цип ли ну и рас ши ре ние соз на ния, а не ос лаб ле-



ние ког ни тив ных спо соб нос тей и мыш ле ния. 6. «Ищи те по ток» имеет в ви ду пол ное пог ру же-ние в дея тель ность, что спо со бс твует ук реп ле-нию ду шев ных сил и стой кос ти пси хи ки. 7. «Не те ряйте свя зи с ок ру жаю щим ми ром» на по ми-нают нам, что циф ро вые тех но ло гии – это схе мы те ла, не ви ди мые по мощ ни ки-час ть рас ши рен-но го соз на ния, ко то рые не не отв ле кают, а по-мо гают нам взаимо дей ст во ва ть с ок ру жаю щим ми ром. В вир туаль ном и реаль ном ми ре необ-ход ми ми соб лю дать прин ци пы об ще че ло ве чес-кой эти ки, нап ри мер, прин ци пы буд диз ма или хрис тианс тва.8. «Вос станов ле ние сил» – это зна-чит вос стано вить спо соб ность ра зу ма к сос ре до-то че нию, от дых не че рез разв ле че ния, а ак тив-ный от дых, в том чис ле че рез со зер ца ние, че рез «бес циф ро вые» суб бо ты. Во семь ша гов «со зер-ца тель но го ком пью тин га» сос тав ле ны по ана ло-гии с вось ме рич ным пу тем Буд ды: пра виль ное возз ре ние, пра виль ное на ме ре ние, пра виль ная речь, пра виль ное по ве де ние, пра виль ный об раз жиз ни, пра виль ное уси лие, пра виль ная па мять, пра виль ное сос ре до то че ние [4].

Вы ше из ло жен ное яв ле ние свя за но с появ-ле нием но вых тех но ло гий. Ро ди ной пос лед них мож но по пра ву наз вать США, ко то рые пос-редст вом гло ба ли за ции расп рост ра ни лись по все му ми ру. Уче ные ут ве рж дают о ско рос ти пе-ре хо да от эпо хи «хар да» к но вой эпо хе «соф та», «где мик рос хе мы слиш ком мик рос ко пич ны, что-бы их до кон ца по нять, од на ко они все боль ше и боль ше бе рут под свой конт роль ок ру жаю щий нас мир… Эфе мер ность тру да и раз ве ще ст вле-ние пот ре би тельс ких то ва ров в ки бер культу ре проис хо дит па рал лельно с де ма те риали за цией че ло ве ка, его ос во бож де нием от те лес ной обо-лоч ки. Все боль шую час ть своей жиз ни мы про-во дим в ки бе рп рост ранс тве» [5, с.7-11].

Влас ть над че ло ве ком бе рут тех но ло гии. Мес то че ло ве ка в гло ба ли зи рующем ся ми ре зыб ко. Что же ка сает ся перс пек тив раз ви тия на-шей ст ра ны? Ка кой путь вы би рают ст ра ны, что-бы не ис чез нуть в по то ке гло ба ли за ции? Мир стал мно го по ляр ным и дан ное яв ле ние неиз-беж но на се год няш ний день. В пер вую оче редь, здесь ра бо тает эко но ми ка как глав ная нау ка, дик тующая раз ви тие от но ше ний. Се год ня ры-ноч ные от но ше ния за по ло ни ли все, да же там где оно не долж но при су тс тво вать. «Ана ли зи руя эту сфе ру ми ро вой эко но ми ки, ее пор ти во ре чия в кон текс те гло ба ли за ции, из ве ст ный фи нан сист Д.Со рос де лает вы вод о том, что раз ви тие ми-ро во го об ще ст ва отс тает от раз ви тия ми ро вой эко но ми ки. Он счи тает, что ос нов ной еди ни цей

по ли ти чес кой и об ще ст вен ной жиз ни, по-преж-не му ос тает ся го су да рс тво» [ 6, с.17 ]. Ка за хс-тан так же ос тает ся в ди лем ме Вос то ка и За па да для при ня тия ре ше ния вы бо ра пу ти дви же ния. Каж дая ст ра на идет по своему пу ти, не воз мож-но ско пи ро вать чью-то по ли ти ку и ос та вать ся ус пеш ным. То же ка сает ся и Ка за х стана. Од-ним из са мых яр ких при ме ров раз ви тия ст ра ны в эпо ху сов ре мен ной циф ро вой эпо хи яв ляет ся Юж ная Ко рея. В ис то рии дан ной ст ра ны мож-но прос ле дить вз ле ты и па де ния, но не смот ря на пе ре жи тые нес та биль ности Ко рея смог ла под няться и бо лее то го вс тать вро вень с та кой эко но ми чес кой глы бой, как Япо ния. Юж ная Ко-рея, ка за лось, бы ла го то ва к транс фор ма циям. Рес пуб ли ка Ко рея вп лоть до лет ней олим пиады 1988 го да ве ла зак ры тый об раз жиз ни. Это бы ло сиг на лом но во го кур са раз ви тия, ст ра на на ча ла ин тен сив ные ша ги к преоб ра зо ва нию ок ру жаю-щей реаль нос ти, не толь ко в эко но ми ке, но и по-ли ти ке, куль ту ре, бы те. Всес то рон нее раз ви тие Ко реи ос но ва но не толь ко на вы пус ке тех ни ки и тех но ло гий, но и на ми ро во зз ре нии, бе ру щем на ча ло от кон фу ци анс тва. Это обы чаи и тра ди-ции по чи та ния и гар мо нии жи вой и не жи вой при ро ды. Бе реж ли вос ть, прак тич нос ть и тру-до лю бие от ли чают этот на род. За все ми эти ми тех но ло гиями и ст рем ле нием преоб ра зо ва ния в циф ро вую эпо ху стоят лю ди и вы пус кает ся дан-ная про дук ция для лю дей. Ст ре мясь к ус пеш ной реали за ции эко но ми ки, нель зя за быть, что бу ду-щее ст ра ны ос но ва но на че ло ве чес ком ка пи та-ле. Судь ба каж до го граж да ни на вве ре на в ру ки го су да рс тва, ус пеш ное ус той чи вое го су да рс тво не сет в се бе труд и судь бы не од но го по ко ле ния, то нас ле дие, ко то рые мы ос та вим на шим де тям вну кам и прав ну кам.

Сох ра не ние своих обы чаев и тра ди ций – за-лог ус пеш но го раз ви тия и Ка за х стана. На се год-няш ний день тя же ло про чер тить гра ни цы той или ной дис цип ли ны, где на чи нает ся теоре ти-чес кая дис цип ли на, а где прак ти чес кая, где мы ви дим необ хо ди мые ре зуль та ты в тех ни чес кой от рас ли или гу ма ни тар ной. Но для ус той чи во го раз ви тия ст ра ны су ще ст вует необ хо ди мос ть исс-ле до ва ний со циогу ма ни тар но го про фи ля. Роль со ци огу ма ни тар ных наук, их ре зуль тат и ра бо-ту мы тра ди ци он но оце ни ваем как неч то не ма-те риальное и не ве со мое. Та ким ли этот ре зуль-тат и ос тает ся? Се год ня все зна ния имеют свой ко неч ный ре зуль тат. Вы пу ск ник ВУЗа дол жен об ла дать необ хо ди мы ми ком пе тен циями для реали за ции своих зна ний, уме ний, на вы ков [7, с. 14-20] Мис сия каж дой нау ки своя. Со ци альная



пси хо ло гия сов мест но с со ци аль ной фи ло со фией ре шает за да чи бо лее ком форт но го эмо циональ-но го бы тия как ин ди ви да, так и об ще ст ва в це-лом. Со ци оло гия про во дит эм пи ри чес кие исс ле-до ва ния на мик ро- и мак ро- уров нях. Сов мест но все со циогу ма ни тар ные нау ки предс тав ляют ин-те ре сы об ще ст ва, изу чая его с раз ных по зи ций, а так же комп лекс но и це ло ст но, неот де ли мо друг от дру га. Меж дис цип ли нар ность исс ле до ва ний и поис ков дает необ хо ди мые ре ше ния. Дру гой спе ци фи кой со циогу ма ни тар ных наук яв ляет ся ми ро во зз рен чес кая функ ция. Учи ты вая нех ват-ку «жи во го» об ще ния в сов ре мен ном об ще ст ве, дан ные дис цип ли ны воп ло щают в триединс тве ког ни тив ную, эмо циональ ныую, цен ност ную мо ти ва ции.

Од ним из важ ных воп ро сов в раз ви тии ст ра-ны яв ляет ся воп рос язы ка. Про па ган да ка за хс ко-го язы ка яв ляет ся ак ту аль ной проб ле мой, ра бо-та над ко то рой про во дит ся и се год ня. Важ нос ть зак лю чает ся, в пер вую оче редь, в зна чи мос ти это го ас пек та язы ка. Ес ли в прош лом о ро ли язы ка не так гром ко го во ри ли, то на се год няш-ний день мы имеем ог ром ное ко ли че ст во исс-ле до ва ний как за ру беж ных уче ных, так и оте че-ст вен ных, подт верж даю щих дан ный фе но мен. Се год ня исс ле до ва ния язы ка вы хо дят за рам ки линг вис ти ки и фи ло ло гии. Линг вис ти ка и пси-хо ло гия объеди ни лись в исс ле до ва нии язы ка, оп ре де лив рам ки своих ра бот в пси хо ли нг вис-ти ке. «Пси хо ли нг вис ти ка изу чает язык, преж-де все го, как фе но мен пси хи ки. С точ ки зре ния пси хо ли нг вис ти ки, язык су ще ст вует в той ме ре, в ка кой су ще ст вует внут рен ний мир го во ря ще го и слу шающе го, пи шу ще го и чи тающе го. Поэто-му пси хо ли нг вис ти ка не за ни мает ся изу че нием «мерт вых» язы ков, где нам дос туп ны лишь текс ты, но не пси хи чес кие ми ры их соз да те лей. Пси хо ли нг вис ти ку не стоит расс мат ри вать как от час ти линг вис ти ку, от час ти – пси хо ло гию, а заод но еще от час ти – теорию со ци аль ных ком-му ни ка ций. И все же пси хо ли нг вис ти ка от но сит-ся к дис цип ли нам линг вис ти чес ким, пос кольку изу чает язык, к дис цип ли нам пси хо ло ги чес ким, пос кольку изу чает его как пси хи чес кий фе но-мен, а в не ма лой сте пе ни – и к дис цип ли нам со ци ально го кру га, пос кольку язык функ цио-ни рует в со циуме с его диа лек та ми, ар го и т.д. Че ло век рож дает ся на де лен ным воз мож нос тью вла де ния язы ком. Од на ко этой воз мож нос ти еще предс тоит реали зо вать ся. Что бы по нять, как имен но это проис хо дит, пси хо ли нг вис ти ка изу-чает раз ви тие ре чи ре бен ка» [8, c. 6]. Раз ли чают и иные об лас ти в исс ле до ва нии фе но ме на язы ка

как языка ис ку сс тва, языка прог рам ми ро ва ния, ну и ко неч но фи ло со фия язы ка. «Язык предс-тав ляет мир, пред мет как имею щий смысл. Но ес ли клас си чес кие и на ту ра лис ти чес кие кон цеп-ции языка предс тав ля ли смысл как за ло жен ный в са мом ми ре, в ка кой ст рук ту ре ве щей, то но вые кон цеп ции язы ка по ни мают смысл как ре зуль тат конст рук тив ной дея тель ности. Смысл не прос то отк ры вает ся и выяв ляет ся, а конс труирует ся, тво рит ся, произ во дится. И язык выс ту пает ос-нов ным средст вом воспроиз во дст вам смыс ла, и тем са мым конс труиро ва ния реаль нос ти. Язык при дает смысл бесс мыс лен ным ве щам, он де-лает мир имею щим смысл. В линг вис ти чес ких теориях эта дея тель ность по лу чи ла наиме но ва-ние «прак ти ки оз на че ния, сиг ни фи ка ции» или «сим во ли чес кой дея тель ности». Та кое по ни ма-ние язы ка по дор ва ло «не вин ное соз на ние» клас-си чес кой линг вис ти ки, и се год ня оно яв ляет ся гос подс твую щим предс тав ле нием» [9, c.46].

Еще од ной из важ ных об суж дае мых проб-лем яв ляет ся воп рос об иден тич нос ти, по те ря ко то рой яв ляет ся од ним из фо бий че ло ве ка – по те рять са мо го се бя. «Стюард Холл расс мат-ри вает влия ние «ин тел лек ту ально го фак то ра» (фи ло со фс ких и теоре ти чес ких кон цеп ций) на прев ра ще ние проб ле мы иден тич нос ти в од ну из теоре ти чес ких проб лем сов ре мен нос ти. Но не толь ко (и да же не столь ко) фи ло со фия и теоре-ти чес кие ис ка ния, а преж де все го, со ци опо ли-чес кие про цес сы ХХ ве ка де лают ее та ко вой. Поэто му мно гие за пад ные исс ле до ва те ли под-чер ки вают пер вос те пен ную по ли ти чес кую зна-чи мос ть проб ле мы иден тич нос ти, узос ть чис то фи ло со фс ко го (абс тракт но го) ее расс мот ре ния. Иден тич нос ть приоб ре тает по ли ти чес кое зву ча-ние бла го да ря, преж де все го, та ким ши ро ким со-ци аль ным дви же ниям, как фе ми низм, ста вя щим проб ле му по ло вой и ген дер ной иден ти фи ка ции, свя зан но му с ним «сек сиз му» и проб ле ме сек-суаль ной иден ти фи ка ции (сек суаль ных мень-шинс тв), дви же нию за преодо ле ние ра со вой диск ри ми на ции, ста вя ще му проб ле му ра со вой иден ти фи ка ции; на ци она лиз му – мощ нейше му со ци ально му дви же нию, ста вя ще му воп рос о на-циональ ной иден тич нос ти, и свя зан но му с ним про буж де нию эт ни чес ко го са мо соз на ния (дви-же ние эт ни чес ких и куль турных мень шинс тв); на ко нец, не ви дан но му по масш та бам и влия нию на ин ди ви ду альное соз на ние но вых ви дов мас-со вой ком му ни ка ции и тех но ло гий» [9, c. 224].

Мы счи таем, что од нос то рон ние ре ше ния ря да воп ро сов, по рож ден ных но вой циф ро вой эры, не воз мож но. От ве том на сов ре мен ные гло-



баль ные вы зо вы тех но ген ной эры мо гут быть вы во ды и ре ко мен да ции комп лекс ных меж дис-цип ли нар ных исс ле до ва ний в сфе ре со ци огу ма-ни та рис ти ки. Нас вол нует воп рос сох ра не ния и

фор ми ро ва ния иден тич нос ти но во го по ко ле ния – бу ду ще го на шей ст ра ны, пос кольку иден тич-нос ть яв ляет ся глав ным фак то ром са мо де тер ми-на ции и це ло ст ной ха рак те рис ти кой лич нос ти.


1 Пэлф ри Дж. Де ти циф ро вой эры Пэлф ри Джон, Гас сер Урс; пер. с англ. Н.Яцюк. – М.: Экс мо, 2011. – 386 с.2 Смолл Г.,Вор ган Г.Мозг он лайн.Че ло век в эпо ху Ин тер не та. – М., 2011. – 352 с.3 Ку зи на С. Оди но че ст во в соц се ти / Ком со моль ская прав да.- 31.10.20134 Пан А.С.-К.Ук ро ще ние циф ро вой обезьяны. – М.: АСТ, 2014. – 319 с.5 Де ри М. ско рос ть убе га ния: Ки бер культу ра на ру бе же ве ков Марк Де ри; пер. с англ. Т. Пар фе но вой. – Е.: Ультра.

Куль ту ра. – М.: АСТ МОС КВА, 2008. – 478 с. – (Philosophy).6 Бур ха нов К., Бу лек баев С., Ка за хс танс кий путь в ди лем ме: Вос ток или За пад? – Астана: Елор да, 2010. – 336 с7 Лио тар Ж. -Ф. Сос тоя ние пост мо дер на / пер, с фр. Н.А. Шмат ко. – М.: Инс ти тут экс пе ри мен таль ной со ци оло гии.

– СПб.: Але тейя, 1998. – 160 с. (се рия «Gallicinium).8 Фрум ки на Р.М. Пси хо ли нг вис ти ка: что мы де лаем, ког да го во рим и ду маем. Преп ринт WP6/2004/04. – М.: ГУ

ВШЭ, 2004. 9 Ер жа но ва А., Нур жа нов Б. Куль ту ра, ком му ни ка ции, ме диа: Мо ног ра фия. – Ал ма ты, 2011. – 256 c.

References

1 John Palfrey, Urs Gasser, Born digital. Understanding the First Generation of Digital Natives. Perseu Books, Inc.USA, 2008-365p.

2 Gary Small, Gigi Vorgan, iBrain.Surviving the technological alternation of modern mind. Harper Collins 2008. – 352p.3 Cuzina S. Loneliness in social networks / Komsomolskaya pravda. – 10/31/20134 Alex Soojung-Kim Pang. The Distraction Addiction.- Little, Brown & Co., 20135 Mark Dery. Escape Velocity. Cyberculture at the End of the Century. 2008-478 p. – (Philosophy).6 Burhanov K. Bulekbaev S., Kazakhstan’s way in a dilemma: East or West? – Astana: Elorda, 2010. – 336 p.7 Lyotard J. – F. Postmodern Condition / Translated from French. NA Shmatko – M .: Institute.Experimental Sociology, St.

Petersburg: Aletheia, 1998. – 1b0 s . (Series «Gallicinium).8 FrumkinaR.M. Psycholinguistics: what do we do when we talk and think. Preprint WP6 / 2004/04. – M .: Higher School of

Economics, 2004.9 Erzhanova A., B. Nurzhanov Culture, Communications, Media: Monograph. Almaty, 2011. 256 p.


Нұ ран Д.Н.

Жас тар дың кәсіби по тен циа-лын қа лып тастыру дың теория-

лық-әдіс нама лық не гіз дері

Жас тар дың кә сі би по тен циалы ел дің әлеу мет тікэко но ми ка лық да му ына ық пал ету ші не гіз гі фак тор лар дың бі рі бо лып та бы ла ды. Әр бір мем ле кет өз елін де кә сі би ма ман дар дың бо лу ына жә не оларды қа лып тас ты ру ға мүд де лі. Қо ғам ның бар лық са ла сы кә сі би ма мандар ды қа жет ете ді. Әсі ре се, ин но ва циялық тех но ло гия да мы ған ХХI ға сыр жас тар дан бі лік ті лік пен қа тар, кә сі би ма ман бо лу үшін жа ңа тех но ло гиялық өз ге ріс тер ді иге ру ді де та лап етіп отыр. Бұ дан ұға тыны мыз жас тар дың кә сі би по тен циалы ның қа лып та суы үз дік сіз же тілді ру ді, да му ды қа жет ете ді.

Со ны мен ма қа ла ның мақ са ты жас тар дың кә сі би по тен циа лын қалып тас ты ру дың теория лықәдіс на ма лық не гіз де рін анық тау бо лып та бы ла ды. Осы мақ сат та ма қа ла да «жас тар» жә не «жас тар дың кә сі би по тен циалы» ұғым да ры ның зерт те лу дең гейле рі қа рас ты ры ла ды.

Түйін сөз дер: жас тар, кә сі би по тен циал, жас тар дың кә сі би по тенциалы, ең бек на ры ғы.

Nuran D.N.

Theoretical and methodological bases of formation of

professional potential of youth

Professional potential of youth is one of the major factors which influenced to social and economic development of the country. Every state attempts to create own professionals in the country. Professionals always demanded in whole spheres of society. Especially the XXI century demands from the youth active innovative professional skills where technology develops very quickly and changes cardinally. Due to of the professional potential of youth needs widen theoretical and sociological analysis, to design methodological approaches.

Thus, the purpose of the article is defining the theoretical and method-ological bases of the study of professional potential of youth. The objects of the article are to consider the conception «professional potential of youth» in terms of participation on the social and economic development.

Key words: youth, professional potential, professional potential of youth, labor market.

Ну ран Д.Н.

Теоретико-методологи чес кие основы фор мирова ния

про фес сио наль ного по тен циала мо лодёжи

Про фес сио наль ный по тен циал мо лодёжи яв ляет ся од ним из основ ных фак то ров, влияю щих на со ци альноэко но ми чес кое раз ви тие ст ра ны. Каж дое го су да рс тво ст ре мит ся иметь и фор ми ро вать профес сиона лов в своей ст ра не. Спе циалис ты своего де ла имеют большой сп рос во всех сфе рах об ще ст ва. Осо бен но ХХI век тре бует от мо лодёжи ин но ва ци он но го вы со чай ше го про фес сио наль но го потен циала, где темп раз ви тия тех ни ки идет очень быст ро и ме няет ся кар ди наль но. Ис хо дя из это го, мо жем сде лать вы вод, что про фессио наль ный по тен циал мо лодёжи нуж дает ся в неп ре рыв ным усо вершенст во ва нии.

Та ким об ра зом, целью статьи яв ляет ся выяв ле ние теоре ти комето до ло ги чес ких ос нов про фес сио наль но го по тен циала мо ло де жи. Для дос ти же ния це ли в статье расс мат ри вают ся по ня тия «мо лодёжь», «про фес сио наль ный по тен циал мо лодёжи».

Клю че вые сло ва: мо лодёжь, про фес сио наль ный по тен циал, профес сио наль ный по тен циал мо лодёжи, ры нок тру да.


ӘОЖ 316.346.32-053.6 Нұ ран Д.Н. Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті,

Қа зақ стан Республикасы, Ал ма ты қ. E-mail: [email protected]

Кі ріс пе

Жас тар дың кә сі би по тен циалы ел дің әлеу мет тік-эко но ми-ка лық да му ына ық пал ету ші не гіз гі фак тор лар дың бі рі бо лып та бы ла ды. Жо ға ры кә сі би по тен циал не гі зін де мем ле кет тің да-му дең гейін айт ар лық тай кө те ру ге бо ла ды. Сон дық тан әр бір мем ле кет өз елін де кә сі би ма ман дар дың бо лу ына жә не олар ды қа лып тас ты ру ға мүд де лі. Қо ғам ның бар лық са ла сы кә сі би ма-ман дар ды қа жет ете ді. Әсі ре се, ин но ва циялық тех но ло гия да-мы ған ХХI ға сыр дың жас тар дан кү тер та ла бы да өте жо ға ры. Күн нен-күн ге тех ни ка жыл дам да мып, кез кел ген кә сі би ма ман иесі өз ма ман ды ғы бой ын ша бі лік ті лік пен қа тар, кә сі би ма ман бо лу үшін жа ңа тех но ло гиялық өз ге ріс тер ді иге ру ге мәж бүр лі бо лып отыр. Бұ дан ұға ты ны мыз жас тар дың кә сі би по тен циалы-ның қа лып та суы үз дік сіз же тіл ді ру ді, да му ды қа жет ете ді.


Жас тар де ге ні міз – қо ғам ға сі ңу мен тұл ға бо лып қа лып-та су ға қа жет ті бі лім, дағ ды, икем ді лік, адам гер ші лік тік прин-цип тер мен ере же лер ді иге ру не гі зін де же ті лу ке зе ңі нен өте тін әлеу мет тік-де мог ра фиялық топ бо лып та бы ла ды. Бұл топ тың жас мөл ше рі не ке ле тін бол сақ, әр бір ел де жас тар ға бе рі ле тін жас ара лы ғы әртүр лі қа рас ты рыл ған. Өйт ке ні, жас тар қо ғам да-муының си па ты на тәуел ді нақ ты-та ри хи құ бы лыс бол ған дық-тан, жас тар ға қа тыс ты қа тып қал ған жас ара лы ғын айта ал май-мыз. Де ген мен БҰҰ жас тар деп 13 – 30 жас ара лы ғын бе кі те ді. Әр бір мем ле кет осы жа с а ра лық та ры бой ын ша өз елін де гі жас-тар то бы на қа тыс ты жас мөл ше рін анық та ған. Со ның ішін де Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы мем ле кет тік жас тар саяса тын да жас-тар деп он төрт пен жиыр ма то ғыз жас ара лы ғын да ғы әлеу мет-тік-де мог ра фиялық топ ты көр сет кен [1].

Әр бір жас тың қо ғам да ат қа рар өз қыз мет те рі мен өзі не тән ерек ше лік те рі бар. Сол сияқ ты жас тар то бы ның да бұл қо ғам да-ғы не гіз гі ерек ше лік те рі мы на лар бо лып та бы ла ды:

– жас тар әлеу мет тік қауым дас тық жә не ерек ше мә де ни жүйе шік ре тін де тү сін ді рі ле ді (жас тар суб мә де ниет жә не т.б.);

– жас тар бә рі не тән ор тақ өмір лік жағ дай лар ға жә не қо ғам-

ЖАС ТАР ДЫҢ КӘСІБИ ПО ТЕН ЦИА ЛЫН

ҚА ЛЫП ТАСТЫРУ ДЫҢ ТЕОРИЯ ЛЫҚ-

ӘДІС НАМА ЛЫҚ НЕ ГІЗ ДЕРІ


Жас тар дың кәсіби по тен циа лын қа лып тастыру дың теория лық- әдіс нама лық не гіз дері

ның әсер етуі мен бай ла ныс ты мі нез-құлық пен са на ерек ше лік те рі не ие;

– жас тар ара сын да да диф фе рен циация ның бо луы [2, 145 б.].

Сон дай-ақ, әр бір ға лым жас тар ұғы мы-на әртүр лі анық та ма бе ре ді. Әлеу мет та ну шы И.С. Кон ның айт уын ша, жас тар деп әлеу мет тік жағ дай ерек ше лі гі не жә не бас қа да әлеу мет-тік-пси хо ло гия лық қа сиет те рі мен ерек ше ле не-тін әлеу мет тік-де мог ра фиялық топ ты атай мыз. [3, 375 б.]. Ал В.Т. Ли со вс кий дің анық та ма сы бой ын ша, жас тар ды нақ ты та ри хи жағ дай лар ға бай ла ныс ты 13 – 16 жас тан бас тап 29-30 жас қа дейін гі жас ара лық та рын да ғы бел гі лі әлеу мет тік рөл дер ді мең ге ре тін жә не орын дайт ын кә сі би, мә де ни жә не т.б. әлеу мет тік қыз мет тер ді өзі не сі ңі ре тін, әлеу мет те ну ке зе ңі нен өте тін жас бу-ыны ре тін де анық тайды [4, 35 б.].

Жал пы жас тар дың әлеу мет тік мәр те бе сі ке-ле сі дей фак тор лар мен анық та ла ды:

– жас тар – бұл қо ғам ның бө лі гі (әлеу мет тік та бы жә не қа ба ты), оның да муының же мі сі жә не оның өн ді ру ші құ ра лы;

– жас тар әлеу мет тік-де мог ра фиялық топ ре-тін де ше шім қа был дау ба ры сын да то лық тай құ-қық қа ие емес тәуел ді лік те бо луы;

– жас тар дың не гіз гі мін дет те рі өз де рін кә сі-би, от ба сы лық, мо раль дық-адам гер ші лік тік тұр-ғы да анық тау бо лып та бы ла ды [5, 109 б.].

Со ны мен жас тар дың на рық тық эко но ми ка да өз де рін кә сі би анық тауы, өзін-өзі ең бек са ла сын-да жү зе ге асы руы бір ша ма қиын дық тар ды ту ды-ра ды. На рық тық эко но ми ка ның бас ты ерек ше-лі гі бә се ке лес тік бол ған дық тан, жас тар дың өз са ла сы бой ын ша бә се ке ге лай ық ты, кә сі би по-тен циалы ның жо ға ры бо луы өте ма ңыз ды. Жас-тар дың по тен циалы на бай ла ныс ты жә не олар ды жү зе ге асы ру ына бай ла ныс ты олар дың қо ғам да-ғы ор нын анық тау ға бо ла ды.

Осы жер де «по тен циал» тер ми ні не ке ле тін бол сақ, бұл ұғым әр кон текс тте әр түр лі тү сін ді-рі ле ді. Мы са лы, ке ңес тік эн цик ло пе диялық сөз-дік бой ын ша «по тен циал» (лат. potentia – күш) «жа сы рын мүм кін дік тер, күш, қуат» де ген ма ғы-на ны біл ді ріп, қан дай да бір ше шім ді қа был дау, жос пар лар ды жү зе ге асы ру, бел гі лі бір мақ сат-тар ға же ту үшін қо лын да бар не ме се қа жет ке-зін де қол да на ала тын мүм кін дік тер дің, құ рал-дар дың, қор лар дың қай нар кө зі; же ке адам ның, қо ғам ның, мем ле кет тің мүм кін дік те рі» ре тін де қа рас ты ры ла ды [6, 1058 б.]. Ағыл шын ті лін де гі сөз дік тер бой ын ша «по тен циал» ұғы мы на «қуат, күш» де ген ау дар ма бе рі ле ді [7, 586 б.]. Ал С.И. Оже гов тың орыс ті лі сөз ді гін де «по тен-

циал» қан дай да бір қа рым-қа ты нас та ғы күш тің дең гейі, бір нәр се ге қа жет ті құ рал дар дың жиын-ты ғы деп тү сін ді рі ле ді» [8, 561 б.].

Со ны мен қа тар әр бір адам ның бой ын да іс-әре кет тің қан дай да бір тү рі не по тен циалы ның бар еке нін айтуға бо ла ды. Өмір ба ры сын да адам ал ды на мақ сат қой ып, оны жү зе ге асы ра ды. Дәс түр лі тү сі нік бой ын ша по тен циал де ге ні міз тұл ға ның ше шім қа был дау, іс-әре кет тер ді жү зе-ге асы ру жә не тұл ға бо лып қа лып та су мүм кін-ді гін біл ді ре ді. По тен циал ды зерт теу бой ын ша М. Ве бер, Н. Ма киавел ли, З. Фрейд, Л.С. Вы го-тс кий, Н.Г. Чер ны ше вс кий, М.В. Ви ног ра дов жә-не т.б. айна лыс қан. Ал пси хо ло гия лық тұр ғы да по тен циал деп өзін ру ха ни да мы ту жә не өмір лік қиын дық тар ды же ңе бі лу қа бі ле тін қа рас ты ра-ды. По тен циал ин ди вид тің өзін-өзі же тіл ді ру ге ұм ты луына бай ла ныс ты кей бір жағ дай лар да то-лық тай не ме се жар ты лай пай да ла ны луы мүм кін.

Бә рі міз дің өмі рі міз түр лі ке дер гі лер ден, қиын дық тар мен сы нақ тар дан тұ ра ды. Өз қор-қы ны шы мыз бен кү ре сіп, ке дер гі лер ді же ңу біз-дің по тен циалы мыз ды аша ды. Фи ло со фия лық тұр ғы да, по тен циал – бұл адам ішін де гі энер гия. Бі рақ адам өз по тен циа лын то лық тай пай да лан-байды, тіп ті пай да лан ған бол са, оны елес те ту мүм кін де емес.

Әлеу мет та ну ғы лы мы по тен циал ды бел гі лі мақ сат тар ға же ту ге ық пал ете тін ру ха ни жә не ма те ри ал дық мүм кін дік тер дің жиын ты ғы ре тін-де қа рас ты ра ды. По тен циал – бұл қан дай да бір мақ сат қа же ту, ше шім қа был дау үшін қол да ны-ла тын адам ның іш кі қай нар кө зі, ру ха ни қо ры.

Адам өзі нің ішін де қан дай та ла нт тың жа сы-ры нып жат қа нын біл мейді. Біз дің ойы мыз ша, іш кі по тен циал ды ашу үшін ал ға мақ сат қой ып, со ған же ту үшін ұм ты луы тиіс. Бой ын да ғы ерін шек тік ті же ңіп, же тіс тік тер ге же ту ге ты ры су ке рек.

Тіп ті «по тен циал» тер ми ні ер те грек фи ло-соф та ры ның ойла рын да да кез де се ді. Арис то-тель өзі нің бір ғы лы ми ең бе гін де «по тен циал» ұғы мы на ті ке лей адам ның бел сен ді гі мен жү зе ге аса тын іш кі күш ре тін де анық та ма бе ре ді.

Тұл ға ның по тен циал құ ры лы мын қа рас ты ра оты рып, В.В. Со ко лов оның мы нан дай эле ме нт-те рін көр се те ді:

– кә сі би по тен циал (адам ның кә сі би лі гін си-пат тайт ын бі лім дағ ды лар);

– жұ мыс іс теу по тен циалы (ин ди вид тің өн ді-ріс тік-ең бек тік іс-әре кет тер ге қа бі ле ті);

– бі лім по тен циалы (ин ди вид тің ин те ллек-туал дық қа бі ле ті);

– шы ғар ма шы лық по тен циал (ин ди вид тің шы ғар ма шы лық өзін-өзі жү зе ге асы ру қа бі ле ті);


Нұ ран Д.Н.

– ру ха ни по тен циал (адам гер ші лік тік қа сиет-тер).

Сон дай-ақ М.А. Ну гаев әлеу мет тік по тен-циал дың суб по тен циа лын анық тап көр се те ді:

1. Ин но ва циялық-шы ғар ма шы лық – та ным-дық іс-әре кет ті жә не мә се ле лі мін дет тер ді шы-ғар ма шы лық ше шу қа бі ле ті, ин ди вид тің ұм ты-лы сы жә не тап қыр лы ғы.

2. Кә сі би-бі лік ті лік – ең бек тік іс-әре кет жағ-дайын да қол да ны ла тын икем ді лік пен дағ ды лар-дың жиын ты ғы.

3. Ру ха ни-адам гер ші лік тік – ин ди вид тің қо-ғам да ұстана тын адам гер ші лік тік ере же ле рі мен прин цип те рі нің жиын ты ғы.

4. Ин тел лек ту ал ды– адам ның қо ғам да ғы кә-сі би лік жә не бі лік ті лік дең гейін анық тайт ын ин-ди вид тің ин тел лект дең гейі, оның бі лім те рең ді-гі, шы ғар ма шы лық қа бі ле ті.

5. Пси хо со ма ти ка лық – бұл ин ди вид тің өмір-лік қа жет ті лік те рін қа на ғат тан ды ру мақ са тын-да жү зе ге асы ры ла тын ру ха ни жә не фи зи ка лық мүм кін дік тер [ 9, 1340-1341бб. ].

Осы лар дың ішін де гі кә сі би по тен циал жас-тар дың тұл ға бо лып қа лып та су ын да алар ор ны ерек ше. «Кә сі би по тен циал» ка те го рия сын тә жі-ри бе лік сияқ ты, теория лық тұр ғы дан да зерт теу өте ма ңыз ды.

«Кә сі би по тен циал ды» қа лып тас ты ру мә се-ле сін зерт теу дің теория лық-әдіс на ма лық не гіз де-рі то лық тай зерт тел ме ген. Кә сі би по тен циал дың қа лып та суының не гіз гі ас пек ті ле рі ше тел дік, ре-сей лік жә не отан дық ғы лым да бір ша ма зерт тел-ген. Та қы рып бой ын ша зерт теу лер ді мы нан дай құ ры лым бой ын ша бө ліп көр се ту ге бо ла ды:

– кә сі би по тен циал дың да муының жал пы фи-ло со фиялық жә не әдіс те ме лік ас пек ті ле рін зерт-теу ші лер (Б.Г. Анань ев, В.А. Ган зен, Ю.М. Заб-ро дин, В.И. Жу ков, Л.И. Ивань ко);

– кә сі би по тен циал дың да муының жал пыә-леу мет тік амал да ры (В.С. Бо ро вик, В.И. Вер-хо вин, A.Б. Зд ра во мыс лов, В.А. Ман су ров, Г.В. Оси пов, В.Г. Под мар ков, М.Н. Рут ке вич, Ж.Т. То щен ко, А.К. Уле дов, В.А. Ядов );

– кә сі би по тен циал дың да муының пси хо ло-гия лық ас пек ті ле рі бой ын ша (Е.С. Крес лавс кий, С.И. Мак ша нов, Л.А. Пет ровс кая, Е.В. Си до рен ко);

– кә сі би по тен циал дың қа лып та суының қа-зір гі ең бек на ры ғын да ғы ерек ше лі гі жә не қа-жет ті лі гі бой ын ша (В.В. Гор деев, Е.Е. Ер ма ко ва, Ю.В. Ляс ни ко ва, О.А. Ко лес ни ко ва, К.Г. Кя зи-мов, А.Л. Мар шак, П.Н. Но ви ков, Г.И. Осад чая, B.А. Пох во щев, Ф .Т. Про ко пов, Д.Г. Щи па но ва);

– ше тел дік қай нар көз дер бой ын ша (Э. Дюрк гейм, К. Леан, Лавье, А. Мас лоу, Д.

Мар ко вич, П. Со ро кин, Р. Штоль берг, Д. Фель-дман, М. Фор верг).

Ре сей лік зерт теу ші Пур то ва И.А. қа зір гі жас тар дың кә сі би по тен циалы ның қа лып та су-ына бай ла ныс ты бір ша ма зерт теу лер жүр гіз ген. Оның «Қа зір гі жас тар дың кә сі би по тен циалы ту ра лы мә се ле жай ын да» де ген ма қа ла сын да осы мә се ле ге қа тыс ты бірқа тар ға лым дар дың бер ген анық та ма ла ры кел ті ріл ген. Сол анық та-ма лар ға тоқ та лар бол сақ, ме не дж мент ке сәй кес, А.А. Дер кач, Ю.В. Си ня гин нің пі кі рін ше, кә сі би по тен циал ре сурс тұр ғы сын да «кә сі би же тіс тік-тер де орын ала тын оның іш кі ре су рс та ры ның жа-ңар ты лып тұ ра тын өзін-өзі бас қа ру шы жүйесі» ре тін де қа рас ты ра ды. Кә сі би по тен циал дың ең бас ты мін де ті оның жүйелі лі гі».

Ал Б.Б. Та та шов тың ойын ша, «тұл ға ның кә сі би по тен циалы деп адам ның тұл ға лық да-муының түр лі мүм кін дік век тор ла рын қам та-ма сыз ете тін адам ның ерек ше ұйым дас қан іш кі жа ңар ты лу шы ре су рс та ры ның, сон дай-ақ кә-сі би іс-әре кет те тұл ға ның әлеу мет тік-ма ңыз-ды же тіс тік те рі не ық пал ету ші ин ди ви ду ал ды жүйесі».

В.Н. Мар ков тар ма ғы на да, тұл ға ның кә сі би по тен циалы деп өз ма ман ды ғы шең бе рін де тұл-ға ның же ті луін айт са, ал кең ма ғы на да кә сі би іс-әре кет са ла сы ерек ше нақ ты бел гі лен ген по тен-циал ды қа рас ты ра ды .

Пси хо ло гия ғы лы мы бой ын ша, «кә сі би по-тен циал – кә сі би іс-әре кет ті мең ге ру жә не оны же тіл ді ру үшін қа жет ті мүм кін дік тер мен қа бі-лет тер дің жиын ты ғы» .

Пе да го ги ка лық тұр ғы да Ф.Д. Расс ка зов, Т.О. Ка тер барг бы лай деп анық та ма бе ре ді: «Пе-да гог тың кә сі би по тен циалы – бұл кә сі би таң-дау жағ дайын да са на лы кә сі би іс-әре кет тү рін де орын ала тын адам ның іш кі тұл ға лық ре су рс та-ры ның (пси хо фи зиоло гиялық ерек ше лі гі, қа жет-ті лік те рі, қа бі лет те рі, құн ды лық тық ба ғыт-бағ-дар ла ры, ұстаным да ры, же ке тұл ға лық са па сы, бі лі мі, дағ ды ла ры жә не т.б.) жиын ты ғын бі рік ті-ре тін күр де лі ди на ми ка лық тұл ға лық бі лім».

Әлеу мет та ну ғы лы мы шең бе рін де В.В Гав-ри люк, В.В. Майер, В.В. Мас лен ков, Н.И. Скок, Д.Ю. Труш ни ков, Ш.Ф. Фа ра хут ди нов «кә сі би по тен циал деп адам дық по тен циал дың ең бек тік қа рым-қа ты нас са ла сын да өзін-өзі көр се туі» деп анық та ма бе ре ді.

Ки се ле ва Л. С. адам по тен циалы ның не гіз гі теорияла рын қа рас ты ра ке ле, «кә сі би-бі лік ті лік по тен циал де ге ні міз – адам ның кә сі би мін дет те-рін ат қа ру үшін қа жет ті адам ның жан-жақ ты қа-бі ле ті де ген пі кір ге тоқ тайды» [10].


Жас тар дың кәсіби по тен циа лын қа лып тастыру дың теория лық- әдіс нама лық не гіз дері


Жас тар дың өмі рін де бі лі ми жә не ең бек тік по тен циал жо ғар ғы ма ңыз ды лық қа ие, өйт ке-ні бі лім мен ең бек іс-әре ке ті жас тар дың не гіз гі өзін-өзі жү зе ге асы ру шы құ рал да ры бо лып та-бы ла ды. Осы ның не гі зін де жас тар дың ең бек-тік по тен циа лын қа лып тас ты ру тө мен де гі дей мә се ле лер ді ке піл ден ді ре тін кә сі би бі лім бе ру жүйесі не ке ліп ті ре ле ді:

– са па лы кә сі би дай ын дық;– таң да лып алын ған ма ман дық бой ын ша кә-

сі би дағ ды лар ды иге ру; – кә сі би дай ын дық ме ке ме ле рі нің ау мақ тық

қол же тім ді лі гі; – жас тар дың мі нез-құлық та рын ба қы лау не-

гі зін де бі лім алу шы лар дың туыс та ры мен жә не бас қа да ұйым дар мен өза ра бай ла ныс ор на ту;

– бі лім алу шы лар дың қо сым ша кә сі би дағ-ды лар мен бі лім алуын ұйым дас ты ру;

– бі лім алу шы лар дың ең бек тік по тен циа лын анық тау дың ин ди ви ду ал ды ама лы;

– ең бек тік мо ти ва цияны жә не аза мат тық ұстаным ды қа лып тас ты ру;

– бе дел ді жұ мыс бе ру ші лер мен өза ра әре-кет тес тік;

– бас тап қы ең бек оқу ла рын жә не прак ти ка

өту үшін қа жет ті оқу-өн ді ріс тік ком би нат же лі-ле рін құ рас ты ру;

– бі лім алу шы лар ды жер гі лік ті өн ді ріс орын да ры мен ұйым дар дың іс-әре кет те рі мен та-ныс ты ру;

Жас тар дың ең бек по тен циа лын жү зе ге асы-ру ке ле сі дей мін дет тер ді ше шу ді қа рас ты ра ды:

– жас тар дың жұ мыс бас ты лық мә се ле ле рін заң дық рет тес ті ру ді қам та ма сыз ету;

– жас тар дың ең бек тік іс-әре кет жағ дайына ба қы лау жүр гі зу;

– бұл әлеу мет тік-де мог ра фиялық топ тар үшін жұ мыс орын да рын құ рас ты ру;

– жас тар дың ең бек по тен циа лын әрі қа рай да мы ту үшін жағ дай жа сау [17, 243-245 бб. ].

Кө ріп отыр ға ны мыз дай, жас тар дың кә сі-би по тен циа лын зерт теу бар лық ел ға лым да ры үшін өзек ті мә се ле. Елі міз де гі жас тар дың кә сі би по тен циал дең гейін зерт теу дің де ма ңыз ды лы-ғы өте жо ға ры. Бә се ке ге не гіз дел ген на рық тық эко но ми ка кә сі би по тен циалы жо ға ры ма ман-дар ды дай ын дауды та лап ете ді. Бұл мә се ле ні тек теория лық-әдіс на ма лық тұр ғы да ға на зерт теп қою нә ти же ні жо ға ры ла ту үшін жет кі лік сіз бо-лып та бы ла ды. Мә се ле нің мән-жай ын тә жі ри бе-лік си пат та зерт теу, не гіз гі ке дер гі лер ді анық тау бұл сұ рақ ты нақ ты рақ ше шу дің кө зі бол мақ.


1 За кон Рес пуб ли ки Ка за хс тан от 9 фев ра ля 2015 го да № 285-V «О го су да рст вен ной мо ло деж ной по ли ти ке». Элект-рон ный ре сурс: http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31661446

2 Ко ва ле ва А.И., Лу ков В.А. Со ци оло гия мо ло де жи: теоре ти чес кие воп ро сы [Текст] / А.И. Ко ва ле ва, В.А. Лу ков. – М.: Со циум, 1999. – 351 с.

3 Кон И.С. Мо лодёжь [Текст]/И.С. Кон //Фи ло со фс кий эн цик ло пе ди чес кий сло варь. – М.: Со ве тс кая эн цик ло пе дия, 1989. – 815 с.

4 Ли со вс кий В.Т. Ду хов ный мир и цен ност ные ориен та ции мо ло де жи Рос сии:Учеб ное по со бие. СПб.: СПб ГУП, 2000. – 519c.

5 Ильинс кий И.М. Мо лодёжь и мо лодёжная по ли ти ка: фи ло со фия, ис то рия, теория [Текст] / И.М. Ильинс кий. – М.: Го лос, 2001. – 696 с.

6 Со ве тс кий эн цик ло пе ди чес кий сло варь. М.: Со ве тс кая эн цик ло пе дия, 1981.7 Oxford Russian Minidictionary. Edited by Della Thompson. Oxford University Press, 2006. – 731 p.8 Оже гов С. И. Сло варь русс ко го язы ка [текст]/С.И. Оже гов/ под ред. Н.Ю. Шве до вой. – М.: Русс кий язык, 1985.

-798с.9 Хи са мов А.Р. Лич ност ный по тен циал сов ре мен ной мо ло де жи: ос нов ные по ня тия и ком по нен ты ст рук ту ры // фун-

да мен тальные исс ле до ва ния. №5, 2014. С. 1339- 1342.10 Пур то ва И.А. К воп ро су о про фес сио наль ном по тен циале сов ре мен ной мо ло де жи. Элект рон ный ре сурс . http://

studopedia.net/11_55698_purtova-ia-k-voprosu-o-professionalnom-potentsiale-sovremennoy-molodezhi.html11 Юве но ло гия и юве наль ная по ли ти ка в XXI ве ке. Опыт меж дис цип ли нар но го комп лекс но го исс ле до ва ния [Текст] /

Под ред. Е.Г. Слуц ко го. – СПб.: Зна ние, 2004. – 734 с.

References

a. The law of the Republic of Kazakhstan. February 9, 2015. № 285-V «About the state youth policy». Electronic resource: http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31661446

b. Коvаlеvа А.I., Luкоv V.А. Youth sociology: theoretical questions [Texts] – М.: Society, 1999. – 351 p .


Нұ ран Д.Н.

c. Коn I.S. Youth [Text]/ I.S. Kon//Philosophical encyclopedic dictionary. – M.: Soviet encyclopedia, 1989. – 815 p.d. Lisovskiy V.Т. Inner world and valuable orientations of youth of Russia: Tutorial. SPb., 2000. – 519p.e. Il’inskiy I.М. Youth and youth policy: philosophy, history, theory [Text] / I.М. Il’inskiy. – М.: Voice, 2001. – 696 p.f. Soviet encyclopedic dictionary. M.: Soviet encyclopedia, 1981.g. Oxford Russian Minidictionary. Edited by Della Thompson. Oxford University Press, 2006. – 731 p.h. Оzhеgоv S.I. The Russian dictionary [text] / S. I. Ozhegov / under the editorship of N. Yu. Shvedova. – M.: Russian, 1985.

– 798p.i. Khisamov А.R. Personal potential of modern youth: basic concepts and components of structure//basic researches. No. 5,

2014. Page 1339 – 1342.j. Purtоvа I.А. To a question of the professional potential of modern youth. Electronic resource. http://studopedia.

net/11_55698_purtova-ia-k-voprosu-o-professionalnom-potentsiale-sovremennoy-molodezhi.htmlk. Youth studies and juvenile policy in the XXI century. Experience of interdisciplinary complex research [Text] / Under the

editorship of E.G. Slutskiy. – SPb.: Knowledge, 2004. – 734 p.


Нұр бе ко ва Ж.А., Жа на за ро ва З.Ж., Фай зул ли на А.К.

Құры лым дық әлеу мет тік жұ мыс тың тарихи негізі

ҚАЗАҚШАСЫ

Nurbekova Zh., Zhanazarova Z.,

Fayzullina A.

Нistorical basis of structural social work

In the article «Нistorical basis of structural social work» discusses the emergence and development of scientific concepts of social work in historical retrospect. Over time, the changed methods and forms of work, but the main principle of social work is social assistance, understood as the formation of a social worker under the supervision of and with the direct participation of the client to selfhelp skills. The main strategy is actions aimed at increasing the independence of the client, the development of his ability to control his life and himself to solve problems.

Key words: principles, techniques, development of concepts, social work, the client.

Нур бе ко ва Ж.А., Жа на за ро ва З.Ж. Фай зул ли на А.К.

???

В статье расс мат ри вают ся станов ле ние и раз ви тие научных концеп ций со ци аль ной ра бо ты в ис то ри чес кой рет рос пек ти ве. Со време нем из ме ня лись приемы и фор мы ра бо ты, но глав ным прин ци пом со ци аль ной ра бо ты ос тает ся ока за ние со ци аль ной по мо щи, по нимаемой как фор ми ро ва ние под ру ко во дст вом со ци ально го ра бот ника и при не пос редст вен ном учас тии клиен та на вы ков к са мо по мо щи. Глав ной ст ра те гией яв ляют ся дей ст вия, нап рав лен ные на по вы ше ние сте пе ни са мос тоя тель ности клиен та, раз ви тия его спо соб нос ти контро ли ро вать свою жиз нь и са мо му ре шать воз ни кающие проб ле мы.

Клю че вые сло ва: прин ци пы, приемы, раз ви тие кон цеп ций, со циальная ра бо та, клиент.


ӘОЖ 316.47 *Нұр бе ко ва Ж.А., Жа на за ро ва З.Ж., Фай зул ли на А.К. Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті,

Қа зақ стан Республикасы, Ал ма ты қ. *E-mail: [email protected]

Әлеу мет тік жұ мыс мә се ле ле рі жай лы жұ мыс тар ғы лы ми әде биет тал дау ын да отан дық ға лым дар көп қа ты нас тар да ғы жа-ңа қыр ла рын бай қауда. Бұ рын ғы уа қыт та олар мем ле кет тің іш-кі әлеу мет тік-эко но ми ка лық саяса ты мен идеоло гиясы бол ған. 1991 жы лы біз дің елі міз де ашыл ған «әлеу мет тік жұ мыс» ма ман-ды ғы – бұл отан дық әлеу мет та ну та ри хын да ғы ве ха. Көп те ген да мы ған ел дер әлеу мет тік жұ мыс кер лер ді дай ын дауда, ха лық-ты әлеу мет тік қор ғау жұ мы сы қыз ме ті жай лы үл кен тә жі ри бе ге ие. Мы са лы, АҚШ-та ғы Ко лум бия уни ве рс ите ті нің әлеу мет тік жұ мыс ка фед ра сы XIX ға сыр дың 90-жыл да ры ашыл ған. Қа зір гі кез де Қа зақ стан да шетел де гі әлеу мет тік жұ мыс тың теориясы-мен та ны су, әлеу мет тік жұ мыс та ғы прак ти ка лық тә жі ри бе сі не тал дау жа сау біз дің мем ле ке ті міз де қол да нуы мүм кін ді гі мақ-са тын да жа са лу да. Сон дық тан да, әлеу мет тік жұ мыс тың шетел-де гі тә жі ри бе сі не ло ги ка лық жә не ра ционал ды теория лық-әдіс-те ме лік тал дау жа сау ма ңыз ды бо лып та бы ла ды.

Шетел дік тә жі ри бе нің көп ға сыр лық та ри хы бар, олар көп бей не лі жә не алуан түр лі. Сол се беп ті әлеу мет тік жұ-мыс ты теория лық қа лып тас ты ру ды ұйым дас ты ру ту ра лы пі кір, әлеу мет тік жұ мыс түр ле рі мен әдіс те рі, ғы лы ми бас-тау лар көр сет кен дей әлеу мет тік жұ мыс кер лер дің дай ын дық дең гейі көр се те ді, олар біз дің отан дық тә жі ри бе ні айт ар лық-тай ба сып оз ған.

Әлеу мет тік жұ мыс тың әлеу мет тік-ин тег ра тив ті си пат та-ма сы оның теориясы ның спе ци фи ка циясы көр се те ді, ке шен ді, шын дық тың кө пөл шем ді – диа лек ти ка лық ың ғайы, адам ның көп көз қа ра сы, өмір лік қыз мет те рі нің ор та сы жә не оған көр се-ті ле тін кө мек пен қол дау дан кө рі не ді. Яғ ни, бұл де ге ні міз әлеу-мет тік жұ мыс про це сі жағ дайына пе да го ги ка лық, эко ло ги ка-лық, эко но ми ка лық жә не та ғы бас қа ғы лым дар дың қо сыл ға нын көр се те ді.

Өзі нің не гіз гі әдіс те ме лік жол дауы әлеу мет тік жұ мыс теориясы ның да му ын да фи ло со фия лық, пси хо ло ги ка лық жә не әлеу мет тік бі лім дер дің жой ылуын бай қа та ды.

Фи ло со фия әдіс тер жиы нын бар лық ғы лым дар да ғы теория-лық қыз мет тер дің прин цип жүйе сін ай қын дау ға мүм кін дік бе ре ді. Бұ лар дың бар лы ғы әлеу мет тік мә де ни кон текс тік маз-мұ ны жә не не гіз гі ой лар ды, ол теоре тик тер мін дет тің ор тақ ты-

ҚҰРЫ ЛЫМ ДЫҚ ӘЛЕУ МЕТ ТІК ЖҰ МЫС ТЫҢ

ТАРИХИ НЕГІЗІ



ғы мен бі рік ті ре ді – тұл ға ның өмір лік ор та сын құ ру прин ци пін із деу бо лып та бы ла ды. Бұ ған қо са, ол әлеу мет тік жұ мыс тың теория сын ұсы-на ды, үйре ну ші лік қыз мет тік тің не гіз гі әді сі – ра ционал ды ре ко нст рук ция әді сі, ин тен сив ті теоре ти за ция жә не реф лек ция бо лып та бы ла ды.

Әлеу мет тік жұ мыс та теория лық қыз мет ғы-лы ми та ным ның жал пы фи ло со фия лық прин-ци пі не гі зін де – де тер ме низм, гно се оло гиялық ың ғай, же ке лік ың ғай, да му, са на ның бір лі гі жә не қыз ме ті – адам дар жай лы көз қа рас жүйе-сін қа лып тас ты ра ды жә не қор ша ған та би ғат пен әлеу мет тік шын дық ты ай қын дайды. Әлеу мет тік жұ мыс тың ме та те оре ти ка лық не гі зі көп өл шем-ді жағ дай дың диалек ти ка лық үйле сім ді лі гі жә не қо ғам фи ло со фиясы ның ойы бо лып та бы ла ды. Әлеу мет тік жұ мыс тың әлеу мет тік-фи ло со фия-лық мә се ле ле рін қа рас ты ру да өза ра қыз ме ті нің по зи циясы жә не тұл ға мен қо ғам ның өза ра әсе-рі ма ңыз ды бо лып та бы ла ды; адам ның әлем де-гі, мәде ниет жә не та рих та ғы ор ны; ға лам ның әлеу мет тік, ру ха ни жә не эко но ми ка лық жайы; перс пек тив ті жа һан да ну дың да муы мен тен ден-циясы; за ма науи қо ғам да ғы гу ма нис ти ка лық идеалы ның қор ға луы.

Со ны мен қо са, фи ло со фия лық ілім дер әлеу-мет тік жұ мыс тың әлеуметтанудық кон цеп циясын қа лып тас ты ра ды, олар адам ның же ке са на сы-ның не гі зін де құ рыл ған, са на лы – дағ да рыс тық, реф лек сив ті ой лауы, өз уақы ты ның ма ңыз ды лы-ғын се зі ну, бас қа адам дар ға тең қа ты на сы, өзі нің әлем ге де ген әсе рі нің бар еке нін се зі ну мен тұр-мыс тың түр лі лік транс цен дент ті лі гі.

Әлеу ме та ну шы лық не гі зі ма ман ның тә жі ри-бе лік қыз ме ті нің ин тел лек ту ал ды жә не ру ха ни фун да мен ті ре тін де жүр гі зі ле ді, әлеу мет тік жұ-мыс кер өзі нің қа был дауы не гі зін де тә жі ри бе ба ры сын да өзі нің бі лі мі мен бі лік ті лі гі, құн ды-лы ғы мен өмір лік тә жі ри бе сі, се зім мен же ке са па ла рын қол да нуы ке рек. Пси хо ло гия әлеу-мет тік жұ мыс тың әдіс те ме лік не гі зі ре тін де гі бі-рін ші ғы лым бо лып та ныл ды. Пси хо ло гия әлеу-мет тік жұ мыс қа тиесі лі екі өза ра бай ла ныс ты функ ция ат қа ра ды: теоре ти ка лық жә не әдіс те ме-лік. Теоре ти ка лық функ ция мақ сат тар ар сын да-ғы бай ла ныс тар дың құ ра луымен жә не әлеу мет-тік жұ мыс тың маз мұ ны мен ин ди ви ду ал ды лы ғы жә не кол лек тив ті пси хо ло гия лық құ бы лыс, олар ар найы пси хо ло гия лық теория кол лек тив ті пси-хо ло гия лық құ бы лыс, олар ар найы пси хо ло гия-лық теория кө ме гі мен жү зе ге аса ды – тұл ға лық тео рия, гу ма нис ти ка лық пси хо ло гия, ког ни тив ті теория жә не т.б. Әдіс те ме лік функ ция тұл ға ның әлеу мет те нуін зерт теу де гі өмір лік қыз ме ті нің

жағ дайла ры на пси хо ло гия лық заң ды лық тар ды қол да ну бо лып та бы ла ды.

Пси хо ло гия лық бі лім не гі зін де – пси хо ди-на ми ка лық теоре ти ка лық ың ғай бар, XX ға сыр-дың ба сы нан ор та сы на дейін әлеу мет тік жұ мыс кон цеп циясын жа сауда бар лық са ла да кез де се ді. Бі рақ, бә рі нен бұ рын ин ди ви ду ал ды клиент тер-ге кө мек көр се ту ма ңыз ды бо лып та бы ла ды. Ол З. Фрейд тың пси хо ана лиз не гі зін де қа лып тас-ты жә не не гі зін клиент пен өзі тұр ған жағ дай-дың ал дың ғы тә жі ри бе сі мен ар ма ны мен ар-ма ны емес ті бас ты на зар да ұс тай ды. Ал не гіз гі «жағ дай мен жұ мыс ты» аме ри кан оқы мыс ты сы М. Рич монд ұсы на ды, әлеу мет тік жұ мыс әді сін не гіз ете ді. Яғ ни, ма ман ның клиент ті қа был дауы іс пет тес. Бұл ың ғай да үл кен на зар ин ди ви ду ал-ды клиент ке ауда рыл ды, яғ ни, мә се ле ні ма ман-мен өза ра әре кет те су не гі зін де ше шу.

Тұл ға ның әлеу мет тік ор та сы на да ма ңыз ды кө ңіл бө лі ну де, мұн да адам қол да на ала тын қо-ғам дық ре су рс тар мен мүм кін дік тер дің не гі зін-де жа са ла ды. М. Рич монд әлеу мет тік жұ мыс тың төрт әді сін көр се те ді – бұ лар ин ди вид ты тү сі ну, әлеу мет тік ор та ны тү сі ну, өза ра ке лі су ші лік ке сүйен ген қыз мет жә не әлеу мет тік ор та дан кө-рі ніс та ба тын опе ра тив ті құ рал дар қыз мет. Ең соң ғы сы бо лып әлеу мет тік жұ мыс та ғы пси хо ло-гия лық бі лім нің қо сым ша ба ғы ты ның не гі зі са-лын ды – бұл тұл ға ның по тен циалы ның (өзі нің кү шеюуі) да муы жә не же ке пси хо ло гия лық ре-су рс тар ды та бу ға бай ла ныс сыз кө мек көр се ту.

Әлеу мет тік жұ мыс тө ңі ре гін де гі зерт теу лер-дің то лық әдіс те ме лік фун да ме нт ті кө бін де әлеу-мет та ну қа рас ты ра ды, П. Со ро кин ның қо ғам ту-ра лы ілі мі – «ге не ра ли зующая» ұғы мы.

Әлеу мет та ну объек ті ні зерт теу дің көп жа ғын көр се те ді, яғ ни олар нә жи же ле рін де тү сін ді ру ге кө мек те се ді, әлеу мет тік ор та да ғы қа ты нас ты тү-сі ну мен өз гер ту ге әке ле ді. Әлеу мет тік жұ мыс та бұ лар құ ру мен түр лі тех но ло гиялар ды тар ту-ға жә не кө мек көр се ту әдіс те ме сі мен қол дау, клиент тер ге түр лі ың ғай ды қол да ну т.б.

Әлеу мет тік па ра диг ма лар ең ал ды мен құ ры-лым дық әлеу мет тік жұ мыс ты да мы ту ға мүм кін-дік ту ғы за ды. Құ ры лым дық әлеу мет тік жұ мыс – әлеу мет тік ор та да ғы ме ке ме жүйе сін да мы ту-да ғы ма ман дар қыз ме ті бо лып та бы ла ды. Бұл бел сен ді лік әлеу мет тік жұ мыс та мак ро дең гей-лер ге бө лі ну мен мем ле кет тің әлеу мет тік саяса-ты на ба ғыт тал ған оп ти мал дық іс ке асы ру шы лық пен ой лап та бу ға тиесі лі жә не ха лық ты әлеу мет-тік қор ғау.

Әлеу мет тік ор та приори тет ті қо ғам сфе ра сы-на кі ре ді, адам ның өмір лік кү шін да мы ту не гі-


Нұр бе ко ва Ж.А. және т.б.

зін де анық тал ған, әлеу мет тік өмі рі нің мә де ниеті бо лып та бы ла ды. Мұн да әлеу мет тік қор ғау мен ха лық тың түр лі топ та ры ның өмір лік қыз мет те-рін қол дау ст ра те гиялық ма ңыз ды бо лып та бы-ла ды.

Көп те ген ел дер жиырма жүз жыл дық тың екін ші жар ты сын да дең гейлі ке зең ді бас тан кеш ті, бұл қо ғам да му ын да ғы тек эко но ми ка-лық, саяси, мә де ни – ру ха ни эф фек тив ті фор-ма сын із деуді ға на та лап ет кен жоқ, ха лық тың әлеу мет тік қол дау да ғы құ рал дар ды із деуді де қой ды.Мұ ны то лық түр де Ре сей ге жат қы зу ға бо-ла ды, 1990 жыл да ры бол ған қо ғам да му ын да ғы ра ди кал ды идеоло гиялық жә не әлеу мет тік-саяси қайта бейім де луі еді. Бұл өз ке зе гін де со вет тік ке зең де гі ха лық ты әлеу мет тік қор ғау дың ке рі тә жі ри бе сін қа жет ет ті, отан дық қайы рым ды лық та ри хы, мем ле кет тің әлеу мет тік саяса ты, ұйым-дас ты ры луынан ха лық тың «әл сіз» топ та рын әлеу мет тік қор ғау.

Бұл ке зең де Ре сей де әлеу мет тік жұ мыс-тың қыз мет те рі ма ман дан ған түр де жә не бі лік ті кадр лар дай ын дауға дай ын еді. Шетел дік тә жі-ри бе ні үйре ну әлеу мет тік мә се ле лер дің спе ци-фи ка циясы мен бай ла ны сын кө ру ге жә не осы мә се ле лер ді ше шу ге ба ғыт тал ған әлеу мет тік жұ мыс тың фор ма ла ры мен бай ла ны сын кө ру ге мүм кін дік бер ді.

Бұл бай ла ныс та мы на ны бі лу өзек ті еді, қа-зір гі қо ғам қан дай жағ дайда, қан дай да бір жағ-дай лар да адам дар ға кө мек көр се ту ді жү зе ге асы ру, қол дау кү ту ші лер ге, та ғы да осы іс пет тес мә се ле лер ді қа рас ты ру. Де ген мен, адам дар дың қан дай да бір әлеу мет тік топ тың өкі лі ре тін де ерек ше лік те рін бі лу де ма ңыз ды (ұлт тық – эт ни-ка лық, кә сі би, жас ара лық, мү лік тік, әлеу мет тік – клас тық жә не т.б.). Со ны мен қо са, біз ғы лы ми бі лім нің үзін ді мағ лұ мат емес, шы най ылы ғы на не гіз де ле. Бұл план да әлеу мет та ну дың да муы үл кен ма ңыз ды лы ғын көр се те ді.

XX ға сыр дың екін ші жар ты сын да әлеу мет-та ну дың си па ты үл кен әлеу мет тік теория лар дың туын дауына әкел ді, клас си ка лық әлеу мет та ну па ра диг ма сы ның ма дер ни за циясы («со ро кин-дік», «ве бер лік», «пар сон дық», «дюрк гейм дік», ре нес санс тар жә не т.б.), әлеу мет тік бі лім нің өзін да мы ту мен бай ла ны сы ға на емес, жа һан дан ған дең гейде қо ғам ның те рең транс фор ма циясы, бел сен ді жұ мы с тың ор та дең гейлі лі гі мен са ла-ла ры ның әлеу мет тік теориясы бо лып та бы ла ды. Олар эм пе ри ка лық әлеу мет та ну дың әдіс те ме лік, теория лық дең гейле рі нің бай ла ны сын көр се те ді.

За ма науи әлеу мет та ну лық бі лім нің бұл дең-гейі (XX ға сыр дың екін ші жар ты сын ды) ор-

та дең гейлі теория лар дың мә се ле ле рін бө лу ді си пат тау да (әлеу мет тік бас қа ру, қыл мыс тық әлеу мет та ну, әлеу мет тік бейім де лу, әлеу мет те-ну жә не т.б.) жә не са ла лық әлеу мет тік теория (әлеу мет тік ең бек, сая сат, бі лім, өнер жә не т.б.), «объект ті» әлеу мет тік теорияға жа қын (жас тар әлеу мет та нуы, от ба сы әлеу мет та нуы жә не т.б.). бұл ор та дең гейлі әлеу мет тік теория шек теу лі си пат қа ие, ше ка ра ның нақ ты емес ті гі, бі рақ ол тү сі нік ті си пат та, ар гу мент ті, тү сі нік ті аб со лют-ті үл кен жағ дайды си пат тайды.

Ор та дең гейлі әлеу мет тік теория ның үшін ші жа ңа са ны на XX жүз жыл дық та ма ман дар әлеу-мет тік жұ мыс тың әлеу мет тік теория сын да жат-қы за ды – әлеу мет тік жұ мыс тың әлеу мет те нуінің субъ ек тив ті әлеу мет тік өмі рі, өмір дің қиын жағ-дайына тү су ші лік ті жат қы за ды.

Әлеу мет тік жұ мыс қо ғам дық өмір дің құ-бы лы сы ре тін де, инс ти ту ционал ды құ рас ты ру зам анауи қо ғам да XIX ға сыр дың екін ші жар ты-сын да XX ға сыр дың ба сын да туын дай бас та-ды. Ол адам мен қо ғам ның өмір лік қыз ме ті нің қиын дауы ның нә ти же сі, әлеу мет тік ша ру ашы-лық тың ұлт тық гу ма нис ти ка лық да муы, өн ді ріс эво лю циясы ның құ ра лы мен әлеу мет тік сфе ра, соң ғы сы ның өсуі нің әсе рі, со ны мен қо са ха лық-тың ен бе гі нің өсім ді лі гі ма ңыз ды бо лып та бы ла-ды. Бұн да әлеу мет тік – та ри хы жә не та би ға тын-да тұр мыс та ғы адам мә се ле ле рін бас ты на зар ға ал ды. Бұл әлеу мет тік жұ мыс тың бел сен ді мә се-ле ле рін жа сау, әлеу мет тік теория ның адек ват ты із де нуі бо лып та бы ла ды.

Әлеу мет тік жұ мыс тың теория лық не гіз де же ке кон цеп ту ал ды теориясы кі ші ғы лы ми па ра-диг ма сы ре тін де, дәс түр ре тін де гі па ра диг ма ны құ ру ға мүм кін дік бе ре ді, әлеу мет тік ой лау дың жал пы ың ғай ына не гіз дел ген. Бұн да ша ғын па-ра диг ма лар фак ты ның бо луы, әлеу мет тік жұ-мыс тың «бә се ке лес тік» мо дел ін, бір не ше фун-да мен тальды дәс түр ді, әлеу мет тік жә не ғы лы ми – теоре ти ка лық жағ дайды си пат тайды. Мы са лы, М. Пейн нің пі кі рін ше АҚШ пен, Ұлыб ри та-нияның әлеу мет тік жұ мы сы ның не гіз гі па ра диг-ма сы 1970-1980 жыл да ры пси хо ана лиз бен гу-ма ни ст ка лық эти ка ға сүйене оты рып, теория лық жә не пси хоәлеу мет тік жұ мыс тың тә жі ри бе сін көр се те ді.

Қа зір гі уа қыт та көп те ген ав тор лар әлеу мет-тік па ра диг ма ның төрт тү рін көр се те ді, олар ды әлеу мет тік теория лар дың түр лі тал дауын қол-да на ды, со ны мен қо са, әлеу мет тік жұ мыс тың теориясы. Бұл па ра диг ма лар ға: «ра ди кал ды-гу ма нис ти ка лық»,«ра ди кал ды-құ ры лым дық», «ин те рп ри та тив ті» жә не «функ циона лис тік». Бі-



рақ кей бір ав тор лар осы па ра диг ма лар әлеу мет-тік қыз мет те аль тер на тив ті көз қа рас та бо ла ды, әр түр лі көз қа рас та ғы ың ғай лар ды қа рас ты ра ды. Бұл теория лар аль тер на тив ті ма ғы на да, мы са лы опе ра тив ті түр лі па ра диг ма лар жал ғас па лы, бі-рақ нақ ты уа қыт жағ дайын да бір уа қыт та бір ден көп па ра диг ма ны ем деуге бол майды, се бе бі, біз бір па ра дигма жағ дайын қол дан ған да бас қа па-ра диг ма лар дың жоқ қа шы ға ры луын бай қай мыз.

Па ра ди ма лық әлеу мет та ну шы лық кон цеп-циялар ды, әлеу мет та ну шы лық теория лар ды оқып-үйре ну әлеу мет тік жұ мыс ты жә не мик ро-дең гейін ша ғын әлеу мет тік топ та не ме се клиент-пен жұ мыс жа сау ба ры сын да же тіл ді ру ге үл кен жол аша ды.

Ғы лым ның па ра диг ма сы ре тін де кей бір ғы-лы ми қауым дас тық тың қор ша ған ор та ға де ген қа ты на сы на бай ла ныс ты ала тын зерт теу ші-лік по зи циясын көр се ту ге бо ла ды. Сол се беп ті, әлеу мет тік жұ мыс ты ғы кей бір кон цеп циялар функ цио нал дық, ра ди кал ды-гу ма нис тік, ра-ди кал ды-құ ры лым дық жі не ин те рп ре та тив тік әлеу мет та ну шы лық па ра диг ма лар ба ғы тын да да ми бас та ды. Ен ді сол па ра диг ма лар ды те ре ңі-рек қа рас ты ра мыз.

Құ ры лым дық теоре ти ка лық ба ғыт ХІХ ға-сыр дың со ңын да қа лып та са бас тап, тек әлеу-мет та ну дың ға на емес, со ны мен бір ге экон ми-ка, сая сат та ну се кіл ді қо ғам дық ғы лым дар да өз та мы рын кең ге жая бас та ды. Не гі зі нен ал ған да, ма ман дар ды әлеу мет тік дис функ ция лар көп қы-зық ты рып, сол се беп ті, кә сі би қа рым-қа ты нас ор та лы ғы на қо ғам наң құ ры лы мы шең бе рін де клиент тің мә се ле ле рін ше шу мен ба ға лауға ба-ғыт тал ған әлеу мет тік жауап кер ші лік ке мін дет-тел ген әлеу мет тік жұ мыс кер дің сұл ба сы жа сап шы ға рыл ды.

Ке ле сі әлеу мет та ну шы лық қа дам – аль тер на-тив ті пси хо ди на ми ка лық қа дам әдіс на ма сы се-кіл ді ХХ ға сыр дың 30 жыл да ры туын да ды. Бұл – аме ри кан дық ма ман В. Ро бин сон ның есі мі мен бай ла ныс ты функ цио нал ды теоре ти ка лық ба ғыт еді. Со ны мен қа тар, бұл ба ғыт та кө мек көр се-ту про це сі ми ко рор та да жү зе ге асып, қо ғам ның функ циясы жә не бел гі лі бір қыз мет көр се ту деп тү сін ді рі ле ді. Алай да, бас ты на зар пор цес тің жү-зе ге асы ры лу ын клиент тің өзі жауап ты бо ла тын өз ге ріс тер про це сі не ауда ры ла ды. Со ған бай ла-ныс ты, тұл ға по тен циа лын жә не оның да му ын-да ғы мә де ни фак тор лар ды қол да ну ма ңыз ды-лы ғы ал ғаш қы орын ға ие бо лып есеп те ле ді. Бұл про цес те ма ман ның бас ты рө лі клиент ті қам та-ма сыз ете оты рып, оны өзін-өзі да мы ту ына қам-та ма сыз ету ре су рс та рын ұсы на оты рып, жол

ашу. Бұл ба ғыт қа зір гі таң да әлеу мет тік қыз мет-тің ұйым да ры мен жұ мы сын функ ция лан ды ру да ма ңыз ды қа дам са на лып отыр.

Функ цио нал дық па ра диг ма әлеу мет тік сфе-ра да әре кет ету дің бас ты мін де ті ре тін де сәт ті адап та ция жүр гі зу үшін клиент ке жә не оны қор-ша ған адам дар ға бел гі лі бір дең гейде ық пал ету бо лып есеп те лі не ді. Бұл қа дам әлеу мет тік проб-ле ма лар ды тү сін ді ру мен оны ше шу жол да рын та бу мақ са тын да ғы ра ционал ды лық қа көп кө ңіл бө ле ді. Осы ба ғыт ты ұстана оты рып, әлеу мет тік жұ мыс кер клиент пен ті зе қо сып, ал ды ға қой ыл-ған мақ сат қа же ту ге жә не адам дар дың бір-бі-рі мен бел гі лі бір дең гейде гі қа рым-қа ты на сын са рап тау ға ұм ты ла ды. Со ны мен бір ге, бұл жағ-дайда тұл ға өмір сү руін де гі әлеу мет тік фак тор-лар ды; адам ның ор та ға де ген бейім де лу ме ха-низ мін, клиент тік өзін дік бейім де лу да ғы ла рын иге ре алуын есеп ке алуы мін дет ті.

Функ циона лист – әлеу мет та ну шы лар қо ғам-ның ең бек бө лі ні сін тал дай ке ле, қо ғам ішін де қан дай кә сіп иеле рі ба сым ды лық қа ие еке нін анық тау ға көп ой тоқ та та ды. Функ цио нал дық қо ғам да ғы ең бек бө лі ні сін есеп ке ала оты рып, ма ман дық тар дың функ цияла ры ар қы лы іс ке аса-тын әлеу метт ік қа жет ті лік тер ту ра лы зерт теу лер жүр гі зе ді.

Ра ди кал ды-құ ры лым дық па ра диг ма клиент-тің әлеу мет тік қа бі лет ті лі гін арт ты ру ды ма-ман ның бас ты мін де ті деп есеп теп, сол ар қы лы да ми ды. Осы қа дам ға не гіз де ле ке ле, әлеу мет-тік жұ мыс та по зи тив ті әлеу мет тік ауы сым дар жүр гі зу ге ба ғыт тал ған қыз мет көр се ту мо де лі жү зе ге асы ры ла ды. Бұл мо дель «өкі лет ті лі гін пай да ла ну» жә не «әлеу мет тік ад во ка ту ра» ка-те го рияла рын да құ ры ла ды. Өкі лет ті лі гін пай-да ла ну клиент тің суб ъек ті лі гі не, оның адам дық по тен циалы ның қа лып та су мен да му ына мақ сат қояды. Бұл жер де әлеу мет тік жұ мыс кер кө мек көр се ту жо лын да ғы ұс таз, ше бер ре тін де рөл ат-қа ра ды.

Ра ди кал ды-гу ма нис тік па ра диг ма клиент тің әлеу мет тік по зи циясын өз гер ту мін де тін ар қа-лай ды. Ол адам дар ға өзін-өзі та нуы мен да мы-туы жағ дайын да жә не оның қор ша ған ор та ға ық па лын кү шейт уіне кө мек те су ге не гіз дел ген. Ма ман клиент ке мә се ле ні ше шу жол да рын ар-тып қой май, қайта оған ше шу жол да рын өзі таң-дауына мүм кін дік бе ріп, өзі әлеу мет тік се рік тес-тік құ ру ға жағ дай жа сай ды.

Ин те рп ре та тив ті па ра диг ма клиент тің өмір сү ру мә нін өз гер ту ге ба ғыт тал ған. Ол жо ға-ры да айт ыл ған жол ға қа ра ған да, үл кен дә ре-же де фе но ме но ло гиялық бiлiмге ар қа сүйейді


Нұр бе ко ва Ж.А. және т.б.

жә не адам дар мен қор ша ған нақ ты лық ар қы лы клиентiмен қа был дау ға, ма ман жә не оның өза-ра әре кет те су лерiн бей нелi түр де ин те рп ре та-цияны ықы лас көр се тедi. Сырт қы әлем ту ра лы ұсы ныс тар өз ту ра лы адам ның ұсы ныс та ры ның негiздерiнде пай да бо ла ды. Ауыт қу шы лы ғы бар (мас кү немдiкпен жә не та ғы бас қа лар есiрткiге кiрiптар, ауру лар мен) топ тар да ма ңыз ды қол-да ну осы әдiсте мелiктер әсiре се жүйелі түр де жұ мыс iстеудi әб ден жетiлдiру де, өйт кенi олар-дың мү ше лерiнiң ба ғыт та ры ның өмір лік мә ні өз герiсі әлеу меттiк тәжiри бенiң күр делi мә се ле-лерiн құ рай ды

1. Жұ мыс тың функ цио нал дық үлгiсi бұл, қо ғам мүлкiне ай нал ды ра тын әлеу меттiк инс-ти тут та ры кө мегiмен перс пек ти ва, тек се ру-ші функ ция лар дың қам та ма сыз етуiнде мақ сат шең берiнде жү зе ге аса ды. Жұ мыс әлеу меттiк бiрлiктiң қол дауы үшiн қыз мет көр се тедi. Жас-тар дың энер гиясы адам дар ды бұл па ра диг ма ға ерек ше рөл дердiң қо ға мын да орын дау ға, жұ-мыс ты дай ын да луы қо ғам ның оның мо раль дық құн ды лық та ры ның сүйе мел деуiне ба ғыт тауы ке рек.

Адам дар ға рөлдi үлгiмен қыз мет көр се ту үшiн жақ сы мо рал дық са па лар ға жеткiлiктi түр де ие адам дар мен қа ты на су ға ке рек ті гін тү сін ді ру ді есеп тейдi. Мы сал ға, жас тар ере-сек өмiрге аяқ ба су да ба ла лық ша ғы ның өт-келдiк ке зең дерiнде бо ла ды. Жа сөс пі рім дер-дің өт пе лі ке зең дерiнде олар дың қабiлетi мен бүлiкшiлiгi әлеу меттiк қо лай лы мақ сат тар ға ба ғыт та лу үшiн ке рек. Бұл жол ере сек, кiмдiкi дұ рыс мо раль дық әл петiмен мо раль дық құн-ды лық тар дың құ лауын жә не өрен дердi бай-ла ны су ды қа жеттiлiктi ас ты сы зы ла ды рөлдi үлгiмен қыз мет көр се те ала ды. Бұл үлгiлер ие рар хия лық; бар лық негiзгi шешiмдер ере-сек тер қа был дайды. Функ цио нал дық үлгiсiнiң мақ сат та ры ның iске асы руы өз адал ды ғы ар-қы лы әлеу меттiк реттi құн ды лық тар дың қо-лай лы жүйесiмен ие бо лу қол дау ға өрен дердi тәртiпке сал ға нын ой лай ды, қазiргi әлеу меттiк инс ти тут тар жә не құ ры лым дар ға. Негiзгi инс-ти тут тар қо ғам да өз герiссiз, этиинс ти тут тар-ды қол дайт ын құн ды лық тар да қа лып, бұ дан әрi жас буын дар ға сенiм ту ғы за ды жә не ұр пақ-тан ұр пақ қа сақ та лы нып берiледi.

2. Ин те рп ре та тив ті үл гі – бұл адам дар ға са-на лы тал пы ныс қа жеттi бiлiмдер алу ға кө мек те-су, жә не қа жеттiктер ге бас қа да мы ту ға қа тыс-ты өз қа жеттiк сәй кес ке летiн сезiм, дағ ды. Бұл перс пек ти ва ға жұ мыс әлеу меттiк жағ дай не ме се адам дар дың ор та сы ның кейбiр есеп ке алуы бар

адам да ры ның қа жеттiктерiнiң дер бес да мы ту-ын да шо ғыр лан ды ра ды.

Мы сал ға, жас адам дар жас тар фа за сы ар-қы лы өтетiн өмiрлерi сияқ ты қа ра ла ды. Сай ып кел ген де, олар бұл фа за тән мә се ле лер ге рұқ сат етуi ке рек. Жас тар мен жұ мыс бұл фа за ның өтуi қа жеттi ере сек өмiрдегi дағ ды ла ры үйре ну үшiн түрлi мүмкiндiктер ді пай да лан ған. Жас тар мә се-ле лерi көз қа ра сы нан қа ра ған да , өрен дер ес тияр-лық қа ба ла лық ша ғы нан ауыс па лы фа за лар ды өтедi. Бұл олар ға есеп шы ға ру ға ке рек тән ке-зең дер. Не гіз гі ак цент же ке таң дау ға құн ды лық-тар ға, қо ғам ның қазiргi дер бес жауап кершiлiк на си хат тауына қой ыла ды. Жұ мыс тың бағ дар-ла ма ла ры жас тар ға ден сау лық сақ тау, сек суал-ды қа жет ті лік тер мен жа са лын ған таң дау ла рын бағ дар лауына кө мек көр се те ді. Рек реация бағ-дар ла ма ла ры өрен дер ді әлеу меттiк ком му ни-ка ция ар қы лы үйре не тін құ рал деп көр се ті ле ді. Әдет тегiдей, бұл бағ дар ла ма лар жа рыс эле ме нт-те рі нен бас тар та ды жә не әріп тес тік тә жі ри бе сі, өза ра кө мек жә не топ тық мiндет те ме лер үшiн топ тық жә не тех ни ка лар бо лып шо ғыр лан ды-ра ды. Жас тар – құ қық тық адам, олар қабiлеттi ой лай ала ды, өмiрге өз көз қа рас та ры жә не өз мiнез-құлы ғы на жауап кершiлiк қа был дау ға қа бі-лет ті лік те рі бар. Ұйым дық құ ры лым дар жас тар ше шім қа был дап, жұ мыс жа сауына мүм кін дік бе ре тін жо ба лар мен клуб тар ар қы лы жа са ла ды. Шешiм қа был дау ды құ ры лым да ғы өрен дерiн қо сын ды жол бұл же текшi жә не дер бес жауап-кершiлiктiң са па ла ры ның да мы ту се бепшi бо ла-тын тетiктi сияқ ты қа ра ла ды.

Ин те рп ре та тив ті мо дель дің мақ са ты бо лып қо ғам да бел сен ді рөл ат қа ру ға дай ын дал ған адам дар ды тәр бие леу, қа рым-қа ты нас құ ру ға дай ын дауға, адам ның бой ын да «Мен-кон цеп-циясын» қа лып тас ты ру ға жә не пер со нал ды қа-сиет те рін жо ға ры ла ту ға ба ғыт та лу бо лып та бы-ла ды.

3. Ра ди каль ды-гу ма нис тік мо дель. Жұ мыс-тың негiзгi идеясы – олар дә лел дел ген де жә не құ-ры лым дар өз герiстердiң та бы сы ның тал пы ныс-та ры үшiн инс ти ту ционал дық тың жұ мыл ды сы на олар дың әлеу меттiк жә не саяси ахуалы ту ра лы мәлiметтiлiктiң жеткiлiктi дең гейiне адам дар ды келтiруі жа та ды. Адам дар сол әлеу меттiк нақ-ты лық тың ашық өз гер ту мүмкiндiгiнiң айға ғы бо ла тын жа ңа бол мыс тар тұ ты ну шы емес, әлеу-меттiк нор ма лар дың жа ра ту шы сын құ рас ты ра ала ты нын сезiнуi ке рек.

Мо дель де гі ак цент жас тар мә се ле лерiнiң ажы ра мас бөлiгi сияқ ты құн ды лық тар дың до-ми нант жүйе лерiн қа райт ын са на ның жо ға ры-



ла туы ст ра те гияла рын да жұ мыл дыр ған. Бас ықы лас ын ты мас тық тың қам та ма сыз етуiне айна ла ды. Ор тақ тық бiр-бiрi тiршiлiк ахуал дың түсiнуiн құ рал сияқ ты диск ри ми на ция жа са ла-тын аз шы лық тар дың топ жа қын дат қыш сырт қы оқи ға лар дың бiрлес кен тал дау ын да са ла ды. Қа-ты нас тар өрен дер мен әрiптестiктер де са ла ды.

Бұл перс пек ти ва негiздел ген жо ба лар ға ара-ла су лар дың құ ры лым дар өрен дердi энер гияға сәй кес келiп жә не олар дың мүд де лерiне жауап бе редi.


Ра хим бе ков К.Е., Ах ме тов Ч.

Прин ципы социального уче ния католи чес кой цер кви

В статье бы ли изу че ны прин ци пы со ци ально го уче ния Ка то личес кой церк ви: дос тоинс тво че ло ве чес кой лич нос ти, об ще го бла га, суб си ди ар нос ти, со ли дар нос ти. Та кое исс ле до ва ние поз во ляет в нема лой сте пе ни по нять сов ре мен ное со ци альное уче ние Церк ви, а в бу ду щем, при изу че нии конк рет ных воп ро сов, по ни мать её по зи цию и ос но вы для ар гу мен та ции.

Клю че вые сло ва: со ци альное уче ние, Ка то ли чес кая цер ковь, прин цип дос тоинс тва че ло ве чес кой лич нос ти, об щее бла го, всеобщее пред наз на че ние благ, суб си ди ар нос ть, учас тие, со ли дар ность.

Rakhimbekov К.Е., Ahmetov Sh.

The principles of social teaching of the catholic church

The article studied the principles of the social teaching of the Catholic Church: the dignity of the human person, the common good, subsidiarity and solidarity. This study makes possible in no small part to understand contemporary social doctrine of the Church, and in the future, studying specific questions to understand it´s position and the basis for the argument.

Key words: social teaching, Catholic Church, the principle of human dignity, the common good, the universal destination of goods, subsidiarity, participation, solidarity.

Ра хим бе ков К.Е., Ах ме тов Ш.

Католиктік шіркеудің әлеуметтік ілімдерінің

қағидалары

Мақалада Католиктік шіркеудің әлеуметтік ілімдерінің қағидалары зерттелді: адамның тұлғалық абыройы, жалпы игіліктері, субсидиарлығы, ынтымақтастығы. Зерттеу Шіркеудің қазіргі таңдағы әлеуметтік ілімін белгілі деңгейде түсінуге мүмкіншілік береді, ал болашақта нақты мәселелерді зерттей келе, оның позициясын және дәлелдемелер негізін түсінуге болады.

Түйін сөздер: әлеуметтік ілім, Католиктік шіркеу, адамның тұл ғалық абыройы, жалпы игілік, игіліктің жалпы арналуы, субсидиарлық, қатысу, ынтымақтастық.


УДК 364.013 Ра хим бе ков К.Е., Ах ме тов Ч.Ка за хс кий на циональ ный уни вер си тет име ни аль-Фа ра би,

Республика Казахстан, г. Ал ма ты *E-mail: [email protected]

Со ци альное уче ние Ка то ли чес кой церк ви (КЦ, Церк ви) мо-жет быть ин те рес ным для со ци оло гов и со ци аль ных ра бот ни-ков по сле дующим при чи нам. Для со ци оло гов, по то му что КЦ яв ляет ся од ним из круп ных ак то ров в фор ми ро ва нии об ще ст-вен но го мне ния. На её по зи цию час то об ра щает ся вни ма ние при расс мот ре нии эти чес ких ас пек тов дея тель ности по са мым ак ту аль ным проб ле мам. Для со ци аль ных ра бот ни ков, по то му что КЦ ак тив но за ни мает ся по мощью наибо лее уяз ви мым груп-пам на се ле ния, в том чис ле че рез меж ду на род ную ор га ни за цию «Ка ри тас» [1]. Так же по то му, что не ко то рые меж ду на род ные и ре гиональ ные ор га ни за ции, неп ра ви тель ст вен ные ор га ни-за ции мо гут ру ко во дс тво вать ся прин ци па ми, раз ра бо тан ны ми КЦ. Наибо лее яр ким при ме ром мо жет слу жить Ев ро пейс кий союз, ко то рый ру ко во дс твует ся т.н. прин ци пом суб си ди ар нос ти [2]. Кро ме то го, зна ние дан но го со ци ально го уче ния мо жет рас- с мат ри вать ся как по ка за тель об ра зо ван нос ти, пред по ла гающий на ли чие предс тав ле ния об ак ту аль ных воп ро сах сов ре мен нос-ти, о воз мож ной по ле ми ке по ним и, ко неч но, о са мой по зи ции КЦ.

В Ка за х стане ра бо тает ОФ «Ка ри тас» [3], ор га ни зо ва ны детс кие до ма, при не ко то рых при хо дах ока зы вает ся по мощь ма-ло иму щим и без дом ным. Бо лее то го, изу че ние прин ци пов со-ци ально го уче ния поз во ляет соот но сить их с прин ци па ми дея-тель ности дру гих ор га ни за ций. Нап ри мер, мож но уви деть тот же прин цип суб си ди ар нос ти в па мят ке ди рек то ра ОФ «ДОМ» А.Саин, ад ре со ван ной ро ди те лям де тей нуж даю щих ся в ле че-нии [4]. Смысл дан но го за ме ча ния не в том, что сот руд ни ки «ДОМа» ру ко во дс твует ся со ци аль ным уче нием КЦ, а толь ко в том, что прин цип суб си ди ар нос ти (или то, что он пред по ла гает) мо жет быть эф фек тив ным в со ци аль ной ра бо те и поэто му дол-жен быть при нят во вни ма ние спе циалис та ми дан ной сфе ры.

Те ма имеет и поз на ва тель ную цен ность в на шем об ще ст ве. Изу че ние раз би раемо го со ци ально го уче ния, это изу че ние оп ре-де лен ной по зи ции, ко то рая, не сом нен но, имеет бо га тую фи ло-со фс кую тра ди цию и со ци аль ный опыт. При этом ар гу мен та ция ока зы вает ся не ред ко бо лее ин те рес ной, чем са ма по зи ция. Опыт по ка зы вает, что че ло век, ко то рый не имеет предс тав ле ния о ка-ком-ли бо ав то ри тет ном со ци аль ном уче нии, обыч но на чи нает

ПРИН ЦИПЫ СОЦИАЛЬНОГО

УЧЕ НИЯ КАТОЛИ ЧЕС КОЙ

ЦЕР КВИ



восп роиз во дить его сам. Та кой путь мо жет иметь ми ну сы, вес ти к выс ка зы ва нию ба наль ностей, к от чуж де нию как от су ще ст вую щих круп ных воп ро сов, так и от по ле ми ки по ним, от их ка те-го риально го ап па ра та. В этом смыс ле марк сист пой мет ка то ли чес ко го мыс ли те ля, ка то ли чес кий мыс ли тель – му суль манс ко го, му суль манс кий мыс ли тель пой мет ан тиуто пи чес кую по вес ть или фильм и т.д. Кро ме то го, та кой путь слож нее, а изу че ние уже сло жив ше го ся лег че.

Ка то ли чес кая цер ковь на про тя же нии все своей ис то рии выс ка зы ва ла свою по зи цию по воп ро сам со ци аль ной жиз ни. Но на ча ло со ци-ально го уче ния при ня то свя зы вать с пуб ли ка-цией в 1891 г. па пой Ль вом XIII до ку мен та (эн-цик ли ки) Rerum novarum (О но вых ве щах). В этом до ку мен те бы ла от ра же на по зи ция Церк-ви по т. н. ра бо че му воп ро су, т. е. по по во ду взаимоот но ше ний тру да и ка пи та ла в эпо ху про-мыш лен ной ре во лю ции [5]. В даль нейшем со-ци альное уче ние раз ви ва лось в дру гих эн цик ли-ках пап. Боль шую роль в раз ви тии со ци ально го уче ния сыг рал II Ва ти ка нс кий со бор, осо бен но до ку мент, пас тырс кая конс ти ту ция о Церк ви в сов ре мен ном ми ре Gaudium et spes [6]. В 2004 г. при па пе Иоан не Пав ле II был опуб ли ко ван Ком-пен диум (сок ра щен ное из ло же ние, свод – прим. авт.) со ци ально го уче ния Церк ви. В этом до-ку мен те обоб щают ся идеи пре ды ду щих до ку-мен тов и сис те ма ти чес ки из ла гают ся ос но вы ка то ли чес ко го со ци ально го уче ния. Ос нов ным ма те риалом, по ко то ро му изу ча лась проб ле ма нас тоя щей ра бо ты, яв ляет ся имен но ком пен диум со ци ально го уче ния Церк ви [7].

Прин ци па ми со ци ально го уче ния КЦ яв-ляют ся прин ци пы дос тоинс тва че ло ве чес кой лич нос ти, об ще го бла га, суб си ди ар нос ти и со-ли дар нос ти. Эти прин ци пы при ме ни мы ко всем ви дам со ци аль ных от но ше ний, неиз мен ны во вре ме ни, поэто му Цер ковь ука зы вает на них как на ос нов ной ориен тир для оцен ки со ци аль-ных фе но ме нов и для со ци ально го дей ст вия в лю бом об ще ст ве. Че ты ре ос нов ных прин ци па расс мат ри вают ся как ос но ва ес те ст вен но го (т. е. «хо ро ше го») со ци ально го по ряд ка. Все прин ци-пы взаи мос вя за ны, их нуж но расс мат ри вать в единс тве. Раз бе рем их и от ме тим, что не ко то рые имеют свои следст вия.

1. Прин цип дос тоинс тва че ло ве чес кой лич-нос ти. Все со ци альное уче ние ст роит ся на прин-ци пе, ут ве рж даю щем неп ри кос но вен ное дос-тоинс тво че ло ве чес кой лич нос ти. Ос но ва нием прин ци па дос тоинс тва че ло ве ка для Церк ви яв-ляет ся, в пер вую оче редь, её ве ра в сот во ре ние

и ис куп ле ния че ло ве ка Бо гом. Сог лас но прин ци-пу дос тоинс тва че ло ве чес кой лич нос ти че ло век яв ляет ся про та го нис том со ци аль ной жиз ни, не объек том, а суб ъек том, ос но ва нием и целью. Со-ци альное уче ние, как уче ние КЦ в це лом, ос но-вы вает ся на ве ре в то, что Бог сот во рил че ло ве ка по своему по до бию [8]. Соз да ние Бо гом че ло ве-ка пред по ла гает на ли чие меж ду ни ми глу бо кой свя зи. Эти от но ше ния, кро ме все го про че го, го-во рят о со ци аль ной при ро де че ло ве ка. Со ци-альное уче ние пред по ла гает, что гре хо па де ние пов лияло не толь ко на от но ше ние меж ду че ло ве-ком и Твор цом, но и на от но ше ния меж ду людь-ми. Вво дит ся по ня тие «со ци ально го гре ха», са-мым яр ким при ме ром ко то ро го яв ляет ся пря мая аг рес сия про тив ближ не го. Так же го во рит ся, что пос ледс твиями гре ха мо гут быть и оп ре де-лен ные со ци альные ст рук ту ры. Под чер ки вает ся уни вер саль нос ть гре ха ко всем от но ше ниям и в то же вре мя уни вер саль нос ть ис куп ле ния.

Ука зы вают ся наибо лее важ ные ас пек ты дос-тоинс тва че ло ве чес кой лич нос ти. Она не мо жет расс мат ри вать ся как аб со лют ная ин ди ви ду аль-нос ть, ко то рая раз ви вает ся са ма по се бе, как не мо жет расс мат ри вать ся толь ко как функ цио наль-ный эле мент сис те мы. Так же пред по ла гает ся, что для че ло ве ка, кро ме его ма те ри аль ной при-ро ды, ес те ст вен но быть отк ры тым к транс цен-дент но му. Че ло век су ще ст вует как единст вен ное и не пов то ри мое су ще ст во, су ще ст вует как «я», спо соб ное по ни мать се бя, вла деть со бой, са мо-оп ре де лять ся. Сп ра вед ли вое об ще ст во мож но пост роить толь ко при ува же нии к транс цен дент-но му дос тоинс тву че ло ве чес кой лич нос ти. Че ло-ве ка ни под ка ким пред ло гом нель зя ис поль зо-вать для це лей, чуж дых его раз ви тию. Сво бо да яв ляет ся од ним из су ще ст вен ных приз на ков че-ло ве ка. Но влас ть оп ре де лять доб ро и зло че ло-ве ку не при над ле жит. Все лю ди имеют рав ное дос тоинс тво, по то му что Бог не ли цеп рия тен. Это пред по ла гает ра ве нс тво муж чин и жен щин, всех на ро дов, лю дей с ог ра ни чен ны ми воз мож-нос тя ми, а так же необ хо ди мос ть уси лий, что бы это ра ве нс тво бы ло реали зо ва но и в об ще ст ве.

Од ним из важ ных нап рав ле ний ра бо ты по за щи те дос тоинс тва че ло ве чес кой лич нос ти яв-ляет ся оп ре де ле ние и про во зг ла ше ние прав че ло-ве ка. Учи тель ст во Церк ви вы со ко оце ни ло дек-ла ра цию прав че ло ве ка, про во зг ла шен ную ООН 10 де каб ря 1948 г. Эти пра ва мож но ха рак те ри-зо вать как всеоб щие, неп ри кос но вен ные и неот-чуж дае мые. Пра ва че ло ве ка сле дует за щи щать в их со во куп нос ти, за щи щать их час тич но, зна чит в ка кой-то ме ре не приз на вать их. Цер ковь ос-



тав ляет за со бой пра во «про во зг ла шать нравст-вен ные прин ци пы, в том чис ле и от но ся щиеся к со ци ально му по ряд ку, а так же вы но сить суж-де ние обо всех че ло ве чес ких де лах в той ме ре, в ка кой это го тре бует ос но во по ла гающие пра ва че ло ве чес кой лич нос ти или спа се ния душ» [9]. Ос но вы ваясь на этом пра ве, КЦ счи тает пер вым пра вом пра во на жиз нь, от за ча тия до её ес те ст-вен но го за вер ше ния. Под чер ки вает ся вы со кая важ ность пра ва на ре ли ги оз ную сво бо ду, в т.ч. « ни ко му и ни ког да не поз во ляет ся при нуж дать лю дей к при ня тию ка то ли чес кой ве ры воп ре ки их со вес ти» [10]. От те мы прав че ло ве ка неот де-ли ма те ма обя зан нос тей, при сов мест ной жиз ни лю дей вся кое ес те ст вен ное пра во од ной лич нос-ти пред по ла гает соот ве тс твующую обя зан ность всех ос таль ных лич нос тей, обя зан ность приз на-вать и соб лю дать это пра во. Сфе ра прав че ло ве ка расп рост ра няет ся и на пра ва на ро дов и на ций. В то же вре мя от ме чает ся не ред кое не со от ве тс твие меж ду про во зг ла шен ны ми пра ва ми и реаль нос-тью. Са мы ми силь ны ми из них яв ляют ся вой ны, ге но цид, мас со вые де пор та ции, все фор мы рабс-тва. В борь бе с этим не со от ве тс твием Цер ковь ви дит своей ролью про во зг ла ше ние хрис тианс-ких ос нов прав че ло ве ка и об ли че ние на ру ше ния этих прав.

2. Прин цип об ще го бла га. Прин цип об ще-го бла га ос но ван на суж де нии о дос тоинс тве, единс тве и ра ве нс тве всех лю дей. Он яв ляет ся важ ней шим прин ци пом со ци ально го уче ния, «без соот не се ния с ним ни один ас пект со ци-аль ной жиз ни не об ре тет пол но ты смыс ла» [11]. Под об щим бла гом по ни мает ся со во куп ность ус ло вий, при ко то рых об ще ст ва и от дель ные их чле ны пол нее и быст рее мог ли бы «дос ти гать своего со вер шенс тва». При этом об щее бла го не яв ляет ся прос то сум мой част ных благ, а ос тает-ся об щим, не де ли мым, воз мож ным для дос ти-же ния, сох ра не ния и приум но же ния на бу ду щее толь ко все ми вмес те.

Прин цип об ще го бла га пред по ла гает, что все лю ди от ве тст вен ны за об щее бла го. С дру-гой сто ро ны, все лю ди мо гут поль зо вать ся те ми ус ло виями со ци аль ной жиз ни, ко то рые соз дают-ся как ре зуль тат ст рем ле ния к об ще му бла гу. Обя зан ность ст ре мить ся к об ще му бла гу ле жит не толь ко на от дель ных лю дях, но и на го су да-рс тве, пос кольку об щее бла го слу жит ос но ва-нием для су ще ст во ва ния по ли ти чес кой влас ти. Кро ме то го, под чер ки вает ся, что об щее бла го не са мо дос та точ ная цель, а средс тво, ко то рое нуж-но соот но сить с окон ча тель ны ми, ре ли ги оз ны ми це ля ми лич нос ти «ес ли бы вос тор же ст во ва ло

чис то ис то ри чес кое и ма те риалис ти чес кое ви де-ние, об щее бла го в кон це кон цов прев ра ти лось бы в прос тое со ци ально-эко но ми чес кое бла го-сос тоя ние, ли шен ное вся кой уст рем лен нос ти к транс цен дент но му, то есть глу бо чай шей при чи-ны своего су ще ст во ва ния» [12].

2-1. Всеоб щее пред наз на че ние благ. Од ним из важ ней ших следст вий прин ци па об ще го бла-га яв ляет ся прин цип всеоб ще го пред наз на че ния благ. Он пред по ла гает, что все бо га тс тва Зем ли пред наз на че ны Бо гом для то го, что бы все лю ди и на ро ды ими поль зо ва лись, что бы сот во рен ные бла га дос та ва лись всем на рав ных ос но ва ниях. Прин цип всеоб ще го пред наз на че ния зем ных благ ле жит в ос но ве всеоб ще го пра ва на поль зо-ва ние бла га ми. Это пра во яв ляет ся ес те ст вен ным пра вом и приори тет но к лю бо му рас по ря же нию, юри ди чес ко му по ряд ку и со ци ально-эко но ми-чес кой сис те ме, а дру гие пра ва, та кие как пра-во на собст вен ность и сво бод ную тор гов лю, под чи не ны ему, долж ны не зат руд нять, а об лег-чать его су ще ст во ва ние. При этом осу ще ст вле-ние прин ци па всеоб ще го пред наз на че ния благ тре бует точ но го оп ре де ле ния спо со бов, гра ниц, пред ме тов, нуж на юри ди чес кая сис те ма, ко то-рая оп ре де ля ла бы и уточ ня ла как при ме няет ся это пра во. Прин цип всеоб ще го пред наз на че ния благ по буж дает раз ви вать кон цеп цию эко но ми-ки, поз во ляющую ис поль зо вать бо га тс тво для по зи тив ных це лей.

Всеоб щее пред наз на че ние благ не про ти-во ре чит пра ву на част ную собст вен ность. Она, как и дру гие фор мы част но го вла де ния бла га ми, обес пе чи вает каж до му че ло ве ку необ хо ди мый прос тор для лич ной и се мей ной жиз ни, и по-то му их нуж но расс мат ри вать как рас ши ре ние че ло ве чес кой сво бо ды. Част ная собст вен ность расс мат ри вает ся как су ще ст вен ный эле мент со-ци ально ориен ти ро ван ной и де мок ра ти чес кой эко но ми чес кой по ли ти ки, как га ран тия пра виль-но го со ци ально го по ряд ка. При этом, со ци альное уче ние нас таивает, что пра во на част ную собст-вен ность под чи не но пра ву на всеоб щее пред наз-на че ние благ, яв ляет ся не целью, а средст вом его дос ти же ния. Под чер ки вает ся важ ность со ци аль-ной от ве тст вен нос ти вла дель цев част ной собст-вен нос ти, нап ри мер, зем ли, ис ко пае мых, во ды и др. [13]. Кро ме то го, от ме чает ся, что на сов-ре мен ном ис то ри чес ком эта пе, ког да собст вен-ностью стано вят ся науч ные тех но ло гии и зна-ния, меж ду на род но му сооб ще ст ву необ хо ди мо по за бо тить ся о том, что бы они бы ли дос туп ны всем на ро дам. Так же на по ми нает ся, что кро ме част ной собст вен нос ти в нас тоящее вре мя су-



ще ст вует и об щин ная собст вен ность, ха рак тер-ная для со ци аль ной ст рук ту ры мно го чис лен ных пер во быт ных на ро дов, куль ту ру ко то рых нуж-но ува жать. Ак ту аль ным воп ро сом счи тает ся сп ра вед ли вое расп ре де ле ние зем ли, осо бен но, для ст ран, вы шед ших из «кол лек ти вистс ких» или ко ло ни аль ных сис тем. Прин цип всеоб ще го пред наз на че ния благ, та ким об ра зом, ут ве рж дает пра во на част ную собст вен ность, но в то же вре-мя предс тав ляет его как средс тво, а так же ука-зы вает на со ци альную от ве тст вен ность тех, кто вла деет ею.

Од ним из са мых за ме ча тель ных пунк тов по-зи ции КЦ яв ляет ся пред поч те ние, от да ваемое бед ным. Оно вы ра жает ся в том, что прин цип всеоб ще го пред наз на че ния благ тре бует прояв-лять осо бен ную за бо ту о бед ных, о тех, кто ока-зал ся в мар ги наль ном по ло же нии, и вооб ще о всех лю дях, чьи ус ло вия жиз ни пре пя тс твуют нор маль ной жиз ни. Поэто му при реали за ции прин ци па всеоб ще го пред наз на че ния благ нуж-но нас таи вать на том, что пред поч те ние долж но быть от да но бед ным. Борь ба с бед ностью яв ляет-ся необ хо ди мой. Со ци альное уче ние от вер гает идеоло гии, до пус кающие это. Лю бовь Церк ви к бед ным ос но вы вает ся на т.н. Еван ге лии бла-же нс тв [14], бед нос ти Иису са и Его вни ма нии к бед ным. От ме чает ся, что речь идет не толь ко о ма те ри аль ной бед нос ти, но так же о мно го чис-лен ных фор мах куль турной и ре ли ги оз ной бед-нос ти. Имен но поэто му со ци альное уче ние не счи тает воз мож ным пол ное ис чез но ве ние бед-нос ти.

3. Прин цип суб си ди ар нос ти. По ня тие суб-си ди ар нос ти или вс по мо га тель ности од но из са мых пос тоян ных и ха рак тер ных в со ци аль-ном уче нии Церк ви. Оно оз на чает, что об ще ст во бо лее вы со ко го по ряд ка не долж но вме ши вать-ся во внут рен нюю жиз нь об ще ст ва бо лее низ-ше го по ряд ка, от ни мая у не го его ком пе тен ции. Оно ско рее долж но под дер жи вать его в слу чае необ хо ди мос ти и по мо гать ему коор ди ни ро ать свои дей ст вия с дру ги ми ком по нен та ми об ще ст-ва для дос ти же ния об ще го бла га [15]. Прин цип суб си ди ар нос ти пред по ла гает, что не воз мож но ут ве рж дать дос тоинс тво лич нос ти, не за бо тясь об объеди не ниях эко но ми чес ко го, со ци ально-го, куль турно го, спор тив но го, разв ле ка тель но го, про фес сио наль но го и по ли ти чес ко го ха рак те ра, ко то рые соз дают ся людь ми и дают им воз мож-нос ть со ци ально го рос та. К ним от но сят ся се-мья, раз лич ные ас со циа ции, клу бы, ло каль ные тер ри то ри альные объеди не ния, про фес сио наль-ные союзы и др.

Необ хо ди мос ть прин ци па суб си ди ар нос ти объяс няет ся тем, что каж дый че ло век, семья и про ме жу точ ная груп па мо жет пред ло жить сооб-ще ст ву неч то свое, осо бен ное. Ему про ти во ре-чат из лиш няя цент ра ли за ция, бю рок ра ти за ция, на вя зы ва ние по мо щи, неоп рав дан ное и чрез мер-ное при су тс твие го су да рс тва в жиз ни об ще ст ва: «Вме ши ваясь пря мо и сни мая от ве тст вен ность с об ще ст ва, «опе кающее» го су да рс тво спо со-бс твует по те ре че ло ве чес ких сил, чрез мер но му рас ши ре нию го су да рст вен но го ап па ра та, где гос-подс твует бю рок ра ти чес кая ло ги ка, а не же ла ние слу жить лю дям, и чу до вищ но му рос ту рас хо дов» [16]. Фак то ра ми, под ры вающи ми прин цип суб-си ди ар нос ти, счи тают ся неп риз на ние или не-дос та точ ное приз на ние част ной ини ци ати вы и ее об ще ст вен ной функ ции, а так же на ли чие мо-но по лий. Комп ли мен тар ны ми прин ци пу суб си-ди ар нос ти фак то ра ми счи тают ся соб лю де ние и ут ве рж де ние при ма та (пер вич нос ти) лич нос ти и семьи, бо лее вы со кая оцен ка ком пе те нт нос-ти про ме жу точ ных ас со циа ций и ор га ни за ций, поощ ре ние част ной ини ци ати вы, плю ра лизм в об ще ст ве и сис те ма предс та ви тель ст ва, за щи та прав че ло ве ка и прав мень шинс тв, де це нт ра ли-за ция бю рок ра ти чес ко го и ад ми нист ра тив но-го ап па ра та, рав но ве сие меж ду об ще ст вен ной и част ной сфе ра ми. Со ци аль ным уче нием до-пус кает ся, что раз лич ные обс тоя тель ст ва мо гут сде лать умест ным ис пол не ние го су да рст вом за-мес ти тель ной функ ции, но та кое за ме ще ние не мо жет про дол жаться доль ше и расп рост ра нять ся ши ре, чем необ хо ди мо, пос кольку его оп рав ды-вает толь ко чрез вы чай нос ть си туации.

3-1. Учас тие. Учас тие яв ляет ся од ним из следст вий прин ци па суб си ди ар нос ти. Его суть вы ра жает ся в раз лич ных ви дах дея тель ности, пос редст вом ко то рых граж да нин, ин ди ви ду-ально или объеди нив шись с дру ги ми, пря мо или че рез своих предс та ви те лей, вно сит вк лад в куль турную, эко но ми чес кую, со ци альную и по-ли ти чес кую жиз нь граж данс ко го сооб ще ст ва, к ко то ро му при над ле жит. Прин цип пред по ла гает не до пус ти мос ть ог ра ни че ния учас тия, осо бен но, в та ких важ ных для че ло ве ка сфе рах, как труд и эко но ми чес кая дея тель ность, ин фор ма ция и куль ту ра и, глав ное, со ци альная и по ли ти чес кая жиз нь.

Учас тие яв ляет ся од ной из ос нов и га ран-тий ста биль ности де мок ра ти чес ко го ре жи ма. Пред по ла гает ся, что оно дос ти жи мо во всех воз-мож ных ти пах от но ше ний меж ду граж да ни ном и уч реж де ниями. В своем со ци аль ном уче нии Цер ковь вы ра жает «бес по кой ст во» в от но ше нии



ст ран с то та ли тар ным или дик та то рс ким ре жи-мом, в ко то рых ос нов ное пра во участ во вать в об ще ст вен ной жиз ни от ри цает ся в кор не, пос-кольку расс мат ри вает ся как уг ро за са мо му го су-да рс тву, а так же ст ран, в ко то рых это пра во про-во зг ла ше но толь ко фор мально, а на прак ти ке не мо жет быть реали зо ва но, ст ран, в ко то рых не по-мер ное раз ра стание бю рок ра ти чес ко го ап па ра та фак ти чес ки ли шает граж да ни на воз мож нос ти ак тив но участ во вать в со ци аль ной и по ли ти чес-кой жиз ни.

4. Прин цип со ли дар нос ти. Од ним из ос нов-ных прин ци пов со ци ально го уче ния яв ляет ся со-ли дар ность. Она поз во ляет яр че уви деть ха рак-тер ную че ло ве чес кой лич нос ти со ци аль нос ть, всеоб щее ра ве нс тво в дос тоинс тве и пра вах, сов-мест ное дви же ние лю дей и на ро дов. Со ли дар-ность мо жет расс мат ри вать ся как со ци аль ный прин цип и как доб ро де тель. Выс ту пая как доб-ро де тель, она по ни мает ся как твер дая и упор ная ре ши мос ть (а не смут ное чувс тво сост ра да ния) ст ре мить ся к об ще му бла гу всех и каж до го, что-бы все бы ли дей ст ви тель но от ве тст вен ны за всех.

Со ци альное уче ние выяв ляет на ли чие тес ных свя зей меж ду со ли дар ностью и об щим бла гом, меж ду со ли дар ностью и всеоб щим пред наз на-че нием благ, меж ду со ли дар ностью и ра ве нст-

вом лю дей и на ро дов, меж ду со ли дар ностью и ми ром во всем ми ре. Под чер ки вает ся проб ле-ма силь нейше го не ра ве нс тва меж ду раз ви ты ми и раз ви вающи ми ся на ро да ми [17]. Кро ме то го, прин цип со ли дар нос ти по буж дает лю дей пол нее осоз на вать долг пе ред об ще ст вом, в ко то рое вк-лю че ны, ко то ро му они обя за ны ус ло виями жиз-ни, ма те ри аль ным и ду хов ным нас ле дием. Со ли-дар ность предс тав ляет ся как сво бод ный вы бор по ве де ния, ос но ван ный на по ни ма нии сов мест-ной жиз ни лю дей, це ло ст ном раз ви тии. Об раз-цом со ли дар нос ти для Церк ви яв ляет ся жиз нь Иису са Хрис та.

Та ким об ра зом, в дан ной статье бы ли изу че-ны прин ци пы со ци ально го уче ния Ка то ли чес кой церк ви: дос тоинс тво че ло ве чес кой лич нос ти, об ще го бла га, суб си ди ар нос ти, со ли дар нос ти. Бы ли так же ра зоб ра ны следс твия прин ци па об-ще го бла га – всеоб щее пред наз на че ние благ, и прин ци па суб си ди ар нос ти – учас тие. Изу че ние прин ци пов поз во ляет в не ма лой сте пе ни по нять сов ре мен ное со ци альное уче ние Церк ви, а в бу-ду щем, при изу че нии конк рет ных воп ро сов, по-ни мать её по зи цию и ос но вы для ар гу мен та ции. Со ци альное уче ние КЦ, дос та точ но ин те рес но и бо га то, что бы иметь пра во изу чать ся как элек-тив ный курс для со ци оло гов и со ци аль ных ра-бот ни ков.


1 Ка то ли чес кая эн цик ло пе дия. 2 том. Из да тель ст во фран цис кан цев. – М., 2005. – С. 808-813 2 Сайт ОФ «Ка ри тас Ка за хс тан» http://www.caritaskazakhstan.com/3 До го вор о Ев ро пейс ком Союзе. Статья 5 (Мааст рихт, 7 фев ра ля 1992 г.) (в ре дак ции Лис са бо нс ко го до го во ра 2007

г.) http://base.garant.ru/2566557/1/#block_10004 Саин А. Па мят ка ро ди те лям де тей, нуж даю щих ся в ле че нии. Пять важ ных ша гов. http://detdom.kz 5 Ка то ли чес кая эн цик ло пе дия. 4 том. Из да тель ст во фран цис кан цев. – М., 2005. – С. 1019-10226 До ку мен ты II Ва ти ка нс ко го Со бо ра. – М., Паоли не, 2004 г. – С. 447-556.7 Ком пен диум со ци ально го уче ния Церк ви. – М.: Паоли не, 2006.8 Ка те хи зис Ка то ли чес кой церк ви. – М., Ду хов ная биб лиоте ка, 4-е из да ние. – 2001. – 1701-1709. – С.4129 Ко декс ка но ни чес ко го пра ва. – М., Инс ти тут фи ло со фии, теоло гии и ис то рии св. Фо мы, 2007. – С. 310, ка нон 747.10 Там же, ка нон 748.11 Ком пен диум со ци ально го уче ния Церк ви. – М.: Паоли не, 2006. – С.116.12 Там же. – С. 119.13 Ка те хи зис Ка то ли чес кой церк ви. – М.: Ду хов ная биб лиоте ка. 4-е из да ние, 2001 г. 2403-2404. – С. 556.14 Но вый За вет. Рос сийское Биб лейское об ще ст во. – М., 2009. – С.10 15 Ка те хи зис Ка то ли чес кой церк ви. – М.: Ду хов ная биб лиоте ка, 4-е из да ние, 2001. 1880-1185. – С. 445-446.16 Ком пен диум со ци ально го уче ния Церк ви. – М., Паоли не, 2006. С. 13017 Ка те хи зис Ка то ли чес кой церк ви. – М.: Ду хов ная биб лиоте ка, 4-е из да ние, 2001. 2437-2442. С. 564-565.

References

1 The Catholic Encyclopedia. 2 vol. Publisher Franciscans. – M., 2005, pp 808-8132 Site Foundation «Caritas Kazakhstan» http://www.caritaskazakhstan.com/3 The Treaty on European Union. Article 5 (Maastricht, 7 February 1992) (as amended by the Treaty of Lisbon 2007) http://

base.garant.ru/2566557/1/#block_1000



4 Sain A. Notice to parents of children in need of treatment. Five important steps. http://detdom.kz5 The Catholic Encyclopedia. 4 vol. Publisher Franciscans, M., 2005, pp 1019-10226 The documents of Vatican II. M. Paolini 2004, pp 447-556.7 Compendium of the Social Doctrine of the Church. M. Paolina, 2006.8 The Catechism of the Catholic Church. M. Spiritual Library, 4th edition, 2001, 1701-1709, pp4129 The Code of Canon Law. M., Institute of Philosophy, Theology and History of St. Thomas, 2007, pp 310, canon 74710 Ibid, canon 748. 11 Compendium of the Social Doctrine of the Church. M. Paolini 2006, pp 11612 Ibid, pp 11913 The Catechism of the Catholic Church. M. Spiritual Library, 4th edition, 2001 2403-2404, pp 55614 New Testament. The Russian Bible Society. M. 2009. Matthew, chapter 5, 3-12. pp1015 The Catechism of the Catholic Church. M. Spiritual Library, 4th edition, 2001, 1880-1185 pp 445-44616 Compendium of the Social Doctrine of the Church. M. Paolini 2006, pp 13017 The Catechism of the Catholic Church. M. Spiritual Library, 4th edition, 2001, 2437-2442, pp 564-565


Сартаева Р.С.

Феномен инновации, человеческий капитал

и проблемы устойчивого развития

В статье обосновывается мысль о том, что формирующаяся в условиях глобализации («сжатия» пространства и времени) новая социокультурная реальность способствовала возникновению концепции устойчивого развития. А эта концепция, предполагающая постепенное сокращение подушевого потребления, в свою очередь, способствовала выработке такого подхода к феномену инновации, при котором основным параметром анализа этого феномена (инновации) должна стать культура как сложноорганизованная целостность. Глобальным трендом мирового социокультурного развития должны стать, в первую очередь, этические инновации, новшества в совершенствовании качества человеческого капитала.

Ключевые слова: глобализация; устойчивое развитие; экология; инновация; этические инновации; человеческий капитал, факторы роста.

Sartayeva R.S.

Innovation phenomenon, human capital and problems of a sustainable development

The thought locates in article that formed in the conditions of globalization (“compression” of space and time) the new sociocultural reality promoted emergence of the concept of a sustainable development. And this concept assuming gradual reduction of per capita consumption, in turn promoted elaboration of such approach to an innovation phenomenon at which the culture as elaborate integrity has to become the key parameter of the analysis of this phenomenon (innovation). Ethical innovations, innovations in improvement of quality of the human capital have to become a global trend of world sociocultural development, first of all.

Key words: globalization; sustainable development; ecology; innovation; ethical innovations; human capital, growth factors.


Инновация феномені, адами капитал және тұрақты даму

мәселелері

Мақалада жаһандану жағдайындағы (кеңістік пен уақыттың «қысылуы») қалыптасып келе жақтан жаңа әлеуметтікмәдени шындық тұрақты даму концепциясының пайда болуына ықпал еткендігі жайлы ой тұжырымдалады. Ал жан басына шаққандағы тұтынуды біртіндеп қысқартуды көздейтін бұл концепция, өз кезегінде, бұл феноменді (инновацияны) талдауда негізгі өлшем күрделі біртұтастықты білдіретін мәдениет болуы керектігін көрсететін тәсілдемені тудырды. Әлемдік әлеуметтікмәдени дамудың жаһандық тренді, ең алдымен, этикалық инновациялар, адами капиталдың сапасын жетілдірудегі жаңашылдықтар болуы тиіс.

Түйін сөздер: жаһандану, тұрақты даму, экология, инновация, этикалық инновациялар, адами капитал, өсу факторлары.


УДК 130.2 Сартаева Р.С.Институт философии, политологии и религиоведения КН МОНРК,

Республика Казахстан, г. Алматы E-mail: [email protected]

Основным феноменом современного цивилизационного развития, как отмечают многие исследователи, является глоба-лизация. Но, будучи общим вектором развития современного мира, уникальной объединяющей, равнодействующей самых разнообразных тенденций и сил, глобализация, соответствен-но, не предполагает однозначно прямолинейного, прогрессив-ного движения (в развитии). Более того, глобализация может формировать как ситуации прогресса, так и регресса, порождая новые серьезные вызовы мировому сообществу.

Глобализацию, с одной стороны, можно рассматривать как расширение пространства для продвижения разных видов де-ятельности, в первую очередь, ТНК (транснациональных кор-пораций), идей, технологий, трудовых ресурсов и так далее. С другой стороны, глобализация, как явление планетарного мас-штаба, представляется как «сжатие» пространства и времени, характеризующееся ускорением процессов дифференциации и интеграции, усилением тенденций унификации.

Словом, современный глобализирующийся мир, харак-терной особенностью которого стало «сжатие» пространства и времени, несет в своем развитии, кроме известных положи-тельных моментов, новые угрозы и риски, вызовы и требова-ния. В числе основных вызовов, угроз и рисков современного цивилизационного развития можно назвать следующие про-блемы: антропогенная сингулярность, «пост-человек», «новый мировой порядок», а также вытекающая из этих проблем сверх-задача выживания как государств, так и индивидов. Многими исследователями отмечается, что постоянно расширяющееся использование новейших технологий третьего тысячелетия по-рождает экзистенциальную ситуацию, которая не может быть описана с помощью сегодняшних мировоззренческих универ-салий (о человеке, о мире, о глобальной эволюции человека, мира, социума) [1].

Под влиянием таких технологий бытие мирового мегасо-циума подвергнется тектоническим изменениям, которые, чем далее, тем более будут приобретать лавинообразный характер. Таким изменениям подвергнется и сам человек, его геном, тело, интеллект, а также этико - онтологическое отношение как к природе, так и к собственному бытию.

ФЕНОМЕН ИННОВАЦИИ,

ЧЕЛОВЕЧЕСКИЙ КАПИТАЛ И ПРОБЛЕМЫ

УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ


Феномен инновации, человеческий капитал и проблемы устойчивого развития

Новая социокультурная действительность, формирующаяся под воздействием «сингуляр-ных технологий», дает возможность техноло-гически осуществлять такие неоднозначные, а скорее, опасные действия, как трансгенез, целе-направленные изменения генетической, антро-пологической, социокультурной идентичности человека, неконтролируемое изменение гло-бального метаболизма антропосферы и т.д. Та-кие действия, оказываемые на бытие мегасоци-ума, порождают амбивалентный эффект, то есть порождают как блага, так и глобальные угро-зы. Кто и как сможет использовать возможно-сти «сингулярных технологий» – вот, пожалуй, главный вопрос и проблема «новой реальности». От этого вопроса «кто и как?» будет во многом зависеть «новое бытие» человека.

Онтологическое положение человека в мире, геном человека, нейросистема, поведенческие реакции, его бессознательное (и так далее) изме-няются под действием новых типов антропоген-ной реальности. Для обозначения этого нового модуса существования человека в «новом бы-тии» современные исследователи и ввели тер-мин «пост-человек», то есть человек, творящий с помощью «сингулярных технологий» новую реальность для себя. Сегодня центром острей-ших дискуссий по проблемам антропологии пост-человека становится социально-философ-ский дискурс о неизбежности кардинального из-менения онтологической идентичности челове-ка, о неизбежности преображения антропности. Актуализация такого дискурса связана, прежде всего, с заботой о будущем человека.

Все перечисленные выше проблемы совре-менности, несомненно, оказывают большое вли-яние на жизнь мирового сообщества. Однако в настоящее время на первый план выдвинулись экологические проблемы, которые приобре-ли смысложизненный характер. Актуализация экологической проблематики связана не в по-следнюю очередь (а, может быть, и в первую очередь) с процессами глобализации. На наших глазах формируется тенденция ограничитель-ного воздействия экологических факторов на культурное развитие в целом. Экологическая проблематика становится одним из централь-ных узлов новой социокультурной реальности. Глобальный экологический кризис явился след-ствием, скорее всего, того пути развития, кото-рый прошли наиболее развитые страны мира и который берется (добровольно или вынужден-но) в качестве образца для подражания многими развивающимися странами, в том числе и Казах-

станом. Совершенно очевидно, что в таком слу-чае Казахстан должен иметь в виду как положи-тельные, так и отрицательные последствия этой модели. С одной стороны, очень привлекательно выглядит нынешнее благополучие наиболее раз-витых стран (коих, надо заметить, не так много), но, с другой стороны, налицо глобальный эко-логический кризис, который является, скорее всего, следствием указанной выше модели раз-вития. Вместе с тем надо отметить, что именно глобальный экологический кризис, ускоренный процессами глобализации и являющийся, как уже отмечалось выше, одним из центральных узлов новой социокультурной реальности, спо-собствовал формированию в наиболее разви-тых странах идеи поддерживаемого, частично контролируемого развития. Эта идея, однако, вызывает неоднозначную реакцию (от положи-тельной до резко отрицательной) как в самих этих странах, так и за их пределами. В связи с этим стержень дискуссии выглядит так: свобода и экологическая реальность.

Вообще, идея устойчивого (поддерживаемо-го) развития впервые прозвучала в докладе пред-седателя созданной в 1983 году в ООН комиссии по окружающей среде и развитию Г. Брундт-ланд. Доклад назывался «Наше общее будущее» и был опубликован в 1987 году. Причиной появ-ления этого доклада явились проблемы, связан-ные с разрушением биосферы. Проблемы эти, обретшие, ввиду увеличивающейся антропоген-ной нагрузки на биосферу, глобальный харак-тер, поставили под угрозу само существование человеческого сообщества. Следует отметить, что альтернативные варианты развития взаимо-отношений между обществом и биосферой рас-сматривались еще в тридцатые годы прошлого века в фундаментальных исследованиях В.И. Вернадского, П. Тейяра де Шардена (переход биосферы в ноосферу), А. Ферсмана (переход биосферы в техносферу). В семидесятые годы эти исследования были продолжены экологом Б. Коммонером, экономистами Дж. Форресте-ром, Д.Х. Медоузом и другими. По инициативе Римского клуба (и лично его основателя А. Печ-чеи) Дж. Форрестер, Д.Х. Медоуз, Д.Л. Медоуз создали компьютерные модели для исследова-ния факторов роста, ограничивающих развитие цивилизации, а именно: народонаселения, про-дуктов питания и объемов промышленного про-изводства, потребления природных ресурсов и уровня загрязнения и отравления окружающей среды отходами производства. Результатом про-веденных исследований стал вывод о том, что



если количественный рост указанных выше фак-торов будет продолжаться, то к концу XXI века цивилизация окажется в состоянии коллапса [2].

Тогда же, в 1972 году, ООН организовала в Стокгольме первую конференцию по окружаю-щей среде и развитию (КОСР-1). Вторая конфе-ренция ООН по окружающей среде и развитию (КОСР-2) в Рио-де-Жанейро в 1992 году уже проходила под эгидой идеи о поддерживаемом, устойчивом развитии. Официально в Деклара-ции и документах КОСР-2 был провозглашен курс ООН на устойчивое развитие. Всем стра-нам было рекомендовано разрабатывать свою программу выхода на модель устойчивого раз-вития. Такие программы уже разработаны в ряде стран. То есть мировая общественность перешла от обсуждения экологических проблем к раз-работке стратегии развития на XXI век. Таким образом, в конце XX века важнейшей составля-ющей культурного развития в целом стала эко-логическая проблематика. Поэтому в последнее время все чаще применяется понятие устойчиво-го экоразвития.

Г. Брундтланд в своем докладе «Наше общее будущее», изданном в 1987 году, охарактеризо-вала устойчивое развитие как развитие, которое «удовлетворяло бы нужды настоящего, не под-вергая риску способность будущих поколений удовлетворять свои потребности» [3, с. 7]. В содержании понятия «устойчивое экоразвитие (УЭР)» основным является признание зависи-мости дальнейшего улучшения экономического, социального, политико-правового, культурного положения нынешнего поколения людей от со-стояния окружающей нас природной среды [4]. На практике такое понимание устойчивого эко-развития предполагает постепенное снижение подушевого потребления природных ресурсов (во всех его формах). Решение проблем, связан-ных с разработкой концепции УЭР, усложняется процессами глобализации, когда, как отмечает У. Белло, «чтобы не попасть под поезд глобали-зации, людей просят спокойно и мирно приспо-сабливаться к постоянным и непредсказуемым переменам, которые возникнут в ходе поисков транснациональными корпорациями прибыли» [5, с. 494].

Концепция устойчивого экоразвития (УЭР) уже реализуется в региональных проектах для Нидерландов, Англии, Франции, США и дру-гих стран. И наряду с положительной реакци-ей вызывает сильную отрицательную реакцию как внутри претворяющих в жизнь концепцию УЭР развитых стран, так и за их пределами.

Противники УЭР рассуждают об «экоинтервен-ционизме», о «диктатуре экологов», проводят параллель между социалистической и эколо-гической моделями мышления [6]. Более того, утверждается, что «требование «экологического поворота» стало моральным суррогатом антика-питалистического восприятия» [6, с. 44] и что «к коллективным самозаблуждениям экологи-ческого движения относится не только фикция содержательно определяемого общего блага... действенное заблуждение состоит в утвержде-нии «подвластного экологии знания»» [6, с.44]. Кроме того, многими западными исследователя-ми с тревогой отмечается, что предотвращение глобального коллапса потребует искусственно-го внешнего ограничения частной инициативы (Дж. Форрестер). В связи с этим, как уже отме-чалось ранее, стержень дискуссии выглядит так: свобода и экологическая реальность. Отсюда и отношение к УЭР как к концепции, ограничива-ющей демократические свободы. Но для нашей республики, скорее всего, важны не идеологиче-ские подозрения, вызываемые концепцией УЭР, а содержательная критика ее.

В основе содержательной критики УЭР ле-жит утверждение о том, что эта концепция ори-ентируется на сохранение основ природопоко-рительской идеологии. Пожалуй, еще серьезнее звучит утверждение о том, что «шансов перейти к УЭР для большинства развивающихся стран, к которым относят и все республики бывшего СССР, фактически нет, несмотря на все кредиты и гуманитарную помощь, которые им обещают» [7, с. 122]. Так как в случае постепенного пре-кращения вывоза сырья развитыми странами из развивающихся стран, как это предусматрива-ется концепцией УЭР, бедные страны не станут богаче. И, конечно же, сказанное выше должно вызывать в нашей республике (наряду с тради-ционно критическим отношением к стратегии развития, основанной на вывозе сырья) допол-нительные опасения. Это еще раз подтвержда-ет то, что основную ставку в развитии следует делать не только на вывоз сырья, а на развитие собственных высокотехнологичных, экологиче-ски безопасных производств.

Казахстан предпринимает шаги, направ-ленные на ориентацию своей национальной политики, соответственно, на международные принципы в области окружающей среды с уче-том конкретных естественноисторических ус-ловий нашей республики. Так, распоряжением Президента от 30 апреля 1996 года была при-нята Концепция экологической безопасности



Республики Казахстан. В этой концепции эко-логическая безопасность объявлена «одним из стратегически фундаментальных компонен-тов национальной безопасности и важнейшим аспектом защиты интересов и приоритетов страны в международных интеграционных процессах». Казахстан, сделав упор в эконо-мической области на рыночную экономику, соответственно, поддержал концепцию УЭР. И, конечно же, нашей республике следует учи-тывать тот факт, что к глобальному экологиче-скому кризису привела человеческое сообще-ство именно та модель развития, которую мы определили для себя в последние годы в каче-стве образца государственного строительства. Соответственно, надо постоянно учитывать опыт развитых стран при разработке собствен-ной стратегии развития. В 1996–1997 гг. было положено начало разработке механизма обе-спечения экономической безопасности, вклю-чая подготовку нормативно-методических документов по определению системы огра-ничений природопользования. На 1997–1998 гг. был намечен целый ряд важнейших меро-приятий, включающих подготовку и издание докладов, технических заданий и проектов создания Единой государственной системы ве-дения экологического мониторинга Республи-ки Казахстан (ЕГСЭМ РК). Указом «О мерах по дальнейшему повышению эффективности государственного управления в Республике Казахстан» от 10 октября 1997 года при главе государства образован новый консультативно-совещательный орган – Национальный совет по устойчивому развитию.

Перспективы Казахстана в приближении к устойчивому экоразвитию следует оценивать с учетом уже имеющейся неблагоприятной эколо-гической обстановки во многих районах респу-блики, а также с учетом разработанных одной из комиссий ООН пяти главных показателей при-ближения каждой страны к устойчивому экораз-витию: 1) продолжительность жизни людей при рождении; 2) валовой национальный продукт на душу населения; 3) грамотность взрослого насе-ления; 4) количество обязательных лет обучения в школе; 5) численность людей с высшим обра-зованием.

Эти показатели получили название «индекса человеческого развития». В Казахстане по всем пяти перечисленным выше показателям можно констатировать достаточно благополучное по-ложение. Хотя, на наш взгляд, актуализируются проблемы качества образования.

Возможно, имеет смысл оценивать пер-спективы Казахстана в приближении к УЭР и с учетом разработанных Д.Х. Медоузом и Д.Л. Медоузом пяти лимитирующих развитие цивилизации факторов роста: 1) народонаселе-ния; 2) продуктов питания; 3) объемов промыш-ленного производства; 4) потребления природных ресурсов; 5) уровня загрязнения и отравления среды обитания технологическими отходами. По крайней мере, трем первым показателям на-шей республики в ближайшие годы не грозит та-кой рост, который, по исследованиям Медоузов, может привести наше общество к коллапсу. Од-нако, современный мир уже представляет собой экологически единое целое, поэтому некоторые положительные моменты по факторам роста в Казахстане со временем могут сойти на нет под влиянием последствий глобального экологи-ческого кризиса. И это обстоятельство должно быть обязательно принято во внимание в про-грамме устойчивого экоразвития Казахстана.

Как заметил не так давно российский по-литик Г. Явлинский, к 2050 году государства можно будет условно разделить на «развитые» и «неразвитые навсегда». И если этот прогноз сбу-дется, то указанное выше разделение будет уже отнюдь не условным. Устойчивое развитие (или устойчивое экоразвитие) с его основным требо-ванием-условием сокращения подушевого по-требления требует инноваций не только в виде новых технологий, товаров, услуг, рынков сбы-та, но и новых подходов в развитии качества че-ловеческого капитала, требует новых подходов к развитию человеческого сообщества в сторону духовности.

Поэтому в последнее время на официаль-ном уровне (в разных странах, в том числе и в нашей стране) много говорится о необходимо-сти не просто устойчивого, а инновационного развития. При этом в большинстве случаев име-ются в виду технико-экономические параметры развития. Но как верно говорил Рене Декарт, в первую очередь, необходимо определить точное значение используемых понятий: в нашем слу-чае, имеются в виду понятия инновация и инно-вационное развитие.

Многие исследователи считают, что обще-принятого (однозначного) научного понимания термина «инновация» до сих пор не существу-ет, несмотря на его широкое присутствие в со-временном политическом и научном дискурсе. Впервые же, по мнению многих исследователей, этот термин в значении, близком к современно-му, использовал австрийско-американский уче-



ный Й. Шумпетер в 1912 году, предложивший рассматривать понятие «инновация» в качестве инструмента предпринимательской деятельно-сти, а под понятием «инноватор» (предприни-матель) иметь в виду главную движущую силу экономического развития [8, с.169-170]. Кроме того, Й. Шумпетер определил группу основных изменений в экономике, характерных для инно-вационного развития, как-то: внедрение новой техники, новых технологий, использование но-вых видов сырья, внедрение новой продукции, организационные изменения в производстве и его материально-технической базе и, конеч-но же, новые рынки сбыта новой продукции. В рамках «шумпетеровского» определения термин «инновация» рассматривают такие крупные спе-циалисты, как известный британский экономист Дж.А. Гобсон и не менее известный австрийский теоретик современного менеджмента П.Ф. Дру-кер.

В настоящее время большинство исследо-вателей при определении содержания понятий «инновация», «инновационное развитие» не вы-ходит за рамки узких технико-экономических параметров. На наш взгляд, сегодня под инно-вацией следует понимать не просто экономиче-скую категорию, а сложный социокультурный феномен, формируемый самыми разнообразны-ми факторами общественного развития и способ-ный вызывать коренные изменения в существу-ющем порядке вещей. И абсолютно правы те, кто считает, что основным параметром анализа феномена инновации должна стать культура как сложноорганизованная целостность. Е. Понома-рева и А. Никифорова выделяют два типа разно-направленных процессов, которые формируют эту целостность, а именно: вектор креативности (изменения, обновления, творчество) и вектор структурирования (упорядочение, норматив-ность и т.п.). «При этом оба вектора (при всей их разнонаправленности) не только предполагают одновременное существование соответствую-щих процессов, но их реальную совмещенность в функционировании и развитии культурных феноменов» [9, с.31]. От себя добавим, что оба эти вектора, как и все инновационное развитие в целом, конечно же, зависят, в первую очередь, от «главного инноватора» (Й. Шумпетер) – че-ловека. Именно поэтому для научного решения проблем инновационного развития необходим широкий социокультурный подход к феномену инновации.

Вообще, как отмечают многие исследовате-ли, существуют два основных подхода к реше-

нию проблем инноваций, инновационного раз-вития: научный и политический. Хотя, на наш взгляд, разделение это, по сути, должно быть достаточно условным, так как в идеале оба эти подхода должны совмещаться. Однако на деле не всегда можно констатировать такое совме-щение. Совмещение этих подходов, конечно же, при наличии хорошо проделанных философско-социологических, аналитических исследований с учетом всех социокультурных факторов обще-ственного развития, может дать отличную тео-ретическую, нормативную базу для инновацион-ного развития.

Современный научный подход определяет-ся, прежде всего, тем, что подлинным субъектом современной науки является не отдельный уче-ный, как это было в классической науке 17–19 веков, а различные профессиональные научные коллективы и организации, как-то: лаборатории, институты, академии, университеты, научные центры, технопарки. Поэтому сегодня, следстви-ем изменения характера основного субъекта про-цесса научного познания, является то, что отно-шения внутри современного субъекта познания, то есть субъект-субъектные отношения внутри научных коллективов играют не меньшую роль в осуществлении и качестве результатов профес-сиональной научной деятельности, чем субъект-объектные отношения между отдельным ученым и предметом его исследования. Кроме того, эти субъект-объектные познавательные отношения складываются в значительной степени под воз-действием (опосредованным) разного рода со-циальных, экономических, коммуникационных, организационных требований и ограничений [10].

Что касается политического подхода к ре-шению проблемы инноваций в нашей стране, то здесь, на наш взгляд, сделано немало, в первую очередь, в плане создания хорошей законода-тельной, нормативно-правовой базы для инно-вационной деятельности. Так, в 2002 году был принят закон Республики Казахстан «Об иннова-ционной деятельности», в котором четко опреде-лены цели и задачи государственной инноваци-онной политики. В контексте упомянутых выше целей и задач, очень важны 3-й и 6-й пункты статьи № 3 «Цели и основные задачи государ-ственной инновационной политики», а именно: «государственная поддержка субъектов иннова-ционной деятельности и формирование иннова-ционной инфраструктуры» и «обеспечение вза-имодействия науки, образования, производства и финансово-кредитной сферы». Кроме того,



принят целый ряд программ по формированию и развитию национальной инновационной систе-мы Республики Казахстан на 2005–2015 годы. Важно, что Национальная инновационная систе-ма объединяет такие 4 основные элемента, как: научный потенциал, инновационное предприни-мательство, инновационную и финансовую ин-фраструктуры. Принят закон «О государствен-ной поддержке инновационной деятельности». В 2003 году, в рамках развития финансовой инфраструктуры, создан и функционирует На-циональный инновационный фонд, который в данное время входит в состав государственного холдинга АО «Фонд национального благосо-стояния «Самрук-Казна»». А этот фонд, свою очередь, управляет системой государственных институтов развития РК, различными центрами (маркентинговых исследований, инжинирин-га и трансферта технологий), фондом развития предпринимательства «Даму», национальными и региональными технопарками. И, наконец, принята Государственная программа инноваци-онного развития образования в РК на 2011–2020 годы, заявленная цель которой – формирование интеллектуальной нации. То есть, как уже отме-чалось ранее, создана хорошая законодательная, нормативно-правовая база для успешной инно-вационной деятельности. Конечно, здесь очень важна правовая дисциплина. Кроме того, для успешной инновационной деятельности важно развитие гражданских институтов, которые мог-ли бы контролировать не только соблюдение го-сударством и отдельными его представителями, гражданами созданной нормативно-правовой базы инновационной деятельности, но и всей Конституции в целом как документа прямого действия. Это необходимо потому, что сегодня феномен инновации зависит от огромного числа самых разнообразных факторов (от глобализа-ции до этнических, индивидуальных и т. д.), что еще раз подтверждает нашу мысль о том, что в решении проблем инноваций нужен самый ши-рокий социокультурный подход. С другой сто-роны, эту же мысль подтверждает то, что сами инновации, все три типа (трансформационные, значимые и эволюционные), которые выделяют специалисты в сфере организационного разви-тия (в соответствии с концепцией «созидатель-ного разрушения» Й. Шумпетера), могут вы-зывать достаточно серьезные изменения даже системного характера.

Кстати, сегодня инновации квалифициру-ются многими исследователями не только как технические, организационные, маркетинговые,

управленческие, но и как новшества в исполь-зовании и совершенствовании человеческого капитала [11]. Здесь необходимо отметить, что со времен Т.Шульца, впервые использовавшего этот термин, и Г.Беккера, развившего его (этот термин) далее, содержание понятия «человече-ский капитал» значительно расширилось. В свя-зи с этим, с точки зрения науки, в настоящее вре-мя, более корректно говорить именно о понятии «человеческий капитал», а не о термине. Так вот, сегодня под «человеческим капиталом» следует понимать не просто качественный и произво-дительный труд, фактор экономического разви-тия, но и интеллект, здоровье, качество жизни, главный фактор формирования и развития инно-вационной экономики и экономики знаний как следующего высшего этапа в развитии челове-ческого общества.

Международные стандарты качества чело-веческого капитала были разработаны еще в конце прошлого столетия одной из комиссий ООН: как уже отмечалось ранее, это 5 главных показателей приближения каждой страны к устойчивому развитию, из которых 3 показателя непосредственно связаны со сферой образова-ния, со сферой знаний. Перечислим их еще раз: 1) продолжительность жизни людей при рожде-нии; 2) валовой национальный продукт на душу населения; 3) грамотность взрослого населения; 4) количество обязательных лет обучения в шко-ле; 5) численность людей с высшим образовани-ем. Эти показатели получили название «индекса человеческого развития». По всем этим показа-телям в Казахстане можно констатировать ста-бильное состояние с некоторым ростом.

Так, в Докладе о Человеческом развитии 2011 года «Устойчивое развитие и равенство возможностей: лучшее будущее для всех» по-ложение Казахстана по индексу человеческого развития ПРООН за последние 5 лет оценива-ется как стабильное. Отмечается следующее: 1) рост продолжительности жизни при рожде-нии (с 1980 по 2011 годы) на 2.1 года; 2) рост среднего количества лет обучения на 4.3 пози-ции; 3) рост ВНП на 137% с 1995 по 2011 год. В целом, с 2011 года отмечается ежегодный при-рост ИЧР («индекса человеческого развития») в Казахстане примерно на 1%.

Как признают практически все серьезные исследователи, важнейшим фактором современ-ного цивилизационного развития является чело-веческий фактор, качество человеческого капи-тала. Особенно важен человеческий капитал, его качество для нашего государства, стоящего пе-



ред необходимостью решения большого блока модернизационных задач, задач инновационно-го развития, озвученных нашим Президентом в Посланиях, Обращениях, выступлениях. В свою очередь, проблема инноваций, инновационного развития становится одной из важнейших на-учных, политических и даже смысложизненных проблем, поскольку, в конечном счете, речь идет как о выживании целых государств, с прожива-ющими в них этносами с их культурным насле-дием, так и о выживании отдельных индивидов.

Переход планетарного мегасоциума в новое состояние происходит в ходе взаимодействия са-мых разнообразных факторов: технологических, экономических, культурно-идеологических, эт-нических факторов и т.д. Очень важную роль в общественном развитии играют, на наш взгляд, социокультурные факторы, особенно в полиэт-нических странах с «догоняющим» развитием, к которым можно отнести и нашу республику. Таким странам для того, чтобы стать субъек-том (а не объектом) мирового развития, чтобы «догнать» развитые страны, нужно эффективно осуществлять модернизацию и трансформацию (в случае нашей страны, по С. Хантингтону), инновационное развитие, что невозможно без сформированных национальной идентичности и государственного единства, то есть, наличия на-ции как двуединства суверенного территориаль-ного государства и гражданского общества.

Необходимо отметить, что феномен инно-вации теснейшим образом связан с феномена-ми информации и духовности, для нового по-нимания которых, на наш взгляд, в настоящее время складываются все предпосылки. Больше того, новое понимание феноменов информации и духовности, опирающееся на новое понима-ние принципа целостности, на новейшие науч-ные исследования в области астрофизики, так называемых «пси-оболочек», фрактальной гео-метрии природы и многие другие исследования, формирует новые представления об устройстве мироздания, места в нем человека и сущности человека.

Совершенно справедливо, на наш взгляд, бу-дет утверждать, что главным императивом раз-вития современного человеческого сообщества должно стать условие невозможности осущест-вления каких бы то ни было технологических инноваций без этических инноваций. И главной этической инновацией при таком подходе долж-но стать требование невозможности осущест-вления любого проекта общественного развития без этической экспертизы.

Сегодня в науке этическая экспертиза стано-вится безусловным требованием научной раци-ональности. Особенно актуальна эта проблема (взаимосвязи технологических и этических ин-новаций) в сфере развития качества человече-ского капитала. Кроме того, еще раз отметим, что сегодня инновации квалифицируются мно-гими исследователями не только как техниче-ские, организационные, маркетинговые, управ-ленческие, но и как новшества в использовании и совершенствовании человеческого капитала. Под «человеческим капиталом» же следует по-нимать (как уже также отмечалось нами ранее) не просто качественный и производительный труд, фактор экономического развития, но и интеллект, здоровье, качество жизни, главный фактор формирования и развития инновацион-ной экономики и экономики знаний как следу-ющего высшего этапа в развитии человеческого общества. Так вот одним из неуклонно разви-вающихся, важнейших направлений в развитии качества человеческого капитала является сфера робототехники. Это направление (робототех-ника) является логическим следствием вектора развития современной цивилизации, и, соответ-ственно, несет в себе все ее (современной циви-лизации) особенности, дающие, как принято го-ворить, «на выходе», амбивалентный эффект. С одной стороны, сфера робототехники выполняет задачи улучшения качества жизни, качества че-ловеческого капитала. Но с другой стороны, по-рождает комплекс тревожащих, неоднозначных, с точки зрения перспектив развития человека, проблем. Сегодня эти проблемы по-прежнему, как и в античные времена, когда Диоген обра-щался к Платону с вопросом «кто есть чело-век?», связаны с вопросом сущности человека.

Современный человек формирует новые типы реальности – виртуальную реальность, пространство робототехнической цивилизации, а также философию этих типов реальностей. Так, сегодня активно развивается так называе-мая философия BEAM-робототехники, которая определяется набором заповедей, не являющих-ся непреложным законом, но формирующих об-щую философскую концепцию проектирования BEAM-роботов, куда также входят свои соб-ственные три закона робототехники [12].

В ВEAM-философии вызывают тревогу (в плане перспектив развития человека) не та-кие ее принципы, как принцип разумного ми-нимализма, «роботы из электронного хлама» Марка Тилдена или идеи Родни Брукса, а три так называемых закона робототехники Мар-



ка Тилдена, которые, – в отличие от трех зако-нов великого фантаста Айзека Азимова (рас-сказ «Хоровод», 1942), – ставят главной целью «деятельности» роботов не защиту человека и подчинение ему и лишь затем – заботу о себе (в том случае, если это не противоречит глав-ной функции робота – «защита человека»). Все три закона робототехники Марка Тилдена на-правлены на защиту «собственно роботосуще-ствования»: 1) робот должен защищать свое существование всеми возможными способами от любой опасности; 2) робот должен полу-чить и сохранить доступ к источнику энергии; 3) робот должен постоянно искать лучшие источ-ники энергии. Конечно, изначально ставившуюся задачу улучшения качества жизни человека вроде бы никто не отменял. Однако упомянутые выше три закона робототехники Марка Тилдена, если официально и не отменяют задачу улучшения ка-чества жизни человека, то уж точно отодвигают ее, так сказать, на задний план. То есть получа-ется, что отчужденный от собственной среды су-ществования, от результатов собственного труда человек создает, соответственно, отчужденный от себя и собственного существования продукт, – более того, целое пространство робототехниче-ской цивилизации. Развитие такой цивилизации, в соответствии с указанными выше тремя закона-ми Марка Тилдена, конечно же, не вписывается в принцип коэволюции, то есть в принцип со-вместного развития человечества и окружающей среды, общества и биосферы [13]. Более того, сегодня вектор развития пространства робото-технической цивилизации еще более усложняет проблемы современного мега-социума и реали-зации принципа коэволюции.

Одно из основных направлений в развитии робототехники – создание искусственного ин-теллекта. И здесь одной из главных задач явля-ется задача нравственных границ, ограничений в поведении искусственных машин, так как се-годня создание искусственных машин не пред-полагает вложения в них «программ нравствен-ности», что подтверждают приведенные выше три закона робототехники Марка Тилдена.

Таким образом, можно сделать вывод о том, пространство робототехнической цивилизации представляет собой сложный феномен с доста-точно вероятным (в плане будущего человече-ства) опасным вектором развития. И, конечно же, для понимания последствий развития такого феномена нужен, как уже отмечалось ранее, фи-лософский подход. Этот подход должен форми-роваться, в первую очередь, в контексте нового

понимания духовности, основанного на новом понимании принципа целостности.

Но как же построить это общество будуще-го, основанное, как уже было сказано, на вы-соких принципах духовного развития, высокой морали и этике. Конечно же, тут нужен, как уже отмечалось ранее, философский подход, в пер-вую очередь, к проблеме сущности человека, творящего новые виды реальности, в том числе, такую сложную ее форму, как робототехниче-скую цивилизацию, с высокой вероятностью представляющую угрозу для будущего челове-чества, учитывая три неоднозначных (а, скорее, опасных) закона робототехники Марка Тилдена. На наш взгляд, многие философы (а также и другие исследователи) совершенно справедливо отмечают следующее: «главная проблема совре-менной цивилизации: как, оставаясь человеком (а значит, будучи связанным с биосферой не только внешними, материальными, но и вну-тренними, духовными взаимосвязями), продол-жить реализацию своей активной, деятельност-ной природы?» [14, с. 106]. Скорее всего, прав Э.Пестель, утверждая, что единственно верный выбор в решении упомянутой выше проблемы – «не слепое противодействие прогрессу, но про-тиводействие слепому прогрессу» [15, с. 253].

Научно-технологический прогресс, осво-божденный от ориентации на всестороннее, сво-бодное и универсальное развитие духовной сущ-ности человека, его творческих способностей и дарований, привел к возникновению тотально дегуманизированного мира – мира, в котором система взаимодействия природы, общества и человека подчинена отчужденной от духовно-нравственных измерений логике потребност-но-полезностных отношений. В рамках такой логики, как отмечал еще К. Маркс, триумф на-учно-технического прогресса покупается ценой моральной деградации человека.

Вообще, современный глобализирующийся мир несет в своем развитии тенденции унифи-кации, с одной стороны, тенденции усложнения всех социокультурных процессов, с другой сто-роны, а также тенденции неизбежности карди-нального изменения онтологической идентич-ности человека. Такие изменения предполагают значительные вложения в человеческий капитал, качество жизни, что означает не просто реше-ние проблем образования и здравоохранения, а, в первую очередь, решение проблем духовного совершенствования человека. Духовность как сущность человека, на наш взгляд, следует по-нимать (в свете новейших научных открытий и



формирования на основе этих открытий нового понимания принципа целостности) не только и не столько как интеллектуальность или чистую мораль, а как осознание человеком своей сопри-частности и соразмерности истине бытия, как внутреннее стремление человека к самоопреде-лению посредством познания единой глубинно-

онтологической основы космоса и человеческо-го существа. Такое осознание будет находить, в свою очередь, отражение в мироотношении че-ловека с вытекающей из него стратегией пове-дения, поведенческим императивом, определяю-щим жизнь в гармонии, сотрудничестве и заботе об окружающем мире.


1. Letov O.V. Ethical and philosophical aspects of nanotechnologies. (Summary paper).//RZh. – 2009. - No. 3. – Page 82-112.2. Medouz D.H., etc. Growth limits. – M.: Publishing house of the Moscow University, 1991. – 280 pages.3. Brundtland G. Our general future [Text]. – M.: Progress, 1989. – 374 pages.4. Platonov G.V., E.V Pants. Steady ecodevelopment – a way to a noosphere//the Mosk Bulletin. un-that, ser.7., philosophy.

– 1997. – No. 1. – Page 49-66.5. Bello U. Opportunities and limits of globalization//Dillema of globalization. Societies and civilizations: illusions and risks.

– M.: Option, 2002. – Page 486-504.6. Engel G. Filosofskaya of the critic of ecology//Mosk Bulletin. un-that, Series 7, philosophy. – 1996. – Page 38-52.7. Zubakov V.A. Past and future eyes of the ecologist//Social sciences and present. – 1997. – No. 3. – Page 114-128.8. Shumpeter Y. Theory of economic development. – M.: Progress, 1982. – 401 pages. 9. Ponomareva E., Nikiforov of A. Innovation as scientific and political problem//Free thought. – 2011. – No. 1. – page 29-44. 10. Lebedev S.A. Modern science: sociality and innovation//Bulletin of the Moscow University. Series 7. Philosophy. – 2011.

– No. 1. – page 36-45.11. Biryukov V. Innovative market economy//Free thought. – 2011. – No. 3. – Page 19 – 32. 13. Beam-robotics. - http://beam-robot.ru/robotics/beam-hilosophy.php 13. Moiseyev N.N. Ecological outlook//Philosophy of ecological education. – M.: Progress-Tradition, 2001. – Page 21-29.14. Popkova N.V. Global problems of the present and technological development//Messenger Mosk. Un-ta. It is gray. 7. Phi-

losophy. – 2005. – No. 1. – page 97-106.15. Pestel E. Outside growth: [Global. пробл. present and activity междунар. орг. Rome. club]/; The Lane from English E. V.

Netesova; General edition and вступ. Art. [page 5-29] D.M.Gvishiani. – M.: Progress, 1988. – 268 pages.

References

1. Летов О.В. Этические и философские аспекты нанотехнологий. (Сводный реферат). // РЖ. – 2009. – №3. – С.82-112.2. Медоуз Д.Х. и др. Пределы роста. – М.: Изд-во Московского Университета, 1991. – 280 с.3. Брундтланд Г. Наше общее будущее [Текст]. – М.: Прогресс, 1989. – 374 с.4. Платонов Г.В., Трусов Э.В. Устойчивое экоразвитие – путь к ноосфере // Вестник Моск. ун-та, сер.7., философия.

– 1997. – № 1. – С. 49-66.5. Белло У. Возможности и пределы глобализации // Диллемы глобализации. Социумы и цивилизации: иллюзии и

риски. – М.: Вариант, 2002. – С. 486-504.6. Энгель Г. Философская критика экологии // Вестник Моск. ун-та, Серия 7, философия. – 1996. – С. 38-52.7. Зубаков В. А. Прошлое и будущее глазами эколога // Общественные науки и современность. – 1997. – № 3. – С. 114-128.8. Шумпетер Й. Теория экономического развития. – М.: Прогресс, 1982. – 401 с. 9. Пономарева Е., Никифорова А. Инновация как научная и политическая проблема // Свободная мысль. – 2011. – №1.

– с. 29-44.10. Лебедев С.А. Современная наука: социальность и инновационность // Вестник Московского Университета. Серия 7.

Философия. – 2011. – №1. – с. 36-45.11. Бирюков В. Инновационная рыночная экономика // Свободная мысль. – 2011. – №3. – С.19 – 32.13. Beam-робототехника. – http://beam-robot.ru/robotics/beam-hilosophy.php 13. Моисеев Н.Н. Экологическое мировоззрение // Философия экологического образования. – М.: Прогресс-Традиция,

2001. – С. 21-29.14. Попкова Н.В. Глобальные проблемы современности и технологическое развитие // Вестник Моск. Ун-та. Сер. 7.

Философия. – 2005. – №1. – с.97-106.15. Пестель Э. За пределами роста: [Глобал. пробл. современности и деятельность междунар. орг. Рим. клуб] /; Пер. с

англ. Е. В. Нетесовой; Общ. ред. и вступ. Ст. [с.5-29]Д.М.Гвишиани. – М.: Прогресс, 1988. – 268 с.


Нурышева Г.Ж.,

Есенгельдин Б.С.,

Сыргакбаева А.С.

Проблемы казахстанского высшего образования

в условиях инновационной экономики

Насущной задачей для современного Казахстана, о которой говорят на правительственном уровне, в настоящее время является развитие инноваци онной экономики. Полномасштабному запуску инновационного процесса препятствует ряд проблем, одной из которой является отсутствие эффектив ной работы системы образования и науки.

Авторы анализируют проблемные точки современного казахстанского образования. Объект рассмотрения ограничен системой выс шего образова ния, являющегося важнейшим элементом подготовки инновационных спе циалистов для национальной экономики.

Ключевые слова: инновация, инновационный процесс, инновационная лич ность, казахстанская система высшего образования, рынок труда.

??? An urgent task for modern Kazakhstan, which its government frequently mentions, is the development of an innovative economy. Lack of an effective system of edu cation, particularly in the sciences, is one of the primary issues preventing full scale development of innovation processes and mechanisms.

In this article the authors analyse issues related to the current system of education in modern Kazakhstan. They also describe potential opportunities for the country’s Higher Education sector to be a catalyst for change by developing innovative training for economic specialists.

Key words:

??? Қазіргі уақытта үкіметтік деңгейінде қарастырылып жатқан жа ңашыл Қазақстанның басты мәселелерінің бірі – инновациялық экономиканы дамыту болып табылады. Инновациялық үдерісті толық ауқымды жүргізуге көптеген проблемалар кедергі болып отыр, оның ішінде білім және ғылым жүйесінің тиімді жұмыс істемеуін айтуға болады.

Авторлар жаңашыл қазақстандық білім берудің басты проблемаларын талдайды. Зерттеу объектісі ұлттық экономикаға инновациялық мамандарды дайындаудың негізгі элементі болып табылатын жоғары білім беру жүйесімен шектелген.



УДК ??? *1Нурышева Г.Ж., 2Есенгельдин Б.С., 1Сыргакбаева А.С.Казахский национальный университет имени аль-Фараби,

Республики Казах стан, г. Алматы 2Карагандинский государственный университет имени Е.А. Букетова,

Республики Казах стан, г. Алматы *E-mail: [email protected]

В современных условиях одним из актуальных вопросов яв-ляется разви тие инновационной деятельности в экономике. Ка-захстан в этом разви тии значительно отстает от ведущих стран мира. В развитых странах старто вал шестой технологический уклад, основу которого составляют био- и нано технологии, информационные технологии, в то время как казахстанская эко номика находится все еще на стадии четвертого техноло-гического уклада, который основан на развитии энергетики с использованием нефти и нефте продуктов, газа и средств связи.

В настоящее время в Казахстане ведется работа по созда-нию такой инно вационной инфраструктуры, которая стала бы привлекательной как для зарубежных инвесторов, так и для национальных инноваторов, но в ходе этой работы возника-ет ряд негативных обстоятельств, которые препятствуют ин-новационному развитию страны.

Одной из главных проблем является отсутствие эффектив-ной работы системы образования и науки, а также отсутствие устойчивой взаимосвязи между основными звеньями иннова-ционной системы – научными организа циями, учреждениями высшего образования и предприятиями. Это означает, что ре-альный сектор экономики не в полной мере использует суще-ствующий научно-технологический потенциал, а наука из-за отсутствия эффективного государственно-частного партнер-ства не в состоянии получить социально значимые результаты.

Исторически сложилось так, что термином «инновация» сначала обо значали только нововведения в области техники. Такое же понимание инно ваций в значительной степени сохра-нилось ещё и сегодня.

В западной литературе (где термин «инновация имеет дав-ние традиции повседневного использования) существуют усто-явшиеся фразы, связанные с термином «инновация»:

сapital-saving innovation – капиталосберегающие нововведе-apital-saving innovation – капиталосберегающие нововведе--saving innovation – капиталосберегающие нововведе-saving innovation – капиталосберегающие нововведе- – капиталосберегающие нововведе-ния;

design innovation – изменение конструкции машины;factor-saving innovation – нововведение, сберегающее из--saving innovation – нововведение, сберегающее из-saving innovation – нововведение, сберегающее из- – нововведение, сберегающее из-

держки на фак тор производства (труд или капитал);financial innovation – финансовая инновация, разработка но- – финансовая инновация, разработка но-

вых финан совых методов;

ПРОБЛЕМЫ КАЗАХСТАНСКОГО

ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ

В УСЛОВИЯХ ИННОВАЦИОННОЙ

ЭКОНОМИКИ


Проблемы казахстанского высшего образования в условиях инновационной экономики

manufacturing innovation – новыйметодпро-новыйметодпро-изводства;

productinnovation – новоеизделие.Широкое распространение подобных тер-

минов есть свидетельство того, что проблема инноваций возникла в западной литературе в связи с не обходимостью повышения экономи-ческой эффективности промышленных пред-приятий, и конкретно выражалась в технологи-ческом совершенствова нии производственного процесса.

Именно в таком русле написан фундамен-тальный труд австрийского экономиста Йозефа Шумпетера об инновациях “Теория экономиче-ского развития”. Согласно ему движущей силой экономического развития является предприни-матель. Благодаря его организаторским способ-ностям, интуиции, способности к риску эконо-мика получает стимул к совершенствованию.

Предприниматель обычно сталкивается в процессе своей деятельности с противодей-ствием внешней среды. Чтобы преодолеть это сопротивление, он применяет новшества. Так начинается инновационный процесс. Имен-но инновационный процесс в конечном итоге, по Й. Шумпетеру, и опре деляет степень прогресса экономической системы.

Если сказать коротко, стратегическими сти-мулами экономического раз вития Шумпетер считает инновации, которые определяются им как коммер ческое или промышленное приме-нение новых продуктов, новых процессов или методов производства, а также освоение новых рынков сбыта или источ ников сырья и новых форм организации труда.

Наглядно этот процесс представлен на рис. 1.

Понятно, что казахстанское общество смо-жет стать инновационным, во-первых, когда инновационная личность станет массовой, и, во-вторых, ко гда инновационной деятельностью таких личностей будут пронизаны все сферы жизнедеятельности общества. Но этот путь не простой для нашей страны, и он еще не до кон-ца понят в своих сущностных характеристиках. При этом ясно одно – огромное значение в фор-мировании инновационной личности принадле-жит системе образования.

Современный Казахстан унаследовал совет-скую образовательную сис тему, главными до-стижениями которой были фундаментальность и основа тельность знаний, приобретенных школь-никами и студентами. Кроме того, существовал общий учебный план для всех учебных заведе-ний, который со ставлялся под руководством го-сударства. Авторами учебников, которые кстати были бесплатными, являлись ведущие советские ученые – математики, физики, химики, биологи.

В постсоветский период в сфере образования Казахстана произошли существенные перемены. Наиболее заметные из них – переход к вариатив-ной системе образования, диверсификация об-разовательных учреждений, по явление рынка учебной литературы, легитимизация рынка об-разовательных услуг, информатизация системы образования, рост числа высших учебных заведе-ний (прежде всего за счет формирования сети не-государственных об разовательных учреждений).

Далее мы предлагаем более подробно оста-новиться на тех проблемных точках, которые, по мнению авторов, существуют в современном казахстан ском образовании. Объект рассмотре-ния будет ограничен системой высшего образо-вания, которое является важнейшим элементом подготовки иннова ционных специалистов для национальной экономики.

1. Нарушение преемственности между сред-ним и высшим звеном системы образования.

Введение новых правил приема абитуриен-тов только по результатам единого националь-ного тестирования (ЕНТ) фактически отстрани-ло препо давателей высших учебных заведений от участия в выборе талантливых аби туриентов. До введения ЕНТ каждый университет самосто-ятельно проводил вступительные экзамены, по результатам которых студентами становились лучшие выпускники школ. Сейчас любой аби-туриент, получивший по ре зультатам ЕНТ по-роговый балл 50 может учиться в университете, оплатив соответствующую сумму в кассу уни-верситета.

• Промпроду

• Примпроиз

• Освоеисточ

• Освое

мышленуктов

мение нзводств

ение ночников с

ение но

ное при

овых прва

овых рысырья

овых фо

именен

роцессо

ынков сб

орм орг

ние нов

ов или м

быта ил

ганизац

ых

методо

ли

ции труд

в

да

Рисунок 1 – Новые комбинации ресурсов и факторов производства


Нурышева Г.Ж. и др.

По мнению многих преподавателей высших учебных заведений, уро вень подготовки выпуск-ников средней школы заметно снизился, начиная с 90-х годов ХХ в. В результате этого высшие учебные заведения вынуждены ор ганизовывать специальные курсы для дополнительной подго-товки абитури ентов к обучению в вузе, учить их не только основам специальных дисцип лин, но и развивать навыки критического мышления, само-обучения, работы с информацией. Совершенно понятно, что единое национальное тестирование, основанное на независимой проверке, выравнива-ет возможности выпускни ков с точки зрения по-ступления в престижные университеты. Однако на том уровне реализации, на котором находится сейчас эта система, ее оставлять нельзя.

Актуальной является также проблема несо-гласованности учебных пла нов средней школы и университета. В настоящее время в университетах Казахстана студенты в течение первого года изуча-ют несколько обязатель ных дисциплин: «История Казахстана», «Основы информатики», «Экология» и т.д., которые они уже изучали в средней школе. Это означает, что сту денты теряют время – целый год – на повторение одного и того же, вместо того, чтобы изучать дисциплины, формирующие их профессиональные ком петенции.

Все это, конечно, вызывает недовольство родителей и обучающихся. Поэтому Министер-ству образования и науки Казахстана необхо-димо как можно скорее пересмотреть формы и методы проведения ЕНТ, условия по ступления в университеты, а также согласовать учебные пла-ны средней школы и университета.

2. Снижение качества образования в высшей школе.

Одной из причин снижения качества казах-станского высшего образова ния является слабое внедрение новых образовательных технологий в образо вательный процесс. Сегодня в Казахстане продолжают действовать формы и методы обу-чения прошлого века. Основной формой занятий по-прежнему остаются лекции, аудиторная на-грузка слишком велика. Казахстанская сис тема образования, по большей мере, ориентируется на запоминание и усвое ние огромного количе-ства готовых материалов и решений. В то время как ев ропейская система ориентирована на об-учении самостоятельному поиску не обходимой информации, ее обобщение и анализ. Кроме того, во многих уни верситетах нет современных библиотек – таких, где были бы открытый дос-туп к книгам, система электронного поиска, до-ступ к международным изда ниям и библиотекам онлайн.

Большое число университетов с низким ка-чеством образования – это неразумно. В связи с этим Министерство образования и науки Ка-захстана решило сократить количество высших учебных заведений по принципу «Лучше мень-ше, да лучше», т.е. пусть будет меньше высших учебных заведе ний, но они будут давать каче-ственное образование. Для решения этой за дачи был создан Республиканский общественный со-вет по оптимизации высших учебных заведений, который сократил количество университетов путем их объединения, учитывая их специализа-цию (табл.1).

Таблица 1 – Количество вузов и студентов в Республике Казахстан

Показатели 2010 год 2011 год 2012 год 2013 год 2014 годЧисло высших учебных заведений, единиц 149 146 139 128 126Численность студентов, человек 620 442 629 507 571 691 527 226 477 387

Составлена авторами на основании данных Агентства по статистике Республики Казахстан www.stat.gov.kz

Так, если в 2010 году количество высших учебных заведений составляло 149, то в 2014 году их насчитывается 126. По приблизитель-ным подсчетам в каждом регионе останется только по одному негосударственному вузу. Ис-ключение могут сделать лишь для самых круп-ных городов: Астаны, Алматы, Шымкент и Ка-раганды. В этих городах планируют оставить по два-три част ных учебных заведения.

3. Недостаточное финансирование системы высшего образования.

Финансирование системы образования в Ка-захстане является одной из насущных проблем государства. Недостаток финансовых ресурсов в образо вательной сфере может повлечь за собой как снижение самого уровня обра зования, так и привести в дальнейшем к упадку экономическо-го развития.



Рассмотрим финансирование системы об-разования за последние три года и определим

удельный вес расходов на образование от объ-ема ВВП в Республике Казахстан (табл. 2).

Таблица 2 – Удельный вес расходов на образование от ВВП в Казахстане

Показатели 2012 год 2013 год 2014 годВаловый внутренний продукт (ВВП) млрд.тенге 30 347,0 35 257,2 38 033,1Расходы на образование, млрд. тенге 1 210,1 1 237,4 1 358,7в % к ВВП 3,99 3,51 3,57

Составлена авторами на основании данных Министерства финансов Республики Казахстан www.minfin.kz

Как видно из таблицы 2, размер денежных средств, выделяемых на об разование в Казахста-не, за последние три года увеличился. Однако при этом денег национальной системе образо-вания не хватает в принципе. В соответ ствии с рекомендациями ЮНЕСКО, для устойчивого развития расходы на образование должны со-ставлять 6-7% от ВВП. Расходы же Казахстана не превышают 4,0% от ВВП. В пересчете на цифры это означает, что по евро пейским стан-дартам казахстанское образование ежегодно не-дополучает примерно 2 262, 32 млрд. тенге, или около 12,23 млрд. долларов США. Од нако сама по себе финансовая поддержка образования не приведет к резкому повышению его качества. Казахстанское образование нуждается в профес-сиональных менеджерах, способных эффектив-но управлять и расходовать деньги.

4. Преподавательские кадры.Преподавательские кадры – важнейший ре-

сурс, непосредственно влияющий на эффектив-ность работы современного университета, по-скольку от качества преподавания напрямую

зависит востребованность подготовлен ных вы-сококвалифицированных специалистов на рын-ке труда. Поэтому од ним из важнейших аспектов управления социально-трудовыми отношения-ми в университете является совершенствование системы мотивации и стимули рования научно-педагогического персонала.

В настоящее время средняя заработная плата работников образования по сравнению с работ-никами других отраслей страны является одной из са мых низких.

Как свидетельствуют данные таблицы 3, среднемесячная заработная плата профессор-ско-преподавательского состава за 2014 год со-ставила 74308 тенге (401,66 долларов США), что значительно ниже уровня средней заработ ной платы в Республике Казахстан (120629 тенге или 652,05 долларов США).Поэтому квалифициро-ванные преподаватели, имеющие длительный стаж работы в вузе, из-за недостаточной соци-альной и финансовой оценки их труда, а также ухудшения условий жизни уходят из сферы об-разования в другие отрасли экономики.

Таблица 3 – Средняя заработная плата преподавателей образовательных организаций

Показатели 2012 год 2013 год 2014 годСреднемесячная заработная плата по Казахстану, тенге 101263 109141 120629Среднемесячная заработная плата преподателей, Тенге 67931 69484 74308

Составлена авторами на основании данных Агентства по статистике Республики Казахстан www.stat.gov.kz

Наблюдается также старение педагогиче-ского состава казахстанских высших учебных заведений, что в перспективе может привести к закрытию кафедр, научных школ и целых на-правлений подготовки специалистов. Сей час на-

блюдается тенденция нежелания выпускников университетов тру диться в качестве преподава-телей в учебных заведениях.

Государственная политика в области совер-шенствования системы оп латы труда преподава-



телей должна быть направлена на решение сле-дующих задач:

– увеличение размера среднемесячной за-работной платы до уровня средней заработной платы по республике;

– обеспечение притока молодых, профессио-нальных кадров в систему выс шего образования путем их материального стимулирования;

– обеспечение дифференциации в оплате труда в зависимости от уровня ква лификации работников;

– учет изменения статуса и условий финан-сирования образовательных учре ждений различ-ного уровня.

5. Изменение ориентиров казахстанского высшего образования.

Сегодня казахстанские студенты ориентиро-ваны скорее на то, чтобы им «дали» знания, а не на самостоятельный их поиск и самообучение. У них нет ни времени, ни желания заниматься творчеством. Этот факт означает, что современ-ный университет должен изменить свои ориен-тиры. Обществу не обходимы личности иннова-ционного склада.

Еще одна проблема – никакая, даже самая креативная личность, не ре шит сложную, про-блемную ситуацию, если ее интеллектуальный ресурс ог раничен суммой профессиональных знаний. Поэтому наряду с профессио нальными дисциплинами студенты должны изучать также широкий спектр социально-гуманитарных дис-циплин, таких как философия, логика, этика, эстетика, риторика, социология и политология.

В учебных планах университетов эти дис-циплины присутствуют, но объем их преподава-ния в последние годы значительно сократился. Что вы зывает опасения, поскольку именно эти дисциплины формируют способность к творче-ству, воображению, отказу от привычных норм и устоявшихся тра диций, умение видеть раз-личные пути решения нестандартных ситуаций. Кроме того, они формируют из студентов соци-ально зрелых и нравственных личностей, кото-рые в состоянии взять на себя ответственность за свое твор чество. Инновации неизбежно несут с собой риски.

Однако пытаясь сформировать инновацион-ных выпускников, преподава тели университе-тов сталкиваются также и с психологическими трудностями. Казахстанское общество в значи-тельной мере остается тради ционным. Консер-вативные традиции предков прочно заложены в мышление казахов и проявляют себя во всех

сферах современной жизни. А традицион ное мышление, как известно, порождает боязнь но-визны, нежелание стре миться к новому, неиз-вестному.

Намеченный правительством переход стра-ны на инновационный путь развития может со-стояться только при условии, если образованию будет в полной мере возвращена воспитательная и гуманистическая функция.

6. Проблема несоответствия специалистов, подготовленных выс шими учебными заведени-ями требованиям рынка труда.

В Казахстане все чаще поднимается вопрос о том, что высшее образо вание готовит специ-алистов не по тем специальностям, которые действи тельно требуются казахстанской эконо-мике. Очевидно, что само представле ние о спе-циализации устарело.

Этот вопрос был рассмотрен на правитель-ственном уровне, в резуль тате чего одним из важных пунктов ежегодного Послания пре-зидента страны народу Казахстана стала про-блема нехватки высококвалифицированных на-циональных инженерных и технических кадров. Речь идет прежде всего о необходимости под-готовки специалистов в области IT-технологий, нефтега зовой отрасли, металлургии, энергетики и строительства.

Дефициту специалистов и квалифицирован-ных рабочих способство вала также масштабная «утечка умов» из Казахстана в 1990 годы после рас пада Советского союза, когда огромное коли-чество ученых покинуло страну в поисках луч-ших условий для жизни.

Для решения данной проблемы Казахстан предпринимает меры по привлечению иностран-ной рабочей силы. Основная цель при привле-чении иностранной рабочей силы – выполнение инновационных или технологиче ски сложных видов работ, для реализации которых отсутству-ют специалисты соответствующей профессии или квалификации на местном рынке труда.

Как свидетельствуют данные таблицы 4, наибольшее количество спе циалистов было при-влечено из Китая и Турции. В 2014 году 11860 работни ков прибыло из Китая, что составило более 40% от всей привлеченной ино странной рабочей силы. Китайские и турецкие специали-сты в основном за няты в строительной сфере. Специалисты из Великобритании и Индии в ос-новном работают в нефтегазовой сфере. Трудо-вые мигранты из других стран в основном рабо-тают в аграрном секторе страны.



Таблица 4 – Количество привлеченных иностранных специалистов в Казах стан

Страны/годы 2012 год 2013 год 2014 годВСЕГО 23214 25491 28162Китай 4290 6202 11860Турция 2537 4506 4243Индия 1714 1757 1376

Великобритания 1341 1434 1313Другие страны 13332 11592 9370

Составлена авторами на основании статистических данных Министерства здравоохранения и социального развития Республики Казахстан //www.mzsr.gov.kz

Рассмотрим распределение иностранных спе-циалистов по регионам Ка захстана в 2014 году. Наибольшее количество иностранных специали-стов приезжает работать в столицу Казахстана – Астану – 8216, поскольку здесь продолжается бур-ное строительство жилых, административных и промыш ленных объектов. В Атыраускую область прибыло 5055 специалистов, в Мангистаускую область – 3083, Павлодарскую область – 3206 и в Алматы – 2666. Это означает, что в эти пять реги-онов прибыло наибольшее количе ство иностран-ных специалистов, что в совокупности составляет 78,9% от всех приглашенных работников.

Выводы

Рассмотрев современное состояние системы высшего образования Ка захстана, авторы статьи пришли к следующим выводам:

– нарушена преемственность между средней школой и высшими учеб ными заведениями Ка-захстана, что фактически отстранило преподава-телей университетов от отбора лучших абитури-ентов;

– снизились качественные параметры рабо-ты университетов, что выра жается в недоволь-стве работодателей уровнем подготовки выпуск-ников высших учебных заведений;

– наблюдается хроническое недофинансиро-вание системы образования, что отразилось на материально-технической и интеллектуальной сторонах работы высших учебных заведений;

– катастрофически снизился престиж про-фессии преподавателя, что привело к утечке мо-лодых кадров из этой профессии;

– в зависимости от потребностей общества произошла кардинальная смена ориентиров ка-захстанского высшего образования;

– возник дисбаланс между объективным спросом на кадры и соответст вующим предло-жением на рынке труда.

Таков далеко неполный обзор проблем казах-станской системы выс шего образования. Казах-стану крайне необходимо сформировать новую па радигму высшего образования, ориентиро-ванную не столько на подготовку качественных специалистов, сколько инновационных лично-стей, способ ных изменить жизнь страны в луч-шую сторону.

Для решения этой сложной задачи казах-станская система высшего обра зования должна быть более гибкой, динамичной и обеспечивать быст рую адаптацию к изменяющимся социаль-но-экономическим условиям. Необ ходимо опе-режающее развитие высшего образования по отношению к обще ству. Однако при всей оче-видности необходимости реформирования выс-шего образования к нему надо подходить весьма осторожно. Результаты внедрения инноваций, как правило, проявляются только через 10-15 лет. Они могут быть непредсказуемы, и при от-сутствии грамотного планирования и постоян-ного контроля могут повлечь серьезные систем-ные проблемы.




1 Schumpeter Joseph A.(1911). The theory of economic development Leip zig: Duncker&Humblot.2 Gabor, Dennis, Innovations: scientific, technological, and social. New York : Oxford University Press, 1970. -113 p. 3 Zaltman, Gerald.Innovations and organizations / Gerald Zaltman, Robert Duncan, Jonny Holbek. New York ; London :

Wiley-Interscience, 1973. -212p. 4 Freeman, Christopher, The economics of industrial innovation / Christopher Freeman. Edition: 2nd ed. London : Pinter,

1982. -250p. 5 Bishop, George (George Daniel), Innovation in education / G. Bishop. London : Macmillan, 1986. – 259p. 6 Услуги в Республике Казахстан // Статистический сборник. Агентствопостатистике Республики Казахстан. –

Астана, 2014. – 266 с.7 Отчет об исполнении государственного бюджета Республики Казахстан// Информация из официального сайта

Министерства финансов Республики Казахстан. //www.minfin.kz8 Послание Президента Республики Казахстан – Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия

«Казахстан-2050»: Новый политический курс состоявшегося государства» от 14 декабря 2012 года.9 Отчет о привлечении иностранных специалистов в Республику Казахстан// Информация из официального сайта

Министерства здравоохранения и социального развития Республики Казахстан //www.mzsr.gov.kz.


Ры би на Е.В., Альпеисо ва А.Т., До со ва С.Н.

Ана лиз эф фек тив нос ти социаль ной рек ламы в борь бе

с куре нием среди молодежи в Ка зах стане

Целью дан ной ра бо ты яв ляет ся исс ле до ва ние влия ния со ци альной рек ла мы про тив ку ре ния на эф фек тив нос ть рек лам но го сообще ния сре ди мо ло де жи в Ка за х стане. Эф фек тив нос ть ан ти та бач ной рек ла мы о вре де ку ре ния для здо ровья ку риль щи ка и рек ла мы о вреде пас сив но го ку ре ния для ок ру жаю щих ку риль щи ка лю дей тес тиро ва лась с ис поль зо ва нием фак тор но го и рег рес си он но го ме то дов ана ли за по дан ным ан ке ти ро ва ния 466 участ ни ков. Ре зуль та ты ис с ле до ва ния до ка зы вают эф фек тив нос ть рек ла мы о вре де пас сив но го ку ре ния для ок ру жаю щих, в то вре мя как эф фек тив нос ть рек ла мы о вре де собст вен но му здо ровью не бы ла подт верж де на ста тис ти чески. При во дят ся ре ко мен да ции для раз ра бот ки бо лее эф фек тив ной со ци аль ной рек ла мы.

Клю че вые сло ва: со ци альная рек ла ма, ан ти та бач ная рек ла ма, неком мер чес кая рек ла ма, мар ке тин го вые ма ни пу ля ции.

Rybina Е.V., Alpeissova А.Т., Dossova S.N.

Analyisis of social addvertising effectiveness to reduce smoking

among youth in Kazakhstan

The purpose of the current paper is to examine the impact of social advertising to reduce smoking among youth in Kazakhstan. The effectiveness of social advertising personal health threat and the treat of passive smoking were measured with the use of factor and regression analysis on a sample of 466 respondents. The findings indicate statistically significant impact of advertising depicturing the threats of passive smoking to others, whereas the advertising message with treat to personal health was not proved to be statistically significant. Recommendations are given as to develop more effective social advertising.

Key words: Social advertising, antismoking advertising, noncommercial advertising, marketing manipulation.

Ры би на Е.В., Альпеисо ва А.Т., До со ва С.Н.

Жас тар ара сын да темекі тар туға қар сы кү рес те Қа зақ-

стандағы әлеу мет тік жар нама ықпа лын тал дау

Жұ мыс тың мақ са ты те ме кі тар ту ға қар сы әлеу мет тік жар на маның Қа зақ стан жас та ры ара сын да жар на ма лық ақ па рат ре тін де тиімді лі гін зерт теп са ра лау. Те ме кі нің те ме кі тар ту шы ның ден сау лы ғы мен оның айна ла сын да ғы бөг де адам дар дың ден сау лы ғы на зияны жай лы мұн дай жар на ма лар дың тиім ді лі гі 466 адам ға жүр гі зіл ген анке та көр сет кіш те рін фак тор лық жә не рег рес сив тің тә сіл дер ді қол дану ар қы лы тал дан ды. Зерт теу нә ти же сі те ме кі нің айна ла да ғы бөг де адам дар дың ден сау лы ғы на зия нын ашу да жар на ма ның оң әсе рі барын көр сет ті, бі рақ, со ны мен қа тар, те ме кі ше гу ші нің өз ден сау лығы на зия нын ашу ға тиім ді лі гі ста тис ти ка лық тұр ғы да дә лел ден бе ді. Әлеу мет тік жар на ма ның тиім ді лі гін бұ дан да арт ты ру жо лын сіл тер ұсы ныс тар жа сал ды.

Түйін сөз дер: Әлеу мет тік жар на ма, те ме кі ге қар сы жар на ма, ком мер циялық емес жар на ма, мар ке ти нг тік ма ни пу ля циялау.


УДК ??? 1*Ры би на Е.В., 1Альпеисо ва А.Т., 2До со ва С.Н.1Уни вер си тет КИ МЭП, Республика Казахстан, г. Алматы

2 Казахский национальный университет имени аль-Фа ра би, Республика Казахстан, г. Алматы


Вви ду масш таб нос ти ку ре ния как со ци ально го яв ле ния, осо-бен но сре ди сов ре мен ной мо ло де жи, борь ба с ку ре нием и ме ры по пре до тв ра ще нию ку ре ния яв ляют ся важ ным приори те том для ини циатив пра ви тель ст ва и об ще ст вен ных ор га ни за ций. В част нос ти, рек ла ма про тив ку ре ния мо жет слу жить мощ ным инс тру мен том для сок ра ще ния уров ня ку ре ния в на шей ст ра не. Целью дан ной ра бо ты яв ляет ся исс ле до ва ние влия ния те ма ти-ки со ци аль ной рек ла мы про тив ку ре ния на эф фек тив нос ть рек-лам но го сооб ще ния сре ди мо ло де жи в Ка за х стане. Со ци альную рек ла му мож но оп ре де лить как вид не ком мер чес кой рек ла мы, нап рав лен ной на из ме не ние мо де лей об ще ст вен но го по ве де ния и прив ле че ния вни ма ния к проб ле мам со циума. Сог лас но статье 18 За ко на Рес пуб ли ки Ка за хс тан «О рек ла ме» [1], «Со ци альная рек ла ма предс тав ляет го су да рст вен ные и об ще ст вен ные ин те-ре сы по воп ро сам здо ро во го об ра за жиз ни, зд ра во ох ра не ния, при ро до ох ран ной дея тель ности, про фи лак ти ки пра во на ру ше-ний, со ци аль ной за щи ты, бе зо пас нос ти на се ле ния и нап рав ле-на на бла гот во ри тель ную дея тель ность». Со ци альная рек ла ма – это рек ла ма не ка ко го-то оп ре де лен но го то ва ра, а не ко то ро го «от но ше ния к ми ру». Это от но ше ние мо жет проя вить ся толь-ко в дол гос роч ной перс пек ти ве и ре зуль тат за ра нее неиз вес тен. Поэто му труд но оце нить эф фек тив нос ть со ци аль ной рек ла мы, пос кольку она не имеет конк рет но го прос чи ты ваемо го эф фек-та. Ана лиз эф фек тив нос ти рек ла мы мо жет поз во лить бо лее про фес сио наль но ор га ни зо вы вать её про цесс, и та ким об ра зом, по вы шать ка че ст вен ные ха рак те рис ти ки мар ке тин го вой ком му-ни ка ции, и в ре зуль та те в боль шей ме ре уве ли чить пси хо ло ги-чес кую и эко но ми чес кую эф фек тив нос ть со ци аль ной рек ла мы. Од на ко оп ре де лить реальную эф фек тив нос ть рек ла мы, вы ра-жен ную в конк рет ных циф рах, очень слож но, так как дей ст вие рек ла мы рас тя ги вает ся во вре ме ни и из ме ре ние эф фек тив нос ти со ци аль ной рек ла мы воз мож но толь ко в дол гос роч ной перс-пек ти ве, так как со ци альная рек ла ма нап рав ле на на пос те пен-ное из ме не ние бы тующих в об ще ст ве цен нос тей, на ко то рые не так лег ко пов лиять. Из ме ре ние эф фек тив нос ти со ци аль ной рек-ла мы мо жет быть зат руд не но так же вви ду от су тс твия оп ро сов по те ма ти ке и то го фак та, что экс перт ные об суж де ния про хо дят в рам ках нем но гих спе ци али зи ро ван ных се ми на ров. Предс тав-

АНА ЛИЗ ЭФ ФЕК ТИВ НОС ТИ

СОЦИАЛЬ НОЙ РЕК ЛАМЫ В БОРЬ БЕ С

КУРЕ НИЕМ СРЕДИ МОЛОДЕЖИ

В КА ЗАХ СТАНЕ


Ана лиз эф фек тив нос ти социаль ной рек ламы в борь бе с куре нием среди молодежи в Ка зах стане

ляет ся це ле со об раз ным от ме тить необ хо ди мос-ть бо лее ши ро ко го об ще ст вен но го об суж де ния за по ми нае мос ти и эф фек тив нос ти со ци аль ной рек ла мы. Со ци альная рек ла ма приз ва на ре шать не ко то рые за да чи, сфор ми ро ван ные на ос но ве её це лей [2]:

– фор ми ро вать об ще ст вен ное мне ние и но-вые ти пы об ще ст вен ных от но ше ний;

– ут ве рж дать по зи ции и приори те ты ор га ни-за ций или го су да рст вен ных ст рук тур;

– прив ле кать доб ро воль ных по мощ ни ков;– прив ле кать вни ма ние к ак ту аль ным проб-

ле мам об ще ст вен ной жиз ни;– по мо гать в прив ле че нии сбо ров, по же рт во-

ва ний.Су ще ст вует нес колько под хо дов к клас си-

фи ка ции со ци аль ной рек ла мы. Так, ряд ав то ров вы де ляют че ты ре под ви да со ци аль ной рек ла мы: не ком мер чес кая, об ще ст вен ная, го су да рст вен-ная, собст вен но со ци альная [3, 4]. Не ком мер-чес кая рек ла ма спон си рует ся при по мо щи не-ком мер чес ких инс ти ту тов или же в ин те ре сах этих инс ти ту тов. Целью та кой рек ла мы яв ляет ся сти му ли ро ва ние по же рт во ва ний, при зыв го ло-со вать в чью-ли бо поль зу или прив ле че ние вни-ма ния к де лам об ще ст ва. Об ще ст вен ная рек ла ма пе ре дает сооб ще ние, ко то рое ка ким-ли бо об ра-зом про па ган ди рует оп ре делённое по зи тив ное яв ле ние; мес то и вре мя для про хож де ния рек-ла мы в СМИ пре дос тав ляют ся на не ком мер чес-кой, бесп лат ной ос но ве. Го су да рст вен ная рек-ла ма го су да рст вен ных инс ти ту тов, та ких как ар мия, воен но-воз душ ные си лы, на ло го вая по-ли ция и прод ви же ние их ин те ре сов. Собст вен-но со ци альная рек ла ма как вид ком му ни ка ции, ориен ти ро ван ный на прив ле че ние вни ма ния к са мым ак ту аль ным проб ле мам об ще ст ва и его нравст вен ным цен нос тям, нап рав лен ный на ак-ту али за цию проб лем об ще ст ва. Дру гие ав то ры [5] вы де ляют еще два уров ня со ци аль ной рек ла-мы: рек ла ма, приз ван ная внед рять или зак реп-лять конк рет ные пра ви ла и нор мы, обыч но она пред ла гает на бор оп ре де лен ных дей ст вий и рек-ла ма, ри сующая «об раз ми ра». Рек ла ма вто ро го уров ня дает идеальную кар тин ку от но ше ния к жиз ни, в ко то рую пред по ла гаемые пра виль ные дей ст вия вс траивают ся в ка че ст ве ло гич но го эле мен та. Та кая рек ла ма приз ва на упо ря до-чить уже су ще ст вующие или же толь ко пред ла-гающиеся мо раль ные и по ве ден чес кие нор мы. Не ко то рые ана ли ти ки вы де ляют рек ла му оп ре-де лен но го об ра за жиз ни, рек ла му за ко но пос лу-ша ния, конс ти ту ци он ных прав и сво бод че ло ве-ка, а так же пат риоти чес кая рек ла му. В ка че ст ве

при ме ров рек ла мы оп ре де лен но го об ра за жиз ни мож но при вес ти рек ла мы, нап рав лен ные про тив ку ре ния «Та бак – Смер тель ный яд», нар ко ма нии «Не будь иг руш кой в ру ках нар ко ти ков», ал ко-го лиз ма «Не пей!», рек ла ма, про па ган ди рующая за щи ту от СПИДа «Бе зо пас ное удо воль ст вие», за ня тия спор том «Зас тоя лись», пра виль ное пи-та ние «Смот ри, что ты ешь», креп кие се мей ные от но ше ния «Не пи ли те друг дру га», эко ло ги чес-кая рек ла ма, на це лен ная на сох ра не ние при ро ды и бе реж ное от но ше ние к жи вот ным «Зе ле но-му го ро ду – Чис тый воз дух», «Мы в от ве те за тех, ко го при ру чи ли». Рек ла ма за ко но пос лу ша-ния, конс ти ту ци он ных прав и сво бод че ло ве ка ак ти ви зи рует ся ли бо в се зон уп ла ты на ло гов, ли бо пе ред вы бо ра ми, го су да рст вен ны ми ме-роп риятиями или про ве де нием за ко ноп роек та о со ци аль ной сфе ре. При ме ры та кой рек ла мы - «По лу чив на ло ги ва ши – Бу дет об лас ть на ша кра ше», «Ты, зап ла тил за ком му наль ные ус-лу ги?». К пат риоти чес кой рек ла ме от но сит ся рек ла ма к празд ни кам, юби леям, спор тив ным со бы тиям, приз ван ная объеди нять на цию. В част нос ти, рек ла ма «Лю би мый го род – Ал ма-ты», «Ка за хс тан», «На зна ниях дер жит ся мир».

К но си те лям со ци аль ной рек ла мы от но сят-ся прес са (га зе ты, жур на лы, рек лам ные мо ду-ли, текс ты, ин фор ма ци он ные за мет ки, текс то вая рек ла ма, ин фор ма ци он но-рек лам ные вк ла ды ши, при ло же ния); по лиг ра фи чес кая рек ла ма (кни-ги, сп ра воч ни ки, бук ле ты, лис тов ки); рек ла ма в элект рон ных СМИ (на ра дио и те ле ви де нии, ро-ли ки, спо ты, пе ре да чи, спон сорс тво); рек ла ма в се ти Ин тер нет (сайты, бан не ры, текс то вая рек-ла ма, поч то вые рас сыл ки, кон фе рен ции, ча ты, фо ру мы, дос ки объяв ле ний, дис кус си он ные лис-ты); рек ла ма в со то вых се тях (SMS-рас сыл ки, ин фо-сп ра воч ни ки); на руж ная рек ла ма (неоно-вая, пи ло ны, бил бор ды, рас тяж ки, лайт бок сы, вы вес ки, ука за те ли, оформ ле ние зда ний и. т. д.); рек лам ное оформ ле ние транс пор та; про ве де-ние раз лич ных ак ций и ме роп рия тий (празд ни-ки, кон фе рен ции, сес сии, кон кур сы, се ми на ры, фес ти ва ли, выс тав ки и т. д.); ин фор ма ци он ное спон сорс тво (во всех ви дах и на всех но си те лях); ки но рек ла ма (вк лю чая рек ла му, иду щую пе ред филь ма ми на ви деодис ках, в ки но те ат рах); поч-то вые рас сыл ки; нет ра ди ци он ные ви ды рек ла мы (оформ ле ние пунк тов про даж, су ве ни ры, на дув-ная рек ла ма, ша ры, рек ла ма на би ле тах, вы пис-ках, кас со вых че ках и т.д.).

Дан ная ра бо та исс ле дует ан ти та бач ную со-ци альную рек ла му. Ку ре ние яв ляет ся со ци аль-ной проб ле мой для все го об ще ст ва, как для его


Ры би на Е.В. и др.

ку ря щей, так и для не ку ря щей час ти. Для пер вой час ти проб ле мой яв ляет ся как бро сить ку рить, а для вто рой – как из бе жать влия ния ку ря ще-го об ще ст ва и не «за ра зить ся» их при выч кой. Вви ду масш таб нос ти ку ре ния, как со ци ально го яв ле ния, осо бен но сре ди сов ре мен ной мо ло де-жи, борь ба с ку ре нием и ме ры по пре до тв ра ще-нию ку ре ния яв ляют ся важ ным приори те том для ини циатив пра ви тель ст ва и об ще ст вен ных ор га ни за ций. В част нос ти, рек ла ма про тив ку-ре ния мо жет слу жить мощ ным инс тру мен том для сок ра ще ния уров ня ку ре ния в на шей ст ра не. Ряд исс ле до ва ний в ака де ми чес кой ли те ра ту ре пос вя щен клас си фи ка ции те ма ти ки рек лам ных сооб ще ний, ис поль зуе мых в рек ла ме про тив ку-ре ния [6, 7, 8, 9]. Об щие те мы вк лю чают в се бя сле дующее:

− Вред здо ровью. Те мы бо лез ни и смер ти обыч но по ка зы вают, как ку риль щик ст ра дает от бо лез ней выз ван ных ку ре нием. Цель – по вы сить уро вень восп риятия рис ка для здо ровья от ку ре-ния. Те мы варь ируют ся от раз лич ных бо лез ней свя зан ных с ку ре нием до смер тельно го ис хо да в ре зуль та те ку ре ния.

− Кос ме ти чес кий эф фект. Те ма о не га-тив ном влия ния ку ре ния на внеш ний вид, а так же фи зи чес кой и со ци аль ной неп рив ле ка тель ности ку риль щи ков. Цель – раз вен чать прив ле ка тель-ный рек лам ный об раз ку риль щи ка че рез де мо нс-тра цию влия ния ку ре ния на внеш ний вид, за пах, фи зи оло ги чес кие функ ции и оцен ку ок ру жаю-щих.

− Ска жи ку ре нию – НЕТ. Те ма по ка зы-вает прив ле ка тель ность тех, кто мо жет от ка зать-ся от ку ре ния или от пред ло же ния за ку рить. Те-ма под чер ки вает со ци альное одоб ре ние от ка за от ку ре ния.

− Мар ке тин го вые ма ни пу ля ции произ-во ди те лей си га рет. Те ма по ка зы вает как произ-во ди те ли си га рет ис поль зуют мощ ный мар-ке тин го вый по тен циал, что бы на вя зать свою про дук цию, вк лю чая так ти ки имид же во го мар-ке тин га и мар ке тинг нап рав лен ный на мо ло дежь и жен щин. Эта те ма зак лю чает ся в сле дующем: «Та бач ная ин ду ст рия ис поль зует ма ни пу ля ции, не че ст ные ме то ды для вов ле че ния но вых пот-ре би те лей, про да жи боль ше го ко ли че ст ва си га-рет и по лу че ния на этом смер тель ном про дук-те до пол ни тель ных де нег». Вз рос лым, ко то рые уже по ни мают свою за ви си мос ть, та кая рек ла ма по мо гает нап ра вить свою злос ть на ком па нии произ во дя щие си га ре ты, осоз нать, что та бач ная ин ду ст рия яв ляет ся ви нов ни ком воз ни кающих у них проб лем. На мо ло дежь дан ная те ма влияет

нес кольки ми спо со ба ми. Час то под рост ки на чи-нают ку рить в знак про тес та про тив вз рос лых, ве ря, что это их собст вен ное ре ше ние. Ан ти та-бач ная рек ла ма, расс ка зы вая о спо со бах мар ке-тин го вых ма ни пу ля ций произ во ди те лей си га рет, по ка зы вает мо ло де жи, что в дан ном слу чае они не яв ляют ся не за ви си мы ми, а ско рее наобо рот.

− Та бач ные ком па нии – «Убий цы». Про да жи си га рет – про да жи бо лез ней и смер ти. Те ма под чер ки вает, как ком па нии ма ни пу ли-руют пот ре би те ля ми, на вя зы вая им то вар, ко то-рый не сет бо лез ни и смер ть.

− Вред от пас сив но го ку ре ния. Те ма по-ка зы вает вред для здо ровья от вды ха ния та бач-но го ды ма для не ку риль щи ков, вк лю чая де тей, дру гих чле нов семьи, кол лег, дру зей. Эта те ма имеет цель убе дить ку риль щи ков, что их ку-ре ние яв ляет ся опас ным для дру гих. Ку ре ние по ка зы вает ся как не нор мальное и опас ное по-ве де ние. Та кая рек ла ма ак тив но при зы вает ку-риль щи ков бро сить ку рить, по ка зы вая, как мно-го лю дей по ми мо собст вен ной во ли вы нуж де ны ды шать ядо ви тым ды мом. Вы зы вает ся чувс тво несп ра вед ли вос ти по от но ше нию к не ку ря щим, де ти ку ря щих ро ди те лей восп ри ни мают ся как бес по мощ ные жерт вы.

− Та ба ко за ви си мос ть. Эта те ма под чер-ки вает, что ни ко тин яв ляет ся нар ко ти ком и вы-зы вает за ви си мос ть, а та бач ная ин ду ст рия ис-поль зует его для под са жи ва ния ку риль щи ков на крю чок.

Мно гие исс ле до ва те ли от ме чают важ ность вы бо ра те мы рек лам но го сооб ще ния, но не су-ще ст вует об щеп риз нан но го мне ния о том, ка кая имен но те ма яв ляет ся наибо лее эф фек тив ной для борь бы с ку ре нием. Хо тя ряд ис точ ни ков под дер жи вает те му со ци ально го ра зоб ла че ния и нео доб ре ния по ве де ния ку риль щи ков как наибо-лее эф фек тив ный ме тод борь бы с ку ре нием [10, 11], дру гие исс ле до ва ния сооб щают о на ли чии прив ле ка тель но го имид жа че ло ве ка с си га ре-той [12]. Наибо лее час то упот реб ляемой те мой в ан ти та бач ной рек ла ме яв ляет ся те ма вре да ку ре ния для здо ровья. Рек лам ные сооб ще ния варь ируют ся от ин фор ма ци он ный пла ка тов ти па «Ку рить – Здо ровью вре дить» до очень реа лис-тич ных кар ти нок и фо тог ра фий, изоб ра жающих пов реж ден ные внут рен ние ор га ны ку риль щи-ков. Да же на упа ков ках си га рет, в до пол не ние к обя за тель ной ин фор ма ции о вре де ку ре ния, изоб ра же ны кар тин ки-ст ра шил ки о не га тив ных пос ледс твия ку ре ния для здо ровья че ло ве ка. Од-на ко, нес мот ря на расп рост ра нен ность ис поль-зо ва ния не га тив ных тем о вре де ку ре ния в ан-



ти та бач ной рек ла ме, исс ле до ва ния по ка зы вают, что эф фек тив нос ть та кой рек ла мы неод ноз нач на [13]. Мно гие ку риль щи ки пе ре оце ни вают свою спо соб ность бро сить ку рить в лю бой мо мент и час тич но, а по рой и пол ностью, от ри цают, что имен но они мо гут ис пы тать на се бе не га тив ные пос ледс твия ку ре ния – «со мной это не слу чить-ся», или же не до оце ни вают сте пень рис ка – «да это не так уж и ст раш но». В ре зуль та те ск ла ды-вает мо дель по ве де ния, от ри цающая не га тив ные пос ледс твия ку ре ния и от ри цающая са му рек ла-му. У не ко то рых лю дей мо жет да же сло жить ся об рат ное по ве де ние – «а я вот бу ду ку рить еще боль ше». Та кой эф фект бу ме ран га мо жет свес-ти на нет все уси лия рек лам ной кам па нии и по-рой при вес ти не к умень ше нию, а к уве ли че нию уров ня пот реб ле ния си га рет [13]. Тем не ме нее, исс ле до ва ния по ка зы вают, что, нес мот ря на пре-неб ре же ние к рис ку для своего здо ровья, риск от пас сив но го ку ре ния для ок ру жаю щих лю дей или еще не рож ден ных де тей, как в слу чае с ку ря щи-ми бе ре мен ны ми жен щи на ми, мо жет ока зать ся эф фек тив ной те мой для раз ра бот ки со ци аль ной рек ла мы про тив ку ре ния.

Пос коль ку ре зуль та ты исс ле до ва ний эф фек-тив нос ти раз лич ных тем в ан ти та бач ной рек ла-ме неод ноз нач ны, дан ное исс ле до ва ние выд ви-гает сле дующие ги по те зы:

Ги по те за 1. Ан ти та бач ная рек ла ма о вре де ку ре ния для здо ровья ку риль щи ка эф фек тив но дей ст вует на на ме ре ние ку рить.

Ги по те за 2. Ан ти та бач ная рек ла ма о вре де пас сив но го ку ре ния для ок ру жаю щих ку риль-щи ка лю дей эф фек тив но дей ст вует на на ме ре-ние ку рить.

Ме то до ло гия.В дан ной ра бо те ис поль зо вал ся ме тод ан ке-

ти ро ва ния. Участ ни кам бы ли по ка за ны об раз-цы рек лам про тив ку ре ния. Пер вый на бор рек-лам де мо нс три ро вал вред ку ре ния для здо ровья ку риль щи ка. Кар тин ки изоб ра жа ли боль ные лег кие и рак ро то вой по лос ти. Вто рой на бор рек лам от ра жал те му вре да от пас сив но го ку-ре ния для ок ру жаю щих. Кар тин ки по ка зы ва ли де тей и вз рос лых за ды хающих ся от та бач но го ды ма ку риль щи ков. Для из ме ре ния от но ше ния к рек ла ме и на ме ре ния ку рить, в дан ном исс-ле до ва нии ис поль зо ва ны пси хо мет ри чес кие шка лы из су ще ст вую щих ли те ра тур ных ис точ-ни ков [14, 15]. Ори ги наль ная шка ла от но ше ния к рек ла ме сос тоит из де вя ти воп ро сов и тре бует от рес пон ден та оце нить рек ла му по се ми бал ль-ной шка ле для пар при ла га тель ных та ких как: хо ро шая – пло хая, прив ле ка тель ная – неп рив-

ле ка тельная, ин те рес ная – неин те рес ная, и т.д. Ори ги наль ная шка ла из ме ряющая на ме ре ние ку рить сос тоит из че ты рех ут ве рж де ний, та-ких как: «В бу ду щем, я на ме рен(а) за ку рить, Я за ку рю ес ли мой друг мне пред ло жит си га ре-ту». Ан ке та так же со дер жит воп ро сы по де мог-ра фи чес ким дан ным. В исс ле до ва нии при ня ло учас тие 466 участ ни ков. Ан ке ти ро ва ние про во-ди лось дву мя кон такт ны ми ме то да ми: сбо ром дан ных пос редст вом бу маж но го и элект рон но-го ан ке ти ро ва ния. Фак тор ный ана лиз по шка-лам по ка зал, что все эле мен ты обоих шкал дают фак тор ную наг руз ку вы ше 0,5 и мо гут быть ис-поль зо ва ны для даль нейше го ана ли за (Таб ли ца 1). Коэф фи циент на деж нос ти Альфа Крон ба ха по ка зал вы со кую на деж ность тес та для обоих шкал – 0,85 для шка лы от но ше ния к рек ла ме и 0,94 для шка лы на ме ре ния ку рить.

Таблица 1 – Ре зуль та ты Фак тор но го Ана ли за

Шка лы Фак тор-

ная наг руз ка

От но ше ние к рек ла ме

Хо ро шая / Пло хая .784

Пон ра ви лась / Не пон ра ви лась .816

Ин те рес ная / Скуч ная .792

Прив ле ка тель ная / Неп рив ле ка тель ная .807

Яс ная / Неяс ная .519

Прият ная / Неп рият ная .713

Чест ная / Не че ст ная .436

По зи тив ная / Не га тив ная .610

Разв ле ка тель ная / Не разв ле ка тель ная .611

На ме ре ние ку рить

В бу ду щем Вы за ку ри те од ну за тяж ку или бо лее. .907

Вы поп ро буете ку рить си га ре ты в те че ние не ко то ро го вре ме ни. .933

В лю бой мо мент в те че ние сле дующе го го-да есть ве роят нос ть, что Вы за ку ри те? .926

Ес ли один из ва ших луч ших дру зей пред-ло жит си га ре ту, Вы за ку ри те? .909

Для выяв ле ния влия ния раз лич ных тем рек-лам ных сооб ще ний на на ме ре ние ку рить, рас- с чи тан ные фак то ры бы ли да лее ис поль зо ва ны в ста тис ти чес ком ана ли зе для тес ти ро ва ния ги по-тез исс ле до ва ния. Ре зуль та ты ли ней ной рег рес-сии при ве де ны в Таб ли це 2.


Ры би на Е.В. и др.

Таблица 2 – Ре зуль та ты Тес ти ро ва ния Ги по тез

Ги по те заУро вень

зна чи мос-ти

Ре зуль тат

Ги по те за 1. Ан ти та бач ная рек ла ма о вре де ку ре ния для здо ровья ку риль щи-ка эф фек тив но дей ст вует на на-ме ре ние ку рить.

0.521Ги по те за не подт-

верж де на

Ги по те за 2. Ан ти та бач ная рек ла ма о вре де пас сив но го ку ре ния для ок ру-жаю щих ку риль щи ка лю дей эф-фек тив но дей ст вует на на ме ре ние ку рить.

0.000Ги по те за

подт верж-де на

Ре зуль та ты и Ре ко мен да цииАна лиз ре зуль та тов исс ле до ва ния до ка зы-

вает вто рую ги по те зу о том, что ан ти та бач ная рек ла ма о вре де пас сив но го ку ре ния для ок ру-жаю щих ку риль щи ка лю дей эф фек тив но дей-ст вует на на ме ре ние ку рить. Этот ре зуль тат подт верж дает пре ды ду щие исс ле до ва ния. Об-ще ст вен ное мне ние в це лом не га тив но расс мат-ри вает яв ле ние пас сив но го ку ре ния. Во мно гих ст ра нах, вк лю чая Ка за хс тан, при ня то за ко но-да тель ст во о зап ре те ку ре ния в об ще ст вен ных мес тах. Не га тив ную оцен ку вы зы вает ку ре ние бе ре мен ных жен щин и ма те рей, а так же ку ре ние чле нов семьи или ку ре ние на ра бо чем мес те. В этом кон текс те рек ла ма, по ка зы вающая не га тив-ное воз дейст вие та бач но го ды ма на ок ру жаю-щих, и осо бен но де тей, очень эф фек тив на. С дру-гой сто ро ны, ре зуль та ты дан но го исс ле до ва ния не до ка за ли ста тис ти чес ки эф фек тив нос ть рек-ла мы о вре де ку ре ния для здо ровья ку риль щи ка и, сле до ва тель но, пер вая ги по те за не подт верж-де на. Дан ные вы во ды сов па дают с ре зуль та та ми дру гих исс ле до ва ний, по ка зы ваю щих, что отв-ра ти тель ные изоб ра же ния на упа ков ках, а так же ан ти та бач ное «ви део ужа сов» неэф фек тив ны, пос кольку у це ле вой ауди то рии сра ба ты вают в моз гу оп ре де лен ные пси хо ло ги чес кие ме ха низ-мы и тре буемых эмо ций не воз ни кает [16]. Неэф-фек тив нос ть та кой рек ла мы мож но так же объяс-нить за вы шен ной са мооцен кой ку риль щи ков и мне нием о том, что они в лю бой мо мент смо гут бро сить ку рить, ес ли за хо тят. Кро ме то го, боль-шинс тво не га тив ных воз дейст вий на здо ровье ку риль щи ков но сит кум му ля тив ный и дол гос-роч ный ха рак тер, та ким об ра зом, ку риль щи ки час то не осоз нают зна чи мос ть и масш таб пос-ледст вий ку ре ния. В све те дан ных вы во дов вы-зы вает сом не ние эф фек тив нос ть ис поль зо ва ния

рек лам о вре де ку ре ния для здо ровья ку риль щи-ков. Тем не ме нее, во мно гих ст ра нах наб лю дает-ся тен ден ция ис поль зо ва ния кар ти нок-ст ра ши-лок на упа ков ках си га рет и да же пра ви тель ст ва устанав ли вают за ко но да тель ные нор ма ти вы по раз ме ру и со дер жа нию та ких наг ляд ных ма те-риалов. Воз мож но, что уст ра шающие упа ков ки спо соб ны эф фек тив но дей ст во вать на не ку риль-щи ков, тех, кто еще не про бо вал ку рить. В це лом по доб ная рек ла ма ока зы вает влия ние толь ко на тех, кто вооб ще не ку рит. Уче ные объяс няют это тем, что ку ря щим поп рос ту на доело, что им дик-туют, как се бя вес ти и на вя зы вают неп ри выч ный для них об раз жиз ни. Так на ре гу ляр ных ку риль-щи ков сооб ще ния о вре де ку ре ния для их здо-ровья уже не дей ст вуют, а в не ко то рых слу чаях, вы зы вают да же об рат ный эф фект, т.е. же ла ние ку рить наз ло или воп ре ки.

Ос но вы ваясь на ре зуль та тах дан но го исс-ле до ва ния, мож но при вес ти сле дующие прак-ти чес кие ре ко мен да ции. Во-пер вых, для раз ра-бот ки ини циатив про тив ку ре ния ре ко мен дует ся ис поль зо ва ние ан ти та бач ной рек ла мы о вре де пас сив но го ку ре ния для ок ру жаю щих в ви де рек ла мы с ис поль зо ва нием раз лич ных ка на лов, вк лю чая на руж ную рек ла му, те ле ви де ние, Ин-тер нет ре сур сы и со ци альные се ти, кро ме рек-ла мы. Воз мож но так же ис поль зо ва ние дан ной те мы в ма те риалах по зд ра во ох ра не нию и ма те-ри нс тву. Во-вто рых, ре ко мен дует ся с ос то рож-ностью и воз мож но с про ве де нием до пол ни-тель ных исс ле до ва ний ис поль зо вать рек лам ные ма те ри алы по те ма ти ке о вре де ку ре ния для здо-ровья са мо го ку риль щи ка. Здесь необ хо ди мо сег мен ти ро вать мар ке тин го вые ком му ни ка ции по це ле вым ауди то риям и вы би рать про тес ти-ро ван ные и адап ти ро ван ные рек лам ные сооб ще-ния.

К не дос тат кам дан но го исс ле до ва ния мож-но от нес ти не дос та точ ную предс та ви тель ность вы бор ки, а так же ог ра ни чен ность толь ко дву мя те ма ми рек лам ных сооб ще ний про тив ку ре ния. Для даль нейших исс ле до ва ний, ре ко мен дует ся рас ши рить вы бор ку и про вес ти срав ни тель ный ана лиз по де мог ра фи чес ким сег мен там, та ким как: воз раст, пол, ста тус ку риль щи ка (не ку рит, ку рит иног да, заяд лый ку риль щик). Осо бый ин-те рес вы зы вает спо соб ность бро сить ку рить. Мно гие осоз нают вред ку ре ния, но при этом не спо соб ны бро сить ку рить. Ка кие рек лам ные те-мы, а так же ини ци ати вы про тив ку ре ния мог ли бы по вы сить уро вень уве рен нос ти и спо соб нос-ти бро сить ку рить.




1 За кон Рес пуб ли ки Ка за хс тан «О рек ла ме», Статья 18.2 Ко валёва А. В. Осо бен нос ти со ци аль ной рек ла мы ре гиональ ных не ком мер чес ких ор га ни за ций // Му ни ци па ли тет-

ный мир – 2005, №1-2.3 Уче но ва В. В., Ста рых Н. В. Со ци альная рек ла ма: учеб ное по со бие.– М.: Ин дек сМе диа, 2006. – 304 с (с 23 - 24).4 Сер геев С. Со ци альная рек ла ма. – М.: Ба рах-М, 2006.5 ни ко лай шви ли Г. Со ци альная рек ла ма: теория и прак ти ка. – М.: Акс пект-пресс, 2008, – с. 8.6 Pechmann C., Zhao G., Goldberg M. E., Reibling E. T. What to Convey in Antismoking Advertisements for Adolescents:

The Use of Protection Motivation Theory to Identify Effective Message Themes // Journal of Marketing, – 2003. 67 (April), – 1-18 p.7 Farrelly, M. C., Healton, C. C., Davis, K. C., Messeri, P., Hersey, J. C., Haviland, M. L. Getting to the Thuth: Evaluating

National Tobacco Countermarketing Campaigns // American Journal of Public Health. – 2002–Vol. 92 (6), – 901-908 p.8 Wakefild, M., Flay, B., Nichter, M., Giovino. Effects of Anti-Smoking Advertising on Youth Smoking: A Review // Journal

of Health Communication. – 2003. –Vol. 8(3), – 229-247 p.9 Devlin E, Eadie D, Stead M, Evans K. Comparative study of young people’s response to anti-smoking messages // Journal:

International Journal of Advertising, – 2007, –Volume: 26 Issue: 1 – P.99-128 . 10 Lancaster, A.R., Lancaster, K.M. Teenage exposure to cigarette advertising in popular consumer magazines // Journal of

Advertising. – 2003. – Vol. 32(3), – 69-76 p.11 Reardon, J., Miller, C., Foubert, B., Vida, I., Rybina, L. Antismoking messages for the international teenage segment: the

effectiveness of message valence and intensity across different cultures // Journal of International Marketing. – 2006. – Vol. 14(3), – 115-38 p.

12 Barton, J., Chassin, L., Presson, C. C., Sherman, S. J. Social Image Factors as Motivators of Smoking Initiation in Early and Middle Adolescence // Child Development. – 1982. – Vol. 53. – 1499-1511 p.

13 Wolburg, J. M. College Students’ Responses to Antismoking Messages: Denial, Defiance, and other Boomerang Effects // The Journal of Consumer Affairs. – 2006. Vol. 40(2), 294-323.

14 Mitchell A., Olson J. Are Product Attribute Beliefs the Only Mediator of Advertising Effects on Brand Attitude? // Journal of Marketing Research. – 1981. 13 (August), – 318–32 p.

15 Pierce J. P., Choi W. S., Gilpin, E. A., Farkas A. J., Merritt R. K. Validation of Susceptibility as a Predictor of Which Ado-lescents Take Up Smoking in the United States. // Health Psychology. – 1996. 15 (5). – 355–61 p.

16 Ми хай лов A. Уче ные об на ру жи ли неэф фек тив нос ть ст раш ной ан ти та бач ной рек ла мы.// RBK Daily. – 26.08.2011. http://www.rbcdaily.ru/autonews/562949981338881

References

1 The Law on Advertising of Republic of Kazakhstan, art. 18.2 Kovalyova A.V. Social advertisement peculiarities of the regional non commercial organizations // Municipality World –

2005, № 1-2.3 Uchyonova V.V., Staryh N.V. Social advertisement: Manual.– М.: IndexMedia, 2006. – 304 с (с 23 - 24).4 Sergeev S. Social advertisement. – М.: Barah-М, 2006.5 Nikolaishvili G. Social advertisement: theory and practice. – М.: Aspect-press 2008. – S. 8.6 Pechmann C., Zhao G., Goldberg M. E., Reibling E. T. What to Convey in Antismoking Advertisements for Adolescents:

The Use of Protection Motivation Theory to Identify Effective Message Themes // Journal of Marketing, – 2003. 67 (April), – 1-18 p.7 Farrelly, M. C., Healton, C. C., Davis, K. C., Messeri, P., Hersey, J. C., Haviland, M. L. Getting to the Thuth: Evaluating

National Tobacco Countermarketing Campaigns // American Journal of Public Health. – 2002–Vol. 92 (6), – 901-908 p.8 Wakefild, M., Flay, B., Nichter, M., Giovino. Effects of Anti-Smoking Advertising on Youth Smoking: A Review // Journal

of Health Communication. – 2003. –Vol. 8(3), – 229-247 p.9 Devlin E, Eadie D, Stead M, Evans K. Comparative study of young people’s response to anti-smoking messages // Journal:

International Journal of Advertising, – 2007, –Volume: 26 Issue: 1 – P.99-128 . 10 Lancaster, A.R., Lancaster, K.M. Teenage exposure to cigarette advertising in popular consumer magazines // Journal of

Advertising. – 2003. – Vol. 32(3), – 69-76 p.11 Reardon, J., Miller, C., Foubert, B., Vida, I., Rybina, L. Antismoking messages for the international teenage segment: the

effectiveness of message valence and intensity across different cultures // Journal of International Marketing. – 2006. – Vol. 14(3), – 115-38 p.

12 Barton, J., Chassin, L., Presson, C. C., Sherman, S. J. Social Image Factors as Motivators of Smoking Initiation in Early and Middle Adolescence // Child Development. – 1982. – Vol. 53, – 1499-1511 p.

13 Wolburg, J. M. College Students’ Responses to Antismoking Messages: Denial, Defiance, and other Boomerang Effects // The Journal of Consumer Affairs. – 2006. Vol. 40(2), 294-323.

14 Mitchell A., Olson J. Are Product Attribute Beliefs the Only Mediator of Advertising Effects on Brand Attitude? // Journal of Marketing Research. – 1981. 13 (August), – 318–32 p.

15 Pierce J. P., Choi W. S., Gilpin, E. A., Farkas A. J., Merritt R. K. Validation of Susceptibility as a Predictor of Which Ado-lescents Take Up Smoking in the United States. // Health Psychology. – 1996. 15 (5), – 355–61 p.

16 Mihailov A. Scientists have found non effectiveness of the horrible anti – tobacco advertesment // RBK Daily. – 26.08.2011. http://www.rbcdaily.ru/autonews/562949981338881

3-бөлімШЕТЕЛДІК ӘРІПТЕСТЕРДІҢ МАҚАЛАЛАРЫ

Раздел 3СТАТЬИ ЗАРУБЕЖНЫХ КОЛЛЕГ

Sect ion 3RTICLES OF FOREIGN COLLEAGUES


Бу гай цо ва А.С.

Са мо дос та точ ность лич нос ти: при ро да пси хо ло ги чес ко го

фе но ме на

В статье из ло же ны ос нов ные ре зуль та ты теоре ти коме то до ло гичес ко го исс ле до ва ния при ро ды са мо дос та точ нос ти. Ав тор раск рывает глав ные проб ле мы по ни ма ния са мо дос та точ нос ти, слож нос ти ее ка те го риально го ап па ра та, а так же осо бен нос ти оп ре де ле ния фе номе на. Обоз на че ны нюан сы в изу че нии дан но го яв ле ния, сре ди ко торых неод ноз нач нос ть тол ко ва ния по ня тия, неоп ре де лен ность кри териев са мо дос та точ нос ти, ее ст рук тур ная ха рак те рис ти ка и ви до вая клас си фи ка ция. При ве де на ис то ри чес кая сп рав ка в изу че нии фе номе на с по зи ций предс та ви те лей фи ло со фс ких школ и раз лич ных подхо дов научных пси хо ло ги чес ких нап рав ле ний.

На ос но ве эти мо ло ги чес ко го под хо да проана ли зи ро ва ны ва риации де фи ни ций са мо дос та точ нос ти и най де ны тож дест вен ные психо ло ги чес кие яв ле ния, ко то рые пря мо или кос вен но обоз на чают само дос та точ ность.

Клю че вые сло ва: са мо дос та точ ность, са моэф фек тив нос ть, са мопод держ ка, не за ви си мос ть, транс цен дент нос ть.

Bugaitsova A.S.

Self-sufficiency of personality: the nature of psychological

phenomenon

Given article describes the main results of the theoretical and methodological research of the nature of selfsufficiency. The author reveals the basic problems of understanding of selfsufficiency, the complexity of its categorical apparatus, and especially the definition of the phenomenon. As indicated the main nuances in the study of the given phenomenon, among which the ambiguity of the interpretations of the concept, the uncertainty of the criteria of selfsufficiency, its structural characteristics and aspectual classification. The historical inquiry of the investigation of the phenomenon from the standpoint of the representatives of the schools of philosophy and different approaches of scientific psychological areas is presented as well.

On the basis of the etymological approach the variations of definitions of selfsufficiency were analyzed. Also found identical with selfsufficiency psychological phenomena that are directly or indirectly indicate the term.

Key words: selfsufficiency, selfefficacy, selfsupport, independence, transcendence.

???

КАЗАКША ҚАЙДА?


UDC 159.923.3+159.99 Бу гай цо ва А.С. Пив дэн ноук ра инс кий на циональ ный пе да го ги чес кий уни вер си тет

име ни К.Д. Ушинс ко го, Одес са, Ук ра ина E-mail: [email protected]

Phenomenon of self-sufficiency was always of great interest for the scientific world. Having being the object of cognition of ancient philosophical and religious courses, the term had not lost its topicality even nowadays, but, on the contrary, achieved the new orbit of development in the dimensions of psychology and some particular fields of psychological knowledge. At the same time self-sufficiency as the notion is widely used in different spheres of human life, such as political science, economics, religious studies, ethics, mechanics, jurisprudence, cultural science, etc. Owing to variability of definitions the term of self-sufficiency now is conducted by characteristics of self-contained, independent, self-supported and effective object or subject, which is able to provide itself with all needed and doesn’t require more than can accept.

The striving to perceive the nature of phenomenon from the very beginning belongs to ancient philosophers, and in this way foundation of understanding of self-sufficiency as the unique phenomenon, characteristics, acquiring throughout life, was laid by Antisthenes, Chrysippus, Aristotle, Plato, Socrates, Plotinus and other outstanding figures of philosophical academies. At that time self-sufficiency was interpreted as the state, attainable only by sages, who had never hurt for anything, but felt thirst for knowing of themselves and world surround, out of material resources, aspired to independence for temporal affairs, were unbiassed to the opinion of the people who were around.

Discussing approaches to studying of self-sufficiency from the direction of psychology, it is noteworthy to admit that many scientific schools both native and foreign touched upon the question of self-sufficiency, although it was not marked out as a separate topic for science-based debate. In this way the concept of self-sufficiency of a person could be found in the early researches of F. Perls, A. Adler, E. Fromm, K. Horney, C. Rogers, E. Erikson, C.G. Jung, S. Freud, A. Maslow, D.A. Leontiev, S.L. Rubenstein; and in the latest works of the following native and foreign authors: Ch. Wenar, P. Kerig, H. Guntrip, D. Riesman, N. McWilliams, A. Salter, X. Tarrega, M. Magomed-Eminov, N.F. Kalina, V.M. Melnikov, etc.

Nowadays, self-sufficient personality is a component of complex studying of individual, social and differential psychology. However, the notion of self-sufficiency is widely implied self-support, autonomy,

СА МО ДОС ТА ТОЧ-НОСТЬ ЛИЧ НОС ТИ:

ПРИ РО ДА ПСИ ХО ЛО ГИ ЧЕС КО ГО

ФЕ НО МЕ НА

АҒЫЛШЫНШАСЫ КЕРЕК


Са мо дос та точ ность лич нос ти: при ро да пси хо ло ги чес ко го фе но ме на

functional freedom, self-transcendence, self-efficacy, authenticity, etc. It cannot be said unambiguously that all these conjugated terms are applied poorly in the context of a self-sufficient individual. They are most likely further the formation of self-sufficiency as personal construct, perfecting its structural elements, and help eliciting interconnections with other compound substructures of a person.

Starting with the defining the essence of self-sufficiency it is noteworthy to emphasize existing grounds. Outstanding scientists M. Allaby and P. Bunyard assume that self-sufficiency is the state when no outside help, approval, interaction is needed; it is the form of personal and collective autonomy [1;187]. K. Devis, J.W. Newstrom point to the idea of self-efficacy for designation of inner conviction of individual in the fact, that he possesses indispensable potential possibilities and level of competence for working objective implementation, realization of the role expectations and chance to cope with the intricate situation [2;19].

Leaning on the etymological approach to investigation of phenomenon of self-sufficiency, it should be concluded that interpretation of the word comes from certain description «self –sufficient» or «self-sufficing», which must be considered synonyms, whereas «self-sufficiency» is not exposed enough as a lexeme. The term «self-sufficient» is more often treated as important, considerable enough in itself, having entirely self-dependent meaning. In the given context, two main features must be allotted: concernment by self-determination and adequacy, to put this other way, fullness in definite degree.

On the assumption of our early definition of self-sufficiency, it should be admitted, that person can obtain two specific characteristics (or criteria) – measure and significance: significant by himself (that is to say bearing denomination only for himself); integrate, complete with his own value (having measure, which is required for a personality, and it does not come out of the limits). It must be pointed out, that these assumptions cannot provide total ground for studying the nature of self-sufficiency. It is necessary to outline precise features for constructing the structure and further classification of the given phenomenon. With this aim, certain authoring works must be regarded.

Interrelation of self-sufficiency and independency was disclosed in the survey of X. Tarrega. It is taken into consideration, that ex facte self-sufficient individuals (as they treat themselves in such a way) cannot request or ask something other people. Independence and cooperation lose the intrinsic

importance for normal and health functioning of a person. These people can’t formulate clearly in what they have need, but at for all that justify their condition by wish for recognition of their independence [6;87]. It is worth of mentioning the approach of researches of A. Modell and R. Ruskin [5;14]: self-sufficiency was treated as mechanism of narcissistic personality against the influence of outer resources of assertation. At that inadmissibility of vulnerability stinging from the direction of surrounding is extinguished by hiding into the cocoon, with all typical emotional detachment, etc. Well-known researcher D. Garfield found out that such called state of self-preservation leaded to the situation when in the close relationship potential for self-affirmation realized only in the object itself, narcissistic displays and vulnerability of «me, myself» is shown in interpersonal attitudes [3;163].

Basing on the analysis of theoretical studies the complex investigation of self-sufficiency structure was arranged, which resulted in elaboration of aspectual classification. With the grounds of early mentioned definitions for the working out version the following statement was set: self-sufficiency is ability of dispensing in somebody’s vital activity by own strength due to the existing individual characteristic features of self-determination, independence, self-efficacy, purposefulness, without harm for proper development and with self-support. Thus, in the structure of self-sufficiency following structural elements can be allotted: 1) self-determination (is accomplishment of activity by the individual only); 2) independence (is nonsusceptibility to outer influence); 3) Self-efficacy (is awareness of using self-resources in deed); 4) altruism (is supply of oneself and aiding others); 5) distancing (is moderateness in social contacts); 6) autonomy (is ability of living on one’s own, without intrusion from outside); 7) purposefulness (is aspiration for the goal achievement); 8) self-understanding (is striving for cognition of oneself, searching one’s own level).

Taking into account all the components of self-sufficiency, it is possible to design such a level organization of structural model of self-sufficiency, so the levels could be:

1. Praxeological. Activity of an individual is not complicated, directed to vital lower needs satisfaction. A person is content with all, which possesses, does not show interest to achievement of new goals. The wants are limited, quickly satisfying. This level of self-sufficiency is presented as the most primitive, as the person does not aim at personal enrichment through the intercommunication, helping other people.



2. Acmeological. Common needs are solved with no sizeable power inputs, vital wants are satisfied. An individual broadens the limits of the possibilities, needs, strives for personal growth, self-perfection, spiritual or cultural values. This level corresponds to dynamic person, loving movement forward, as the individual possesses resources enough to share them with the others.

3. Transcendental. The important goals are spiritual world, moral values, and for the achievement of these aims a person does not need social contacts, is eager for unity with God (the absolute, superior intelligence, etc.). That level sorts with closed, even secret lifestyle; interaction with environment is problematic, because the individual behaves in the manners, which are not recognized generally by society. The personality of this self-sufficiency level will look for his place in the world, enriching himself spiritually and occasionally disregarding of vital needs.

For the purpose of subsequent investigation of self-sufficiency, reasoning from the given concept, the questionnaire was elaborated. It included 40 non-finished phrases logically corresponding to 8 structural elements of self-sufficiency. The respondents were proposed to finish the statements in the way to characterize themselves. The statements were rather diverse, e.g.: «I always …independently», «I don’t care about…», «When I’m

on my own …», «I worry much more about…» etc.Conducted content-analysis of given empirical

research gave the new impulse for structural designation of self-sufficiency. The data of the survey presented great body of criteria and aspectual diversity, and with the presence of attendant characteristics, which are set in the given tables.

From the given above table it must be noted that all these types corresponding to the special levels of self-sufficiency are peculiar and have logical connections. It is supposed, that on the conative aspect can be both types of outwardly and inwardly active and passive self-sufficiency. Reflexive- cognitive aspect provides the width of the ideation of an individual, and so we can conclude that on the praxeological level thinking would be more primitive. According to the voluntative aspect the most interesting for discussing is transcendental level because it is the matter of individual whether he uses all his potential and will for realization any achievements. Social aspect outline intrapersonal (directed on myself), interpersonal (directed towards others) and nonpersonal communication and interaction. Axiological aspect discloses egofilic (all the world exists for the only person) tendencies of praxeological level, self-transcendental (searching of the personal place among other people and analysis of life), existential (questions of high ideal categories and connection with the spiritual world).

Table 1 – Aspectual classification of self-sufficiency by the levels

Levels of self-sufficiency Type of self-sufficiency DescriptionPraxeological

(negative level )Protective

Becomes apparent basing on aggression, shame, own value, egoism, narcissism.

Acmeological (positive level)

Authentic Is shown by empathy, altruism, interpersonal interaction.

Transcendental (neutral level)

ExistentialIs displayed by impartiality, non-interference, estrangement, indifference to outer world, insularity, emotional passivity

Table 2 – Characteristics of driving forces of self-sufficiency on different levels

Level Driving forces Subtype of self-sufficiencyPraxeological Egocentrism. Directedness on the satisfaction of proper

needs.Operational – automatized routine actions, lack of initiative, passivity.

Acmeological Perfectionism. Striving for improvement of «myself» and people around, alteration of living conditions, personal growth.

Conventional – preservation of values, improvement of quality of life according to own beliefs and views.

Transcendental Self-actualization in spiritual and creative aspects. Aspiration for obtaining virtues, better qualities, which are hard to acquire in society, searching for the ways of harmonization of life.

Creative – creation of new conditions of reality, in which the individual feels himself comfortable.


Са мо дос та точ ность лич нос ти: при ро да пси хо ло ги чес ко го фе но ме на

Table 3 – Classification of self-sufficiency types by the levels and aspects of vital activity

Aspects of vital activity Types of self-sufficiency on the levels

Conative(the parameter of activity or passivity in

the accomplishment of functioning)

Praxeological Acmeological TranscendentalOutwardly passive Outwardly active Inwardly/ outwardly passiveInwardly passive Inwardly active Inwardly/ outwardly active

Reflexive-Cognitive(the parameter of depth of reflections and

ideas about world around)Primitive Concrete Abstract

Voluntative (realization of energies in achievement of

results)

Not energetically intensive

Energetically intensiveEnergetically intensive or not

intensive

Social (directedness towards social contacts)

Intrapersonal Interpersonal Nonpersonal

Axiological (moral views, values, general ideas)

Egofilic Self-transcendental Existential

Table 4 – Functions of self-sufficiency on the different aspect of vital activity

Aspect Functions Description of the functions

ConativeSignal Defines the specificity of conditions in which it is displayedOrganizational Contributes alignment of particular tactics in behaviour for accomplishment of activity

Reflexive- cognitive

ReflectiveTestifies to definite depth of self-analysis, self-criticism, self-valuation from the outside and attitude to the world in tote

VoluntativeMotive (Incentive) Contributes to increasing of motivation and new inducement to actions for achievementsPurpose-setting Appoints vector of directedness to these or those aims

SocialDefinitive Means degree, measure of involvement of a person in social relationshipAdjusting Facilitates establishment of connections and limitation in the interrelation

Axiological Regulatory Regulates self-sufficient behaviour in compliance with beliefs and moral values

From the given table it can be seen that on every aspect of vital activity has its own function concerning self-sufficiency. Despite of the such diversity of functions it is considered to be various interconnections between all these aspects of vital activity and the very functions, which can substitute or change each other.

Conclusions

In the result of the arranged analysis of theoretical and methodological scientific literature on the issue of self-sufficiency as psychological characteristic of a person, and taking into consideration the empirical investigation, we can state following conclusions.

1) Self-sufficiency is the complex psychological phenomenon with diverse nature of display and exposure, is more precisely to define is ability of

dispensing in somebody’s vital activity by own strength due to the existing individual characteristic features of self-determination, independence, self-efficacy, purposefulness, without harm for proper development and with self-support.

2) In the structure of self-sufficiency can be allotted 8 forming elements: self-determination; independence; self-efficacy; altruism; distancing autonomy; purposefulness; self-understanding.

3) Self-sufficiency is better to examine through the levels praxeological (when a person strives for satisfaction of his own needs), acmeological (is eager for self-development and self-opening, interaction with others) and transcendental (appears in focusing on achievements of high ideals, virtues, absence of interest in outer material world and social relations). All the levels differ from each other and present special number of characteristics of lifestyle of an individual.



References

1 Allaby, M. & Bunyard, P. (1980). The Politics of Self-Sufficiency. Oxford: Oxford University Press, 242 p. 2 Bingham M. Things will be different for my daughter: A practical guide to building her self-esteem and self-reliance / M.

Bingham, S. Stryker, S.A. Neufeldt – New York, NY: Penguin Books, 1995 – P. 494. 3 Garfield, D. Paranoid phenomena and pathological narcissism / D. Garfield, L. Havens // American Journal of Psychotherapy,

1991 – Vol. XLV – № 2. – P. 160-172.4 Guntrip H. Schizoid Phenomena, Object-Relations, and The Self / H. Guntrip – New York: International Universities Press,

1969. – P. 437.5 Labuschagne N. Narcissism, family of origin, and career self-efficacy : a comparative study of university students / N.

Labuschagne – Pietermaritzburg, 1996. – P. 131.6 Tárrega X. De l’autosuffisance à l’interdépendance / Ximo Tárrega, Dominique Michel // Cahiers de Gestalt-thérapie. –

2009 – Vol. 2 – № 24. – P. 83-110.


Ка зан жи М.И.

Смыс ло вые приори те ты в по мо щи дру го му (на при ме ре

бу ду щих пе да го гов)

В статье из ло же ны ре зуль та ты исс ле до ва ния осо бен нос тей смысло вой мо ти ва ции по мо щи у бу ду щих пе да го гов. Установ ле ны наиболее ха рак тер ные взаи мос вя зи па ра мет ров фа си ля тив но го по тен циала лич нос ти и по ка за те лей смыс ло вой мо ти ва ции по мо щи. Оп ре де ле ны кор ре ля ты фа си ля тив но го смыс ла по мо щи сре ди предс тав лен ных вари ан тов ее смыс ло вой мо ти ва ции.

В ре зуль та те ка че ст вен но го ана ли за установ ле на спе ци фи ка смыс ло вых приори те тов в ока за нии по мо щи у лиц, раз ли чающих ся вы со ким и низ ким уров нем вы ра жен нос ти фа си ля тив но го по тенциала. Расс мот ре ния смыс ло вых приори те тов в по мо щи дру го му да ло воз мож нос ть оп ре де лить круг наибо лее вы ра жен ных. Прак тичес кую ра бо ту с ли ца ми, имеющи ми низ кие зна че ния па ра мет ров фаси ля тив но го по тен циала, мож но про во дить, из ме не няя их смыс ло вое по ле – важ но сна ча ла нау чить ся де це нт ри ро вать ся, пе рек лю чать ся на дру го го че ло ве ка, по мо гая ему отк лю чать ся от собст вен ных инте ре сов, а по том при да вать этой по мо щи фа си ля тив ный смысл для ни ве ли ро ва ния ин ги бит нос ти.

Клю че вые сло ва: фа си ля тив ность, фа си ля тив ный по тен циал личнос ти, смыс ло вая мо ти ва ция по мо щи, ин дек сы смыс ло вой мо ти вации по мо щи.

Kazanzhy M.J.

Sense priorities in helping others (on the example of prospective

teachers)

The article presents the research results of peculiarities of the sense motivation of help among prospective teachers. The most typical relationships between the parameters of the personal facilitative potential and the indices of the sense motivation of help have been determined. There have been identified correlates of the facilitative sense of help among the presented variants of its sense motivation.

As a result of the qualitative analysis there have been determined peculiarities of sense priorities in helping among persons differing in high and low intensity of the facilitative potential. The consideration of sense priorities in helping other has allowed to distinguish the range of the most pronounced ones. The practical work should be done in the direction in order to change the semantic field among people with low parameters of the facilitative potential – first it is important to learn decentering, switch to other persons, helping them to disconnect from their own interests, and then give the facilitative sense to this help for leveling the inhibiting ability.

Key words: facilitative ability, personal facilitative potential, sense motivation of help, indices of sense motivation of help.

??? ҚАЗАҚША


УДК 150.195+159.99 Ка зан жи М.И. Пив дэн ноук ра инс кий на циональ ный пе да го ги чес кий уни вер си тет

име ни К. Д. Ушинс ко го, Одес са, Ук ра ина E-mail: [email protected]

Проб ле ма исс ле до ва ния смыс ло вых осо бен нос тей по мо-гающих дей ст вий ак ту альна в си лу мно гих при чин, сре ди ко то-рых мож но вы де лить наибо лее яв ные, «ле жа щие на по ве рх нос-ти» – это и раз нооб ра зие мо ти ва цион ных ст рук тур че ло ве ка, и зна чи мос ть смыс ло во го по ля в ока за нии по мо щи, и вост ре бо-ван ность спе циалис тов, так на зы ваемых «по мо гающих» про-фес сий в ус ло виях нес та биль но го, кри зис но го сос тоя ния об ще-ст ва.

На дан ном эта пе исс ле до ва тельс кой ра бо ты сос ре до то чим-ся на оп ре де ле нии и ана ли зе мо ти ва цион ных ас пек тов со вер ше-ния по мо гающих дей ст вий с вы де ле нием фа си ля тив ной сос тав-ляющей. От ме тим, что ос нов ная мас са научных ра бот ка сает ся не пос редст вен но са мо го про цес са фа си ли та ции, тех ник, прие-мов, спо со бов и тех но ло гий, ко то рые при ме няют ся (И. Н. Ав-деева, А. С. Анд реев, Г. А. Балл, И. Бенс, Т. Бент ли, М. Бер ри, А. Брок бэнк, Е. Г. Вруб левс кая, С. Дау нинг, Е. Ю. Ко ма ро ва, О. А. Конд ра ши хи на, К. Крам пе кер П. В. Лу шин, Р. В. Ов ча-ро ва, Д. Хан тер, Дж. Хи рон, Р. Шварц и др.). Ли бо же исс ле-дует ся мо ти ва ция по мо щи, альтруис ти чес ко го, про со ци ально-го по ве де ния (Б.И. До до нов, Е.Ю. Ер ма ко ва, Д.А. По дольс кий, О.Д. Ста ма ти на, Е. Стауб, Е.В. Суб ботс кий, Х. Хек хеу зен, С. Шварц и др.). Изу че нию же мо ти ва цион ных ме ха низ мов фа-си ли та ции ли бо по мо щи, ко то рая час то восп ри ни мает ся как фа си ля тив ная, но со вер шает ся бла го да ря при дер жи ва нию со-ци аль ных норм, восп роиз ве де нию об щеп ри ня тых форм по ве-де ния, ли бо же для удов лет во ре ния собст вен ных пот реб нос тей и пр., т.е. ис хо дя из от нюдь не фа си ля тив ной при чин ной обус-лов лен нос ти, уде ля лось в нау ке не слиш ком мно го вни ма ния.

Соот ве тст вен но, важ ным нап рав ле нием яв ляет ся изу че ние соот но ше ния фа си ля тив нос ти и мо ти ва ции по мо щи. В рам ках дан но го нап рав ле ния на ми про во ди лось изу че ние соот но ше ния вы де лен ных па ра мет ров смыс ло вой мо ти ва ции по мо щи и по ка-за те лей фа си ля тив но го по тен циала лич нос ти, под ко то рым мы по ни маем не кий лич ност ный ба зис, со дер жа щий оп ре де лен ные зна ния, уме ния, на вы ки, цен нос ти, пот реб нос ти, смыс лы и пр., ко то рые в со во куп нос ти спо со бс твуют осу ще ст вле нию про цес-са фа си ли та ции, прояв ляют ся в нем.

СМЫС ЛО ВЫЕ ПРИОРИ ТЕ ТЫ

В ПО МО ЩИ ДРУ ГО МУ (на при ме ре бу ду щих

пе да го гов)


Смыс ло вые приори те ты в по мо щи дру го му (на при ме ре бу ду щих пе да го гов)

Ор га ни за ция и ме то ды исс ле до ва ния

Раз лич ные ас пек ты фа си ли та ции изу ча лись с по мощью комп лек са ме то дик, раз ра бо тан ных на ми, вк лю чающе го: «Тест-оп рос ник фа си ля-тив но го по тен циала лич нос ти» [2], с по мощью ко то ро го мож но из ме рить эмо циональ ный (ЕК), ког ни тив ный (КК), во ле вой (ВК), пот реб но ст но-мо ти ва цион ный (ПМК), по ве ден чес кий (ПК) и цен ност но-смыс ло вой (ЦСК) ком по нен ты, ко то-рые в оп ре де лен ном со че та нии реп ре зен ти руют ак ту али за ци он ную и ре су рс ную сос тав ляющие фа си ля тив но го по тен циала лич нос ти. По ре-зуль та там при ме не ния «Ме то ди ки исс ле до ва ния смыс ло вой мо ти ва ции по мо щи» [1] устанав ли-

вает ся вы ра жен ность оп ре де лен ных ин дек сов: фа си ли та ции (Іф), ин ги би ции (Іі), цент ра ции (Іц), де це нт ра ции (Ідц), не га тив нос ти (Ін), эк зис-тен ци аль нос ти (Іекз), поз на ния се бя (Іпс), ком-му ни ка тив нос ти (Ік), соб лю де ние со ци аль ных норм (Ідсн).

Вы бор ку исс ле до ва ния сос та ви ли 400 сту ден - тов Пив дэн ноук ра инс ко го на циональ но го пе да-го ги чес ко го уни вер си те та име ни К.Д. Ушинс ко-го. Был при ме нен ко ли че ст вен ный и ка че ст вен-ный ана лиз дан ных. Ста тис ти чес кая об ра бот ка дан ных произ во ди лась с по мощью ком пью тер-ной прог рам мы SPSS 16.0 for Windows.

Пе рей дем к расс мот ре нию зна чи мых свя зей, установ лен ных в хо де кор ре ля ци он но го ана ли за.

Таб ли ца 1 – Зна чи мые коэф фи циен ты кор ре ля ции меж ду по ка за те ля ми смыс ло вой мо ти ва ции по мо щи

Іф Ідц Іц Ін Ік Іпс ІдснК-во 114* 133** 166** 130**Іф -312** -170** 111* 156** -147**Іі -266**

Ідц 1 -478** -147** -221**Іц -312** -478** 1 -152** 198**Ін -170** -147** 1 -99* -190**Іе -149** -164** 138**Ік 111* -152** -99* 1 100*

При ме ча ние: здесь и да лее 1) знак «*» – зна чи мос ть от ли чий p≤0,05; знак «**» – зна чи мос ть от ли чий p≤0,01.

Дос та точ но ин фор ма тив ные кор ре ля ци он-ные свя зи выяв ле ны меж ду ин дек са ми смыс ло-вой мо ти ва ции по мо щи. Ко ли че ст во от ве тов (в Табл. 1. обоз на че ны как «К-во») пре дос тав ле но для оз на ком ле ния как по ка за тель дос то вер нос ти от ве тов ис пы туемо го, вы ра жен нос ти его ст рем-ле ния дать все от ве ты, вы пол нить взя тые на се бя обя за тель ст ва, при ло жить необ хо ди мые уси лия и т.п. (ведь экс пе ри мен та то ром от ме ча лось нас-колько это важ но, цен но для не го как че ло ве ка, исс ле до ва те ля, ко то рый при ло жил мно го уси лий в изу че нии обоз на чен ной проб ле ма ти ки, а так же для нау ки в це лом и для каж до го исс ле дуемо го в част нос ти для по лу че ния дос то вер ной ин фор ма-ции о се бе са мом и пр.).

Итак, ко ли че ст во по лу чен ных от ве тов по ло-жи тель но кор ре ли рует с ин дек са ми фа си ли та-ции, де це нт ра ции, цент ра ции на се бе и ком му-ни ка тив нос ти на 1% и 5% уров не зна чи мос ти. Фа си ли та ция, де це нт ра ция яв ляют ся прояв ле-

ниями гло баль но го ск лон нос ти к по мо щи, ко-то рая имеет ло каль ные прояв ле ния – в дан ном слу чае в доб ро со ве ст ном до пол не нии не за кон-чен ных пред ло же ний.

Не ко то рые ав то ры в ре зуль та те исс ле до ва-ний устано ви ли, что при чи на ми по мо гающе го по ве де ния мо жет быть за мас ки ро ван эгоизм (М.Снай дер и др., 1993), в то же вре мя ск лон-ность по мо гать дру гим (альтруизм) по ло жи-тель но кор ре ли рует со ск лон ностью к об ще нию [3, 38-40]. Ука зан ные дан ные соот но сят ся с на ши ми ре зуль та та ми от но си тель но по ло жи-тель ной кор ре ля ции ко ли че ст ва по лу чен ных от ве тов, ин дек сов цент ра ции на се бе и ком му-ни ка тив нос ти.

Ин декс фа си ли та ции от ри ца тель но свя зан с ин дек са ми цент ра ции на се бе и не га тив нос ти (1% уро вень) – этот факт до воль но предс ка зуем, пос кольку ес ли исс ле дуемый как смысл по мо щи ви дит преж де все го ка кую-то вы го ду для се бя



или по мо гает дру го му во из бе жа ние ка ких-ли бо проб лем и пр., то предс ка зуемым яв ляет ся сни-же ние у не го прояв ле ний фа си ля тив нос ти как ос нов но го смыс ла по мо щи. Іф по ло жи тель но кор ре ли рует с ин дек са ми поз на ния се бя и ком-му ни ка тив нос ти. Тре бует до пол ни тель но го ис-с ле до ва ния от ри ца тель ная связь Іф с ин дек сом соб лю де ния со ци аль ных норм (Ідсн). Стоит так-же от ме тить от ри ца тель ную кор ре ля цию меж ду Ідсн и ин дек сом де це нт ра ции. По ло жи тель но же ин декс соб лю де ния со ци аль ных норм кор-ре ли рует толь ко с ин дек сом цент ра ции на се бе. Наз ре вает воп рос, вер нее, со ци альная проб ле ма – нор мы об ще ст ва в об лас ти по мо щи, ока зы вает-ся, дос та точ но раз мы ты и не так уж од ноз нач но ука зы вают исс ле дуемым на необ хо ди мос ть по-мо гать дру гим, а цент ри руют че ло ве ка на се бе, собст вен ных проб ле мах и по пыт ке по мо гая ко-му-то пос по со бс тво вать и се бе, ес ли не сра зу, то хо тя бы с отс роч кой это го «воз мез дия». Эта нор-ма взаимо вы руч ки, об ме на изу чен ная в об лас ти со ци аль ной пси хо ло гии ока за лась дос та точ но дей ст вен ной только в сов ре мен ном об ще ст ве, но и сре ди пе да го гов.

Іпс (ин декс поз на ния се бя) по ло жи тель но кор ре ли рует с ин дек са ми фа си ли та ции, эк зис-тен ци аль нос ти, ком му ни ка тив нос ти и от ри ца-тель но с ин дек сом не га тив нос ти. Поз на ние се бя свя за но с раз ви тием се бя, а раз ви тие се бя это и есть фа си ля тив ность, нап рав лен ная на се бя. Свя зан ность раз ви тия се бя и дру го го бы ла от-ме че на мно ги ми исс ле до ва те ля ми, поэто му и не слу чай на связь Іф и Іпс. Имен но об рат ная связь от дру го го че ло ве ка поз во ляет поз нать се бя луч-ше, глуб же, с дру гой сто ро ны, что и от ра же но в по ло жи тель ной кор ре ля ции Іпс и Ік. Ин те рес-на связь Іпс и Іе – эту единст вен ную по ло жи-тель ную связь де мо нс три рует ин декс эк зис тен-ци аль нос ти. Ве роят но, поз на вая се бя че ло век в боль шей сте пе ни ск ло няет ся к об ду мы ва нию гло баль ных эк зис тен ци аль ных проб лем, поэто-му и от ме чает в прояв ле ниях по мо щи эк зис тен-ци альные ас пек ты, ка сающиеся проб лем доб ра и зла, не толь ко конк рет но го че ло ве ка, а все го че ло ве чест ва. Об ще из ве ст ным яв ляет ся факт, что эк зис тен ци альные проб ле мы свой ст вен но ос мыс ли вать лю дям, ко то рые на хо дят ся на дос-та точ но вы со ких сту пе нях своего раз ви тия.

Таб ли ца 2 – Зна чи мые коэф фи циен ты кор ре ля ции меж ду по ка за те ля ми фа си ля тив но го по тен циала лич нос ти и па ра мет ра-ми смыс ло вой мо ти ва ции по мо щи

ЕК КК ВК ПК ПМК ЦСКІф 100* 218** 263**Іі -144** -148** -228** -153** -166** -247**

Ідц 113* 136** 135** 115* 206**Іц -131** -188** -290**Ін -137** -152**Іе 104*Ік 116*

Ідсн -100* -119* -132**

Ре зуль та ты кор ре ля ци он но го ана ли за по ка-за ли наи боль шее ко ли че ст во свя зей пот реб но-ст но-мо ти ва цион но го (ПМК), цен ност но-смыс-ло во го (ЦСК) и во ле во го (ВК) ком по нен тов фа си ля тив но го по тен циала с па ра мет ра ми смыс-ло вой мо ти ва ции по мо щи. В част нос ти, все по ка за те ли фа си ля тив но го по тен циала на 1% уров не зна чи мос ти от ри ца тель но кор ре ли руют с ин дек сом ин ги би ции (Іі). ВК, ПМК и ЦСК от-ри ца тель но свя за ны с Ідсн (5%), Іц (1%). Ин декс поз на ния се бя не прояв ляет ни ка кой свя зи с ком-по нен та ми фа си ля тив но го по тен циала.

В об щем ви де сле дует от ме тить по ло жи тель-ную связь ком по нен тов ФП с ин дек са ми фа си-ли та ции, де це нт ра ции, эк зис тен ци аль нос ти и ком му ни ка тив нос ти, что сле дует расс мат ри вать как пред по сыл ки преоб ла да ния оп ре де лен ных мо ти ва цион ных по буж де ний в реали за ции лич-ностью своего фа си ля тив но го по тен циала. От-ри ца тель ные свя зи об на ру же ны с ин дек са ми ин ги би ции, цент ра ции на се бе, не га тив нос ти и соб лю де ния со ци аль ных норм – имен но та кие мо ти ва цион ные тен ден ции яв ляют ся прег ра да-ми в ак ту али за ции фа си ля тив но го по тен циала.



Проана ли зи руем спе ци фи ку смыс ло вой мо-ти ва ции по мо щи у лиц, раз ли чающих ся уров нем вы ра жен нос ти фа си ля тив но го по тен циала (из групп ФП- и ФП++).

В дан ном слу чае ти по ло ги за ция про во ди-лась по вы ра жен нос ти оп ре де лен ных ст рук тур-ных ком по нен тов фа си ля тив но го по тен циала лич нос ти, од на ко ти па ми сфор ми ро ван ные груп пы наз вать слож но из-за не боль шо го ко ли-че ст вен но го сос та ва, поз во ляюще го со вер шить на са мом де ле ин ди ви ду аль ный ана лиз каж до-

го слу чая. Та ким об ра зом, бы ли сфор ми ро ва-ны груп пы с вы со ки ми (4 квар тиль) и низ ки ми (2 квар тиль) по ка за те ля ми фа си ля тив но го по-тен циала. Теоре ти чес ки мож но пред по ло жить су ще ст во ва ние груп пы с очень низ ки ми зна че-ниями фа си ля тив но го по тен циала (1 квар тиль), но в дан ной вы бор ке ее вы де лить не уда лось, что объяс няет ся про фес сио наль ной при над леж-нос тью исс ле дуемых – бу ду щие учи те ля. Соот-ве тст вен но, бы ли сфор ми ро ва ны груп пы ФП++ и ФП-.

Рисунок 1 – Осо бен нос ти смыс ло вой мо ти ва ции по мо щи у предс та ви те лей групп ФП++ и ФП-

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Показатели смысловой мотивации помощи

Про

цент

или

ФП++ 81 50,1 60,7 48 70,8 70,1 78,9 86,2 63,9

ФП- 46,4 92,1 24,6 84,3 78,6 58,6 70,3 70,7 86,1

Іф Іі Ідц Іц Ін Іекз Ік Іпс Ідсц

Ви зу ально на гра фи ке вид ны раз ли чия в вы-ра жен нос ти всех по ка за те лей. Наибо лее вы ра-жен ны ми яв ляют ся от ли чия по ин дек сам фа си-ли та ции, ин ги би ции, де це нт ра ции, цент ра ции на се бе и при дер жи ва ния че ло ве ком со ци аль ных норм, поз на ния се бя. Ста тис ти чес кая зна чи мос ть за фик си ро ван ных от ли чий подт верж дает ся ис-чис ле нием кри те рия Стью ден та.

Мож но обоб щить мо ти ва цион ные эле мен ты по мо гающе го по ве де ния каж дой из групп. В ин-те рп ре та ции по лу чен ных ре зуль та тов важ но от-

ме тить, что, ис хо дя из тех дан ных, ко то ры ми мы рас по ла гаем, груп пу ФП- в пол ной ме ре мож но оха рак те ри зо вать как имеющую ин ги бит ные тен ден ции, т.к. соот но ше ние ин дек сов фа си ли-та ции и ин ги би ции сви де тель ст вует о преоб ла-да нии ин ги бит ных смыс лов в по мо щи дру го му (что вов че не иск лю чает воз мож нос ть со вер-ше ния по мо гающих дей ст вий с фа си ля тив ной целью). Кро ме то го, преоб ла дает цент ра ция на се бе, дос та точ но вы со ки по ка за те ли ин дек са не-га тив нос ти (Ін), ко то рый оп ре де ляет ся как ко ли-



че ст во смыс ло вых ка те го рий, в ко то рых со дей-ст вие дру го му че ло ве ку яв ляет ся ни чем иным как средст вом для по лу че ния рав но ве сия, ба лан-са, «что бы не ста ло ху же», при чем не важ но ко му по на до би лось это рав но ве сие – се бе или дру гим. Важ но то, что че ло век хо чет ко му-то по мочь для то го, что бы не прои зош ло что-то пло хое, а не для то го, что бы прои зош ло что-то хо ро шее, то есть по мощь выс ту пает по пыт кой прийти в сос-тоя ние оп ре де лен но го лич ност но го рав но ве сия, поэто му ве роят нее зна чи тель ное влия ние си-туатив ной сос тав ляющей или ст рем ле ние об лег-чить свое сос тоя ние.

Ин те рес ным ре зуль та том яв ляет ся вы со кий уро вень у предс та ви те лей груп пы ФП – по па-ра мет ру Ідсн (ин декс соб лю де ния со ци аль ных норм) – не всег да пря мое соб лю де ние со ци-аль ных норм в по мо щи дру го му соп ря же но со спо со бс тво ва нием его лич ност но му раз ви тию, здесь важ на ва риатив ность и ин ди ви ду аль ный под ход.

Вы ра жен ность у предс та ви те лей дан ной груп пы кро ме ин дек са ин ги бит нос ти (Іі) еще и па ра мет ра цент ра ция на се бе (Іц) по ка зы вает осо бую бли зос ть ин ги би ции и по мо щи дру го му ра ди собст вен но го ком фор та, вы го ды, то есть, нес мот ря на то, что по мощь вро де нап рав ле на на дру го го че ло ве ка, она в пер вую оче редь ад ре со-ва на собст вен ной пер со не.

Для обеих групп ис пы туе мых дос та точ но важ ны ком му ни ка ция с людь ми, об ще ние, поз-на ние се бя, мыс ли об об ще ст ве в це лом, что мо жет выс ту пать дей ст вен ным ме ха низ мом ока за ния по мо щи. В то же вре мя, оцен ку вы ра-жен нос ти фа си ля тив ных или ин ги бит ных смыс-лов по мо щи сле дует да вать по со во куп нос ти диан гос ти ро ван ных ин дек сов. Нап ри мер, мо тив по мо щи, про дик то ван ный вы со кой ком му ни ка-тив ностью, нель зя, по су ти, расс мат ри вать как фа си ля тив ный, т.к. он, преж де все го, под дер жи-вает ком форт ную со ци альную сре ду оби та ния для исс ле дуемо го, а уже его вто рич ной функ-цией мо жет выс ту пить по мощь дру го му. Но все же, ве ли чи ну это го ин дек са стоит учи ты вать в кор ре ци он ной ра бо те по раз ви тию фа си ля тив-нос ти че ло ве ка – че рез цен ность ком му ни ка ции с людь ми мож но по вы сить рейт инг цен нос ти раз ви вающе го влия ния на них.

Вы со кий уро вень ин дек са эк зис тен ци аль-нос ти у обеих групп ис пы туе мых (с преоб ла да-

нием в груп пе ФП++) мо жет сви де тель ст во вать о со зер ца тель ной по зи ции че ло ве ка, его не нап-рав лен нос ти на конк рет ные пос туп ки, по мощь. Поэто му важ но, на наш взг ляд, расс мат ри вать ком би на цию всех диаг нос ти ро ван ных ин дек сов. Пос коль ку у груп пы с вы ра жен ным фа си ля тив-ным по тен циа лом вы со кие по ка за те ли ин дек-са эк зис тен ци аль нос ти со че тают ся с вы со ки ми по ка за те ля ми ин дек сов де це нт ра ции, фа си ли-та ции, мож но сде лать вы вод о фа си ля тив ных смыс лах по мо щи, нап рав лен ной не толь ко на од но го че ло ве ка (или нес коль ких), но и на че-ло ве чест во в це лом, что мо жет прояв лять ся в фа си ля тив ном влия нии на преоб ла дающее боль-шинс тво лю дей, вт сре чающих ся исс ле дуемо му на жиз нен ном пу ти.

У груп пы ФП – от ме че но со че та ние вы со-ких по ка за те лей ин дек са ин ги би ции (вы ше 50 про цен тиль) с низ ким уров нем ин дек са де це нт-ра ции, фа си ли та ции, а так же вы со кой сте пенью цент ра ции на се бе и ин ги би ции, что сви де тель-ст вует о нез на чи тель ном фа си ля тив ном влия нии на дру гих лю дей (ли бо же ин ги бит ном в со че-та нии с «вы со ки ми» раз мыш ле ниями о по мо щи все му че ло ве чест ву).

Вы во ды

Расс мот ре ния смыс ло вых приори те тов в по-мо щи дру го му да ло воз мож нос ть оп ре де лить круг наибо лее вы ра жен ных. Учи ты вая то, что ис пы туемы ми бы ли бу ду щие пе да го ги, сле дует конс та ти ро вать дос та точ но от рад ную кар ти-ну. Ис пы туе мых с низ ким уров нем фа си ля тив-но го по тен циала бы ла лишь нем но го чис лен ная груп па, и да же у них, нес мот ря на вы ра жен ность ин дек са иги би ции, тот же ин декс фа си ли та ции на хо дит ся на уров не поч ти пя ти де ся ти про цен-тиль. Наибо лее неб ла гоп рият ный в прог нос ти-чес ком пла не у дан ной груп пы, кро ме уров ня ин дек са ин ги би ции, по ка за тель де це нт ра ции. Имен но в этом нап рав ле нии луч ше ст роить прак ти чес кую ра бо ту по из ме не нию смыс ло во-го по ля у лиц с низ ки ми зна че ниями па ра мет ров фа си ля тив но го по тен циала – сна ча ла нау чить ся де це нт ри ро вать ся, пе рек лю чать ся на дру го го че-ло ве ка, по мо гая ему от кю чать ся от собст вен ных ин те ре сов, а по том при да вать этой по мо щи фа-си ля тив ный смысл для ни ве ли ро ва ния ин ги бит-нос ти.




1 Ка зан жи М. Й. Ме то ди ка дос лід жен ня смис ло вої мо ти ва ції до по мо ги / М. Й. Ка зан жи // Віс ник Одесь ко го на-ціональ но го уні вер си те ту іме ні І. І. Меч ни ко ва. – Се рія «Пси хо ло гія». – 2010. – Том 15. – Вип. 4. – С. 81–92.

2 Ка зан жи М. Й. Діаг нос ти ка фа си ля тив но го по тен ціалу осо бис тос ті / М. Й. Ка зан жи // Наука і ос ві та. – 2009. – №9. – С. 97–104.

3 Ку ни цы на В. Н., Ка за ри но ва Н. В., По голь ша В. М. Меж лич ност ное об ще ние: учеб ник для ву зов / В. Н. Ку ни цы на, Н. В. Ка за ри но ва, В. М. По голь ша. – СПб.: Пи тер, 2003. – 544 с.

References

1 Kazanzhy M. Y. (2010) The method of studying sense motivation of help. Bulletin of Odessa University, Series «Psychol-ogy», Vol. 15, Issue. 4, p. 81-92 [in Ukrainian].

2 Kazanzhy M. Y. (2009) Diagnostics of the personal facilitative potential. Science and Education. – №9. – P. 97-104 [in Ukrainian].

3 Кunitsyna V. N., Кazarinova N. V., Pogol’sha V. М. (2003) Interpersonal communication: textbook. – SPb: Piter, 2003. – 544 p. [in Russian].


МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ

1-бөлімПсихология

Раздел 1Психология

Абд рах ма нов А.Э., Абд рах ма но ва Р.Б., Наз ха но ва Г.А.Осо бен ности цен ност ных ориента ций, право соз на ния и право вой куль туры сов ре мен ных под рост ков ..........................4

Аб дул лаева П.Т. Профи лак тика суици даль ных проявле ний среди молодежи методами арт-педагогики .......................................................10

Jakupov M.S., Tolegenova A.A.Role of certain factors in achieving psychological well-being ......................................................................................................16

Жайтапо ва А.А., Аб дол даева А.А.Сту ден ттердің мәде ниетара лық қаты сым құзы рет тілі гін қа лып тастыруда инновация лық оқыту тех нологиясы ның не гіз дері ........................................................................................................................................................................................22

Жан се ри ко ва Д.А., Кап ба со ва Г.Б., Ка ба ко ва М.П. Ген дер лік кон текс тте лаң кес тік ке қа ты нас ты зерт теу ..............................................................................................................28

Жүсіпбаева А.Б., Мукашева А.Б.Музыкалық терапияның тәрбиелік мәні және оның қызметі ..................................................................................................34

Kogabayeva A, Algozhaeva N.S. Interconnection of civic education and civic society .....................................................................................................................40

Отар баева А.Б., Ша гыр баева М.Д. Теорети чес кие под ходы к изуче нию про фес сио наль ного самоопределе ния в юно шес ком воз расте .................................46


Исследова ние эмоцио наль ных сос тавляю щих само соз на ния де тей стар шего дош кольного воз раста: ген дер ный ас пект ............................................................................................................................................................................................52

Са би ро ва Р.Ш., Кап ба со ва Г.Б. Исследова ние лич ностного отноше ния к явле нию тер ро риз ма в воз раст ном ас пек те .........................................................56

Слан бе ко ва Г.К., Ка ба ко ва М.П., Man C.Chung Проб ле ма взаимоот но ше ния сов ла дающе го по ве де ния и пси хо ло ги чес кой трав мы в си ту ации раз во да ..........................60

Ти леубаева М.С., Жа рик баев К.Б., Ка ба ко ва М.П.Пcхологиядағы да рын ды лық мәселесі мен М. Мақатаев тың да рын ды тұл ғасы ...................................................................68

То леубе ко ва Р.К., Ама но ва А.К., Тур сун го жи но ва Г.С. Про фес сио наль ная по зи ция как ком по нент лич нос ти спе циалис та .......................................................................................76

2бөлімСоциология

Раздел 2Социология

Джа ман ба лаева Ш.Е. Со ци альная от ве тст вен ность выс ших учеб ных за ве де ний ......................................................................................................82

Әбіл ди на С.Қ.Қа зақ станда этномәде ни бі лім беру дің әдіс нама лық-теория лық не гіз дері ............................................................................88

Мух та ро ва Ш.М., Абд ра ше ва Б.Ж., Аб ди на С.К. Мо дель социаль ной адап тации трудо вых миг ран тов к регио наль но-куль турным условиям но вой среды ........................94

Абд ра ше ва Б.Ж., Та сымoва С.Б.Әлеу мет тік қаты нас пен әлеу мет тік қыз мет мем ле кет тік сася сат ре тін де .............................................................................100


Акажанова A.T., Курбаналиева M.K.Юве наль ная юстиция и реабилитационно-кор рекционная работа с несо вер шенно лет ними в уч реж де ниях зак рытого типа..............................................................................................................................................................................106

Ал тын бе ков А.Б.Жас тар дың жұ мыс бас ты лық ст ра те гиясы: ұстаным дар, қа ғи да лар мен тә жі ри бе лер дің ерек ше лік те рі ...........................112

Биеке но ва Н.Ж., Кен жа ки мо ва Г.А. Исследова ние социально-экономи чес кого само чув ствия ка зах станских сту ден тов .............................................................122

Даг жан Ж., Ба рак баева Т.А Қа зір гі өр ке ниет қа ла ла рын да ғы адам проб ле ма сы .................................................................................................................130

Еділ баева С. Ж. Нығ ме то ва А.Т.Бі лім бе ру дың ант ро по ло гия лық ас пек ті сі ................................................................................................................................136

Иб раева К., Жа на за ро ва З.Ж.Проб лемы социально-психологи чес кой адап тации сту ден тов из сельс кой мес тности в урба низиро ван ной среде ..........142

Иб раева К., Жа на за ро ва З.Ж.Ос нов ные тен денции социально-психологи чес кой адап тации пер во курсни ков под влия нием фак тора мотивации выбора про фес сии и учеб но-про фес сио наль ной дея тель ности ..............................................................................................148

Изи мо ва Г.С., Ами тов С.А. Фак то ры, обус лов ли вающие про фес сио наль ное вы го ра ние сот руд ни ков УИС: ос нов ные нап рав ле ния ра бо ты с про фес сио наль ным вы го ра нием ..............................................................................................................................................154

Кы дыр мол лаева Э.К., Ше де но ва Н.У.Роль со ци ально го ра бот ни ка в ока за нии пси хо со циаль ной по мо щи он ко ло ги чес ки боль ным ...........................................160

Ли фа но ва T.Ю., Ве рев кин A.В. Ев ро пей ское прост ранс тво выс ше го об ра зо ва ния и приори те ты Бо ло нс ко го про цес са в Ка за х стане ................................166

Мыр за бе ко ва А.А., Ше де но ва Н.У.Әлеу мет тік жұ мыс тө тен ше ахуал жағ дайла рын да ха лық ты әлеу мет тік қор ғау меха низ мі ре тін де ...................................174

Мя ме ше ва Г.Х., Кин дик баева К.К. Со цио-гу ма ни тар ные нау ки в раз ви тии ст ра ны в циф ро вую эпо ху ........................................................................................178

Нұ ран Д.Н. Жас тар дың кәсіби по тен циа лын қа лып тастыру дың теория лық-әдіс нама лық не гіз дері ......................................................186

Нұр бе ко ва Ж.А., Жа на за ро ва З.Ж., Фай зул ли на А.К. Құры лым дық әлеу мет тік жұ мыс тың тарихи негізі...................................................................................................................192

Ра хим бе ков К.Е., Ах ме тов Ч.Прин ципы социального уче ния католи чес кой цер кви .............................................................................................................200

Сартаева Р.С.Феномен инновации, человеческий капитал и проблемы устойчивого развития ...............................................................208

Нурышева Г.Ж., Есенгельдин Б.С., Сыргакбаева А.С.Проблемы казахстанского высшего образования в условиях инновационной экономики .................................................. 218

Syrgakbaeva A.S., Dagzhan Zh., Barakbayeva T.A. Semantic analysis of new capital of Kazakhstan .......................................................................................................................... 226

Ры би на Е.В., Альпеисо ва А.Т., До со ва С.Н.Ана лиз эф фек тив нос ти социаль ной рек ламы в борь бе с куре нием среди молодежи в Ка зах стане ....................................226


3-бөлімШетелдік әріптестердің мақалалары

Раздел 3Статьи зарубежных коллег

Бу гай цо ва А.С. Са мо дос та точ ность лич нос ти: при ро да пси хо ло ги чес ко го фе но ме на ....................................................................................234

Ка зан жи М.И. Смыс ло вые приори те ты в по мо щи дру го му (на при ме ре бу ду щих пе да го гов) .....................................................................240


CONTENTS

Section 1Psychology

Abdrakhmanova А.E., Abdrakhmanova R.B., Hazkhanova G.А.&&&&&&&&&

??????????????????????????

Jakupov M.S., Tolegenova A.A.Role of certain factors in achieving psychological well-being

?????????????????????????

Zhanserikova D.А., Kapbasova G.В., Kabakova M.Р.Study against terrorism in the context of gender

Zhusipbayeva A.B., Mukasheva A.B.The role of music therapy in education and functions

Kogabayeva A., Algozhaeva N.S. Interconnection of civic education and civic society

????????????????????????

Sabirova R.Sh. Study of emotional component of self-consciousness of senior preschool age children: gender aspect

Sabirova R. Sh., Kapbassova G.B. The study of personal attitude toward the phenomenon of terrorism in the age aspect

Slanbekova G.K., Kabakova M.P., Man C. Chung The problem of relationships between coping behavior and psychological trauma in divorce situation

Tileubayeva M.S., Zharikbayev K.B., Kabakova M.P. Problems of genius in psychology and M. Makhatayev’s genius personality

Toleubekova R.K., Amanova А.К., Tursungozhinova G.S.Professional positions as a component of the individual specialist

Section 1Sociology

???????????????????????

Abildina S.K.Theoretical and methodological basis of ethno-cultural education in Kazakhstan

Mukhtarova Sh.M., Abdrasheva B.Zh., Abdina S.K.Model of social adaptation of the labour migrants to regional and cultural conditions of the new environment

Abdrasheva B.Zh., Tasymova C.B.???????????

Akazhanova A.T., Kurbanaliyeva M.K.Juvenile justice and rehabilitation- correctional work with juvenile offenders in closed institutions


Altynbekov A.B. Youth employment strategy: installation, principles and features of the practice

???????????????????????

Dagzhan Zh., Barakbaeva T.A. ???????

Edilbay S.Zh., Nigmetova A.T. The anthropological aspect of education

Ibrayeva K., Zhanazarova ZaureProblems at social and psychological adaptation of students from rural areas to the conditions of urban environment

Ibrayeva K., Zhanazarova Z.Main trends in social and psychological adaptation under the influence of freshmen motivator choice of profession and teaching profession

Izimova G.S., Amitov S.A. Factors contributing burnout prison staff: the main directions of professional burnout

Kydyrmollaeva E.K., Shedenova N.U.The role of the social worker in the provision of psychosocial care of cancer patients

Lifanova T.Y., Verevkin A.V. European Higher Education Area and the priorities of the Bologna Process in Kazakhstan

Myrzabekova A.А., Shedenova N.U. Social work as a mechanism of social protection of population in case of emergency

Myamesheva G.H., Kindikbayeva K.K. Social and Human Sciences in the development of the country in the digital age

Nuran D.N. Theoretical and methodological bases of formation of professional potential of youth

Nurbekova Zh., Zhanazarova Z., Fayzullina A.Нistorical basis of structural social work

Rakhimbekov К.Е., Ahmetov Sh. The principles of social teaching of the catholic church

Sartayeva R.S. Innovation phenomenon, human capital and problems of a sustainable development

?????????????????????

Syrgakbaeva A.S., Dagzhan Zh., Barakbayeva T.A. Semantic analysis of new capital of Kazakhstan

Rybina Е.V., Alpeissova А.Т., Dossova S.N.Analyisis of social addvertising effectiveness to reduce smoking among youth in Kazakhstan

Section 3Articles of foreign colleagues

Bugaitsova A.S. Self-sufficiency of personality: the nature of psychological phenomenon


Kazanzhy M.J.Sense priorities in helping others (on the example of prospective teachers)

№2 (53) - Шәкәрім университеті · подростка к человеку...

Documents