RASLOJAVANJE JEZIKA – JEZIČNO VARIRANJE

Jezik nije jedinstven i raslojava se na pojedine podsisteme („funkcionalne varijante“,

kasnije „funkcionalne stilove“). U našoj lingvistici ustalio se termin raslojavanje, koji

naime zapostavlja činjenicu kako se istovremeno odvija i suprotan proces, proces

objedinjavanja tih podsistema u jezik (u jezični sistem). U anglosaksonskoj lingvistici

koristi se termin language variation (jezično variranje).

Razlikuju se 4 tipa raslojavanja jezika:

1. socijalno raslojavanje

2. terotorijalno raslojavanje

3. individualno raslojavanje

4. funkcionalno-stilsko raslojavanje

Orijentacija današnje stilistike prema proučavanju stila na planu diskursa uvjetuje

raznovrsnije kriterije za utvrĎivanje tipova raslojavanja jezika. Može se govoriti o

diskursnim stilovima, koji pokrivaju sve vrste varijativnosti u pisanom i govor(e)nom

diskursu.

Socijalno raslojavanje jezika

Socijalno raslojavanje jezika podrazumijeva istraživanje govornih uloga pojedinca, koje

su direktno u vezi sa brojem njegovih socijalnih uloga. Ukupan broj govornih uloga čini

govorni repertoar jedne osobe; nemaju svi iste govorne repertoare.

Čitav je niz jezičnih sredstava koja će se u raznim govornim ulogama razlikovati. Jedno

od tih sredstava je posebno zanimljivo i sa sociolingvističkog i iz stilističkog aspekta:

zamjenice drugog lica kao sredstvo izražavanja formalnog/neformalnog stila. Ove su

zamjenice još dobile oznaku zamjenica „moći i slidarnosti“. Tri su varijante: ti/ti, vi/vi,

vi/ti. Posebno su zanimljivi slučajevi kada u književnosti ili u svakodnevnim situacijama

sugovornici počinju dijalog u jednoj od tri varijante, a zatim se preključuju na drugu, pa

čak i na treću varijantu:

1. kada sugovornici koji su u bliskim, neformalnim odnosima, naglo prijeĎu na vi/vi

komunikaciju, to je obično signal da su odnosi naglo zahladnjeli ili su preneseni u

zvaničnu sferu, ili se pred trećim licima prikriva bliskost sugovornika.

2. prelazak sa vi/vi na ti/ti označava prelazak na neformalnu intimnu komunikaciju,

po pravilu na inicijativu jednog od sugovornika.

3. prilikom „novouspostavljene“ ti-komunikacije dogaĎa se da sugovornici neko

vrijeme pribjegavaju vi-formi iz navike, ali tada slijedi korekcija.

U književnoumjetničkom stilu ti/vi opozicija može biti u funkciji izražavanja različitih

odnosa meĎu likovima, a često i u funkciji stvaranja komičnog efekta.

Različite socijalne grupe odlikovat će se različitim varijetetima jezika-može se govoriti o

stilovima pojedinih profesija, o slengu i argou (tajnom govoru nekih grupa, npr.

kriminalaca).

Osim socijalnog raslojavanja može se govoriti i o starosnom i o rodnom raslojavanju

jezika.

Rodno raslojavanje često je uvjetovano upravo postojanjem socijalnih uloga namijenjenih

spolovima u odreĎenom društvu.

Kada je riječ o starosnom raslojavanju jezika, misli se na to da u jeziku u jednom

trenutku u jednoj jezičnoj sredini postoji nekoliko generacija, čiji se jezik u nekim

aspektima razlikuje. Postoje razlike izmeĎu govora mladih, „vodeće“ populacije i starijih

generacija.

Teritorijalno raslojavanje jezika

Pod teritorijalnim raslojavanjem podrazumijevaju se različiti dijalekti jednoga jezika ili

njegove varijante. Dijalekti su po pravilu predmet proučavanja dijalektologije, a za

stilistiku je zanimljivo preključivanje sa jednog koda na drugi, tj. sa jednog dijalekta na

drugi u različitim situacijama. Sociolongvistika proučava i tzv. urbane dijalekte,

specifične govore pojedinih većih gradskih sredina.

U nekim situacijama preklapaju se, odnosno meĎusobno utječu jedno na drugo,

dijalekatsko i funkcionalno-stilsko raslojavanje. Dva sugovornika (oba zaposlena u

nekom naučno-istraživačkom institutu) mogu govoriti u dijalektu dok piju kavu, ali

prelaze na standardni, književni jezik čim se preključe na jezik nauke. Moguć je i obrnut

proces.

Posebno se može istražiti zastupljenost dijalekta u književnosti ili u žurnalističkom i

publicističkom stilu, što može imati nekoliko osnovnih funkcija od kojih su najznačajnije:

1. govorna karakterizacija likova

2. izražavanje autorove privrženosti odreĎenom dijalektu, njegova težnja za

promjenom statusa tog dijalekta ili za njegovim očuvanjem; obrnuto, želja za

pokazivanjem niskog statusa nekog dijalekta, ismijavanje onih koji ga

upotrebljavaju – u suštini to je politička/ideološka funkcija

3. dijalekt u književnosti ili publicistici predstavlja svojevrstan postupak

oneobičavanja (začudnosti), što je za stilistiku i najzanimljivija funkcija

moguća je i kombinacija svih ovih faktora.

Može se govoriti i o dijalektološkoj stilistici, koja bi proučavala sve stilski markirane

osobine pojedinih dijalekata, i to na svim jezičnim nivoima.

Sa stanovišta kritičke stilistike upotreba dijalekta mora se promatrati u okviru socio-

kulturnih i ekonomskih shema sugovornika, a interpretacija nužno uključuje i njihovu

ideološku poziciju. Kontekst proizvodnje i recepcije teksta na dijalektu neophodan je za

interpretaciju toga teksta.

Individualno raslojavanje jezika

Pručavan je individualni stil (idiostil), te je i sama stilistika bila stilistika pojedinca.

Individualni stil podrazumijeva ukupnost jezičnog ponašanja, kompletan jezični repertoar

nekoga pojedinca.

Danas se u diskurs-analizi i konverzacijskoj analizi naročito inzistira na različitim

osobnim komunikacijskim stilovima.

Poseban slučaj proučavanja idiostila jest proučavanje individualnog stila nekog pisca.

Lingvostilistika upravo ovaj aspekt ponekad smatra svojim najvažnijim zadatkom i

predmetom. Tu je idiolekt shvaćen znatno uže, samo kao ukupnost pismene realizacije

književnoumjetničkog stila tog pisca, dok cijeli niz njegovih drugih osobenosti ostaje u

pozadini.

Funkcionalno-stilsko raslojavanje jezika

Ovaj je tip raslojavanja najznačajniji za stilistiku, posebno za funkcionalnu stilistiku čiji

je to osnovni predmet proučavanja. Osnivačima ovog pravca smatraju se lingvisti iz

Praškog lingvističkog kružoka.

Razvija se definiranje funkcionalnih stilova kao potkodova koji su vezani za odreĎenu

sferu upotrebe jezika, a odlikuju se specifičnim odabirom i kombinacijom jezičnih

sredstava. Teorija funkcionalnih stilova svojim pravim objektom smatra vezani tekst, te

je ona primarno tekstualna disciplina, neodvojiva od lingvistike teksta. Uspostavlja se

komplementaran odnos sa poststrukturalističkom teorijom apsolutizacije teksta.

Poststrukturalna stilistika tekst shvaća kao mjesto (site) proizvoĎenja značenja na

interaktivan, dinamički način, uz višestruke moguće interpretacije koje polaze od

različitih njegovih čitanja u različite svrhe.

Stilovi su vanjezično uvjetovani, ali su jezično realizirani. Opozicija pismeni tekstovi –

usmeni tekstovi ponekad biva relativizirana (pr. e-mail).

Termin funkcionalni stil donekle se poklapa sa jednim od niza značenja termina diskurs:

„kao brojna imenica („a discourse“), on znači relativno diskretan podskup cijelog jezika,

koji se upotrebljava u specifične socijalne ili institucionalne svrhe“.

Termin registar se u anglosaksonskoj lingvistici često upotrebljava u značenju u kojem se

ovdje upotrebljava funkcionalni stil.

Ruska funkcionalna stilistika tradicionalno izdvaja 5 funkcionalnih stilova: naučni,

publicistički, književnoumjetnički, administrativni i razgovorni.

Klasifikacija Tošovića: uz 5 navedenih funkcionalnih stilova uvodi i 6 meĎustilova

(scenaristički, esejistički, reklamni, memoarski, oratorski i epistolarni). MeĎustilovi su

oni stilovi koji imaju osobine dvaju ili više stilova.

Silić izdvaja 5 funkcionalnih stilova: naučni, novinarsko-publicistički,

književnoumjetnički, administrativno-poslovni i razgovorni.

Marina Katnić-Bakaršić izdvaja: sakralni funkcionalni stil, naučni, žurnalistički,

publicistički, književnoumjetnički, administrativni i razgovorni. Publicistički stil

radzvojen je na dva stila: žurnalistički koji se vezuje za sferu svih medija, a sadrži dva

podstila (informativni i informativno-analitički) i publicistički koji se dijeli na književno-

publicistički, publicistički u užem smislu, memoarski i naučno-popularni podstil.

Predložena klasifikacija nije apsolutna i s vremenom se može mijenjati.

Dometi i granice klasifikacije funkcionalnih stilova.

Diskursni tipovi

Teoretičar masovnih medija McLuhan ukazao je na to da je „medij poruka“, što znači da

priroda medija bitno odreĎuje formu, ali i sadržaj poruke. I stil poruke ne može ostati

nepromijenjen. Poststrukturalna stilistika ovdje upotrebljava termin hipertekst kako bi

označila tekstove hipermedija (internet i sl.), a zbog specifične prirode takvog teksta on

se ne izdvaja u okviru funkcionalnih stilova, već se o njemu govori u okviru stilistike

teksta.

Nijedna klasifikacija nije idealni niti apsolutna, to je proces koji neprekidno traje i koji je

u meĎusobnoj zavisnosti sa razvojem i diferencijacijom ljudskih aktivnosti.

Ima pokušaja uvoĎenja novih stilova ne na osnovu ekstralingvističkih, već isključivo

unutarlingvističkih svojstava, zanimljiv primjer čega je stil kompresije koji obuhvaća

raznorodne žanrove č enciklopedijski članak, rječnički članak, oglasi isl. Odlika ovog

stila je veliki broj skraćenica, nepostojanje tipičnih anaforičko-kataforičkih konektora i

uobičajenih sredstavakohezije, odsutstvo glagola i dominacija imenica. Pažnja je

fokusirana na informaciji.

Relativno blisko funkcionalno-stilskom raslojavanju je raslojavanje polja diskursa na

diskursne tipove, pri čemu se govori o vertikalnom raslojavanju prema mediju realizacije

(pismo ili govor), te horizontalnom raslojavanju (domeni koji nastaju na osnovu

funkcija). Marina Kovačević i Lada Badurina u domene ukupnog polja diskursa

svrstavaju 5 tipova:

1. privatni diskurs

2. javni diskurs

3. specijalizirani diskurs

4. multimedijalni diskurs

5. literarni diskurs

unutar ovih tipova privatni govor je ekskluzivan i razumiju ga samo bliski sugovornici,

dok je na suprotnom polu javni diskurs koji teži „demokratičnosti“, tj. razumjivosti i

dostupnosti najširem krugu recipijenata. Specijalizirani diskurs je javni, ali nije

demokratičan (npr. akademski diskurs). Multimedijalni diskurs uvijek uključuje i

neverbalne kodove, a kreće se od privatnosti preko specijaliziranosti ka javnosti (npr.

reklame, hipertekst, strip...). autorice izdvajaju literarni diskurs jer je to sekundarni

modelativni sistem zasnovan na bitno drugačijim načelima od ostalih tipova diskursa.

Granice izmeĎu stilova i diskursnih tipova su podložne promjenama, no sistematizacija i

proučavanje svih stilova, podstilova i žanrova imaju svoje metodološko opravdanje i

pruža solidnu osnovu za bolje razumijevanje stila, diskursa i jezika uopće.

Lingvistička stilistika i jezični varijeteti

Teritorijalno raslojavanje predmet je proučavanja dijalektologije, socijalno raslojavanje

primarno se izučava u sociolingvistici, a spolno raslojavanje istražuju sociologija,

psihologija, rodni studiji, antropologija...

Stilistička kompetencija

Ako je jezik sistem shvaćen kao kod, onda su svi jezični varijeteti,odnosno stilovi,

zapravo njegovi potkodovi. Stilistička kompetencija pojedinca direktno je proporcionalna

njegovom poznavanju različitih jezičnih potkodova, kao i uspješnom preključivanju sa

jednog potkoda na drugi, a takoĎer i njegovoj sposobnosti da prepozna stileme u nekom

tekstu i pravilno odredi „stilski pasoš“ neke jezične jedinice. Značaj ovog tipa

kompetencije posebno se može uočiti kod učenja stranog jezika, gdje se prvo usvajaju

pravila koda – jezika kao sistema, a stilistička kompetencija usvaja se postupno i ne

uvijek do kraja.

Poseban aspekt stilističke kompetencije je stilistička kreativnost kao odlika individualnog

stila pojedinca. Tako postoji funkcionalni i kreativni tip stilske kompetencije.

Stilistička performanca, analogno komunikativnoj performanci, može se odrediti kao

konkretna realizacija stilističke kompetencije u jednom govornom aktu ili tekstu.

Kompetencija i performanca su dva lista jednog novčića.

OD TEKSTUALNE STILISTIKE DO STILISTIKE DISKURSA

Tekstualna stilistika (ili stilistika teskta) relativno je novi segment stilističkih istraživanja.

Tekstualna stilistika posmatra teskt kao cjelinu, s tim što pri tome analizira prije svega

sve njegova stilogene elemente, meĎusobne odnose tih elemenata na različitim razinama,

kao i način na koji ti elementi odreĎuju funkcionalnostilsku i stilsku markiranost teksta u

cjelini.

Osim sa lingvistikom teksta, stilistika teksta zbližava se i sa teorijom književnosti,

naročito sa suvremenim teorijama o intertekstualnosti, kao i sa naratologijom. Ona je

nasljednica retoričkih istraživanja o tipovima diskursa. U poststrukturalističkoj stilistici i

analiza jednog teksta postaje nedovoljna: svaki tekst stupa u odnose sa nizom drugih

tekstova nastalih prije njega ili istovremeno s njim, ili sa onima koji će tek nastati. Tip i

struktura teksta nisu samo rezlutat nekih vantekstovnih konteksta; naprotiv, tekst u

mnogome odreĎuje vantekstovnu zbilju, slično kao što i sam jezik, u vitgenštajnovskoj

koncepciji, to čini.

Tekstualna stilistika promatra stilogene elemente ne izolirano, već

kontekstualnouključeno, u njihovom meĎusobnom suodnosu i prožimanju.

Prvobitno značenje riječi diskurs bilo je da je to nadrečenično jedinstvo, sastavljeno od

najmanje dvije rečenice. U tom smislu blizak mu je osnovni smisao pojma tekst.

Lingvistika teksta i lingvistika diskursa u početku su se bavile istim pitanjima, pitanjima

formalne strukture, kohezije i koneksije teksta/diskursa.

Danas se obično smatra da je tekst nadrečenična jezična jedinica u pisanoj ili usmenoj

formi, posmatrana samo kao poruka kodirana u svom auditivnom ili vizualnom mediju.

Diskurs je jezik u upotrebi. Diskurs se odnosi na svaki jezik u upotrebi, te je to

„lingvistička komunikacija shvaćena kao transakcija izmeĎu govornika i slušatelja, kao

interpersonalna aktivnost čija je forma determinirana njenom socijalnom svrhom“(Leech

i Short). Slijedi njihov shematski prikaz odnosa teksta – diskursa:

Diskurs

Adresant --------------------------------------------------------------Adresat

Poruku Poruku

----------------------------Tekst----------------------------

U poststrukturalizmu diskurs se posmatra i šire, kao jezik u upotrebi koje ne samo da

reflektira socijalni poredak već i oblikuje taj poredak, oblikuje interakciju pojedinaca sa

svijetom. U tom slučaju govori se o diskursima (u množini), a to su mreže konvencije,

znanja, prakse, koje odeĎuju čovjekovu percepciju stvarnosti i ponašanje. Verbalni jezik

smatra se samo jednim, istina najznačajnijim, tipom praksi koje konstituiraju diskurs.

Otuda se govori i o diskursu moći, diskursu medija i sl. što je nekad blisko shvaćanju

semiotičkih sistema (u strukturalnoj semiotici upotrebljava se termin jezik moći, jezik

medija i sl.). U semiotici se svaki kulturni artefakt može nazvati tekstom: film, slika,

reklama – sve su to tekstovi na jezicima pojedinih semiotičkih sistema.

U knjizi se proučava nekoliko aspekata tekstualne stilistike:

1. jake pozicije teksta

2. stilistički tekstualni konektori

3. točka gledišta

4. intertekstualnost, metatekst, autoreferencijalnost

5. modeli teksta. Narativni tekst

6. ka kritičkoj diskursnoj stilistici; novi nivoi interpretacije

Kao otvorena perspektiva i inspirativno polazište za dalji razvoj stilistike teksta

naznačavaju se neki aspekti hiperteksta i njegove stilističke interpretacije.

Pokazuje se da je za stilističara često analiza teksta nužno i analiza diskursa.

Jake pozicije teksta

Pod jakim pozicijama teksta podrazumijevaju se ona mjesta koja su svojevrsna smisaona

i stilistička „čvorišta“ teskta, mjesta koja su po svojoj poziciji u tekstu i po svojoj formi

izuzetno značajna za razumijevanje tog teksta.

U jake pozicije teksta spadaju:

Naslov, epigraf (moto), podnaslov(i), prva i posljednja rečenica teksta ili

paragrafa, tj. poglavlja. U širem smislu u jake pozicije teksta spadaju:

Stilske figure i tropi, frazemi, krilatice, poslovice i izreke, citati (u najširem

smislu riječi), vlastita imena (naročito u književnoumjetničkom tekstu), termini (u

naučnom tekstu), rimovane riječi...

Takvi se segmenti lakše pamte nego ostali dijelovi teksta.

Za poststrukturaliste ove pozicije postavljaju „okvir razumijevanja teksta“, a svaki taj

dio na izvjestan način postaje nadreĎen cjelini. Istovremeno su to mjesta

„autoreferencijskog uokviravanja teksta“ ili, prema Derridau, mjesta cijepa, prevoja ili

pregiba.

Naslovi, podnaslovi, moto, epigraf

Birajući naslov ili podnaslov, produktor teksta polazi od potrebe da što sažetije pruži

osnovnu informaciju o sadržaju tog teksta (referencijalna funkcija naslova), da privuče

pažnju recipijenta (konativna funkcija), izrazi vlastitu osobnost (ekspresivna funkcija).

Nerijetko, naslov može imati i poetsku ili metajezičnu funkciju, a i sam može postati

krilaticom koja će u drugim tekstovima biti sekundarna jaka pozicija. Čak i odsutstvo

naslova može predstavljati jaku poziciju nekog teksta, jer se u tom slučaju radi o minus-

postupku, što obično stvara konotativna značenja.

Naslov je svojevrsni tekst o tekstu, sažetak teksta, njegov graničnik, mjesto uvrtanja

teksta.

Slične funkcije imaju podnaslovi i nadnaslovi, koji preciziraju sadržaj teksta, odreĎuju ga

potpunije i adekvatnije, služeći i kao dopuna naslovu (ako je naslov metatekst, onda je

podnaslov metametatekst). Po pravilu u njima dominira referencijalna i autoreferencijalna

funkcija, a manje je izražena ekspresivna ili poetska.

Pomoću epigrafa ili mota tekst se smješta i u kontekst drugih tekstova; tu je već izražena

intertekstualnost. Budući da je posebno izdvojen, epigraf odmah skreće pažnju na sebe,

tako da na neki način anticipira razumijevanje i cijelog teksta (ili dijela teksta) koji njime

počinje.

Ovome je donekle bliska i uloga kratkih sadržaja, tj. sinopsisa poglavlja na početku

romana ili pak apstrakta na početku naučnog teksta.

Inkoaktivna i finitivna rečenica

Inkoaktivna rečenica je prva rečenica u tekstu ili svakom nadfraznom jedinstvu

(poglavlju, odlomku i sl.).

Finitivna rečenica je posljednja rečenica u tekstu ili svakom nadfraznom jedinstvu

(poglavlju, odlomku i sl.).

Te se rečenice posebno izdvajaju u lingvistici teksta, koja ukazuje na kataforičku, tj.

otvaračku funkciju inkoaktivne rečenice, a anaforičku, zatvaračku funkciju finitivne. Te

rečenice predstavljaju okvir svakog teksta, sadrže elemente koji upućuju na ono o čemu

će se u tekstu govoriti (inkoaktivna rečenica), ili rekapituliraju ono o čemu se u tekstu

govorilo (finitivna rečenica).

Imena likova i imenovanje u tekstu uopće

Imena likova izuzetno su značajna kao smisaona čvorišta teksta i kao indikatori promjene

točke gledišta. U književnoumjetničkom stilu naročita se pažnja poklanja izboru imena

lika, budući da ponekad sadrži elemente ocjene lika, njegove karakteristike, ili ima

posebne estetske ili simboličke konotacije.

U drugim stilovima imena takoĎer predstavljaju jake pozicije, budući da se na njima

fokusira pažnja prije svega iz informativnih razloga. Ime može imati ubjeĎivačku

funkciju.

Značaj vlastitih imena može se pratiti i u usmenoj komunikaciji, u diskursu

svakodnevnog govora. Davanju imena novoroĎenom djetetu posvećuje se mnogo pažnje.

Kada javnje ličnosti, glumci, pjevači i sl. uzimaju umjetničko ime kao pseudonim, onda

je to uvjetovano potrebom za oneobičavanjem imena, za pridavanjem sjaja svojstvenog

javnoj profesiji ili umjetnosti nasuprot „običnom“, stilski neutralnom stvarnom imenu.

Prepoznavanje jakih pozicija i njihova analiza svakako su značajni elementi za analizu

teksta i mogu poslužiti kao početna točka u stilističkom dekodiranju svakoga teksta.

Dobro poznavanje jakih pozicija teksta značajno je i za prevoĎenje.

Jake pozicije mogu imati i praktične funkcije, odnosnu primjenu pri kodiranju teksta:

a) didaktičku funkciju, prije svega s obzirom na njihovu zapamtljivost, tako da se u

predavanjima ili u udžbenicima najznačajniji segmenti pozicioniraju na takva

mjesta

b) argumentativnu funkciju, tako da se ključna mjesta za argumentaciju nalaze na

mjestu jakih pozicija – u govoru, reklami i sl.

Stilistički konektori

Konektori su signali kontekstualne uključenosti rečenice i signali povezanosti rečenica u

tekstu. Istovremeno, konektori u tekstu mogu se proučavati kao svojevrsni okvir toga

teksta, te kao metatekstualni signali koji „upućuju na to što je u iskazu tipsko ili

ponovljivo, a po čemu mislimo da tekst raspoznajemo kao odreĎenu 'vrstu' teksta“.

Metatekstualni signali šira su kategorija od konektora.

Može se izdvojiti grupa tekstova u kojoj gotovo nema metatekstualnih signala, ali se tip

teksta prepoznaje na osnovu shematizirane strukture, na osnovu ustaljenog rasporeda

sadržaja – takav je npr. slučaj sa nekim žanrovima administrativnog stila (formulari,

obrasci i sl.). postoje i takvi tipovi teksta kod kojih nema formalnih pokazatelja okvira, i

tada se traga za drugim kriterijima pri odreĎivanju klasifikacije tog teksta.

Konektori nisu dostatan i apsolutan kriterij u distinkciji meĎu žanrovima i stilovima, ali

to ne znači da taj kriterij treba u potpunosti zanemariti.

Za lingvističku stilistiku posebno su zanimljivi stilistički konektori, u koje spadaju

različiti leksički i, rjeĎe, gramatički konektori koji imaju dodatnu komponentu

stilogenosti, odnosno stilske markiranosti. U osnovne njihove tipove spadaju figure, tropi,

stilistički markirani red riječi (inverzija), a kao prateći element često dolaze i specifična

ritmička sredstva. U izuzetnim slučajevima fonostilemi i grafostilemi takoĎer mogu

postati stilistički konektori.

Figure kao konektori

Figure ponavljanja

Ponavljanja elemenata predstavljaju najvažnije jezično sredstvo za povezivanje dijelova

teksta.

Anafora, epifora, simploha, anadiploza, paralelizam, polisindet i ostale figure ponavljanja

mogu doći u ovoj uloi u različitim tipovima tekstova.

Ove figure ne gube svoju stilogenu prirodu – one uvijek označavaju skretanje poruke na

samu sebe u cilju stvaranja začudnosti, a time i realizacije estetske ili argumentativne

funkcije.

U poetskom tekstu fonostilemi (asonanca, aliteracija) mogu takoĎer postati stilistički

konektori, a grafostilemi (specifičan grafički način počinjanja poglavlja) uz poetske

tekstove takvu ulogu mogu imati i u drugim tipovima tekstova. Posebno značajnu ulogu u

povezivanju teksta imaju gradacija i retorička pitanja.

Gradacija kao konektor

U gradaciji se razlikuje više tipova konektora (leksički, stilistički, gramatički i

propozicionalni).

Dok u publicističkim, oratorskim, reklamnim tekstovima gradacija ima ubjeĎivačku

funkciju, u književnoumjetničkim prevladava njena ekspresivna i poetska funkcija.

Retorička pitanja kao konektori

Retorička pitanja odlikuju se specifičnom crtom: ova pitanja mogu formirati svojevrsni

okvir teksta, dolazeći kao inkoaktivna i finitivna rečenica. Na početku teksta ta figura ima

otvaračku funkciju, dok na kraju teksta ima zanimljivu dvojnost, formalno završava tekst,

a stvarno tek otvara mogućnosti za razmišljanje.

Proučavanjem stilskih konektora još se nalazimo u sferi strukturalne stilistike teksta.

Točka gledišta

Točka gledišta pokazuje način organizacije teksta, poziciju s koje teče pripovijedanje.

Boris Uspenski (jedan od najznačajnijih teoretičara koji su se bavili pitanjem točke

gledišta) razlikuje 4 tipa točke gledišta:

1. prostorno-vremenska

2. frazeološka

3. ideološka

4. psihološka

sve te točke gledišta mogu biti vanjske i unutarnje. Vanjska točka gledišta je ona u kojoj

nosilac točke gledišta opisuje neki dogaĎaj iz pozicije promatrača, ne i sudionika.

Unutarnja točka gledišta je ona u kojoj nosilac točke gledišta opisuje dogaĎaj bez

distance, kao sudionik u njemu.

Sve se točke gledišta prelamaju u frazeološkoj, budući da ona pokazuje verbalnim

sredstvima i ostale promjene.

Točka gledišta se proučava i u okviru narativnih figura, pri čemu su u prvom planu

slučajevi odstupanja od neutralne upotrebe.

Intertekstualnost, metatekst, autoreferencijalnost

Intertekstualnost je upućenost teksta na druge tekstove koji mu prethode ili koji ga

okružuju, kao stalni dijalog sa Drugim – jedan tekst iščitava drugi, kaže Derrida.

Svaka upotreba jezika može se smatrati i citatom ili aluzijom na druge tekstove, te postoji

samo kao dio historijskog i kulturološkog procesa proizvoĎenja značenja. To je

primarnost teksta, u kojoj nije tekst determiniran vanjskim okolnostima, već je tekst taj

koji ih determinira.

„U tom smislu nužno je zamisliti neko globalno makrojedinstvo (Kulturu kao Tekst), čija

cjelovitost počiva na meĎusobnoj povezanosti pojedinačnih tekstova...“

„U svemu što čovjeka okružuje, osobito u gradovima, sadržani su tekstovi što su ih ljudi,

svjesno ili nesvjesno, ispisali da ne nestanu...“

Književna teorija i praksa nikada nisu bile toliko uzajamno povezane, a njihov

intertekstualni odnos toliko ogoljen kao poseban postupak, kao što je to slučaj u

postmodernizmu. Takva književnost poznata je u teoriji kao metafikcija ili, „trezvenije,

kritička fikcija“, koja „promišlja tradicionalne romaneskne postupke na visoko

samosvjestan način i upotrebljava ih, da tako kažemo, samo u navodnicima“.

Postmodernizam pokazuje kako se gubi razlika izmeĎu naučnog i književnoumjetničkog

teksta kada postoji svijest o apsolutnosti teksta i naracije, kada se zna da citatnost nije

odlika samo znanosti već svakog teksta.

Postavlja se pitanje različitog funkcioniranja višeglasja u naučnom i

književnoumjetničkom tekstu. U naučnom tekstu funkcija polifonijske strukture prije

svega je kognitivna, dok je u književnoumjetničkom tekstu njena funkcija u krajnjem

slučaju uvijek estetska.

U ovoj oblasti poststrukturalistička stilistika promatra i postupak preregistracije.

Identifikacija registara u tekstu važan je element intertekstualne analize i nezamjenjiva je

u odeĎivanju stila teksta. Svojstvena mješavina registara nije odlika samo književnosti. I

drugi tekstovi često su multiregistarski diskursi, o čemu svjedoči i nova historiografija, i

reklame, i žurnalistički tekstovi...

Preregistracija se može pratiti kod uvoĎenja citata u književnoumjetnički teksti:

Citati kao obilježje postmoderne književnosti

Postmoderna književnost pomoću citata, aluzija i fusnota ukazuje na to da su njena baza

druga književna djela, a ne realnost, ona stalno ukazuje na svoju literarnost.

Kao metatekstualni signali citati se dijele na:

Potpune (potpuno prenošenje jednog segmenta teksta-izvornika, tj. prototeksta)

Nepotpune (djelomično prenošenje jednog segmenta prototeksta)

Prazne, tj. vakantne koji mogu biti:

o Pseudocitati (prototekst postoji, ali odnos izmeĎu citata i prototeksta je

lažan)

o Paracitati (kada ne postoji nikakav prototekst iz kojeg se tobože prenosi

citat)

U naučnom stilu jedino se upotreba potpunih i nepotpunih citata smatra legitimnom. U

književnoumjetničkom stilu, naročito u modernoj i postmodernoj književnosti, citat je

veoma često vakantni citat. Paralelno se odvijaju 2 suprotna procesa: potpuni ili

djelomični citati u književnoumjetničkom tekstu često se „skrivaju“, tako da su prividno

dio autorskog konteksta, dok se vakantni citati čine vidljivima, naglašavaju se svim

formalnim sredstvima.

Prema vrsti prototeksta iz kojeg potječu citati mogu biti:

Intrasemiotički (i citat i tekst koji ga preuzima pripadaju istoj umjetnosti)

Intersemiotički (citat i tekst-cilj pripadaju dvjema različitim umjetnostima)

Transsemiotički (u umjetnosti se citiraju tekstovi ne-umjetnosti)

U postmodernoj umjetnosti citira se sve.

Jedan tip karakterističnih citata u suvremenoj prozi jesu tzv. metasemiotički ili

metafilozofski citati, koji tematiziraju semiotičku teoriju ili filozofiju.

Metasemiotički/metafilozofski citat je onak citat koji u književnom tekst citira neki

teorijski iskaz o semiotici ili filozofiji, odnosno semiotičke ili filozofske prepoznatljive

definicije, termine i sl. Njihove su stilske funkcije raznovrsne, a osnovna im je funkcija

stvaranje začudnosti, oneobičavanje teksta. Ostale funkcije su:

U nekim slučajevima pisac je istovremeno i teoretičar književnosti, semiotičar ili

komunikolog, tako da romanom nadopunjava svoju semiotičku teoriju (pr. Ecovo

Ime ruže).

Kognitivna funkcija. Ti citati mogu utjecati na spoznaje čitatelja. Metasemiotički

elementi u postmodernoj fikciji zahtijevaju ne samo Prosječnog čitatelja

(Riffaterreov Avarage Reader), nego i Uzornog čitatelja (Ecov Model Reader)

koji posjeduje odeĎena znanja iz društvenih nauka.

Karakteriziranje lika, njegove govorne karakterizacije.

Stvaranje komičnog efekta, ironijskog pomaka prema onome o čemu se piše ili

prema stanju duha u današnjem vremenu.

Metatekst

Metatekst je tekst u tekstu, tekst o tekstu. Svaki metatekst ima svoj prototekst ili

prototekstove i sudjeluje u procesu intertekstualnosti.

Metatekstovi mogu biti afirmativni i negativni po svom odnosu prema prototekstu, te

opisni i metakreativni s obzirom na svoju prirodu.

Metaopisni metatekstovi su opća poetika, književna kritika, recenzije, interpretacije

teksta, autointerpretacije, programi i manifesti.

Metakreativni metatekstovi su arhitekstovi, prijevodi, parodije, stilizacije, postanalize,

kvazimetatekstovi, naslovi i dr.

Autoreferencijalnost

Autoreferencijalnost je postupak „kojim se u književnome djelu tematizira literarnost

toga istog djela“. Na širem semiotičkom planu autoreferencijalnost je odlika i drugih

umjetničkih sistema pa se može pratiti u filmu (namjerno uvoĎenje kamere u kadar i sl.) i

u teatru (obraćanje glumca publici).

Iako je postojala i prije, autoreferencijalnost tek u postmoderni postaje jedan od

najaktualnijih postupaka.

Ukazivanje na literarnost teksta, na njegovu artificijelnost ima za cilj rušenje književne

iluzije.

Autoreferencijalni signali dijele se na one koji se odnose na pisca, na čitatelja ili na samo

djelo.

Autoreferencijalnost postaje stilska dominanta, osnovni princip takvih tekstova.

Često postmoderna književnost koja se naziva metafikcijom počiva na tzv. principu

dvojnosti, jer se može čitati na svom osnovnom, referencijalnom planu (npr. Ime ruže

može se čitati kao kriminalistički roman), ali i na sekundarnom, oneobičenom planu.

Takva djela svjesno kreiraju ambigvitetnost kao svoju bitnu stilsku karakteristiku. Takva

djela imaju 3 plana fabule (prema U. Ecu):

Priča o onome što se dešava likovima

Priča o onome što se dešava naivnom čitatelju (onome koji nema specijalno

književnoteorijsko obrazovanje, ili čak i stručnjaka koji prvi put čita neki

oneobičen tekst)

Priča o tome šta se dešava njemu samom (djelu) kao tekstu, odnosno kritičkom

čitatelju (onome koji je opremljen za dekonstrukciju teksta)

Modeli teksta: narativni tekst

Postmoderna stilistika preispituje tradicionalni komunikacijski model teksta, uključujući

u njega i niz drugih elemenata, vezanih za sociokulturne uvjete nastanka teksta. U

sljedećem modelu književnog teksta uvode se dva pola koja uključuju kontekst

produkcije i kontekst recepcije:

Kontekst produkcije Kontekst recepcije

Općejezična/diskurzivna ograničenja Ciljana publika

Tekstualni prethodnici Stvarna publika

Književne konvencije Implicitni čitatelj

Trenutni književni trendovi Stvarni čitatelj/i

Afilijacije:spolne, rasne i sl. Sociohistorijski faktori

Izdavačke prakse Izdavačka praksa

Sociohistorijski faktori Sociohistorijski faktori

Autor

Oba pola imaju podudarnih elemenata.

UvoĎenje pozicije čitatelja i njegove recepcije teksta predstavlja jedan od osnovnih

kvalitativnih skokova izmeĎu strukturalne i poststrukturalne stilistike. Drugi skok je

prevazilaženje granica jednoga teksta i ulaženje u sferu intertekstualnosti. Ove dvije

novine čine nezaobilazna čvorišta u svakoj suvremenoj stilističkoj interpretaciji.

Strukturalna stilistika željela je promatrati tekst po sebi, kao autonomni artefakt, a pri

tome je polazila sa pozicija autora, zaboravljajući čitatelje i njihove napore „da proizvedu

dinamička značenja“ koja su uvijek rezultat literarnosti, intertekstualnosti i socio-

kulturnih pozicija samih tih čitatelja.

U okviru kritičke lingvistike zanimljivo je postavljen odnos teksta i diskursa. Tekst je

tako predmet deskripcije, što je zadatak lingvistike teksta, i interpretacije, što je zadatak

stilistike.

Tekst je, meĎutim, dio diskursa, odnosno diskurzivne prakse, koja sa svoga aspekta treba

dati deskripciju i interpretaciju teksta.

I diskurs i tekst dio su sociokulturne prakse (situativne, institucionalne, socijalne) koja

njih determinira, ali koja je i sama determinirana diskurzivnom praksom. Tek uzimajući u

obzir takav trodimenzionalni model moguće je govoriti o kritičkom tumačenju, ne samo o

interpretaciji i analizi.

Narativni tekst

Narativni tekst su usmene i pismene forme čija je osnovna osovina postojanja – naracija.

Narativni tekst tako shvaćen uključuje i tekstualne i diskursne aspekte.

Posmatraju se svi narativni tekstovi, a ne samo fikcionalni.

U.Eco ne pravi razliku izmeĎu tzv. prirodnih, životnih narativnih tekstova (koji nastaju u

svakodnevnoj komunikaciji) i tzv. vještačkih narativnih tekstova (nastalih u književnosti

ili u drugim formama pisanih tekstova).

Postmoderna misao ide još dalje pa narativnim tekstovima smatra naučne tekstove,

usmene ili pisane, novinske članke, vijesti i sl. Pri tome se priče mogu pričati u više

medija.

Ljudi svakodnevno proizvode narativne tekstove.

Struktura narativnih tekstova manje-više je ista. Bazični princip te strukture je:

Sažetak (apstrakt) – orijentacija – komplikacija – evaluacija – pouka (zaključak)

Dok se neki narativni tekstovi sastoje od jedne priče, ima priča koje su sastavljene od više

epizoda ili od velikog broja priča.

Epizode su narativni konstituenti koji se odlikuju unutrašnjim kontinuitetom (imaju iste

sudionike, po pravilu aktante, povezani su kontekstom, vremenom, prostorom), a imaju

signale za prekid i povezivanje izmeĎu pojedinih epizoda.

U istom tipu tekstova, čak u istom funkcionalnom stilu, može se govoriti o narativnim i

nenarativnim tekstovima. Tako se reklame mogu podijeliti na deskriptivne i narativne.

Književnoumjetnički narativni tekst po pravilu pokazuje najsloženiju strukturu i raspored

funkcija, aktancijalnih uloga i drugih elemenata. Ambigvitetnost i činjenica da on kreira

fikcionalni svijet odvaja ovaj stil od drugih, čini njegove narativne tekstove umjetničkim

tekstovima, sa dominantnom estetskom funkcijom.

Ka kritičkoj diskursnoj stilistici: novi nivoi interpretacije

Od kraja 20.st. pa do danas stilistika je doživjela brojne promjene. Strukturalna stilistika

bavila se prije svega deskripcijom i analizom, tek donekle interpretacijom.

Danas dominira kritička stilistika kao interpretativna i eksplanatorna disciplina koja je

uvijek i nužno angažirana. Ona smješta promatrani diskurs u socio-kulturni i ideološki

kontekst. Nije dovoljno samo uočiti neke karakteristike kao date jednom i zauvijek, nego

pokušati promijeniti dominaciju nekih diskursnih tipova i praksi nad drugima. Ne

zaboravlja se ni da je nemoguće potpuno neutralno i objektivno istraživanje, jer i

stilističar/ka unosi u istraživanje svoja vjerovanja, shvaćanja, uvjerenja i znanje.

Kritička stilistika donosi nova pitanja: kakva je ideološka markiranost leksike, koji tipovi

procesa dominiraju, da li je jasno tko je agens...kakav je odnos teksta prema drugim

tekstovima..traže se strategije moći, odnosno skrivena moć iza diskursa.