de3570203 1

A INVESTIGACIÓN MÉDICA E FARMACÉUTICA

Índice

1. Os medicamentos

1.1. Farmacoloxía

1.2. As vías de administración dos medicamentos

1.3. Principais efectos dos fármacos

1.4. Os medicamentos e o seu uso racional

2. A investigación médico farmacéutica

2.1. A ética na investigación médico farmacéutica

3. As patentes e o gasto farmacéutico

3.1. Os xenéricos

4. Os transplantes

4.1. O rexeitamento

5. As medicinas alternativas

de3570203 2

1. Os medicamentos

1.1. Farmacoloxía

A farmacoloxía é a ciencia que estuda os fármacos, que son as substancias químicas naturais ou sintéticas que teñen unha acción sobre o organismo. Os fármacos actúan en doses moi pequenas e son os principios activos dos

medicamentos; isto quere dicir que as propiedades dos medicamentos dependen dos fármacos que conteñen.

Un medicamento é un preparado constituído por un ou varios fármacos mesturados con excipientes, substancias inocuas cuxa función é facilitar a administración ou a estabilidade dos fármacos. Os medicamentos serven para previr, tratar, curar, aliviar ou diagnosticar as enfermidades.

Os excipientes non exercen ningunha acción sobre o organismo, pero en ocasións poden dar lugar a reaccións adversas a algunhas persoas, como por exemplo a sacarosa (aos diabéticos) ou a lactosa (ás persoas con intolerancia severa). Por iso sempre se indica no prospecto que tipo de excipientes contén o medicamento e en que cantidade.

Chámanse formas farmacéuticas ou galénicas, ás diversas formas en que se

poden presentar os medicamentos; as cales poden ser:

- Sólidas: Comprimidos (tabletas aplanadas), pílulas (se son esféricas), cápsulas (se teñen unha cuberta externa) e granulados (se están en po). As tres primeiras formas denomínanse tamén de forma xeral "pastillas".

- Semisólidas: Pomadas (preparados de consistencia untuosa para uso externo).

- Líquidas: Xaropes (solucións orais), colirios (solucións para os ollos), locións (solucións para o pel ou o coiro cabeludo) e inxeccións (solucións parenterais).

- Gasosas: Aerosois (o medicamento está disperso nun gas para inhalar).

Os medicamentos deben tomarse en cantidades establecidas para cada un denominadas doses, que aseguran o efecto beneficioso do mesmo. Por debaixo da

dose recomendada o medicamento non sería efectivo, mentres que de superarse dita dose poderían producirse reaccións adversas ou efectos negativos. A dose e a forma de administración dun determinado medicamento deben axustarse a cada paciente e dependen do tipo de fármaco que contén, da idade, peso e sexo do paciente.

A dose e a duración do tratamento son fundamentais para que a medicación resulte efectiva e non produza efectos adversos.

En ocasións algúns fármacos poden interferir na actividade doutros, de xeito que non se produza o beneficio agardado. Os médicos coñecen a maioría das interaccións farmacolóxicas e non prescriben conxuntamente medicamentos que poidan causalas. Pero en ocasións os pacientes consumen medicamentos sen prescrición médica, por iso os envases dos medicamentos sempre informan acerca das posibles interaccións.

de3570203 3

1.2. As vías de administración dos medicamentos

A forma farmacéutica condiciona a vía de administración dos medicamentos .

En ocasións un mesmo medicamento pode presentarse en varias formas farmacéuticas con diferentes vías de administración, polo que dependendo da enfermidade ou órgano a tratar, o médico escollerá aquela que aporte o maior beneficio co menor trastorno para o paciente.

- Vía oral: Tómase pola boca e absórbese no tubo dixestivo. Por exemplo as pastillas, granulados e xaropes.

- Vía rectal: Introdúcese no recto e absórbese pola mucosa intestinal. Por exemplo, os supositorios.

- Vía parenteral: Cando se administra mediante inxeccións, que poden ser subcutáneas (debaixo da pel), intramusculares (no músculo, normalmente no glúteo) ou intravenosas (directamente nunha vea, normalmente do brazo).

- Vía cutánea ou tópica: Cando se estende na pel ou coiro cabeludo, co fin de exercer unha acción localizada.

- Vía inhalatoria: cando se aspira polas fosas nasais, como os aerosois.

1.3. Principais efectos dos fármacos

Os fármacos, actúan modificando as funcións das células dos órganos aos que van dirixidos e exercen a súa acción cando se unen aos receptores específicos, que son moléculas (normalmente proteínas) presentes na membrana ou no interior de ditas células. Como consecuencia á acción dun fármaco, o organismo responde dunha maneira ou doutra dependendo do fármaco do que se trate, producíndose así o efecto do fármaco.

Os principais efectos farmacolóxicos son:

- Xermicida: Se ataca aos xermes que producen infeccións no organismo (bacterias, virus, fungos...). Os antibióticos teñen efecto xermicida porque destrúen as bacterias.

- Analxésico: Se atenúa a dor, ao actuar sobre os receptores nerviosos que o transmiten.

Paracetamol

de3570203 4

- Antiinflamatorio: Se diminúe a inflamación dun órgano determinado; a cal pode estar producida por un golpe, ferida, proceso biolóxico (como a menstruación) ou enfermidade.

- Estimulante: Se aumenta a función do órgano ao que vai dirixido.

- Depresor: Se diminúe ou inhibe a función do órgano ao que vai dirixido.

- Reemprazante: Se substitúe a algunha substancia (hormona por exemplo), que non pode producir o organismo, ou a cantidade que produce é insuficiente.

1.4. Os medicamentos e o seu uso racional

O uso racional dos medicamentos, consiste na administración dos medicamentos adecuados a cada necesidade clínica e nas doses precisas, tendo en conta as características do paciente, durante o período de tempo apropiado e co menor custo posible. Ademais o médico debe informar claramente ao paciente acerca do tratamento que lle está a prescribir; como debe tomalo, en que dose, durante canto tempo, posibles efectos secundarios, reaccións adversas, incompatibilidades con outros medicamentos, alimentos ou bebidas, etc.

Seguindo estas directrices ditadas pola OMS, o paciente obterá o mellor resultado do tratamento, sen abusar dos medicamentos nin incrementar innecesariamente o gasto farmacéutico.

Cando un paciente non toma o medicamento como lle indicou o médico, ou toma medicación que non foi prescrita para el (automedicación), está facendo un mal uso dos medicamentos. Claro está, que existen medicamentos que se poden mercar se receita médica, pero sempre se debería preguntar cando menos ao farmacéutico antes de tomalo.

A automedicación é unha práctica bastante estendida e que presenta graves riscos para a saúde; por iso é importante informar sobre as consecuencias negativas que pode ter, así como concienciar e educar sobre o uso responsable dos medicamentos.

Segundo o Ministerio de Sanidade e a Lei 29/2006 do 26 de xullo, de garantías e uso racional dos medicamentos e produtos sanitarios, para intensificar o uso racional

dos medicamentos, márcanse estratexias orientadas a:

- Ofrecer unha información de calidade, periódica e independente aos profesionais.

- Garantir unha formación sobre uso racional dos medicamentos aos profesionais sanitarios.

- Reforzar a esixencia da receita médica como documento imprescindible para a seguridade do paciente.

- Modificar os prospectos dos medicamentos para facelos intelixibles aos cidadáns; axudando á consecución da necesaria adherencia ao tratamento para que poida alcanzarse o éxito terapéutico previsto polo médico coa imprescindible cooperación do farmacéutico.

de3570203 5

As consecuencias do mal uso dos medicamentos son, entre outras:

- Aparición de bacterias resistentes aos antibióticos: As bacterias mutan continuamente, é dicir, o seu ADN sofre alteracións ao azar. A selección natural actúa escollendo as mutacións beneficiosas e pode ocorrer quer unha desas mutacións, lles proporcione resistencia fronte a un determinado antibiótico. Canto máis se emprega un antibiótico, maior é a probabilidade de que aparezan bacterias resistentes a el no

organismo (as da flora intestinal, por exemplo). Cando unha bacteria adquire a resistencia, pode transmitirlla a outras aínda que sexan de diferente tipo, mediante un proceso que se denomina conxugación bacteriana. Deste xeito, a resistencia adquirida por unha bacteria inofensiva para o ser humano, esténdese tamén ás bacterias patóxenas e o antibiótico en cuestión deixa de ser efectivo fronte a elas.

OMS – Primeira Semana mundial de sensibilización Sobre os antibióticos (Novembro de 2015)

Este proceso favorécese co mal uso dos antibióticos, posto que a inadecuada exposición aos mesmos acelera a aparición de bacterias resistentes:

.Tomalos contra infeccións víricas, para as cales non son efectivos (gripe, por exemplo); neste caso as bacterias inofensivas do noso organismo entran en contacto co antibiótico de maneira innecesaria.

. Facer mal as tomas, é dicir, non seguir o horario e as doses pautadas polo médico ou interromper o tratamento antes de completalo. Pode ocorrer que a infección non se cure ben e as bacterias que sobrevivan muten.

- Dependencia e tolerancia: Prodúcese dependencia cando o organismo non pode funcionar correctamente sen a administración do medicamento e tolerancia cando se acostuma a el, e perde a súa efectividade. Estes problemas son moi comúns cando se toman de forma incorrecta antidepresivos ou tranquilizantes.

- Diminución da eficacia do fármaco: Cando a administración é incorrecta (a causa da dose, número de tomas ou interrupción do tratamento sen rematalo), non se consigue o efecto do medicamento.

- Interaccións entre fármacos: Como xa se comentou anteriormente, existen fármacos que se inactivan entre si, ou que a súa toma conxunta pode provocar graves reaccións no organismo.

2. A investigación médico farmacéutica

A investigación no ámbito da medicina e da farmacoloxía, ten como finalidade atopar novos tratamentos, técnicas cirúrxicas, instrumental médico e medicamentos. Ademais, séguese traballando sobre os tratamentos existentes para tratar de melloralos; o perfeccionamento dun fármaco pode orixinar outro novo, máis efectivo ou con máis aplicacións.

de3570203 6

Un fármaco novo, é produto de moitos anos de traballo e aínda que existe investigación pública en hospitais, universidades e organismos dependentes do

goberno (CSIC en España); a maioría da investigación farmacolóxica realízana grandes empresas farmacéuticas. As multinacionais farmacéuticas, dirixen as súas investigacións

buscando os fármacos con máis posibilidades de comercialización, (pola súa efectividade ou porque traten enfermidades comúns) e que reporten o maior beneficio económico posible. Ese é o motivo polo cal os estudos e as investigacións de tratamentos para as enfermidades raras e as propias de países en vías de desenvolvemento son tan escasos.

Os novos fármacos obtéñense a partir da natureza, da síntese química e da

biotecnoloxía. Cando se descubre un fármaco, débense desenvolver unha serie de fases de experimentación esixidas polas autoridades sanitarias e que en total poden durar arredor de dez anos. Se non se supera algunha destas fases, o fármaco non poderá comercializarse.

- A experimentación básica ou ensaios preclínicos: consisten en probar a efectividade e seguridade do novo fármaco, primeiro mediante ensaios "in vitro" empregando células humanas adecuadas para a experimentación (células HELA por exemplo) e despois en animais de laboratorio (ensaios "in vivo"). Esta fase pode durar varios anos.

- A fase de ensaio ou estudo clínico, lévase a cabo sempre e cando se supere con éxito a fase previa de investigación básica. Ten lugar en hospitais e consiste en probalo novo fármaco en persoas voluntarias, co fin de comprobar a seguridade, eficacia e dose óptima dese principio activo. Precísanse cantidades elevadas do fármaco, polo que é imprescindible desenvolver un proceso para obtelo a nivel industrial. O ensaio clínico segue o método científico, así que para que os resultados sexan válidos, realízanse unha serie de pasos:

. Selecciónanse individuos sans aos que se lles administrarán diferentes doses do tratamento. Trátase de comprobar a dose mínima que produce resposta e a máxima tolerable polo organismo sen que se produzan efectos secundarios.

. Selecciónanse individuos enfermos, aos cales tamén se lles administran diferentes doses (sen superar a máxima tolerable), para ver cal é a dose que produce maior beneficio sen causar efectos adversos. A un grupo de pacientes non se lles dá o fármaco, senón un placebo. Este será o grupo control que permitirá comparar a evolución dos individuos enfermos tratados co fármaco, con aqueles que non o están.

- Os resultados obtidos compáranse cos de outros fármacos que traten a mesma enfermidade (se hai), co obxectivo de comprobar se é máis eficaz, produce menos efectos secundarios, ten menor custo de produción...etc. Tamén se desenvolverá un proceso de produción industrial e probaranse diferentes formas farmacéuticas para a súa administración (xaropes, pastillas, ...etc.), a ver cal é máis efectiva, buscando sempre que sexa posible a forma máis simple e cómoda para os pacientes.

de3570203 7

- Finalmente, se esta investigación demostra que o novo fármaco é eficaz e seguro, as autoridades sanitarias darán o visto bo á súa produción industrial e comercialización. O fármaco será rexistrado pola compañía farmacéutica que o desenvolveu, a cal posúe a súa patente.

2.1. A ética na investigación médico farmacéutica

Toda investigación en seres humanos debera realizarse de acordo con tres principios éticos básicos:

- Respecto pola autonomía dos individuos que participen na investigación, a cal deben autorizar mediante un consentimento informado, así como a protección das persoas dependentes ou vulnerables.

- Beneficencia, obrigación ética de maximizar o beneficio e de minimizar o dano dos pacientes.

- Xustiza, obrigación ética de tratar a tódolos pacientes por igual, de forma correcta protexendo os seus dereitos e benestar. Estes principios deben guiar a preparación de tódolos protocolos de investigación médico farmacéutica.

O primeiro instrumento internacional sobre ética da investigación médica, o Código de Nuremberg, foi promulgado en 1947 como consecuencia do xuízo aos

médicos nazis que realizaran experimentos en prisioneiros sen o seu consentimento, durante a segunda guerra mundial. O Código estableceu condicións para a conduta ética da investigación en seres humanos, destacando o seu consentimento voluntario para a investigación.

A Asemblea Xeral das Nacións Unidas, aprobou en 1966 o Pacto Internacional de Dereitos Civís e Políticos. O artigo 7 do Pacto establece que "Ninguén será sometido a torturas nin a penas o tratos crueis, inhumanos ou degradantes. En particular, ninguén será sometido sen o seu libre consentimento a experimentos médicos o científicos". Xustamente, a través desta declaración, a sociedade expresa o valor fundamental para guiar toda investigación en seres humanos: a protección dos dereitos e benestar de tódolos individuos na experimentación científica.

A Declaración de Helsinki, formulada pola Asociación Médica Mundial en 1964, é o documento internacional fundamental no campo da ética da investigación biomédica e influíu na lexislación e códigos de conduta internacionais e nacionais. A Declaración, revisada varias veces (por exemplo no ano 2000), é unha formulación integral sobre a ética da investigación en seres humanos. Establece pautas éticas para os médicos involucrados en investigación biomédica, tanto clínica como non clínica. O Consello de Ministros de la Unión Europea, no ano 2001, adoptou unha Directiva sobre ensaios clínicos, efectiva para os Estados Membros dende o ano 2004.

3. As patentes e o gasto farmacéutico

Unha patente é o dereito exclusivo de fabricar e comercializar un produto (ou

un proceso industrial, etc.) durante un determinado período de tempo. As patentes son títulos concedidos polo Estado; cando unha persoa ou empresa crea un novo produto solicita a súa patente, que de serlle concedida autorízao a ser o único fabricante e

de3570203 8

comerciante dese produto que patenta. Outra empresa pode producilo sempre que a propietaria da patente a autorice, normalmente mediante un acordo económico.

As patentes farmacéuticas poden ser de novos medicamentos ou de procesos industriais e métodos de fabricación, como no caso da obtención de fármacos mediante a biotecnoloxía. No caso dos medicamentos, as patentes duran un máximo de 20 anos, que poden reducirse a 10 se a OMS considera que o tratamento é de interese público (sobre todo no terceiro mundo).

A Organización Mundial da Saúde foi creada en 1948

Por unha parte, a investigación de novos fármacos e tratamentos médicos require grandes inversións económicas. De aí que as multinacionais farmacéuticas centren o seu traballo nos produtos que lles reportarán maior beneficio económico: os

que van ter maior éxito comercial nos países desenvolvidos e aqueles aos que poidan poñerlles un prezo elevado. Por outra parte, mentres que nos países ricos se poden asumir eses gastos farmacéuticos, nos países en vías de desenvolvemento algúns medicamentos resultan demasiado caros e a poboación non pode mercalos.

Campaña de vacinación contra a polio - OMS

Os países en vías de desenvolvemento denuncian a inxustiza das patentes dos medicamentos, pois protexen os intereses económicos das grandes multinacionais farmacéuticas, sen ter en conta que os seus cidadáns non poden acceder a tratamentos que son en moitos casos imprescindibles; como por exemplo para os enfermos de SIDA.

No ano 2003 asinouse un acordo internacional, que autoriza a estes países a saltarse unha patente e fabricar un medicamento de forma xenérica, no caso de emerxencia sanitaria. Aínda así o acordo resulta insuficiente, posto que para que se considere emerxencia sanitaria, ten que verse afectada pola enfermidade case un terzo da poboación. Por iso algúns países emerxentes, como a India e Brasil, deciden pola súa conta saltarse a patente dun medicamento cando o consideran de vital importancia para a poboación e a empresa propietaria lle marca un prezo demasiado

de3570203 9

elevado; este foi o caso dalgúns antirretrovirais que se empregan no tratamento da SIDA.

Ademais, a industria non investiga tratamentos para enfermidades comúns nestes países pero con pouca incidencia no primeiro mundo, debido a que non lles

compensa economicamente. A busca de fármacos para combatelas queda en mans de centros de investigación públicos, como por exemplo no caso da vacina da malaria.

Proba de sangue para detectar a malaria

3.1. Os xenéricos

Cando o período de patente dun medicamento remata, pode ser fabricado por calquera laboratorio, aínda que non investira nada na súa investigación. Os laboratorios sacan ao mercado medicamentos que se denomina xenéricos e que teñen a mesma composición que o medicamento de marca orixinal; é dicir, posúen o mesmo fármaco ou principio activo e na mesma cantidade, pero a un prezo moi inferior (poden ser ata o 50% máis baratos). Non poden empregar o nome da marca comercial, polo que levan o nome do fármaco que conteñen, por exemplo: paracetamol, ibuprofeno, etc..

Como os xenéricos son moito máis baratos que os medicamentos de marca orixinais, os cales seguen a ser fabricados polo laboratorio que posuía a patente, os Servizos de Saúde lanzaron campañas para o seu consumo, pois supón un enorme aforro tanto para os pacientes como para o sistema sanitario público. Sen embargo en ocasións o medicamento de marca está tan instaurado na sociedade, que segue a venderse máis que os xenéricos; este é o caso da Aspirina, que é o medicamento orixinal do Ácido acetilsalicílico. Tamén se debe ter en conta que nalgúns casos o principio activo xenérico pode non ser tan eficaz como o orixinal e require doses distintas.

4. Os transplantes

Un transplante é un órgano ou tecido san procedente dun doador, que se

implanta no mesmo paciente ou noutra persoa diferente, ao que se denomina receptor. Se o que se lle coloca ao receptor é unha prótese artificial, chámase implante.

Os transplantes realízanse cando un órgano ou tecido está moi danado e non cumpre a súa función nin se pode curar, polo que é preciso extirpalo e colocar outro san.

Os transplantes de tecidos son relativamente sinxelos, como por exemplo o transplante de células medula ósea, córnea, os enxertos de pel e mesmo as

de3570203 10

transfusións sanguíneas. Pero os transplantes de órganos realízanse mediante cirurxías complexas, que duran varias horas e requiren a intervención de cirurxiáns altamente especializados; algúns dos transplantes de órganos máis comúns son o de ril, corazón ou fígado.

Existen varios tipos de transplantes, dependendo de quen sexa o donante:

- Autotransplante: Cando se transplanta un tecido no mesmo individuo; é dicir o doador é tamén o receptor. Por exemplo, os transplantes de pel ou de cartilaxe.

- Isotransplante: Cando o doador e o receptor son xemelgos idénticos.

- Alotransplante: Cando o doador e o receptor son dous individuos diferentes pero que pertencen á mesma especie. Deste tipo son a maioría dos transplantes.

- Xenotransplante: Cando o doador e o receptor pertencen a especies distintas. Emprégase no transplante de tecidos, como as válvulas cardíacas que proceden de porcos ou de vacas; evidentemente estes tecidos requiren un tratamento previo para acondicionalas ás características do ser humano e minimizar as posibilidades de rexeitamento.

O transplante de órganos complexos (corazón, fígado...) entre especies diferentes por agora é imposible, debido ao forte rexeitamento que se presentaría, aínda que existen liñas de investigación de enxeñería xenética, que tratan de crear animais transxénicos cuxos órganos sexan compatibles co ser humano.

Tamén existen órganos artificiais, unha alternativa que xa se emprega nalgúns casos, como válvulas cardíacas e corazóns artificiais (estes só se poden usar temporalmente).

4.1. O rexeitamento

O rexeitamento é o principal problema que pode presentarse nun transplante. Prodúcese, cando o sistema inmune do receptor detecta certas moléculas presentes

na superficie das células do órgano ou tecido transplantado (Complexo Maior de Histocompatibilidade ou CMH) e non o identifican como propio; de maneira que reaccionan contra el e atácano por tratarse de algo estraño, alleo ao organismo.

Cando hai rexeitamento, a vida do paciente transplantado corre perigo porque o sistema inmune vai danando o novo órgano ata que deixa de funcionar.

Para minimizar o risco de rexeitamento, acométense dúas estratexias:

- Buscar o donante máis compatible posible: Pode tratarse dun familiar próximo vivo, se o órgano ou tecido que se precisa non compromete a vida do doador, como é o caso do ril, córnea ou medula ósea. Pero a maioría das doazóns proceden de persoas que faleceron e expresaron en vida o seu desexo de doar; neste caso analízase o CMH dos órganos e búscase o receptor máis apropiado na listaxe de individuos pendentes dun transplante; priorizando os máis urxentes e con maior grao de compatibilidade. En España, a Organización Nacional de Transplantes (ONT), é a encargada de coordinar e supervisar tódalas doazóns que se producen.

de3570203 11

- Empregar fármacos inmunosupresores: Como o seu nome indica, diminúen a actividade do sistema inmune, polo que non se produce o rexeitamento. Ten o inconveniente de que o receptor ten que tomalos de por vida e como o seu sistema inmune non funciona ben, poden contraer enfermidades infecciosas con facilidade.

Resulta evidente que para que se poidan realizar transplantes e se salven vidas, ten que haber doadores; os cales son na maioría dos casos persoas falecidas en accidentes ou por enfermidades que non comprometen certos órganos aptos para os transplantes. Os transplantes dependen polo tanto, da solidariedade das persoas que expresen en vida o seu desexo de doar, ou das súas familias que autoricen a doazón.

España é líder mundial en transplantes

5. As medicinas alternativas

Co termo "medicina alternativa", desígnanse un conxunto de prácticas de coidado da saúde que no forman parte da medicina convencional e que non se exercen habitualmente nos sistemas de saúde occidentais. Ditas prácticas non se basean nos coñecementos científicos que emprega a medicina convencional.

Son exemplos de medicinas alternativas:

- A medicina tradicional, como a medicina china, onde son moi importantes a acupuntura (uso de agullas moi finas que se cravan en certas partes do corpo, co obxectivo de diminuír a dor ou causar un efecto beneficioso nun órgano), o tai-chi (posturas e movementos para mellorar o estado físico) e a fitoterapia (remedios obtidos de plantas).

- A homeopatía, que emprega dilucións moi acuosas de certas substancias en principio tóxicas. Considera que estas substancias moi diluídas poden curar enfermidades, que de estar en concentracións elevadas causarían.

de3570203 12

- A medicina ortomolecular, baseada na administración de grandes doses de vitaminas ou minerais. O obxectivo é subministrar ao organismo todas as biomoléculas imprescindibles para o seu funcionamento e que unha dieta deficiente, (sobre todo en vexetais), non aporta.

Aínda que moitos pacientes relatan experiencias positivas, algunhas destas prácticas non están exentas de riscos e sobre todo a homeopatía e a medicina ortomolecular, reciben moitas críticas por parte de científicos e médicos.

En moitos países, como China ou a India, a medicina tradicional está moi establecida na sociedade e os pacientes recorren a ela incluso antes que á medicina. Hai que destacar que a medicina tradicional ten certa base científica, posto que a fitoterapia emprega plantas das cales en ocasións se extraen principios activos para medicamentos convencionais, a acupuntura actúa relaxando tensións musculares e puntos de dor, a ximnasia e a espiritualidade mellorar o estado físico e anímico das persoas, etc.

Por iso, mesmo a OMS recomenda estudar as prácticas tradicionais para avaliar os seus efectos sobre distintas enfermidades e nalgúns países estanas incorporando aos sistemas de saúde.

IMAXES:

Consejo Superior de Investigaciones Científicas

OMS – Organización Mundial de la Salud

ONT – Organización Nacional de Trasplantes

Science Museum, London