Η ΠΡΩΤΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

ΝΕΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ

Χάλαρη Μαρία-Ελένη

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Καθηγητής : Βλαχόπουλος Ανδρέας

Για το μάθημα της Προϊστορικής Αρχαιολογίας

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή...............................................................................................................3

Πρώτες ανακαλύψεις-έρευνες ............................................................................3

Σπήλαιο της Ασφένδου..........................................................................................4

Έρευνα στον Πλακιά

-Πώς επιλέχθηκε η περιοχή .................................................................................6

-Ιδιαίτερο γεωλογικό περιβάλλον........................................................................6

-Ευρήματα............................................................................................................7

-Συμπεράσματα έρευνας......................................................................................8

Τελικά συμπεράσματα............................................................................................9

Βιβλιογραφία..........................................................................................................9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Έρευνα που διεξήχθη το 2008 με 2009 από το American School of Classical Studies με επικεφαλής τον Thomas F. Strasser και την Ελένη Παναγοπούλου από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, σε θέσεις της νοτιοδυτικής Κρήτης, έφερε στο φως υπολείμματα υλικού πολιτισμού που ανέτρεψαν τις μέχρι τότε πεποιθήσεις περί την πρώτη κατοίκηση του νησιού.

Αρχικά, σκοπός της έρευνας ήταν να τεκμηριωθεί η Μεσολιθική κατοίκηση του νησιού, για την οποία υπήρχαν ενδείξεις, όχι όμως εξακριβωμένες. Μέχρι τότε η κυρίαρχη άποψη ήταν ότι η Κρήτη, που διαμορφώθηκε ως νησί 5.000.000 χρόνια πριν, κατοικήθηκε για πρώτη φορά από τον άνθρωπο της Αρχαιότερη Νεολιθική , περίπου 8.500 χρόνια πριν, θεωρία που είχε αντικρουσθεί μόνο από την ανακάλυψη ανθρώπινων λειψάνων από τον Vittorio Simoneli στα τέλη του 19ου αιώνα, τα οποία βάσει χρονολογήσεων οργανικών υπολειμμάτων αποδείχθηκαν 12.000 χρόνων. Προς έκπληξη των ερευνητών, τα 2.100 λίθινα αντικείμενα (εργαλεία ως επι το πλείστον) που συλλέχθηκαν σε περιοχή που εκτεινόταν από τον Πλακιά και τη γενικότερη περιοχή της Πρέβελης έως και τον Άγιο Παύλο, ανήκαν σε δύο προιστορικές περιόδους . Αντικείμενα απο είκοσι τοποθεσίες τοποθετήθηκαν στην Μεσολιθική περίοδο, ενώ εννιά τοποθεσίες αποκάλυψαν εργαλεία που, χάρη στο ιδιαίτερο γεωλογικό context στο οποίο βρέθηκαν, μπορούν με σχετική ασφάλεια να τοποθετηθούν στην Παλαιολιθική, και μάλιστα στην Κατώτερη Παλαιολιθική. Τα εργαλεία (χειροπελέκεις και τσεκούρια) παραπέμπουν στην Αχελαία πολιτισμική παράδοση, η οποία συνδέεται με τους Homo heidelbergensis και Homo erectus και δεδομένου ότι η Κρήτη ήταν και τότε νησί, αποτελούν την αρχαιότερη ένδειξη πρώιμης ναυσιπλοΐας, διεθνώς. Η ανακάλυψη προκάλεσε αντιδράσεις από την επιστημονική κοινότητα, όπως και ήταν επόμενο, μιας και ορίζει την πρώτη ανθρώπινη δραστηριότητα στο νησί 130.000 χρόνια πριν. Παρόλα αυτά, κατάφερε να αλλάξει τον τρόπο που γινόταν η μελέτη των ευρημάτων που ίσως λανθασμένα να θεωρούνταν μεταγενέστερα, καθώς και τις θεωρίες για τον παλαιολιθικό άνθρωπο και την επέκτασή του στην Ευρώπη.

ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΓΙΑ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Η θεωρία ότι το νησί είχε κατοικηθεί ήδη από την Μεσολιθική περίοδο δεν ήταν άγνωστη για τους ερευνητές του. Ευρήματα που θα μπορούσαν να την υποστηρίξουν υπήρχαν, αλλά κανένα δεν μπορούσε να χρονολογηθεί με ασφάλεια στα όριά της. Πρώτος που έκανε έρευνες στοχευμένες στην απόδειξη αυτής της περιόδου κατοίκησης ήταν ο Franchet με κέντρο της αναζήτησής του την τοποθεσία Τρυπητή .Τα ευρήματά του χωριζόταν σε δύο περιόδους, αυτά από οψιανό τοποθετήθηκαν στην Νεολιθική και τα λίθινα σε μια φάση πρωιμότερη. Παρόλο το πλήθος των λίθινων ευρημάτων, ο Franchet δεν τα ενέταξε στην Μεσολιθική αλλα απλά αναφέρθηκε σε μια προ- της Νεολιθικής περίοδο, πράγμα που δείχνει ακριβώς την ανασφάλεια των τεκμηρίων. Η ανακάλυψη αυτή έτσι παραμελήθηκε τελείως από τους υπόλοιπους ερευνητές. Ευρήματα άξια αναφοράς είναι δουλεμένα οστά ζώων που ανακαλύφθηκαν στην σπηλιά Γεράνι, εργαλεία που βρέθηκαν στις τοποθεσίες Κάστελλο, στο φαράγγι της Σαμαριάς, καθώς και ανάμεσα στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο, στις θέσεις Καλό Χωράφι και Αυλάκι. Πρέπει επίσης να σημειωθούν και οι ανακαλύψεις στην περιοχή Λουτρό Σφακίων και στο νησί Γαύδος . Στο Λουτρό, που βρίσκεται μόλις 30 χιλιόμετρα από τον Πλακιά, λίθινα εργαλεία απορρίφθηκαν από τους ερευνητές της εποχής ως πιθανόν απλές διαβρωμένες πέτρες, ενώ τα εργαλεία στην Γαύδο που σύμφωνα με τις

δηλώσεις των ερευνητών (Κατερίνα Κοπάκα και Χρήστος Ματζάνας), ανήκουν σε όλες τις φάσεις της Παλαιολιθικής , δεν έχουν ακόμη καταλλήλως μελετηθεί ούτε δημοσιευθεί .

ΣΠΗΛΑΙΟ ΑΣΦΕΝΔΟΥ

Το πιο ιδιαίτερο και ίσως πιο σημαντικό σημείο , που έχει ξαναερευνηθεί με διαφορετική οπτική μετά από ανακαλύψεις όχι μόνο του Πλακιά αλλά και άλλων τοποθεσιών στο νησί , αποτελεί το σπήλαιο της Ασφένδου. Ανακαλύφθηκε αρχικά από ντόπιο ιερέα, και ο πρώτος επιστήμονας που είχε πρόσβαση σε αυτό και προσπάθησε να το μελετήσει συστηματικά ήταν ο αρχιτέκτονας Χρήστος Παπουτσάκης. Ήδη από τις αρχές της έρευνάς του ο Παπουτσάκης υποστήριζε ότι οι βραχογραφίες στο εσωτερικό αυτής της -σήμερα- βραχοσκεπής (σίγουρα την εποχή που βρισκόταν σε χρήση ήταν σπήλαιο, του οποίου όμως σήμερα μεγάλο μέρος έχει καταρρεύσει λόγω κατολισθήσεων) αποκαλύπτουν ένα λατρευτικό ιερό μιας κοινότητας κυνηγών που χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα. Μάλιστα ήταν πεπεισμένος ότι αποτελούσε απόδειξη της ύπαρξης μεσολιθικών κατοίκων που στην συνέχεια αναμείχθηκαν με τους κατοίκους της Νεολιθικής των οποίων τον πολιτισμό γνωρίζουμε. Ωστόσο η ερμηνεία των βραχογραφιών δεν μπορούσε να επιβεβαιώσει κάτι τέτοιο, ούτε βρέθηκαν τεκμήρια μιας συνεχής χρήσης του σπηλαίου. Έτσι η έρευνα του Χρήστου Παπουτσάκη την εποχή που διεξαγόταν, δηλαδή το 1970, είχε κριθεί πολύ σκληρά από πολλούς επιστήμονες, πράγμα για το οποίο ρόλο ενδεχομένως να έπαιξε το οτι ο ίδιος δεν ήταν αρχαιολόγος ή ιστορικός.

Κάτω, όμως, από το φως νέων ανακαλύψεων, πρόσφατα το σπήλαιο ερευνήθηκε εκτεταμένα και ολοκληρωμένα από τον Thomas F.Strasser και την ομάδα του. Βάση της προσπάθειας τους για να τεκμηριώσουν ή να απορρίψουν την άποψη ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε κατα την Μεσολιθική περίοδο, αποτέλεσαν οι ίδιες οι βραχογραφίες και όχι τα αρχαιολογικά τεκμήρια από τις ανασκαφές που έφεραν στο φως μόνο μινωική κεραμική. Η λεπτομερής τους παρατήρηση έγινε με τα πλέον κατάλληλα επιστημονικά μέσα που αποκάλυψαν 17 ακόμη παραστάσεις που δεν ήταν εμφανείς προηγουμένως και που θα απαντούσαν στην ερώτηση που θα καθόριζε την χρονολόγηση του σπηλαίου:

Τα τετράποδα που εμφανίζονται χαραγμένα πάνω από 20 φορές αντιστοιχούν σε ένα είδος ελαφιού ενδημικού στην Κρήτη που εξαφανίσθηκε πολύ πριν την Νεολιθική περίοδο ή είναι το κρητικό «Αγρίμι», είδος άγριου κατσικιού που εξημερώθηκε στην Νεολιθική και υπάρχει μέχρι σήμερα στο νησί;

Ήταν γνωστό ότι στην Παλαιολιθική Κρήτη υπήρχαν διάφορα είδη ελαφιών με ποικιλία στο μήκος των κεράτων και των αναλογιών του σώματος. Πρόσφατες όμως ανακαλύψεις έφεραν στο φως ένα νέο είδος νάνου-ελαφιού που οι πρώτοι μελετητές των βραχογραφιών δεν γνώριζαν. Το ελάφι αυτό, Candiacervus cretensis , χάρη στους σκελετούς που βρέθηκαν μέσα σε σπηλιές κοντά σε αυτή της Ασφένδου, ταυτοποιήθηκε πλέον ως το ζώο που αναπαρίσταται στις βραχογραφίες χάρη στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, δηλαδή στο κοντό σώμα του και στα πολύ μεγαλύτερα αναλογικά κέρατα του, τα οποία δεν έχουν το περίτεχνο σχήμα που έχουν τα κέρατα των περισσότερων ειδών ελαφιών. Ούτως ή άλλως στο παρελθόν ακόμη και για τους υποστηρικτές της θεωρίας ότι πρόκειται για αναπαράσταση αγριμιού από Νεολιθικό άνθρωπο, η απόδοση των κεράτων του θεωρούνταν ασυνήθιστη.

Τους ερευνητές επίσης προβλημάτισαν και υπόλοιπες ανάγλυφες παραστάσεις του σπηλαίου, όπως αυτές σκαφών που μοιάζουν με μινωικά με κατάρτι και κουπί-τιμόνι , παραστάσεις δέντρων που συνδέονται ίσως με την μινωική δεντρολατρεία, και οι μυστήριες κοιλότητες που μάλλον αποτέλεσαν «οδηγό» για τους καλλιτέχνες του σπηλαίου. Τέλος, αυτό που είχε υποψιασθεί ο Παπουτσάκης, ότι οι βραχογραφίες δεν έγιναν όλες από τον ίδιο τεχνίτη, ούτε καν την ίδια εποχή, εξακριβώθηκε μέσω αρχαιοφωτογράφισης και τρισδιάστατης απεικόνησης του συνόλου της σπηλιάς. Πολλές βραχογραφίες φάνηκε ότι έχουν χαραχθεί πάνω απο παλαιότερες. Σημαντικότατη ήταν η αποκάλυψη ότι η απεικόνιση του ελαφιού candiacervus cretensis αποτελεί το terminus ante quem του σπηλαίου, δηλαδή ορίζει το παλαιότερο από τα επίπεδα χρήσης του. Αυτό δεν είναι άλλο από την Παλαιολιθική περίοδο, που ειναι και η μόνη πιθανή περίπτωση συμβίωσης του ανθρώπου με αυτό το ζώο.

ΓΙΑΤΙ Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΠΛΑΚΙΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΕΒΕΛΗΣ ?

Όπως έγινε φανερό, η τοπογραφία της Κρήτης, γεμάτη με σπήλαια, βραχώδεις εκτάσεις και φαράγγια, μπορεί να προσφέρει πολλές τοποθεσίες για πιθανή καρποφόρα έρευνα. Οι ερευνητές, όμως, αφοσιωμένοι στο να τεκμηριώσουν την μεσολιθική της κατοίκηση , εφαρμόζοντας το σύστημα εύρεσης θέσεων των προϊστορικών αρχαιολόγων της κεντρικής Ελλάδας, το οποίο διαμορφώθηκε από τα στοιχεία ήδη ερευνημένων μεσολιθικών τοποθεσιών, κατέληξαν στα νοτιοδυτικά παράλια της Κρήτης ως πλέον καταλληλότερο πεδίο έρευνας. Κατά μήκος όλης της περιοχής υπάρχουν μικρά σπήλαια και βραχοσκεπές , κάποιων από των οποίων οι συνθήκες συντήρησαν τα ευρήματα μέσα στους αιώνες, ενώ άλλα ήταν κατεστραμμένα και η πρόσβαση σε αυτά δεν ήταν δυνατή.

Ο ιδιαίτερος γεωλογικός χαρακτήρας αυτών των τοποθεσιών και οι αναταράξεις που υπολογίσθηκε ότι συνέβησαν από τότε είχαν ως αποτέλεσμα την ανεύρεση πολλών ευρημάτων των τόσο μακρινών αυτών περιοχών στην σημερινή επιφάνεια του εδάφους.

Η νοτιοδυτική περιοχή της Κρήτης αποτελεί αποτύπωμα των γεωλογικών διαδικασιών που δημιούργησαν το νησί. Πρόκειται για την σύγκρουση της Αφρικάνικης και Ευρασιατικής Πλάκας.Αυτό εξηγεί και τα ασβεστολιθικά βουνά που έχουν υψωθεί στην περιοχή που περιβάλλονται από συστήματα ποταμών. Είναι ένα πολύπλοκο μωσαικό ασβεστοπυριτικών φύλλων που καταγράφουν την συσσώρευση ιζηματογενών και ηφαιστειακών πετρωμάτων στην περιοχή αυτή του Αιγαίου κατά την υποβάθμιση της αφρικανικής λιθόσφαιρας. Υπάρχουν νεότερα ρήγματα και σοβαρά διαβρωμένες πλάκες ασβεστόλιθου. Στην ακτή υπάρχουν θραύσματα υπερυψωμένων θαλάσσιων αναβαθμίδων και διαβρωμένων επιφανειών, που αντιστοιχούν στα επίπεδα της στάθμης της θάλασσας κατά την Άνω Πλειστόκαινη περίοδο (130.000-10.000 χρόνια πριν) των οποίων η διατήρηση κατέστη δυνατή χάρη στην αργή τοπική άνοδο του βράχου. Η διάβρωση των μη στερεοποιημένων ιζημάτων έχει επηρεάσει την συντήρηση των προϊστορικών χώρων κατα μήκος όλης της περιοχής αυτής. Άλλες διαδικασίες που συνέβαλαν στην διατήρηση των στοιχείων της προιστορικής ανθρώπινης δραστηριότητας είναι ο σχηματισμός κατακρημνιστικών παραθαλάσσιων καταφυγίων κατά την διάρκεια ανεβασμένης στάθμης της θάλασσας, και η διατήρησή τους λόγω της επακόλουθης υποβάθμισής της, και η ανύψωση των πετρωμάτων. Έτσι οι περισσότερες προϊστορικές τοποθεσίες που βρίσκονταν «παγιδευμένες» και κατά συνέπεια διατηρημένες μέσα σε πετρώματα πλούσια σε άνθρακα, με την πάροδο του χρόνου και τη συνεχή τεκτονική/γεωλογική δραστηριότητα, εκτέθηκαν σε σημεία σήμερα προσβάσιμα στους ερευνητές για επιφανειακή έρευνα.

ΕΥΡΗΜΑΤΑ

Κατά την έρευνα συλλέχθηκαν, επιλεγμένα από ειδικούς των λίθινων εργαλείων της Παλαιολιθικής, στο σύνολό τους 2.100 ευρήματα. Τα υλικά από τα οποία ήταν φτιαγμένα ήταν εντόπια και ακόμη βρίσκονται σε πληθώρα στην περιοχή (όπως χαλαζίας ) ενώ υπήρχαν και άλλα που πιθανόν οι κάτοικοι της περιοχής είχαν φέρει μαζί τους (όπως πυριτόλιθος διαφορετικών χρωμάτων από αυτά που υπήρχαν στην περιοχή).

- Η πιθανότητα να είναι μεταγενέστερα της Μεσολιθικής προφανώς και απορρίφθηκε μιας και λείπουν όλα τα νεολιθικά χαρακτηριστικά, όπως ειναι η χρήση του οψιανού, ο μίσχος του βέλους και η κεραμική. Τα εργαλεία προερχόμενα από την μεσολιθική περίοδο διαχωρίσθηκαν από αυτά της Παλαιολιθικής χάρη σε ορισμένες διαφορές στην τεχνοτροπία κατασκευής εργαλείων και διαμόρφωσης των υλικών από τη μία εποχή στην άλλη. Αρχικά τα εργαλεία Παλαιολιθικής εποχής έχουν πολύ μεγαλύτερο μέγεθος από ό,τι τα μεσολιθικά, χαρακτηρίζονται από μείωση της λεπίδας, και οι πυρήνες που βρίσκονται είναι μεγάλοι δίσκοι.

Οι σημαντικότερες θέσεις με μεσολιθικά εργαλεία είναι Σχοινάρια 1 , Δαμνόνι 3, Πρέβελη 2 και για τα παλαιολιθικά εργαλεία οι θέσεις Πρέβελη 2, 3 , 7 , Τίμιος Σταυρος 1 και Σχοινάρια 5. Από όλες αυτές τις τοποθεσίες μόνο η Σχοινάρια 1 παρουσιάζει συνέχεια και ποικιλία από την Παλαιολιθική στην Μεσολιθική, οπότε και ίσως να αποτελούσε μια μόνιμη βάση. Έτσι δημιουργείται μια μεγάλη ανασφάλεια σε σχέση με το είδος της δραστηριότητας των προΪστορικών κατοίκων του Πλακιά.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ

Τα παραπάνω δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι υπήρχαν δύο διαφορετικές ανθρώπινες ομάδες σε δύο διαφορετικές περιόδους, που χρησιμοποίησαν την περιοχή . Η πρώτη ομάδα ανήκει στην μεσαία προς ανώτερη Πλειστόκαινη περίοδο (δηλαδή στο 130.000 πΣ, ενδεχομένως και παλαιότερα ) ενώ η δεύτερη στην ανώτερη Πλειστόκαινη και κατώτερη Ολόκαινη (δηλαδή τουλάχιστον 11.000-9000 χρόνια πΣ).

Δεδομένων των πολλών άλλων ερευνημένων περιοχών αυτής της περιόδου, φαίνεται πιθανό ότι εξετάζουμε την εκμετάλλευση αυτής της περιοχής από μεσολιθικούς εργάτες που χρησιμοποίησαν μια στρατηγική συλλογικού εφοδιασμού παρόμοιο με εκείνο που αναγνωρίζεται στην Αργολίδα, στην ηπειρωτική χώρα. Η παράκτια συγκέντρωση των θέσεων είναι επίσης σύμφωνη με την υπόθεση ότι οι πρώτοι κάτοικοι εστίασαν τις προσπάθειες επιβίωσής τους στην εκμετάλλευση των παράκτιων υγροτόπων. Αλλά διερεύνησαν ή έκαναν εγκαταστάσεις στα υψηλότερα υψόμετρα του τραχιού ορεινού εσωτερικού χώρου; Η έρευνα ακόμη συνεχίζεται προσπαθώντας να απαντήσει στο συγκεκριμένο ερώτημα.

Εάν όμως υπάρχει κάτι για το οποίο οι μελετητές του Πλακιά είναι σίγουροι, παρ όλη την κριτική που δέχεται η έρευνα, είναι το ότι τα ευρήματά τους θέτουν νέα δεδομένα στο ερώτημα για τις πρώτες θαλάσσιες επικοινωνίες και για την πρώτη κατοίκηση της Ευρώπης. Θεωρούν μάλιστα ότι η ανακάλυψη του σκελετού homo erectus στην Τουρκία μπορεί να υποστηρίξει περαιτέρω ότι αυτός ήταν και όχι ο homo sapiens που πρώτος μέσω θαλάσσης επεκτάθηκε στην Ευρώπη.

ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Όλες αυτές οι ανακαλύψεις απαιτούν την αναθεώρηση της θεωρίας ότι οι πρώτοι άνθρωποι (homo sapiens , homo heidelbergensis) που επεκτάθηκαν από την Αφρική στην Ευρώπη ήταν αυτοί που ακολούθησαν κατευθύνσεις μόνο μέσω της Μέσης Ανατολής και της Ιβηρικής Χερσονήσου. Πλήθος αποδείξεων, πλέον, υποδεικνύουν ότι ο homo erectus πιθανόν να είχε την ικανότητα να ναυπηγήσει σκάφη, πολύ πιο εξελιγμένα από απλές σχεδίες, ικανά να πλεύσουν στο μέσο του πελάγους και να ολοκληρώσουν επαναλαμβανόμενα ταξίδια. Ο θαλάσσιος δρόμος, λοιπόν, για την Ευρώπη είχε ήδη ανοίξει, το ερώτημα όμως της προέλευσης αυτών των θαλασσοπόρων παραμένει αναπάντητο. Είτε η προέλευση των πρώτων κατοίκων της Κρήτης ήταν η Αφρική, είτε ήταν η Μέση Ανατολή, η Ανατολία ή η Κεντρική Ελλάδα, αυτό που έχει την περισσότερη σημασία είναι το κατά πόσο η κατοίκησή τους ήταν συνεχής ή είχε αποσπασματικό χαρακτήρα, εάν οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν αυτά που είχε να προσφέρει η περιοχή έχοντας αντίκτυπο στην ενδημική πανίδα και χλωρίδα της, και εάν είχαν μόνιμες κατοικίες και μέρη λατρείας ή συμπαθητικής μαγείας. Η έρευνα δεν μπορεί ακόμη να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά, με το μεγαλύτερο από όλα να είναι το πώς καλύπτεται το κενό από αυτόν τον πολιτισμό μέχρι τον πολύ γνωστό σε εμάς Μινωικό της Νεολιθικής εποχής. Τίθεται έτσι το ερώτημα, μήπως στην πραγματικότητα αυτό το κενό δεν υπάρχει, αλλά υπολείμματα που έχουν αφήσει πίσω οι άνθρωποι εκείνοι δεν έχουν ακόμα ανακαλυφθεί; Μια εποχή που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν ανύπαρκτη, τώρα καλεί την επιστημονική κοινότητα να την εξερευνήσει, έτσι ώστε να βελτιωθεί η εικόνα που έχουμε για την εξέλιξη των πολιτισμών στον Μεσογειακό χώρο εν γένει .

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Χρ. Γ. Παπουτσάκης, «Οι βραχογραφίες στ’ Ασφέντου των Σφακίων», Κρητικά Χρονικά ΚΔ’, (1972), 107-139.

T. F. Strasser et al, “Stone Age Seafaring in the Mediterranean”, Hesperia 79 (no 2), 2010, 145-190.

T. F. Strasser et al., “The Plakias Mesolithic Survey, 2008”, Archaeological Reports for 2008-2009 (55), 98-99. T. F. Strasser et al., “Palaeolithic cave art from Crete, Greece”, Journal of Archaeological Science: Reports 18 (2018), 100-108.