80 - publio.pl - ebooki, eprasa, darmowe ebooki (epub ... · 81 zapowiedzią zmartwychwstania...
TRANSCRIPT
79
Wprowadzenie
Księga Wyjścia zajmuje bardzo ważne miejsce wśród pism świętych Starego Testamentu. Do opisanych w niej wydarzeń będą się odwoływać wszyscy prorocy i pisarze natchnieni Biblii hebrajskiej, a także Nowy Testament, czym nie może się poszczycić żadna inna księga biblijna. Historie przedstawione w Księdze Wyjścia znane są każdemu chrześcijańskiemu dziecku. Skąd tak ogromne jej znaczenie? Otóż przekazuje ona spisane tradycje o dwóch najważniejszych wydarzeniach dla wiary starożytnego Izraela, a także każdego chrześcijanina. Pierwsze z nich to wyjście z Egiptu, a drugie to przymierze na Synaju. Stanowią one zasadniczą treść dzieła, w którym można wyróżnić dwie części: pierwsza część gromadzi tradycje o wyprowadzaniu Izraela z Egiptu (Wj 115), a druga o przymierzu zawartym na górze Synaj (Wj 1940), w ramach którego Izrael otrzymuje Dekalog. Łącznikiem obu części jest opis wędrówki przez pustynię (Wj 1618).
Te dwa wielkie wydarzenia odsłaniają jednocześnie dwa główne wątki teologiczne księgi: Bożą potęgę okazaną
W strone Ziemi Obiecanej.indd 79 07-02-2011 13:47:53
80
w wyprowadzeniu z Egiptu i Bożą obecność podarowaną w przymierzu na Synaju. Objawione tam i wtedy Boża potęga i Boża obecność są tymi samymi tu i teraz. Ta sama Boża potęga, która wyzwoliła naród z niewoli i ta sama Boża obecność, która objawiła się człowiekowi na pustyni, działają pośród nas. I tu ukryte jest aktualne przesłanie księgi. Inaczej ujmując, Księga Wyjścia to opowieść o każdym człowieku, o wyzwoleniu z niewoli ludzkiej (exodus) i z niewoli grzechu (przymierze) oraz o przemianie kondycji z „sługi faraona” w „sługę Boga”2. Oba główne wątki i obie części księgi łączą się z sobą tak ściśle, że bez siebie nie mogłyby istnieć.
Wydarzenia opisane w Księdze Wyjścia stały się treścią trzech najważniejszych dorocznych świąt biblijnych: Paschy, Tygodni i Namiotów. Podczas Paschy3 przewodniczący liturgii (najczęściej był nim ojciec rodziny) przypominał wydarzenia związane z wyjściem z Egiptu (zob. Wj 12,14; Pwt 16,1), Piećdziesiątnica4 stała się pamiątką zawarcia Przymierza (zob. Tb 2,1), a Święto Namiotów5 przypominało złoty okres historii Izraela, kiedy ten wędrował po pustyni, mieszkał w namiotach i spotykał się z Bogiem (zob. Kpł 23,43). Chrześcijanie stają tu u fundamentów swej religii. Żydowska Pascha pojawiła się u podstaw liturgii Eucharystii, „źródła i szczytu całego życia chrześcijańskiego”6, wyjście z Egiptu stało się
2 „Sługa Boży” to najbardziej honorowy tytuł używany w Biblii. Otrzymali go tacy bohaterowie, jak Abraham, Mojżesz, Jozue, Dawid, Eliasz czy Jezus.3 Największe święto żydowskie (hebr. Pesach).4 Żydowskie Święto Tygodni (hebr. Chag ha Szawuot) lub Dzień Pierwocin, Pierwszych Owoców (hebr. Jom ha Bikkurim).5 Inaczej zwane też Świętem Kuczek lub Szałasów (hebr. Sukkot).6 Sformułowanie II Soboru Watykańskiego z Konstytucji Lumen gentium (nr 11).
W strone Ziemi Obiecanej.indd 80 07-02-2011 13:47:53
81
zapowiedzią zmartwychwstania Chrystusa i sakramentu chrztu świętego, Mojżesz jest typem Chrystusa, a podczas najważniejszej Eucharystii roku liturgicznego – w Wigilię Paschalną, odprawianą w Wielką Sobotę – odczytuje się i odśpiewuje opowiadanie o wyjściu z Egiptu jako jeden z fundamentalnych etapów historii zbawienia.
Choć bieg wydarzeń przywołanych w Księdze Wyjścia charakteryzuje się dramatyczną zwartością, a wydarzenia mają swą logiczną kontynuację, sama księga nie jest dziełem jednego autora. Trzeba raczej widzieć w niej zbiór tradycji i przekazów pochodzących z różnych okresów – od najstarszych przekazów ustnych i spisanych, sięgających czasów Mojżesza (jak przekaz o wyprowadzeniu z Egiptu, zawarciu przymierza czy ustanowieniu sanktuarium z Arką), przez fragmentaryczne opracowania tematyczne (jak zbiór praw z Wj 2123, zwany Kodeksem Przymierza), po najpóźniejsze, długo po Mojżeszu powstałe partie księgi (np. opis pustynnej świątyni z Wj 3540). Te rozmaite i miejscami niejednorodne przekazy zostały opracowane, zredagowane i włączone w monumentalną historię tworzącą Pięcioksiąg (pierwszych pięć ksiąg Biblii). Pierwotnie Pięcioksiąg funkcjonował jako jedna historia prowadzona od stworzenia świata. Wtórnie dopiero został podzielony na pięć ksiąg, skąd dziś we wszystkich językach7 bierze swą nazwę. Nie możemy więc zapomnieć, że choć Księga Wyjścia tworzy swoistą całość i zwartą kompozycję, jest także częścią historii Pięcioksięgu. W nim wyjście z Egiptu i przymierze synajskie to element historii rozpoczynającej się wraz z patriarchami (Księga Rodzaju) 7 Poza samym językiem hebrajskim, który nazywa Pięcioksiąg Torą, czyli nauką, pouczeniem, prawem.
W strone Ziemi Obiecanej.indd 81 07-02-2011 13:47:53
82
i prowadzącej aż do stanięcia narodu wybranego u progów Ziemi Obiecanej (Księga Liczb i Powtórzonego Prawa). Wiele elementów Księgi Wyjścia (zwłaszcza rozdział pierwszy) nawiązuje do Księgi Rodzaju, a opowiadanie o Mieszkaniu Boga (przede wszystkim rozdział czterdziesty) będzie stanowić pomost umożliwiający przejście do następnych ksiąg: Kapłańskiej i Liczb.
Badania literackie nad Księgą Wyjścia są bardzo rozwinięte. W zaawansowanej formie trwają nieprzerwanie od dziesiątków lat i są zakrojone na szeroką skalę. Obficie czerpią z literaturoznawstwa (zwłaszcza nauki o literaturze biblijnej i starożytnego Bliskiego Wschodu), filologii języków semickich, historii, archeologii, geografii, socjologii, a także innych nauk pomocniczych biblistyki. Podejmują one wiele niełatwych zagadnień, z których wymienić wypada choćby powstanie Pięcioksięgu (w tym Księgi Wyjścia), krytykę tekstu księgi, jej źródła i redakcje, strukturę, badania historyczne i geograficzne...
Choć komentarz ten ma charakter bardziej popularny niż naukowy, musi uwzględniać powyższe aspekty badań nad Księgą Wyjścia. Będzie zatem podawać w sposób syntetyczny i bez zbędnego balastu aktualne rozwiązania biblistyki odnoszące się do trudniejszych zagadnień. Jednak na tym nie poprzestanie. Mamy przecież przed sobą żywe słowo Boże, spisane niegdyś, ale skierowane do każdego człowieka. Istotne będzie więc chrześcijańskie odczytanie tej części Starego Testamentu oraz aktualizacja, choć ta pozostaje jedynie autorską propozycją. Innymi słowy, komentarz stosuje dwa rodzaje uwag: uwagi o charakterze hi-storyczno-krytycznym oraz podejście tzw. kanoniczne. Metoda historycznokrytyczna czy historycznoliteracka będzie
W strone Ziemi Obiecanej.indd 82 07-02-2011 13:47:53
83
potrzebna zwłaszcza tam, gdzie tekst wymaga objaśnienia, a uwagi o charakterze literackim są konieczne dla lepszego uchwycenia zawartej w nim myśli. Z kolei podejście kanoniczne (traktujące tekst jako przekaz wiary) pomoże uchwycić teologiczne i duchowe wartości tej części Pisma Świętego, z których może czerpać człowiek wierzący.
Księga stawia wiele trudnych pytań, na które będziemy poszukiwać odpowiedzi. Czy Bóg używa siły? Czy wykorzystuje do swych celów ludzki grzech? Dlaczego chciał zabić Mojżesza? Co znaczy imię JHWH (czyt. Adonaj)? Jak można wpłynąć na Bożą wolę? Dlaczego opis Namiotu Spotkania zajmuje więcej miejsca niż cała historia wyjścia? Czemu kult wokół Arki Przymierza odbywa się w milczeniu? Czy autor natchniony może być ironiczny? Jakie znaczenie ma dziś Dekalog? Postawienie tych i innych pytań oraz udzielenie na nie odpowiedzi pomoże wydobyć istotne treści biblijnego przesłania.
Komentarz ma pomóc zrozumieć kolejne opowiadania z Księgi Wyjścia i podkreślić najważniejsze łączące ją motywy, także te niewidoczne dla czytelnika dysponującego przekładem (a nie hebrajskim oryginałem). Nie będzie jednak objaśniał księgi „wiersz po wierszu” i na pewno nie odpowie na wszystkie pytania mogące się zrodzić w trakcie jej lektury, gdyż z założenia pragnie śledzić najistotniejsze myśli autora natchnionego, dążąc do wydobycia głównego teologicznego przesłania księgi jako całości. Wyjaśnieniu kwestii szczegółowych pomoże zapoznanie się z wybraną bibliografią zamieszczoną na końcu publikacji.
Umieszczenie na początku komentarza polskiego przekładu Księgi Wyjścia ma bardzo konkretny cel.
W strone Ziemi Obiecanej.indd 83 07-02-2011 13:47:53
84
Chodzi o to, żeby przed lekturą jego kolejnego fragmentu przeczytać część księgi, która jest komentowana. Książka, którą trzymasz w ręce, jest bowiem komentarzem, zatem bieg jej myśli zostanie zrozumiany tylko wtedy, gdy będzie szedł w parze z tekstem wyjaśnianym. Otwierając Księgę Wyjścia, stajemy na szlaku, którego przewodnikiem jest Bóg. On prowadzi po drogach tej biblijnej księgi, gdyż to On jest jej autorem i zarazem głównym bohaterem.
Tytuł i plan księgi
„Oto imiona synów Izraela, którzy przybyli z Jakubem do Egiptu” – tak rozpoczyna się druga księga biblijna, Księga Wyjścia. Tytuł, nawiązujący do głównego wydarzenia, nadano jej kilkaset lat po jej napisaniu i to nie wśród Izraelitów, ale w środowisku greckim, gdzie brzmiał Exodos (gr. wyjście). Stąd trafił do języków nowożytnych. Jednak starożytni Hebrajczycy nie tytułowali ksiąg ze względu na ich treść, jak to później stało się powszechnym zwyczajem – nazywali księgę od jej pierwszych słów. W związku z tym Księga Wyjścia w środowisku hebrajskim funkcjonuje jako Elle szemot, czyli „oto imiona”, lub częściej – w skrócie – Szemot („imiona”).
Mimo że hebrajski tytuł księgi wydaje się być przypadkowy, jest to po prostu pierwsze słowo, które doskonale wkomponowuje się w jej treść. Imiona będą w niej odgrywać niezwykle istotną rolę. Hebrajska koncepcja imienia – zasadniczo różna od naszej – będzie powracać w całej księdze (z jednej strony etiologia imienia Mojżesza i jego synów, spisy pełne imion oraz genealogia, a z drugiej celowe przemilczenie innych imion). Przede wszystkim jednak
W strone Ziemi Obiecanej.indd 84 07-02-2011 13:47:53
85
to właśnie w tej księdze zostanie objawione imię Boga – tajemnicze JHWH – oraz wyjaśnione jego właściwe znaczenie. Księga Wyjścia rzeczywiście okaże się Księgą Imienia.
Najbardziej ogólny plan księgi został zarysowany we wstępie. Dwa wielkie zbiory tradycji: o wyjściu i o przymierzu zostały połączone drugorzędną narracją o marszu przez pustynię, tworząc dyptych8 z łączącym je jak zawias opisem pielgrzymki ludu JHWH do Bożej góry.
1-15 Wyjście z Egiptu1618 Wędrówka na Synaj19-40 Przymierze na Synaju
Tak de facto przedstawia się treść księgi. Jeśli chodzi o bardziej szczegółową jej kompozycję, trudno wskazać obiektywnie istniejące wewnętrzne podziały, a wielość prób i metod w strukturyzacji księgi, które wzajemnie się wykluczają, może wskazywać na brak generalnej i wiodącej struktury. Tym niemniej elementy kompozycyjne w ramach księgi istnieją (będę je pokazywać), a narracja, choć rozwija się bez większych literackich napięć, rozpada się na kilka istotnych części. Oto one, czyli ogólny plan Księgi Wyjścia:
12 Prolog: Izrael w Egipcie i narodziny Mojżesza
37,7 Powołanie Mojżesza przez Boga7,811 Plagi egipskie1215,21 Wyjście z Egiptu
8 Zamykany dwuskrzydłowy ołtarzyk lub dwuczęściowy utwór literacki o powiązanej treści.
W strone Ziemi Obiecanej.indd 85 07-02-2011 13:47:53
86
15,2218 Droga na Synaj1924 Zawarcie przymierza na Synaju2531 Nakaz budowy Mieszkania9 JHWH3234 Zerwanie i odnowienie przymierza3540 Budowa Mieszkania JHWH
Warto sięgnąć do treści Księgi Wyjścia przed wzięciem do ręki komentarza. Czytanie księgi można podzielić właśnie na wyżej wymienione części: komentarz do prologu poprzedzić przeczytaniem dwóch pierwszych rozdziałów Księgi Wyjścia; komentarz do powołania Mojżesza poprzedzić lekturą rozdziałów 37 itd.
9 W dotychczasowych tłumaczeniach polskich (poza najnowszym Edycji św. Pawła) hebrajski termin miškan, określający pustynny Namiot Spotkania, tłumaczono jako „Przybytek”. Jednak racje filologiczne i teologiczne przemawiają za tłumaczeniem dosłownym, tu najbardziej adekwatnym: „Mieszkanie”.
W strone Ziemi Obiecanej.indd 86 07-02-2011 13:47:53
Niedostępne w wersji demonstracyjnej.
Zapraszamy do zakupu
pełnej wersji książki
w serwisie