6ՈԻՆՈԻԱՐ

Л Ж 1 4 <о է

Ծ Գ Տ Ա Ր Ի

Է ջ . Ս ՜ Ի Ա Ծ Ի Ն

ՊԱ^ՏՕՆԱԿԱՆ

ԱՄՍԱԳԻՐ

Հ Ա Ց Ր Ա Պ ե Տ Ա Կ Ա Ն

Ա Թ Ո Ռ Ո 8

Ս. է&Ս՜ԻԱԾՆԻ

* * л < Г' ' ' 1 9 9 6

Հա ղո րդ ա գրո ւթ յո ւն ......................................................................................................."ո՛՛՛՛ր '"}.......................Ա մա նորի Ա Փ րկչԻ հրա շա փ ա ո Սուրր Ծ ննդյա ն տ ոների ա ո թ իվ Ա մ ենա յն Հա յոց

Ծ ա յրա գույն Պ ա տ րիա րք Ա Կա թողիկոս, Ն որին Սուրբ 05ութ 1" 1 , „ , Գ ա րե գիՆ Ա Հա յրա պ ետ ի և. քույր Ե կեղեցիների հոգևոր պ ետ երի ԱիշԱփ ոխ ա նա կվա ծ ողշույնի հեռա գրերն ո ւ գրությունները....................................................

.................................................................................................................................7Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա Կ Ա Թ Ո Ղ ԻԿ Ո Ս Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Յ - Խ ո ս ք Ն ո ր տարուաւ ա ոթիւ

Գ Ա Ր Ե Գ ք ^ Ա Կ ^ Թ Ո ^ Կ Ո Ս 1® ^ ^ ’^ ^ < Ա Յ Ո Յ - Բեթղեհէմի Ա ստ ղին Լոյսը'

Ս . է շ մ ի ս ւ ծ ն ի պ ր ի ս մ ս ւ կ է ն ...............................................................................................................................Ա Ս Ո Ղ ԻԿ Ե Պ ԻՍ Կ Ո Պ Ո Ս - է շ մ ի ա ծ ի ն .................................................................................................

Մ Ա Յ Ր Ա Թ ՈՈ-ՈԻՄ

Մ եծ ՈրիտաՕիափ արտաքին Ա համագործակցության գործերի պետականքա րտ ուղա ր Մ ա լքոլմ Ռիո»իՕդի ա յցելութ յոլնը Մ ա յր Ա թ ո ռ .....................................

Վրաստանի Խորհրդարանի նախագահը Մայր Ս.յ»ոոում ....................................................... 29Ե կեղեցա կա ն բե մ . լո ւր ե ր ..................................................................................................................................30

Ս Ա Մ Վ Ե Լ Խ Ա Չ Ա Տ Ր Յ Ա Ն - Ա մա նորը Մ ա յր Ա թ ո ո ո ւմ ............................................................. 36Պ Ո Ղ Ո Ս Խ Ա Չ Ա Տ Ր Յ Ա Ն - «Մ ա տ յա ն ո ղբեր գո ւթ յա ն » երկի նորահայտ

հ ա մ ա բա ր բա ռ ը .......................................................................................................................................50Շ Ո Ի Շ Ա Ն Ն Ա Զ Ա Ր Յ Ա Ն - Մ ովսես Խ որենա ցու « Ո ղ բ ը » Հ ա յոց ա նկա խ պ ետ ա ­

կանության գաղա փա րի գրակա ն հիմն է , Ա Գ րիգոր Ն ա րեկա ցու « Մ ա տ եա նո ղ բեր գո ւթ եա ն» երկը ա ղերսներ ունի նրա հետ .................................................................78

Ն . Տ Ե Ր - Մ Ի Ք Ա Յ Ե Լ Յ Ա Ն - Ս ուրբ է չմ ի ա ծն ի ձեռա գրա տ ո ւն ը ................................................ 87Վ Ա Չ Ե Ն Ա Ա Բ Ա Ն Դ Յ Ա Ն - Մ ա տ ենա գիտ ա կա ն ա րժեքա վոր ա շխ ա տ ութ յուն .................. 98Գ Ե Վ Ո Ր Գ Ս Ր Ա Պ Ի Ո Ն Ի Ս Տ Ե Փ Ա Ն Յ Ա Ն - Նուխ ի Ա Ա րեշ գա վա ռների հայության

կոտ որա ծներն ու ինքնա պ ա շտ պ ա նութ յունը ....................................................................... 105Հա նգիստ Լևոն Հա կոբի Կա րա մա նուկյա նի......................... ............................................................... 124

ԲՈՎ Ա ՆԴԱ ԿՈ ՒԹ ՅՈՒՆ3

հյսբսւգիլւ' ԱՍՈՂԻԿ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՍՐԻՍՏԱԿԵՍՅԱՆ

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՑԵՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ, ԷՋՄԻԱԾԻՆ «Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն » ԱՄՍԱԳՐԻ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Р есп уб л и ка А р м е н и я , Э ч м и ад зи н . Р ед ак ц и я ж у р н ал а «Э ч м и ад зи н ». К ёйасйоп <1е 1а геуие « Ш с Ь п й а с к т е » , Е1сЬпйа«1апе. А п пёш е.

Հա նձնվ ա ծ է ա րտ ա դրությա ն 12 .02 .1996 թ . : Ս տ որա գրվա ծ է տ պ ա գրությա ն 12.03.1996 թ .: Տպ ա գր ա կ ա ն 8 մա մուլ, թ ուղթ 7 0 x 1 0 8 Կ Ա, պ ա տվեր 3 3 2 : Տպ ա գրութ յունը' օֆ սեթ:

Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածԱի տպարան

ՀՐԱՍ՜ԱՆԱՒ

Տ- տ. ԳԱՐեԳՆԻ ԱՌԱՋՆՈ9ՎեՀԱՓԱՌ եՒ ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՑՆ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՍ՜եՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Հ Ա Ղ Ո Ր Դ Ա Դ Ր Ո Ի Թ Ց Ո Ի Ն

Իր հայրապետական ատելությունները ներքին թեմերին տալուց հետո, սույն թվականի հունվարի 9-ին ազգիս Վեհափաո և Սրբազ- նւսգույն Կաթողիկոս Նորին Սուրր Օծություն Տ . Տ . Գարեգին Ա -ն , ընդսւոաջելով Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների արևելյան և արևմտյան թեմերի հայոց թեմակալ առաջնորդներ Տ . Խաժակ և Տ . Վաչե արքեպիսկոպոսների, ինչպես նաև Կանադայի հայոց թեմի առաջնորդ Տ . Հովնան արքեպիսկոպոսի հրավերներին, հովվա- պետական այցելության մեկնեց Միացյալ Նահանգներ և Կանադա' հայկական եկեղեցական համայնքներին անձամբ տանելով Մայր Աթոո Սուրր էջմիսւծնի կենարար օրհնությունը, Տիրոջ հրաշափառ շնորհների ներքո, Սվ)յոսւքի հեոավոր ափերին ապրող իր բոլոր հոգևոր զավակներին' համրապնդումն մեր նախնյաց սուրբ հավատ­քի, Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու սիրով միության և ազգային միասնականության:

Վեհափաո Հայրապետի հմայիչ անձնավորության և հեղինա­կության մեջ հայ ժողովրդի տարասփյուո զավակները շոշափելիորեն մարմնացած կտեսնեն Մայր Աթոո Սուրբ էջմիածինն ու վերածնված անկախ Մայր Հայրենիքը և շուրջ մեկ ամիս կապրեն հոգևոր և ազգային ճշմարիտ հպարտության օրեր:

Ամենայն Հայոց Վեհափաո Հայրապետի սույն ուղևորությունը պատմական մեծ նշանակություն կունենա'

Հոգևոր-ա զգա յին կյանքի շինության և ազգային գիտակցության արթնացման իմաստով.

Միջեկեղեցակւսն հանդիպումների մակարդակի վրա էկումենիկ ոգու ամրապնդման իմաստով.

Պետական լայն շրջանակների միջև:Թող Աստված զորավիգ կանգնի մեր սիրեցյալ Վեհափառին,

որպեսզի նա իրեն հատուկ անսասանությամբ առաջնորդի մեր փոքրիկ ածուն ի փառս Աստուծո:

ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈ Գ ԵՎ ՈՐ Խ Ո ՐՀՈ ՒՐԴՍուրբ էշմիածին,

10 հունվարի 1996 թ

ԱՄԱՆՈՐԻ ԵՎ ՓՐԿՉԻ ՀՐԱՇԱՓԱՌ- ՍՈԻՐՐ Ծ Ն Ն Դ Յ Ա Ն ՏՈՆԵՐԻ ԱՌԹԻՎ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԾԱՅՐԱԴՈԻՅՆ Պ Ա ՏՐԻԱ ՐՔ ԵՎ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ, ՆՈՐԻՆ ՍՈԻՐԲ ՕԾՈԻԹՅՈԻՆ

Տ . Տ . Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԵՎ ՔՈԻՅՐ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՀՈԴԵՎՈՐ ՊԵՏԵՐԻ

ՄԻԶԵՎ ՓՈԽԱՆԱԿՎԱԾ ՈՂԶՈԻՅՆԻ ՀԵՌԱԳՐԵՐՆ ՈԻ ԳՐՈ ԻԹ ՅՈ ԻՆ ՆԵՐԸ

Հռոմեական Կաթոլիկ Եկեղեցու Քահանայապետ, Նորին Սրբություն

ՀՈՎՀԱՀԱՆՆԵՍ-Պ Ո ՂՈՍ Ռ ՊԱՊԻՆ /Հռոմ/,

Կոստանդնուպոլսի Հունաց Տիեզերական Պատրիարք, Նորին Սրբություն

ՌԱՐԹՈՂՈՄԵՈՍԻՆ /Ստամրոզ/,

Մոսկվայի և համայն Օուսաստանի Պատրիարք, Նորին Սրբություն

ԱԼԵՔՍԵ8 Ռ-ԻՆ /Մոսկվա/,

Ալեքսանդրիայի և համայն Աֆրիկայի Հոցն Ուղղափառ Եկեղեցու Պապ և

Պատրիարք, Նորին Սրբություն ՊԱՐԹԵՆԻՈՍ Я—ին /Կահիրե/,

Երուսաղեմի Ուղղափառ Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին Սրբություն

ԴԻՈԴՈՐՈՍԻՆ /Երուսաղեմ/ ,

Ղպտի Ուղղափառ Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին Սրբություն

ԱՄՈԱ ՕԸՆՈԻԴԱ 9 - Ի Ն /Կահիրե/,

Համայն Եթովպիայի Պատրիարք, Նորին.Սրբություն

ԱԲք*Ա ՊԱՈԻԼՈՍԻՆ /Աղիս Աբեբա/,

Հնդկաստանի և Արևելքի Մալաբսւր Եկեղեցու Կաթողիկոս, Նորին Սրբություն

ՈԱՍԻԼԻՈՍ ՄԱՐ ԹՈՄԱ ՄԱՏԹԵՈՍ Ա -ԻՆ /Քոթայամ/,

1 9 9 6 ԷԶՍ ԻԱԾԻՆ « Ա 5

Համայն վրւսց Պատրիարք-Կաթողիկոս, Նորին Սրբություն

ԻԼԻԱ Ռ-ԻՆ /Թբիլիսի/,

Ռումին Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին Սրբություն

ԹԵՈԿՏԻՍՏԻՆ /Բուխարեսսւ/,

Բուլղար Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին Սրբություն

ՄԱՔՍԻՄԻՆ /Սոֆիա/,

Անտիոքի Ասորի Ուղղափաո Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին Սրբություն

ԻԳՆԱՏԻՈՍ ԶԱ ՔՔԱ Ա ԻՎԱՍԻՆ /Դամասկոս/,

Անտիոքի և համայն Արևելքի Հոցն կաթոլիկ Եկեղեցու Պատրիարք,

Նորին Սրբություն ՄԱՔՍԻՄՈՍ Ե ՀԱ ՔԻՄ ԻՆ /Դամասկոս/,

Անտիոքի Ասորի Կաթոլիկ Եկեղեցու Պատրիարք, Նորին Սրբություն

ԻԳՆԱՏԻՈՍ Ա ՆՏՈԻԱՆ ՀԱ ՑԵ Ք Բ-ԻՆ /Բեյրութ/,

Անտիոքի և համայն Արևելքի Հույն Օրթոդոքս Եկեղեցու Պատրիարք,

Նորին Սրբություն ԻԳՆԱՏԻՈՍ Դ -Ի Ն /Դամասկոս/,

Քենթրբերիի Արքեպիսկոպոս, համայն Անգլիայի եպիսկոպոսապետ և

միտրոպոլիտ, Նորին Գերաշնորհություն ՋՈՐՋ ԿԱՐԵ8ԻՆ /Լոնդոն/,

Աթենքի և համայն Հելլադայի Արքեպիսկոպոս, Նորին Գերաշնորհություն

ՍԵՐԱՖԻՄԻՆ /Ա թենք/,

Սերբիայի և համայն Հարավսլավիայի Պատրիարք, Նորին Սրբություն

ԳԵՐՄԱՆԻՆ /Բելգրւսդ/,

վարշավայի և համայն Լեհաստանի միտրոպոլիտ, Նորին Գերաշնորհություն

ՎԱՍԻԼԻԻՆ /վարշւսվա/,

Պրահայի և համայն Զեխոսլովակիայի միտրոպոլիտ, Նորին Գերաշնորհություն

ԴՈՐՈՖԵ8ԻՆ /Պրահա/,

Կիպրոսի Արքեպիսկոպոս, Նորին Գերաշնորհություն

ԽՐԻՍՈՍՏՈՄՈՍԻՆ /Նիկոզիա /,

Անտիոքի Մարոնիտ Պատրիարք, Նորին Ամենապատվություն

ՄԱՐ ՆԱՍՐԱԼԼԱ ԲՈԻՏՐՈՍ Ս Ֆ Ե 8ՐԻՆ /Բքերքե/,

Մխիթարյան ուխտի ընդհանուր Աթոոակալ Հայր

ԳԵՈՐԳ վարդապետ Պ Ա Լ8Ա Ն ԻՆ /Վենետիկ/,

Մխիթարյան ուխտի աբբահայր, Գերապայծառ Հայր

ՊՈ ՂՈՍ վարդապետ ԳՈ Ծ Ա Ն8Ա ՆԻՆ /Վիեննա/:

էՏա՚ԻԱԾԻՆ 1996

Ի պատասխան Ամենայն Հայոց Վեհափաո Հայրապետի'

Ամանորի և Փրկչի հրաշափառ Սուրբ Ծննդյան շնորհավորական գրությունների, ստացվել են քույր Եկեղեցիների կրոնական պետերի և

կրոնական այլ համայնքների ու կազմակերպությունների ղեկավարների

կողմից այդ աոթիվ ուղարկված ջերմագին շնորհավորական հեոագրեր ու գրություններ, որոնցում մեկ անգամ ևս պայծաոորեն արտահայտվում

է քրիստոնեական սիրո, եղբայրության ու համագործակցության ոգին

քույր Եկեղեցիների ու կրոնական այլ համայնքների ու կազմա­

կերպությունների միջև:

Ամանորի և Սուրբ Ծննդյան տոների աոթիվ Ամենայն Հայոց

Վեհափաո Հայրապետը շնորհավորական գիր է ուղա րկել

Հայաստանյայց Եկեղեցու նվիրապետական երեք Աթոոներին, թեմակալ

բոլոր աոաշնորղներին և եկեղեցական համայնքներին:

Այս աոթիվ Ամենայն Հայոց Վեհափաո Հայրապետի անունով

ստացվեցին ամենաջերմ ու հարգալից զգացմունքներով զեղուն

բա զմա թիվ շնորհավորական հեոագրեր ու նամակներ մեր

նվիրապետական երեք Աթոռների գահակալներից, արտասահմանի և

ներքին բոլոր թեմերի առաջնորդներից, ազգային-եկեղեցական,

մշակութային, հայրենակցական, տիկնանց, օրիորղաց և երիտասարդս!ց

զանազան կազմակերպություններից, հայ և օտար պաշտոնական

անձնավորություններից:

Ւ Ս ՜ Ր Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն

Երկ^ււսյիՆ բոլոր բարձունքներ, Երկնքի անհուն, անսահման տ ե ղ ե ր , Ե րգա կից դսւրձեք հ ր ե շտ ա կ ն ե ր ի ա յս վ ա ռ ղողա նջին'

- Փա՜ռք Աստծուն, փա՜ռք Արարչին:

Ո'վ մարդ, դո'ւ էլ լսիր, Երգակի'ց դւսրձիր: Ողջ տ իեզերքն է պատմում Նրա փառքր: Անմասն մի' մնա: Դւսրձի'ր խա­վարից դեպի Լույսի սահմանր, օրհնի'ր Տիրոջր երկրի վրա և ձայնդ խառնիր երկնի ղողանջին:

0 ՜, նայի՜ր, թե որքան մարդասեր է Աստված: Նա երկնքից խոնարհվել և փարվել է քեղ: Դու էլ բարձրացի՜ր և փարվիր Նրա ն: ճզմի'ր հպարտությունդ Ն երկրպւսգիր Նրա ն: Նա անմահ Թագավոր լինելով՝ դարձավ քեզ րնկեր:

Նա ամենակարող լինելով' դարձավ քեզ պես:Նա Անժամանակ լինելով' դարձավ քո ժամանակակիցր: Ն ա հավերժական լինելով' դարձավ քո ուղեկիցր: Ողջունի'ր, րնդունի'ր և սիրի'ր Նրան:

Այսօր Ա հավետ էրանվում ես դու, Ո'վ փոքրիկ մսուր սուրբ Բեթղեհեմի:

Որպես կենդա նի տապանակ՝ Ք ո մեջ կրեցիր փառքերի թ ա գ ա վ ո ր ի ն : Եվ ա ռ ա ջի ն ր ա մ բա վ հ ր ճ վ ա ն ք ո վ Դու զվարճացար, գերերջանիկդ բոլոր տեղերի:

Երկնա յին, սուրբ Ա կենդա նա րա ր Հորից Անժամանակ ծնվա ծին դարձար երկրավոր, բայց անա պ ա կա ն Տաճար' քա ռա զա րդվա ծ հուր ա ստ վա ծութ յա ն ա նշեջ շողերով:

8 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Ցնծւս' և ուրախացիր, Մսուր հոգևոր, որ դարձար Մանուկ Հիսուսին ընդունարան:

Ցնծա ' և զվա րճա ցիր, մսուր կ են դ ա ն ի , որ դա րձա ր Արդարության Արեգակին Աստվածային խորան: Քեզա նով, Քեզա նից հետո բոլոր Տեղերը սրբագործվեցին աստվածա- բուխ շնորհներով: Քեզա նից ծաղկեցին վայելչապես բոլոր եկեղեցիները:

Դու խնկարկեցիր ողջ տիեզերքը՝ Քո մեջ կրելով Անբավելին երկնի և երկրի, գովելի և շնորհատու մսուր երջանիկ: Այսօր Ծ ն ն դ յա ն հրա փ ա յլ լույս ից Ք ե զ եր գ ու գ ո վ ե ս տ , ո 'վԳերազանց յալ:

Այսօր և հավետ երանվում ես Դու, ո ՜վ փոքրիկ մսուրսուրբ Բեթղեհեմի:

Այսօր վերստ ին շողում է Արդարության Արեգակը: Եվ հրեշտակների բա զմությունները փառաբանում են Նրա ն: Այսօր վերստին շողում է Արդարության Արեգակը, դու էլ փառաբանիր Նրա ն, ով մարդ:

Բաց ա լքեր ի դ խ ա վա րա ծ պ ա տ ուհա նները և ըմպիր կապտաջինջ լույսը այս մեծ հա նդեսի: Ո'վ մարդ, հիշի'ր Աստծուն և Նրա հույսով քե զ մխիթարիր, և փառաբանիր ծ ն ո ւն դ ը Նրա ա շխ ա րհպ ա րունա կ ե ր գ ո վ օրհնա ռա ք, երկրապարփակ քնարի ձայնով, տիեզերապատ սաղմոսեր­գությամբ: Ո'վ մարդ, օրհնի՜ր Աստծուն և փ ա ռա բա նիր անունը Նրա:

Կյանքի Ավետիսը, Բարի լուրը, ա րդ, ղողա նջում է պան­ծա լի ձևով՝ որպես քրիստ ոնեա կա ն փ րկա վետ կոչմա ն Անլռելի զա նգ: Եվ փարատում է մռայլ մթության չար հա ն­ցանքները, ունա յն մտքերը, դատարկ գործերը, սին երա զ­ները և իր հա նգերգով օրհնյալ, բարեգութ, տարածում է մի'շտ իր զորեղ խոսքը մշտ նջենա վոր և հաստատում է հավետ քաղցրալուր գործն իր կենդանի՝ լույս ողորմության:

Ո'վ մարդ, ընդունի'ր ա յդ Ավետիսը, և քեզ համար ա յն

թող դա ռնա կյա նքում հուսա դրութ յուն, որ. ղու չմէւսւս ա նկենդա ն վիհում' լքված Արար չի պահապան Աջից, հեռու բա րեգութ խ նա մող Աչքից, կարոտ.' կարեկից ու բուժող Ձեռքից, ա յլ պայծառությամբ ղու միշտ պճնվես Երկնային զորեղ սուրբ շնորհներով, և Ավետիսը ք ե զ համար դառնա Մեծ ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ' Հա վետ կրկնվող:

Ո՜վ մարդ, Դու, որ ապրում ես կորստյան օթևանի մեջ և ընթա նում կորստ յա ն շա վիղներով, ա ռա նց ունենա լու լույսը երկնա յին հանդարտվի՜ր մի պահ, և ընթացի՜ր ուղիղ շավիղով դեպի երկնա յին Հոր օթևանը: Ք ա նզի մարդկու­թյան ընծա ն թեթև ամպով Երկիր իջավ և ողորմության դուռը բաց արեց քո հոգու առաջ, որ լսես Նրա կա նչը կենսաբեր:

Լցվի՜ր աստվածային փառքով, մաքրի՜ր մթագնած միտքդ ախտածին և լուսազարդվի՜ր ընծա յով վերին: Մի՜շտ հաճո ե ղ ի ր ե ր կ ն ա յի ն կ ա մ ք ի ն և ք ո դ ա ռ ն ա ց ո ղ ա չք ե ր ն ա ր ց ո ւն ք ո տ փ ոխ ի՜ր ծի ծա ղ կ ո տ զ վ ա ր թ տ ե ս ո ւթ յա ն : Մարդկության ընծա ն, արդ, մոտենում է հոգուդ դարպասին և քեղ է ձայնում կա նչով տիրական, քեզ քա րոզողի ձա յնին ունկնդիր' հյուսի՜ր խորանը քո սուրբ հավատքի սրտիդ բաց դաշտում և օրհնաբանի՜ր միշտ ուրախալի Ա զվարթարար փ ա ռ ա բ ա ն ո ւթ յա մ բ , մ շ տ ն ջ ե ն ա վ ո ր ա ղ ո թ ք ա ռ ա ք ի ր Երկնային Տիրոջ փ ա ռքին ա նքնին:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ * Ա 9

Խ Օ Ս Ք ՆՈՐ ՏԱՐՈՒԱՑ ԱՈ-ԹԻԻ

ՀԱ ՑԱ Ս ՏԱ ՆԻ ԵԻ ԱՐՑԱհւԻ ՀԱ ՅՈԻԹ ԵԱ Ն

Սիրելի ունկնդիրներ,Հաւաւոացեւսլ և հա ւա սւա ւոր հա յռրդիք,

Ա հա ո ղ ջ ա շ խ ա ր հ ի մ ա ր դ կ ո ւթ ե ա ն հ ե տ մ ի ա ս ի ն հրա ժեշտ ե ն ք տ ա յիս ա յսպ էս ա ս ա ծ վ Հ ի ն » Տ ա ր ո ւա ն և բա րի գա յուստ ե ն ք մա ղթում с Ն որ* Տ ա ր ո ւա ն : 1996 թ ուա նշա նով հ ա ն գ ո ւ ց ւ ո ւ մ է մ ե ր կ ե ա ն ք ը ժ ա մ ա ն ա կ ի տ ա ր ա ծ ք ո ւմ , մա րդկա յին կեա նքի պ ա տ մութեա ն բա զ մ ա հ ա ն գ ո յց շղթ ա յի վրա յ: Բ ա ցւում է մի նո 'ր ժա մա նա կա հա տ ուա ծ. գ ա յի ք 366 օրերին մեր ա չքերը հա նդիպ եյու են 1996 թուին և մեր ձեռքերը ա րձա նա գրեյու են 1996 տ ա րեթիւը:

Ձ ե զ բո յոր ի դ հա մա ր ա յս Նոր Տ ա ր ի ն սովորա կա ն մի դէպ ք է. ո չի ն չ կա յ հ ի մ նա կա նօր էն տ ա րբեր նա խ ո րդ Նոր Տա րիների նշմա ն ա ւա նդա կա ն ս ո վ ո ր ո լթ խ ն ի ց : Ի ն ձ հա մա ր, սա կա յն, տ ա րբեր է ա յս Նոր Տ ա ր ի ն : Ես ա նձնա պ էս և որպ էս

Կաթողիկոս Ա մենա յն Հա յոց ի մ կեա նքում ա ոա ջին ա ն գա մ յի ն ե յո վ ա չք ե ր ս բ ա ն ա լո ւ ե մ ա ր և ի ն , մի Ն որ Տ ա ր ո ւա յ ծա գումին, ի մ հա յրենիքում : ի մ նո՜ր հա յրենիքում, ի մ վերա ն- կ ա խ ա ց ե ա յ Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ ի ւն ո ւմ , ո ր պ էս Հ ա յա ս տ ա ն ի յիիրա ւ և ւիա պ ա րսւք քա ղ ա քա ցի , ի մ հին, բ ա յց յա ւերժօրէն նոր Մ ա յր Աթոռ Ս. էջմ իա ծնում , որպ էս մ ի ա բա ն -ա ն դ ա մ և Հո գև ո ր Հա յրը Ա մենա յն Հա յո ց Կա թողիկոսութեա ն ուխ տ եա յ և զինուորեա լ Մ իա բա նութ եա նը:

Աոաջին հերթին սրտի խ որ բե ր կ ր ա ն քո վ և ա ո Ա ստ ուա ծ գոհութ եա ն զ գ ա ցո ւմ ո վ ո ղ ջո ւն ո ւմ եմ ձեզ բ ո յո ր ի դ և Նոր Տ ա ր ո ւա յ ի մ ա ռա ջին բա ռ ե ր ը փ ոխ եմ ա ռ ն ո ւմ Ա ստ ուա - ծա շունչ մա տ եա նից և ասում.

«Տ է ՜ր , եթէ զշրթունս իմ բանաս'Բերան իմ եբգեսցէ զօրհնութիւնս Ք ո » :

Ա յո', ճշմ ա րիտ մ ա ր դ էա կ ի ա ռ ա ջի ն զ գ ա ց ո ւմ ը ՝ ա ռ Ա ս տ ո ւա ծ ե ր ա խ տ ա գ ի տ ո ւ թ ե ա ն և հ ա ւա տ ա ր մ ո ւթ ե ա ն զ գա ցո ւմ ն է. դա. ա րա րա ծ էա կի Արարիչ է ա կ ի ն ո ւղ ղ ուա ծ գոհա բա նութ եա ն և փ ա ռա բա նութ եա ն ա րա րքն է, ո րով մա րդ կարող է ա րտ ա յա յտ ել իր վա ւերա կա ն մ ա րդ-ութ իւնը , մա րդ յի ն ե յո ւ ա րժա նիքը:

Այդ ն ո յն զգա ցո ւմ ո վ ա յժմ բա ռ եր ը փ ոխ ա ռ ն ե յո վ մեր ա մ ե ն էն հ ո գ ե յի ց և ներհա յեա ց բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ Հա յր ա պ ե տ ի ց' Ն երսէս Շ ն ո ր հ ա յո ւց ' ձեզ հետ միա սին ա սում եմ.

«Աոսսօտ լուսոյ ,Արեգակն արդար,

Ա ո իս լոյս ծագեա:

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 11

Նոբոգող հնութեանց, Նոբոգեսւ' և զիս, Նորոգ զարդաբեսւ'»:

Ն ոյն Հա յրա պ ետ ի նո յնա խ որհուրդ բա ռ ե ր ո վ դ ա ռ ն ո ւմ

1 9 9 6

եմ ձեզ'հ ա յրենա կից ու ճա կա տ ա գրա կից եղբա յրներ ևքոյրեր ,

և ա սում եմ.«Զայւթի'ք, նո'ր ժողովուրդ,Նոր երգս աոեալ Նորոգողին,

ալելուիա՜»:

Այո', նորոգութեան պ ա տ գա մն է, որ հ ն չո ւմ է ա յսօր մեր ա կա նջներին և սուզւում մեր հոգիների խ որքում : Նոր Տ ա ր ի ն ի ն ք ի ր մեջ ոչինչ ունի նոր. ժա մա նա կը ն ո յն ն է երէկ և ա յսօր: Ուրիշ ա րև չ է , որ ծ ա գ ե լո ւ է ե ր կ ն ք ո ւմ 1 9 9 6 ֊ի ա ռ ա ջի ն ա ռա ւօա ուն: Նորոգութիւնը մե՛ր մէջ, մեր ներա շխ ա րհում ենք որոնելու և իրա գործելու: Ն երքին հոգևոր, բա րոյա կա ն, մա րդ­կային և ա զգա յին ա պ րումների մ էջբիւրեղա ցում էհա րկա ւոր , որպ էսզի կա րողա նա նք լի նե լ հա ւա տ ա րիմ մեր իսկութեա նը, մեր պ ա րա ա ւորութեա նը և մեր հա րա զա ՜տ մա րդու, և՝ հա՜յ մա րդու, Հա յա ս տ ա նի մեր սեփ ա կա ն պ ետ ութ եա ն ք ա ղ ա ­ք ա ց ո ւ ի ն ք ն ո ւթ ե ա ն ը , հ ի ն տ ա ր ո ւա ն հետ մ ե զ ն ի ց դուրս վա նելով ի ն չ որ ժա մա նա կն ու ա ռօրեա յ կեա նքի պ ա յմա ն­ները փ ոշիի նմա ն կպցրել են մեր ի ն քն ո ւթ ե ա ն և ի ն ք ն ա ր - տ ա յա յա ութեա նը վրա ]:

Ն որոգութեա ն ա յդ հրա մա յա կա նին ներքև, ես ա ռա ջին հերթին նա յում եմ ի ՛մ մեջ: Հա րց եմ տ ա լիս ես ի ն ձ . - Ո ՜ւր էի, և ի՛՞նչ էի սրա նից մէկ տ ա րի ա ռա ջ, և ո ՞ւր եմ և ո ՞վ եմ ա յսօր, 1996-/ւշե մ ի ն : Ահա հնն ա միսներ սա հեցին ա նցնող տ ա րուա յ ընթա ցքում, որ ես շնչեցի , ա պ րեցի և գործեցի ի մ հա յրենա կա ն հողի վրա յ, մեր բոլորի կողմից Արբութիւն Արբոց ճ ա նա չուա ծ Հոգևոր ա յս Տ ա ն ' Ս. էջմ ի ա ծն ի հոգեվա յրում , ի մ ուսերի վրա յ շա լա կելով Հա յա ստ ա նեա յց Եկեղեցու ա ռա ջին սպ ա սա ւորի ծ ա ն ր ա գ ո յն պ ա ր տ ա կա նո ւթ ի ւնը , մեր պ ա տ մ ո ւթ եա ն ա յս շրջա դա րձա յին հ ա նգր ո ւա նո ւմ :

Ա ռաջին և բն ա կ ա ն պ ա րտ ա ւորութիւններիցս մէկը հա ­մարեցի ճա նա չել, կենդա նի հա ղորդա կցութեա մբ, Հա յա ստ ա ­

12 ц ԷՋՄԻԱԾԻՆ

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 13

նի մեր ժողովրդին և ճա նա չուել նրա նից, մեր Տ ի ր ո ջ ' Յիսուսի խ օսքի հա մա ձա յն, «քքանաչեմ զիմսն և ճանաչի մ յիմոցն»;

Ս իրեյիք , ե կ ե ղ ե ցի ն ժո ղո վ ո ՜ւրդ ն ի սկ է, Ք ր ի ս տ ո ս ո վ իրա ր միա ցա ծ և քր ի ս տ ո նէա կ ա ն հա ւա տ քով ա պ րող: Չ էի - և չ ե մ - կա րող ա յդ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն ծ ա ռ ա յե լ ա ռ ա ն ց ն ր ա ն ճ ա ն ա չե լո ւ: Ահա այս մ տ քով ' կա տ ա րեցի հովուա պ ետ ա կա ն ա յցեյութիւններ Շիրակի, Արցախի, Գ ուգա րքի, Ա յրա րա տ եա ն Հա յրա պ ետ ա կա ն թեմի, Երևա ն մա յրա քա ղա քի և շր ջա ն ն ե ր ի ժողովրդին, եղա յ մ ինչև Մ ոսկուա, Վ րա ստ ա ն, Օ դեսա և մի ք ի չ ա ն դ ի ն ' նա և Ռ ումինիա : Զ գ ա ցի մեր ժողովրդի հոգևոր և ա զ գ ա յի ն կեա նքի տ րոփ ը ի մ երա կների տ րոփ ի մէջ:

Որոշ ա շխ ա տ ա նքներ ա ա րուեցին Մ ա յր Աթոռի սիրտ ը հա նդիսա ցող Հո գև ո ր ճեմ ա րա նի, նա խ կին և հռչա կ ա ն ո ւն Գ էորգեա ն ճ եմ ա ր ա նի ա ռա քելութեա ն, ա յս ի ն ք ն ' հոգևորա ­կ ա ն ս պ ա ս ա ւո ր ն ե ր ի պ ա տ ր ա ս տ ո ւթ ե ա ն , կ ա զ մ ա ւո ր մ ա ն վ ե ր ա շ խ ո ւժ ա ց մ ա ն ա յն ք ա ն կ ե ն ս ա կ ա ն մ ա ր զ ո ւմ : Փ ա ռ ք Ա ստ ուծոյ, որ ն ո ր եր ի տ ա ս ա ր դ ո յժեր ը ն դ ա ռ ա ջ գ ն ա ց ի ն Աստուծոյ կոչին և մեր ժողովրդի կ ա ր ի քն եր ի ն ' ի ր ե ն ք ի ր ե ն ց ը ն ծ ա յե լո վ Ե կեղեցու սպ ա սա ւորութեա ն սուրբ գ ո ր ծ ի ն : Նոր թ ա փ տ ր ո ւե ց ք ր ի ս տ ո ն է ա կ ա ն դ ա ս տ ի ա ր ա կ ո ւթ ե ա ն , մեր ժողովրդի կեա նքի բա րոյա կա ն հիմքերի ա ռողջա ցմա ն հա մա ր ք ր ի ս տ ո ն է ա կ ա ն կ ր օ ն ի ո ւ ս ո ւ ց ո ւ մ ն ե ր ի ն տ ա ր ա ծ մ ա ն հիմնա կա ն գ ո ր ծ ի ն : Ե օթա նա սուն տ ա րիների ա ն-կրօնա կա ն, մ ա ն ա ւա նդ հա կա -կր օնա կա ն, ը ն դ ա րմ ա ցն ո ղ գո յա վիճա կից դ ո ւր ս գ ա յը և մեր Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յց Ա ռ ա ք ե լա կ ա ն Ս ուրբ Ե կեղեցու քր ի ս տ ո ն էա կ ա ն դա ւա ն ա ն քի և հա ր ա զա տ հոգևոր ա ւա ն դ ո ւթ ի ւն ն ե ր ի վ ե ր ա կ ե ն դ ա ն ա ց ո ւմ ը մ ե ր ժ ո ղ ո վ ր դ ի գի տ ա կցո ւթ եա ն և ա ռօրեա յ կ եա ն ք ի ո լո ր տ ն ե ր ո ւմ ' դ ի լր ի ն գ ո ր ծ չէ . մ ե ծ և հետ ևողա կա ն ա շխ ա տ ա նք է հա րկա ւոր' ա յդ հ ոգևոր ու բա րո յա կ ա ն վերա ռողջա ցմ ա ն և վերա կենսա ւոր- մ ա ն ա ն մ ի ջ ա կ ա ն օ ր է ն ս տ ի պ ո ղ ա կ ա ն և ա ն յե տ ա ձ գ ե լի ա ռա քելութ եա ն ի ր ա գո ր ծմ ա ն ը հա մ ա ր:

Ահա թ է ի ՜ն չ մ տ ա հ ո գո ւթ ի ւն ն ե ր ո վ և ա ռ ա ջա դ ր ա ն ք ­ն ե ր ո վ , և ս ր ա ն ց հ ե տ ա ռ ն չ ո ւ ա ծ բ ա զ ո ւ մ ա յլ վ ա ր չա -

1 9 9 6

կ ա զմ ա կերպ չա կա ն, շի ն ա ր ա ր ա կ ա ն , ն ո ր ո գ չա կ ա ն , մշա ­կ ո ւթ ա յի ն , հ ր ա տ ա ր ա կ չա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւն է ո ւթ ի ւն ն ե ր ո վ ու հեռա նկա րներով ա ռա ջնորդուա ծ' այսօր ես ողջունում եմ ձեզ հոգևոր և ազգային վերանորոգման և բարեկարգութեան տեսիլքը ա ռա ջա րկելով և բա ցելո վ ձեր հա յա ցքին որպ էս Նոր Տա րուա յ և գա լիք նոր տ ա րիների ա զ գ ա յի ն -ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն կեա նքի

ճա նա պ ա րհ:

ի մ հա յրա կա ն խ օս ք ն եմ ուղղում ա ռա ջին հերթ ին ի մ հոգևորա կա ն կրտ սեր ե ղ բա յր ն ե ր ի ն ' եպ իսկոպ ոս, վա րդա ­պ ետ, քա հ ա նա յ, սա րկա ւա գ սպ ա սա ւորներին: Ա մենա յն Հա ­յո ց Կա թողիկոսութեա ն Մ ա յր Աթոռը իր հոգևոր և ա զգ ա յի ն պ ա տ մա կա ն ա ռա քելութիւնը ուժեղա ցնելու և ա րդիւնա ւո- րելու հա մա ր կա րիքն ունի մեր բո լո րի ա մբողջա կա ն, ա ն­վերապահ և ա նձնա զոհողա կա ն նուիրա բերմա ն: Եղբայրնե՜ր,

եկէք լի ն ե ՜ն ք հա ւա տ ա ր ի մ մեր ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն ի իսկա տ իպ ի ն ք ն ո ւթ ե ա ն ը : Ի ՜ն չ գ ե ղ ե ց ի կ բ ա ռ է հոգևորական բ ա ռ ը , ա յս ին քն ' հ ոգիի՜ մարդ, Աստծու Ա. Հ ո գ ի ի ն ճա ռա գա յթները ցոլա ցնող մ ա ր դ : Մ եր եր կնա ռ ա ք Վ ա րդա պ ետ ի սրբա խ օս շրթ ներից ա րտ ա սա նուա ծ բա ռ ե ր ո վ ' լի ն ե ն ք "աղ", որպ էսզի մ եր կ ե ա ն ք - խ օ ս ք ը կ ա ր ո ղ ա ն ա լ հ ա մ տ ա լ մ ե ր հ ա ւա - տ ա ցեա լների կ ե ա ն ք ի ն ,ւի ն ե ն ք "\ոյս", որպ էսզի կա րողա նա նք լուսա ւորել մա րդկա նց կեա նքի ճա նա պ ա րհը (Տե ՜ս Մ Ա ՏԹ . Ե. 1 3 -1 6 ): Թող վերա նորոգութ եա ն շո ւն չը մ ե զ ն ի ց սկսի:

Հա յրա պ ետ ա կա ն սիրոյ և հա յրենա ս իրա կա ն նա խ ա ն- ձա իւնդրութեա ն զգա ցումներով ողջունում եմ մեր հա յրենիքի

պ ետ ութեա ն բո լո ր սպ ա սա ւորներին, Վ սեմա շուք Ն ա խ ա գա ­հ ի ն ' Մ եծա յա րգ Լևոն Տ է ր Պ ետ րոսեա նին, Ա զգա յին ժ ո ղ ո վ ի բոլո ր ա նդա մներին, մեր Հա յր ենի Կ ա ռա վա րութեա ն բո լո ր նա խ ա րա րներին և ի ր ե ն ց օ գ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ն :

Սիրելիք, պ ետ ութիւնը մեր ա զ գ ի կա զմա կա ն, կա ռու-

14 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ց ա յի ն մ ա րմ ինն է : Ո ղջ ա շխ ա րհում բո լո ր ա զ գ ե ր ն ի ր ե ն ք ի ր ե ն ց ա րտ ա յա յտ ում են պ ետ ա կա ն կա ռոյցներով : Ես ա պ րել եմ ուրիշ երկրներում, եղել եմ այլ եր կ ր ներ ի քա ղ ա քա ցի: Տեսել եմ, որ ա 'յն ա զ գ ե ր ն են տ ոկուն, բա րե կ ա րգ և ստ եղծա րա ր, ո ր ո ն ք գործել են - և գո ր ծո ւմ են - պ ետ ա կա նութ եա ն գ ա ղ ա ­փ ա րո վ և պ ետ ա կա ն ա ռողջ կա ռոյցներով, ժողովրդի ա զա տ կա մքով, ի խ նդ ի ր ժողովրդի բա րօրութ եա նր: Մեր ժողովուրդը իր ի ն ք ն ա կ ա ռ ա վ ա ր մ ա ն հա մա ր ը ն տ ր ե լ է ժ ո ղ ո վ ր դ ա վ ա ­ր ա կ ա ն ս կ զ բ ո ւն ք ը : Մ եր պ ե տ ո ւթ ի լն ը , որպ էս ա ր տ ա յա յ- տ ութիւնը ա յդ ժողովրդի կա մքին, ի ր գե ր ա գ ո յն կա րելին ի գո ր ծ է դ ն ո ւմ մեր ժողովրդի կեա նքի պ ա յմ ա նների բա ր ե լա ւ- մա ն հա մա ր: Ես լա լ եմ հա սկա նում ա յն բոլոր տ եսա կի դժուա - ր ութ իւնները , ո ր ոն ց միջից ա ն ց ն ո ւմ է մեր երկիրը, որպ էս պ ետ ութիւն և ժողովուրդ, իր վերա կա ռուցմա ն ա յս վճռա դրոշմ օ ր ե ր ի ն : Ա նցնող շո ւր ջ մէկ տ ա րուա յ ը ն թ ա ցքո ւմ ես ա նձա մբ հա ստ ա տ եցի, որ հա կա ռա կ բո լո ր տ եսա կի դժուա րութ իւն- ն ե ր ի ն և ե ր բե մ ն ծա նրա կշիռ բ ն ո յթ ունեցող տ ա գնա պ ա լի ց կա ցութիւններին, մեր պ ետ ութեա նը յա ջո ղ ո ւե ցք ա ղ ա ք ա կ ա ն , տ ն տ ե ս ա կ ա ն , ա պ ա հ ո վ ա կ ա ն , ը ն կ ե ր ա յի ն , կ ե ն ց ա ղ ա յի ն , յա ր ա բ ե ր ա կ ա ն մ ա ր զ ե ր ո ւմ խ ա ղ ա ղ և զ ա ր գ ա ց ո ղ ա կ ա ն կեա նքի պ ա յմա նները բա րե յա ւել, նշա նա կա լից յա ռա ջդիմ ու- թ ի ւն ն ե ր ա րձա նա գրել ի շա հ մեր հ ա յր ե ն ի ք ի ն և ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն :

Բ ն ա կ ա ն օ ր է ն դ ժ ո ւա ր ո ւթ ի ւն ն ե ր ը ծ ա ն ր ե ն և բ ա ր դ տ ա ր ո ղ ո ւթ ի ւն ո ւ ն ե ն : Թ ե ր ա ց ո ւմ ն ե ՜ր , ա ն շո ւշ տ որ կ ա ն .

ք ն ն ա դ ա տ ո ւթ ի ւն ն ե ր ը բ ն ա կ ա ն ե ն և ա նհրա ժեշտ : Դ եռ հեռու ե ն ք լի ն ե լո ւց ա յն , ի ն չ որ ցա ն կ ա ն ո ւմ ե ն ք լի ն ե լ: Բ ա յց հա րկ է ք ն ն ա դ ա տ ո ւթ ե ա ն մէջ նկա տ ի ո ւն ե ն ա լ բա ժա կ ի ն թ է ' լե ց ո ւն և թ է ' դ ա տ ա ր կ բ ա ժ ի ն ն ե ր ը : Բ ո լո ր ի ս հ ա մ ա ր հ ա ր կ է ա ռա ջնո ր դ ուել մեր երկրի պ ետ ա կա նութ եա ն ա մրա ցմ ա նը գ ա ղ ա փ ա ր ո վ և ն ա խ ա ն ձ ա խ ն դ ր ո ւթ ե ա մ բ: Ք ա ղ ա ք ա կ ի ր թ և ա ռողջ ա զ գ ի յա տ ո ւկ ա ռա քին ութ ի ւն է ա յդ : Եւ մ ե ն ք չ ե ն ք կարող տ ա րբեր մօտ եցում ունենա լ, ք ա ն ի մ են ք մեզ դա ւա նում ե ն ք որպ էս ա շխ ա րհի քա ղ ա քա կ ի ր թ ա զ գ ե ր ի ց մ էկ ի ն :

Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յց Ա ռ ա ք ե լա կ ա ն և Ա զ գ ա յի ն մ ե ր

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 15

ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Եկեղեցին կը մնա] զօրա վիգ մեր պ ետ ութեա նը, հա յրենա շէն գործունէութեսւն բոլոր բնա գա ւա ռնե ր ում :

Յաւոուկ սիրով ողջունում եմ մեր Ա զգա յին Բ ա նա կին, պ ա ւո ա ս խ ա ն ա ս ււո ւթ ե ա ն բ ո լո ր ա ս տ ի ճ ա ն ն ե ր ի վ ր ա յ: Հա յրենիքի պ ա շտ պ ա նութիւնը մի ո և է երկրի և պ ետ ութեա ն ու ժո ղ ո վ ր դ ի հա մա ր ն ո ւի ր ա կ ա ՚ն պ ա ր տ ա կ ա նո ւթ ի ւն է : Բա նա կը մեր վա հա նն է, զրա հա նդերձը : Ես ողջունում եմ բա նա կի բոլոր ղեկա վա րներին և ա յն քա ջա մա րտ իկ զինուոր- ներին, որոնք Արցախի և Հա յա ստ ա նի սա հմա ններում, տ իլ և գիշեր, բուք ու բորա նին, թ է կիզիչ ա րևի ներքոյ, ա նձնա զո- հութեա ն սքա նչելի կեցուա ծքով ա ն վ տ ա ն գ պ ա հպ ա նում են մեր ս ա հ մ ա ն ն ե ր ն , ո ր պ է ս զ ի մ ե ն ք խ ա ղ ա ղ և ա պ ա հ ով ա պ րենք և ստ եղծա գործենք մեր հա յրենիքի և Արցախի տ ա ­

րա ծքներում :

Ո ղջունում եմ ձ ե 'զ , հոգո՜ւ, մ տ ք ի ' և ս ր տ ի ' մշա կներ, մտաւորական ա ռա ջնորդներ, Ակադեմիայի, Գիտ ութիւնների, Գիրի և Գրա կա նութեա ն, Արուեստի բնա գա ւա ռնե ր ի, Հա մա լ­սա րա նի, Մ ա տ ենա դա րա նի, Ա զգա յին Գ րա դա րա նի, Ի նստ ի­տ ո ւտ ն ե ր ի , Դ պ ր ո ցն ե ր ի , Մ ա մ ուլի ո լո ր տ ն ե ր ո ւմ գ ո ր ծո ղ եղբա յրներ և ք ո յր ե ր : Ք ա ջա տ եղեա կ եմ ա յն նեղութ իւններին, որոնք ձեր կեա նքում և գործում ծա նր են կշռում ա յս օր ե ր ի ն : Ես էլ, որպ էս Եկեղեցու սպ ասա ւոր, ի ն ձ զ գ ո ւմ եմ ձեզ հա րա - զա տ օրէն հ ա ղ ո ր դ : Հոգու, մտ քի և սրտ ի սպ ա սա ւորներիս կոչումի և շա ղ ո ւա ծքի մէջ բ ն ա կ ա ն երևոյթ է տոկունութիւն կոչուա ծ ա ռա քինութ իւնը : Չ ւոա րուենք սպ ա ռողա կա ն ընկե- րութեա ն յա տ ուկ կենցա ղա յին ա յսպ էս կ ո չո ւա ծ ա յն "առա- ւե լո ւթ ի ւն ն ե ր ի ց", ո ր ո ն ք հ եշտ ա կ ե ցո ւթ ե ա ն մ ա կ ե ր ես ա յի ն երևոյթներ ե ն : Տ ա ն ե ն ք մեր գործը մնա լով միշտ հա ւա տ ա րիմ ոգեկա ն ա րժէքներից ճա ռա գա յթող գոհութ եա ն զ գա ցո ւմ ո վ և լի ն ե ն ք լո յսի և յո յս ի ա ռա քեա լներ և ո՛չ թ է նեղութ եա ն ու դա ռնութ եա ն զո հ ե ր : "Հոգին է կենդանարար" ա սում է Աւետա - ր ա ն ը : Պա տ մութիւնը վկա յ՝ դիւրա կեցութիւնը երբեք չ ի եղել ի մ ու ձեր ն ա խ որդների կեա նքի ո ւղ ե գ ի ծ ը : Մ եր ոսկ ե ղ էն

է1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 17

դա րերը, մեր մ եծ նուա ճումները ծնուել են ւոա գնա պ ա լից կ ա ց ո ւթ ի ւն ն ե ր ի ց : Մ ն ա ՜ն ք պ ա տ ն է շ ի վ ր ա յ, մ ե զ վ ա յե չ բ ա ր ո յա կ ա ն դ ի մ ա ց կ ո ւն ո ւթ ե ա մ բ և ս տ ե ղ ծ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն ա շխ ա տ ա նքի յա րա ճուն վկա յութ իւններով:

Ո ղ ջ ո ւն ո ւմ ե մ մ ե ր ժ ո ղ ո վ ր դ ի տ ա ռ ա պ ա ն ք ն ե ր ի ն թեթ ևա ցում ընձեոող բո լո ր մա րդա սիրա կա ն և բա ր ե գո ր ծա ­կ ա ն , խ ն ա մ ա տ ա ր ա կ ա ն հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն կ ա զ մ ա կ ե ր - պ ութ իւններին և բա րերա ր ա նձերին, ո ր ո ն ք "Բարի Սամարա- ցու" կերպ ա րով և ո գ ո վ են գործում, հ ի ւա ն դ ն ե ր ի ն , որբերին, վիրա ւորներին, տ ա րիքա ւորներին, հա շմա նդա մներին, բոլոր տ եսա կի ընկերա յին չա ր ի քն ե րի ց հա րուա ծեա լներին ցա ւն են դա րմա նում, վիշտ ն են ա մոքում, վ էրքերն են բուժում, սնո ւնդ են մա տ ա կա րա րում, յուսա հա տ ութ եա ն մթութեա ն մէջ յո յս և լո յս են ցա թ եցնում բո լո ր կա րիքա ւորներին կ ե ա ն ք ո ւմ : Ի նչ որ ա ն ո ւմ ե ն Աստծու ո ր դ ի ն ե ր ի ն և հա յրենիքի զա ւա կ ն եր ի ն հ ա մ ա ր ' ա ս տ ո ւա ծ ա հ ա ճ ո յ գ ո ր ծ է և հ ա յր ե ն ա շ ի ն ա կ ա ն ա շխ ա տ ա ն ք: Թող մ ա րդուն հա մա ր տ ա ռա պ ա ծ և խ ա չո ւա ծ

Յիսուսը իր կենա րա ր խ ա չո վ ն օրհնի բ ո լո ր ի ն ' և ' կա րիքա - ւո ր ն եր ի ն և կա րիքներն հ ո գ ա ցո ղ ն ե ր ի ն :

Մ ա րդա սիրա կա ն և հ ա յր ե ն ա շի ն ա կ ա ն ու զ ա ր գ ա ցո - ղա կա ն մ ա րզերում ողջունում եմ "-՛ՀԱՅԱՍՏԱՆ" Հա մա հա յ­կա կա ն Հի մնա դրա մի բո լո ր ա ն դ ա մ ն ե րի ն , մ ա ր մ ի ններ ի ն և գործողներին, ա յն հա ստ ա տ հա մոզումով որ հա մա հա յկա կա ն ի ր ն կ ա ր ա գ ր ո վ Հի մ ն ա դ ր ա մ ը կը դ ա ո ն ա լ հ ա մ ա դ ր ի չ ոյժ, հա մ ա կա րգիչ կա ռոյց և ա ր դ ի ւն ա գ ո ր ծ ա բա ր ա շխ ուժա ցող գո ր ծ օն մեր հ ա յր ենի ք ի վ եր ա կ ա նգմ ա ն ն ա ի ր ա կ ա ն ա ռա քե-

լո ւթ ե ա ն մէջ:Ո ղ ջ ո ւն ո ւմ եմ ձ ե զ , հ ա յո ց նո՜ր ս ե ր ն դ ի զ ա ւա կ ն ե ր ,

ե ր ի տ ա ս ա ր դ ն ե ր , հ ա մ ա լս ա ր ա ն ն ե ր ի և ի ն ս տ ի տ ո ւտ ն ե ր ի ո ւս ա ն ո ղ ն ե ր , դպ րոցա կա ն ա շա կերտ ներ : Հ ա յր ե ն ի ք ը ձե՜րն է : Նրա վ եր ա կա նգն ում ը և զա րգա ցումը ձեր ճիտ ին պ ա րտ քն է : Ն եղութեա ն ա յս ժա մա նա կներին, դ ո ւք բա զմ ա պ ա տ կեցէ՜ք ձ ե ր ջ ա ն ք ե ր ը : Ն ե ղ ութ ի ւնը չի եղել մեզ ընկճելու հա մ ա ր: Դուք կա ք նեղութ ի՜ւնը ընկճելու հա մ ա ր: Այս թող լի ն ի ձեր կեա նքի ն շա ն ա բ ա ն ը : Սիրտս հրճւում է, եր ւզ պ ա -

ա ա սխ ա նա ա ւութեա ն զգա ցումով չծո ւա ծ ինքնա պ ա տ րա ս - տ ութեա ն լուրջ գ ո ր ծի : Սիրտս խ ա յտ ում է, երբ ա մէն ա նգա մ տ ե ս ն ո ւմ եմ և լս ո ւմ մ ա ն կ ա ն ց ե ր գ չա խ մ բ ե ր ի ն և նո ւա - գա խ մբերին, և արուեստի այլ եչոյթներով աճող և հա սունացող մեր պ ա տ ա նիներին: Դուք կա րկա չն էք մեր գետ երին, ծաղիկն էք մեր ծա ռերին: Ապրէ'ք, երեխ էք:

Ո ղջունում եմ մեր հա յրենա բնա կ պ ա րզ ժողովրդի բոչոր զա ւա կներին, ա նխ տ իր, ա շխ ա տ ա ւորներին, ո րոն ք գործա ­րա ններում են գործում, շի նա կա ններին, ո րոն ք հողից կեա նք են դուրս բերում, ճա րտ ա րա րուեստ ի բն ա գա ւա ռ ն ե ր ո ւմ գոր­ծ ա ր ա ր ն ե ր ի ն , ո ր ո ն ք ա ր դ ի ա կ ա ն ճ ա ր տ ա ր ա շի ն ո ւթ ե ա ն բա րի ք ն եր ն են տ ա րա ծում մեր հա յրենիքում, պ ա շտ օնեա - ն եր ի ն , ո ր ո ն ք հ ա ս տ ա տ ութ ի ւն ն ե ր ո ւմ ե ն գ ո ր ծ ո ւմ : Լ ի ն էք պարկեշտ, պ ա րտ ա ճա նա չ, հա ւա տ ա րիմ, ա շխ ա տ ունա կ, ը ն - տ ա նեա սէր, ա շխ ա րհա շեն և հ ա յրենա կերտ : Սա ' է մեր հա յի ճա կտ ի գի ր ը : Սա ' է եղել մեր պ ա տ իւը: Սա ' է հա նդիսա ցել մեր հա յրենիքի ա նսա սա նութեա ն, զօրութեա ն և զա րգա ցմա ն ա ղբիւրը : Սա ' է նա և ւի ն ե լո ւ մեր ա պ ա գա յի յա ղ թ ա ն ա կ ի գրա ւա կա նը:

Մ ենք մեր ձեռքերովը, մեր ք ր տ ի ն ք ո վ ը պ իտ ի վերա ­կերտ ենք, պիտի յա րա կեյւտ ենք մեր հ ա յր ե ն ի ք ը : Դ ա ' է իրա ­կա ն հ ա յր ե ն ի ք ը ՝ ա յս ի ն ք ն "մե'ը հա յրենիքը": Դ ր ս ի ց , թ է ' ա րտ ա սա հմա նի մեր ե ղ բա յր ն ե ր ի ց և ք ո յր ե ր ի ց և թ է ' մեզի բա րեկա մ ա զգերից, պետ ութիւններից, Եկեղեցիներից, միջա զ­գա յի ն տ ա րբեր օգնութ եա ն կա զմա կերպ ութ իւններից գ ա յի ք օժա նդա կութիւնը չ ի կարող մեր ձեռքերին և ք ր տ ի ն ք ի ն փ ո­խ ա րինեի կարող է մեր ձեռքերին ոյժը և մեր ք ր տ ի ն ք ի ն հոսքը ա ռ ա տ ա ցն ե յ: Ա'յս է հա յր ենա շինո ւթ ե ա ն ի ս կ ա կ ա ն վւիլի- սովւայութիւնը: Թող մեր կեա նքը լի ն ի ա յդ վւիլիսոփ ա յութեա ն գործնա կա ն ա րտ ա յա յտ ութիւնը:

Ի մ խ օ ս ք ն եզր ա փ ա կ ե ւո վ ՝ ես շն ո ր հ ա ւո ր ո ւմ ե մ ձեր բոլո րի Նոր Տ ա ր ի ն :

Փ ա ՜ռք Ք ե զ , Տ էր Ա ստ ուա ծ հա րցն մերոց, որ 1 9 9 6 -ը մեր

18 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Եկեղեցու, մեր ժողովրդի, մեր հա յրենիքի և մեր պ ետ ութեա ն հա մա ր եղա ւ մի խ ա ղա ղ տ ա րի և յա ռա ջդիմ ութ եա ն մի նոր շր ջա ն : Աղօթում եմ Ք ե զ , Տ է ՜ր , որ 1996 ֊ք լի ն ի ա ւե յի ' պ ա յծառ, հա յրենիքը մնա յ ա ն վ տ ա ն գ, Ե կեղեցին՝ տ ոկուն և գործուն , պ ետ ութ իւնը' ամուր և յա ռ ա ջա գ ն ա ց և ժողովուրդը ' ա ռա ւել

երջա նիկ:

«Նորոգող հնութեանց,Նորոգեւս' և զմեզ,Նորոգ զար դար եա'»

ի ն ո ր ա ց ե ա լ հ ա յր ե ն ի ա շխ ա ր հ ս մ ե ր , ը ն դ հ ո վ ա ն ե ա ւ ա մենա տ ես Ա չա ց Ք ո ց , օգնա կա նո ւթ եա մ բն ա մ ե ն ա զօր Աջոյ Ք ո , և ի խ ն ա մ ս մա րդա սիրութեա ն Ք ո . ա մ էն :

ԳԱՐԵ ԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Ս. էջմիածին 1 Յունուար, 1996

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 1 9

ՐևԹՂեՀԱՍ՜հ ԱՍՏՂԻՆ ԼՈ6ՍԸ'Ս. Է&Ս՜ԻԱԾՆԻ ՊՐԻՍՍ41ԿԷՆ .

«Տեսաք զաստղն նորա յարևելս Ե լ եկաք երկիրպագսւնել նւքսւ» :

(ՄԱՏԹ. Р .2 )

Ո րպ էս Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յց Ե կ ե ղ ե ց ւո յ հ ո գ և ո ր ա կ ա ն սպ ա սա ւոր' ա նցնող ք ա ռ ա ս ո ւն չո ր ս սւա րիներու ընթ ա ցքին, ա մ էն տ ա րի, մեր Տ ի ր ո ջ և Փ ր կ չի ն ' Յ ի ս ո ւս ի Ք ր ի ս տ ո ս ի Ծ ննդեա ն սւօնին առթիւ ա նընդմ էջ շա րունա կա կա նութ եա մբ իւօսք եմ ա ր տ ա ս ա ն ա ծ կա մ գ ի ր ո վ ե մ ա ր տ ա յա յտ ո ւա ծ Ք ր ի ս տ ո ս ի ա ս տ ո ւա ծ ա յա յտ ն ո ւթ ե ա ն հ ր ա շ ա պ ա տ ո ւմ և ա յն ք ա ն հոգեգրա ւ դրուա գի ի մ ա ս տ ին և մեր կեա նքի մէջ ա նոր ներգործութ եա ն մ ա սին:

Այս տա րի, 1996-/ւն , տ ա րբեր եր ա ն գ ո ւն ի ն ի մ ի ւօ ս ք ի ն տ ուն տուող ներքին և ա րտ ա քին ա զ դ ա կ ն ե յ\ը : Ս. Ծ ն ն դ ե ա ն տ օնի ն ա յժմ ա յս իւօսքը կ՛ուղղեմ ձե զի մեր ա զգ ի «Հայկեսւն և Լուսաւորչեան Րեթղեհէւք»-էն , բո յոր ի ս հա ւա տ քին ծն ն դ ա վ ա յր Ս. Եկեղեցւոյ հա յա շունչ մա յրա մսուրէն' Ս. էջ մ ի ա ծ ն է ն , ուր իջա ւ Ի ն քը ' Յիսուս, Ս. Գրիգորի լուսա հեղեղ տ եսիլքով, և ոսկի ո ւռ ն ա կ ո վ բ ա ղ խ ե ց "զթանձրութիւն լայնատարած գետնոյն" ս տ ո ր ե ր կ ր ե ա յ ս ա ն դ ա ր ա մ ե տ ի ն , և զ ա յն փ ո խ ա կ ե ր պ ե ց նորա տ ունկ և դրա խ տ ա բոյր ա յգիի, Ա ւետ ա րա նի ոռոգմա մբ և հոգևոր պ տ ղա բերութեա մբ եկեղեցի]ւ՜ ա յս ի ն ք ն ' Ա ստ ուծոյ և մա րդուն հա նդիպ մա ն ս րբա գործ հ ո գե վ ա յր ի :

Որպէս Կաթողիկոս Ա մենա յն Հա յոց'Ս . Ծ ննդեա ն տ օնին առթիւ երբ ա յս ա ռա ջին իւօսքս հոգևոր սիրո] և հա յրա խ նա մ հոգա ծութեա ն զգա ցումներով կ՛ուղղեմ ձ ե զ ի 'հ ա յ ժողովուրդի բոլո ր զա ւա կներուդ, ա նխ տ իր, ի Մ ա յր Հա յա ստ ա ն և ի ծա գս ա շխ ա րհի, ի մ խ ոհերուս իբրև մեկնա կէտ կ ՛ըն տ ր եմ Մ ա տ - թ էոսի Ա ւետ ա րա նէն ք ա ղ ո ւա ծ սա բա ռերը.

«Տեսանք անոր աստղը արևելքի մէշ,Ել եկանք երկրպւսգելու անոր»: (Բ. 2 )

Ըստ ա ւետ ա րա նա կա ն պ ա տ ումին' ա րևելքէն եկող երեք մ ո գ ե ր ո ւ կ ո ղ մ է ա ր տ ա ս ա ն ո ւա ծ խ օ ս ք ն է, որ Ք ր ի ս տ ո ս ի Ա ստ ուա ծա յա յտ նութեա ն այս տ օնի ն բո յո ր քր ի ս տ ո ն ե ա ն եր ո ւ շր թ ո ւն ք ն ե ր ո ւն վրա յ կը վերա րտ ա սա նուի և ա կ ա նջներ ո ւն մէջ կը վ ե ր ա ր ձ ա գ ա ն գէ:

«Տեսնե՜լ աստղը»

Կը ն շա ն ս ւկ է նա խ ա չք ե ր ը բ ա ց ու վ ճ ի տ ո ւ ն ե ն ա լ: Տ ե ս ն ո ւա ծի ն յո յս ը չի բա ւեր տ եսնելու հա մ ա ր: Հա ր կ է ա չք ի ն հա նդիպ ումը լո յս ի ն ' որպ էսզի լո յս ը ը լլա յ լո յս մ ե զ ի ' հա մ ա ր: Ս. Ծ ն ն դ ե ա ն տ օ ն ը , հ ե տ և ա բ ա ր , ս ք ա ն չե փ ա ռ ի թ մ ը ն է, ո ր պ է ս զ ի ս ր բ ե ն ք մ եր ա չք ե ր ը , մ ա ք ր ե ն ք մ ե ր ս ր տ ե ր ը , պ ա յծա ռ ա ցնենք մեր միտ քերը, բ ի ւր ե ղ ա ց ն ե ն ք մեր հ ո գի ն ե րը զ գ ա յո ւն և ը նկա լուչ դ ա ռ ն ա լո ւ հա մա ր "Աշխարհի Լ ո յս ՚՚ի ն ՝ եր կ ի ն ք էն յա ւե ր ժ օր էն ճա ռա գա յթող և մեր կ ե ա ն ք ե ր ո ւն մէջ

յո յս ու երջա նկութ իւն ցա նող "Անոր ա ս տ ղ ի ն ":Ա ստ ուա ծա յա յտ նութ եա ն տ օն է ա յս օր : Այո', Ա ստ ուա ծ

վ եր ս տ ին կը յա յտ նո ւի , կը բա ցուի մեզի, Իր մա րդեղութ եա ն մա րդա սէր ա րա րքին մ էջէն : Բ ա յց ի՛՞նչ կ ՚ա ր ժ է Իր բա ցուիլը , եթէ մ են ք չբ ա ց ո ւի ն ք ի ր ե ն : ի ր ե ն բա ցուելու հա մա ր՝ հա րկ է ն ե ր ք ի ն հ ո գե կ ա ն մղումով ձգտ իլ Ի ր ե ն , զ գա լ զ ի ն ք ը մեր մէջ, դ ա ռնա լ հա ղորդ Իր սիրոյն մեր ի ն ք ն ո ւթ ե ա ն մէջ Ի ր պ ա տ կե­ր ի ն վ ե ր ա կ ե ն դա ն ա ցո ւմ ո վ ը : Իր յա յտ նո ւթ իւնը պ էտ ք է դ ա ռ-

1 9 9 6 ԷՋՄ՜ԻԱԾԻՆ ’ Ա 2 1

շշ Ц Է&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1996

Աա յ մ ե զ հ ա ս ա ր մ եր ի ն ք ն ո ւ թ ե ա ն հ ա ր ա զ ա տ ո ւթ ե ա ն ,ա սա ուա ծա նմա նութեա ն վերյա յտ նումը մեր գիտ ա կցութեա ն

և կհա նքին ու գործին մէջ:

«է ր կ ի ր պ ա գա նհլ նմսւ... »

Կր ն շ ա ն ա կ է խ ո ն ա ր հ ի չ Ի ր ա ռ ջև , հ ր ա ժ ա ր ի լ մեր ի ն ք ն ա բ ա ւո ւթ ե ա ն , ի ն ք ն ա պ ա շ տ ո ւթ ե ա ն փ ո ր ձ ո ւթ ե ն է ն , ձերբա զա ւոուիլ մ եղքի կ ա պ ա ն քն ե րի ն , մէկ ի ւօ ս ք ո վ ' ըստ Պօղոս Ա ռաքեաւի' մերկա նա լ մեր ի սկ մէջ հնա ցեա լ մա րդէն (Եվւես. Դ .2 2 ): Առանց այս նա խ ա պ ա յմա նին 'կա րեփ չ է ը ն դ ա ­ռա ջ ել Անոր, զԱ յն ճ ա նչնա լ որպ էս Արարիչ և Խ նա մ ող և տեղ տաչ Ա նորխ օսքին և սիրոյն մեր կեա նքի տ ա րա ծքներուն մէջ:

Երկիր պ ա գա նելը խ որհրդա նշա կա ն ա յն ա րա րքն է, որ խ ոնա րհութ եա ն մէջ կը մ ե ծա ց ն էմ ա ր դ էա կը: Երբեք պ է տ ք չէ

մոռնաչ, որ ա ռա ջին սայթաքումը մա րդուն 'ինքնա մեծութ եա ն, ա մբա րտ ա ւա նութեա ն փ որձութ ենէն եկա լ, և ' մի՜շտ կուգա յ: Կարեչի չ է չա ն դ ր ա դ ա ռ ն ա լ որ ի բր և մա րդ էա կ ' մեր մէջ ո ւն ի ն ք չա ր ի ն հա կուեչու,շեղումի ենթա րկուելու, խ ոտ որելու կ ա ր ո ղ ա կ ա ն ո ւթ ի ւն ը , մ ե ր ա զ ա տ կ ա մ ք ո ւ ն ե ն ա չ ո ւ յա տ կ ութ ի ւն ը միշտ ի բ ա ր ի ն չգ ո ր ծ ա ծ ե լո ւ ւիորձութ իւնը : Ը ս ո ւա ծ է, որ սա յթա քիւը, մ ե ղ ա ն չե չը մ ա րդկա յին է. բ ա յց ա ն մ ա ր դ կ ա յի ն է ս ա յթ ա ք ո ւմ ի մ էջ մ ն ա յը , մ ե ղ ք ի ն գ ե ր ի դ ա ռնա լը : Աւելի մա րդկա յին է սա յթա քումէն վեր ա կ ա նգն ի յը , մ եղքին յա ղթ ելը և ոչ թ է ա նոր զոհ դա ռնա չը :

Ա ստ ուա ծա յա յտ նութեա ն տ օնը ս ք ա ն չե փ ա ռիթ մըն է, որ քրիս տ ոնէա կա ն Ե կեղեցին կ ՚ը ն ծ ա յէ ի ր հա ւա տ ա ցե ա ի ն ե ր ո ւն մ ա ն կ ա ն ա լո ւ , պ ա ր զ ա ն ա ւո ւ , խ ո ն ա ր հ ե լո ւ խ ո - ն ա րհուող Ա ստ ուծոյ մ ա ր դ ե ղ ո ւթ ե ա ն դ ր ո ւա գ ի ն վ ե ր ա պ - րումովը մեր կեա նքին մէջ:

Սիրեւի՜ք,Ա րևելքի մոգերը բա ցի ն ի ր ե ն ց միտ քի և հոգիի ա չքերը

և տ եսա ն երկնա յին ա ստ ղը, ք ա լե ց ի ն ա նոր լո յս ի ն ուղղու-

թեա մբր, գ տ ա ն չո յսին ս կ զբնա ղ բի ւր ը ' Յիսուսը Բեթղեհկմի մսուրին մէջ և մերկա նա շով ի ր ե ն ց ա րքա յա վա յել մեծա վւա - ռ ո ւթ ե ա ն հ ա ն գ ա մ ա ն ք ն ե ր է ն , մ ե ծո ւթ ի ւն ն ու ք ա ջո ւթ ի ւն ր ո ւն ե ցա ն երկրպ ա գեչու Ա նոր:

Մ ե ն ք որպ էս հ ա յ ք ր ի ս ւո ո ն ե ա ն ե ր , Հ ա յա ս ա ա ն ե ա յց Ե կ ե ղ ե ց ւո յ զ ա ւա կ ն ե ր , հ ր ա ւի ր ո ւա ծ ե ն ք ե ր թ ա յո ւ դ էպ ի Բ եթղեհէմի ւէսուրր: Այդ մսուրը վերսւոեղծուա ծ Է մեր հոգի- նե ր ո ւն մէջ ա յն օրէն ա սդին, երբ մեր ա զ գ ն ու պ եա ութիւնը 301 թ ո ւա կ ա ն ի ն ք ր ի ս տ ո ն է ո ւթ ի ւն ը ր ն դ ո ւն ե ց որպ էս մեր ա զգի ն սեփ ա կա ն կրօնր: Մեր Հա յա ստ ա ն ա շխ ա րհր Վա ղա ր- շա պ ա սւ ա ն ո ւն ո վ ճ ա ն չց ո ւա ծ վ ա յր ի ն մէջ դա րձա ւ Հա յո ց Բեթղեհէմր ԷՋՄԻԱԾԻՆ ա ն ո ւն ո վ : Այսւոեղ էր, ուր մեր Հա ւա ա ոյ Հա յրը ի ր Լուսա հեղեղ տ ես իլքի ն մէջ սւեսա 'ւ զՔ րիսսւոս, որ իջա ւ ի Հա յա ստ ա ն, որ ա յսպ էս, ա յդ ի ջո ւմ ո վ ն իսկ, կերպ ա -

րա նա վ ւո խ ո ւե ցա ւ և դ ա րձա ւ Բ եթ ղեհէմ ր հ ա յ ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ի հ ա ւա տ ք ի ն : Ա. էջմ ի ա ծն ո վ , ա մէն մէկ հա յու հ ո գ ի ն դա րձա ւ մսուր ծ ն ն դ ե ա ն Ք րիս տ ոսի ի Հա յա ստ ա ն ա շխ ա րհի և վա ս ն հա մ ա յնութ եա նն ա զգ ի ս հա յոց:

Ն ա յէ ' հ ոգիիդ մէջ, ո ՜վ հա յ մա րդ, ոՂր ալ գտ նո ւի ս , ի ՛ն չ երկինքի տ ա կ ալ որ ա պ րիս, իՂւչ ը ն կ ե ր ա յի ն , մշա կութա յին պ ա յմ ա ննե ր ո վ ալ յա տ կ ա ն շո ւա ծ ը չլա յ երկրա ւոր կ ե ա ն ք դ :

Ն ա յէ ' հոգիիդ մէջ. ա յնտ ե՜ղ է Ա. էջմ ի ա ծ ի ն ը , զ ո ր կը ճ ա ն չն ա ս որպ էս ա լա զ ա ն մկրտ ութեա ն հա յկեա ն ա զ գ ի դ և զոր կր դ ա ւա ն ի ս որպ էս Մ ա յր Աթոռ:

Ն ա յէ ' հ ո գի ի դ մէջ. ա յնտ եղ պ իտ ի գ տ ն ե ս Բ եթ ղեհէմի ա ստ ղը, որ կը ճա ռա գա յթէ, հա յոց դա րա ւոր ա ւա նդութ իւն ը ի ր հ ո գի ի ն մէջ վ երա պ րա ծ բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ի ն մտ ա տ եսութեա մբ՝ Ա րա գա ծի գա գ ա թ էն ա նպ ա ր ա ն կա խ ուա ծ Լ ուսա ւորչի կա ն­

թեղ էն , Ա րա րա տ էն ա նոր վ րա յ հսկող Ա ստ ուծոյ ն ա յո ւա ծք ի ն ն ե ր ք և :

1 9 9 6 էՋՍ՞ԻԱԾԻՆ * Ա 2 3

Ն ա յէ ' հոգիիդ մէջ. ա յնտ եղ ա չքիդ պ իտի հ ա նդ ի պ ի ն քրիս տ ոնէա կա ն հա ւա տ քի, Ս. Ս ւետ ա րա նի ճշմւսրտ ա թիւն- ները Բեթղեհէմի մսուրին մէջ ծ ն ա ծ Յիսուսով մ ա րմ նա ցա ծ և Հա յա ստ ա նի հա զա րա ւոր եկեղեցիներու ա նբա րբա ռ և յւսճախ ա ւերա կումներէն վիրա ւոր ք ա ր ե ր էն դ օղ ա ն ջո ղ ՝ ա նձա յն ու ա նբա րբա ռ:

Այսօր քրիստ ոնէա թա թա ւ Հա յա ստ ա նը վեր ա գտ ա ծ է իր քր ի ս տ ո ս ա դ րո շմ պ ա տ կերը: Այդ պ ա տ կերը կա ր ի քն ունի վերա պ ա յծա ռա նա լու, իր վրա յէն մոռա ցութեա ն և բռնութ եա ն փ ոշին թ օթ ա փ ելով : Այդ վ ե ր ա ծն ն դ ե ա ն պ ա տ կերը քե զմ ո ՜վ նոր չոյս և բիւրեղութիւն պ էտ ք է զ գ ե ն ո ւ, ք ո լ կ ե ն դ ա ն ի ' հա - ւա տ քով, ը լլա ս Հա յա ստ ա նի մէջ շն չո ղ հ ա յրենա բնա կ մարդ, Ը1լաս ա րտ ա սա հմա նի մէջ ապրող հա յա շունչ մ ա րդ :

Տե՜ս, երկիրդ չ է ա յն, ի ն չ որ էր դ եռ երէկ: Ք ո լ ժողովուրդ /յ սեփ ա կա ն կա մ քին զ օր ո ւթ ե ա մ բն է, որ կ ՛ըն թ ա նա ] Մ ա յր Հ ա յա ս տ ա ն ի դ կ ե ա ն ք ի ն կ շ ռ ո յթ ը վ ե ր ա ն կ ա խ ա ց ե ա լ հա յր ենի ք իդ նոր Հա նրա պ ետ ութ եա ն ղ եկ ա վ ա ր ո ւթ եա մ բը : Ա զա տ ա թեա ն շո ւն չը վերստ ին կը տ ա րա ծուի և կը վերա - տ ա ր ր ա ն ա յ Հ ա յր ե ն ի ք ի դ չո ր ս կ ո ղ մ ե ր ը և ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ի դ կեա նքի շա ղուա ծքին մէջ: Ա զգա յի ն-կ րօնա կ ա ն ա ւա նդոյթ - ները կը վ ե ր զ գ ե ն ո ւն ի ր ե ն ց ՝ հ ա ր ա զա տ ո ւթ ե ա ն իսկա տ իպ ա ր ժ ա ն ա վ ա յե յ ն ՜կ ա ր ա գի ր ը : ճ ի շ տ է , որ տ ն տ ե ս ա կ ա ն , ընկերա յին, կենցա ղա յին պ ա յմա նները հեռու ե ն գոհա ցուցիչ Ը11աԼէ՛ մ ա ն ա ւա ն դ ե ր բ ա ն ո ն ք դ ի տ ո ւի ն յա ր ա բ ե ր ա բ ա ր խ ա ղա ղ և բնա կա նոն կեա նքի պ ա յմա ններ վա յեւա ծ և վայելող ե ր կ ի ր ն ե ր ո ւ և ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ո ւ կ ե ա ն ք ի ն : Հ ա յա ս տ ա ն ի հիւսիսա յին-ա րևմ տ եա ն շր ջա ն ի (Լենինա կա նի, Սպիտակի, Ս տ եփ ա նա ւա նի, Վ ա նա ձորի և երկրա շա րժէն հ ա ր ա ա ծ ա ա ծ ա11 վա յրերու մէջ),վԱ ղէտ ի Գ օտ խ կոչուա ծ տ ա րա ծա շրջա նի վերա կա նգնում ի կա րիքն ու պ ա րտ քը ծա ն ր կը կշռեն մեր բու որ ի մ տ ա հ ո գ ո ւթ ի ւն ն ե ր ո ւ և պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւթ ի ւն ն ե ր ո ւ նժա րին մէջ: Արցախի սեր ժողովուրդի ա պ ա հովութեա ն, զ օ- ր ա ց մ ա ն , զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ր ա մ ա յա կ ա նը կը մ ն ա յ ի ր ո ւժ գ-

24 Ա ԷԶՍ՜հԱԾԻՆ 1996

նութ եա նը և ա նմիջա կա նութեա նը մէջ: Տա կա ւի ն բա զմա թիւ այլ նեղ ո ւթ ի ւններ ' մեր հ ա յրենիքին պ ա րսւա դրուա ծ շրջա ­պ ա տ ումի որպ էս հ ե տ և ա ն ք ' Լուրջ պ ա ա ա ս խ ա ն ա տ ո ւո ւ- թ իւններու առջև կը դ ն ե ն մեզ բոլորս ա նխ տ իր, ուր ալ ը լլա ն ք :

Այս բո լո րի ն դիմա ց' Ս. Ծ ն ն դ ե ա ն տ օնը մ ե զ ' հա յերուս հա մա ր ունի իւրա յա ա ուկ նշա նա կութիւն: Հոգևոր և ա զգա յի ն Վ երա ծննդեա ն հրա ւէր է ա ն, որ մեզ կը մ ղէ հրա ժա րելու շռա յլ և հաճոյապաշտ կեա նքի ւիորձութիւններէն և դա ռնա լու աւելի գիտ ա կից, զ գ ա յո ւն և ն ա խ ա ն ձ ա խ ն դ ի ր ' մեր եկեղեցա կա ն, ա զ գ ա յի ն , կ ր թ ա կ ա ն , մ շ ա կ ո ւ թ ա յի ն , բ ա ր ե ս ի ր ա կ ա ն , հա յրենա սիրա կա ն պ ա րտ ա ւորութիւններուն, ընդհա նրա կա ն, հա մա զգա յին չա փ ա նիշներով, ըԱա'յ Մայր Հա յրենիքին, ը ւ լա ՚յ ա րտ ա սա հմա նի մեր գա ղութ ներուն մէջ:

Ա. Ծ ն ն դ ե ա ն տ օ ն ի ն պ ա տ գա մ ը պ ա րզ է. - Յ ի ս ո ւս , Մ ա րմնա ցեա լ Փրկիչը, Ի ն ք զ ի ն ք ը դա տ ա րկա ցուց իր ա ստ ուա - ծա յին փ ա ռքէն, խ ոնա րհեցուց Իր ա նձը և զգեցա ւ «զկերպարան ծառայի, ի նմսւնութիւն մարդկան հղեալ» (Տե ՜ս ՓԻԼԻՊ. Բ. 6 -9 ) : Ի ն չպ էս մոգերը Լոյսը տ ես ա ն մա նկա ցեա չ Յիսուսի ա նձին մէջ և երկրպ ա գեցին ա նոր, ի ր ե ն ց ա զն ո ւա գ ո յն ը ն ծա ն ե ր ը ՝ ոսկի, կնդրուկ և զմուոս մա տ ուցին Անոր, մ են ք ալ գ ի տ ն ա ն ք ա յսօր խ ոնա րհիլ մեր ա նձնա կա ն, ա նհա տ ա կա ն փ ա ռա սի- ր ո ւթ ի ւն ն ե ր էն , գ ե ր -բա ւո ւթ ե ա ն հետ ա ռ ն չո ւա ծ ա ռա ւելու- թ ի ւն ն ե ր էն , և մեր ը ն տ ր ե լա գ ո յն ը ն ծա ն ե ր ը մ ա տ ո ւցեն ք Աս-

տ ուծոյ, մեր Ե կեղեցիին, մեր հ ա յրենիքին և մեր ժո ղո վ ո ւր դ ի ն :

Ք ր ի ս տ ո ս ի ր մ ա ր դ ե ղ ո ւթ ե ա ն ա ր ա ր ք ո վ ո ղ ջ մ ա ր դ - կութիւնը ի ր մէջ բա րձրա ցուց և միա ցուց: Իր Ծ ն ն դ ե ա ն տ օնը ն ա և հրա ւէր մըն է, որ իր Բ եթ ղեհէմ եա ն մսուրին մէջ մ ենք մ իա ն ա ն ք իրա րու և մեր <ձՀայկեան Բ ե թ ղ եհ էմ ի , մսուրին մ էջէն վ ե ր ա գ տ ն ե ն ք մեր ա զգ ա յի ն մ իութ իւնը 'հոգևոր հա ղոր- դութեա մբը Լուսա ւորչեա ն հա ւա տ քով հա յա ցա ծքր ի ս տ ո նէա - կա ն հա ւա տ քին, յո յս ի ն և սիրոյն մէջ:

1 9 9 6 1-Ջ.ՄԻԱԾԻՆ * Ա 2 5

26 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Ահա այս զգա ցումներով և խ ոհերով կ ՚ո ղ ջ ո ւն ե ն ք ձեզ բոլորդ, սիրեցեալ զա ւա կունք Հա յա սա ա նեա յց Ա ռա քելա կա ն Ս. Ե կեղեցւոյ: Ս. էջմ ի ա ծն ի մսուրին մէջ ներա մ փ ոփ ուա ծ' կ ՚ա ղ օ թ ե ն ք , որ ա ռ մ եզ խ ո ն ա ր հ ե ա լ և ը ն դ մ ե զ եղ ո ղ Ա սւոուա ծորդին բա ր ձ ր ա ց ն է և ա շխ ուժա ցնէ ձեզ գ ի տ ա կ ֊ ց ո ւթ ե ա ն պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ ո ւո ւթ ե ա ն և յա ն ձ ն ա ռ ո ւթ ե ա ն գերա գոյն և երջա նկա բեր ա ռա քինութիւններով, ի զօրա ցումն Հա յա ստ ա նեա յց Ա ռա քելա կա ն Ա. Եկեղեցւոյ, իր բոլոր Նուի- ր ա պ ետ ա կա ն Ա թոռներով, թ ե մ ե ր ո վ և ա զ գ ա յի ն կ ա զմ ա ­կերպ ա կա ն կեա նքի բոլոր տեսա կի եկեղեցա նուէր և հա յրե- նա շէն կա ռոյցներով և ստ եղծա գործա կա ն վկա յութիւններով:

Թող մա րդա ցեա ւ Փ րկիչր Իր Հայաստան մ սո ւր ը ' մեր հ ա յր ե ն ի ք ն ու պ ետ ո ւթ ի ւնը պ ա հ է ա ն վ տ ա ն գ , ա մ բո ղ ջ և ա նխ ռով' ի կամս ողորմութեա ն իւրո յ ե շն ո ր հ օ ք ն ա նճա ռելի մա րդեղութեա նն իւրոյ. ա մ էն :

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Ս. Ծ նունդ, 1996

Ս. էջմիա ծին

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

^ էջմիսւծինը' նորոգ Բ ե թ ղ ե հ ե մ , Щ Էջմիսւծինը' դրախտի Ծաղիկ,Էջմիսւծինը' շնորհընկալ վայր.,Էջմիա ծինը' խորան անառիկ.

իր զանգակներով շնորհանորոգ,Ք ո ամենազոր և հրաշալի Տոնն Է պանծացնում' հայկյան բարբառի Փառաբանական նոր գովեստներով:

Էջմիա ծինը' շնորհատու սիրտ,Էջմիա ծինը' բաց քարոզարան,Էջմիա ծինը' կանչ աստվածախոս,Էջմիա ծինը' անբիծ ավազան:

Հա ՜ր զվարճացիր, Մսուր կենդանի,Խ նդա', բերկրյալդ բոլոր տեղերի,Ք եզ ողջունում Է քույրդ տենչանքով, Լուսավորչսւհաստ կանթեղի լույսով:

Էջմիա ծինը՝ մշտնջենավոր,Էջմիա ծինը' մշտնջենախոս,Էջմիա ծինը' լույս աստվածազարդ, Էջմիա ծինը' փառք, պատիվ ու զարդ:

Ц ___________________________ С » - г Н И Н - Г " р

Ш Ш ( Р и н и ш п н ш м г

Հունվարի 3_ին, ուշ երեկոյան, Ն . Ս. 0 . Տ . Տ . Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց կաթողիկոսն ընդունեց Հայաստան ժամանած Մեծ թրիտանիայի արտաքին և համագործակցության գործերի պետական քարտուղար տիար Մալքոլմ Ոփյթինդին' ութ հոգուց կազմված պատվիրակության հետ: Մեծարգո հյուրին ուղեկցում էին Հ Հ արտգործնսփոսրւսր վահան Փափազյանը, Մեծ Ռրիտանիայում ՀՀ արտակարգ և լիազոր դեսպան Արմեն Սարգսյանը, Հայաստանում Մեծ Բրիտանիայի արտակարգ և լիազոր դեսպան Դեյվիդ Միլլերը և պաշտոնական այլ անձինք:

վեհափաո Հայրապետը ողջունելով պատվիրակության աոաջին այցելությունը Հայաստան, կարևորեց նրանց առաքելությունը:

Հա րգա րժա ն նախարարը հետ ա քրքրվեց Հա յ Եկեղեցու

կրոնական և ազգային դերակատարության խնդրով: Վեհափաոը լայն բացատրություններ տվեց և ապա անդրադարձավ հատկապես երկու երկրների' Անգլիայի և Հայաստանի միջև եղած և այսուհետև մշակվելիք սերտ հարաբերություններին և համագործակցությանը: խոսվեց Ս. էջմիածնի և Քենթրբերիի արքեպիսկոպոսության միջև եղած ջերմ բարեկամական հարաբերությունների մասին:

Վեհափաո Հայրապետը հույս հայտնեց, որ պատվիրակության Հայաստան կատարած այց հլությամբ կսզբնավորվի փոխշահավետ համագործակցություն, որը կնպաստի նաև մշակութային հարաբերու­թյունների ընդլայնմանը:

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԻ ՆԱԽԱԳԱՀԸ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ-ՈԻՄ

Հունվարի 16 —ին Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին այցելեց վրւսս- սւանի Խորհրդարանի պատվիրակությունը' Խորհրդարանի նախագահ Զուրաբ ժվանիայի գլխավորությամբ: Մեծահարգ հյուրին ուղեկցում էին Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի նախագահ Ռւսբկեն Արարքցյսւնը, վ ր աստ անում Հ Հ արտակարգ և լիազոր դեսպան Լևոն Խաչատրյանը, Հայաստանում վրաստանի Հանրա­պետության արտակարգ և լիազոր դեսպան Գրիգոլ Բար ամի ձեն, Կրոնի գործոց պետական խորհրդի նախագահ Լազար Սուջյւսնը, պաշտոնական այլ անձինք:

Վեհարանի ընդունելությունների սրահում պատվիրակությանը ընդունեց Մայր Աթոոի դիվանապետ Գերաշնորհ Տ . Ներսես արքեպիսկոպոս Պոզապալյանը: Ջերմ զրույցի ընթացքում վրաստանի Խ որհրդա րա նի նա խ ա գա հը կա րևորեց եղբա յր և դրա ցի ժողովուրդների սերտ գործակցությունը: Պրն. ժվանիան հայտնեց, որ վրաստանում բարձր են գնահատում Նորին Սրբություն Դարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի եկեղեցաշեն գործունեությունը և հաղորդեց վրաստանի նախագահ էդուարդ Շևարդնաձեի Ա Ի լյա Ռ Պատրիարքի ջերմագին ողջույնները:

Ողջունելով հյուրերին' Մայր Աթոոի դիվանապետ Ներսես արքեպիսկոպոս Պոզապալյանը նշեց, որ հայերը և վրացիները Կովկասում քրիստոնյա երկու ազգեր են և պարտավոր են իրար թև ու թիկունք լինել: Սրբազան Հա յրը հայտնեց, որ արտասահման հովվապետական այցելության մեկնած վեհսոիա ո Հայրապետը տեղյակ է այս այցելությանը և իր ողջույններն է հղում վրաստանի ողջ պատվիրակությանը:

Ընդունելությունից հետո հյուրերը եղան վեհարանի սրահ­ներում, ծանոթացան այնտեղ պահվող մշակութային և հոգևոր արժեքներին:

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ ա 2 9

ե Կ ե Ղ ե Ց Ա Կ Ա Ն Р Ы Т . Լ Ո Ւ Ր ե Ր

Հունվարի 1-ին, երկուշաբթիդ Կաղանդ, Տարեմուտ:

Այսօր Մայր տաճարում, Ավագ ս. խորանի վրա, ս. պատարագ

մատուցեց Տ . Արտակ աբղ. Տիգրանյանը:Հավարտ ս. պատարագի Ամանորյա շնորհավորանքի խոսք

ասաց Տ . Ներսես արքեպս. ՊոզապաԱանը, որից հետո Իշման ս.

սեղանի վրա կատարվեց Հայրապետական մաղթանք:

Ս. պատարագին ներկա էր վեհափաո Հայրապետը:

Հունվա րի 5 -ի ն , ո ւր բա թ .-ս ր ա գ ս ւլո յց Ծ ն ն դ եա ն և

Աստուածայայտնութեան Տեաոն մերոյ Ցիսուսի Քրիստոսի:

Այսօր Մայր տաճարում, Ավագ ս. սեղանի վրա, ս. պատարագ

մատուցեց Տ . Ներսես արքեպս. Պոզապալյանը և «Հա յր մեր»-ից

աոաջ հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց:

Ս. պատարագին ներկա էր Վեհափաո Հայրապետը:

Հունվա րի 6 -ի ն , շ ա բ ւս թ .-Տ Օ Ն Ծ Ն Ն Դ Ե Ա Ն Ե Ի

Ա Ս Տ Ո Ի Ա Ծ Ա 8Ա 8Տ Ն Ո Ի Թ Ե Ա Ն Տ Ե Ա Ռ Ն Մ Ե Ր Ո 8 ՑԻՍՈՒՍԻ

ՔՐԻՍՏՈՍԻ:

Այսօր Մայր տաճարում, Ավագ ս. խորանի վրա, ս. պատարագ

մատուցեց Ն . Ս. 0 . Տ . Տ . Գարեգին Աոաջինը:

վերաբերում

է

« Նախագահ. Լ. Տեր-Պետլւոպւսէւը. Փլւկչի ՄսԱդյան. տ.ոն.ի առթիվ շնորհավորում Է Վեհափառ Հայլսսպեւոին.

Հա վ ա ր տ ս . պ ա տ ա ր ա գի Վ ե հ ա փ ա ո Հա յր ա պ ե տ ը Ծ ն ն դ յա ն

տ ոնի ա ո թ ի վ իր հա յրա կա ն պ ա տ գա մ ը տ վ ե ց հա մա յն հա յ ժողով րդին,

որից հետ ո Վ ե հ ա փ ա ո Հա յր ա պ ետ ի նա խ ա գա հութ յա մ բ կա տ ա ր վ ե ց

Ջ րօրհնեքի ա րա րողութ յունը:

Ս . պատարագին ներկա էին Հայաստանի Հանրապետության ն ա խ ա գ ա հ ը , փոխնախագահը, Ազգային ժողովի նախագահը, Գերա­

գույն Հոգևոր խորհրդի անդամները և օտար պետությունների

դ ե ս պ ա ն նե ր :

Հունվարի 7-ին, կիրակի.- Ցիշատակ մեոելոց:Այսօր Մայր տաճարում, Ավագ ս. սեղանի վրա, ս. պատարագ

մատուցեց Տ . Ռաբկեն աբղ. Սալբիյանը և «Հա յր մեր»-ից աոաջ

հանգամանալից քարոզ խոսեց:Հավար տ ս. պատարագի կատարվեց հոգեհանգստյան

պաշտոն:Ս. պատարագին ներկա էր Վեհափաո Հայրապետը:

Հունվարի 13-ին, շա բա թ.-Տօն անուանակոչութեան Տեաոն

մերոյ Ցիսուսի Քրիստոսի:Այսօր Մայր տաճարում, Ավագ ս. խորանի վրա, ս. պատարագ

մատուցեց Տ . Պարթև քհն. Աշուրյանը և « Հայր մեր»-ից աոաջ քարոզ

խոսեց:

Հունվարի 14-ին, կիրակի- Այսօր Մայր տաճարում, Ավագ ս.

սեղանի վրա, ս. պատարագ մատուցեց ուխտավորաբար Մայր

Աթոոում գտնվող Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսության միաբան

Տ . Վոամ աբղ. Ղազարյւսնը և «Հա յր մեր»-ից աոաջ քարոզ խոսեց:

Հավարտ ս. պատարագի կատարվեց հոգեհա նգստյա ն

պաշտոն:

34 ա . էսՍ՜ԻԱԾ ԻՆ 1 9 9 6

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 35

Հունվարի 15-ին, երկուշաբթիդ Տօն ծննդեան Ս. Ցովհաննու

Կարապեսփն:Այսօր Մայր տաճարում, Ս. Հովհաննես Մկրսւչի խորանի վրա,

ս. պատարագ մատուցեց Տ . Խորեն քհն. Մարուքյւսնը և «Հա յր մեր»-

ից աոաջ քարոզ խոսեց:

Հունվարի 21-ին, կիրակիդ Այսօր Մայր տաճարում, Ավագ ս.

խորանի վրա, ս. պատարագ մատուցեց Տ . Թադեոս վրդ. Զիրեկյւսնցը

և «Հա յր մեր»-ից աոաջ քարոզ խոսեց:Հավարտ ս. պատարագի կատարվեց հոգեհա նգստ յա ն

պաշտոն:

Հունվարի 28-ին, կիրակիդ Այսօր Մայր տաճարում, Ավագ ս.

խորանի վրա , ս . պ ա տ ա րա գ մա տ ուցեց Տ . վ ա զ գ ե ն ա բղ .

Միրզախանյանը և «Հա յր մեր»-ից աոաջ քարոզ խոսեց:

Հավարտ ս. պատարագի կա տարվեց հոգեհա նգստ յա ն

պաշտոն:

Հունվարի 81-ին, կիրակիդ Այսօր Մայր տաճարում, Ավագ ս.

խորանի վրա, ս. պատարագ մատուցեց Տ . Գրիգոր վրդ. Չիֆթչյւսնը

և «Հա յր մեր»-ից աոաջ քարոզ խոսեց:

Հա վա րտ ս. պատարագի կատարվեց հոգե հա նգստ յա ն

պաշտոն:

ԱՄԱՆՈՐԸ ՄԱՅՐ ԱԹՈՈ-ՈԻՄ

Հավերժությւսն մեջ լինում են պահեր, ակնթարթներ, որոնք

արտաքնապես թեև ոչնչով չեն զանազանվում ուրիշ ակնթարթներից,

սակայն մարդկանց կողմից ընծայված ուշադրությունը, հիրավի',

անկյունադարձային նշանակություն է հաղորդում դրանց:

Ահա, նշանակալի այդպիսի ակնթարթ է հին ու նոր տարիների

գրկախաոնման այն խորհրդավոր վայրկյանը, որի հետ տիեզերքի

սիրտը կրկին մի անգամ տրոփելով՝ ազդարարում է. «Գնացեւսլ

մեկնեցաւ տարին այս և ս »:Այո', պատմության գիրկն անցավ նաև 1995 թվականը, որի և

1996 թվականի եզրագծին կանգնած Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի

միաբանները, հոգևոր ճեմարանի ուսանողությունը, դասախոսական

ու տեսչական կազմը հավաքվել էր Մայրավանքի սեղանատանը, ուր

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Ա-ի նախագահությամբ պետք

է կայանար Ամանորյա ավանդական հանդիսությունը: Ուրախությամբ

ու հրճվանքով էր համակված բոլոր հավաքվածների սրտերը, և նրանք

անհամբերությամբ սպասում էին Հովվապետի ժամանմանը, մի բան,

որը ինչպես ուրախալի, այնպես էլ խորհրդանշական իմաստ ուներ

իր մեջ: Գարեգին Ա վեհափաո Հայրապետի անդրանիկ Տարեմուտի

հանդիսությունն էր լի նելու այդ երեկո. սեղանատան կամար ների ներքո

հնչած ծափողջույնների ներքո սրահ մտավ վեհափաո Հայրապետը,

և Տերունական աղոթքի ընդհանրական արտասանումով տարեմուտի

հանդիսությունը բացված համարվեց:

Տիրավանդ աղոթքից հետո, հոգևոր ճեմարանի սաններից

կազմված երգչախումբը, պարոն Ո*. Շարբւսթյանի ղեկավարությամբ,

կատարեց Հայաստանի Հանրապետության և հոգևոր ճեմարանի հիմ­

ները, որոնց հաջորդեց հոգևոր ճեմարանի տեսչության խոսքը, որն ընթերցեց ճեմարանի վերակացու Տ . Կարապ ետ աբեղա Հարու­

թյունյանը.

«վեհա փ ա ո Տեր,Գերաշնորհ սրբազան հայրեր, հոգեշնորհ և արժանապատիվ

հայրեր, սիրելի սաներ և ներկաներ,

Եվս մի քանի ժամ, և արդեն անցած կլինի 1995 թվականը:

Այնպիսի մի տարի, որն ընդգրկուն էր պատմական խոշոր իրադար­

ձություններով, նոր բազմակի աոիթներով և իմաստներով:

Այս տարին նշանակալից դա րձա վ հոգևոր ճեմարանի

կյանքում: Օեմարանի տեսչական ղեկավարությունը ստանձնեց

Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան թեմի վւոխաուսջնորդ Հայկազուն

ծայրագույն վարդապետ Նաջարյանը, որը, թողնելով ամերիկյան

բարեկեցիկ պայմանները, հակաոակ արտա գա ղթող հայազգի

հասարակության, ներգաղթեց Հայաստան և լծվեց սրբազան գործին:

Նա համալրեց հոգևոր ճեմարանի շարքերը շնորհալի տղաներով,

տաղնդաշատ և մասնագետ դասախոսներով, որոնց պակասը

հատկապես կրոնական առարկաների համար այսօր էլ զգացվում է:

Ձեր օգնությամբ ճեմարան ներմուծվեց համակարգիչներ: Մի

խոսքով' ճեմարանը ստացավ նոր լիցք և առաջնորդվում է նորովի

հունով:

Այս բոլորն անշուշտ կապված են ամենաէականի հետ: Ա յն է'

Ձերդ Սրբության, որպես Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, վերընտրության

իրողությունը , որը թերևս պատմական շոշափելի իրադարձությունն

էր 1995 թվականի:Անցած տարի Մայր Աթոոը, Հայ Եկեղեցին Ամանորը շնորհա­

վորեցին աոանց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի:

Այսօր հավաքվել ենք Ձերդ Հայրապետության հովանու ներքո:

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 3 7

1 9 9 6

Սակայն բո լի իս պարզ է, ոբ Ս. էջմիածնի ամենայն հայոց կաթո­ղիկոսական խորհրդանիշը մնում է անփոփոխ: Իսկ այն անհատներն ու անհատականությունները, ոբ ընտրվում են Ամենայն Հայոց

Քահսւնայապետ, կարող են կերտել համաշխարհային պատմության

մեջ հայ ժողովրդին, Հայ Եկեղեցուն հասանելիք բաժինը, քանզի

պատմությունը չեն ստեղծում այն ժողովուրդներն ու հերոսները, որոնք

կանգնած են անշարժության մեջ: Պատմությունն արարում են անհան­

գիստ այն նժդեհներն, որոնք հավերժ փնտրում են հայրենիք, ձգտում

լավագույնին, Ավետյաց երկրին: Այստեղ թերևս պատշաճ եմ համա­

րում Տերդ Սրբության հեղինակած մի գրքի վերնադիրը ձևափոխելով

հարմարեցնել իմ խոսքին. « Նրանք' անժամանակներ են ժամանակի

մեջ»: Այս իմաստով, ըստ իս, զուգահեովում են հոգևոր ճեմարանի

տեսչի' Հայր Հայկազունի և Ձերդ վեհափառության կերպարները: վստահ ենք, որ հավատքը, լավագույնի և գեղեցիկի հանդեպ, մղում

է Ձեզ ստեղծագործական որոնման հոգևոր ոգևորության:

Այսօր շատերին է հայտնի Ձերդ Սրբության բեղմնավոր գրիչը:

Շատերը հիացած են Ձեր հռետորական խոսքով: Սակայն մեզ, ի

մասնավորի հոգևոր ճեմարանի տեսչական կազմին և ուսանողո՛ւ­

թյանը, հավելյալ այդ արժեքներին, ոգևորությամբ ու երախտապար­

տությամբ է լցնում Ձերդ Սրբության նվիրական կամեցողությունը

ճեմարանի հանդեպ: Ցանկալի մի արժեք, որ ապագայում պիտի

վերարժևորվի ճեմարանականների առողջ պտուղներով: Իսկ որոնք

են այդ պտուղներ, եթե ոչ հավատքն ու սերը, անկոտրում և աննահանջ

կամքն առ կյանք և գիտություն, դեպի ճշմարտություն և իմաստություն,

որոնք, հավատում եմ պիտի ազնվացնեն և սրբագործեն մեր Եկեղեցին,

մեր հոգևորականությանը Հիսուսի և սրբերի առջև: Եվ, ի վերջո, դրանք

ոչ միայն բարոյական պտուղներ են մարդկային առումով, այլև

բարձրարժեք անժամանակի մեջ և հաճո' Բարձրյալն Աստուծո, քանզի

դրանք հոգու պտուղներ են, իսկ հոգին ապրում է անեզրության և

անժամանակի մեջ: Ակամա մտաբերում եմ, որ միգուցե այս գիտակ­ցությունն էր պատճառներից մեկը, երբ Հիսուս խոսքն ուղղեց հրեա­

ներին' ասելով. «Ե թ է դոփ կացջիք ի բանի իմում, ճշմարիտ աշակերտք

38 ц ԷՋՄԻԱԾԻՆ

իմ էք և ծւսնիջիք զճշմարտութիւնն և ճշմարտութիւնն ազասւեսցէ

զ ձ ե զ » : Արդ, Քրիստոսի ճշմարտությունը պիտի ազատի նաև մեզ:

Իսկ մեր ուսանողները պիտի ներաոեն այդ արժեքները, որպեսզի

դաոնան մեծ լուսատուներ' երջանկության աղբյուր ունենալով իրենց

լուսատվությունը:Մեծերից մեկն ասել է. «Մտածել, նշանակում է խոսել այնպիսի

բաների շուրջ, որոնք պատասխան չունեն»: Իսկ ամեն գալիք տարվա

շեմին ինքնաբերաբար սկսում ենք խորհել հավերժական և անպա­

տասխան հարցերի շուրջ, անդրադաոնում մեր անցյալին և կարծես

հաշվետվության պահեր ապրում:Հետևաբար, Ամանորի այս խորհրդավոր երեկոյին թույլ տվեք

կարճել իմ խոսքը, և, որպես Ձեր հոգևոր զավակ, հանուն հոգևոր

ճեմարանի ուսանողության և դասախոսական կազմի, հանուն ճեմա­

րանական զինվոր յալ բանակի, շնորհավորել Ձերդ Սրբության Նոր

տարին' ի սրտե ցանկանալով արևշատ և երջանիկ ստեղծագործ

տարիներ' լեցուն ապրելու աոողջ տենչով:

Մեր շնորհավորանքներն ենք հղում նաև մեր միաբանակից

եղբայրներին և Մայր Աթոոի աշխարհական ծաոայողներին:

Շնորհավոր Գալիք տարին»:

Այնուհետև Ա լսարանի սան Հովհաննես Ամիրյանն արտա­

սանեց մի հատված Գրիգոր Նարեկացու « Մատեան ողբերգութեան»-

ից, իսկ երգչախումբը կատարեց Կոմիտասյսւն հանճարի հրով թրծված

«Զանճաոելի լուսոյ մայր...» գեղեցկահյուս շարականը: Դեոևս մի

քանի ժամ էր բաժանում ներկաներին գալիք ու անհայտ 1996

թվականից, սակայն Գ լսարանցի Սամվել Թորոպանի հեղինակած և

արտասանած «Լոկ մեկ ակնթարթ» բանաստեղծության շնորհիվ

բոլորը ապրեցին այդ ակնթարթի հուզումը: Հուզումն աոավել

խորացավ, երբ երգչախմբի կողմից կատարվեց «Լուո գիշեր, սուրբ

գիշեր» Ծննդյան զմայլիչ մեղեդին: Որից հետո վեհափառ Հայրա-

պետին և ներկաներին շնորհավորանքի խոսք ասաց Տ . Անուշավան

աբեղա ժամկոչյանը.

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ ’ Ա 3 9

40 I' ԷՋՄ՛ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

« վ ե հ ա փ ա ո Տ ե ր ,

Գերա շնորհ ս ր բա զա ն հա յրեր, սիրելի միա բա նսւկից եղբա յրներ

և շա տ սիրելի հոգևոր ճեմա րա նի սա ներ,

Ահա 1996 թվականի ոտնաձայնից նահանջում է 1995 թվակա­

նը՝ պատմության ոսկեղեն էջերը լցնելով անցնող տարվա իրադար­

ձություններով:Ամեն անգամ, երբ բացվում են նոր տարվա դոները, մեր հուսա-

տենչ հոգիները սպասում են, որ հեոավոր եկնքից լսվի հրեշտակների

երգը' « Փւսոք ի բարձունս Աստուծոյ և յերկիր խւտլաղութիւն, ի մարդիկ

հաճութիւն»:Ամեն անգամ, կանգնած նոր տարվա շեմին, բոլորս լցվում ենք

նոր ապրումներով և զգացումներով, այս պահիս մեզ ենթարկելով

ինքնաքննումի և դեպի գալիք տարին լցվելով ինքնակերտումի ոգով:

Նայում ենք մերթ թախիծով, մերթ խինդով անցնող տարվա

վրա, որն իր հետ հավերժի գիրկը տարավ շատերի ցավերն ու իղձերը,

ինչպես և ուրախությունն ու երջանկությունը:

վստահ ենք, որ Ամենայն Հայոց մեր սիրելի Հայրապետի օրով,

որ իր կյանքում լինելով աոաջին անգամ է, որ Ամանորը դիմավորում

* է Մայր Հայրենիքում, Հայաստանյայց Եկեղեցին կապրի հոգևոր զար­

թոնքի մի նոր շրջան, որ ավելի քան երբեք հայ երկնակամարի վրա և

հայ մարդու հոգում պետք է շողա ինչպես Լուսավորչի անմար Կաթեղ:

Ամեն անգամ, երբ հրաժեշտ ենք տալիս անցնող տարուն,

ողջունելով նորը, հները հավատացել են, որ եկրագունդը իր հավիտե­

նական պտույտի մեջ մի պահ կանգ է աոնում նոր տարվա կեսգիշերին,

և մարդիկ մի պահ հայացք են գցում անցնող տարվա ուղու վրա:

Հուզիչ է կանգնել նոր տարվա շեմին, վճոական որոշումով'

թոթափելու մեր տկարությունները, հոգեպես վերանորոգվելու և ձգտելու կատարելության: Ապրել մեր ժամանակը որպես բարոյական

մարդ' վերածնված Սուրբ Հոգու զորությամբ և ներգործությամբ, և

ուխտել' նպատակ և իմաստ տալ մեր կյանքին մեր բարի և շինարար

գործերով, մեր սիրո գործերով: Ահա մեր սրբազան պարտականություն

այս նոր տարվա լուսաբացին: վաղը արշալույսը նոր ձևով պետք է

բացվի, աբևը նոր ջերմությամբ պիտի ջերմացնի մեր հոգիներն ու

Մայր տաճարի ծեր քարերը, ուր կանթեղված է հայկազյան ոգին, որ

հաճախ բոցավառվում է հույսի ու հաղթության լուսե շողերով: Այդ

կանթեղը համայն հայությանը միասնության է կոչում' դիմակայելու

ամեն տեսակ փորձության: Իզուր չէ ասված այն խոսքը, թե մենք

ազգից դուրս չենք, ազգը մեր Եկեղեցու մեջ է:

Վեհափաո Տ ե ր , այժմ, իբրև մեր վանքի ամենակրտսեր

հոգևորա կա ն, թույլ տ վեք շնորհա վորելու ձեր Ն որ տա րին'

ցանկանալով Քեզ երկար-երկար տարիների գրական կյանք, և իբրև

Րաբունապետ աոաջնորդեք մեզ այս կյանքի ալեկոծ ծովից դեպի

անդորր և խաղաղություն: Թող Աստված անսասան և միշտ ծաղկյալ

պահի մեր Սուրբ Եկեղեցին' իր հավատավոր ժողովրդով և հոգևոր

ծառայողներով, ա մեն»:

Հայր սուրբի խոսքից հետո, Ա և Դ լսարանի սաններ Նարեկ

Տիրացվյանը և Ար տակ Ալեքսանյանն արտասանեցին Միքայել

Նալբանդյանի «Ազատություն» և Մուշեղ Իշխանի «Երկիր հնամյա»

բանաստեղծությունները, իսկ Զ լսարանցի Խորեն Ստեփանյանը

ֆլեյտայով նվագեց Բախի «Ս կ ե ր ցո »-ն : Այնուհետև երգչախմբի

կատարմամբ հնչած Շերամի «Ա նդրա նիկին» երգի հաղթական

Ելևէջներին հաջորդեց հանուն ուսանողության շնորհավորական

խոսքը, որն ընթերցեց Ջ լսարանի սան Սամվել Խաչատրյանը.

«Մարդկային կյանքի անցողականությունն և հավերժակա­

նության մեջ իրեն տեղն ունենալու արարածական բուռն փափագը

մարդուն հարկադրել են հղանալ ժամանակի գաղափարը, որի

արարումով նա իրեն առավել ապահով է զգա ցել մոռացության

մատնվելու և մշուշի մեջ թաղվելու վտանգի առջև:

Թեև ամեն երկրային իրականություն դատապարտված է

ոչնչացման, և թեև «Մարդոյ իբրև խոտոյ են աւուրք», սակայն կան

բա ներ, որոնց ա ռջև նույնիսկ գլուխ է խոնարհում ամենազոր

ժամանակը:

1 9 9 6 ՜ ԱՋ.Մ՜ԻԱԾԻՆ Ա 4 1

ԷՋՍ՜ՒԱԾԻՆ 1 9 9 6

Արդ, այսօր, ամանորյա տոնի այս խորհրդավոր նախաշեմին,

«մեք ամենեքեան' եղբարք ի միասին» եկել ենք գնահատելու հրաժեշտ

տվող տարում ապրած մեր կյանքը և տեսնելու, թե արդյոք 1995 թվականն արձանագրե՞լ է այնպիսի իրողություններ, որոնց նկատ­

մամբ ժամանակի ծաոացումը նույնիսկ անիմաստ լինի:Ծանր, խանդավաո հույսերով ու դաոն հիասթափություններով

լի էր 1995 թվականը, սակայն թանձր մշուշից ծագած Արցախյան խաղաղության լույսը մոռացության մատնեց մեր կրած դառնություն­

ները: Այդ դառնությունները առավել ևս ամոքվեցին այն բանով, որ

ա նցնող տարում մեզ շնորհվեց Ա մենա յն Հա յոց վեհա փ ա ռ

Հայր ապ ետ:Երջանկահիշատակ վա զգեն Ա վեհա փ ա ռ Հայրապետի

դառնալի կորուստից հետո, հրաժեշտ տվող այս տարում, վերջապես,

վերացավ սգո շղարշը հայրապետական գահից, և այնտեղ արժա­

նավորապես բազմեց ազգընտիր ու նորընտիր Նորին Սուրբ Օծություն

Տ . Տ . Գարեգին Ա Կաթողիկոսը:

վեհափառ Տեր, պատեհ առիթից օգտվելով, հանուն ճեմարանի

ուսանողության, շնորհավորում ենք Ձեր Նոր տարին և խորին

երախտագիտության հայացք հառում Բարձրյալն Աստծուն, որ

հատկապես ճեմարանյան մեր այս սերնդին արժանացրեց' Մայր

Աթոռում Ձեր դիմավորած առաջին Նոր տաբուն ներկա գտնվել:

Մեր խորին երախտագիտությունը Ձեզ, որ անձանձիր ուշա­

դրությամբ հետևեցիք ճեմարանյան կյանքի անցնող տարվա իրա­

դարձություններին և Ձեր հոգեխնամ տքնությամբ, հետևողականորեն

իրականացրիք Տերունական այն պատգամը, թե' «ե ս զիմսն ճանաչեմ և ճանաչիմ յիմոցն»:

Արդ' մենք ամենայն պատասխանատվությամբ հավաս­

տիացնում ենք Ձեզ, որ զուր չեն անցնի Ձեր բազմարդյուն ջանքերը:

Խոստանում ենք, որ հպարտորեն կկրենք մեր խաչը, կկրենք այն առանց դժկամության, զի ինչպես որ Դուք, սիրելի վեհափառ,

շատ եք սիրում կրկնել' ով որ խաչ կրել գիտի, նա է հաղթանակում: Հաղթանակ...

Հաղթական այս ոգին եմ մաղթում Քեզ, հնի ու նորի անկրկնելի

հանդիպման և անդարձ բաժանման այս րոպեին: Մաղթում եմ Ձեզ

երջանիկ գահկւսլություն, ծրագրերի իրագործման լուսաշող ապագա,

արևշատ օրեր, և թող Ձեր աոնական ուսերը երբեք չկքեն դժվարին

ու հոգսաշատ լծի ծանրությունից:

Թույլ տվեք, ողջ ուսանողության անունից, շնորհավորական

խոսքս հղել նաև Ձեզ, հարազատ միաբաններ:

Եկանք այստեղ, այս հնամյա ու տաոապանքով սրբացած հաս­

տատությունից ներս, մոլոր էին մեր հայացքները' անշարժ ու լուսա­

վոր կետի բևեռեցիք, «քա ղցեա ք և ետուք մեզ ուտել, ծարաւեցաք և

արբուցիք մ ե զ »:Բյուր-բյուր շնորհակալություն Ձեզ և թող շնորհավոր լինի Ձեր

Նոր տարին' առավոտյան նոր արևի, նոր ճառագայթների հետ Ձեր

նորածին հույսերի իրականացումով:

Մեր շնորհավորական խոսքերն ունենք ուղղելու նաև Ձեզ,

սիրելի դասախոսներ, որ անցնող տարում ևս, իբրև Ձեր արյուն-

քրտինքի արգասիք, մեզ գիտության հսկա ծառից կենաց պտուղներ

հրամցրիք:Շնորհավոր դասախոսներիդ և գիտության Ձեր աստծուն

խնկարկողներիդ Նոր տարին' բազում-բազում աշխատանքային

բեղմնավոր օրերով:

վեհափառ Տեր, ևս մեկ անգամ թույլ տվեք շնորհավորելու

Ձեր Նոր տարին ու Նուրբ Ծնունդը և խոսքս ավարտելու հոգեխինդ

մաղթանքով.

«Լցո զպէտս կարեաց Հայաստանյայց Եկեղեցւոյ

Եւ շնորհազարդ պայծառացո զգաւազան

Իշխանութեան մերոյ հայրապետի ն,

Զի օրհնեսցուք զՔ եզ, Տէր , այժմ և յաւիտեան. Ա մէն»:

Ապա ներկաներին սևակյան ճոխ լեզվի ու մեծիմաստ մտքի

պատգամ փոխանցեց հոգևոր ճեմարանի Զ լսարանի սան Գեղամ

Մարտիրոսյանը' արտասանելով «Որդուս» բանաստեղծությունը:

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 4 3

Անշուշտ արդեն հասել էր հանդիսության ամենաեոուն ու

հետաքրքիր պահը, երբ Զ լսարանցի Գարիկ Ահարոնյանն ընթերցեց ավանդական «կսւղնդչեք»-երը, որին հաջորդեց Կոմիտասի «Ի մ

չինարի յարը» զվարթ երգը:Ապա, որքան էլ որ հավաքվածների համար անակնկալ էր,

սեղանատան կենտրոնում հայտնվեց Կաղանդ պապը, որը, մի շարք

բարեմաղթություններ անելով վեհափաո Հայրապետին ու ներկա­

ներին, ազդարարեց ավանդական վիճակահանության սկիզբը:վիճակահանությունից հետո երգչախումբը, Սամվել Խա­

չատրյանի մենակատարմամբ, կատարեց Մակար Եկմալյանի «Տ է ր

կեցո դու զհայս» օրհներգը: Իսկ այնուհետև, սրահում տիրող լոության

մեջ, իր օրհնության խոսքը ներկաներին ուղղեց Ազգիս վեհափաո

Գարեգին Ա Կաթողիկոսը.

«Սիրելի միաբան եղբայրներ, դասախոսներ, սարկավագներ,

սաներ: Ծիշտ ասվեց, որ այս բոլորի մեջ և այստեղ շուրջանակի

գտնվողների մեջ ամենեն օտարը մարդկային տեսակետով ես եմ,

որովհետև աոաջին անգամն է, որ կգտնվեմ այսպիսի մթն՛ոլորտի

մեջ Մայր Հայրենիքի հողի վրա' Սուրբ էջմիածնի այս հոգեվայրում:

Եվ ես էլ մտորումներ կունենայի, թե արդյոք ինչպես պիտի անցնի

այս երեկոն: Եվ ուրախ եմ ըսելու այսօր, փաոք տալով Աստծուն, որ

իսկապես ինձ համար հոգելից պահ եղավ և երբեք ինձ օտար չզգա­

ցի: Մոտավորապես նույն բաները արվում են նաև ուրիշ վանքերում,

ուրիշ գաղութներում: Արտաքին ձևերի մեջ կարող են լինել որոշ

տարբերություններ, բայց ոգիի միությունը, ապրումների հարազա­

տությունը և հաղորդականությունը կմնա անփոփոխ: Ա յն բոլոր

բանաստեղծությունները, երգերը, խոսքերը, ուղերձները, որոնք մեզի

բերին ազնիվ հոգիով լեցուն գաղափարներ, զգացումներ, այդ բոլորը

ինձ համար սրտիս մոտիկ և սրտիս խոսող արտահայտություններ

են: Այն բոլոր ազնիվ խոսքերին, որոնք անկեղծ սրտերից բխեցին,

ես ուզում եմ իմ շնորհակալությունը հայտնել ու գնահատանք ձեր

բոլորի այս հավաքվածության, մեր Մայր Աթոոի մեծ ընտանիքի

44 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 4 5

ամբողջական պատկերի դրսևորումիս համար, որ ես տեսնում եմ աոաջին անգամ այսքան լայն տարողությամբ և հարազատությամբ'

արտահայտված այս կամարների ներքո: Չեմ մոոանա այն երեկոն,

երբ աոաջին անգամ այստեղ ոտք դրեցի ճրագալույցի գիշերը'

Ջատկի տոնի նախընթաց երեկոյին: Եվ, անշուշտ, բոլոր մեր միա­

բանները ներկա չէին, յուրաքանչյուրն իր պաշտոնի վրա էր: Եվ

այսօր ես կտեսնեմ մեր բոլոր առաջնորդներին, վանահայրերիս, վսւ-

նաբնակ միաբանների հետ միասին, հոգևոր ճեմարանի դասա­

խոսական կազմին և ուսանողության կարևոր մեկ տոկոսին: Եվ ես

այսօր հատուկ կերպով ուրախ եմ, որ մեր մեջ է այսօր, իր սրտաբուխ

փափագով, մեր նախկին դասախոսը հոգևոր ճեմարանի' պարոն

Մելքոնյանը, որ այժմ ծառայում է որպես մեր պետության սպսւսա-

վորը, որպես հավատարամատարը Հայաստանի Հանրապետության

Լիբանանի նման մի երկրում, որտեղ արտասահմանի տարածքի վրա

ամենից կարևոր գաղութը ունենք' մի շարք տեսակետներից դիտված:

Ես նրան ճանաչել եմ, երբ նա այս սեղանների առջև էր նստում,

արտասանում, երգում էր: Նա Հայ Եկեղեցու հոգին իր մեջ ապրող

անձ է , և ուրախ եմ, որ այսօր մեզ հետ է գտնվում և ինչու չէ, այն

երկրից է գալիս, որտեղ ես ապրել եմ իմ կյանքի ամենեն երկար

ժամանակը, և մի տեսակ կամուրջ կլինի ու մեր այստեղի ապրումները

կփոխանցի Կիլիկյւսն Աթոոի միաբաններին և ընդհանուր մեր

լիբանանահայ ժողովրդին:

Այսօր չեմ ուզում երկար խոսել և ծանր ու լուրջ նյութերի անդրա­

դառնալ, բայց մարդ ենք և հաճախ մտածում ենք, թե վաղը ինչ է

լինելու' բաղդատած այսօրվան: Աստծու կամքով վաղն արթնանալու

ենք և եթե փնտրենք ուրիշ տեսակի արև' չկա, եթե փնտրենք ուրիշ

տեսակի մթնոլորտ և օդ' չկա, ուրիշ տեսակի ջուր' չկա, ուրիշ տե­

սակի հող' չկա: Ի ՞ն չ է ապա նորը, և ինչո՞ւ ենք մենք մեզ խաբում:

Ես այսպես եմ ասում, որ ինչպես ֆրանսացի մի մեծ գրող ասել է'

« Գետը ասում ենք, որ հոսում է , բայց մենք ենք, որ հոսք ենք և ոչ

թե գետը' գետը իր տեղում է » : Մենք ենք նրան նայում և ասում, որ

վազում է , որը բնության մեկնաբանությունն է մարդ էակի մեջ:

46 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Մարդն է լծակը տիեզերքի, մարդն է պսակը տիեզերքի և մենք մեր

մեջ նայելու կարիքն ունենք հաճախ: Եվ Նոր տարվան գիշերը այս

արդա՜ր ուրախությունից հետո, նաև մեզ կտա մի պահ հանդար­տորեն մտածելու, կեսգիշերին եկեղեցում' այստեղ. Մայր տաճարում

և նաև մեր անձնական ապրումների ընթացքում: Ես մեկ պատգամ

այս երեկո ունեմ ձեզ:Այս երեկո ես մի բանի մասին էի մտածում: Ա յդ բոլոր խոսքերը

եղա ն, ա զնիվ խոսքեր եղա ն, տակավին կարող էին ա յստեղ

վերապրեցնել բազմաթիվ ուրիշ գաղափարներ, ուրիշ ապրումներ,

ուրիշ զգացումներ.« Կաղանդի իրիկուն է, քառասուն զավակ' մեկ տանբոչորակի

նստեյ են:Վաղն առավոտ կուժն ուսերնիդ ջրի գացեք,Աոտվան աոաջին ջուրին նետ ոսկի է, որ կվազե,Այս երեկո մեկզմեկ ու աչքերուն մէջ յուրաքանչյուրն իր դրախտը

կտեսնե»:Սիամանթոն է սա: Ք իչ աոաջ արտասանվեց Մուշեղ Իշխանից

կտոր մը: Եվ այդ կտորը երբ գրել էր ինքը, Հայաստանը չէր տեսել:

Եվ ի՜նչ ապրումով էր Հայաստանը ապրում իր մեջ, ի՜նչ խորունկ

հարազատությամբ: Իսկ ով էր փոխանցել այդ ապրումը իրեն: Դա-

մասկոսի մեջ իր ապրած մանկությունից չէր եկել, Բեյրութ քաղաքի

շենքերից չէր եկել և ոչ է լ մայրիների ծաոերից, ա յլ այդ ապրումը

եկած էր այս Մայր Աթոոի մեջ ձեզ նման, տղա/քս, ձեզ նման նստած

անձերից. Լևոն Շանթից, Նիկոլ Աղբալյանից: Եվ ես մտածում էի,

թե որքան բախտավոր պետք է զգաք ձեզ, որ գտնվում եք մի այնպիսի

միջավայրում, որտեղ պատմությանը կխոսի և ոչ թե իբրև պատմու­

թյուն կխոսի, այլ իբրև շարահար և որպես անբեկանելի շղթա ճշմար­

տության' հայության կյանքի համար: Այստեղ մեկ պատգամս այս

է . խոսքը, ճշմարտությունը եթե նույնիսկ խոսքից անդին սրտի մեջ

անկեղծ է , բավարար չէ, պետք է , որ գործի մեջ թարգմանվի: ճշմար­

տության փորձաքարը գործն է' արարքը: Եվ այդ երկուքին կամուրջը’

խոսքը, զգացումը գործի վերածելու, այդ երկու ակունքները իրար

կապելու և երկուքին արժեքը ճշտելու ուժը, «կ յա ն ք » կոչված բսւոին

մեջ է : Աստված տվել է մեզ այս կյանքը: Այսօր 1995 կըսենք, վաղը

96 կըսենք, բայց կյանքն է կարևորը' այն ապրելու բարիքը, որ

Աստված տված է մեզի: Եվ այդ կյանքը պետք է ըլլա զգացումի'

տեսական ճշմարտության և գործնական, շհշսոիելի, ժողովուրդին

կյանք և երջանկություն տվող գործերուն միջև ոսկի կամուրջը: Եվ

այդ պետք է լինի մեր այսօրվան մի տեսակ ուխտը և որոշումը:

Իմ սիրելի կրտսեր եղբայրներ, զավակներ ըսեմ ձեզի: Այսօր

Մայր Աթոոի այս պատմական սեղանատան մեջ նստած մենք դժվար

կրնանք պատկերացնել այն, ինչը որ իբրև ողբերգություն կկատարվի

ողջ աշխարհի մեջ: Հաճախ ինձ պատահել է , որ ես գտնվեմ օտար

երկիրներու մեջ և ստիպված եղած լինեմ իմ հայերեն լեզուն թողնելու

և օտար լեզվով հայերին խոսելու: Երեկ չէ աոաջի օր ակադեմիայեն

11 պատասխանատուներ իրենց նախագահի հետ միասին այցելեցին

ինձ: Բնականորեն օդից, ջրից չէր, որ խոսեցինք, ա յլ խոսեցինք մեր

ժողովուրդի մշակույթի ներկա տագնապից:

Այսօր արտասահմանում ձեզ և ինձ նման հայի անուն ունեցող,

հայի արյուն կրող բա զմա թիվ եղբայրներ և քույրեր այսպիսի

հայերենով են արտահայտվում: Բայց ակադեմականների ինձ ասածը

այն է , որ այսօր մեր Հայրենիքում հայերենը նահանջում է : Ա 'յս է

ինձ համար ողբալին: Ես չեմ կարող նրանցից սպասել, որ նրանք

ծնեն, մեծանան, օտար դպրոց երթան, օտար մշակույթով մեծանան

և ինձ ու ձեզ նման հայերեն խոսին: Նրանց խոսածը իրենց պարտքի՝

ազգային պարտքի գնով է լինում, ճիգ են անում սովորելու համար:

Իսկ այստեղ մենք, որ բնականորեն հայերեն լեզուն կսովորենք մեր

ծնողներից, ընտանիքներից և դպրոցներից, այսօր մեր հայերեն

լեզուն և հայկական արժեքները օրից օր նահանջում են:

Այս ինձ համար ամենից մեծ վտանգն է : Եթե մի խմոր կա' դա

Հայաստանն է : Արտասահմանը այստեղ հայության կնայի, որպեսզի

մաքուր հայություն ըմպե: Իսկ եթե երբեք մենք այսօր, ինչպես ես

կտեսնեմ, նույնիսկ մեր Ազգային ժողովի մեջ, նույնիսկ մեր մտա­

վորական շրջանակ ներու մեջ հայերեն լեզուն որոշ մասամբ արդեն

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 4 7

1996

օտարահնչուն է դարձել: Մենք պետք ունենք վերականգնելու, և

դուք պիտի լինեք հոգևորական առաքյալները այդ զտության' եկեղե­ցական և ազգային զտության: Եթե աղանդավորներ կան կրոնական,

աղանդավորներ կան նաև լեզվի աոումով, որոնք օրից օր մաշեցնում

են մեր լեզուն:Այսօր թող լինի նորոգության ու վերագիտակցության օր: Հարա­

զատ հայ լինենք, որովհետև այդ հարազատությունն է , որ հաղոր­

դական ուժի պես պիտի ներթափանցվի մեր գաղութներուն մեջ: Ռայց

երբ մենք' նոր սերունդը Հայաստանի, սկսի կապկել Ամերիկան,

սկսի կապկել Եվրոպան իր արտաքին մակերեսային արժեքներին և

երևույթներին մեջը, այն ատեն է , որ նահանշը կհասնի գագաթնա­

կետի, սուրը կհասնի սրտին: Մինչև հիմա սուրը դիպչում է մեր

մորթին, ոսկորին, մսին, բայց ոչ տակավին սրտին: Սիրտը Հայաս­

տանն է , Մայր Աթոոն է : Մենք պետք ունենք բյուրեղանալու և այդ­

պիսի օտար ազդեցություններին ընթացք չտալու: Այս է դարմանը

ամբողջ Հայաստանի մեր նոր Հանրապետության' անկախ Հան­

րապետության վերականգնումի իսկական փիլիսոփայությունը: Եթե մշակութային տեսակետով պիտի նահանջենք, աղարտվենք և

գունաթափինք, այն ատեն ինչ կնշանակե անկախություն:

Անկախությունը միայն պետության անկախությունը չէ, այն նաև

լեզվի ու մշակույթի անկախությունն է , աոանց ուրանալու շփումը

ուրիշ ազգերի, ուրիշ մշակույթների հետ, բայց ոչ թե ստրկային, այլ

մեր սեփական նախընտրություններով: Եվ ես տեսնում եմ մեր երի­

տասարդության ամենեն մեծ վտանգը այդ երևույթից: Օտարամո­

լությունը իր այն տարածքին մեջ, որ օտարին բուն արժեքը չէ, որ

կփոխանցվի մեզի, ա յլ օտարին փրփուրը, կեղտը և փոշին: Ատոր

համար ինքնության զորացման և խորացման աոիթ մը թող լինի 1996-ը:

Փաոք կուտամ Աստուծո, որ սուգը վեր ցավ մեր Մայր Աթոոի

վրայեն: Փաոք կուտամ Աստուծո, որ մեր Հայրենիքը իր անկախ

իրականաթյսւմբը այսօր մի նոր քայլ աոաջ գնաց իր ազատ, անկախ

պետականության կառուցման և զարգացման ապահովման, տոկու-

48 Ц ԷՋՄԻԱԾԻՆ

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 4 9

նացմսւն ընթացքին մեջ: Փաոք կուտամ Աստուծո, որ մեր երկիրը

ունեցավ իր Ազգային ժողովը' ընտրված իր ժողովուրդեն: Փաոք

կուտամ Աստուծո, որ մեր պետությունը ունեցավ իր սահմանա­

դրությունը' մենք դարձանք պետականորեն կազմական, աոավել ևս շեշտված պետականություն, և տակավին փաոք կուտամ Աստուծո,

որ մեր Եկեղեցվո մեջ միասնական գործունեության ոգին կշեշտվի

օրեօր, և 1700-ա մյսւկը կդա ոնա մ եզ համար հա մա զա նգիչ,

համադրիչ մեկ ուժ, որպեսզի ամբողջականությունը իր զորության

մեջ ի հայտ գա մեր ժողովուրդին և ամբողջ աշխարհին համար:

Եվ կվերջացնեմ իմ խոսքս աոաքյալի բաոերով, որը գրեցեք ձեզ

մոտ իբրև այսօրվա նոթատետրի վերնագիր' «Գ նես ցա ք զժամա­

նա կն»: Ինչպե"ս կգնես' դրամով չի գնվիր, ա յլ կյանքով կգնվի: Եվ

այս, որ ժամանակը չէ, որ մեզի գա, այլ մենք երթանք ժամանակին

և կարենանք ըսել, թե մենք գնած ենք քեզ, իրավունք չանիս էրթալու,

մերն էս դու մեր գործերով, մերն ես դու մեր իրագործումներով: Եվ

երբ մենք մեր կնիքը դնենք ժամանակին վրա, ժամանակը չի անցնի,

իսկ ժամանակը իր կնիքը դնի մեզ վրա, մենք ալ կէրթանք և կարծեք

երբեք եղած չլլայինք:

Թող Աստված օրհնե մեր միաբանությունը, իր այս ամբողջական

կազմով, մեր հոգևոր ճեմարանի բոլոր սաները: Եվ գնահատանքս

կհայտնեմ այն բոլոր անձերուն, որոնք այս երեկոն պատրաստեցին'

Հայր Կարսւպետին, պարոն Շարբաթյանին և բոլոր այն անձերուն,

ովքեր դեր ունեցան և ուրիշներ, համենայնդեպս, դո'ւք, երեխաներ,

ժաոանգավոր սաներ, դուք, որ այս երեկոն մեզ այսպես գեղեցիկ

ընծայեցիք՝ հաոաջդիմեցեք: Այստեղ նստողը վաղը այստեղից դուրս

պիտի գա, և պիտի ասեն' այսինչ միաբան իր գրքերով, իր գործերով,

իր բարիքներով:

Թող այս ըլլա Նոր տարվան պատգամը և իմ ողջույններս մեր

բոլոր թեմական իշխանաթյաններան, մեր բոլոր ժողովուրդին և

«Վ ա ղն աոավոտ ջրի գացեք, աղբյուրներեն ոսկի է , որ կհոսի»:

Սամվեէ Խաչատրյան Զ լսարանի սան

50 Ա ԱՋՍ՜հԱԾԻՆ 1 9 9 6

ՊՈՂՈՍ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

«Մ Ա ՏՑԱ Ն ՈՂԲԵՐԳՈԻԹ8ԱՆ»ԵՐԿԻ ՆՈՐԱՀԱՅՏ ՀԱՄԱԲԱՐԲԱՌԸ

Անցյալի գրավոր մշակույթի գիտական ուսումնասիրության ընդհանուր համակարգում բնագրերի համաբարբաոային

հետազոտման եղանակը վաղուց է արժանացել ճանաչման ու գնահատման: Համաբարբաոը, ինչպես անվանումն է ցույց տալիս, նպատակ է հետապնդում ի մի բերեւ քննության աոարկա երկի բաոապաշարը' բաոերի իմաստային ու քերականական կիրառության բոլոր դեպքերի վկայակոչումներով, դրանով իսկ նպաստել այս կամ այն լեզվի գիտական համապարփակ բաոարանի ստեղծմանը, ինչպես նաև հնարավորություն ընձեոել բացահայտելու միևնույն բնագրում կամ համասեո բնագրերում և կամ միմյանց աղերսվող տարբեր երկերում աոկա բովանդակային ու լեզվական ընդհան­րությունները: Համաբարբառի նշանակությունը մեծ է ու որոշիչ հատկապես բանասիրական գիտության, մանավանդ բնագրաբա­նության ու աղբյուրագիտության բնագավառներում:

Համաբարբաոային գրականությունը կյանքի է կոչվել դեռևս մեր թվականության երկրորդ դարից սկսած և իր սկզբնավորումով կապվում է Տատիանոսի անվան հետ: Ասորի այդ գիտնականը և իր հետևորդները (Ամոն Ա ղեքսա նդրա ցի, Որոգինես, Ե վսեբիոս Կեսարացի, Եվթաղ Աղեքսանդրացի, ավելի ուշ' Հուգոն կարդինալ, Հովհաննես Սեգովացի, Իսահակ Նաթան և ուրիշներ) ամբողջ քրիստոնեական միջնադարի ընթացքում, իբրև քննության առարկա, բացառապես նկատի են ունեցել և զբա ղվել Սուրբ Գրքով, նախա­պես' չորս Ավետարաններով, իսկ ապա համաբարբառի ուորտն են ներառվել ինչպես ամբողջ Նոր Կտակարանը, այնպես է լ Հին Կտակարանը: Տատիանոսի գործը («Դիսաւեսարոն»-«Աւետւսրան աո ի չորից»), ինչպես նաև վաղ միջնադարում ստեղծված մյուս հա մա բա րբա ռները բա ցա ռա պ ես նպատակ են հետ ա պ նդել ներկա յա ցնել Աստվածաշունչ մատյանի ոչ թե բա ռա յին, ա յլ բովանդակային համընկնումները' տարբեր գրքերի համապա-

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 51

տասխան հա տ վա ծները և կամ նրանց համարակալումները սյունակներում ու լուսանցքներում աոադրելով միմյանց: Միայն ուշ միջնադարում, 13-րդ դարից սկսած է, որ, ինչպես անվանի հայագետ Հ . Անասյանն է գրում, Եվրոպսւյում բնագրերի ուսումնասիրման համաբարբաոային մեթոդը հանգեց շատ ավելի նախընտրելի համակարգի, հիմնվեց «ոչ թե պարբերությունների կամ նախադա­սությունների բաղդատության սկզբունքի վրա, այլ բնագրերի ավելի մանր մասերի' բա ոա յին միավորների» վրա ՛: Միջնադարյան համաբարբառները, մինչև 1 7 -ր դ դար ներաոյալ, բացառապես սուրբգրային են: 18-ր դ դարից սկսած է , որ կազմվել են համաշ­խարհային գրականության առավել աչքի ընկնող մի շարք ներկա­յացուցիչների երկերի համաբարբառները (Արիստոտել, Չոսեր, Շեքսպիր, Ռլեյկ, Պուշկին և այլ հեղինակներ):

Մեզանում 1960-80-ա կա ն թթ., երեք տասնամյակի ընթացքում, հսկայական աշխատանք է ծավալվել' ստեղծելու ամբողջ հայ մատե­

նա գրությա ն հա մա բա րբա ռը: Հրա տ ա րա կվել են բա զմա թիվ հեղինակների (ի թիվս որոնց և' նոր գրականության առանձին դեմ­քերի) համաբարբառները: Ա յդ գործի նախանձախնդիրը և կա զ­մակերպիչը հանգուցյալ ակադեմիկոս Ա . Ղարիբյանն էր : Նրա

կենդանությամբ հրատարակության են պատրաստվել ու տպվել 4 տասնյակից ա վելի հատորներ: Կ ա զմվել է նաև Նա րեկա ցու բառաբնագրային համաբարբառը' երեք հատորով:

Համաբարբաոային հետազոտության անցած ճանապարհի և մա սնա վորա պ ես հայ մա տ ենա գրությա ն հա մա բա րբա ռների ուղղությամբ անցյալ ժամանակներում և 60-ա կա ն թթ., մասամբ էլ 70-ականների սկզբի ն կատարված աշխատանքի արդյունքներն ի մի է բերել Հ . Անասյանը ստորև, տողատակին, վկայակոչված իր հանգամանալից ուսումնասիրության մեջ' անդրադառնալով նաև Նարեկացու երկերի այն համաբարբառին, որն ստեղծվել է 1 8 -ր դ

1 Հ . Անասյան, Համաբարբաոային գրականությունը և հայ մատենագրության համաբարբառը (աղբյուբաբանակսւն ե. բնագրաքննական ուսումնասիրություն. տե'ս Հ . Ս. Անասյան, Մանր երկեր, Լոս Անջելես, 1987 , էջ 8 2 : Ուսումնասի­րությունը նախապես լույս է տեսել «էջմիածին» ամսագրում, 1971, թիվ 11-12 , 1972 , թիվ 1 -4 (կա և այս հրատարակության առանձնատիպը):

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

դարի աոաջին կեսին: Մեր այս հոդվածում ելակետային են նշա­նավոր հայագետի այդ մեծարժեք ուսումնասիրության եզրա ­կացություններն ու դրույթները, որոնցով առաջնորդվել ենք: Բայց ունենք որոշ դիտողություններ ու լրացումներ այն համաբարբառի կապակցությամբ, որի հեղինակ է համարվում իր ժամանակի խոշոր նարեկացիագետ, Կ. Պոլսի հայոց Պատրիարք Հակոբ Նալյանը

(1706-1764):

Ц

Բազմահմուտ Նալյանը 17 4 6 թ . հրատարակել է իր ամենա- արժեքավոր աշխատություններից մեկը' «Գ իրք մեկնութեւսնը», բաղկացած երկու հատորից, առաջինը նվիրված «Մսւտեան Ողբեր- գաթեսւնը» («Գիրք մեկնութեան աղօթից սրբոյն Գրիգորի Նարե- կսւցւոյ»), իսկ երկրորդը' Նարեկացու «Ապարանից Սուրբ իւաչի պատմությանը», չորս ներբողներին և երեք գանձերին («Մեկնութիւն աղօթից և ներբողի նաց սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ»), որոնք բոլորը Նարեկացու 18-րդ դ. պոլսական տպագիր ներում սովորաբար հրատարակվել են Նարեկի հետ միասին և կա զմել մեկ՛ գիրք: Նալյանի մեկնությունը տևական աշխատանքի արդյունք է , և նրա իրականացումն, անշուշտ, կապված է եղել որոշ դժվարությունների հաղթահարման հետ: Մեկնաբանին անհրաժեշտ էր գիտական հսկողություն սահմանել Նարեկացու ոչ միայն մտքի ընթացքի, երկերի դժվա րըմբռնելի հա տ վա ծների, ա յլև բա ոա պ ա շա րի նկատմամբ, որոնց համակողմանի հաշվաոմամբ ու բաղդատությամբ հնարավոր կլիներ լուծելու անհասկանալի շատ կետեր, երևան հանելու բառերի կիրառությամբ դրսևորվող իմաստային բազում նրբերանգները՝ այդ ճանապարհով դյուրին դարձնելով Նարեկացու երկերի բովանդակության խորքային բացահայտումը:

Պահպանվել է մի տեղեկություն ա յն մասին, որ քհափայել Պատկանյանի նախնիներից մեկի' հինգերորդ համարված տեր Գաբրիելի ժամանակները (18-րդ- դ. 30-40-ա կա ն թթ.) Նալյանը «Ն ա րեկի մեկնությա ն գրա ծ ատեն կկարոտի գիտնականաց օգնությանը, մանավանդ անդաճմունք բառին վերա », և Պատկանյան

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 53

տեր Գսւբրիելը համոզում է նրան ազատել տալ մշակութային անվանի գործիչ, բանասեր, քերական և տաղասաց Պ աղտ ասա ր Դպիրին, որը թուրքական իշխանություններից դատապարտված էր «թիա րա նի բա նտ ա րգելութ յա ն» և ծա ռա յութ յա ն2: Ն ա լյա նի հեղինակավոր միջամտությամբ Պաղտասար Դպ իբն ազատ է արձակվում և հայկաբանի իր օժանդակությունը բերում Նալյանին: Անհավանական չէ, որ Նալյան Պատրիարքին նա է խորհուրդ տվել Մ եկնության հաջող ավարտման համար ձեոքի տակ ունենալ Նարկացու երկերի համաբարբառը: Հիշենք, որ բացառիկ նշանա­կություն տալով համաբարբառային հետազոտման աղուն' Դպիրը կազմել և 1763 թ . Կ. Պոլսում հրատարակել է Նոր Կտակարանի իր համաբարբառը' «Դ րքոյկ, որ կոչի Ցանկ գիրք Նոր Կտակարանին» խորագրով, մեզանում աոաջին տպագիր համաբարբառը:

Նալյանի հեղինակությունը համարվող անտիպ «Համաբարբառ Նարեկի» ձեոագիրը ժամանակին մաս է կազմել Կ. Պոլսի Ղա­

լաթի այ ի Ազգային մատենադարանի ձեռագրաց հավաքածուին (ձեո. թիվ 2 8 ), իսկ ներկայումս, ինչպես տեղեկանում ենք Հ . Անասյանի

վերոհիշյա լ ուսումնասիրությունից, պահվում է նույն տեղի Ս. Երրորդություն եկեղեցում3: Ձեռագրի գրիչը, նաև համաբարբառի

հեղինակը, ըստ Բ. Կյուլեսերյանի հավանական ենթադրության, ինքը' Հակոբ Նա լյա նն է : «Այսպիսի տաժանակիր աշխատության մը

Նա լյա ն միայն կրնար անձնատուր ըլլալ' իր ցավերը մոռնալու համար», ավելացրել է ձեռագիրը նկարագրողը4: Հեղինակի մասին ենթադրությունը իբրև ճշմարտություն անվարան ընդունում է և Անասյանը' իր հերթին մոտավոր հաշվումներով եզրակացնելով, որ 234 քառասյուն գրությամբ էջերից բաղկացած ձեոագիրը հավա­նորեն ընդգրկում է 48 հազար սյունակային տող (ամեն տողը' բաոաբնագրային մեկ վկայություն): Ձեռագրում յուրաքանչյուր տողի

2 Տե'ս Հովհաննես քահանա Մկրյսւն, Ազգաբանություն Պաւոկանյսւն տոհմին («Ա րևելք», 1 8 8 9 , 3 , 4 , մայիս): Այս հրապարակման վրա ուշադրություն է հրավիրել պատկսւնյանագետ Մ . Սա ղյա նը, որին հայտնում ենք մեր շ նոր հակսւլաթյունը:

3 Հ . Անասյան, Մանր երկեր, էջ 107:4 Բարդեն աթոոակից կաթողիկոս Կյուլեսերյան, Ցուցակ ձեոագրաց Ղալաթիո

Ազգային մատենադարանի հայոց, Անթիլիաս, 1961, էշ 113-114 :

դիմաց նշված էն աղբյուրի գլխահամարը և տունը' երկուսն էլ

ա ր ա բ ա կ ա ն թ վ ե ր ո վ :

Կյուլեսերյսւնը «ա» տաոով սկսվող բաժնից, իբրև նմուշ, բերել է ութ վկայություն-օրինակ, որոնցից սկզբի յոթը վերաբերում են «աղախին» բաոի կիրառությանը, իսկ վերջինը' «աղաղակ» բաոին: Այղ վկայությունները խիստ կրճատ կապակցություններ են: Ըստ երևույթին ձեռա գրում նրանց ընթերցումը դժվա րութ յուն է ներկայացնում: Դա զգացվում է նրանից, որ օրինակներից երեք- չորսը Կյուլեսերյանի կողմից սխալ կամ կիսատ գրությամբ են վերծանված (օրինակ' ի ձեռի, հա, աղաչիս, ոք ո յ, փոխանակ ի ձեոինդ, Հագարու, աղաչեսցէ, ոք պաղատեսցի): Ըստ Կյուլեսերյանի, բերված օրինակները բոլորը Նարեկից են: Իհարկե, եթե «Նա րեկ» ասելով նա նկատի ուներ ոչ միայն «Մատեան ողբերգութեանը», այլև «Ապարանից Ս. Իւաչի պատմությունը», ներբողներն ու երեք գանձերը, որոնք, ինչպես հայտնի է, բազմիցս միատեղ, իբրև մեկ գիրք են տպագրվել և 1 8 -ր դ դ. ընթերցողից ընկալվել որպես «Նարեկ» գիրք, միանգամայն իրավացի էր, իսկ եթե միայն և միայն «Մատեան ողբերգութեանը», ապա ակնհայտորեն սխալ էր թույլ տալիս, որովհետև նմուշի համար համաբարբառի ձեռագրից իր բերած օրինակներից երեքի դիմաց նշված են 98 («յաղախնային ծաոայ»), 96 ( «աղախնանուն հա») և 100-րդ («աղախնոյն ի Սինւսյէ») գլխահամարները, մինչդեռ «Մատեան ողբերգութեանը» չունի այդ համարներով գլուխներ, ավարտվում է 96-րդ գլխով:

Անասյանը ճիշտ է նկատել, որ այդ երեք վկայակոչումները Նարեկացու մյուս երկերից են, բայց աոանց ցույց տալու, թե որոշակի ո՜ր գործերից: Իր ասածի ստուգությանն օրինակելիորեն հետամուտ բանասերի այդ նկատումն իսկ բավական է , որ որոնողը գտնի վկայությունների աղբյուրները: Ասենք, որ դրանցից 98-ր դ գլխի նշումով օրինակը Նարեկացու համորեն առաքյալներին նվիրված ներբողյանից է , 96-րդ նշումովը' «Ներբողեան ի վերայ խաչին» երկից, և 100-րդ գլխահամարովը' «Ի սուրբ եկեղեցի» գանձից: Ուրեմն, Անասյանի եզրակացությամբ, համաբարբառի հեղինակը Նա րեկի, թվով 96 գլուխներից հետո, հերթական գլուխներ է համարել նաև Նարեկացու մյուս երկերը, «որպիսի ձևով, - ինչպես

54 ц Է Ջ ՄԻԱԾԻՆ ............. ^996

ինքն է գրում, - նրանց արդեն պատահում ենք մի շարք ձեռագրերում ե Նարեկացու երկերի որոշ տպագրություններում»*; Ա]ս եզրա­կացությունը, սակայն, մասամբ է իրականին մոտ: ճիշտ է այն մասով, որ վերաբերում է նարեկացիական տպագիրներին, բայց Գրչագիր ների կապակցությամբ ստույգ չէ: «Ողբեր4ութեան մատեւս- նին» առընթեր Նարեկացուն պատկանող նաև վերոհիշյալ բնույթի երկերն ամւիոփող ձեռագրերից ոչ մեկում վերջիններս չունեն Դ.Ջ- Й (96-100-րդ) գլխահամար, այսինքն' չեն շարունակում Նարեկի գլուխների համարակալումը, չունեն և կայուն դասավորություն, իսկ ավելի հաճախ բոլորը միասին հանդես չեն գալիս, մեկնումեկը կամ մի քանիսը կարող են առկա լինել ձեռագրում և կամ կարող են բացակայել6: Հետևապես խոսք չի կարող լինել նրանց' իբրև տվյալ ձեռագրերում մշտապես ընդօրինակվող և համարակալվող գլուխ- միավորների մասին:

Անասյանի ասածը ճշմարիտ է պոլսական հին տպագիր ների, ներկա դեպքում' Կ. Պոլսի 1 7 0 0 -1 7 0 2 , 1726 և 1 7 3 6 -1 7 3 7 թթ., քանակով երեք, տպագիր ների համար7, որոնցից որևէ մեկը Նալյանը հնարավորություն ուներ գլուխների տնատմամբ կամ հատվածա- բաժսւնմամբ և դրանց համարակալմամբ օգտագործել ու կազմել

Նարեկացու թվով 9 երկերի8 համաբարբառը: Ա յդ տպագիրներն են Նարեկացու ստեղծագործության այն հրատարակությունները,

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 55

5 Հ . Անասյան, Մանր երկեր, էշ 109 :6 Այդպիսի ընդգրկում ունեն Մւսշստցյան մատենադարանի թթ. 6366 (ժամանակ'

Ժ Գ դ .), 1864 (Ժ Գ -Ժ Դ դդ.), 2087 (1368 թ.), 6668 (1378 թ.), 6707 (1386 թ.), 4938 (1390 թ.), 1874 (1391 թ.), 6676 (1618 թ.), 3896 (1669 թ.), Երուս. Ս. Հակոբյանց վանքի մատենադարանի յ*իվ 1 2 8 3 (Ժ Դ դ.) և մի քանի այլ ձեոագրեր:

7 Ի դեպ, Նարեկացու երկերի վերո նշյալ տպագիր ների պարունակությունն են ընդգրկում նաև Կ. Պոլսի 1 7 6 6 , 1763 և 1782 թթ., ինչպես նաև 1774 թ. (երկհատոր) հրատարակությունները, որոնք, սակայն, ժամանակագրորեն հաշորդում են Նալյանի աշխատանքին:

8 Այդ ստեղծագործություններն են' «Մսւտեան ողբերգաթեւսն», «Պատմութիւն Ապարանից», « « ա ո ներբողի ի ս. խաչն», «Գովեստ երգաբանութեան ս. Աստուածածնին», «Ն երբողեա ն ի համօրէն գունդս ա ոա քելոցն», «Բան նաիրական գովեստի ի ս. Ցակոբ Մծբնսւցի» և երեք գանձերը' «Ի գալուստ Սուրբ Հոգւոյն», «Ի ս. եկեղեցի», «Ի ս. խաչն աստուածընկալ»:

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

որոնք նախորդել են Նալյանի «Գիրք մեկնութեան» աշխատությանը, հետևապես և ' նրա իրականացման դյուրությա ն նպատակով

ստեղծված ձեոագիր համաբարբառին:Հիշում եմ, սրանից երկուսուկես տասնամյակ աոաջ, երբ նոր էինք

սկսել «Մատեան ողբերգութեան» երկի գիտական բնագրի պատ­րաստման աշխատանքները, Երևանի Ա լ. Մյասնիկյանի անվ. հանրային գրադարանի (այժմ' Հ Հ Ա զգա յին գրադարան) ան­ձեռնմխելի ֆոնդում մեզ հանդիպեց 1361 թ. գրչությամբ մագա­ղաթյա կրկնագիր մի Նարեկ (ջնջված նախկին գիրը' սսւշոց): Ձեոա­գիրն օրինակված է ղրիմահայ հայտնի գրիչ Գրիգոր Սուքիասանցի ձեոքով: Զարմանալին այն էր, որ ձեոագրում Նարեկացու երկը սկզբից մինչև վերջ, յուրաքանչյուր գլուխ' աոանձին, տնատվսւծ- հատվածւսբաժանման է ենթարկված և արաբական թվանշաններով համարակալված: Դա, անշուշտ, որևէ նպատակով էր արված:

Այնպես պատահեց, որ նույն շրջանում գիտնական Անասյանն զբաղված էր հայկական համաբարբառների մասին իր գրելիք ուսումնասիրության համար նյութերի որոնումներով: Նրա միտքն ամբողջովին կլանել էր Կյուլեսերյանի «Ցուցակի» թիվ 28 ձեոագիր համաբարբառը, ուզում էր պարզել, թե Նալյանի աշխատանքի հիմքում ի՜նչ ձեոագիր է ընկած: Ես և Ա . Ղազինյանը նրան մատ­նացույց արինք հանրային գրադարանի գրչագիրը, և նա շտապեց հետևություն անել, որ համաբարբառի պատրաստման նպատակով Նալյանի օգտագործած ձեոագիրը եղել է հենց Նարեկի Գրիգոր Սուքիասանցի այդ ընդօրինակությունը: Դա աոաջին հայացքից ավելի քան հավանական է երևում, մանավանդ եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ հանրային գրադարանի այդ գրչագիրը (այժմ' Մաշտոցյան մատենադարանի թիվ 10828 ձեո.) նախկինում մաս է կազմել Կ. Պոլսի Ղալաթիայի Ազգային մատենադարանի հավա­քածուի9 և Նալյանի ժամանակ ևս գտնվել է Կ. Պոլսում, անկաս­կած պատրիարքի տրամադրության տակ: Այդպես է լ համոզված է եղել Անասյանը' եզրակացնելով. «Մ եզ համար հետաքրքրական էր

9 Նկարագրությունը տե'ս Բ. Կյալեսերյան, Ցուցակ ձեոսւգրաց Ղալաթիո Ազգային մատենադարանի հայոց, էջ 2 9 3 -3 0 0 , ձեո. թիվ 6 2 : Կյուլեսերյսւնը սխալմամբ ենթադրել է, թե ձեռագրի նախկին, ջնջված գիրը Ավետարան է

իմանալ, թե ո՜րն է եղել Նարեկացու երկերի այն ձեոագիրը կամ տպագիր օրինակը, որը հիմք է ծառայել սույն համաբարբառին: Երկար որոնումներից հետո պարզվեց,որ համաբարբառի հեղինակը ձեռքի տակ ունեցել է երկու ձեոագիր, որոնցից մեկը' «Նա րեկ» գիրքը, իսկ մյուսը' Նարեկացու ճառերը: Երկրորդի հետքերը չենք գտել, բայց նրա գոյություն ունեցած լինելը հաստատվում է աոա­ջինով' «Նա րեկ» հատորով, որ վերջերս մենք գտանք Երևանում»10: Ապա մատնացույց է անում Գրիգոր Սուքիասանցի գրչությամբ

վերոհիշյալ ձեռագիրը:Հիշատւսկելով, որ Սուքիասանցի գրչագրում հետագայում, 18-

րդ դարում, յուրաքանչյուր գլուխ արաբական թվանշաններով տնատումների է ենթարկված, և որ համաբարբառից Կյուլեսերյսւնի վկայակոչած օրինակները Նարեկի բնագրից գլուխների ու տների համարակալումով համապատասխանում ե ն ... ա յդ ձեռագրում կատարված տնատում-համարակալմանը, Անասյանը հանգում է հետևյալ հետևությանը. «Սրանով անվիճելիորեն պարզվում է , որ Նարեկացու երկերի համաբարբառը կազմող հեղինակի, _ ամենայն հա վա նա կա նությա մբ' Հա կոբ Ն ա լյա ն ի , _ ձեռքի տակ եղա ծ

հատորներից աոաջինն այս ձեոագիրն է եղել, և թե նրա գրչին են պատկանում այդ տնատումներն ու համարակալումները»11:

Մեր կարծիքով, իրավամբ Նալյանին վերագրվող համաբարբառն անմիջականորեն պատրաստված չէ Սուքիասանցի ձեռագրի հիման վրա: Դա ապացուցվում է նրանով, որ համաբարբառից քաղված

հատվածում Նարեկին վերաբերող 6 վկայություններից 4 -ը համա­րակալումով չեն համապատասխանում Սուքիասանցի ձեռագրում առկա համարակալմանը, միայն մեկն է համընկնում: Համեմատենք

եղել. « . . . անշուշտ ավելի մեծությամբ և մեսրոպյան տաոեբով գրված պատվական ավետարան մը ջնջած են այս խեղճ ու կրակ ձաոագիր- Նարեկը մեջտեղ բերելու համար», գրել է նա (նույն տեղում, էջ 293): Մինչդեո հին գրի պահպանված հետքերը պարզորոշ վկայում են, որ ջնջվածը ճաշոց է եղել:

Ю Հ . Անասյան, Մանր երկեր, էջ 108 :11 Նույն տեղում: Ի ղեպ, մենք է լ հետևելով Անասյանի կարծիքին' «Մսւտեան

ողբերգութ եա ն» երկի գիտակա ն հրատ արակության ա ոա ջա բա նում անզգուշաբար գրել ենք, թե Կ. Պոլսի թիվ 28 ձեոագիր համաբարբառը կազմված է ըստ Գրիգոր Սուքիասանցի գրչագրած Նարեկի (տե'ս Գրիգոր Նարեկացի, Մատեան ողբերգութեան, Ե., 1 9 8 6 , էջ 30):

1 9 9 6 Ա&Ս՜ԻԱԾԻՆ Ա 5 7

58 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

իրար հետ12.

1. Աղախին Աստուծոյ և մայր - 2 , 182. Աղախին և ի ձեոի - ՅԲ , 43 5. Աղախնեայ ոք աղաչիս ֊ ԼԲ, 227. յԱղախնեայ ոք ոյ - Ղ . 468. Աղաղակ բարձրութեան -Դ.Ե, 20

Համաբարբառ Թիվ 10828 ձեոագիր /գրիչ' Գրիգոր Սուքիասանց/

8 2 , 17ЙР, 37-38

ԼԲ. 21 Ղ . 46 ՂԲ. 17

Այսպիսով, համաբարրաոում ե թիվ 10828 ձեռագրում միայն 7- րղ օրինակի համարակալումն է նույնանում, 1 , 2 և 6-րդ վկայա­կոչումները համաբարբառում և ձեռագրում տների համարակա­լումներով իրարից շեղվում են, իսկ վերջին, 8-րդ վկայակոչումը,

որ Նարեկի ՂԲ գլխից է («Ի վւայտն երջանիկ բարեբաստութեան ժամահարին խորհրդածութեան...», սկիզբը' «Գոհանամ զքէն...») և Սուքիասանցի գրչագրում ևս ունի նույն ՂԲ գլխահամարը, համա­բարբառում նշված է որպես վկայություն ՂԵ գլխից: Բացի դրանից,

նաև տան համարով չի համապատասխանում Սուքիասանցի ձեռագրին (վերջինիս 17-ի փոխարեն ունի 20 համարը)13: Միայն այս մեկ վկայությամբ իսկ կարելի է համոզվել, որ Նալյանի համա­բարբառի հիմքը ոչ թե Սուքիասանցի ձեոագիրն է , ա յլ 18-ր դ դարի

նարեկյան այն հին հրատարակություններից մեկը, որոնցում ՂԲ- ՂԵ գլուխների հաջորդական կարգը փոխված է' հակառակ ձեռա­գրական ավանդույթի: Բանն այն է , որ Նարեկի' Կ. Պոլսի հին տպագիրներում (1 7 0 0 -1 7 0 2 ,1 7 2 6 ,1 7 3 6 -3 7 , նաև հետագա' 1766,

Համաբարբառից Կյուլեսերյանի կատարած քաղվածքում վկայություններն իրենցից աոաջ հաջորդական համարներ չունեն, դրանք մենք ենք ավելացրել' հստակության համար: Գլուխների համարակալումը ևս արաբական թվա­նշաններով է, ինչպես տներինը: Դրանք նույնպես մենք ենք փոխարինել հայկական այբուբենի տաոերով' ըստ վերջիններիս թվային նշանակության, իսկ տների համարակալումը թողել ենք արաբական թվանշաններով:

Ամեն ինչում օրինակելիորեն ճշգրիտ Անասյանը, որքան էլ զարմանալի է շտապել է եզրակացնել, թե' *Ե վ իրոք, վերևում որպես նմուշ բերված վկայությունները, նշանակված գլուխներով ու այդ տնահամարներով, մենք տեղնուտեղը գտանք այս (իմա' թիվ 10828 - Պ .Խ .) ձեռագրում» (տե'ս «Մանր

1 7 6 2 , 1782 և 1789 թթ., ընդամենը 7 հրատարակություն14) հիշյալ գլուխները, փոխանակ ճիշտ' Դ.Ա. ՂԲ» Ղ Գ . ՂԴ*. ՂԵ դասավորու­թյան, ներկայացված են հետևյալ հաջորդությամբ' ТД», ՂԴ» Ղ 4*. ՂՌ, և ըստ այդ հաջորդության էլ նրանցում գլուխների համարա­կալումը փոխված է' ՂԲ («Արեգակն արդար...» = ՂԵ), Ղ Գ («Ա ս- տուած յաւիտենսւկան...»=ՂԴ). Ղ Դ («Սուրբ ա հսսոր...»=ՂԳ) և ՂԵ («Գոհանամ զքէն...»=Ղ Բ ):

Քանի որ Նալյանի համաբարբառում ՂԲ գլխից վկայությունը նշված է իբրև օրինակ ՂԵ գլխից, հետևաբար նա իր աշխատանքը կառուցել է ոչ թե նշված ձեռագրի կամ նարեկյան մեկ այլ գրչագրի, ա յլ, ինչպես նշեցինք, Նարեկացու երկերը բովանդակող' եղած տպագիրներից մեկի վրա: Ա յո', ինչ խոսք, Նալյանը Սաքիասանցի ձեռագիրն ունեցել է իր ձեռքի տակ, նաև ամբողջապես հատվածա- բաժանել ու համարակալել է այն՝ համաբարբառ կազմելու նպա­տակով, բա յց, թերևս, տպագիրների համեմատ սխալաշատ լինելու պատճառով, նրանից հրաժարվել ու իր աշխատանքի համար հիմք է դարձրել եղած պոլսական երեք տպագիրներից մեկը: Ոչ է լ ճառերի

(այն է' «Ապարանից Ս. Խաչի պատմության», 4 ներբողների և 3 գանձերի) համար է ձեռագիր օգտ ա գործել: Դա րձյա լ դիմել է տպագիրներից մեկին: Համեմատությունը ցույց է տալիս, որ փնտրելի տպագիրը չէր կարող լինել Նարեկացու երկերի Մինաս Ամդեցու հրատարակությունը (Կ. Պոլսի 1 7 0 0 -1 7 0 2 թթ. տպագիր): Դրան ապացույց է հետևյալը: Ձեռագիր համաբարբառից Կյուլեսերյանը, ի շարս Նարեկի 5 վկայությունների, իր Ցուցակում բերում է նաև

հետևյալ 6 օրինակները' գլուխների և տների համարների նշումով (որով վկայությունների ընդհանուր քանակը դառնում է 8 ), այն է'

3 . յԱղախնային ծառայ - Ղ Ը , 1924 . Աղախնանան հա - Ղ Ջ , 2456 . աղախնոյն ի Սի նայէ - Й, 99

Ա յս երեք վկայություններից 3 համարովը, ինչպես վերևում տ ես ա նք, Ն ա ր ե կ ա ցո ւ' հա մորեն ա ռ ա ք յա լն ե ր ի ն նվիրվա ծ

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 5 9

I 4 Ի դեպ , Ղ Բ -Ղ Ե գլուխների կարգով հետագայում Կ. Պոլսի ա յդ հինհրատարակություններին են հետևել նաև Վենետիկի 1827 ,1833 և Երուսաղեմի1886 թթ. տպագիրները:

60 Ա ԱԶՍ*Ի11ԾՒՆ 1 9 9 6

ներբողյանից է . 4-րդը' խսւչի ներբողից, իսկ վերջինը, 6-րդը' «Ի սուրբ եկեղեցի» գանձից: Մեզ հետսւքրքրող հաբցի կապակցությամբ վկայություններից կարևոր է միջինը' 4 -ր դ համսւրովը: Ամդեցու հրատարակության մեջ «Աղսւխնանուն» բաոի փոխարեն հանդես է գալիս «աղախնոյն» ընթերցվածը («աղախնոյն Հագարու»): Եթե Նալյանը Նարեկացու այդ հրատարակությանը հետևած լիներ, ապա համաբարբաոում նշված տարբերությունը հանդես չէր գա: «Աղսւխ- նանուն» ընթերցվածն ունեն Նարեկացու երկերի հաջորդ' 1726 և 1736-1737 թթ. տպագիրները: Եթե կարևորում ենք այն իրողությունը, որ Նարեկացու երկերի համապարփակ մեկնությունն ստեղծելիս (և նրանց համաբարբաոը պատրաստելիս) Նալյանին օժանդակություն է ցույց տվել Պաղտասար Դպիրը, ուրեմն անհիմն չի լինի ենթադրել, որ Նալյան պատրիարքն օգտվել է և իր կազմած համաբարբաոի հիմքում դրել Նարեկացու երկերի 1726 թ. տպագիրը (լույս տեսած Գրիգոր Մարզվսւնեցա տպարանում, բնագրերի պատրաստողներ' Երուսաղեմի Պատրիարք Գրիգոր Շղթայակիր ե Կ. Պոլսի Պատ­րիարք Հովհաննես Կոլոտ), տպագիր, որի նկատմամբ գիտական խնամք է տարել և ճշգրտել-սրբագրել Պաղտասար Դպիրը: Ձմոոսւ- նանաք նշել, որ այս հրատարակության մեջ «Մսւտեան ողբերգու- թեան» երկի բուն հեղինակային խորագիրը («Դրութիւնք յոգնսւթա- խանձ բանից...») համաոոտման ու փոփոխման է ենթարկվել, և Նալյանն իր «Գ իրք մեկնութեան» աշխատության մեջ խորագիրը բերում է ըստ այդ տպագրի և ոչ թե այնպես, ինչպես ավանդված է ձեոագրերով' համապատասխան հեղինակային բնագրի: Այս է մեր եզրակացությունը Նալյանի հեղինակությամբ' Գրիգոր Նարեկացու երկերի աոաջին համաբարբաոի բնագրային հիմքի մասին: Ըստ այդմ, համաբարբաոն ստեղծվել է 1726 թ . տպագրի հիման վրա: Վերջինիս հետ նույնանում է և Կ. Պոլսի 1736-1737 թթ. տպագիրը (Աբրահամ Դպիր Թեքիրտաղցա հրատարակություն), որը, սակայն, չունի աղբյուրների (Աստվածաշունչ գրքերի) լուսանցքային հղում­ները: Բնականաբար, Նալյանը գերապատվությունը պետք է տար Դպիրի հսկողությամբ իրականացված տպագրին:

Մնում է անդրադաոնալ և հետևյալ հարցին, այդ ինչպե՞ս է , որ Ն ա րեկա ցու մ յո ւս ' ճա ոա գրա կա ն երկերից Ա գա նձերից

վկայակոչված օրինակները համաբարբառում հղվել են 96 (ՂԶ)> 98 (ՂԸ) և 100 (Ծ) գլխահամարներով: Ա յղ գաղտնիքը ևս բացում են պոլսակսւն հին հրատարակությունները: Նարեկացու մյուս երկերը ևս շարունակական գլխահամարներով ներկայացն1ղու սովորույթին սկիզբ է դրել Մինաս Ամդեցին' իր տպագրով, որին հետևել են Պաղտասար Դպիրն ու Նարեկացու պոլսական հին հրատա­րակությունները: 1700-1702 թթ. տպագրում «Մատեան ողբերգու­թեանը» (էշ ա -դ ճ լբ = 1 -4 3 2 ) անմիջականորեն հաջորդում են Նարեկացու ճաոագրական գործերը' էջերի նոր համարակալումով (էջ գ-ճխ =3-140): Դրանցից աոաջինը' «Ապարանից Ս.Ի>աչի պատ­մությունը», խորագրից աոաջ ունի «Գ լուխ Ղ Ջ » գլխահամարը, վերևում' կիսախորան-գլխազարդ, աջ կողմում' լուսանցազարդ (էջ գ): Ա յդ պատմությանը հաջորդող գործը' Խաչին նվիրված ներբողը, խորագրից աոաջ ո 'չ գլխահամար ունի և ո 'չ է լ գլխա զա րդ ու լուսանցազարդ (էջ լբ = 3 2 ), որ նշանակում է , թե աոաջինի հետ միասին դիտվել է իբրև մեկ գլխահամարով զույգ գործ: Չգիտենք, ինչ պատճաոով՝ նրանց հաջորդող Աստվածածնի գովեստը, որ խորագրի կողքին լուսա նցա զա րդ ունի (էջ ծ ը = 5 8 ) , ա ոա նց գլխահամարի է: Նույնպես խորագրի դիմաց լուսանցազարդով, բայց աոանց գլխահամարի է (էջ ձ=80) նաև նրան հաջորդող համորեն առաքյալների ներբողյանը: Անկասկած է սակայն, որ այդ երկու

գործերից աոաջինն ընկալվել է Ղ է . իսկ երկրորդը' Ղ Ը գլխահա­մարով, մանավանդ, որ նրանցից հետո եկող Ս. Հակոբ Մծբնացու գովեստաբանությունն ունի «Գ լուխ Ղ Թ » գլխահամարը' խորագրի դիմաց լուսանցազարդով (էջ ճգ=105), իսկ ա յդ վերջինին հաջորդող 3 գանձերից սկզբինի խորագրից աոաջ նշված է «Գ լուխ ս » (էջ ճիր=128), որ վերաբերում է բոլոր 3 գանձերին էլ:

Ա յդպ իսով, Ամդեցու տպագրով և նրա հետևությամբ 1 8 -ր դ դարում ընդունված հրատարակչական ավանդությամբ «Ապարանից Ս. 1սաչի պատմությունը» և իւաչի ներբողը միասին դիտվել են իբրև մեկ միա վոր' գլուխ Ղ Ջ . նրան հա ջորդող մյուս երեք ճւսո- ներբողյանները (Աստվածածնի գովեստը, համորեն առաքյալների ներբողյանը և Ս. Հակոբ Մծբնացու գովեստաբանաթյանը)' մեկական

միավոր, այն է ' Ղ է . Ղ Ը և Ղ 0* գլուխներ, որոնցից միայն վերջինն է,

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 61

62 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

ոբ, ինչպես տեսանք, ունի գլխահամար' Դ.Թ. իսկ դրանց հաջորդող 3 գանձերը հաշվվել են իբրև մեկ միավոր' «Գլուխ Ծ» նշումով: Համաբարբաոում Նալյանը հետևել է գլխահամարների այդ կարգին, որ պահպանված է նաև Պաղտասար Դպիրի ու 18-ր դ դարի նշված մյուս հրատարակությունների մեջ' որոշ դեպքերում խորագրերի մոտ աոանց գլխազարդերի ու լուսանցազարդերի առկայության: Ահա թե ինչու |սաչի ներբողից բերված օրինակի դիմաց նշված է 96 (Դ.Զ) գլխահամարը, առաքյալների ներբողյանից քաղված վկայության դիմաց' 98 (ՂԸ) և եկեղեցուն նվիրված գանձի օրինակի դիմաց' 100 (Մ) համարները:

Վերստին ամփուիելով մեր շարադրանքը' ասենք, որ բերված իրեղեն ապացույցները գալիս են հաստատելու մեր հետևությունն այն մասին, որ թե' Նարեկի և թե' Նարեկացու մյուս՝ Տառագրական գործերի համաբարբառը Նալյանն ստեղծել է ոչ թե ձեռագրերի, այլ իր գործին նախորդող մի տպագրի, ինչպես նշեցինք, ամենայն հավանականությամբ' Պաղտասար Դպիրի 1 7 2 6 թ . հրատա­րակության հիման վրա, և Անասյանի եզրակացությունը, թե «Երկար որոնումներից հետո պարզվեց, որ համաբարբառի հեղինակը ձեռքի տակ ունեցել է երկու ձեոագիր, որոնցից մեկը' «Նա րեկ» գիրքը, իսկ մյուսը' Նարեկացու ճառերը»15, բուն իրողությանը չի համա­պատասխանում :

Այժմ դաոնանք մեր հոդվածի բուն նպատակին' Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» երկի այն համաբարբառին, որը մինչև օրս անծանոթ է մնացել գիտական շրջանակներին:

Р

Նարեկացիական ձեռագրերն ուսումնասիրելիս մեր ուշադրու­թյունը գրավեց Մաշտոցյան մատենադարանի թիվ 4227 գրչագիրը, որը «Ցուցակ ձեռագրաց»-ի Ա հատորում ներկայացված է այսպես. «Արիսսւակէս Տորագետացի, Ցանկ աղօթական մատենին Գրիգորի

15 Հ . Անասյան, Մանր երկեր, էշ 108:

Նարեկացւոյ: 1866թ.: էջմիածին: Գրիչ' հեղինա կը...»^ Ապա նշված են թերթերի քանակը (740), չափսերը (21, 6x16), գրադաշտի ձևը (երկսյուն), տաոատեսակը (շղագիր), կազմը (ստվարաթուղթ), էջում տողերի քանակը (24) և գրչի հիշատակարանի (անվանաթերթի) էջահամարը (1ա ): Բացի ա յն, որ այս նկարագրությունը որոշ անճշտություն է պարունակում, նաև սւմենագլխավորը' չի հուշում, թե խոսքն ի՜նչ ցանկի մասին է , ա յն է լ թերթերի հսկայական քանակությամբ:

Իրականում ձեոագիրը «Մատեան ողբերգութեան» երկի համա­բարբառն է , որ հին սովորությամբ17 կազմողից իսկ անվանված է «Ց ա նկ»: Համաբարբառն ունի հետևյալ անվանաթերթը. «Ցանկ Աղօթականմատենինսրբոյն Գրիգորի Նարեկւսցայ հրեշտակակրօն վարդապետի, ի լոյս ածեալ աշխատասիրութեամբ հ. Արիստակեայ վարդապետի մի. Տորագետացւոյ' միաբանի սրբոյ էջմիսւծնի: Ի հսւյ- րապետութեան հոգեծնօղի իմոյ Տեսան Տեսան Մւստթէոսի Առաջնոյ սրբազնակատար կաթուղիկոսի: Ի 1866 ամի - ՌՑԺ*Գ,ի Սբ. էջմիա­ծին»: Ապա, երեք անգրել թերթերից հետո, 4 -ր դ թերթի առաջին

երեսը հեղինակն իր իսկ ձեռքով համարակալել է իբրև էջ 1 , կրկնել անվանաթերթի խորագրի սկիզբը' «Ցանկ Աղօթական մատենին սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ» և սկսել բուն գործը' «Ա բէլ կամ Հաբէլ» գլխատառով: Աշխատանքն ավարտվում է «օցտ ող» բառով:

Անվանաթերթում «մի» կրճատ գրությունը հավանորեն «միաբա­նի» պետք է ընթերցել, չնայած այն լրիվ գրությամբ կրկնվում է հաջորդ' «9որագետացւոյ» բառից հետո, «միաբանի Սրբոյ էջմիա - ծնի» կապակցությամբ, ըստ երևույթին Արիստակեսն առաջին դեպ­քում շփոթվել ու բառն իր տեղում չի գրել, ապա կիսատ թողնելով' կրկնել է պահանջվող տեղում: Տ . Տ . Մատ թեռս Ա- ն Մատթեոս Ձու- խաճյանն է (1 8 6 8 -1 8 6 6 -ի ն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս), որին

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 63

«Ցուցակ ձեոագրաց Մաշտոցի անվ. մատենադարանի», հատ. Ա, կազմեցին 0 . Եգանյան, Ա. Ջեյթունյան, Փ . Անթաբյւսն, Ե ., 1966, սյուն 1174 :

Մեզանում, օրինակ, Անանիա Ալլահվերդյանի և Պաղտասար Դպիրի (ԺԸ Դ*) կազմած համաբարբառները, ինչպես նաև 1847 յ». Ջմյուոնիայում անանուն լույս տեսած նորկտակարանյան համաբարբառը անվանված են ք Ցանկ»: Ցանկ (1пйех) են կոչվել նաև Օեքսպիրի երկերի աոաջին համաբարբառները (տե՜ս Հ . Անասյան, Մանր երկեր, էջ 8 6 , 8 9 , 95-96 և 105):

1 9 9 6

հեղինակն անվանում է իր հոգեծնողը: Ուրեմն ինքը տարիքով նրա­նից բավական փոքր է եղել: Թվում է , Զորսւգետացին համաբար­բառը կազմել-վերջացրել է կաթողիկոսի կենդանությամբ, նույն' 1 8 6 5 -ին, քանի որ նշում չունի ո'չ նրա վախճանի և ո'չ է լ նրան հաջորդած Գևորգ Դ Կաթողիկոսի գահակալության սկզբի (1866

թ.) մասին:Ամենակարևոր հարցը, որ աոնչվում է Համաբարբառի հեղինա­

կին, Արիստակես վարդապետ Ձորագետացու պատմական իսկու­թյունը պարզելն է: Նրա մասին կենսագրական տվյալներ հսւյթայ- թելու ուղղությամբ որոնումները որոշակի արդյունք չտվեցին: 1868- ից Վաղարշապատում լույս տեսնող «Արարատ» ամսագրում նրա ստորագրությամբ որևէ հրապարակում կամ նրան վերաբերող հի­շատակում չկա: էջմիածնի վախճանված միաբանների հիշատակին ամսագրում տպվում էին մահախոսական-ծանուցումներ. Արիս­տակես միաբանի վերաբերյալ այդպիսին չկա ո 'չ 1860-ա կա ն և ո'չ է լ հետագա մոտիկ տասնամյակների ամսագրային համարներում:

էջմիածնի կաթողիկոսական դիվանում մեզ հանդիպեցին երկու հրամանի գրառումներ, որոնցից մեկով, ըստ Մատթեոս Կաթողիկոսի կոնդակի, ոմն Արիստակես վարդապետ 1864 թ . փետրվարի 26-ին նշանակվել է էջմիածնի տպարանի տեսուչ18, իսկ մյուսով՝ նույն տարվա դեկտեմբերի 18-ին , ի պատճառս անձնական տկարության, ազատ է արձակվել իր պաշտոնից19: Այս Արիստակես վարդապետին անկարելի է նույնացնել նշանավոր Արիստակես Սեդրակյանի հետ (մեո.' 1906 թ.), որը դեռ բոլորովին երիտասարդ, իբրև ավագ սարկավագ այդ ժամանակ ծառայում էր Մոսկվայի հայոց եկեղեցում' լրացնելով իր ուսումը, և միայն 1865-ին է վերադարձել էջմիածին, ամենակարևորը' Սեդրակյւսնը վարդապետության մասնավոր աստիճան է ստացել 1866 թ.20: Կարելի է ենթադրել, որ տպարանի տեսուչ Արիստակես վարդապետը պետք է որ համաբարբառի հեղինակը լինի:1 Я

Տե'ս Մաշտոցի անվ. մատենադարան, կաթողիկոսական դիվան, ցուցակ 16, թղթապանակ 1 0 8 , վավ. 19:

19 Հ Հ պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, էշմիսւծնի սինոդիա ր ձ ա ն ա գ ր ո ղ ն ե ր , ֆոնդ 66 , ցուցակ 6 , թղթապանակ 6 3 , գործ 296 :

Հմմտ. Երվանդ վարդապետ [8եր-Մինաս]սւն], Արիստակես արքեպ. Սեդրակյան, «Արարատ», 1907, թիվ 1 , էշ 61-64 :

64 Ա ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 6 5

Դրանից աոաջ, նախորդ տասնամյակների մեջ, մենք հանդիպում ենք ևս երկու Արիստակեսի, որոնց նույնպես, որոշ հիմքերով, կարելի է նույնացնել մեզ հետաքրքրող Արիստակես Ձորագետացու հետ:

Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո, 1830- 1832 թթ., մի խումբ ուսյալ հոգևորականներ և մտավորականներ, թվով 10 հոգի, եոանդուն գործունեություն են ծավալում, Մխիթար Սեբաստսւցու օրինակով, գիտական-լուսավորական նպատակներով հիմնելու միաբանություն: Տեղի հարցում սկզբնապես նախընտ­րությունը տալիս են Ղրիմի հայկական Սուրբ |սւսչ վանքին, (գտնվում է նախկին Սուրխաթում, նոր ժամանակներում վերանվանված Ստարի Կրիմ), իսկ այնուհետև' Նոր Նախիջևանի Սուրբ 1սւսչ վանքին: Այդ ձեռնարկումը, սակայն, այդպես էլ հաջող ավարտ չի ունենում: Հիմնադիր կազմի ցանկում, ի թիվս Հովհ. Ծահխաթունյանցի, Աո. Արարատյանի, Մ. Մսերյանցի, Մ . Կյումուշխանեցու, դորպատյան ուսանող 1ս. Աբովյսւնի, Ստ. Նազարյանցի և այլոց, մտցված էր և նրանց համախոհ ոմն Արիստակեսի անունը, որը, ինչպես անվանի աբովյանագետ Պ. Հակոբյանն է տեղեկացնում, «Ծահխաթունյանցի ընկերն էր և գիտությունների ու լեզուների ուսումնասիրության նպատակով մնում էր Արևմտյան Հայաստանում»21:

Ձենք պնդում, թե այդ Արիստակեսն անպայման Ձորագետացին պիտի լինի, սակայն հավանականության հնարավորությունն իսպաո մերժելի չէ: Մանավանդ, ի նպաստ դրա, հաշվի աոնենք Մատթեոս Չուխաճյան Կոստսւնդնուպոլսեցի Կաթողիկոսի վերաբերմամբ Ձորագետացու հարգանքի տուրք-արտահայտությունը համաբար­բառի անվանաթերթում' «հոգեծնօղի իմոյյ.: Ուսմանն ու լեզուների յուրացմանն ի խնդիր' արևմտահայության մտավոր շրջաններում դեգերող Արիստակեսը քիչ ուշ թերևս արժանացել էր և Մատթեոս Ձուխաճյանի օժանդակությանը, որը 1863-ից սկսած նախ' Բուրսայի, ապա' Ջմյուոնիայի հոգևոր թեմերի առաջնորդն էր, իսկ 1 8 4 4 -1 8 4 8 թվականներին' Կ. Պոլսի հայոց Պատրիարքը:

Շատ ա վելի հա վա նա կա ն ենք գտ նում մի ա յլ' երկրորդ

21 Պ. Հակոբյան, Խաչատուր Աբովյսւն. կյանքը, գործը, ժամանակը (1809- 1836), Ե., 1 9 6 7 , էշ 4 60 :

66 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Աբիստակեսի նույնացումը Ջորագետացու հետ: Նրա անվանը հանդիպում ենք Մաշտոցյան մատենադարանի թիվ 7084= գրչագրում, որը նրա ձեոքով ընդօրինակվել է Տփխիսում, «ի ճեմարանի հայոց» (անշուշտ, խոսքը Ներսիսյան հոգևոր դպրանոցի մասին է), 1840 թ.: Գրիչն իրեն անվանում է Արիստակես Հարությունյան Երզնկյանց: Իրավամբ բարի անուն վաստակած Երզնկյան տոհմը, որ հաստատ­ված էր Հաղպատ գյուղում, տվել է հիշատակության արժանի աշխարհիկ և հոգևոր շատ գործիչներ' սկսած 18-ր դ դարի երկրորդ կեսից մինչև մեր ժամանակները: Հիշենք միայն երկուսին' Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի ուսուցիչ, հետո զինվորական դարձած, ապա նորից մանկավարժական աշխատանքի վերադարձած Ռոսսւոմ (Ռոստոմբեգ) Հարությունյան Երզնկյանցին (18 2 3 -1 8 9 3 )22 և ավելի նոր ժամանակներում' անվանի պետական գործիչ, ստալինյան հալածանքների զոհ դարձած Արամայիս Երզնկյանին (1879-1937):

Նշվա ծ 7 0 8 4 ձեոագիրը23 պատմական երկու աղբյուրների ընդօրինակություն է , որոնցից մեկը Ջվանշերի վրաց համաոոտ պատմությունն է (էջ Յ ա -77բ), մյուսը' Ստեփանոս Օրբելյանի «Պատմություն նահանգին Սիսական» աշխատության ԿՋ գլուխը' Օրբելյան իշխանական տան մասին (էջ 78ա -109ա ): Թե' Ջվանշերի պատմության անավարտ թարգմանությունը և թե' Օրբելյանի գրքի գլուխն արտագրված են երկու ձեռագրերից, որոնցից աոաջինը գաղավւարված է եղել 1266 (հայոց 2Ժ Դ ) թվականին24: Երկրորդի կապակցությամբ Արիստակես վարդապետը տեղեկացրել է , որ իր

Ռ. Երզնկյանցը հեղինակ է երկու գրքի՝ «Համառօտութիւն պատմութեսւն Հայոց վասն աշսւկերտաց ուսումնարանաց» (Տփխիս, 1843) ե «Հնախօսսւկան տեղագրաթիւն Հաղբատայ աշխարհահռչակ վանից Սրբոյ Նշանի» (էջմիածին, 1886):

23 Այս ձեոագիրը ժամանակին պւստկանել է ոմն Կարապ ետ Հարությունյան Սերոբյանցի: Նրա դուստրը’ Ցաղաբեր Սերոբյան-Ինճիկյւսնը, հավանորեն ուրիշ ձեռագրերի ու գրքերի հետ (ի թիվս որոնց և՝ Վենետիկում 1778թ. հնդկա- հայ գործիչ Օահսւմիր Շահամիրյանի հրատարակած <Աշխարհացոյց Հայաս- տանեայց» մեծարժեք քարտեզի մի հազվագյուտ օրինակը), 1929 թ. այն նվի­րաբերել է Հանրային գրադարանին: Կսւրապետ Հարությունյան Սերոբյանը, երեում է, ազգակցական կապ է ունեցել Երզնկյանների հետ:Ի դեպ, Ջվանշերի պատմության այդ հնագայն ձեռագիրը Կարնո հայության

գաղթի ժամանակ Կարապետ արքեպ. Ռագրատանին իր հետ էրզրամից բերել է Վրաստան: Պատմության վենետիկյան հրատարակությանը (1884թ .) իրականացվել է նրանից 1830 թ. կատարված մի արտագրության հիման վրա:

Ս 67

արտագրությունը կատարել է «ի հին բնագրէ, որ էր ի գրատան Թէոդուպօլիս քաղաքի» (էջ 78ա ):

Մ եզ հետաքրքրող այս Արիստւսկես վարդապետը եղել է «ի Հաղբսաւայ», ինչպես ինքն է հավելում իր ազգանվանը (էջ 1ա): Ն ա անկասկած Ռոստոմ Ե րզնկյա նցի եղբա յրն է , ամենա յն հավանականությամբ' տարիքով նրանից մեծ այնքան, որ 1840-ին արդեն վարդապետական աստիճանի էր արժանացել, երկուսն էլ Հարություն քահանա Երզնկյանի (1786-1866) որդիները: Իզուր չէ, որ թ ե ' Ա րիստ ա կեսը և թ ե ' քհոստոմը հոր ա նունից իրենց ազգանվանը կցում են լրացուցիչ «Հարությունյան» ազգանունը:

Կարծես թե մեր հիշատակած բոլոր Արիստակեսները՝ թե' Ա բովյա նի ու միաբանակից ընկերների համախոհը, թ ե ' մեկ տասնամյակ հետո նշված ձեռագրի գրիչը և թե' էջմիածնի տպարանի վերա տ եսուչը, գա լիս-միա վորվում են իբրև միևնույն անձ և նույնանում համաբարբառի հեղինակ Արիստակես վարդապետ Տորագետացու հետ, որի մասին կենսագրական տեղեկություններն իսպառ բացակայում են: Հուսանք, որ ապագայում ի հայտ կգան վավերագրեր և կպար զեն նրա անձն ու կյանքի հանգամանքները: Համենայն դեպս, հազիվ թե ձորագետացի Արիստակեսը Հաղպատի Երզնկյաններից չլինի: Հաղպատը պատմական Զորագետ գավառի կենտրոնն էր, և հաղպատեցին, բնականաբար, իրավունք ուներ իրեն

կոչելու և Ձորագետացի:Այժմ վերադառնանք մեր հոդվածի բուն նպատակին, ծանո­

թանանք Արիստակես Ձորագետացու կազմած համաբարբառին, նրա ընդգրկումներին ու կազմման սկզբունքներին և ըստ այդմ արժեքա­

վորենք այն իբրև բնագրաբանական աշխատանք:Ինչպես վերևում նշեցինք, համաբարբառը ներկայացնող թիվ

4 2 2 7 ձեռագրի առաջին չորս թերթերն իսկ կա զմողից էջերի ընդհանուր համարակալման մեջ նկատի չեն ա ռնվա ծ: Նրա նք բոլորը, բացի առաջին թերթի առաջին երեսից, որ աշխատանքի խ որա գիր-ա նվա նա թ երթ ն է , ա նգր ե լ ե ն : Գ ործը , խորագրի կրկնությամբ հանդերձ, սկսվում է միայն հինգերորդ թերթից հաշված (համարակալված 1 և 2 էջեր): Համարակալումը կատարված է ոչ թե ըստ թերթերի, ա յլ ըստ էջերի: 106-րդ էջից հետո հաջորդ թերթի

1996 ԷՋՍ՚ԻԱԾԻՆ

աոաջին երեսը Ձորագետացի ն սխալմամբ դարձյալ համարակալել է 1 0 6 , փոխանակ 107-ի . այնուհետև, ըստ երևույթին աոաջին պահ չնկատելով իր վրիպումը, բազում էջեր լրացնելուց հետո նոր գլխի է ընկել և նկատել թույլ տված սխալը, 106 կրկնվող էջահամարի կողքին մատիտով ավելացրել է 105բ' ջնջումից խուսափելու համար հետագա էջերի համարները չփոխելով: Այսպիսով, ստացվել է գրքի համարակալմանն անհարիր մի բան, երբ թերթի աոաջին էջը կենտ համար ունենալու փոխարեն նշվել է զույգ համարով, իսկ երկրորդ էջը' կենտ համարով: Այդպես շարունակվել է մինչև վերջին գրված էջը, որի էջահամարը 1463 է : Եթե սխալը տեղ չգտներ, ուրեմն ձեոագիրը պիտի ավարտվեր 1464 էջով, որը նրա գրված էջերի իրական քանակն է' գումարած անվանաթերթը:

Պրակները, որոնց քանակը 64 է , նույնպես հետևողականորեն համարակալված են' Ա -Կ Դ : Պրակներում թերթերի կայուն քանակը12 է, սակավաթիվ պրակներում միայն այդ քանակը խախտված է. Ա պրակը բաղկացած է 16 , Р պրակը' 10 , և վերջին, ԿԴ պրակը' 11 թերթերից: Խիստ անկայուն է էջերում տողերի քանակը, այն տատանվում է 18-ից մինչև 36 տողերի միջև, այնպես որ դժվար է նրանց միջին քանակ նկատի ունենալ, հաշվարկել ու ասել, թե ամբողջ ձեոագրում տող-վկայությունների քանակը, գլխաբաոերով հանդերձ, որքան է կազմում: Գրչությունն անչափ վարժ շղագիր է, որ ինքնին վկայում է, որ Արիստակես Ձորագետացի վարդապետը մտավոր գործունեության տասնամյակների ճանապարհ է անցել: Գիրը և ' հարազատ է 1840-ին գաղափարված գրչագրին (թիվ 7084 ձեոագիր), և' նաև տարբերություններ են նկատվում նրանից, չէ որ 1840 և 1866 թթ. միջև մի ամբողջ քա ոորդ դար է ընկած, և

Արիստակեսի ձեոաց գիրը ինչ-ինչ փոփոխությունների կարող էր ենթա րկվել: Իհարկե, դա ա յն դեպ քում, եթե երկու ձեոագրի գրիչներին միևնույն անձը համարենք:

Արիստակես Ձորագետացին ստեղծել է մի գործ, որն, անշուշտ, հայ մատենագրության ուսումնասիրման պահանջից էր թելադրված: Կային Նալյանի Մեկնությունը և, Գ . Ավետիքյանի Լուծմունքը: Հայագիտության հետզհետե բարձրացող ալիքը, գիտական այդ ձեռքբերումներից հետո, առաջնահերթ էր դարձնում Նարեկացու

68 Ц ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

1996 ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ ա 69

ստեղծագործության հետազոտությունը նրա խոսքարվեստի ողջ հարստության հիմքի վրա, և նարեկացիական ճոխ բաոապաշարը կիրաոության դաշտում դիտարկելու ճանապարհներից մեկը նրա համաբարբառի ստեղծումն էր : Որքա՜ն ցանկալի էր ունենալ Ն ա րեկա ցու բա ոո ւբա նը ' հա մա բա րբա ոա յի ն ձևի մ ե ջ : Տորագետացին ընտրել էր «Մատեան ողբերգութեանը»' որպես գրաբարի հարուստ և կատարյալ արտահայտություն: Ուրիշ բան է, որ նրա գործը մնաց անտիպ' դրանով իսկ չխաղալով այն դերը, որ հրատարակվելու պարագայում վերապահված էր նրան:

Համաբարբաոայի ն աշխատանք կատարելու համար տեխնի­կական հնա րա վորությունների նշանակությունը վճոա կա ն է դաոնում, երբ խոսքը վերաբերում է մեր ժամանակներին: 1 9 6 0-70- ական թթ. հայկական համաբարբառի կենտրոնի' Ակադեմիայի քար տարա նայ ի ն բա ժնի բեղմնա վոր ա շխատանքի խթանիչը մեքենան դարձավ' մեծապես հեշտացնելով կազմողների աշխա­տանքը: 1860-ա կա ն թթ. նման օժանդակության հնարավորությունը Տորագետացու համար իսպաո բացակայում էր: Նա ապավինել է

միայն և միայն իր ձեռքին, իր մտավոր և ֆիզիկական ունակություն­ների պարզ օգտագործմանը' համբերատար ու խիստ տևականորեն գլուխ բերելով մի գործ, որ մեքենայի օգնությամբ կարելի էր անել անհամեմատ ավելի կարճ ժամանակամիջոցում: Ա յդ հանգամանքն ընդգծում ենք , որովհետ և հա մա բա րբա ռ պատրաստելու հին եղանակի պարագայում հավաքված նյութն ա վելի է ենթակա կորուստների, մանավանդ նրա ճիշտ դասակարգումը պահանջում է մտքի մշտական-տանջալից հսկողություն, վրիպումները դառնում են անխուսափելի: Գործի աշխատատարությունը, բնականաբար, կանխորոշում է կազմվող համաբարբառի ընդգրկման սահմանները: Հայկական նորագույն համաբարբառներում նկատի են առնված բոլոր խոսքի մասերը, ի թիվս որոնց' և նախդիրները, նույնիսկ բառին կից գրվող «զ » և « յ» (ի) նախդիրները դիտված են որպես բառարա­նային աոանձին միավորներ և ներկայացված գործածության բոլոր վկայություններով:

Արիստակես Տորագետացին այդ խնդրի հանդեպ ա յլ մոտեցում է հանդես բերել: Համաբարբառում խոսքի մասերից, իբրև բաոարա-

70 Ա է&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

նային միավորներ, նա անխտիր ընդգրկել է բոլոր գոյականները, բայերն ու թվականները, հիմնականում նաև ածական անունը' որոշ անհետևողականությամբ ու բացթողումներով, ինչպես նաև մակբայը' շատ ավելի սակավաթիվ ընտրությամբ: Համաբարբաոում գլխաբա- ոերի շարքում աոհասարակ նկատի չեն աոնված ու չեն ներկայաց­ված մյուս բոլոր խոսքի մասերը' դերանունները, նախադրություններն ու ետադրությունները (կապերը), նախդիրները, շաղկապներն ու միջարկությունները, անորոշ հոդի նշանակությամբ գործածվող բաոերը (իմն, ինչ, ոմն, մի և այլն):

Ի՞նչ սկզբունքով է Ձորագետացին անտեսել որոշ խումբ ածա­կաններ կամ ինչո՞ւ է հրաժարվել մակբայների գերակշիո մասից: նրա աշխատանքում դժվար է այդ հարցում օրինաչավւություն գտնել, ընտրության մշակված ինչ-որ մոտեցում նկատելի չէ: Օրինակ, անհասկանելի է, թե ինչու որպես բաոարանային միավորներ է դիտել անակնկալ, բազմագլուխ (Նարեկացու երկում' բազմագլխեան), յւստ ուկ, ներհա կ ա ծա կա նները, բ ա յց չունի բա զմ ա գո ւն ի , րազմահատուած, բազմաճաճանչ, բազմապատիր, բազմատխուր, գարշ, գիտակական և շատ ու շատ այլ ածականներ: Նույնը, ինչպես նշեցինք, ավելի մեծ չւսվւով վերաբերում է մակբայ խոսքի մասի ընդգրկմանը: Նարեկացու փոխաբերական, պատկերային կառույց­ներում այնքան նշանակալից դեր կատարող մակբայական բաոերի գումարը, աոանձին բացառությունները չհաշված, փաստորեն դուրս է մնացել համաբարբառից: Ինչու, օրինակ, գլխաբւսոերի շարքում միավորներ են դիտված այո, այսօր, անդուստ, աստանօր, աստուստ, դայեկապէս, դժնդակսւպէս, իսկապէս, իրաւարար, կրկին, մեկուսի, ստուգապէս և այլ բառեր, բայց դուրս են մնացել այժմ, անդանօր,

արդարև, բազումև, (բազումս մեոեսււ), բացուստ, բնսսին, գեղայօրէն, գոռոզաբար, գուցէ, գրեթէ, երբէք, յայտնապէս, յաւէտ և հսկայական քանակություն կազմող ուրիշ-ուրիշ մակբայներ:

Ձորագետացին համաբարբաոային բառ-միավոր ների ընտրու­թյան հարցում, երևում է , հստակ մշակված ծրագրով չի առաջ­նորդվել: Այս դեպքում մեր դիտող՜ությունը մի որոշակի սկզբունք նախընտրելուն և այն մինչև վերջ հետևողականորեն իրագործելուն է վերա բերում: Եթե հաշվի ա ռնենք համաբարբաոի կարևոր

նշանակությունը զուտ աղբյուրագիտական տեսանկյունից, ա յլ բնագրերի հետ համաբաբբաոի վերածված տվյալ ստեղծագոր­ծության աղերսները բաղդատման եղանակով հայտնաբերելու դիտակետից, ապա Տորագետացու ուղին միանգամայն արդա­րացնում է իրեն, փաստորեն նա կազմել է ընտրովի համաբարբառ, բաո-միավոր ների շարքում չի ընդգրկել «Մատեան ողբերգութեան» երկի ողջ բաոապաշարը, ա յլ միայն կարևորելի խոսքի մասեր' գոյական, բա յ, թվական, իսկ ածականներն ու մակբայներն էլ' ոչ լրիվ ցանկով: Համաբարբառում չի ներառել նաև երկի ընդարձակ խորագիրը («Դրութիւնք յոգնաթախանձ բա նից...»), գլուխների վերնագրերն ու ենթավերնագրերը, ինչպես նաև հեղինակային հիշատակարանը («Ցիշատակարան մատենիս դրութեան»):

Այդ կապակցությամբ տեղին է հիշատակել հայկական համա­բարբառի խնդիրներով այնքան մտահոգված Հ . Անասյանի հիմնա­վորված պահանջները, որ առարկություն չեն վերցնում. «Բնագրային համաբարբառի նպատակների տեսակետից ձեռնտու է ... նպատա­կահարմար կերպով թեթևացնել բառացանկը: Հիմնականը պիտի

լինի որոշել, թե ի'նչ կարգի բառեր պետք է ընդունել բառացանկի մեջ և ի'նչ կարգի բառեր՝ ոչ. իսկ սա կնշանակի որոշ առումով ընտրողական սկզբունք որդեգրել... Բնագրային նմանություններ ու նույնություններ հայտնաբերելուն ծառայր») գլխավոր տարրերն են գոյականները (ներառյալ հատուկ անունսերը), ածականներն ու բա յերը... Իսկ դրանց շարքին չպատկանող բա ռերը կարելի է առհասարակ դուրս թողնել' որպես համեմատությունների գործում

դեր չկատարող նյութ»25:Արիստակես Տորագետացու սկզբունքը, թեպետև ոչ մինչև վերջ

հստակեցված, մոտավորապես այդպիսին է եղել' ածական խոսքի մասի հանդեպ որոշ թերա ցմա մբ: Ա յժմ վերա դա ռնա նք նրա աշխատանքի էական կողմերի նկարագրությանն ու բնութագրմանը:

Համաբարբառում յուրաքանչյուր էջ վերից վար գծով բաժանված է երկու անհավասար մասի: Առաջին, ընդարձակ սյունակում նախ' տողի կենտրոնում մեծատառով նշվում է գլխաբառը, ապա հաջոր-

1996 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 71

25 Հ . Անասյան, Մանր երկեր, էջ 1 44 :

դաբսւր Նարեկից բերվում են բառը պարունակող կապակցու­թյունները' համապատասխան գլուխների ու հատվածների համար­ներով, գլխահամարները' հայերեն այբուբենի տաոերով (ըստ նրանց թվային արժեքի), հատվածների համարները' արաբական թվանշան­ներով: Գլխաբառը վկայություններում ևս ներկայացված է մեծա- տաո, իսկ մյուս բոլոր բառերը (ներառյալ հատուկ անունները)' փոքրատառ, որոշ դեպքերում' նույնիսկ կրճատ գրությամբ: Գլխա­բառը վկայություններում բերվում է փոքր, շատ կարճ կապակցության մեջ կամ իրեն հարևանող այնքան սակավաթիվ բառերի հետ, որոնք բնագրում հաճախ տ վյա լ կապակցության ամբողջությունը չեն կազմում: Վկայությունը կարճառոտ է տրվում այն հաշվով, որ սյունակում մեկ տողից ավել տարածություն չզբաղեցնի:

Երկրորդ, փոքր սյունակում կատարվում է աստվածաշնչյան աղբյուրի հղում, եթե տվյալ բառակապակցության համար այղպիսին կա. օրինակ'

Իսկութիւնբոլոր Իսկութեամբ հուպ յսւմենեսին. իգ. 1 (էջ 639) Գ Թագաւ. ,

ը. 27

Աղբյուրների վերաբերյալ նշումներ կատարելիս Տորագետացին անկասկած հետևել է եթե ոչ Նարեկացու երկի' լուսանցային հղումներ պարունակող որևէ տպագրի (իսկ այդպիսիք շատ են' սկսած Ոսկան Երևանցու 1673 թ. թերի մնացած հրատարակությունից մինչև Կ. Պոլսի 1 8 -ր դ դ . երկրորդ կեսի տպագիրները), ապա անպայման Գ . Ավետիքյանի «Նա ր եկ լուծի ն»:

Համաբարբառում բայերը իբրև գլխաբառ ներկայացվում են ոչ թե սահմանական եղանակի եզակի թվի աոաջին դեմքով, ինչպես Հայկազյան բառգրքում է և գրաբարի մյուս բառարաններում, այլ անորոշ (աներևույթ) դերբայի ձևով (անխայել, արձանանալ և այլն), նաև անցյալ, ապառնի և ներկա (ենթակայական) դերբայների ձևով, եթե համապատասխան բայը նարեկյան բնագրում հանդիպում է և ա յդ ձևերով (ա մբոխ եա լ, ա նխւսյեա լ, հա ստիչ, յսւնդիմա նիչ, կեղծաւորելի, յանդիմանող և այլն): Կան աննշան բացառություններ, որոնցից է հետևյալը, գււլ պակասավոր բայն իբրև գլխաբառ բերվում

72 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

19 96 էՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 73

է ոչ թե անորոշ դերբայի ձևով, ա յլ. ներկա ժամանակի երկրորդ դեմքով' գոս (էջ 4 3 8 ): Եթե բայը գործածված է նաև կրավորաձև խոնարհմամբ, ապա նրա ներգործաձև անորոշի կողքին դրվում է և «ի լ» վերջավորությունը (ա մբա րշտ ել-իլ, ըմրոնել-ի լ և ա յլն): Ապառնի դերբայի «ի» վերջավորությամբ ձևի համար վկայություն­ները բերվում են համապատասխան բայի անորոշի տակ: Այդ դեպ­քում անորոշ դերբայի կողքին դրվում է «ելի» կամ «ա լի» վերջա­վորությունը. օրինակ' գրել-իլ. «զոր չէ աստ գրելի»-Ի , Ձ. «զոր չէ ճաոելի և կամ գրելի»-ԻԵ, 9 (էջ 4 9 6 -4 9 7 ):

Բայական հարադրությունները չունի իբրև գլխաբաո. օրինակ' ակն ա նել, բաոն հարել, բուոն հ արկանել, դատ աոնել, ձեոն յոգի հարել, ձեոն տալ, մատն լինել և բազմաթիվ ուրիշ հարադրություններ պւսրանակող վկայությունները ներկայացվում են նրանց բայական բաղադրիչների տակ:

Տորագետացին հազվադեպ թա յլ է տվել ինչ-ինչ սխալներ: Նշենք դրանցից մի քանիսը: Փոխանակ գետնաքարշաթեան բաոի (ԼՌ, Ձ), համաբարբառում գլխաբաոերն ու օրինակները բերել է գետնաշար-

ժութիւն բաոի տակ, մինչդեո Նա րեկացին ա յս վերջին բաոն առհասարակ չունի: Երկացանել բայի խոնարհված երկուցեր ձևից ճիշտ չի վերականգնել բայի անորոշը' իբրև գլխաբառ դնելով երկեցացանէլ-ը փոխանակ երկացանել-ի (էջ 329): Երամ և երամակ բառերը միացրել-դիտել է որպես մեկ գլխաբառ: Չգիտես ինչու, որոշ բառեր է լ ուղղել-դրել է իր իմացած ձևով' շեղվելով առհասա­րակ տպագիր ների ճիշտ գրությունից, օրինակ' երախան և երա­

խա յրիի) բառերը ներկայացրել է երեխան և երեխայրի գրությամբ: Եղջերեայ ածականի համար վկայությունը սխալմամբ բերել է եղջիւր գոյականի տակ: Բսասնդակ, բաւանդակապէս բառերը փոխել է բովա նդա կ, բովա նդա կա պ էս, գործօնեա յ բա ռը' գործունեա յ, յամարանի' ]ամարայնի և այլն:

Նկատելի են նաև ինչպես գլխաբաոերի, այնպես էլ նրանց տակ բերվող վկայությունների ետևառաջ դասավորության դեպքեր, օրինակ' դիւական և դիւաճենճեր բառերն ընկել են դիեցացանել բայից առաջ (էջ 4 8 4 ), որ իր հերթին մի նոր վրիպման տեղիք է տ վել, այդ բառերը ներկայացրել է նաև երկրորդ անգամ, սակայն

այս դեպքում իրենց իսկական տեղում' դիւալլուկ բաոից հետո (էջ 487): Դրել է նախ' գանող, ապա' գանձ, նախ' գերամբարձութիւն, ապա' գերակայութիւն, մինչդեո բառարանային ճիշտ հաջորդակա­նությունը պիտի լիներ գանձ-գանող և գերակայութիւն-գերսւմ- բարձութիւն: Անշուշտ, հաջորդականության նման խախտումներն ա մբողջ համաբարբաոում սովորական չեն: Կա զմողը սխալ դասավորության դեպքերը եըբեմն նկատել և գլխաբաոեըից աոաջ համարներ դնելով' աշխատությունից օգտվողներին և կամ տպագրո­ղին հուշել է ճիշտ ընկալել նրանց հաջորդականությունը: Օրինակ, այդպիսի ճշգրտման դեպք է հետևյալը. «2 . Եոալ, 4 . Եոամեան, 1. Եպիսկոպոսական, 3 . Եոալուսեան» (էջ 606):

Իհարկե, այդքան մեծածավալ մի գործում երբեմնակի վրիպում­ներն անխուսափելի են: Վրիպումներ կան և Նարեկացու Մատյանի մերօրյա համաբարբաոում: Հիշենք դբանցից միայն մեկ-երկուսը. ամենանզով («իգական ամենսւնզով ձուլածո]ն», ]սԸ, 3) զուտ նարե- կացիական բաոի փոխարեն վերջինում շփոթմամբ տեղ է գտել ամենազով26բաոը,որ Նարեկում աոհասարակ չի գործածված: Բա­ցակայում է երկուցեալ բաոը, մինչդեո Տորագետացին ունի (էջ 637): Երկչոտութիւն բաոի համար մերօրյա համաբարբաոն ունի ընդամենը մեկ վկայություն, մինչդեո Տորագետացու կազմածում վկայակոչված են այդ բաոի գործածության եբկու դեպքն էլ: Ուզում ենք ասել, որ նոր համաբարբաոը թե' ճշգրտությամբ և թե' մանավանդ Նարեկացու բաոապաշարի ամբողջական ընդգրկմամբ անվիճելի առավելություն ունենալով Տորագետացու աշխատանքի նկատմամբ, սակայն, այնուամենայնիվ, իր հերթին զերծ չէ աոանձին սխալներից ու բացթողումներից:

Առիթը ներկայացել է , և չենք կաբող չանդրադառնալ նոր համա­բարբառի սկզբունքային մի թերությանը, որը կտրուկ կեբպով նվա­զեցնում է նրա օգտակարության գործակիցը: Ա յն պատրաստված է «Մատեան ողբերգութեսւն» երկի 1948 թ. տպագրի (Բուենոս Այրես) հիման վրա, որից մեզ մոտ հազվագյուտ օրինակներ կան, մատ ների վրա կարելի է հաշվել դրանց քանակը: Եթե համաբարբառից

74 Ա . ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 ճ

Գրիգոր Նարեկացի, Մատեան որբերգութեսւն (բնագրային համաբարբառ), գիրք 1-ին, Ե, 1976, էշ 28:

օգտվողը կամենա ստուգել որևէ բաոի կամ նբա կիրառությամբ վկայակոչումների բնագրային համապատասխանությունը (իսկ դրա անհրսւժեշտություը միշտ էլ զգացվում է), ապա ստիպված պետք է լինի դիմելու միայն և միայն այդ տպագրին, որպեսզի նշված էջերով կարողանա գտնել փնտրվող կապակցությունները կամ հատված­ները: Համաբարբառից դեպի Նարեկի ա յլ տպագիրները գնալու ուղին բացառվում է' էջերի բացարձակ անհամապատասխանության պատճառով:

Տորագետացին հետևել է այլ սկզբունքի, որ ավելի նպատա­կահարմար է և հնարավորություն է տալիս ստուգման համար դիմելու Նարեկացու երկի գրեթե բոլոր հրատարակություններին (բացա­ռությամբ Կ. Պոլսի 18-րդ դ. մի քանի տպագիրների): Նա ամեն մի բաոի բնագրային վկայության դիմաց նշել է գլխահամարը (հայերեն տառերով' ըստ սրանց թվային արժեքի) և հատվածի համարը (արաբական թվանշաններով): Ինչպես հայտնի է , 1774 թ . Կ. Պոլսի տպագրում առաջին անգամ Նարեկի գլուխները կայուն հւստ- վածաբաժանումների ենթարկվեցին և հատվածները համարա­կալվեցին: Դրանից հետո' միայն Պոլսի երկու հրատարակության մեջ է (1789 և 1790 թթ.),որ նախորդ այլ տպագիր ների հետևությամբ համարակալումով հատվածաբաժանումն անտեսվել է : Մնացած նարեկյան բոլոր հրատարակությունները շարունակել են 1774թ . տպագրի ավանդույթը: Տորագետացու նախընտրած թվահամարների նշանակման սկզբունքը հնարավորություն է տալիս ստուգման նպատակով դիմելու ոչ թե մեկ, ա յլ հատվածաբաժանամ- համարա­կալումով բոլոր տպագիր ներին, որոնք ճնշող մեծամասնություն են կազմում (6 տասնյակից անցնող տպագիրներից' ավելի քան 5 տասնյակը): Տորագետացու աշխատանքի այս մեկ առավելությունն անվարան պետք է ընդունել:

Մնում է մի խնդիր. Արիստակես վարդապետը որոշակի ի՛՞նչ տպագրի հիման վրա է կազմել իր համաբարբառը, ո՞րն է «Մատեան ողբերգութեան» երկի այն հրատարակությունը, որ դրվել է նրա աշխատանքի հիմքում: Ա յդ խնդրի պատասխանը պահանջում է համաբարբառի վկայությունների հանգամանալից համեմատություն մինչև 1866 թվականը Նարեկի եղած տպագիր ների հետ այն հաշվով,

որ նկատվող տարբերությունների հայտ նսւբերմամբ բացառվեն բոլոր մյուս տպագիրները, և մնա մեկը (իրեն նույնական վերահրատա­րակությունների հետ, եթե սւյդպիսիք կան), որին համաբարբաոն ամեն ինչով համընկնի, և համոզվենք, որ Ձորագետացին հենց այդ տպագիրն է օգտագործել: Մեր որոնումներն այդ ճանապարհով էլ տարել ենք: Ընթերցողին ավելորդ մանրուքներով գլխացավանք չպսւտճաոելու և խճողումների առաջ չկանգնեցնելու համար հրա­ժարվում ենք մեր մանրակրկիտ համեմատումների տարբեր աստի­ճանները ներկայացնելուց, միայն կտանք արդյունքը' այն կապակ­ցությունների ցանկը, որոնք ունի Տորագետացու համաբարբաոը, զուգահեռ' նաև այն տարբերությունները, որ վկայակոչված կապակ­ցությունների նկատմամբ հանդես են բերում մինչև 1866 թվականը հրատարակված բոլոր Նարեկները, բացառությամբ այն տպագրի (կամ տպագիրների), ըստ որի կազմված է համաբարբաոը:

ՁՈՐԱԳԵՏԱՑՈԻ ՀԱՄԱԲԱՐԲԱՌ «Մ Ա ՏԵ Ա Ն ՈՂԲԵՐԳՈԻԹԵԱՆ»ԵՐԿԻ ՏՊ Ա Գ ԻՐՆԵՐ, ԼՈԻ9Ս

ՏԵՍԱԾ 1865 Թ. ԱՌԱՋ ԻՋ, 1 - պսւտկանեալ թախծականացն պատկսւնեալ թախծականացն կերպսւդրաթիւնյշ կերպագրութիւնքԼԱ, 1 - աստուածութեանն յարակսւ- ասսւուածութեանն յարակսւյութիւն յութեան սահման սահմանԼԱ, 2 - զինուորութիւնք վերնականաց զինուորութիւն վերնականաց ԼԳ , 1 - իմովս բանիւ նուասսւխ իմովս բանիւ նուաստինԽԸ, 6 - երանութեսւն վերարժանացո երանութեամբ վերարժանացո Ծ Դ , 4 - յանձնաոական խոստովանու- յանձնաոական խոսսւովանութեան թեամբՀԱ , 2 - զխոիւս նիւթեալ գեհենին ի իւոիւս նիւթեալ գեհենինՀԱ, 4 - արձանացո զծաւալս արձանացո զծարաւսՀԱ, 4 - գրեսցես աղօթս մշտա- գրեսցես աղօթս մտսւ-մաստյցս մատոյցս2Բ , 2 - Շաւիղ ինձ ելից նոքօք Շաւիղ ինձ եդիցի նոքօք' ևհանդերձեսցես հանդերձեսցեն

Ավելորդ ենք համարում օրինակների համեմատական շարքերը շարունակել: Այս մեկ տասնյակ վկայակոչումներն արդեն իսկ իրա­վունք են տալիս եզրակացնելու, որ Տորագետացու համաբարբառը կազմված է Նարեկացու վենետիկյան 1840 թ. տպագրի27 հիման վրա, որն արդարացիորեն լավագույնն է համարվում «Ողբերգության

76 Ա ԱՋՍ՜հԼ՚ԾԻՆ 1 9 9 6

^ «Սրբոյ հօրն մերոյ Գրիգորի Նար եկ այ վանից վանականի մասւենագրութիւնք» ( *Մսւտեան ողբերգութեան», Էջ 1-268):

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 7 7

մատյանի» և աո հասար ակ Նարեկացու երկերի անցյալի մեծաթիվ հրատարակությունների մեջ: Համաբարբառի ընթերցվածներն անխտիր համապատասխանում են նրան: Համընկնում են նաև մեկ այլ տպագրի, որն իրականացրել է Հովհաննես Մյուհենտիսյանը Կ. Պոլսում, 1860 թ.: Այս տպագիրը, ինչպես նկատված է2», Վենետիկի նույն 1840 թ . հրատարակության նույնական արտատպությունն է: Համապատասխանում են և Մյուհենտիսյանի հաջորդ, 1 8 6 8 թ. հրատարակությանը, բացի միայն մեկ կետից (ԻՋ, 1-ում վերջինս ունի ոչ թե կեբպադբութիւնք, ա յլ կերպագրութիւնք, ինչպես նախորդ մի քանի այլ տպագիրներ): Մնացած բոլոր տպագիրները (իսկ դրանց քանակը, բացի նշված երեքից, հասնում է 39-ի ' չհաշված նաև Ոսկան Երևանցու թերի տպագրությունը) հանդես են բերում մերթ այս, մեբթ այն տարբերությունը, որոնց գումարը համեմատական աղյուսակում ներկայացված է երկրորդ շարքով: Անշուշտ, Արիստակես Ձ ո ր ա ֊ գետացին օգտագործել է ոչ թե Մյուհենտիսյանի, այլ Վենետիկի 1840 թ. տպագիրը, որի իրականացնողն է եղել Ս. Ղազարի միաբա­նության աբբահայր Սուքիաս Սոմալը' առաջնորդվելով Գ . Ա վե-

տիքյանի «Լուծմունքի» ձեռագրագիտական և բնագրագիտական նվաճումներով:

Ա վա բտ ելով մեր վւոքրիկ ուսումնասիրությունը Արիստակես վարդապետ Տորագետացու նորահայտ համաբարբառի մասին' անհրաժեշտ ենք համարում ավելացնել, որ հավանաբար վրա հասած մահվան պատճառով է, որ հեղինակը չի հասցրել այն տպագրել, այդպես էլ անտիպ է մնացել և չի կատարել այն դեբը, որ հրա­տարակվելու դեպքում վերապահված էբ նրան: Չենք վարանում նաև ենթադրել, որ մինչև օրս իր գործով անհայտ մնացած այդ հեղինակն անկասկած ա նցել է բանասիրական աշխատանքի երկար ուղի: Հուսանք, որ հետագայում ի հայտ կգան նրա երկասիրած այլ գործեր ևս, նաև կպարզվեն նրա կյանքի հանգամանքները:

Տե'ս Գրիգոր Նարեկացի,Մատեանողբեբգութեան.Ե.,1986 , էշ 2 1 6 :Աոաջա-բանում ընթերցողը կգտնի «Մատեան ողբեբգութեան» երկի՝ մինչև 1982 թ.լույս տեսած բոլոր տպագիր ների մատենագիտական ցանկը:

ՄՈՎՍԵՍ ԽՈՐԵՆԱՑՈԻ « Ո Ղ Ր Ը » ՀԱՅՈՑ ԱՆԿԱԽ ՊԵՏԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԻ

ԳՐԱԿԱՆ ՀԻ Մ Ն է , Ե վ ԳՐԻԳՈՐ ՆԱՐԵԿԱՑՈՒ «Մ Ա 8Ե Ա Ն ՈՂԲԵՐԳՈԻԹԵԱՆ» ԵՐԿԸ

ԱՂԵՐՍՆԵՐ ՈԻՆԻ ՆՐԱ ՀԵ Տ

Կանխապես նկատենք, որ հայոց միջնադարյան ողբը իր տեսակի մեջ ամենահին և հարուստ պատմությունն ունի: Այն իր հոգևոր սնունդը ստացել է Աստվածաշնչից, Երեմիայի ողբից, և ազգային գաղափա­րական նպատակասլացությամբ ու բազմաբնույթ բովանդակությամբ ներկայացնում է քրիստոնյա հայության գեղարվեստական գրակա­

նության մի հին և ինքնատիպ բաժինը:Մինչև բուն խնդրին անդրադաոնալը, նկատենք նաև, որ հայոց

միջնադարյան ողբը մարդու կատարելության, նրա հոգեկան և իմացական ներաշխարհն արտացոլելու, նրա բնական և ստացական պահանջմունքների միջև ներդաշնակություն ստեղծելու հուզսղեցան արտահայտչամիջոց է , ինքնաքննադատանքի, զղջման, մտքի և սրտի ձայն հաոաչանաց: Այդպես են ընկալել ողբը б -1 8 -րդ դարերի հայ նշանավոր պատմագիրները, .իմաստասերները, բանաստեղծները, անվանի գրիչները, այդպես է ընկալել և ողջ ժողովուրդը ու սիրել,

տարածել այն:Ուշագրավ է , որ հայոց ողբի տեսական, գիտական սահմանումը

մենք հանդիպում ենք դեոևս Գրիգոր Նա րեկացու «Մ ատ եա ն ողբերգութեան» էջերում: Ի ՞նչ շահ կարող է բերել վհատությունը, հուսալքումը, գրում է հանճարեղ քնարերգակը, երբ խոսքի խարանով մարդու մահացու վերքի շարավն ամբարված, կամ ծանրությունը մթերված սրտի դուրս չթափվի իսպաո' խորին գիտությամբ, հնա­րամտությամբ «գգվա նօք», «մսւտնամխությամբ».

1 9 9 6 ԱԶՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 7 9

Իսկ արդ, զի՞նչ բարւոք գոյ աո. այս,Եւ կամ ո՞ր ւսւգոսո ինձ աո սոյն'Զայս սահման ընթացից ձայնիս հեծութեան լքանել,Եւ ոչ զամբարեալ շարաւ մահացու վէրիս Խաոանաւ բանիս արտաքս հերքել,

Եւ կամ ծանրութիւն սրտիս մթերեւսլ ցաւոյս հոգեկան

խիթոյս,Իբր տաղտկացուցանողական հ նարամտութեամբ, Մատնամուխ գգւանաւք փսխել1:

Այդպես է բնութագրում ոդբի հիմնական, բուժիչ դերը հայ քնարերգության հանճարը, և տեսական այսօրինակ ըմբռնումն է իշխում ազգային քնարերգության մեջ ի սկզբանե' ներառյալ նոր ժամանակները:

Հայտնի է, սակայն, որ «ողբ, ողբերգություն» բառերը, իրենց բուն ազգային նշանակությամբ, գրական ստեղծագործության մեջ աոաջին անգամ օգտագործել է Մովսես Խորենացին. «Զմտաւ այսոսիկ ածելով, հառաչումն յիս ի ներքս ընթանայ և արտօսր, և կամեցուցանէ բարբառել բան տխրական Ա սգաւոր: Եւ ոչ գիտեմ, եթէ զի՞արդ յարմարեցից զողբերգութիւնս և կամ զով արտւսսուեցից»2: Այսպես է բնութագրում ողբի դերը Մովսես Խորենացին: Զարմանալիորեն, ինչպես նկատեցինք, տեսական այս նույն գաղափարներն են շոշափվում նաև նոր ժամանակներում. «Ի զկրից առաջանաց կարիմք ունենալ, - գրում է Կ. Պոլսի Պատրիարք, նարեկագետ, գիտնական, բանաստեղծ Հակոբ Նալյանը, - զներքին զցաւս սրտից...ի խորոց

սրտէ աո նա առանց զգալի ձայնի»3: Այն սոսկ ձայն չէ մարմնական, առանց մտաց, բացատրում է Նարեկի մեկնիչը, կարծեք թե նաև տարբերելու համար հայոց դասական ողբը նախաքրիստոնեական լալյաց երգերից: Հիրավի, առանց վարանելու կարելի է ասել, որ սա դասական ողբը հեթանոս երգերից տարբերելու տեսական ճշմարիտ

1 Գ ր . Նա րեկա ցի, «Մ ա տ եա ն ողբերգութեան», աշխատասիրությամբ Պ . Մ . Խաչատրյանի

Ա Ա . Ա . Ղա զինյա նի, Երևան, 198 6 յ»., էշ 2 6 6 :

2 . Մ . Խ որենա ցի, «Հա յո ց պատմութիւն», վէնետ իկ, ի վանս Միփթարեանց. 1 8 8 1 յ»., էշ6 7 6 :

3 . Հա կոբ Ն ա լյա ն, Գիրք մեկնութեան աղօթից սրբոյն Գրիգորի Նա րեկա ցտ յ, Կ . Պոլիս, 1 7 6 7 , էշ 1 3 :

1 9 9 6

ընդհանրացում է, որ կատարել է 18-ըդ դարի նշանավոր լուսավորիչ Հակոբ Նալյանը: Տարակուսանքից վեր է, նաև, որ թե' Նարեկացին և թե' Նալյւսնը, ողբի հարցին անդրադառնալիս, աոաջին հերթին աչքի աոաջ են ունեցել Մովսես Խորենացու «Հայց պատմութիւն»-ը և նրա եզրափակիչ «Ո ղբը»: Հիրավի, հայոց դասական ազգային ողբի հիմնադիրը հանճարեղ Քերթողհայրն է : Նա իր «Հայոց պատմութիւն» անգերազանցելի աշխատությունը եզրափակում է ողբով: Հայտնի է նաև, որ Մովսես Խորենացու «Հայոց պսւտմութիւնը» հույժ կարևոր և բացառիկ սկզբնաղբյուր է ոչ միայն հայ ժողովրդի պատմության վաղ շրջանը ուսումնասիրելու, այլ նաև հարևան ժողովուրդների պատ­մության կարևոր շատ հարցեր լուսաբանելու համար: Հիրավի, հայ ժողովրդի հնագույն դարերի լուռ ու անխոս պատմությունը վերակեն­դանացնելու, նրան ազգային, կենսական, խորունկ շունչ ու ոգի ներար­կելու համար մենք պարտական ենք էսորենսւցու հանճարին: Ավելին, քսորենցու «Հայոց պատմութիւն»-ը հայ ժողովրդի նախաքրիստո­նեական դարավոր կյանքի գիտական հայտնությունն Է և, միա­ժամանակ, քրիստոնյա հայության ազգային մաքաոողւսկան կյանքի, նոր վերածննդի ծրագիրը, ուղենիշը՝ մաշստցյան հանճարեղ գրերի գյուտից ի վեր, ներառյալ մեր ժամանակները:

Գիտական ամեն մի հարցի պատմություն առավել քան հիմնավոր, առավել քան խորունկ և ամբողջական Է դառնում, երբ այն քննական, աղբյուրագիտական ուսումնասիրության Է ենթարկվում դարից-դար' առանձին-աոանձին և դարերի' միմյանց հետ ունեցած կապի մեջ: Այս դեպքում ավելի քան պարզորոշ Է դաոնում, թե տվյալ դարը ի՞նչ Է ստացել նախորդ դարերից, ի՞նչ Է ստեղծել ու զարգացրել և ի՞նչ Է փոխանցում հաջորդ դարերին:

Այդ դարերի անթիվ ու անհամար պատ մա-քնարական ինքնուրույն և մեկնողական բազմատեսակ մեծ ու փոքր երկերի' ներբողների, շարականների, աղոթքների, երկտող և քառատող բանաստեղծու­թյունների վրա, առավելապես 11-րդ դարից ի վեր, այս կամ այն չափով, նկատելի Է Մովսես Խորենացու « Ողբի» և Գրիգոր Նարեկա­ցու «Մատեան ողբերգութեան» ազդեցությունը: Ի ՞նչ երևույթ Է սա, որո՞նք են' ազգային, կրոնա-բարոյագիտական, կենսական այն հայացքները, որոնք թույլ են տալիս համադրելու 6-ր դ և 10-րդ դդ.

80 Ա էսՍ՜ԻԱԾԻՆ

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 81

հանճարների ստեղծագործությունները: Մեզ հայտնի չէ որևէ փաստ կամ ակնարկ այն մասին, թե Նարեկացուն ծանոթ է եղել Մովսես Խորենացու «Հա յոց պւստմութիւնը»: Սակայն անաոարկելի են և ակներև այղ երկու հանճարների երկերի միջև եղած գաղափարական աղերսները, կապը: Ա'րղ, որոնք են այդ առնչությունները: Ամե- նաբնորոշ և ընդհանրական առանձնահատկությունը, որ կա իյորե- նացու ու Նարեկացու վերոհիշյալ երկերի մեջ, դա նրանց ինքնւս- դատանքի գիծն է , քննադատական արվեստի առանձնահատ­կությունը: Հայոց բազմահարուստ պատմության մեջ Խորենացին է առաջին հանճարեղ պատմագիրը, և Նարեկացին՝ առաջին հանճարեղ բա նա ստ եղծը, որոնց գրչի տակ ա նողոք քննա դա տ ությա մբ, ինքնատիպ և բարձր արվեստով արտացոլվում է կյանքը լայն առումով' իրավա-տնտեսական, կրոնա-քաղաքական, կրոնա-եկեղեցական, բարոյագիտական, կրթական, լուսավորական և այլ առումներով: Լայնահուն այս ընթացքի մեջ երկու հանճարների ստեղծագոր­ծությունների բուն կենտրոնում կանգնած է կենդանի մարդը, բոլոր շնչավոր էակ ների առաջնորդը, բանական գոյը, «զարդը տիեզերւսց», ինչպես բնութագրում է հանճարեղ Դավիթ Անհաղթը: Բանական մարդը սակայն, որը տարաբախտաբար հեռացել է իր սահմանից, ցա վով ընդգծում են երկու հա նճա րները, մա րդ-բա նա կա նը ոտնահարել է բնության, կյանքի, Աստծո պարգևած շնորհները ու հավասարվել անբաններին, մեղանչել հոգու և մարմնի միության ներդաշնակության վեհ գաղափարի դեմ...

Եթե իյորենացին իր ազգի անցած դարերի պատմությունը հանգամանալից շարադրելուց հետո միայն դառնորեն ողբում է հայոց քրիստոնեական առաջին ինքնուրույն պետականության անկումը և ա նհուն վ շտ ո վ շա րա դրում իր ո ղ բը , ապա Ն ա ր ե կ ա ցի ն ընդհա նրա ցնում է ա յդ դա րերից ի վեր մեծ մա սա մբ օտար տիրապետությունների լծի տակ տառապող իր ժողովրդի ծանր կացությունը և հենց նույն ցավի տառապանքից, նույն գաղափարների մղումով արձագանքում Խորենացուողբին... Հատկապես Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» Ղ բանքում հայ մարդու նույն ազգային տառապանքներն է հաղորդում ընթերցողին, ինչ նա զգում է Խորենացու ողբը ընթերցելիս:

8շ Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Ուշագրավ է նաև ա յն , որ երկու հա նճա րներն է լ նույն եզրակացությանն են հանգում, մարդն ինքն է իր մեղքերի խորին պատճառը, մարդ-բանականի ազգային ինքնաճանաչման անկումը, ժողովրդի ազգային միաբանության նվազումը, բացակայությունն է անկման եզրին հասցնում հայ ժողովրդին, քայքայում նրա պետա­կանությունը, մեռցնում նրա հավատը: Երկու ողբերի մեջ էլ հենց այն գաղափարն է մարմնավորվում, թե չքացել է Աստված-բանական մարդ-բանական ըմբռնումը, մինչդեռ մարդն է Աստծո պատկերը երկրի վրա: Զարմանալիորեն այս ըմբռնումն է իշխում միջնադարյան ողջ գեղարվեստական գրականության մեջ, որը գալիս է Խորենացու ողբից և ավելի զարգանում Նարեկացու «Մսւտեան ողբերգութեան» մեջ: «Զի եթէ վասն բանին մենք որպէս ասի պատկեր Աստուծոյ, - գրում է Խորենացին, - և դարձեալ առաքինութիւն բանականին է խո հականութիւն և քո այսոսիկ անհատ ցանկութիւն, ապա ուրեմն զգեղեցիկ մտածութեամբ խոհականութեանն քո վա ռ և բորբոք պահելով զարդարեա զբանն, որով մնաս առ լինելն պատկեր»4' բնութագրելով Սահակ Ռագրատունուն, ընդգծում է Խորենացին:

Հայտնի է , որ Հայաստանում քրիստոնեության պետականորեն ընդունումից ի վեր /301 թ ./, հատկապես4 -6 ֊րդ դա ր ե րի ց, էսժեղւս- նում Էին քրիստոնյա Եկեղեցու դեմ նաև հերձվածողական, աղանդա­վորական շարժումներն ու պայքարը: Եզնիկ Կողբացին, Մաշտոցը' իր աշակերտներով, Մովսես Խորենացին և այլ նշանավոր լուսավորիչ­ներ միասնաբար մաքառում են այդ աղանդների դեմ: 10-րդ դարում այդ պայքարը ծանր բնույթ Է ստանում: Գրիգոր Նարեկացին Թոնդ- րակյան աղանդի հետևորդներին «Մսւտեան ողբերգութեան» ԼԱ, ԼԷ, ՂԱ. ՂԳ բանքերում, ինչպես նաև Արմաշի վանահորը գրած «թղթում» Նրանց կոչում Է զրպարտիչներ և թշնամիներ քրիստոնեական ուղղափառ հավատքի.

Զրպարտիչների զենքերը հատեն.Ընկնեն սրերը մահ տարածողի...

Թոր երեսպաշտի կեղծ կերպարանքն իր բուն տեսքն ստանա,Ջախջախվեն մոլի հարձակումները ստահակների,

4 Մ . ԻւորեՕւսցի, «Հա յոց պատմոցտիւն», Էշ 6 7 3 :

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա .83

Ցիրուցան լինեն ուտիծիչների տարմերն անպակաս, Պաոակտված ցրվեն հրոսակները ավազակների,Քայքայվեն խուժդուժ բարբարոսների հորդաները խուլ, Բարձրացողները կեղծ դրոշների լինեն ջսւրդուփուրդ,Մի ճամփով եկած, յոթով ետ փախչեն...Կտրվի կապը միաբանության,Հւսնապազաջան ավազակների...Խոշտանգիչների նետարձակումները անհետ խափանվեն, Սասանվի նավը խարդախողների,Եվ ատամները կծոտողների' արմատահանվեն...5

Հայոց վերածննդի այս գաղափարները իրենց նորանոր արտա­հայտությունները ստացան հետագա բոլոր դարերում: 1 1 -1 8 -ր դ դարերում հիրավի չկա մի աչքի ընկնող գործիչ, որն անմասն մնացած չլինի հայոց երկու հանճարների' Խորենացու ե Նարեկացու համատեղ ազդեցություններից' այս կամ այն չափով:

1 7-18-ր դ դարերում, երբ հայոց համար ազգային նոր և ընդհանուր վերածննդի ժամանակաշրջանն էր սկսվել , առավել քան ուժեղանում է Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմութեա» ազդեցությունը' Նարե­կացու «Մատեան ողբերգութեան» հետ մեկտեղ: Այս հանգամանքը բնականաբար ներազդում է դարի ոչ միայն պատմագիտության, այլ նաև փիլիսոփայության, գեղագիտության, հնագրագիտության, բանաստեղծության և գրական արձակի զարգացման ընթացքի վրա:

1 8 -ր դ դարի նշանավոր բանաստեղծներ Բաղդասար Դպիրը, Մխիթար Նեբաստացին, Հակոբ Նա լյա նը, Ղազար Ջահկեցին, Պետրոս Նախիջևանցին, Պետրոս Ղսւփսւնցին, Պողոս Կաղզվանցին և ուրիշներ ստեղծում են քնարա կա ն և պ ա տմա -քնա ր ական

բազմաթիվ բանաստեղծություններ, ողբեր, արձակ էջեր, որոնք ամրապնդում են աշխարհացրիվ հայության մեջ հավատք, Հայրենիք, կրոն, գիտություն և միասնական գաղափարախոսությունը: Ողբը այդ դարերում դառնում է հայ ժողովրդի պայքարի ու ազատության կոչ: Ղազար Ջահկեցին իր «Ողբ ի վերա Հայաստան աշխարհի» բանա­ստեղծության մեջ Խորենացու « Հայոց պատմության», « Ողբի» հենքի

1 9 9 6

5 Գրիգոր Նա րեկա ցի, «Մ ա տ եա ն ողբհրգութեա նւ, էշ 3 8 1 :

վրա արդար պատերազմի մարտահրավեր է անում, հրապսւրա- խոսակսւն մեծ շնչով բարձրացնում հայ ազգի պետականության փաոքը և հույս հայտնում, թե կգան նոր Արշսւկունիներ, նոր զորա­վարներ ու քաշ իշխաններ: Նորից կծնվեն աղեղնավոր Հայկը, գեղեցկատեսիլ Տիգրսւնը, «Տիեզարասասւսն Արշակը», «Արիական վաղարշակը», «Քա շն վար դանն» ու նրա մյուս զինակիցները Ա կփրկեն հայոց աշխարհը' «Համայն զաշխարհն Հայաստան»:

Մի այլ հարց ևս: Խորենացին և Նարեկացին միաժամանակ նույն հետաքրքրությունն ու սերն են ցուցաբերում նաև նախաքրիստո­նեական շրջանի հեթանոս երգերի նկատմամբ: Մովսես Խորենացին աոաջինն է, որ «Հայոց պատմութեան» մեջ ընթեցողին ծանոթացնում է հեթանոս երգերին, զրույցներին, առասպելներին: Նարեկացին «Մատեան ողբերգութեան» ԻԶ բանքի աոաջին հատվածում նույնպես անդրադառնում է հեթանոս երգերի հարցին և մեկնաբանում նրանց արվեստի առանձնահատկությունները' սիրով ու համակրանքով.

Եւ արդ, ստուգապէս եւ իրաւաբար ընդ որս,Որք ըստ ձայնից կողկողանաց Եւ զբանիցն յարմարութիւն հանդերձեն'Ի նոյն գիր բերեալ զաւարտմունս տանցն,Որովք առաւել սաստիկ մորմոքեալ ճմլեցուցանեն Ջաղէտս կարեացն սրտին ըղձից առ արտասուացն բղխմունս, Ուստի եւ բազմեալ իմ ի գլուխս պարոլ ակմբից դասու այնր

երախանաց,Որք զլալեացն յեղանակեն բանաստեղծութիւն Եւ ես ընդ նոսին նոցին հեծութեամբ, աւաղական

ձայնարկութեամբն:

Հաջորդ հարցը, որով առնչվում է 1սորենացու «Հա յոց պատմու­թյանը» Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» հետ' վերաբերվում է աղանդավորական շարժման պատմությանը: Երկու հանճարներն էլ նույն ցավով են ընդգծում քրիստոնեական կրոնի դեմ մղվող աղանդավորական շարժման ոտնձգությունները: Խորենացին իր «Ողբում» անհուն կսկիծով գրում է. «Այժմ մարդք ի ներքուստ եւ

84 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

արհսսիրք արտաքուստ, սւրհաւիրք ի հեթւսնոսաց և մսւրւոք ի հերձուսւծողաց»6:

18-րդ դարի դասական բանաստեղծությունը ևս հիմնական գծերով կրում է Մովսես Խորենսւցու և Գրիգոր Նարեկացու ոչ միայն գաղափարական ազդեցությունը, այլև նրանց քերթողական արվեստի

զորեղ ուժը.Պատմողական այսմիկ տաոիս,Ակսւնջադրուկ թէ եղիցիս,Ղօղեալ գործոց մերոց տոհմիս,Տեղեակ ոմանց աո լինիցիս,

գրում է Բաղդասար Դպիրը' բացահայտելով այն մեծ կարևորությունը, որ ունի ազգային պատմության ուսումնասիրության հարցը: Երգիչը իր ժողովրդի կյանքն ու գործը, նրա դարերի անցած ճանապարհն իմանալու, ճանաչելու պատգամ է հղում իր ժամանակակիցներին.

Քերթողահայր մեծն Մովսէս, էր սերընդմամբ ի հայ ազգէս,Ցորմէ ուսաք մեք վարժապէս,

զքերթութեան ազնիւ հանդէս:Բանաստեղծը մի քաոատողում բնութագրում է հանճարեղ

Խորենացու Հայոց պատմության ուղենշային դերը ինչպես ժողովրդի ազգային հայրենասիրական գրականության պատմության զարգաց­ման գործում, այնպես էլ գեղագիտական մտածողության նոր ձևերի, քերթողական ինքնատիպ արվեստի զարգացման գործում: Այս աոումով փայլուն օրինակը կարող է լինել նաև Կոմիտաս Քյոմուր- ճյանի ստեղծագործությունը: 19-ր դ դարի վերջի և 1 8 -ր դ դարի աոաջին հիսնամյակի նշանավոր բանաստեղծ և եկեղեցական- քաղակական գործիչ Կոսիտաս Քյումուրճյանը իր «Ողբերգական աղաւմունք» քնարական հուզալեցուն բանաստեղծության մեջ հայոց ժամանակակից քաղաքական կյանքի ծանր վիճակը' «թշվաոությունն

ազգիս» ողբալու համար դարձյալ դիմում է անցյալին: Երեմիան և Խորենացին են ձայնակցում նրան օտարի բռնակալության դեմ

պայքարելու, հայոց անհուն վիշտը ողբալու համար.

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 85

6 Մ . էօորէՕացի, «Հա յո ց պատմութիւն», Էշ 4 1 1 :

Ջարթի'ր Երեմիսւ և ողբս յօրինէ,Արտասուօք ողբա Ա զմեզ աւաղէ,Զի կորովի ազգն մեբ ողբոց արժան է. վասն այնու ողբամ և յորդ արտասուեմ:Աո ընդ քեզ ողբակից մեր 1սորենւսցին,Լէր լալակից նմա ողբօք դաոնագին,Ասս՜ղ, ափսոս ասա մեր հայոց ազգին, վասն այնու ողբամ և յորդ արտսւսուեմ:

Կոմիտաս Քյոմուրճյանը ևս հայոց ընդհանուր իշխանությունը ողբալու համար դիմում է անցյալ դարերի մեծն ողբասացներին, «Քանզի կորովի ազգն մեր ողբոց արժան է»՝ այս եզրահանգումով: Երեմիան, 1սորենացին, Նարեկացին պիտի ձայնակցեին 18-րդ դարի երգչին' հայոց անհուն վիշտը նորովի ողբալու համար: Բանաստեղծը վերակենդնացնում է Մովսես էսորենւսցու ողբի ցավը, կսկիծը և միաժամանակ բարձրացնում նրա քննադատական ողբի ձայնը' ինչպե՞ս պատահեց այս բոլորը, ո՞րն Է մեր ազգի ամենամեծ սխալը, չէ որ անվանի էին բոլոր ազգերի մեջ, չէ որ փայլում էին «իբրև ա կունք»: Բանաստեղծը հայոց անկման ամենամեծ պատճւսոը համարում է ազգի անմիաբանությունը, որը և Խորենացու ողբի ամենամեծ ցավն է: Այո, Մովսես 1սորենացու «Հա յոց պատմութեան» ողբը հայ ժողովրդի միաբանության, ինքնաճանաչման գաղափարի, ինքնուրույն, անկախ պետականություն ունենալու գաղափարի գրական հիմն է, որ հնչել է բոլոր դարերում և հնչում է մինչև այսօր:

Շուշսւ՚ւփկ Ն ա զա րյա ն.Բանասիրական գիտությաԸԸերի դոկտոր,

գիտոց»յաԸ վաստակավոր գործիչ

8 6 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 ճ

է

§ § § § § # § § § § § § § § § § § § § § §

ՍՈԻՐՌԷԶՄԻԱԾՆԻՁԵՌԱԳՐԱՏՈՒՆԸ

ֆ այկւսկսւն գրերի Մաշտոցյսւն արարմամբ հիմքը դրվեց և Ս. <2^,էջմիւսծնի Մատենադարանի' հունարենից և ասորերենից

թարգմանված գրքերով և հետագայում գրված մատյաններով: Հայագետների հաշվումներով հայկական տաոերի ստեղծման թվա­կանը համարվում է 406 թ., որով վսւղարշապատի հնագույն ձեռա­գրատունն այսօր ունի շուրջ 1690 տարվա պատմություն:

Սակայն անցնող 16 դարերի ընթացքում այստեղ գրված բազմա­հազար մատյանների, ինչպես նաև Հայաստան մեր երկրի այլ վանքերից ու վայրերից Վաղարշապատում հավաքված գրչագրերը կիսել են հայ ժողովրդին բաժին ընկած ճակատագիրը: Ձեռագիր շատ մատյաններ վառվել և կողոպտվել են, աքսորվել և տարվել հեռավոր օտար երկրներ:

Համաձայն միջնադարյան վկայությունների, օտար ասպ սատա­կողները կողոպտել են նաև Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնում պահ­պանվող ձեռագիր մատյանները' քաջ գիտենալով, որ մշակութասեր հայ ժողովուրդը հայկական ձեռագրերին ավելի բարձր արժեք է տվել

և գնահատել, քան ոսկուն ու արծաթին:Միջնադարյան մեր տառապալից պատմության ընթացքում քիչ

դեպքեր չեն եղել, երբ մեր պապերը կողոպտված ձեռագրերի հետքերով գնացել են օտար երկրներ և, մեծ փրկագին վճարելով, ազատել դրանք ու կրկին փոխադրել Մայր Հայրենիք, ճիշտ այնպես, ինչպես դրամական փրկագին տալով' օտար ասպատակողների

ձեռքից ազատել են գերիներին:Ձեռագրեր կան, որոնք իրավամբ դարերի ընթացքում փրկվել են

ստույգ վտանգներից, անցել հրի ու ջրի միջից, քաշվել սրի: Ձեռագիր մատյաններ կան, որոնց մի մասը վառված է' փրկված լինելով կրակի

բոցերից: Գրքեր կան, որոնք եղծվել են ջրից: Պահպանվել են նաև ձեռագրեր, որոնց վրա արյան հետքեր կան:

Սակայն ամեն փոթորիկից հետո, հայ մարդիկ հավաքել են մեր ձեոագրերը զանազան վանքերում և աշխատել փրկել դրանք կորստից ու պահպանել ամենայն վտանգներից:

Եվ այսպես' երկայն դարեր, մինչև հասել են խաղաղ տարիներ, որով վերջնականապես փրկվել են օտարների լծից ու ասպատա­կություններից, թալանից ու սրածություններից հայ ժողովուրդը, Սուրբ էջմիւսծնի վանքը, ինչպես նաև նրանց հետ մեր ազգային սրբություն­ները հանդիսացող հայկական ձեոագրերը:

1939 թ. Հայաստանի պետական իշխանությունների բարեխնամ հոգատարության շնորհիվ վաղար շապ ատ ի նախկին ձեոագրսսոան գրչագրերը տեղափոխվեցին Երևան, որտեղ հիմքը դրվեց Մեսրոպ Մաշտոցի անվան աշխարհահռչակ մեր փառավոր Մատենադարանի' ստեղծելով միևնույն ժամանակ նյութական բոլոր նպաստավոր պայմանները' դրանց «վերքերի» բուժման, պահպանման և գիտական ուսումնասիրության համար:

Դարերի ընթացքում հարյուր հազարից ավելի մատյաններ են գրվել, որոնցից այսօր աշխարհում պահպանվել է մոտ 30 հազարը: 13 հազարից ավելին գտնվում է Երևանի Մ. Մաշտոցի անվան Մատենա­դարանում, շուրջ 10 հազարը' Երուսաղեմի, վենետիկի և Վիեննւսյի երեք վանքերում, իսկ մնացած յոթ հազարն էլ' Նոր Ջուղայի, Անթի­լիասի, Ջմմաոի հայկական վանքերում, Մոսկվայի, Սանկտ Պետեր- բուրգի, Փարիզի, Լոնդոնի, Ռեոլինի, Վատիկանի և այլ մայրա­քաղաքների Ազգային գրադարաններում, Ռուխարեստի, Փարիզի, Լիսաբոնի մշակութային կենտրոններում, Ինչպես նաև հայ և օտարազգի անհատների մեծ ու փոքր հավաքածուներում:

Համաշխարհային երկրորդ պատերազմից հետո, բազում այլ շինարարական աշխատանքներից բացի, Մայր Աթոո Ս. էջմիածինը ձեռնարկեց նաև աշխարհով մեկ սփռված հայկական ձեռագրերի հավաքումը և մեկտեղումը էջմիածնում1 շարունակելով Մայր Աթոռի 16-դարյա ձեռագրատան ավանդները: Կաթողիկոսարանում, Նոր Վեհարանի երկրորդ հարկում, Հայրապետական գահասրահի կողքին,

88 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

1 9 9 6 ԱՋՍ՜ԻԱԾՒՆ Ա 8 9

մի հատուկ սենյակ է հատկացված, ուր գտնվում են վերջին 46 տարում հավաքված ձեոագրերը:

Կաթողիկոսարանի արխիվում ու հոգևոր ճեմարանի գրադարանում պահպանված ձեռագրերին հավելվեցին աշխարհի չորս ծագերից նվեր ստացվածները, որոնց թիվն այսօր հասնում է շուրջ 1200-ի /1100 ամբողջական ձեռագրեր և 100' պատառիկներ / : Ձեռագրատան ֆոնդի աճմանը մեծապես նպաստել է Մայր Աթոռի միաբանությունը: Այսպես, օրինակ, Սպահանի թեմի նախկին առաջնորդ Տ . վահան արքեպիսկոպոս Կոստանյւսնը 1946 թ. Նոր Ջուղայից էջմիածին է ուղարկել 28 գրչագիր Ավետարաններ և այլ ձեռագրեր, իսկ Սպահանի Չարմահալ գավառից էլ' 22 մատյան:

Թեհրանի թեմի նախկին առաջնորդ Տ . ՐՒուբեն արքեպիսկոպոս Դրամփյանը նույն թվականին Թեհրանից Մայր Աթոռ է ուղարկել զանազան բովանդակությամբ 16 ձեռագիր: Արարատյան հայրապե­տական թեմի նախկին առաջնորդական փոխանորդ Տ . Կոմիտաս արքեպիսկոպոս Տեր-Ս տ եփ ա նյա նն անցյալում նվիրել է հինգ ձեռագիր: Ռումինիւսյի և Բուլղար ի ո թեմերի առաջնորդ Տ . Տիրայր արքեպիսկոպոս Մարտիկյանը երեք գրչագիր է նվիրել:

Մայր Աթոռի ձեռագրատունը ինը մատյան է ստացել Կսւհիրեի, ութ' Գյումրիի, չորս' Սոֆիայի հայոց առաջնորդներից: Բազմաթիվ բարեպաշտ անհատներ զանազան ձեռագրեր են նվիրել, որոնց մեջ աչքի է ընկել Հրանդ Նասիպյանը' իր ուղարկած հինգ գրչագրերով: Ձեռագրատունը վերջին 36 տարում բազմաթիվ հայերեն և օտար լեգոներով ձեռագրեր է ստացել աշխարհի հայաբնակ տարբեր քաղաքների /Բաքու, Բեյրութ, Բոմբեյ, Երևան, Լոս Անջելես, Կալ- կաթա, Կահիրե, Մադրաս, Մոսկվա, Նիկոզիա, Նյու Ցորք, Նոր Նախիջևան, Ստամբուլ, Փարիզ և այլն/ հայկական եկեղեցիներից և անհատ նվիրատուներից:

Շատ քահանաներ են նվիրվել հայկական գրչագրերի հավաքման նվիրական գործին. Տ . Մկրտիչ ավագ քահանա Չորչոփյանը /Ռոս­տով/ և Տ . Խաչատուր ավագ քահանա Տեր-Հարությունյանը /Մոսկ­վա / , ինչպես նաև Տ . Նորայր ավագ քահանա Սարգսյանը / Գյումրի / , Տ . Հովհաննես քահանա Կարապետյանը /Երևա ն/, Տ . Հովհաննես քահանա Դանիելյանը /Ախալցխա/, Տ . Շավարշ ավագ քահանա

90 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Պսւլըմյանը /Ստամբուլ/ ևոտ իշ շասւ քահանաներ մի քանի ձեոագրիր

են նվեր ուղարկել Ս. էշմիածնի ձեոագրաաանը:

Նորոգ հանգուցյալ Տ . Տ . վւսզգեն Ա Հայրապետը մեծապես նպաստել է ձեռագրատան կազմավորմանը, լավագույն պայմանների ստեղծման և գրչագրերի հավաքման և կենտրոնացման դժվարին, սակայն շնորհակալ գործին: Արտասահման կատարած յուրաքանչյուր ճանապարհորդությունից վերադառնալով' ձեռագրատուն է հանձնել բազմաթիվ գրչագրեր' մեծապես ճոխացնելով մեր պահոցը:

Հայերեն մատյաններից բացի, ձեռագրատունն ունի նաև բազմաթիվ ձեռագրեր զանազան օտար լեզուներով, որոնք նույնպես պահվում են խնամքով և ուսումնասիրվում: Այսպես' մենք ունենք բազմաթիվ պարսկերեն և թուրքերեն ձեռագրեր /մեծ մասամբ շահական և սուլ­թանական հրովարտակներ/, ինչպես նաև փոքր թվով արաբերեն, եթովպերեն, հայատառ թուրքերեն, հունարեն և վրացերեն գրչագրեր: Կան նաև լեհերեն, լատիներեն, եբրայերեն, ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, վրացերեն և ա յլն, ընդհանուր հաշվով 16 օտար լեզուներով:

Մայր Աթոռի ձեռագրատունն ունի շուրջ 200-ի հասնող Ավետա­րաններ, նվազ քանակությամբ' Հայսմավուրքներ, շարակնոցներ, տա­ղարաններ, կոնդակներ, բժշկարաններ, հմայիլներ, պատմագրքեր և այլաբնույթ այլ ձեռագրեր: Մեծ մասն ունեն կաշեպատ, լաթակազմ և ստվարաթղթով կազմեր: վերը նշված ձեռագրերից բացի, ձեռա­գրատանը գտնվում են նաև քարոզգրքեր, աղոթագրքեր, գուշակա-

րաններ, սաղմոսարաններ, պարզատումարներ, ճաշոցներ, կանոնա-գրքեր, բառարաններ, մաշտոցներ, տոնացույցեր, վարք սրբոցներ, ժողովածուներ, կալվածագրեր, ինչպես նաև Ղուրան, ժամագիրք, Նարեկ, Ոսկեփորիկ և Ձեռնադրության Մաշտոցներ:

Ձեռագրատանը կան 12 մագաղաթյա և թղթյա Ավետարաններ, որոնք ունեն արծաթյա կազմ: Սրանք ներկայացնում են հայկական արծաթագործության հիանալի նմուշներ' պատրաստված հայ վարպետ արծաթագործների հմուտ ձեռքերով /թիվ, թիվ 2 6 , 3 9 , 4 2 , 66 , 461 , 464 և ա յլն/:

Մայր Աթոռի ձեռագրատանը կան երկու ոսկեպատ կազմով Ավե­տարաններ: Դրանք հանդիսանում են հայկական նրբարվեստ ոսկեր-

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 9 1

չությսւն հիանալի նմուշներ, որոնց լուսանկարները կարելի է տեսնել Մայր Աթոո Ս. էջմիւսծնի հրատարակած գունավոր ալբոմներում:

Ա. Թիվ 63 Ա ՎԵՏԱ ՐԱ Ն, գրված է 1484 թ. Ազարիա երեցի ձեոամբ վանի Ս. Աստվածածին եկեղեցում: Ունի 397 թերթ: Գրության նյութը թուղթ է : Մեծությունն է 18.8 х 13.6 Х 8 5 սմ: Պատվիրել է Խոջա Քւսրիմշեն, ծաղկողը' Կիրւսկոսը, վերջին կազմողը' Ջիրաքը, իսկ նորոգողը' Տ . Սահակ քահանան: Կազմը կաշեպատ տախտակ է' ոսկյա բարակ թերթիկով պատված: Աոաջին երեսում ճկաճնշումով նկարված են Քրիստոսը և Մարիամ Աստվածածինը, ինչպես և երկու հրեշտակ ներ ու երկու սրբեր: Կան նաև բուսական զարդեր: Երկրորդ երեսում դարձյալ նույն կերպով պատկերված է Տիրամայրը' Մանկան հետ: Կազմի երկու կողերն էլ ծածկված են ոսկով: Թիկունքի բարակ և երկար երկու ոսկեջրած արծաթյա շերտերը մանր օղակներով իրար միացնում են կազմի աոաջին և երկրորդ ոսկեպատ երեսները: Երկար այս երկու շերտերի վրա շատ նուրբ արվեստով փորագրված են գեղեցիկ զարդանկարներ' ծաղիկներով, տերևներով և ճյուղերով: Միջնադարյան հայ ոսկերչության գեղեցիկ նմուշներից մեկն է սա: Գրքի բաց կողմում կա մի շերտ բարակ խավ, որի վրա ճնշումով նկարված են չորս խաչեր և տասն աղավնիներ: Այս շերտերը չորս տեղերից վնասված են, որի պատճաոով երեք աղավնիները չեն պահպանվել: վնասված այս մասը հետագայում մեխված է թիթեղյա մի կտորի վրա: Կազմի երեսներին կան 96 հատ կապույտ, կանաչ, կարմիր և սպիտակ, մեծ ու փոքր ապակյա հասարակ քարեր /Այս ոսկյա ձեոագրի մասին մանրամասնությունները տեսնել «էջմիածին» ամսագրի 1961 թ . հուլիս-օգոստոս միացյալ համարում/:

Ռ. Թ իվ 9 6 , Ա Վ Ե Տ Ա Ր Ա Ն , գրվա ծ է 1 3 7 4 թ .: Հա յկա կա ն զարդագրության հիանալի մի նմուշ է: Կան տերունական նկարներ, խորաններ, կիսախորաններ, լուսանցազարդեր և ծաղկագրեր, նաև հրեշտակների, թոչունների, ծաղիկների և այլ նկարներ, և գրված է Տաթևի վանքի արժանաշնորհ վանահայր Ս. Գրիգոր վարդապետ Տաթևացու ձեոամբ: Ունի 331 թերթ, նյութը մագաղաթ է , մեծությունը' 13.7 х 9.6 х 6 սմ, պատվիրել է իշխան Խութլու Օահը, ծաղկողը' Խաչատուր աբեղա Կեսարացին: Գրչության վայրն է պատմական Հայաստանի Դարանւսղյաց գավաոի Սեպուհ լեոը: Մագաղաթը

պատրաստողն է Հովհաննես վարդապետ Որոտնեցին: Կազմը կաշեպատ տախտակ է' ոսկյա հաստ թերթով պատած: Աոաջին երեսի վրա մեծ արվեստով փորագրված է խաչյալ Քրիստոսը ե կողքերում' Մարիամ Աստվածածինն ու Հովհաննես Մկրտիչը /Ա յս ոսկյա ձեռագրի մասին մանրամասնությունները տեսնել «էջմիա ծին» ամսագրի 1962 թ. փետրվարի համարում/:

Վերջին տասնամյակներին Մայր Աթոոի ձեռագրատունն իրենց նվիրատվություններով աոավել են ճոխացրել մի շարք հոգևորական

և աշխարհիկ գործիչներ:1 . Տ . Շնորհք արքեպիսկոպոս Գալուստյանը նվիրել է 21 կտոր

/թիվ, թիվ 667-668 և 6 7 6 - 6 8 4 / . նյութերը' աստվածաբանություն, քարոզխոսություն, Անթիլիասում և Երուսաղեմում ավանդած դասերի

տետրերը:2 . Տ . Հայկազուն արքեպիսկոպոս Աբրահամյանը նվիրել է 12 կտոր

/թ ի վ , թ իվ 6 2 1 - 6 3 2 / . ն յութերը' պ ա տ ա րա գ, շա րա կնոց, Երուսաղեմում, Կալկաթայում և այլուր գրած օրագրություններ:

3 . Տ . Ասողիկ արքեպիսկոպոս Ղազարյանը նվիրել է 19 կտոր /թիվ, թիվ 6 0 1 - 6 1 0 , 6 7 8 , 6 8 3 - 6 9 0 / . Խարբինում, Երուսաղեմում և Ավստրալիայում գրած օրագրությունները:

4 . Տ . Նահապետ վրդ. Մուրադյանը նվիրել է 6 կտոր /թիվ, թիվ 671-676 / Երևանում, Գեղարդում և էջմիածնում իր գրածները:

6 . Գեորգ Սիմքեշյանը /Կ. Պոլիս/ նվիրել է 27 կտոր /թիվ, թիվ 48 0 -6 0 6 / . այս պրակները պարունակում են հայ և համաշխարհային գրա կա նությա ն ընտ րա նին /«Ո սկեմ ա տ յա ն տ իեզերա կա ն գրականության» վերնագրով/:

6 . Հակոբ Սիրունին /Բուխարեստ/ նվիրել է 14 կտոր /թիվ 767- 780 / , որոնք պարունակում են Կոմիտաս վարդապետի մասին կարևոր նյութեր:

7 . Թագուհի Տեր-Միքայելյանը /Կահիրե/ նվիրել է 18 կտոր /թիվ 1 1 0 2 -1 1 1 9 /, որոնք ներկայացնում են շուրջ մեկ դար աոաջ գրած դասւստԽորերը և օրագրությունները:

Վերոհիշյալներից բա ցի, մեր՜ ֆոնդը տարիների ընթացքում հարստացել է տարբեր երկրներից ստացված հիանալի ձեռագրերով, որոնցից մի քանիսը հետևյալներն են.

ցշ Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

1. Ա ՎԵՏԱ ՐԱ Ն - թիվ 166 , նյութը' թուղթ, կազմը' արծաթապատ, գրիչը և ծաղկողը' Մարգարիտ Ալեքսանյանց /1 8 3 8 -1 9 0 2 / , ժամա­նակը' 1 8 6 7 -1 8 7 2 : Ավետաըանը հիանալի մի նմուշ է գրչության և մանրանկարչության:

2 . ՏՈ ՆԱ ՑՈ ԻՑՑ - թիվ 2 6 4 , նյութը' մագաղաթ,-գրչության թվա­կանը' 1 4 8 4 , կրկնագիր /ՐՅԱատշտէշ/, գրիչը' Ալեգսանոս աբեղա, գրչության վայբը' Ցողացքարա վանք: Տեսագրի մագաղաթը 200- 300 տաբով ավելի հին Է, քան 1484 թվականը:

3 . Գ ԻՐՔ Ա . Ռ. Գ. Գ. ԹԱԳԱՎՈՐՈԻԹՑԱՆՑ - գբչության թվա­կանը' 1230 թ., գրիչը' Ստեփանոս, գրչության վայրը' Հեսուանց վանք /Քեսուն/:

4 . Ա Վ Ե ՏԱ Ր Ա Ն - թիվ 1 0 9 0 , ժամանակը' 1 1 8 3 թ ., վայբը' Դրազաբկի /Կլիկիւս/ Ս. Աստվածածին վանք, գբիչը' Վահան քահանա:

6 . Ա Վ ԵՏԱ ՐԱ Ն - թիվ 46 1 , նյութը' մագաղաթ, գբիչը' Գրիգոր երեց, ծաղկողը' Խաչատուր երեց, գրչության վայրը' Քոթահյա:

6 . ՑՈԻՂԱԲԵՐԻՑ Ա Վ ԵՏԱ ՐԱ Ն - թիվ 94 , ժամանակը' 1837 թ., գրիչը' Թովմա սարկավագ Կ. Պոլսեցի, կազմն ունի արծաթյա գեղեցիկ քանդակներ:

7 . Ա Վ Ե ՏԱ ՐԱ Ն - թիվ 117, ժամանակը' 1669, նյութը' մագաղաթ, գրիչը' Մկրտիչ, վայրը' Նոր Ջուղա /Շ ո շ/, Սպահան, ունի գեղեցիկ մանրանկարչություն:

8 . ՊԱՐԶԱՏՈՄԱՐ - թիվ 2 2 6 , ժամանակը' 1669 թ., գրչության վայրը' Էրզրում, գրիչը' Դավիթ երեց, նյութը' մագաղաթ, կազմը' արծաթապատ:

Մ Ա ՏԵ Ն Ա Դ Ա ՐԱ Ն Ի Ն ՏՐՎ Ա Ծ Է Մ ԱՅՐ ԱԹՈՌԻ ԳՐԱ ՆՑՎ Ա Ծ ՁԵՌ Ա Գ ՐԵՐԻՑ

1. Ա Վ Ե ՏԱ ՐԱ Ն - թիվ 12 7 , վրացերեն, թվականը' 1 2 -1 3 -ր դ դա­րեր, նյութը' մագաղաթ, գիրը' խուցուրի, գրչության վայրը' Վրաստան, ունի շատ գեղեցիկ կազմ* մի նայով պատրաստված:

2 . ԳԱ Ն ՏԱ ՐԱ Ն - թիվ 6 6 , ժամանակը' 1466 թ., գրչության վայրը'

1 9 9 6 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 9 3

Եկեղյսւց գավաոի Երզնկա քաղաքի Կւսպոսի անապատ /վա նք/: վերոհիշյալ երկու ձեոագրերը տրված են Մատենադարանին 12 դեկտեմբեր 1979 թ. Ն .Ս .Օ . վա զգեն Ա Հայրապետի կարգադրու­

թյամբ:3 . ԲԺՇԿՈԻԹՅՈԻՆ ԴԵՂԱԲՈՒՅՍԵՐՈՎ - /արաբերեն/ թիվ

1048 , ժամանակը' 1219 թ., դեղաբույսերի անունները գրված են վեց լեզուներով, նյութը' թուղթ: Հանձնված է Մատենադարանին 9 հունվար

1994 թ.:

ՎԱԶԳԵՆ Ա ՀԱՅՐԱՊԵՏԸ ՆՎԻՐԵԼ է ԱՅՍ ՁԵՌԱԳՐԵՐԸ ՄԱՏԵՆԱԴԱՐԱՆԻՆ'ԱՌԱՆՑ ԳՐԱՆՑԵԼ ՏԱԼՈՒ ՁԵՌԱԳՐԱՑ ՑՈՒՑԱԿՈՒՄ

1 . ԳՐԻԳՈՐ ՏԱ Թ Ե վԱ ՑԻ' ՀԱ ՐՑՄ Ա Ն Ց Գ Ի ՐՔ ֊ժա մա նա կը'18-րդ դար, գրչության վայրը' էրզրում:

2 . ԺՈՂՈվԱԾՈԻ - Հովհաննես սարկավագի տոմար, ժամանակը' 1648, գրչության վայրը' Տրապիզոն /Այս երկու ձեոագրերը հանձնված են Մատենադարանին 17 հունիս 1981 թ ./ :

3 . ՎԵՀԱՓԱՌԻ Ա ՎԵՏԱ ՐԱ Ն - ժամանակը' 1268 թ., նյութը' մագաղաթ, վայրը' Հոոմկլա , մանրանկարիչ' Թորոս Ռոսլին: Ստացված է Երուսաղեմի վանքից: Նվիրված է Մատենադարանին 26 հուլիս 1976 թ., որի համարն է ներկայիս 10676 /Մանրամաս­նությունները տեսնել «էջմիածին» ամսագիր, դեկտեմբեր 1976 թ., էջ 4 6 -6 1 , Ա. Մաթևոսյանի հոդվածը/:

4 . ՎԵՀԱՄՈՐ ԱՎԵՏԱՐԱՆ - ժամանակը' 7-րդ դար, մագաղաթյա երկաթագիր մատյան /աշխարհում պահպանված հնա գույնը/: Նվիրվա ծ է Մատենադարանին 1 մարտ 1 9 7 8 թ .: /Մ ա նրա ­մասնությունները տեսնել «էջմիածին» ամսագիր, մայիս 1978 թ., էջ 3 4 -6 1 , Ա. Մաթևոսյանի հոդվածը/:

/Պետք է նշել նաև այստեղ, որ շուրջ 42 տարի աոաջ վա զգեն եպիսկոպոսը Ռումինիայից Երևանի Մատենադարանին ուղարկել է նաև Բուխարեստի հայոց աոաջնորդարանին պատկանող 42 ձեոագիր ևս/:

Հատուկ սովորություն է եղել, որ Հայաստանի որոշ շրջաններում

94 Ա ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

հանգուցյալ անձի հետ դագաղում թաղել են նաև մի ձեռագիր, որպես սրբություն, ի հիշատակ անշուշտ մահացած մարդու: Ահա այսպիսի ն է եղել, օրինակի համար, Մայր Աթոռի հավաքածուի թիվ 2 2 4 Տաղարանը /ձեռագիր նկարագրությունն ու հիշատակարանը տեսնել «էջմիածին» ամսագիր, դեկտեմբեր 1 9 6 4 , էշ 5 7 - 5 Հ / , որ գրված է եղել Կ. Պոլսում 1667 թ. Հովհաննես սարկավագի կողմից:

Ձեռագիր այս փոքրիկ մատյանը արժեքավոր է մանրանկարչական տեսանկյունից: Ծաղկողը Մարկոսն է : Տաղարանն ամբողջությամբ գրված է հայկական հին խազերով: Այս արժեքավոր ձեռագիրը 1962 թ. հուղարկավորության ժամանակ հանվել է Ղզլարում /Հյուսիսային Կովկաս/ թաղվող մի ննջեցյալի դագաղից' ձեոսւմբ Տ . Ղևոնդ քահանա Մինասյանի և ուղարկվել էջմիածին:

Ինչպես նշվեց վերևում, Մայր Աթոռի նոր ստացած ձեռագրերի ֆոնդը արդեն հասել է 1 2 0 0 -ի : Դրանց մանրամասն նկարագրու­թյունը, հիշատակարաններն ու հիշատակագրությունները, ինչպես նաև մատյանի ազնիվ նվիրատուի անունը 1960 թվականից պար­բերաբար տրվում են «էջմիածին» ամսագրում: Հրատարակվածից բացի շարունակությունը կտրղի հետագա համարներում:

Հայ ժողովրդի և մեր մշակույթի պատմության համար սրբություն հանդիսացող հայկական բազմաթիվ ձեռագրեր, արտասահմանյան հայկական վանքերից բացի ներկայումս գտնվում են աշխարհասփյուռ հայության մոտ' բազմաթիվ երկրներում: Դրանցից ամեն մեկի գլխին, անտարակույս, դամոկլյան սրի նման, հայության համար, կախված է կորստյան վտանգը, որ մի օր օտարության մեջ անպայման կընկնեն օտար մարդկանց և հաստատությունների ձեռքը: Շատ լավ կլիներ, անշուշտ, որ դրանք մեկընդմիշտ փրկվեն կորստյան այդ վտանգից և տերերի արդար գիտակցությամբ ուղարկվեին Մայր Աթոռ, Վեհափառ Հայր ապ ետ ի անունով, ճոխացնելով Հայրապետանոցի ձեռագրա­տունը, փրկելու ձեռագիրը ստույգ կորստից և պահպանելու նվիրատուի բարի անունն ու հիշատակը դեռ գալիք բազում սերունդների համար: Սա մի շնորհակալ գործ է, որի համար հայագիտությունն առհավետ երախտապարտ կմնա հայ ժողովրդի այդ զավակներին:

Ինչպես ազգապահպանման և ազգահավաքման գործը նվիրական է մեզ համար, նույնպես նաև անցյալի հայ մշակույթի սրբությունը

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 9 5

հանդիսացող հայկական ձեռագրերի պահպանումն ու ներգաղթը դեպի Հայաստան կրկնակի նվիրական արժեք ու տարողություն ունի հայ փաոավոր մշակույթի դարավոր պատմության համար:

Մեզ հայտնի է, որ բազմաթիվ հայկական ձեռագրեր դեո գտնվում են Ռուխարեստի /մի քանի տասնյակ կտոր/, Կահիրեի /8 կտոր/, Նյու Ցորքի և այլ քաղաքների հայոց առաջնորդարաններում, սփյուռ­քահայ թանգարաններում, մշակութային կենտրոններում, եկեղեցի­ներում, ինչպես նաև հավաքածուներ ունեցող անհատների և բարե­պաշտ հավատացյալների մոտ: Ազգային տեսակետից խիստ նպա­տակահարմար կլիներ, որ հնարավորության սահմաններում դրանք ուղարկվեին Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի ձեռագրատուն' ամփոփվելու, մեկտեղվելու և ստույգ կորստից փրկվելու համար: Բացի այդ, հետա­գայում դրանց ուսումնասիրությունը ևս կհրատարակվի այս ամսա­գրում, որպեսզի դրանց վրա կենտրոնացվի հայագետների ուշադրու­

թյունը:Մայր Աթոռի ձեռագրատունն այս սրտագին ու նվիրական կոչով

դիմում է սփյուռքահայ թեմերի առաջնորդներին, ողջ հոգևորակա­նությանը և բարեպաշտ ու հավատացյալ ազգայիներին, որպեսզի իրենց կարելին անեն' օտար հորիզոններում գտնվող հայկական ձեռագրերը հավաքելով փրկեն և Մայր Աթոռ ուղարկեն ապահովու­թյամբ, առաջնորդների կամ ուխտավորների ձեուսմբ, այն հանձնելով ազգիս նորընտիր վեհափառ Հայրապետին, արժանանալով նրա Հայրապետական օրհնությանը /սփյուռքահայության թերթերին խնդրվում է արտատպել սույն կոչը/:

96 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Մայր Աթոռի ունեցած թիվ, թիվ 1-687 ձեռագրերի ցուցակագրումը և նկարագրությունը լույս են տեսել 1960 թ . սկսած մինչև 1989 թ. կանոնավոր կերպով: Ապա ակամա, որոշ դադարից հետո, 1996 թ. հունվար ամսից կրկին շարունակվում է «էջմիածին» ամսագրում, սկսած 6 88 համարի ց :

1 9 9 6 ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 9 7

Թիվ 96 համարի տակ գրանցված ոսկյա կազմով անգին ձեռագրի էջմիածին վերադարձի պատմության մասին:

Մինչև 1920 թ . այս ձեոագիրը, երկար թափառումներից հետո, գտնվել է էջմիածնի Մատենադարանում: Բայց 1920 թ. Հայաստանից ա րտա գա ղթող մի չարագործ մարդու ձեոամբ ա յն տ արվել է Պարսկաստան և մնացել անհայտության մեջ շուրջ 26 տարի:

1 9 1 2 -1 9 4 8 թթ. Ատրպսսո ականի հայոց թեմի առաջնորդ Տ . Ներսես արքեպիսկոպոս Մելիք-Թանգյանը /1866-1948 / այս անգին ձեռագիրը ձեռք բերելով Թավրիզից, կրկին Ս. էջմիածին' Մայր Աթոռ է ուղարկում 1 9 4 6 թ .' ձեոամբ Տ . Կարապ ետ ա վա գ քահանա Մանուկյանի, որ էջմիածին էր գալիս մասնակցելու Տ . Տ . Գեորգ Զ Չորեքչյան Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ընտրությանը և օծմանը: 1946-1961 թթ. ձեռագիրը պահված է եղել Մայր տաճարի հյուսիսային ավանդատան մեջ գտնվող գանձարկղում: Մի օր, 1961 թ. գարնանը, վեհա փ ա ռ Հայրապետն իր մոտ հրավիրեց հոգևոր ճեմարանի դասախոս և «էջմիածին» ամսագրի գլխավոր խմբագիր պրոֆ. Աշոտ Աբրահամյանին, ճեմարանի վերատեսուչ և Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի անդամ Մինաս Մինասյանին և այս տողերը գրողին, գանձարկղի բա նալիները հա նձնելով, հանձնարարեց գնա լ և գանձարկղից դուրս բերել այդ մեծարժեք և ոսկյա կազմ ունեցող Ա վետ ա րա ն ու պ ա հել Մայր Աթոոի ձեռա գրա տ ա նը: Ա յսօր ապահովության համար այն պահվում է Մայր տաճարում գտնվող հատուկ գանձարկղում' ի վայելումն ազգիս հայոց:

I». ՏԵՐ-ՄԻՔԱՑԵԼՑԱՆՄայր Աթոոի ձեռագրատան վարիչ

ш т т ш ш ш т ж к

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔԱՎՈՐ ԱՇԽԱՏՈԻԹ6ՈԻՆ

Ընթերցող և գիտական հասարակայնությւսն սեղանին է դրված մեր հոգելույս Հայրապետի' Նորին Սուրբ Օծություն, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս և Ծայրագույն Պատրիարք Տ . Տ . վա զգեն Ա-ի գրակսւն- մշակութային գործունեությունն ամփոփող «Մատենագիտությունը» /Մայր Աթոո Սուրբ էջմիածին, 1996 թ., 208 է ջ /, որը հեղինակել է

բ ա ն ա ս ե ր - գրականագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, Պետական մրցանակի դափնեկիր Սուրեն Շ . վանեցին, նույն ինքը' Սուրեն Շտիկյանը*: Անցողակի նշենք, որ Սուրեն Շ. վանեցին ավելի քան տասը տարի է, ինչ զբաղված է երջանկահիշատակ վա զգեն Ա- ի արգասավոր, բազմաշխատ, հայրենանվեր կյանքն ու գրական- հրապարակախոսական և հոգևորական գործունեությունն ուսումնա­սիրելով: Նրա գրչին են պատկանում այդ թեմային վերաբերող հինգ անուն աշխատություններ և մեր գիտական ամսագրերում ու պարբե­րականներում հրատարակված շուրջ տասնհինգ մեծ ու փոքր հոդված­ներ, որոնցից մի քանիսն արտատպվել են նաև արտասահմանյան մամուլում:

Կրթական-մշակութային գործիչների ստեղծագործական կյանքն ու գործն արտապատկերող «Մատենագիտությունների» հրատարա­կությունը մեզ մոտ ունի բավականին կայուն ավանդույթներ և ճշգրտված աշխատանքային կարգավիճակ: Այս աոիթով արժե հիշա­տւսկել մասնավորապես, Հայաստանի Հանրապետության Գիտու­թյունների Ազգային Ակադեմիայի հիմնակազմ Գիտական գրադա­րանի արգասավոր գործունեությունը, որը հրատարակում է «Կենսա­մատենագիտությունների» հատուկ մատենաշար /արդեն լույս են

* Հ ո դ վ ա ծ ն ա ր դ ե ն Հ ա ն ձ ն վ ա ծ է ր տ պ ա գ ր ո ւ թ յա ն , ե ր բ ս տ ա ց վ ե ց վ ա ս տ ա կ ա շ ա տ

բ ա ն ա ս ե ր Ս ո ւ ր ե ն Շ տ ի կ յա ն ի ա ն / ա մ ա ն ա կ վ ա խ ճ ա ն մ ա ն լ ո ւ ր ը : Խ մ բ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը

և ս խ ո ր ա պ ե ս ց ա վ ա կ ց ո ւ մ է Հ ա ն գ ո ւ ց յա լ ի ը ն տ ա ն ի ք ի ն ' մ ե ր գ ր ա կ ա ն ա գ ի տ ո ւ թ յա ն

և մ ա տ ե ն ա գ ի տ ո ւ թ յա ն Հ ա մ ե ս տ ո ւ ն վ ի ր յա լ մ լա կ ի մ ա Հ վ ա ն կ ա պ ա կ ց ո ւ թ յա մ բ :

1 9 9 6 ԷԶՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 9 9

տեսել այդ մատենաշարի հիսուն պրակները/, որոնք նվիրված են հայրենական գիտության նշանավոր երախտավորներին: «Մատենա­գիտությունն» է լ ձևական աոումով գրեթե չի տարբերվում իր նախորդների կողմից հրատարակված, այդ նպատւսկաուղղվա- ծությունն ունեցող գործերից և կառուցվածքային նույն «բնագիրն» ունի: Այսինքն, աոաջին' «Եւ գործք նորա իբրեւ զկայծակս» բավա­կանին ընդարձակ բաժնում /էջ 7 -4 8 / տրված է մեր երիցս երջան­կահիշատակ Հայրապետի գրական-մշակութային գործունեության բնութագրումը: Դրան հաջորդում է երկրորդ' «...վա զգեն Ա Կաթողի­կոսի կյանքի և գործունեության հիմնական տարեթվերը» բաժինը /էջ 4 9 - 1 0 3 / , որտեղ, ինչպես արդեն հուշում է վերնագիրը, խստիվ ժամանակագրական հաջորդականությամբ զետեղված են Վեհափաո Հայրապետի ութսունվեցամյա կյանքի /1908-1994 / աոավել հիշար­ժան իրադարձությունները: Աշխատության հիմնական ու առանցքային երրորդ բաժինը, որն ունի «Աշխատությունների մատենագիտություն» խորագիրը /էջ 10 4 -1 8 7 / , իր մեջ ներառնում է վա զգեն վեհափառի խնկելի գրչի արգասիքը հանդիսացող հրապարակախոսական հոդ­վածների, ռումիներենից հայերեն և հայերենից ռումիներեն կատարված թարգմանությունների,ամենազանազան բնույթի գրախոսականների, ազգային և միջազգային հրատապ խնդիրների արձագանքը հանդի­սացող մեծ և փոքր «դատումների» վեհափառ Հայրապետին այնքան բնորոշ շեշտակի ու հատու «վիճաբանությունների» և նման այլ բնույթի գործերի' դարձյալ խստիվ ժամանակագրական սկզբունքով դասա­վորված գիտական ցանկը: Եվ վերջապես վերջինը' «Առանձին ուսումնասիրություններ» ենթախորագիրն ունեցող բաժինն է /էջ 191- 2 0 2 / , որտեղ դասավորված են առանձին գրքերի ձևով հրատա­րակված այն բոլոր աշխատությունները, որոնք լույս աշխարհ են եկել տասնյակ տարիների այն ժամանակային տարածքում, որը ներառնում է գրչի աշխատանքով իրեն դեռ նոր երևակող Կարապետ Պալճյանը, մինչև բազմափորձ ու խորախորհուրդ Տ . Տ . վա զգեն Ա Ամենայն Հա­յոց Կաթողիկոսը: Ինչպես այդ մակաբերելի է' Հայրապետական «Մատենագրությունն» ավարտվում է այնտեղ ամփոփված նյութերն ըստ վերնագրերի հաջորդականության դասավորված «Այբբենական ցանկով» /էջ 2 0 3 - 2 0 8 / :

Այսքանով և միայն այսքանով ավարտվում է Սուրեն 0 . վանեցու կազմած' Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Տ . Տ . վա զգեն Առաջինի «Մա­տենագիտության» և այդ բնույթի' նախկին տարիներում հրատա-

1 9 9 6

րակված համանման աշխատությունների հետ եղած կառուցվածքային աղերսակցությունները: Գրախոսվող աշխատության հետագա հանգամանալից քննությունը ցույց է տալիս, որ Սուրեն Շ . Վանեցին իր այս աշխատությամբ շատ բանով առաջ է անցել իր նախորդներից, և կաթողիկոսական այս «Մատենագիտությունը» որոշ իմաստով իրենով նշանավորում է մի նոր որակ և հայ մատենագիտական գրականության մի նոր աստիճան:

Հայ ժողովուրդն իր բազմադարյան պատմության ընթացքում ունեցել է 131 կաթողիկոսներ, և այսօրվա դրությամբ այդ 131 կաթողիկոսներից միայն մեկը' Տ . Տ . Վազգեն Վեհափառն է , որ ունի իր տպագրված աշխատությունների «Մատենագիտությունը»: Մեր նախորդ կաթողիկոսներից և ոչ մեկի վերաբերյալ համանման բնույթի գործ չկա, և այս առումով Սուրեն Շ . Վանեցու կազմած կաթողիկո­սական «Մատենագիտությունը» փաստորեն աննախընթաց երևույթ է: Հոգևոր իրականության ներկայացուցչի, և այն էլ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսական մակարդակն ունեցող բարձրաստիճան հոգևորա­կանի, հրատարակած գործերի «Մատենագիտությունը» աո այսօր արվել է առաջին անգամ, և այս առումով էլ Սուրեն Շ . Վանեցու հրա­տարակած աշխատությունը իր նախորդը չունի և մի նոր սկիզբ է, որը նկատելի է սույն գրքի' բառացիորեն առաջին իսկ էջերից սկսած:

Ընթերցողը տեղեկանում է, որ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Տ . Տ . Վազգեն Առաջինը, իսկ աշխարհական անվամբ' Կարապետ Աբրա- համի Պալճյանը, իր գրական բեմելն սկսել է քսանչորս տարեկանից, որպես հրապարակախոս և այն էլ' ոչ թե իր հայրենի Բուխարեստում, որտեղ ի դեպ կային հայալեզու պարբերականներ, այլ իր երկրից դուրս, հեռավոր Փարիզում հրատարակվող «Մարտկոց» պարբերա­կանում: Օգտվողների համար կարևոր նորություն կլինի և այն, որ մեր հոգելույս Վեհափառը իր գրական կյանքի ամբողջ տևողության ընթացքում, բացի իր սկզբնական «Կ . Պալճյան» ստորագրությունից /իսկ հետագա տարիներին' «Վազգեն վարդապետ», «Վ ա զգեն վար­դապետ Պալճյան», « Տ . Վազգեն Ծ . վարդապետ», «Վա զգեն եպիս­կոպոս» , «Վազգեն Ա., Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց» / , հանդես է եկել նաև վեց կեղծանուններով. «Լևոն», «Լևոն-Կարապետ», « Պ » , «Կ . Պ .», «Լ . Կ. Պ .», «Կ . Լ .» և նախոր՜դի նման, այս դեպքում էլ կծանո­թանա այն քրտնաջան բանասիրական քննության հետ, որը կատարել է Սուրեն Շ . Վանեցին' այդ կեղծանունները մեկ առ մեկ վերծանելու ուղղությամբ: Ընթերցողը վերջապես շատ ու շատ հետաքրքրական

100 Ա Լ-ՋՍ՚ԻԱԾԻՆ

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 1 0 1

տեղեկո ւթյո ւ ններ կունենա գրական-հրապարակախոսական այն վիթխարի գործունեության մասին, որը ծավալել է վա զգեն Աոաջինը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս դաոնալուց /1966 թ. սեպտեմբերի 20 / , մինչև իր զարմանալի արգասավոր կյանքի վերջը:

Բերված նյութերի թվարկումն իսկ ապացուցում է, որ հրատա­րակված «Մատե՜նագիտության» աոաջին գլուխը հաջողությամբ բոնում է պահանջվող քննությունը: Այս հանգամանքն ընդգծելի է նաև այն պատճաոով, որ, ինչպես հայտնի է, վա զգեն Ա Կաթողիկոսի հոգևորական գործունեության, նրա ծավալած շինարարական և ազգապահպան աշխատանքների կամ արտասահման կատարած բազմաթիվ ուղևորությունների և համանման այլ խնդիրների մասին գրվել է բազմիցս, գրվել է աոանձին գրքերով, բայց նրա գործունեու­թյան վերլուծությունը այն կտրվածքով, որն արդեն ասվեց, կատարված է աոաջին անգամ:

«Մատենագիտության» երկրորդ բաժինը, որն ունի «Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս և Ծայրագույն Պատրիարք Տ . Տ . վա զգեն Ա-ի կյանքի և գործունեության հիմնական տ ա րեթվերը», ժամանակագրական հաջորդականությամբ ներաոնում է վեհափաո Հայրապետի ութսուն- վեցամյա կյանքի գրական-հասարակական դրվագները: Անցողակի նշենք, որ համանման նպատակաուղղվածությունն ունեցող մի աշխատանք Սուրեն Շ . վանեցին հրատարակել է դեռ 1990 թվակա­նին, «ժամանակագրություն» խորագրով, սակայն ներկա պարագա­յում, կազմողը խնդրին մոտեցել է յուրովի: Ի տարբերություն հիշա­տակված «ժամանակագրության», որտեղ թվերի ու փաստերի լեզվով շարադրված է Հայրապետական կյանքը' վերցված իր ամբողջության մեջ, ապա այստեղ շեշտը նախ և աոաջ դրված է գրական կապերը ներկայացնելու, բնաշխարհի և տարաշխարհի հայ մտավորակա­նության հետ նրա հարաբերությունները ցուցահանելու վրա և այս տեսակետից էլ, ներկայացվող փաստական նյութը իր տեսակի մեջ եզակի է : «Մատենագիտությունից» օգտվողը հարուստ տվյալներ կստանա վա զգեն Կաթողիկոսի և Հակոբ Սիրունու, Մկրտիչ Պոտուր- յանի, Ավետիք Իսահակյանի, Եղիշե Պատրիարք Դուրյանի, Դերենիկ Դեմիրճյանի, Մարտիրոս Սարյանի, Արամ Խաչատրյանի, էդուարդ Թոփչյանի, Աոաքել Աոաքելյանի, Գաոզուի, վիլյա մ Սարոյանի, Արթուն Հատիտյանի, Համաստեղի, Սիլվւս Կապուտիկյանի, Պարույր Սևակի և էլի ուրիշների հետ կայացած հանդիպումների մասին, կիմանա շատ շահեկան և, որ կարևոր է , աոաջին անգամ գրական

շրջանառության մեջ դրվող փաստեր ու փաստական տեղեկություններ այս ամենի մասին: Ասվածն ավելի հստակ ցուցահանելու համար բերենք հետևյալ օրինակը: 1956 թվականի մայիսիս 12-ին, Ամենայն Հայոց նորընտիր Կաթողիկոս վա զգեն Աոաջինը Մոսկվայում մեկժամյա հանդիպում է ունենում ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհրդի նախագահ Նիկոլայ Ռուլգանինի հետ: Այս փաստը նշելուց հետո, աո այսօր ավելացվում էր հետևյալը, «վա զգեն վեհափաոը Ռուլգանինին է ներկայացնում Մայր Աթոոի գործունեությունը բարելավելու վերաբերյալ յոթ կետից բաղկացած մի հուշագիր»: Սուրեն Շ . վանեցու կազմած «Մատենագիտության» մեջ, սակայն, արված է նաև հետևյալ կարևոր հավելումը, «վա զգեն Կաթողիկոսը Նիկոլայ Բուլգանինին է ներկայացնում նաև մի այլ հուշագիր' Լեոնային Ղարաբւսղը Հայաս­տանին միացնելու աոաջադրանքով»: Շատ աշխատանք ու բանա­սիրական պրպտումներ է պահանջվել հեղինակից, մի քանի տողանոց այս հավելումը կատարելու համար /էջ 60 / , որից էլ այսօր հայտնի է դաոնում, որ վեհափաո Հայրապետը Լեոնային Ղարաբաղի հարցը բարձրացրել է դեո 1966 թվականի մայիսին և այն էլ' պետական- կաոավարական ամենաբարձր մակարդակով, փաստ, որ խոսում է վազգեն Ա-ի քաղաքացիական ու ազգային ամենաբարձր նկարագրի մասին:

Գրախոսվող գրքի երրորդ' «Աշխատությունների մատենա­գիտություն» խորագրված գլխում ժամանակագրական հաջորդա­կանությամբ զետեղված են այն բոլոր գործերը, որոնք հրապարակվել են ժամանակի այլևայլ պարբերականներում: Չբավարարվելով այդքանով' հեղինակն արել է մատենագիտական-բանասիրական աոումով մի նոր համարձակ քայլ, որը նրա կազմած «Մատենա­գիտությունը» էապես տարբերում է նախորդներից: Բերենք ընդամենը երկու օրինակ: 1938թ . ապրիլի 19-ին Բուխարեստում հրատարակվող «Հա յ մամուլ» շաբաթաթերթը տպագրում է Կարապ ետ Պալճյանի «Սո՜ւտ է» խորագիրը կրող հոդվածը: Հասկանալի է, որ այս վեր­նադիրը ոչինչ չի ասում ո՜չ հոդվածի գաղափարական բովան­դակության, ո՜չ այն ծնող շարժառիթների և ո՜չ էլ այնտեղ քննարկվող հարցերի մասին: Այս նկատի ունենալով էլ, Սուրեն Շ. վանեցին, հոդ­վածի գրության փաստն արձանագրելուց հետո, տվել է համա­պատասխան բնույթի ծանոթություն-բացատրական /էջ 1 4 2 - 1 4 3 / , որտեղ համառոտ ակ ի պատասխան է տրված հենց այդ բնույթի հարցերին: Կամ. նույն ա յդ թվականին, նույն պարբերականի

102 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

դեկտեմբերի 26-ի համարում հրատարակված է Կարապ ետ Պսղճյանի «Իմ պատասխանը Պ Ա Տ-ին», ընթերցողների համար բավականին տարօրինակ վերնագրով հոդվածը: Եվ Սուրեն Շ . Վանեցուց բավա­կանին ջանք է պահանջվել պարզելու համար նախ' որ հիշատակված Պ Ա Տ-ը ոչ այլ ոք է, քան պարոն Արտաշես Տիրացյանը, ռումինահայ կրթական-մշակութային և հասարակական ականավոր գործիչը /հետագայում' գերմաներենից հայերեն թարգմանիչ Երևանում/, և ուրեմն, եթե չլիներ այդ կարևոր պարզաբանումը, Պ Ա Տ-ի ով լինելը ինչպես «Մատենագիտությունից» օգտվողների, այնպես էլ սերունդ­ների համար մնալու էր որպես անլուծելի առեղծված: Նաև Սուրեն 0 . Վանեցին անդրադառնում է հոդվածների գրության շարժառիթներին: Նման բնույթի բացատրականներ, անհրաժեշտ դիտված բացատրա­կաններ, հոդվածներից կատարված մեծ ու փոքր մեջբերումներ և այլն, կատարված են բազմիցս:

Անկարևոր չէ նշել նաև «Մատենագիտության» «գործող անձի», այսինքն' Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Տ . Տ . Վազգեն Ա-ի հետ մշակած աշխատանքային այն ինքնատիպ գործելաեղանակը, որը կայուն հետևողականությամբ կիրառել է գրախոսվող գրքի հեղինակը: Այսպես, օրինակ, մատենագրված է «Հերկ» ամսագրի 1937 թ . թիվ б-ում հրատարակված «Այսօրվա երիտասարդությունը» խորագիրը կրող հոդվածը, որն անստորագիր է, և որի հեղինակային պատկանե­լությունը ճշտված է հետևյալ ձևով. «Ինչպես հավաստեց Վեհափառ Հայրապետը 1993 թ. մայիսի 20-ին մեզ հետ կայացած հարցազրույցի ժամանակ, հոդվածի հեղինակն ինքն է» /է2 1 2 6 - 1 2 6 / : Այսինքն' հիմնավորապես ճշգրտվում է հիշատակված հոդվածի' ում գրչի արգասիք լինելը: Այս ձևով, գրախոսվող «Մատենագիտության» մեջ կան շուրջ քառասուն անուն ամենատարբեր բնույթի հոդվածներ, որոնք անստորագիր են, կամ ունեն ընդամենը «Խմբագրական» նշումը, և որոնց հեղինակի ով լինելը մեկընդմիշտ անհայտ կմնար, եթե Սուրեն Շ . Վանեցին իր աշխատանքի ընթացքում լայնորեն չկիրառեր գործունեության այն ոճը, որի մասին արդեն ասացինք: Այս դեպքում է լ բավարարվենք բերված մեկ օրինակով և արձանագրենք, որ օրինակների պակասից գանգատվելու հիմքեր չունենք:

Ե վ, վերջապես, գրախոսվող «Մ ատ ենա գիտությա ն» վերջին բաժինը, որն ունի «Աոանձին ուսումնասիրություններ» ընդհանուր խորագիրը, բացի այն, որ Հայրապետական յուրաքանչյուր աշխա­տության կապակցությամբ հաղորդվում են մատենագիտական

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 1 0 3

անհրաժեշտ տեղեկություններ, ասենք' հրատարակության տեղը, թիվը, էշերի քանակը, խմբագիրը, այդ աշխատության վերահրա­տարակությունները, այլևայլ լեզուներով կատարված թարգմանու­թյունները, եթե ժողովածուներ են, ապա դրանց բովանդակությունները և այլն, տրված է նաև նրանց ստեղծման գրական-բանասիրական պատմությունը: Օրինակ' «Մուսա լեոան հայերը Ֆրանց վերֆելի վեպին մեջ /վերլուծական փորձ/» աշխատության կապակցությամբ, վերոհիշյալ բոլոր տվյալներից բացի, իմանում ենք նաև, որ այն սկզբնապես կարդացվել է որպես զեկուցում Ռուխարեստում գործող «Հա յ ուսանողների միություն» երիտասարդական կազմակերպության հերթական' 1936 թվականի հունվարյան նիստում: Զեկուցումն ընթացել է «դրվատանքով ու քաջալերանքով», բայց եղել են և դիտո­ղություններ, առաջարկություններ, ցանկություններ: Հրատարակու­թյան պատրաստելով իր զեկուցումը' հեղինակ Կարապետ Պալճյանը հաշվի է աոել արված դիտողությունները, որից, անկասկած, շահել է աշխատությունը: Աշխատանքային այս գործընթացն էլ նորույթ է ներ­կա «Մատենագիտության» մեջ և անպայման արձանագրելի նորույթ:

վերջում մաղթենք, որ իր տեսակի մեջ աո այսօր աոաջինը հանդիսացող սույն գիրքը ունենա իր արժանավոր հաջորդները, որ հայ և սփյուռքահայ ընթերցողներն ու գիտական հասարակայնության ներկայացուցիչները իրենց սեղանի վրա ունենան մեր հոգևոր դասի մյուս ականավոր դեմքերի մեծ ու փոքր «Մատենագիտությունները», որոնց կարիքը, ավելորդ է թերևս ասելը, զգացվում է մեծապես:

ՎԱԶԵ ՆԱԼԲԱՆԴՑԱՆ Հայաստանի Հանրապետության . Գիտությունների Ազգային

Ակադեմիայի ակադեմիկոս

ԷԶՍ՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6104 Ц

ՆՈԻԽԻ ԵՎ ԱՐԵՇ ԳԱՎԱՌՆԵՐԻ ՀԱՅՈԻԹՅԱՆ ԿՈՏՈՐԱԾՆԵՐՆ ՈԻ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈԻԹՑՈԻՆԸ

/1917 ԴԵԿՏԵՄԲԵՐ -1918 ԱՊՐԻԼ/

Հայ Ժողովրդի մի հատվածի կյանքը կապված է եղել բուն Աղվանք երկրա մա սի' Հա յա ստ ա նին սա հմա նա կից Ն ո ւխ ի 1 և Ա ր ե շ2 գավաոների հետ, ուր տեղական բազմալեզու ցեղերի հետ միասին, վաղնջական ժամանակներից սկսած, բնակվել են նաև հայերը3:

19-րդ դարասկզբին Ռուսական կայսրությունն Անդրկովկասում իր տիրապետությունը հաստատելուց հետո, 1867 թ . դեկտեմբերի 9 -ի հրա մա նա գրով կատարում է վա րչա -տ ա րա ծքա յին նոր բաժանումներ4, որի արդյունքում 1868 թ . ստեղծվում է Ելիզա - վետպոլի նահանգը' 38340 քաո. կմ տարածքով, Ելիզավետպոլի, Շուշիի, Ջիվանշիրի, Զանգեզուրի, Ղազախի, Կսւրյագինոյի և Կուր գետի ձախավւնյա շրջանում գտնվող Նուխի և Արեշ գավառներով5:

Նուխի գավաոը գտնվում էր Ելիզավետպոլի նահանգի հյուսիս-

1 Ն ո ւ խ ի տ ե ղ ա ն ո ւ ն ը վ ա ղ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւ մ գ ո ր ծ ա ծ վ ե լ է ն ա և Շ ե ք ի - Շ ա ք ի

ա ն վ ա ն ա ձ և ո վ : Հ ե տ ա գ ա յո ւ մ ' Ն ո ւ խ ի : 1968 թ . ա դ ր բ ե ջ ա ն ա կ ա ն ի շ խ ա ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը

ա յ ն կ ր կ ի ն վ ե ր ա ն վ ա ն ե լ ե ն ' Շ ե ք ի :

2 Ա ր ե շ կ ա մ Ա ր ա շ տ ե ղ ա ն ո ւ ն ը գ ո ր ծ ա ծ վ ե լ է ն ա և Ա ր մ ա ն ա ս ա ն վ ա ն ա ձ և ո վ /Մ. Բարխռւտարեանց, Պ ա տ մ ո ւ թ ի լն Ա ղ ո ւ ա ն ի ց , հ . Ա , Վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ , 1902 , էչ 17 / :

3 Մ. Բարխուտարեանցյ ն շ վ . ա շ խ ., է շ 13 :4 Нагорный Карабах в 1918-1923 г.г. Сборник материалов и документов,

ответств. ред. док. ист. наук, проф. В. А. Микаелян, сост. В. А. Акопян, О. С. Баликян, А. С. Вирабян, В. А. Микаелян, В. С. Эвоян, Ереван, 1922, стр. ХП.

5 М. С. Сапшовичь, Весь Кавказь, Баку, 1914, ст. 346.

արևելյան ծայրում, գավաոի կենտրոնն էր Նուխի քաղաքը: Արեշի գավառը նույնպես գտնվում էր նահանգի հյուսիսային մասում' Նուխի, Գանձակ և Ջիվանշիր գավաոների միջև' արևելյան կողմից սահմանակից լինելով Ռսւքվի նահանգի Գյոքչա գավաոի ն6:

1918 թ. հունվարի 1-ի 7 դրությամբ Նուխի գավաոի հայությունը կազմում էր 26760 , Արեշում' 19161 շունչ8: Երկու գավառներում էլ կային 62 հայաբնակ գյուղեր9: Հայկական պատմւս-ճարտարա­պետական հուշարձաններով հարուստ Նուխի-Արեշում կար 63 հայկական եկեղեցի10, որոնցից երկուսը' Նուխի քաղաքում11:

Մահմեդականները, որոնք գերակշռում էին երկու գավառներում, 18-րդ դարից սկսած, օգտվելով քաղաքական անկայուն վիճակից, հետևողականորեն, կոտորածի ահի տակ մահմեդականացրել էին մի շարք հայկական գյուղեր12: «Դ եռևս 17-18-ր դ դարերում,- գրում է Բաքվի «Ա րև» օրաթերթը,- թուրք անգիտակից խուժանը իր ապիկար և մոլեռանդ հովիվների առաջնորդությամբ շատ գյուղեր մահմեդականացրել էր: Նուխվա գավառի Ք իլ /Գ ի ս /, Կոխմուխ,

106 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

6 Ա -ղ ո , Հ ա յ-թ ո ւր ք ա կ ա ն ը ն դ հ ա ր ո ւմ ն ե ր ը Կ ովկա սում ՚ 1 9 0 6 -1 9 0 6 թ թ . /փաստագրական, վիճակագրական, տեղագրական լո ւս ա ր ա ն ո լթ յո ւն ն ե ր ո վ /,Երևան, 1907, էշ 388, նաև Памятная Книжка Елиэаввтпольской губернии на19Ю г. Елиэаветполь, 1910, стр. 37.

7 Кавказский календарь на 1917 г. Тифлись, 1916, стр. 190-197 .8 1 8 1 6 - 1 9 1 8 / 7 » . ժա մա նա կա հա տ վա ձռւմ Նուխ ի և Ա րեշ գա վ ա ռներ ի հ ա յ

բ ն ա կ չո ւթ յա ն թ վ ա քա նա կի վ ե ր ա բ ե ր յա լ պ ա տ մա կա ն գր ա կ ա ն ո ւթ յա ն մեջ հա նդիպ ում ե ն հակասական տ վյա լներ: Արխիվային փաստաթղթերում / Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 7 6 , д . 1 , գ . 2 2 , թ . 4 1 / հիշա տ ա կվում է 6 0 - 6 0 հա գա ր: Նոլխիի հոգևոր վա րչությա ն վինա կա գրությա ն հա մա ձա յն' 6 0 1 9 2 / Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 4 6 , у . 1 , գ . 1 2 , թ . 2 / : Ա բրա եա մ Գ յուլխ ա նդա նյա նն ի ր ա շխ ա տ ությա ն մ ե ջ /Բ ա գ ուի հերոսամարտը, € Հա յրենիք» , 1 9 4 1 ,թ ի վ 6 , ^ 7 3 / Նուխի գա վա ռում հիշատակում է 3 4 . 0 0 0 , Ա ր ձ շռ ւմ '15 Л 0 0 :

9 Кавказский календарь на 1916 г. Тифлись, 1914, стр. 184-214 , նա և Մ .

Կ ա ր ա պ ե տ յա ն , Հ „վ հ . Թոսմանյանր Հայկական կոտորածի մասին, ՊԲՀ, Երևան, 1987, թ ի վ 2 , էշ 2 4 4 :

1 0 Մ . ա ր ք . Օ ր մ ա ն ե ա ն , Հ ա յո ց Եկեղեցին և ի ր պատմութիւնը, վարդապետոլթիւնը, վա րչութիւնը, բա րեկա րգռւթիւնը, արա րողոլթիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ կա ցոլթիլնը, Կոստանդնուպոլիս, 1911, էջ 266:

1 Մ . Բ ս տ խ ա ս ւա ր ե ա ն ց , Ա զոյա նից երկիր և դրա ցիք, Թ իֆլիս, 1 8 9 3 , էշ 2 6 4 .•

Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 376, д . 1 , գ . 89, թ . 6, նաև Մ . Բ ա ր խ ռ ւ տ ա ր ե ա ն ց , Աղուանից երկիր և դրա ցիք, Թ իֆլիս, 1893, էջ 291 .•

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 107

Բդեզ / Պա րտ եզ/13, Վարդանլու14 և ա յլն»: Այնուհետև շարունակում է . «Պ ա րզ է , որ Աղվանից երկրի հայության վերջին մնացորդը անդունդի եզերքին է կանգնած»: Ընդ որում, այդ ամենն ուղեկցվել էր նաև հայկական եկեղեցիների ավերումներով: Ա յդ աոիթով ա րժեքա վոր տ ե ղ եկ ո ւթ յո ւննե ր է հա ղորդում գերմա նա ցի ճանապարհորդ, գրող բարոն Ավգուստ Ֆոն-Հաքստդաուզենը, որը 1 8 4 3 -4 4 թթ. ճանապարհորդել է Անդրկովկասում15: Նա գրում է. « ... Բոսդսւղի լեռնաշղթայի ամբողջ գծով և Շամախու լեոներում գտնվում են հայկական բնակավայրեր և գյուղեր: Բոսդաղում և Շաքիի պրովինցիայում սկսած Նուխիից մինչև Չատմաս /իւաչմազ - Գ . Ստ./ ամենուր հանդիպում են քրիստոնեական եկեղեցիների ավերակներ, որոնք պատկանում էին անհետացող հայկական բնակավայրերին...»16:

Հայահալած քաղաքականությունը շարունակվեց նաև հետագա ժամանակներում, մասնավորապես 1 9 0 6 -1 9 0 6 թթ. հայ-թաթա­րական ընդհարումների ժամանակ, որի հետևանքով Արեշ գավաոի Հավարիկ, Քանդակ, Մարզուղի, էրմանի- Բազար /Արաշ / , 1սանա- բադ և Մամաթավա հայկական գյուղերը թաթարական խուժանի կողմից ենթարկվեցին կոտորածի և կողոպուտի17:

Հայ-թաթարական լարվածությունը Անդրկովկասում և մաս­նավորապես Նուխի-Արեշի գավառներում ավելի սրվեց հոկտեմ­բերյան հեղաշրջումից հետո: Դրան նպաստեց նաև այն, որ աոաջին

1^ Բ դեիզ գ յո ւղ ը բ ռ ն ի մա հմեդակա նա ցվել է 1890 թ . /Մ. Բարխուտարեանց, Աղուա նից երկիր ..., էջ 2 0 1 / :

14 Վարդանլու գ յո ւղ ը հիմնա կա նում բ ռ ն ի մա հմեդա կա նա ցվել է 1764 թ . / Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . Հ 7 5 , д . 1, գ . 8 9 , թ . 6 / , բ ա յց Ю -ր դ դ ա ր ո ւմ և մ ի ն չև 1918 թ . այնտեղ

բ ն ա կ վ ո ւմ էին սակավաթիվ հ ա յե ր :1 5 Բա րոն Ա վգուստ Ֆ ո ն -Հ ա գս տ հ ա ո լղ ե ն ը Հա յա ս տ ա ն ո ւմ ե ղ ա ծ ժա մա նա կ

հյուրընկա լվել է հա յ մեծա նուն գրող Խաչատուր Ա բովյա նին, որը և ուղեկցել է նրան ճանապարհորդության ընթ ա ցքո ւմ :

16 Барон Август Фон-Гакстгаузен, Закавказский край, часть I, Санктпетербургь, 1867,стр.208-209.

17 Ա-ԴՈ, ն շվ . աշխ., էջ 384-386, նաև А. А. Закарян, А. И. Щахназарян, Бакинская газета «Наше время» о погромах нухинских, арешских и ГбО КЧаЙСКИХ ар М Я Н В 1 9 1 8 Г . Լ Հ Գ , Երևա ն, 1 9 8 9 , թ ի վ 1 , էջ 8 2 , նա և է Ա ր և *, հ ունիսի 1, 1918, թ ի վ 102, նա և Ա. Գյուլխանդանյան, Հա յ-թ ա թ ա ր ական ընդհա րումները Բա գուի մ ե ջ , € Հ ա յր են իք», 1934, թ ի վ 3, Էջ 137 :

աշխարհամարտում պարտվող Թուրքիան, օգտվելով Ռուսական կայսրության ներսում տիրող քաղաքական անկայուն իրավիճակից, ինչպես նաև Կովկասյան ռազմաճակատի փլուզումից, է 'լ ավելի ծսւվալեց պանթուրքիզմի քարոզչությունը մահմեդական շրջան­ներում: Ինչպես վկայում են վավերագրերը՝ «Թուրքական էմիսար­ները և սպաները հետևողականորեն աշխատում էին Կովկասում՝ ռուսական Ադրբեջանում, Երևանում, Ելիզավետպոլում և Բաք- վում»18: «Օգտվելով ռազմաճակատում ռուսական ուժերի կտրուկ անկումից,- գրում է Հ . Ավետիսյանը, - Կովկասի կառավարողների անկախության ձգտումներից, որին մղում էր Թուրքիան, Գերմանիայի հովանու տակ գլուխ բարձրացրած Օսմանյան կայսրությունը լարեց բոլոր ջսւնքերը, Կովկասում համաիսլամական քա րոզչության խորացման համար»19:

Երիտթուրքերի հենարանն Անդրկովկասում «Մուսավաթ» կու­սակցությունն էր, որը ջանք ու եռանդ չէր խնայում՝ արագացնելու թուրքական ներխուժումը Անդրկովկաս:

Վավերագրի վկայությամբ' «թաթարները, որոնք ղեկավարվում էին իրենց գլխավոր քաղաքական կուսակցության' մուսավաթի կողմից, խորապես գիտակցում էին, որ, լինելով մուսուլմաններ, իրենք չեն կովի թուրքերի դեմ, ա ռա վել ևս այն պահին, երբ ռուսական զորքերի հեռանալու պատճառով միանգամայն որոշակի էր նրանց հաղթանակի մոտալուտ լինելը»20:

Զենք ձեռք բերելու, թուրքերի առաջխաղացումը արագացնելու և թիկունքում անիշխանություն աոաջ բերելու նպատակով թաթարների աոաջին քայլերից մեկը ճակատներից վերադարձող ռուս զինվոր­ների գնացքների վրա կատարվող ավազակային հարձակումներն էին' սկսած Հա ջի-Կա բուլ կայարանից մինչև Ա ղստ ա ֆա , որի հետևանքով զոհ գնացին մեծ թվով ռուս զինվորներ, կողոպտվեց մեծ քանակությամբ զենք և զինամթերք21: Բոլոր նման գործողու­

108 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

1 8 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 1 2 1 , ց . 1 , գ . 2 9 , թ . Տ :^ Հ- Ա - Ա վ ե ւ ո ի ս յա ն , Երիտասարդ թուրքերի և մուսա վա թի եամաթուրքական

գործա կցությունը և հակահայ ոնրա գձրծոլթյունը 1918 թ ., ՊԲՀ, Երևա ն, 1991, թ ի վ 1 , է ջ Ո !

2 0 Հ Հ Պ Պ Կ Ա ,ֆ .1 2 1 , ց . 1 , գ . 2 9 , թ . Տ ֊? :2 1 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 2 3 , д . 1 , գ . 117 թ .2 ,ն ա և ֆ . 4 6 , д . 1 , գ . 6 , թ . 4 .•

թյունները ղեկավարվում էին այդ օրերին Ելիզավետպոլում իր գործունեությունն սկսած մուսուլմանական հասարակական կոմիտեի կողմից22: Ըստ գեներալ Կուլեբյակինի' «Ելիզւսվետպոլի նահանգում համարյա ամբողջ մահմեդականությունը զինված էր »23:

Փ ա կելով Բաքու- Թ իֆլիս ճանապարհը և ա յդ հատվածում գտ նվող գա վա ոները կտ րելով դրսի ա շխ ա րհից' մուսա վա ­թականները սկսեցին եոանդագին իրագործել իրենց հայաշինշ քաղաքականությունը:

Հայ-թաթարական լարվածությունն իր գագաթնակետին էր հասել Ե լի զ ա վ ե տ պ ո լի նա հա նգում : Ն կ ա ր ա գ ր ե լո վ ա յդ օրերին Ելիզւսվետպոլի նահանգում հայ բնակչության ծանր դրությունը, Դ . Անանունը գրում է . «Թուրքիայի գործակալները խուժանն ուղղում էին ոչ միայն զորքի դեմ, այլև հայ ճանապարհորդների: Դեկտեմբերի վերջին այլևս ոչ մի հայ չէր համարձակվում անցնել Ադրբեջանի տերիտորիան կտրող աոանձին երկաթուղով: Խիզախ հային սպաս­վում էր մահ: Միաժամանակ թուրքական խուժանը միջցեղային կոիվ սկսեց Արեշի գավաոում և Շամախի քաղաքում»24:

Դրությունը տագնապալից էր մասնավորապես Նուխի և Արեշ գավառներում, ուր թաթարական խուժանը, օգտագործելով ամեն մի հնարավոր աոիթ, հարձակում էր գործում հայ բնակիչների վրա, բարբարոսաբար սպանում ու կողոպտում նրանց բնակարանները25: Ահա ինչ է ասվում դեկտեմբերին Նուխիից Բանվորների և զինվոր­ների պատգամավորների երկրային խորհրդին ուղղված գրություն­ներում. «Վ երջ պետք է տրվի արդյոք այն ներվային լարված դրու­թյանը, որի մեջ գտնվում է Նուխու գավառի մի բա ոն հայերը: Ք ա ­ղաքը / Նուխի ն - Գ . Ստ./ ահաբեկման է ենթարկված զինված բան­դաների /թաթարական - Գ . Ստ./ կողմից: ժա մը в -ից փակվում են տներում, գիշերներն արթուն են մնում վախենաւով կոտորածից...»26:

2 2 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 121, д . 2, Գ■ 94, թ . 96, նա և Ռ. 1>շխա ն]ա ն, Հեղափոխական շա րժումը Ա նդրկովկա սում, Բ ա գոլ, 1918, էջ 184.'

2 3 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 1 2 1 . ք .1 գ . 2 6 , թ . 1 8 :2 4 դ . Ա ն ա ն ո ւ ն , Ռուսահսւյերի հասարակական զա րգա ցումը /1 9 0 1 -1 9 1 8 / , հ . 3 ,

Վենետիկ, 1 926 , էջ 6 6 7 :2 5 « ժ ո ղ ո վ ո ւր դ » , հոկտ եմբերի 23 , 1918, թ ի վ 2 2 :2 6 Լ_ Ա . Լ ո ւ ր շ ւ ս ց յ ա ն , Ս տ ե փ ա ն Շ ա հ ո ւ մ յ ա ն : Պետակա ն և պ արտիա կա ն

գործունեութ յունը 1917-1918 թվա կա ններին, Երևա ն, 1959, էջ 169."

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 1 0 9

Սկսած 1917 թ. հոկտեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներից' Նուխի Ա Արեշ գավաոների Ջաֆսւրաբադ, Ձոլսփղու, Այդին-Ռուլաղ, Ենի- քենդ /Նոր շեն/, ճուջամիշ, Օթմւսնլի, Ալյւսր, Վսւրդանլու, Ջովլան, Մալդ, Աղփիլաքյան, Հավարիկ, Մամաթավա, Մազուրդի, Նեմե]- թաբադ և իյանավանդ հայկական գյուղերը թաթարների կողմից ենթարկվեցին ավերածությունների27, իսկ Օրաբան28 գյուղի հայերին կոտորածի ահի տակ բոնի մահմեդականացրին29:

Թաթարական հարձակումներից տուժեցին հատկապես Ջա- ֆարաբադ . Զոլախլու, Այդին-Բուլաղ, Ալյար և Աղփիլաքյան հայ­կական գյուղերը, ուր սպանվեցին տասնյակ հայեր30: Դեկտեմբերի վերջերին թաթարական հարձակումները հայաբնակ գյուղերի վրա է՜լ ավելի պարբերական բնույթ սկսեցին կրել:

Այս անգամ վերոհիշյալ հայաբնակ գյուղերից ինքնապաշտ­պանության դիմեցին Յոլախլուն և Այդին-Բուլաղը:

Թաթարական մեծաթիվ զինված խուժանը, հարձակվելով Չոլախ- լուի վրա, փորձեց գյուղը կրկին անգամ ենթարկել կողոպուտի: Գյուղացիները դիմեցին ինքնապաշտպանության: Համաո մարտե­րից հետո թաթարները մտնում են գյուղ և կատարում աննկարագրելի բարբարոսություններ, սպանում տղամարդկանց, իսկ գեղեցիկ կանանց ու աղջիկներին իրենց հետ տանում թաթարական գյուղերը: Նմանօրինակ վիճակում էր գտնվում նաև Այդի ն- Բուլսւղը, որը թաթարների կողմից ենթարկվում էր կողոպուտի:

ԱյդԻն-բուլաղցիները, նույնպես դիմելով ինքնապաշտպանւթյան, փորձեցին գյուղից դուրս վոնդել թաթար ելուզակներին: Ինքնա­պաշտպաններին օգնության հասան նաև ղայաբաշցի 16 ձիավոր: Համաո կռիվներից հետո ինքնապաշտպաններին հաջողվում է

110 Ц ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Ա . Դ յո ւ լի ւա ն դ ա ն յա ն , նշվ . աշխ., էջ 1 1 1 , նա և Ա . Մ ե լ ի ք - Ց ո լ չ յ ա ն , Բագուի հերոսամարտը, сՀա յրենիք .» , Գ տարի, թ ի վ 7, մա յիս, 1925, էջ 112, նա և Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 121, у . 1, գ . 26, թ . 29, նաև ֆ . 375, д . 1, գ . 89, թ . 5 , նաև # .246 , ց . 1, գ . 3 , թ . 2, 9, նաև գ . 1 2 , թ . 1 , նաև ֆ . 221, у . 1, գ . 2 ձ ,թ . 19 :

2 8 Օրաբան գ յո ւղ ի հա յ բնա կչութ յա ն մ ի մասը բ ռ ն ի մահմեդականացվել էր դ ե ռ և ս 1 8 ֊ր դ դարի վերջին / Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 3 7 ՚6 , д . 1 , գ . 8 9 , թ . 6 / , նաև ֆ . 2 4 6 , д . 1 , գ . 8 , թ . 6 6 ;

2 9 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 4 5 , ց . 1 , գ . 8 , թ . 6 6 , նաև ֆ . 3 7 6 , д . 1 , ք . 8 9 , / к 6

3 0 Հ Հ Պ Պ Կ Ա , ֆ . 2 0 0 , ց . 1 , գ . 5 9 7 , թ . 5 5 :

թաթարներին ետ շպրտել գյուղից: Սակայն թաթարները, օգնական ուժեր ստանալով, եոօրյա կռիվներից հետո, կրկին անգամ մտնում են գյուղ Ա կատարում անխնա սպանություններ, որից հետո գյուղը հրդեհում31: Կոտորածներից փրկվածները ապաստանեցին ավելի բազմամարդ հայկական գյուղերում: Նմանօրինակ բարբարո­սությունները ղեկավարում էին թաթարական խուժանի հայտնի ավազակապետեր Նասիբն ու Մուսաբեգը32:

Թաթար խուժանի կողմից այդ ամենն ուղեկցվում էր հայկական գյուղերի կողոպուտով: Միայն հունվար ամսի հարձակումների հետևանքով հայկական գյուղերից տարան 1138 գլուխ անասուն, 52 փութ հացահատիկ33:

Թաթարական հարձակումներից զերծ չմնաց նաև ռուսական Ալեքսեևկա և Նեկրասով գյուղերը, որոնց բնակչությունը նույնպես, խուսափելով հետագա բռնություններից, գաղթեց Ռուսաստան34:

Ելնելով վերոհիշյալից' Բւսքվի Հայոց ազգային խորհուրդը որոշեց բանակցությունների մեջ մտնել թաթարների ազգային խորհրդի հետ' ճշտելու հետագա հարաբերությունները, միևնույն ժամանակ ուղիներ մշակել հայ-թաթարական սպասվող ընդհարումների կանխման համար: Բանակցության վարման համար Հայոց ազգային խորհրդից ընտրվեցին դաշնակցական անդամներ Հովհ. Քաջազնունին, Արտ. Ձիլինգարյւսնը /Ռուբեն Դա րբինյա ն/, հայ ժողովրդական կուսակ­ցությունից' Հայկ Տեր-Միքայելյանը և Ս . Տ եր - Ղազար յա նը, սոցիա­լիստ հեղափոխականներից' բժ. Լ. Աթաբեկյանը, և սոց ի ալ-դեմո­կրատներից' Տիգրան Իսախանյանը: Թաթարների կողմից մաս­նակցում էին Մ . Թոփչիբաշևը, Մ . Հաջինսկին, Բ. 1օսւն Ջիվանշի- րը, Ի . Հայդարովը, Ա . Վեզիրովը և Բ. Բաբաևը: Աոաջին նիստը տեղի ունեցավ 1918 թ . հունվարի 15-ին ' Հայոց Մարդասիրական Ընկերության շենքում: Բանակցությունները, որ տևեցին շուրջ 40 օր, կողմերի մեջ եղած խոր հակասությունների պատճառով այդպես է լ ավարտվեցին անարդյունք, և որոշվեց. «Նկատի ունենալով, որ

է Հ ո ր ի զ ո ն», հունվա րի 1 2 , 1 9 1 % ,թ ի վ 7 :

3 2 է ժ ո ղ ո վուր դ ՛», հոկտ եմբերի 2 3 , 1 9 1 8 , ^ ^ 2 2 , նաև Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 4 , Հ , ց . 1 , գ .6 , ^ . 4 ;

3 3 Հ Հ Պ Պ Կ Ա , ֆ . 2 1 5 , ց . 1 , գ . 6 , թ . Հ :3 4 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 3 7 6 , ց - 1 , у . 8 9 , / » . б , նաև ֆ . 2 ձ Տ , ց . 1 , գ . 3 , թ . 5 :

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 1 1 1

շուտով Թիֆւիսում պիտի բա ցվի Ա նդրկովկա սյա ն սեյմը , որին մ ա ս ն ա կ ցե լո ւ են ա յդ խ ո ր հ ր դ ա կ ց ո ւթ յա ն մեջ մ ա ս ն ա կ ցո ղ

անդամներից շա տ երը, նկատի ունենա լով, որ Թ իֆլիսի մեջ էր

գտ նվում Հա յոց Գ երա գույն մա րմինը ' Ա զ գ ա յի ն խ որհուրդը,

ընդհանուր խնդիրների վերջնական լուծումը նպատակահարմար

համարվեց թողնելու այնպիսի հեղինակավոր մարմնի, ինչպիսին

Անդրկովկասյան սեյմն է ր »35:Հայ-թաթարական լարվածությունը գավառներում և հատկապես

Ն ուխ ի-Ա րեշում թուլա ցնելու նպ ա տ ա կով խորհրդա կցությունը

որոշեց' «պատգամավորներ ուղարկել այնտեղ' վեճերը թուլացնելու

համար»36:Նմա նա բնույթ մի հանձնաժողով Ստ. Ծահումյանի կողմից

ուղարկվեց հիշյա լ գա վա ռները' ճշտ ելու գյուղերի ավերման պատճառները, նաև հա յ-թա թա րա կա ն հարաբերությունները կարգավորելու համար: Սակայն պատգամավորությունն Աղդաշից ստիպված ետ վերադարձավ' թաթարների կողմից ճանապարհները փակվելու պատճառով37: Սակայն ո'չ այդ բանակցությունները, ո'չ է լ պատգամավորների կատարած աշխատանքները ոչ մի արդյունք չտվեցին, քանզի թաթարները երկդիմի դիրք էին բռնել, մի կողմից հանդես գալով հաշտարարի դերում, մյուս կողմից՝ է 'լ ավելի էին ակտիվացնում իրենց հակահայ գործողությունները ինչպես Ռսւքվի նահանգում, այնպես էլ նրա հարակից Նուխի-Արեշամ:

Հայ բնակչության նկատմամբ բռնությունները զանգվածային բնույթ սկսեցին կրել փետրվար ամսից: Հավատարիմ մնալով մեծ եղբոր՝ երիտթարքերի գործելակերպին, նրանք աոաջին հերթին շարքից հանեցին հիշյալ գավառների մտավորականությանը: Այսպես, փետրվարի 13-ին եղեռնական մահով Նուխի գավաոի Նիժ գյուղում սպանվում են Միքայել Պետրոսյանը, Անդրկովկասյան սեյմի անդամ Գ ա շիմ-Բեկ Ա միրջա նովը, Սաշւս-Բեկ Մ ելիք- Ասլանյանը և Ա . Ալավերդյանը38:

П 2 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

35 Ա. Գ յո ւ լխ ա ն դ ա յւ յա ն , նշվ . աշխ., էջ 113 :^ Ն ռ ւյն տ եղում , էջ 114:37 Հ Հ ՊՊԿԱ, $ .200 , у . 1, ք . 6 9 7 , թ . 5 5 :3 8 СԱշխատավոր» , մա յիսի 21,1918 , թ ի վ 49 , նաև € Մ շա կ», փետրվարի 27,1918,

թԻՎ 43:

Բսւքվի Հայոց ազգային խորհուրդը, ելնելով վերոհիշյալից, քաջ գիտակցելով, որ հաշտարար բանակցությունները ա յլևս ոչ մի արդյունք չեն տալիս, ա յլ ընդհակաոակը' մուսավաթականներն սկսում են անցնել ավելի լայնածավալ գործողությունների, որոշում է զինել ինչպես Ռաքվի նահանգի, այնպես է՜լ Նուխի և Արեշ գավաոների հայ բնակչությանը: Ինքնապաշտպանության խնդրով մտահոգված' Բաքվի Հայոց ազգային խորհուրդն իր հերթական նիստում քննարկում է այդ հարցը: Խորհրդի նիստում ոչ-դաշնակ­ցական անդամներն այն կարծիքին էին, որ Նուխի-Արեշի հայու­թյանը պետք է զինել օրինավոր ճանապարհով, իսկ դաշնակ­ցականները, չմերժելով այդ տեսակետը և, սակայն, չհավատալով, որ այդպես հնարավոր կլինի, աոաջարկեցին զինել սեփական միջոցներով39:

Նույն խնդրով մտահոգված' Թիֆլիսում գործող Նուխի-Արեշի հայրենակցական ժամանակավոր կոմիտեն /նախագահ' Սիմոն Շխ յա նց/40 դիմում է Հայոց ազգային խորհրդին և նորաստեղծ Հայկական աոանձին բանակային կորպուսի հրամանատար Թ.

Նազարբեկյանին' խնդրելով, որ «թույլատրվի ստանալ իրավունք ումնից հարկն է մի բատւպյոն կա զմել»41: Ընդաոաջելով ժա մա ­նակավոր կոմիտեի խնդրանքին' Հայոց ազգային խորհուրդն ու Թ.

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 1 1 3

3 9 Ա . Գ յո ւ լի ւ ա ն դ ա ն յա ն , նշվ . աշխ., էջ 8 3 ;

Սիմոն /Ս ո ւր ե ն / Շխ յա նը ծնվել 1 1 8 6 6 թ . Ն ուխ իոլմ : Սկզբնական կրթությունը ստացել է Գանձակի ուսուցչա կա ն սեմինա րիա յում, ո րն 1 8 8 7 թ . ավարտելով, զբա ղվել է մա նկա վա րժությա մբ: 1 8 8 2 թ . մեկնել է Շվեյցա րիա և ուսանել ժ ն և ի համալսարանի մա թեմա տիկա յի ֆ ա կուլտ ետ ում : Ուսանելու տարիներին ծանո­թ ա ն ո ւմ Է Հ . Ց . Դա շնա կցության հիմնա դիրներից Ռ ոստոմի /Ստեփան Զ ո ր յա ն / հետ և ա շխ ատա կցում < Դրօշակէ թերթի խ մբա գրա կա ն աշխատանքներին: 1 8 9 6

թ . մ ե կ ն ո ւմ է Ա Մ Ն ' դա ռնա լով ա յնտեղի առաջին դաշնա կցա կա ն գոր ծի չը , ուր և հ ի մ ն ո ւմ է ա ռա ջին կոմիտ եները: 1 8 9 6 թ . վերադարձել է Թի ֆ լի ս և մ ի ն չև 1 9 1 4 թ . Ներսիսյան դպ րոցումդա սա վա նդել ռուսերեն, ֆրա նսերեն, գերմա ներեն լեզո ւն ե ր և մաթեմատիկական առարկաներ, մ ի և ն ո ւ յն ժամանակ զբա ղվել է գրական, թա րգմա նա կա ն աշխատանքով: Հայաստանի Հա նրա պ ետ ութ յունում խ որհրդա յին կարգերի հաստա տումից հետո մնա ցել է Ե րև ա նո ւմ : Մահացել է 1 9 4 7 թ . : Մ . Ս ա ն թ ր ո ս յա ն , Ներսիսյա ն դպ րոցի պ ա տ մությունը, Երևա ն, 1 9 8 1 ,

էջ 1 7 0 , նաև Հ . Տ ա ս ն ա պ ե տ յա ն , Հ . 9 . Դաշնակցությունը ի ր կա զմութենեն մ ի ն չև Ժ Ընդհա նուր ժողովը / 1 8 9 0 - 1 9 2 4 / , Ա թենք, 1 9 8 8 , էջ 2 3 4 ;

4 1 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 ձ 5 , ց . 1 , գ . Յ թ . 1, 24 , նաև ֆ . 2 2 1 , д . 1 , գ . 2 4 , թ . 2 0 ;

Նա զւսրբեկյա նը, քաջ գիտ ա կցելով հայկական գումարտակի անհրաժեշտությունը Նուխի-Արեշում, դիմում են Անդրկովկասյան Կոմիսարիատին, որի թույլտվությամբ կազմվում է Նուխիի աոանձին 4-ր դ հրաձգային գումարտակը, որը համարվում էր հայկական կորպուսի մի բաղկացուցիչ մասը42: Ա յդ գործում իր ներդրումն ունեցավ նաև Վարդաշենցի գեներալ-մայոր Մ. Սիլիկյանը /Սի- լիկով/: Փետրվարի սկզբներին գումարտակը, որը հիմնականում համալրված էր Նուխի-Արեշի հայ երիտասարդներից և Կովկասյան ոազմաճակատից Թիֆլիս վերադարձած Նուխի-արեշցի զինվոր­ներով, անհրաժեշտ ռազմամթերքով Թիֆլիսից Ալազան գետի վրայով անցնում է Նուխի և Արեշ43: Գումարտակի վաշտերը տեղա­բաշխվել էին հայկական Ղայաբսւշի, Սաբսւթլու, Նիժ և Վարդաշեն գյուղերում44:

Ս կզբնա կա ն շրջա նում գումա րտա կի հրամանատարն էր գնդա պ ետ Հո վսե փ յա նը45, որին հետ ա գա յում փ ոխ ա րինեց ազգությամբ լատիշ Ի . Ի. Բրեդիսը46: Ծիշտ է , Հայրենակցական միության վարչությունը մայիսի 10-ի նիստում47 գումարտակի հրամանատար էր նշա նա կել Ա . Ս իլիկյա նի ն48, սա կա յն վավերագրերից երևում է , որ գումարտակի հրամանատար է մնացել գնդապետ Ռրեդիսը49:

Նուխի-Արեշի հայ բնակչության անվտանգությունը թաթարական հնարավոր հարձակումներից ապահովելու նպատակով, դեոևս 1917 թ. փետրվար ամսին Բաքվում գործող Նուխի-Արեշի գյուղացիական կոմիտեն նույնպես մեծ աշխատանք էր կատարում: Հետագայում

114 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

4 2 Նուխի-Ա րեշի առանձին հրա ձգա յին գումարտակը կա զմա լուծվել է 1918 թ . նոյեմբեր ա մսին / Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 246, у . 1 , գ . 3 , թ . 24 / :

4 3 Հ Հ Պ Պ Կ Ա , ֆ . 2 4 5 , ց . 1 , գ . Յ , թ . 1 , 2 ձ :4 4 Հ Հ ՊՊԿԱ, # .246 , ց . 1 , գ . 3 , բ . 9 :

4 5 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 2 3 , ց . 1 , գ . 2 ձ , թ . 1 :4 6 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 2 1 , Տ . 1 , գ . 2 4 , ։ թ . 9 :

ՀՀ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 1 5 , ց . 1 , գ . Յ , թ . 9 ;Ա. Սիլիկյանը եղել է գեներա լ-մա յոր Մ. Սիլիկյանի եղբոր որդին, սպանվել է

Զ ո ց ո ւմ 1919 թ .թ ո ւր ք ե ր ի կողմից / Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 № , ց . 1 , գ. 8 5 , նաև А.246, д. 1 , գ . 2 , թ . 2 6 / :

4 9 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 4 6 , ց . 1 , գ . Յ , թ . 1 6 , 2 5 , նաև ֆ . 2 2 1 , ց . 1 , գ . 24 ւ , թ .1 9 :

նույն կոմիտեի անդամ Ա. Հակոբյանը, 1919 թ. հուլիսի 10-ի Նուխի- Արեշի հայրենակցական միության վարչության նիստում զեկուցելով ժողովրդին զինելու ուղղությամբ իրենց կատարած աշխատանքների մասին, նշում է, թե «Մեր միությունը կազմակերպվել էր 1917 թ. փետրվարին, Լևոն Աթաբեկյանի օրոք: Միությունն ամեն կերպ աշխատում էր օգնել մեր հայրենակիցներին: Ստեփան Շահումյանի օրոք ուղարկել էինք մեր գավաոները 14 ֆուրգոն ոազմամթերք, որը տեղ չի հասել դժբախտաբար' անձրևների, ցեխի և ճանա­պարհների անկանոնության ու բացակայության պատճառով»50:

Այսպիսով պարզ է դաոնում, որ թե' ազգային խորհուրդները և թե' Բաքվի իշխանություններն ու Նուխի-Արեշի ժամանակավոր կոմիտեն, քաջ գիտակցելով հիշյալ գավաոների ստրատեգիական նշանակությունը, ինչպես նաև մտահոգված հայկական գյուղերի հետագա ճակատագրով, փորձում էին հնարավորին չափ օգնել նրանց:

Նույն խնդիրներով մտահոգված՝ Նուխի-արեշցիները 1918 թ. փետրվար 2 6 - ի ն Կովկա սյան Բարեգործական Ընկերությա ն դահլիճում հրավիրում են Նուխի-արեշցիների ընդհանուր ժողով, որտեղ որոշում են իրենց հետագա ա նելիքները51: ժ ո ղո վ ի ն մասնակցում էր նաև հայ նշանավոր գրող Վրթանես Փափազյանը52:

ժողովն ավարտելով իր աշխատանքը' որոշում է ստեղծել Նուխի- ւսրեշցիների հայրենակցական միություն: Նույն նիստում նորաստեղծ միությունն ընդունում է Վրթ. Փափազյանի մշակած բանաձևը, ըստ որի' նրա գործունեության հիմնական խնդիրներն էին' ժողովրդի ինքնապաշտպանությանը, հաղորդակցության կանոնավորումը և պարենավորման ու հանգանակության խնդիրների լուծումը53:

Մարտի 2-ի ն Ա լ. Մանթաշյանի առևտրական դպրոցում տեղի է ունենում Նուխի-Արեշի հայրենակցական միության անդրանիկ

5 0 Հ Հ Պ Պ Կ Ա , ֆ . 2 4 , Տ , ց . 1 , գ . ձ , / > . 2 0 :

5 1 Հ Հ ՊՊԿԱ. ֆ . 2 ձ 5 , ց . 1 , գ . Յ , թ . 1 - 2 :Վր թ . ՓափաղյաԸը 1914-1917 թ թ . հա յոց պ ա տ մություն և գրա կա նություն է

դասա վանդել Նուխիի եկեղեցա կա ն-ծխ ա կա ն երկսեռ միջնակարգ դպ ր ո ցո ւմ /Ե . Ջարենցի անվան Գրականության և արվեստի թա նգա րա ն, Վրթ. Փափազյանի ֆ ո ն դ , թ . 177, նա և էՅ ա ռա ջ» , ապրիլի 29,1920 , թ ի վ 89 :

53 Հ Հ Պ Պ Կ Ա , ֆ . 2 ^ . ց . 1 , գ . Յ . թ . 1 - 2 :

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 115

նիստը' Հովսեփ Մելիք-Զհանյանի նախագահությամբ, որտեղ հայ­րենակցական միության նախագահ է ընտրվում Ա. Շխյանը, իսկ փոխնախագահներ' Հ . Մելիք-Ջհանյանը և Հայրիկ Տեր-Պողոս- յանը54: Հետագայում, հայրենակցական միության վարչության մար­տի 2 3 -ի հերթական նիստում, փոխնախագահների պահանջով ա ո ա ջ ար կվում է ընտրել երեք նախագահ' համահավասար իրա­վունքներով: Տայ ների մեծամասնությամբ ընտրվում են Ս. Շախյանը, որը պետք է զբաղվեր պարենավորման խնդիրներով, Մելիք-Զհան- յանը' զինվորական-ինքնապաշտպանական,ԱՍ. Տեր-Պողոսյանը' ճանապարհների և հաղորդակցության55:

Նուխի և Արեշ գավաոներում հայերի և թաթարների միջև լարվածությունն ավելի մեծացավ 1918 թ. մարտ ամսից սկսած, երբ Բաքվում, իշխանությունը գրավելու նպատակով, բոլշևիկների և մուսավաթ կուսակցության միջև տեղի ունեցան քաղաքացիական կոիվներ56: Քանի որ բոլշևիկյան զորքի մեծամասնությունը կազմում էին արևմտյան ճակատից վերադարձած և ճանապարհները փակ լինելու պատճաոով Բաքվում կուտակված հայ զինվորները, որոնց թիվը հասնում էր 1 0 .000-ի , մուսավաթականները քաղաքացիական կռիվներին փորձեցին տալ ազգային բնույթ: Նրանք տարածեցին այն ստահոդ լուրերը, թե իբր «բոլշևիզմը միայն դիմակ է և Բսւքվի շարժումը կրում է ազգային հակաթարքակսւն բնույթ»57: Բաքվում ծավալված մարտյան քաղաքացիական կռիվները իրենց արձա­գանքները գտան նաև նահանգի գավառներում, մասնավորապես Շամսփփամ և Գյոքչայում58, որտեղ թաթարների կողմից հրահրված հայ-թաթարական ընդհարումները տարածվեցին նաև Գյոքչային հսւրակիչլ Նուխի և Արեշ գավառներում:

Անկախ այն հանգամանքից, որ Վարդաշենում տեղակայված վաշ­տի հրամանատար Գւսբրիել Տեր- Գրիգորյանի59 ջանքերով այդ

5 4 Ն ո ւյն տ եղում , թ . 3 :5 5 Ն ո ւյն տ եղ ո ւմ :

5 6 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 1 2 1 , ց . 2 , գ . 9 4 , թ . 96 :-5 7 Ն ո ւյն տ եղ ո ւմ :5 8 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 6 7 , ց . 6 , գ . 1 9 3 , թ . в :

5 9 Գաբրիել Տ ե ր ֊ Գրիգորյսւնը հա յտ նի է նաև Տեր-{հուրին յա ն ա զգա նունով: Կոտորածներից հետո գրել է է Նուխվա և Արեշի հա յութ յա ն ողբերգութ յունը »

116 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

1996 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ա 1 1 7

օրերին հրավիրվել էր հայերի և մուսուլմանների համատեղ ժողով' ազգամիջյան լարվածությունը թուլացնելու և հայ-թաթարական հարաբերությունները կարգավորելու նպատակով, սակայն դեպքերի ընթացքը ցույց տվեց, որ նման միջոցառումները չծառայեցին իրենց նպատակին60:

Օգտվելով այն հանգամանքից, որ հիշյալ գավառների հայկական գյուղերը շրջապատված էին թաթարական գյուղերով, զինված խուժանը /մոտ 500 հոգի/ ապրիլի 6-ին շրջապատում է Արեշ գավաոի Մազրղի հայկական գյուղը և գյուղացիներից պահանջում' «հավատարիմ լինել կամ հանձնել զենքերը»61:

Քանի որ գյուղը շրջապատված էր թաթարական զինվորներով, անելանելի վիճակում հայտնված գյուղացիները, խոասոիելով կոտո­րածից, որոշում են «երեսանց մուսուլմանություն ընդունել, բայց զեն­քերը չհանձնել»62: Մազրղեցիների մի մասը /մոտ 60 հոգի/, չհան- դուրժելով կրոնափոխությունը, քահ. Տեր-Հովսեփյանի գլխավորու­թյամբ հեռանում են գյուղից և Կուր գետի վրայով հասնում Գան­ձակ: Թաթարները մոլլաների գլխավորությամբ մտնում են գյուղ և հանում եկեղեցու զանգերը, պղծում եկեղեցին' այն վերածելով

մզկիթի63:«Կուր գետի ափին մեկուսի վեց հայ գյուղերից Մազարղին

ընդունել է մահմեդականություն, ընտրելով կրոնափոխությունը մի միջոց իրեն շրջապատող թուրքերից չկոտորվելու համար»64, գրում է Գանձակի փոխանորդ Լևոն վարդապետ Մսելյանը ժամանակի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գևորգ Ե-ին:

Ցավալի է նշել, որ մահմեդականություն ընդունելուց հետո էլ

ա շխ ա տ ությունը, որին կցվա ծ է եղել մոտ 30 փաստաթուղթ և ներկայացրել (հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն պ ա տ ե ր ա զմ ո ւմ հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի կրա ծ վնա սների քննի չ

հա նձնա ժողովին> / Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ - 221, д . 1, գ . 24, թ . 20 -21 / : Ե նթա դրում ենք', որ հիշյա լ աշխատությունը չ ի պահպանվել:

6 0 Հ Հ պպկԱ , ֆ . 221, д . 1, գ . 24, թ . 21 նա և < ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ » , հ ո կ տ ե մ բե ր ի 23, 1918, թ ի վ 22 :

6 1 է Ա ր և » , հունիսի 1,1918, թ ի վ 102, նա և Հ Հ ՊՊԱԱ, ֆ . 200, д . 1 գ . 79 թ . 1 2 & :6 2 < Ա ր և » , հունիսի 1, 1918, թ ի վ 102 ;6 3 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ • 5 7 , д . 6 , գ . 1 8 0 , թ . 1 7 :6 4 Ն ո ւյն տ եղ ո ւմ :

չդադարեցին կոտորածները65: Նույն օրերին թաթարական Դամա- դարա գյուղում թաթարները գազանորեն սպանում են գյուղում գտնվող Մեծ Սոկութլիցի 12 հայերի66: Մազրղիի ճակատագրին ար­ժանացան նաև հայկական Մամաթավա, էրմանի Բազար /Արաշ /, Նեմեյթաբադ և Խանավանդ գյուղեըը, որտեղ տեղի ունեցան կոտո­րածներ և ավերածություններ: Մամաթավա գյուղում տեղի ունեցած կոտորածից հետո փրկված բնակչության մի մասը գաղթեց Ղայւս- բաշի, իսկ մի մասն էլ բոնի կերպով կրոնափոխ եղավ67: Հիշյալ գյուղի կոտորածից փրկված վարժուհին իր ծնողներին գրած նամակում, նկարագրելով կոտորածները, գրում է. «Քոի ափին հայ գյուղերը, որոնց թվում և Մամաթավան, ավերվեցին, իսկ ա զ­գաբնակչության մի մասը կոտորվեց, մի մասն էլ գաղթեց Ղայաբաշի, մնացածն էլ կրոնափոխ եղա վ»68:

Ելնելով այն իրողությունից, որ թաթարական հարձակումները Նուխի-Արեշում լա յն ծավալ է ստացել, և հայկական գյուղերի բնակչությունը ստիպված ցանկանում է գաղթել Թիֆլիսի նահանգ, Նուխի-Արեշի հայրենակցական միության վարչությունը, մտահոգ­ված գաղթականների ճակատագրով, որոշեց նրանց մի մասին տեղափոխել Տսւրսկիե-Կոլոդեց: Ա յդ նպատակով Հ . Մելիք- Ջհան- յանին հանձնարարվեց գնալ Սղնախ և Ցարսկիե-Կոլոդեց' գաղ­թականների կարիքները հոգալու համար: Գաղթականների կյանքը գաղթի ճանապարհներին ապահովելու նպատակով Հ . Մելիք- Ջհանյանի տրամադրության տակ դրվեց նաև Նուխիի աոանձին հրաձգային գումարտակի պահակազորը, որը բաղկացած էր 1 2

զինվորներից: Ցա րսկիե-կոլոդեց գա ղթեցին մասնավորապես Ջաֆարաբադի և Այդին Բուրալի հայ բնակչության մի մասը®:

Թաթարների վայրագությո՛ւնները շարունակվեցին նաև Քանդակ և Հավարիկ գյուղերում: Թաթարական խուժանը /մոտավորապես

6 5 հ հ Պ Պ Կ Ա , ֆ . 2 4 5 , ց . 1 , գ . 1 2 թ - 1 , նաև գ . 5 , թ . 1 0 , նաև ֆ . 2 2 1 , ց . 1 , գ . 2 4 ,թ .35 :

6 6 Հ Հ Պ Պ Կ Ա . ֆ . 2 ձ 6 , ց . 1 , գ . 1 2 թ . 1 :

6 7 է Ա ր և » , հունիսի 2,1918,թ ի վ 103, նսւ}լ Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 221, ց . 1 , գ. 24 ,թ. 32, նաև֊ Հ Հ ՊՊԿԱ. ֆ . 2 1 Տ . ց . 1 , գ . 1 2 թ . 1 „ ն ա և գ . Հ , թ . 1 0 ,*Ա ր և > սեպտեմբերի 7,1918, թ ի վ 177 :

6 9 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 4 .5 , ց . 1 , գ . 8 , թ . 9 :

118 Ա ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

1000 հ ո գ ի /, շրջապսւտելով հիշյալ գյուղերը, անխնա ռմբա ­կոծության է ենթարկում' պահանջելով մահմեդականություն ընդունել կամ հանձնել զենքերը: Որպեսզի չարժանանան Մազրղեցիների ճակատագրին, գյուղացիները մերժում են թուրքերի պահանջը և դիմում ինքնապաշտպանության: Երեք օր շարունակ շրջապատված վիճակում 150 հայ կտրիճներ ինքնապաշտպանական մարտեր մղեցին թվով գերազանց թաթարների դեմ70:

Բւսքվի «Ա րև» օրաթերթը, իր էջերում անդրադառնալով վերո- հիշյա լ գյուղերի ինքնապաշտպանական մարտերին, գրում է. «Քյանդակ և Հավարիկ գյուղերը որոշում են կովել, ոչ զենքերը հանձնել, ոչ է լ ընդունել մահմեդականություն: Եվ դիմում են հարևան Ղայսւբաշ գյուղը, որ գան օգնության: 150 հայ կտրիճներ, շրջա­պատված 1000 ավելի թուրք զինված ու անզեն թալանչիներով, 3 օր ու գիշեր մաքառում են»71:

Օրհասական ա յդ օրերին, ապրիլի 6-ին, Ղայսւբաշի մեծ գյու­ղերում Նուխի-արեշցիները հրավիրել էին միացյալ ժողով' ճշտելու ինքնապաշտպանության հետ կապված իրենց հետագա անլիքները: Նախքան ժողովի բուն հարցերի քննարկմանն անցնելը, ժողովա­կանները որոշում են Ղայաբաշիի գումարտակի զինվորների մի մասին շտապ ուղարկել Հավարիկ և Քանդակ' օգնելու ինքնա­պաշտպաններին և միևնույն ժամանակ Մազուրղի, Մամաթավա գյուղերում ահաբեկված վիճակում գտնվող հայերին տեղսոիոխելու

Ղայաբսւշի72:Շուրջ հինգ հարյուր հայ զինվորներ, գումարտակի սպաներ Ն .

Սուրգունովի և Ա . Ցակովբյանի գլխավորությամբ օգնության հասնե­լով Քանդակ և Հավարիկ գյուղերի անձնուրաց պաշտպաններին, օգնում են նրանց դուրս գալու շրջապատումից' գյուղերի ազգաբնակ­չության հետ միասին73: Թաթարական խուժանը, մտնելով գյուղերը, գազանաբար կոտորածի է ենթարկում 50 հայերի, որոնք չէին

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 1 1 9

7 0 է Ա ր և » , հունիսի 2 , 1 9 1 8 , թ ի վ 1 0 3 , նաև Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 1 9 9 , д . 1 , գ . 2 5 3 , թ . 5 :7 1 էԱ ր և ւ,, հունիսի 2 , 1 9 1 8 , թ ի վ 1 0 3 :7 2 Հ Հ Պ Պ կ Ա ' ֆ . 2 2 1 , ց . 1 , գ . 2 4 ւ , թ . 3 2 :

7 3 Հ Հ ՊՊԿԱ. ֆ . 2 4 5 , д . 1 , գ . 6 , թ . 1 0 , նա և գ . 3 , թ . 1 , նա և С Ա ր և » , հունիսի 2 ,

1 9 1 8 , թ ի վ Ю З

120 ս ԷԶՍ՜ԻԱԾՒՆ 1996

հասցրել գաղթել կամ էլ ի վիճակի չէին դուրս գալու գյուղերից74: Կոտորածի ենթարկվածների մեջ էին նաև օրորոցի երեխաներ75: Թաթարական նմանօրինակ բարբարոսությունն այնքան մեծ զայ­րույթ աոաջացրեց գումարտակի հայ զինվորների մոտ, որ նրանք ետ դա ձի ճանապարհին վրեժխնդրորեն ավերում են թաթարական Չայ-Կայակոյունլու և Ջագիրլու /Շագիվոլու/ գյուղերը, որտեղից սպասելի էին նոր հարձակումներ հայկական մնացյալ գյուղերի վրա76:

Ղայաբաշիում իր աշխատանքներն սկսած ժողովը, քննության առնելով գավառներում ստեղծված ռազմա-քաղաքական ծանր վիճակը, ելնելով այն իրողությունից, որ թաթարական հարձակում­ները նոր թափ են ստացել, և գյուղերի անկազմակերպ վիճակը կարող է նորանոր կոտորածներ և տեղահանության առիթ տալ, որոշում է . ա / «միշտ պատրաստ լինել ամեն պատահարի դեմ, արթուն լինել թշնամու նկատմամբ և զինվել, բ / մահմեդական մոլեռանդությանը վերա բերվել արհամարհանքով և օգնել այն գյուղերին, որոնք կվնասվին իսլամի այդ ֆանատիզմից, իսկ դրա համար կարելույն չափ լավ զինվել և պաշտպանողական դիրք բռնել, գ / օսմանցիների վերաբերյալ լինել չեզոք և զինվոր չուղարկել Կովկասյան ֆրոնտ, որպեսզի չգրգռեն այսպիսով տեղական հարևան թուրքերին' դ / հայ գյուղերի անկազմակերպվածությանը վերջ տալ' ստեղծելով գյուղական հեղինակավոր ուժեղ իշխանություններ»77:

ժողովը քննարկեց նաև գյուղերում նոր կազմվելիք իշխանու­թյունների խնդիրը և որոշեց ստեղծել «Զորեղ և անսահման հարատև իշխանություն' ամենալայն իրավունքներով»78: Ստեղծվող նոր

7 4 Արեշ գավաոի էրմա նի Բազար /Ա ր ա շ/, Իտնա վա նդ, Մ ա զրղոլ, Հավարիկ, Քանդակ և Նեմեյրա բա դ հայաբնակ գ յուղերի բնա կչութ յա ն մի մասը հետագա­

յո ւ մ գա ղթեց Գանձակ: հ ո ւն ի ս ֊հ ո ւլի ս ամիսների ընթ ա ցքում թուրքա կա ն զոր­քերը, գրա վելով Նուխի-Ա րեշի գա վա ռները, թ ո ւ յլ ե ն աալիս վերոհիշյա լ վեց հայկական գ յուղերի բնա կչութ յա նը վերադառնալու ի ր են ց հա յրենի գ յո ւղ ե ր ը : Սակայն բերքահավաքից հետո, օգոստոս ամսին, նենգաբար նրանց կրկին ա նգա մ ենթարկեցին կոտորածի / Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 0 0 , д . 1 , գ . 7 9 , թ . 1 2 8 / ;

7 5 (Ա ր ձ .», հունիսի 2 , 1 9 1 8 , թ ի վ 1 0 3 ; -

7 6 հ հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 4 5 , ց . 1 , գ . 5 , թ . 1 0 :Ն ո ւյն տ եղում , ֆ . 2 2 1 д . 1 , գ . 2 4 , թա Յ շ .

Ն ո ւյն տ եղում , թ . 3 3 - 3 4 :

իշխանությունը պետք է ունենար երեք աստիճան' ա / գյուղական ազգային կոմիտե, բ / շրջանային կոմիտե, գ / Նուխիի և Արեշի գա­վառային հայկական կենտրոնական կոմիտե' բաղկացած երեք հո­գուց79: ժո ղո վ ը կենտրոնական կոմիտեի անդամներ ընտրեց Գաբրիել Ռ. Տեր-Գրիգորյւսնին, Ն . Սուրգունովին-և Թ. Բադալյսւ- նին80: Գյուղերում կազմակերպչական հարցերով աշխատանքներ տանելու համար ընտրվում են երկու համաժողովներ' արևելյան, որի անդամներն էին Եղիշե քահ. Տեր-Հովսեփյանը, Արշակ Մկրտչյանը, Հայկ Մկրտչյանը, և արևմտյան, որի անդամներն էին Բախշի Բատյանը, Սաղիան Սարգսյւսնցը և Սարդիս Ջավադյանցը81: Ընդ որում որոշվեց, որ կենտրոնական կոմիտեն պետք է գտնվեր այնտեղ, ուր տեղակայված էր Նուխիի աոանձին հրաձգային գումարտակի շտաբը և ամենասերտ կապերի մեջ պետք է գտնվեր նրա հետ: Նույնը վերաբերվում էր և շրջանային կոմիտեներին, որոնք պետք է համագործակցեին գումարտակի վաշտերի և դասակների հետ: ժողովը քննության աոավ նաև Ալազան գետի կամուրջի /պարոմ / հարցը, որը կարող էր մեծ նշանակություն ունենալ ինքնապաշտ­պանության կազմակերպման գործում: Հաշվի աոնելով այն հան­գամանքը, որ Նուխի և Ա րեշ գավառների հայության համար շրջապատումից դուրս գալու միակ ճանապարհը անցնում է Ալազան գետի վրայով, կայացվում է միաձայն որոշում' «Ա լա զա ն գետի վրայով գցել կամուրջ և այդ աշխատանքները հանձնարարել Գ յոյ- բուլաղի, Դաշբուլաղի և Սաբաթլուի բնակիչներին /պատասխա­նատուներ' Հովսեփ Սաֆյան, Միրզա Քոչա րյա նց/82: Ուսումնա­սիրելով ժողովի ընթացքում քննարկված հարցերի և ինքնապաշտ­պանության կազմակերպման աշխատանքների ողջ բովանդա­կությունը, կարելի է եզրակացնել, որ հիշյալ գավառներում միացյալ հայկական ժողովն ինքնապաշտպանության խնդիրներով մտա­հոգված, ապրիլի 11-ին գումարում է նաև նորաստեղծ կենտրոնական գործադիր կոմիտեի և Նուխիի առանձին հրաձգային գումարտակի

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 1 2 1

7 9 Ն ո ւյն տ եղ ո ւմ :Ն ո ւյն տ եղ ո ւմ :Ն ո ւյն տ եղ ո ւմ :

8 2 Հ Հ ՊՊԿԱ, # . 2 4 5 д . 1 , գ . Յ , / » . в , նա և ֆ . 2 2 1 , ց . 1 , գ . 2 4 , ր . 3 3 - 3 4 ;

ղեկավարության համատեղ նիստ, որտեղ, քննարկելով ռազմա­քաղաքական իրավիճակը գավառներում, որոշում է. «ա /խ նդրել Թիֆլիսի և Բաքվի հայկական կոմիտեներին* օգնել գավառների հայ ազգաբնակչությանը' ով ինչպես կարող է, р / խնդրել Թիֆլիսի և Ռաքվի հայկական կոմիտեներին իրենց գավառները ուղարկեն գոնե մեկ հրետանային մարտկոց»83:

Իր հերթին թաթարական ազգային խորհուրդը հետևողականորեն նախապատրաստվում է հիշյալ գավառներում կազմակերպելու հար­ձակումներ հայկական գյուղերի վրա: Այդ նպատակով Գանձակի նահանգը կտրում են դրսի աշխարհից: «Մոտ երկու ամիս է , Գան­ձակը կտրում են դրսի աշխարհից: Հայերի համար երկաթուղին չի աշխատում, ամբողջ գիծը թուրքերի ձեռքին է »84, գրում է «Հորիզոն» օրաթերթը: Այսպիսով, սկսած 1017 թ . հոկտեմբեր ամսից մինչև 1918 թ. թուրքական արշավանքը, թաթարների վայրագությունների հետևանքով Նուխի և Արեշ գավառներում ավերվեցին և կողոպ­տվեցին 16 հայկական գյուղեր85 և տեղահանվեցին 6262 հոգի86;

Հայ ժողովրդի այս հատվածի նկատմամբ կոտորածներն ու բռնությունները շարունակվեցին հունիս, հուլիս և սեպտեմբեր ամիսների ընթացքում, որոնք պարբերաբար շարունակվեցին ընդհուպ մինչև 1919-1920 թթ.: Օսմանյան Թուրքիայի և մուսավա­թական Ադրբեջանի կողմից իրագործված նման քաղաքականության հետևանքով ավերվեցին և թալանվեցին բազմաթիվ հինավուրց հայկական գյուղեր, քարուքանդ արվեցին հայկական եկեղեցիները, որոնց մի մասը պղծվեց' վերածվելով մզկիթի: Լիովին բռնագրավվեց հայկական գյուղերի շարժական գույքը, դատարկված գյուղերը

122 ս ԼյԶՍ՜ԻԱԾՒՆ 1 9 9 6

83 Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 2 1 ց . ւ . գ . 2 1 . թ . 3 5 -3 6 ;8 5 * Հ ո ր ի զ ո ն », ապրիլի 2 3 , 1 9 1 8 , թ ի վ 7 6 ;

Հա յերի ցեղա սպ ա նությունը Օսմանյան կա յսրութ յունում, փաստաթղթերի և նյութերի ժողովա ծու, Մ. Գ. Ներսիսյանի խ մ բա գ ր ո ւթ յա մ բ, կա զմողներ Մ . Գ .

Ն ե ր ս ի ս յա ն , Ռ . գ . Ս ա հ ա կ յա ն . Երևան,1 9 9 2 , կ 6 4 8 . նաև Հ . Ա . Ա վ Խ ո ի տ ա ն

նշվ . աշխ., կ 6 6 , նաև Հ Հ ՊՊԿԱ, ֆ . 2 8 3 д . 1 , գ . 6 8 . թ . 7 , նաև ֆ . 22 1 , ց . 1 , գ .

1 п Г я 1 3 д է ' , 2 Ղ 3 ՝ 1 ։ Գ՛ 6 ՞ թ ՝ 1 0 ' Խ և « Ա շ Ի ^ ա վ Ո ք » , մա յիսի 2 1 ,1 9 1 8 . թ ի վ ± 9 , նաև « Մ շ ա կ » , մա յիսի Ո , 1 9 1 8 . թ ի վ 8 8 :

€ Աշխատավոր» . մա յիսի 2 1 , 1 9 1 8 , թ ի վ 4 9 ;

բնակեցվեցին լեզգիներով և թաթարներով, սրի մատնվեցին մոտ 40 հազար տեղաբնակ հայեր:

Հայ ժողովրդի նկատմամբ կիրառված նման քաղաքականությունը Անդրկովկասում կարելի Է որակել միայն ու միայն ցեղասպա­նություն, որը թուրք-մուսա վա թա կա նների կողմից կրում Էր հետևողական բնույթ և վւաստորեն հանդիսանում 1916-1916 թթ. արևմտահայության կոտորածների շարունակությունը Անդրկով­կասում:

ԳԵՎՈՐԳ ՍՐԱՊԻՈՆԻ Ս ՏԵ Փ Ա Ն ՅԱ Ն

ՀՄ Ի-/; էււսյոց պատմության ամբիոնի ասպիրանտ

1 9 9 6 ԱՋէքիԱԾՒՆ Ц 1 2 3

ՀԱՆԳԻՍՏ

ԼԵՎՈՆ ՀԱԿՈԲԻ ԿԱՐԱՄԱՆՈԻԿ8ԱՆԻ

124 Ա ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Անցնող տարվա վերջին կյանքից հեռացավ Արարատ­յա ն հա յրա պ ետ ա կան թեմի Թեմական խորհրդի ատենա- պետ Լևոն Հակոբի Կար ամա­նակ յանը:

Ծ նվել է 1918 թ . Հւսլե- պում, իրավաբանի ընտանի­քում: 1920-ա կա ն թվա կա ն­ներին երկրից տեղահանված տարագիր հայությունը Մեր­ձավոր Ա րևելքի երկրներում կենտ րոնա ցա ծ էր տ ա րբեր գաղթակայաններում, և հետ­եղեռնյան այս շրջանում ծնված սերնդին էր վիճակված անդալ ա շխ ա տ ա նքով ա վա րտ ել գա ղ թ ա կ ա յա ններ ի ց ւս զգ ա յի ն - եկեղեցա կա ն ամուր կա ռույցներով հայկական համայնքների ստեղծման գործը:

Ազգային կրթությունը ստանալով Հալեպի Հայկազյան վար­ժարանում, Լևոն Կարամանակյանը այնուհետև ուսանում է ֆրան­սիական РгегеБ Ի1ա-1Տէ€Տ քոլեջում' ստանալով « հանրօգուտ շինու- թյանց կապալառու» մասնագիտության բակալավրի աստիճան: Ընդհանուր ճարտարագիտական-տեխնիկական կրթությունը Լևոն Կարամանակյանին չի կտրում ազգային կյանքից: Երիտասարդական տարիներից եռանդուն կերպով արձագանքում Է բոլոր այն հարցերին, որոնք հազամ Էին գաղութի և ընդհանրապես Սփյուռքի հայությանը: 1944 թվականի վերջերին համախոհ մի խումբ ընկերներով հիմնա­դրում են « Հայրենաբաղձ հայերի միությանը»' հրատարակելով նաև «Դ եպ ի երկիր» ամսաթերթը:

Երկրորդ աշխարհամարտի, ծանր տարիներին աշխարհա­սփյուռ հայությունը կրկնակիորեն Էր տագնապած' թե' մարդկության ապագայի և թե' վերապրող Հայաստանի ճակատագրի համար: Ահա պյս պատճառով նա ևս մեծ ոգևորությամբ իր մասնակցությունն Է

1 9 9 6 • ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ա 1 2 5

բերում «Սասունցի Դւսվիթ» տանկային շար ապւս ն հիմնադրամի ստեղծմանը և միջոցների հանգանակությանը, իսկ հաղթանակից հետո, 1946-48 թվականներին, լծվում է ներգաղթի կազմակերպմանաշխատանքներին:

Մինչ հայրենիքում հաստատվելը, 1948-1965 թվականները, սիրիահայ գաղութում վարում է հասարակական, կրթական, երի­տասարդական, կուսակցական և քաղաքական բազմազան աշխա­տանքներ' տարբեր տարիների դաոնալով Հայ Մարմնակրթական Միության նախագահ, Ազգային ծերանոցի խնամակալության անդամ և շինարարության պատասխանատու, Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միության վարչության անդամ:

Լինելով Սիրիայի Արաբական Հանրապետությունից 1965 թվականի ներգաղթի երրորդ քարավանի ղեկավարը, գալով հայ­րենիք, հաստատվում է Լենինւսկանում: 1967-ին տեղափոխվում է Երևան, ուր աշխատում է բնակարանների կոոպերատիվ շինարա­րության վարչությունում, այնուհետև' Երևանի քաղաքային խորհրդի արձանագրային բաժնում:

Հայաստանում մասնագիտական իր ունակությունները ծա­ռայեցնելով հայրենիքի բարգավաճմանը, շարունակում է ազգսւյին- հասարակական գործունեությունը: Մասնակցում է «Ա յն թ ա պ » հայրենակցական միության ստեղծմանը: Միությունը Սփյուռքից նվիրատվություն ստացած հինգ հարյուր հազար ամերիկյան դոլլար արժողությամբ սարքավորումներով հիմնում է Այնթապի ժանյակե վարագույրների գործարանը:

Միաժամանակ, մասնագիտական բարձր պատրաստվածու- թյունից բա ցի, նա ուներ գիտական լայն հետաքրքրություններ և տասնամյակների ըթացքում հարուստ գրադրան էր ստեղծել, որից արևելագիտական բնույթի շուրջ 400 գիրք է նվիրում Գիտություն­ների Ակադեմիայի Արևելագիտության ինստիտուտի գրադարանին:

Լևոն Հակոբի Կարամանուկյանը Հայ Առաքելական Եկեղեցու նվիրյալ զավակն էր և ողջ կյանքն ապրել է հավատավոր քրիս­տոնյային վա յել նկարագրով ու վարքով: 1970-ական թվականների սկզբից մինչև կյանքի վերջը նա Արարատյան հայրապետական թեմի Թեմական խորհրդի ատենապետն էր, և իր անմիջական մասնակ­ցությամբ է ստեղծվել նաև թեմական կանոնադրությունը:

Լո՜ւյս և օրհնություն նրա արդար հիշատակին:

„Э Ч М И А Д З И Н ”О Ф И Ц И А Л Ь Н Ы Й Ж У Р Н А Л Э Ч М И А Д ЗИ Н С К О Г О К А ТО Л И КО С А ТА

(Я Н В А Р Ь 1996 г.)

1. Сообщение, Юянваря 1996 г. (По случаю пастырского посещения в США и Канаду Католикоса всех армян Гарегина О-стр. 3).

2. Поздравительные телеграммы и послания между Католикосом всех армян Гарегина I и духовными архипастырями сестёр-церквей по случаю светлого Рождества Христова и Нового Года (стр. 4-6).

3. РЕДАКЦИОННАЯ (стр. 7-9).

4. Католикос всех армян Гарегпн I - Слово к армянам Армении и Арцаха по случаю Нового Года, 1 января 1996 г. (стр. 10-19).

5. Католикос всех армян Пфегпн I -Свет Вифлиемской Звезды в призме Св. Эчмиадзина (Рождественская проповедь) - (стр. 20-26).

6. Епископ Асогик - Эчмиадзин (стихотворение) - (стр. 27).

В ПЕРВОПРЕСТОЛЬНОМ ЭЧМИАДЗИНЕ

7. Посещение государственного секретаря внешних дел и сотрудничества Велокобрн- тании Малкольма Рийтинда Первопрестольного Эчмиадзина, 3 января 1996 г. ֊ (стр 28)

8. Посещение Первопрестольного Эчмиадзина председателя Парламента Гт-зии Зураба Ж вания, 16 января 1996 г. - (стр. 29).

9. Церковная хроника Первопрестольного Эчмиадзина за январь месяц - (стр 30-35)10. Самвел Хачатрян - Новый Год в первопрестольном Эчмиадзине (Помещено также

благословительное слово Католикоса всех армян Гарегина I) - (стр. 36-49)И . Погос Хачатрян - Нововыявленный конкорданс сборника «Книги скорбных

песнопений» (исследование) - (стр. 50-77).12. Ш ушаник Н азарян - «С корбь» М овсеса Хоренаци литературный гимн идеи

независимой государственности Армении и сборник «Книги скорбных песнопений» Григора Нарекаци взаимосвязан с ним (исследование) - (стр. 78-86).

13. Н . Тер-М икаэлян - Рикописны й отд ел П ервоп рестол ьн ого Э чм иадзина(исследование) - (стр. 87-97). м

14. Вачэ Налбандян - Библиографический ценный труд (рецензия) - (стр 98-104)15. Георг Сранионович Степанян - Погромы и самооборона армянского населения

Нухинского и Арешского уездов (исследование) - (стр. 105-123).16. Вечный покой Левона Акоповича Караманукяна - (стр. 124-125).

„ Е Т С Ш П А О Х Ш ”О Р П О А Ь М О Ш Н Ы О Р НО ЬУ ЕТСН М 1А 02П Ч

С ГА Ш А К У 1996)

I 1ո9 ս(? ո Й?е0€էՅՏ'0ո օքէհ(5«1ерагщг е օք №տНоИпеиСиагсешпА ттеш апз, էհշ 9-էհ 1апиагу, (о էհշ Սուէշճ ՏէՅէշտ օք А т с п с а апй СапаЙа А>г

СаЫ? “ Йд1еЙеге «сЬ ап 8ес1 Ье^ееп №տ НоНпсю Сиагерип I, էհշ виргете Ра(пагсЬ алй СаИюЬаи օք а!1 Агшстапв, апс1 էհշ вршШа! Ьеаск օք էհշ տւտէշր СЬигсЬев оп (Ье оссаыоп օք էհշ Кеш Уеаг апй Но1у ՇհոտէաՅՏ (рр. 4-6) ' 0П №е

3. Е<Шопа1 (рр. 7-9).

№ ^ 2 5 3 2 ^ 2 2 ^ А К М ^ ^ С и А К Е С и Ш I - А « И п » оп Л е оссаяоп օք էհշ ме\у А т т е т а п э °ք А п л е т а апс! А йгакЬ, 1-з(1апиагу 1996 (рр. 10-19)

т Ш Ц ^ О Р А Ы . Ш Я Ш Г В С и А К Е С и Ш I - ТЬе Ոշհէ Օք Ве1Ы еЬ ет'з 81аг Й о т էհշ р п в т оГНо1у Թշհաաճշւո (տշաւօո օք Но1у Շհոտէւո8տ) - (рр. 20-26).

6. В В Н О Р А ввО С Ш К - «Е Ш ти ай гт» (росйу) - (р. 27).

ПЧ ТН Е М О ТН ЕК вЕ Е

8. ТЬе ոտւէ օք Мг. 2оогаЬ յVаոуа, էհշ ргеы й ет օք Оеограп гериЬНс’э рагНашсШ, 16-էհ 1апи- агу 1996 (р. 29).

9. ВДуЬк Шит^у ж т с е з алй տշաւօոտ йсИ усгсй ա էհշ Но1у СаШейга1 апс1 ճշտօոբսօոտ օք СЬигсЬ քշտճտէւշտ т էհշ Но1у Бее Йиппв էհշ աօոէհ օք Лапиагу 1996 (рр. 30-35).

10. БАМ УЕЬ КНАТСНАТКШ Ч - ТЬе N 6 » Усат ւո էհշ МоЛег Տշշ (ւէ ւտ Д О п а1я> էհշ Ы еш од аййгсвв օք №տ НоИпеаз) - (рр. 36-49).

11. В О С Н О Б К Н А Т С Н А О К Ш ^ - Ո ւշ »о гк օք էհշ «В оок օք է газету» էհշ пс\у1у геусаЫ сопсогйапсе օք էհշ Ьоок (вШйу) - (рр. 50-77).

12. вН О О вН А ГЯ К \А 2 А К Ш Ч - Ո ւշ « Ь а т с т а й о п » օք М о ек օք С1югепе ւտ էհշ ИИегагу Ьугппс օք էհշ А г т с т а п в ’ тй ер еп й ет в о у еттеги аН вт 1Йеа апй էհշ «В оок օք Ь атеМ ай оп» օք С п §ог օք Нагск հ8տ виррНсаЬопв »ւէհ ւէ ( з Ы у ) - (рр. 78-86).

13. N . ПР.Н-М1КАКТ.1А1Ч - ТЬс НЬгагу օք т а п и к п р и օք Но1у Е иЛ пйайгт (вШйу) - (рр. 87-97).

14. У А С Н Е N А Լ В А N ^ IА N - А уа1иаЫс ЫЬНовгарЫса! Ьоок (ЫЬНовгарЬу) - (рр. 98-104).15. С Е У О К С 8ВЕРА 1ЧЬ*Л - Ո ւշ т а в в а с г к օք А гтсш агк ւո էհշ р г о у т с к օք ЫоокЬу апс1

АгмЬ ап(1 էհշ տշ1ք-ճշքշոշշ (втй у) - (рр. 105-123).16. О сссэбс օք Ьеуоп տօո օք На^ор К агатап оор ап (рр. 124-125).

„Е Т С Н М 1 А 2 Е Ч Е ”О К С А Н Е О Р И С Ш Ь ռ ս БА Ю Т-БШ С Е О ’ЕТ С Н Ш А ТЛ Ч Е

(1АЫУШ К 1996)

1. Օօաասուգս6,1с 101апу1СГ 1996 (ծ Госсааоп Йи Йёрап Йе Эа Տաոէշէ6 С цапните I, СаЛоНак Йе Тоив 1շտ А гт ё т е ю ,1 с 9 1апУ1СГ усге 1շտ 13է8էտ-Սուտ Й' А тёвдие շէ Сапайа - (р. 3).

2. ЕсЬапвс ճշ 1ё1б8гаштс5 շէ Йс 1շէէո:տ Йе ЮюОДоп е т ге Ба 8айМе1ё Оиагё^шпе I, РатагсЬс ՏսբւՏաշ շէ СаЛоНсоз йс Тоиэ 1շտ Агтёшепв. շէ 1շտ շհշքտ տբաէսշ1տ Йсв В^Нзев տօշսէտ ե Госсазюп ЙСБ Տ31ՈէՇՏ քՏէՇՏ ЙС N081 շէ йи №шус1 Ап - (рр. 4-6).

3. ЕйИопа1 (рр. 7-9).

4. САТНОЫ СОБ Б Е Т О Ш Ь Е в АКМ ЕNIЕNՏ СиА КЕСиП ЧЕ I - Айтове & Госсаяоп йе 1а №>иуе11е Аппёе роиг 1շտ Алпёшепз й'А гтёш е շէ АлгакЬ, Ыег ,1апУ1ег 1996 (рр. 10-19).

5. С А Т Н О и С О Б Б Е Т О Ш Ь Е в А КМ ЕЛ Ш Чв С и А К Е С и Ш Е I - Լ յ 1иш1ёге й’А вЬ* йс ВсШ1еЬёет, йи рпшп Йе Տ8ւոէ Е1сЬпйайапе (տշաւօո йс N061) ֊ (рр. 20-26).

6. М О ^ Е Г С М Ш К АввОСНПС - «ЕЮЬшайип» (роё51е) - (р. 27).

А и БАЮ Т-БШ СЕ

7. Ьа У1511е йи весг&айе й’Е 1а! йе 1а Сгапйе ВгеСадое йея аГГалгеБ ех1ёпеигез շէ йс 1а соорёгайоп Мг. Ма1со1т КееЦнпй аи Տ3ւոէ-Տւ&8շ, 1е 3 1апУ1Сг 1996 (р. 28).

8. Ьа «տւէ Йи Мг. 2оигаЬ Оеуаша, рг&йеШ йи райатеМ Йс 1а КёриЫщие Йи Сёогре аи Տտւոէ-Տւճո, 1е 1 6 1агшег 1996 (р. 29).

9. Вгйув աքօոոՅէւօոտ сопсегепат 1շտ сё1еЬгайом йсб ՏՅւոէշտ աշտտշտ, 1շտ տշաւօոտ ргопопсёэ аշշէէշ оссазюп շէ Й’аийта сёгётош ез гсН^еивсБ գա օոէ си Ней Йапв 1а Сай\ёйга1е йи 8ат1 ЕкЬпйайгте аи соиге Йи ;апУ1вг 1996 (рр. 30-35). ,

10. БА М У ЕЬ КНАТГН А П Н Ш Ч - Լշ №иус1 Ап аи Տաոէ-Տ^ջշ (ւ1 у а 8ստւ 1 айгевве йеЬёпёйкйоп йс Ба 8а1Шс1ё) ֊ (рр. 36-49). . . . . ,

11. В О С О в К Н А Т С Н А БК Ш Ч - иоиуга^е Йи «Ь 1Уге Йе 1а Иав&Ье» 1а сопсогйапсе поиуе11стсп1 йёсоиуеП (ёшйе) - (рр. 50-77).

12. СН О Ս СН АNЖ NА 2АКIАN - Ьа «ЬашеШайоп» йе Мо'1'տշ йс Клогепе с շտէ 1 пугппе НПёгшгс йев Аплёшеги Пйёс йи 80Уетшег«а115те 1пйёрепйеШ շէ Гоиуга^е йи «У уге йе Ггае&Не» йи СпеогЙе Магек» аипе виррНсайоп ауес е11е (ё ш й е ) ֊(р р . 78-86).

13. N. О Е К -М Ж А Е Ь Ш * - Ьа ЫЫюЛёчие Йев ա8ոստշոէտ йи БаиИ Е ю Ь ттй и п е (ёШйе) -

(РР 14. УАСНЕ N А ԼВА N ^IА N - Սո оиугаге ЫЬНовгарЫцие Йе уа1еиг(ЫЬНо8гарЫе) - (рр. 98-

1 ̂ 15. С Е У О К С Տ^ЕРА NIАN - Ье шазвасгев йеэ Агтёп^епв йев ргоушсев йе №икЫ е1 й'АгёсЬ е1 ГаиЮ-йёГепве (ёш й е)-(рр . 105-123).

16. Бёсёз йи Ь суоп Як Йи Набор К а г а т а т о д а п (рр. 124-125).