vladimir turina natječajni projekt za kliničke bolnice na šalati u zagrebu, 1940.

59

žarko domljan arhitekt vladimir turina 1913./1968.

vladimir turina stambeni blok u varaždinskoj ulici u zagrebu, 1945.

60

Ljud i ž ive različito, umi ru uv i j ek j ednako . Za to j e smrt nepravedna p r e m a ž ivotu . Z a arhitekta, ko j i j e u tr ideset god ina s t ručnog d je lovanja uspio real i­zirati svega tri g rađevine , a dovrš i t i s amo jednu , i ž ivot j e b io nepravedan . Smr t Vlad imi ra Tur ine sa­m o j e j edan u nizu n j egov ih t ragičnih nesporazu­ma sa ž ivo tom.

Nestanak j e d n o g arhitekta izaziva m n o g a pitanja. Jedno od njih u o v o m nas času zanima pona jv iše : ko l iko j e n j egov ih djela doista ž ivo i ko l iko će ih živjet i i pos l i j e n j e g o v e smrt i — u našim mis l ima ili p red našim oč ima . Baština kojoj j e arhitekt Vlad imi r Tur ina za s o b o m ostavilo m n o g o j e v e ć a od onoga što j e sagradio. K a o umjetnik, stvaralac i kao misl i lac žedan uv i j ek n o ­vih znanja, Tur ina ide m e đ u one izuzetne p o j e d i n c e koj i su odvažno stavili cilj arhi tekture v i soko iznad interesa struke, staleža, pa i svoga o sobnog inte­resa. M n o g i ga nisu razumjel i , a m n o g i se bo ja l i oštr ice n j e g o v e misl i i istine k o j u j e svakome bacao u l ice . Traž io j e tu istinu g rozn ičavo i užurbano, istinu struke, istinu života, istinu čov jeka , a zapravo vlastitu istinu, težeći uzalud za n j e n o m p o t v r d o m u ž ivotu . S v o j e na jbol je god ine i s v o j u na jbo l ju energi ju trošio j e na to da se obrani od pogrešn ih tumačenja i da izbor i ono što j e smatrao neo tuđ i ­v im p r a v o m umje tn ika i ned j e l j i vom biti arhi tek­tonskog stvaralaštva. Prečes to u s u k o b u sa s red i ­n o m i l j u d s k o m osrednjošću, nalazio j e samo j e d n o oruž je : s v o j ideal arhitekture podizao j e sve više dok ga ni je uzdigao d o vis ine k o j a j e bi la p reve l ika za m o g u ć n o s t i po jed inca , pa ii za n j egove . Z a g r a ­đen n e r a z u m i j e v a n j e m i izoliran, osobi to pos l j ed ­njih godina, ž iv io j e razapet i t rošio se u sve v e ć e m raskoraku misli i života, v iz i je i s tvarnosti , s ago r -jevš i preibrzo od one vatre k o j o m je , p r o m e t e j s k o m ges tom, ht io upaliti sva srca.

Stvaralačikii pu t arhitekta Tur ine započeo j e v e ć pr i ­j e d rugog sv je t skog rata. O d m a h posl i je završenih studija 1937. g runuo j e u javnos t s p r o j e k t o m za Banov insku palaču u Splitu. Rad t ro j ice mlad ih au­tora: Tur ine , Vrban ića i Despota , pos t igao ie o tkup i real izaci ju i t ime su okončane dugogod i šn je ra­spre o lokaci j i i i zvedbi toga (reprezentativnog o b j e k ­ta. Danas, posl i je tol ikih godina , teško j e r e k o n ­struirati što se sve događalo oko o v o g nat ječaja i kako j e došlo do toga d a j e t roj ici nepoznat ih i » l i ­j e v o or i jent i ranih« autora, koj i su na nat ječaju p r o ­šli samo s o tkupom, pov je rena izvedba , p o r e d v r lo dobr ih ranij ih pro jeka ta Pičmana, K o v a č e v i ć a , K a -uzlar ić -Denzlera i d rugih . 1 Banovinska pa lača d o -

1 Diskusije oko Banovinske palače započele su 1930. Splitska općina odlučila je da se palača gradi na Mletačkoj obali, pred Dioklecijanovom palačom, na mjestu bivše carinarnice. Protiv te odluke ustao je inž. Petar Senjanović, predloživši da se zgrada podigne istočno od Diokle­cijanove palače, na mjestu pazara koji bi se pretvorio u reprezenta-

po svojoj suštini i širini arhitektura je uraganska disciplina

vladimir turina

61

vršena j e 1938., a n jen g lomazan i p red imenz ion i ran korpus stoji i danas kao v jesnik j e d n e b e s k o m p r o ­misne i neobuzdane mladost i . S t roga geomet r i čnos t fo rme , d imenzi je ko j e odgovara ju d imenz i jama č i ­t avog b loka i zakretanje zgrade da bi se post igla povo l jn i j a v izura i zaštita od insolaci je t ipičan su tur inovski bunt p ro t iv t radicional is t ičkog duha D i o ­k lec i j anova grada ko j i j e b io p o d o z r i v p r ema n o v o j arhitekturi i s v e m u što j e m o g l o konkurirat i » v e l i ­koj p roš los t i« .

Gradeć i Banov insku palaču na is taknutom mjes tu uz oba lu kao reprezenta t ivnu rez idenci ju bana Pr i ­morske banov ine s bansk im i k ra l jevsk im apar tma­nima i n i z o m svečanih dvorana, Tur ina j e pod izao splitsku »d rugu pa laču« , nov i s imbol Splita, sv je s ­no se opredi je l ivš i za d isharmoničnos t u pos to jećo j plastici zapadne oba le grada. D u g o j e Banov inska palača stajala kao poče tn i s tavak nedovršene k o m ­poz ic i j e na javl ju jući nešto što tek ima doći , i i s tom pos l jednj ih godina dob iva svo j pravi smisao u sk lo­pu n o v o g urbanis t ičkog poteza na južno j bazi Mar ja ­na. Uza sve kri t ike ko j ima j e bila izložena, B a n o ­vinska palača izbaci la j e Tur inu u p r v e r e d o v e predra tne hrvatske arhitekture i nedvosmis l eno o t ­kri la b a r e m j ednu n j e g o v u osobinu: sposobnos t da smiono anticipira i da misli u ve l ik im i š i rokim potez ima.

D o p red rat po jav l ju j e se Tur ina još na četiri na­tječaja i na tri od njih dob iva nagrade.

Natječajni p ro jek t iz 1941. za Državnu operu u B e o ­gradu, ko j i m u u jakoj međuna rodno j konkuren ­cij i donosi j ednu od dv i je p r v e nagrade, pa j e tako Turina, uz arhitekta Savkov ića (koji j e dob io j ednu od dv i je t reće nagrade) , b io jedin i nagrađeni j u g o ­slavenski arhitekt, pokazu je ga u posve n o v o m svje t ­lu. Za tvorenos t v o l u m e n a ostaje, ali j e kubis t ičku strogost zami jeni lo s l o b o d n o ob l ikovan je i kont ra -post iranje arhi tektonskih masa. D v a osnovna sadr­žaja kazališta, gledališ te i scena, dani su kao dva zasebna plast ička korpusa, kao odnos pune, kružne, u sebi za tvorene (scena), lepezaste fo rme ko ja se širi (gledalište) što se j e d n i m kra jem zabija popu t klina u mat ičnu jezgru , a d rug im pruža u pros tor s i s t emom radijalnih rebrast ih lamela. Kazal iš te kao mjes to igre, susreta, među l judskog kul turnog zb l i ­žavanja i izuzetnog druš tvenog trenutka, ali i kao

tivan gradski trg, pa je izradio i besplatan idejni projekt. Natječaj je ipak raspisan 1930. za lokaciju na obali. Među natjecateljima poslali su svoje radove J . Pičman, M. Kauzlarić—J. Denzler i M. Kovačević. Raščlanjivanjem objekta i niskim linijama oni nastoje ublažiti sukob novogradnje s Dioklecijanovom palačom u neposrednoj blizini. Po ocjeni žirija, u kojemu su bili E. Schon i I. Meštrović, nijedan od prispjelih radova nije zadovoljio, a izrada nove idejne skice povjerena je Meštro-viću, koji je predložio klasicističku građevinu u formi »grčkog hrama«. Ipak, odluka o gradnji je odgođena. Godine 1937. natječaj je pono­vljen, ali za novu lokaciju podno Sustjepana. (Vidi: P. Senjanović, Lutanja Banovinske palače u Splitu, Novo doba, 1936., br. 250.)

t ehn ičko-organ izac ion i p r o b l e m s v e l i k o m 65-metar -s k o m ro t ac ionom p o z o r n i c o m - s t r o j e m , r i ješio j e T u ­rina s izrazi t im smis lom za a rh i t ek tonsko-s imbo-l i čko akcentuiranje funkci ja uspjevši da ih p o v e ž e u c je l inu izuzetne plast ičke ekspresi je .

U razdobl ju do d rugog svje tskog rata nastao j e još j edan zaniml j iv Tur in in p ro jek t ko j i j e , na žalost, dož iv io j ednaku sudbinu kao i p ro jek t za operu . T o j e p rvonagrađen i natječajni p ro j ek t za k o m p l e k s sveuči l išnih kl inika na Šalati u Z a g r e b u iz 1941. IaJko taj Tur in in rad rezimira neke ide je iz p r v o g natječaja 1930., posebno u cen t r a lnom o b j e k t u (E. Weissmann) i v i jaduktu iznad V o n č i n i n e ul ice , k o ­j i m se u k l in ički k o m p l e k s uk l juču je sus jedni p la­to uz V o ć a r s k u cestu, on je bogat i j i i skus tvom i bez sumnje zreliji , što dolazi do izražaja u uvažavan ju topografskih prednost i smještaja i š i rem sagledava­nju urbanist ičkih i pe jzažnih relaci ja unutar ko j ih kl inički k o m p l e k s lež i . 2 U o b l i k o v n o m p o g l e d u to je rezult iralo ras te rećenjem površ ine i j a č o m di feren­c i j ac i jom cent ra lnog objekta , u k o j e m u su k o n c e n ­trirane sve važni je funkci je , od pra teć ih j ednoka t ­nih objekata pav i l j onskog tipa koj i se nižu p a d i n o m br i jega os lobađajući v izure p rema gradu i savskoj nizini, dok j e ver t ikalna akcentuaci ja os tvarena g r u p o m od tri v i tka 14-katna nebode ra č i je se s i lue­te jasno izdvaja ju na tamnoj pozadin i M e d v e d n i c e .

Posl i je os lobođen ja našu j e zeml ju zahvat io dotad neviđeni građevinski zamah, ko j i j e o b e ć a v a o ve l ike zadatke i bo l j a v r e m e n a za arhitekturu. R e v o l u c i o ­narni zanos, ko j i se j o š ni je b i o ohladio , š i roke za­misl i i da leke perspekt ive pothranj ival i su najsmr-oni je arhi tektonske v iz i je . Čini lo se da će to nemi r ­no v r i j eme naći u Tur in i s v o g a interpreta i pružit i m u šansu da iskuša svo j snažni talent. Za d inamičan i poduze tan Tur in in duh, ko j i j e svaki, i na jmanj i zadatak dizao do p rob lema , a svaki p r o b l e m d o f i l o ­zofi je , za ovaj n j e g o v ž ivotni impetus ko j i j e žudio da se po tvrd i u akcij i sav okrenut ž ivo tu i b u d u ć ­nosti, b i lo j e doista p r avo v r i j eme . Nipoš to n i je s lu­čajno da se Tur ina tih godina posve t io spor tskoj arhitekturi, ko ja će m u doni jet i m n o g a pr iznanja ali i ostati n j e g o v a trajna i p o m a l o t ragična opsesi ja . Ši­roki pokret i masa u sk ladnom r i t m i č k o m gibanju, kul t t je lesnog zdravl ja u p l emen i tu nat jecanju sportskih vještina, to j e bi la Tur in ina v iz i ja sporta u human i j im uv je t ima novoga , soc i ja l i s t ičkog d ru ­štva. Č o v j e k akci je , kakav j e Tur ina b io , pr ihvat io se zadatka da arhi tektonski ob l iku je p ros to re ko j i upravo u akcij i dosežu svoj puni l judski i d ruš tve ­ni smisao.

2 Slaba strana prijašnjih projekata iz 1930. bila je upravo u nepoštivanju specifičnog položaja jednog od najljepših zagrebačkih brežuljaka što je rezultiralo zagrađivanjem površine (S . Planić), predimenzioniranom izgradnjom (Z. Strižić, E. Weissmann) ili prostornim shematizmom (M. Hećimović).

vladimir turina stadion »dinamo« u zagrebu pogled s juga, maketa, 1955.

62

vladimir turina stadion »dinamo« detalj zapadne tribine

63

Projekt i ra jući 1946. s tadion D i n a m a u Z a g r e b u (ta­da F D Akademiča r ) Tur ina j e imao p r ed o č i m a o l i m ­pijski ideal o t v o r e n o g spor tskog bori l iš ta izložena suncu i s l o b o d n o m strujanju zraka. Nasupro t sta-dionu-areni po uzoru na klasični r imsk i K o l o s e j , u k o j e m u j e dominantna tr ibina za što već i b ro j g le ­dalaca (Berl in) , Tur ina je zamisl io s tadion pe jza­žnog tipa ko j i j e s tri strane okružen svega nekol iko metara v i sok im i b l ago zakošen im nas ipom, d o k je četvrta, s j everna strana o tvorena p r e m a maks imi r -skoj šumi i široj vedu t i Z a g r e b a č k e gore . Zatajivši svjesno sebe kao arhitekt za v o l j u j e d n e šire zasno­vane ide je spor t skog borilišta, Tur ina se oduž io s ja j ­n o m zapadnom t r ib inom. D o v r š e n a j e neko l iko g o ­dina kasnije i, kada su uklonjeni pos l jednj i d i je lovi oplate, po j av io se betonski skelet ve l ikog , m o ć n o g ritma, po čistoći kons t rukci je i p las t ičkoj izražaj-nosti bez presedana u našoj pos l i je ra tnoj arhitek­turi. Sapevš i o s n o v n e sile u neko l iko snažnih upor -nja, Tur ina j e j edan izrazito konst rukterski zadatak riješio suvereno poštujući u p r v o m redu zaht jev za kons t ruk t ivnom l o g i k o m da bi u g o r n j e m dijelu os lobod io maštu u raz igranim l in i jama nos iv ih p o ­prečnih greda. Dal jn ja sudbina ide je toga s tadiona bila j e man je sretna. I zg radn jom s jeverne , a osobi to m o n u m e n t a l n e is točne tr ibine (oko 1962.) def ini t ivno j e kompromi t i r ana osnovna zamisao pe j zažnog sta­diona, a kad j e invest i tor zaht i jevao t r ibinu i na j u ­žnoj strani, Tur ina j e sve napust io u m o r a n i razo­čaran. 3

Ide ju o t v o r e n o g stadiona razradio j e dal je u natje­č a j n o m pro jek tu za vel ik i s tadion na Banj ic i u B e o ­gradu 1947., za ko j i j e dob io p r v u nagradu. D o k u maksimdrskom stadionu p rev ladava pejzažni tret­man (s »ap l i c i r anom« t r ib inom), o v o m d r u g o m T u ­rina pristupa kao arhi tektonsko o b l i k o v n o m zadat­ku projekt i ra jući t r ibine u ob l iku dv i j u po luk ruž ­nih školjki , j ednu nasuprot d rugoj uz i s tovremeno v izuelno os lobađanje uzdužne osi stadiona. R e z i m i ­rajući dotadašnja iskustva, pa i neke teore tske p o ­stavke Mal le t -Stevensa , Penguissona i L e Corbus ie -ra ko j i su tražili suv remenu f o r m u spor t skog stadio­na polazeć i od osnovn ih pr inc ipa ant ičkog, g r č k o g graditel jstva, posebno u odnosu p r e m a pe jzažu i to­pograf i j i terena, Tur ina daje k o n a č n u fo rmulac i ju tih nastojanja uspjevši p r a v i m pro jek tan t sk im ner­v o m pomir i t i suprotnost i i zmeđu teoretskih i teh-n i čko -ob l ikovn ih zahtjeva. A k o u s p o r e d i m o taj T u -rinin p ro jek t sa s tadionima ko j i su u isto v r i j eme , a i kasnije, podizani k o d nas, m o ž e m o samo žaliti da

3 U međuvremenu, unatoč energičnom protivljenju autora, izgrađeno je pod zapadnom tribinom nekoliko manjih pomoćnih objekata, a cijeli prostor pod istočnom tribinom zagrađen je da bi se u njemu smjestio automehanički servis Univerzal. Borba za priznavanje autorskog prava, a protiv samovolje investitora, trajala je više od deset godina i teško psihički iscrpljivala Turinu jer je u toj borbi ostao usamljen i nemoćan.

vladimir turina vladimir turina

kombinirano plivalište na rijeci

64

natječajni projekt za veliki stadion na banjici u beogradu, 1949.

vladimir turina

kombinirano plivalište, sušak—rijeka

65

66

se ovaj sjajan p ro jek t p r id ruž io ple jadi onih arhi­tektonskih zamisli k o j e t vo re j e d n u zasebnu p o v i ­jest arhitekture »na pap i ru« .

U isto v r i j eme dok radi na p ro jek tu za Ban j icu su­dje luje na nat ječaju za zgradu C K K P J u B e o ­gradu i razrađuje ide ju ve l ike z račne luke u Bo t incu kraj Z a g r e b a u okv i ru n o v o g a urbanis t ičkog plana grada. A l i j edna misao u to v r i j e m e po tpuno ga za­okupl ja , pos ta je n j e g o v a radna opsesija, zaraza k o j u on suges t ivnom snagom svo j ih r i ječi i svoga t em­peramenta širi i na druge . T o j e p r o j e k t kombin i r a ­nog plivališta za Ri jeku . S o n o m n e o b i č n o m s p o s o b ­nošću koncent rac i je , ko ja ga j e usmjeravala da se u j e d n o m trenutku po tpuno preda samo j e d n o m za­datku, radio j e Tur ina i razrađivao detalje toga p r o ­jekta i, kada su 1949. pos l jednj i crteži bil i go tov i i izrađena maketa, b i lo j e oči to da tu ni je r i ječ sa­m o o ta lent i ranom r ješenju j e d n o g tehničko-arh i -tek tonsko-urbanis t ičkog p rob lema , nego da se Tur i ­na nalazi na n o v i m i za naše tadašnje pr i l ike avan­ga rdn im teoretskim poz ic i jama. Dois ta j e t rebalo hrabrosti , u v r i j eme dok su se u nas p o časopis ima vodi le teoretske raspre o p ro f i lu soci jal is t ičke arhi­tekture, a u praksi realizirala djela k o j a su, nasu­prot t o m ideo lo škom obi l ju , nosila b i l j eg naše mate ­ri jalne skučenost i i intelektualne osrednjosti , pa izići pred javnos t s on im n e o b i č n i m be tonsk im v a l j k o m plivališta, p u t u j u ć o m t r ib inom, n e b o d e r o m uz sa­mu obalu, l u k o m za jahte, pa i s a m o m o s n o v n o m i d e j o m da se zaborav l jena delta R ječ ine na sastavu dvaju g radova arhitektonski po tpuno preob l iku je i rezervi ra za j edan ekskluzivan sadržaj . Vr i j ednos t toga pro jekta ne iscrpl juje se u s m i o n o m o b l i k o v ­n o m i kons t ruk t ivnom rješenju po jed in ih objekata (sistem nos iv ih kružnih rebara plivališta p romjera 50 metara, ko j ima j e dokinut klasični odnos stupa i g rede i maks ima lno os lobođen unutarnji pros tor) , pa n i u ingenioznoj zamisl i pu tu juće t r ib ine 4 na š inama koja »pos lužu je« tri borilišta, natkr iveni ba -sen, o tvoren i basen i n o g o m e t n o igralište i t ime v r lo rano anticipira ide ju f leksibi lne arhitekture (os­l o b o đ e n tribine, p ros tor natkr ivena plivališta m o ž e se uz neznatne zahvate adaptirati za različite p o ­t rebe o d g imnas t ičke dvorane do spremišta za m a ­nje av ione) . Imajući p red oč ima v iz i ju šireg h u m a ­nog i urbanis t ičkog sadržaja Del te na spoju dvaju, decen i j ima nepr i rodno odi je l jenih , gradova, Tur ina v id i m o g u ć n o s t n j ihova p o n o v n o g susreta intenzi­v i ran jem eminentno humane , j a v n e namjene toga prostora, s tvaranjem p o t r e b n o g oduška, cezure u

4 Ideja putujućeg gledališta nastala je u vezi s veslačkim natjecanjima. Posebni vlakovi vukli su vagone s tribinama uzduž veslačkih staza da bi gledaoci mogli pratiti čitav tok natjecanja. Turina je tu ideju isko­ristio i dao joj nov smisao unutar jednog arhitektonski artikuliranog prostora.

vladimir turina

natječajni projekt za neboder u zagrebu, ilica 1a

67

g u s t o m tk ivu obalne izgradnje, os tvaren jem n e p o ­s rednog dodira čov jeka s p r i r o d o m i n j e g o v i m os lo ­b a đ a n j e m o d otuđenost i u k o j u ga j e sapeo ž ivot ve l ikoga l u č k o g grada.

T i m j e p r o j e k t o m Tur ina p rod ro na stranice p rv ih evropsk ih arhi tektonskih časopisa ko j i isu žurili da ga o b j a v e k a o kuriozi tet iz j e d n e ma le i razmjer ­no nepozna te zeml je » i s točnog b l o k a « . Sli jedil i su poz iv i i i z ložbe , 5 a u to v r i j e m e pada i n j e g o v k o n ­takt s L e Corbus i e rom s k o j i m se neko l iko godina dopisuje . Tako se po tv rđu je d u h o v n o s rods tvo k o j e ga o tpr i je veže uz o v o g a v e l i k o g revo luc ionara i v i ­zionara m o d e r n e arhitekture. S rods tvo , k o j e se u -natoč namet l j i v im paralelama, p o s e b n o u široj k o n ­cepc i j i d ruš tvene funkci je arhi tekture i n j e n o m is­k o n s k o m h u m a n o m i human i s t i čkom određenju , ot ­k r iva više kao dodir sl ičnih pr i roda, p a i sudbina, nego kao rezultat nekoga i z ravnog utjecaja. L e C o r -busier i n j egova smiona vizi ja b o l j e budućnos t i sv i ­je ta p o m o ć u bo l j e arhitekture bi la j e za Tur inu od samog poče tka visoki cilj k o j i m j e mje r io i k o j e m u je usmjer io vlasti to djelo.

U ž ivotu , svakidašnjem i o b i č n o m , prati ga i da l je n j egova nesretna zvi jezda. Ži r i j i su m u skloni a in­vest i tori sumnj ičav i . P roc i j ep j e sve već i , a on, ne ­strpl j iv i v e ć p o k o l e b a n s t rahom da će ostati p a ­pirnati arhitekt, g rozn ičavo se preda je radu i upo r ­no šalje s v o j e p ro jek te na natječaje, n e uzdajući se više u o c j e n e žirija nego u sretan slučaj . Nižu se u narednih neko l iko godina pro jek t i za d r žavnu p re ­parandi ju na Savskoj cesti, n e b o d e r na T r g u R e ­publ ike , p rodužen je Trga Maršala Tita, kazalište u Zenic i , rekreacioni centar u Banov ić ima , up ravnu zgradu Z a g r e b a č k o g ve lesa jma i j o š n iz d rug ih o ko j ima danas j e d v a nešto znamo. A onda 1956. kao da m u se sreća osmjehnula ; ta m u j e godina don i j e ­la o d j e d n o m dvi je i zvedbe . S tambena višekatnica u Kr i žan ićevo j ul ici n i je izazvala pažnju kri t ike i doista ni po č e m u nije izuzetna os im što s toj i znat­no iznad pros jeka tadašnje m a s o v n e i v e ć i m d i je ­l o m konfekc i j ske s tambene arhi tekture u Zagrebu . Fasada te zgrade okrenuta jugu , ras tvorena d u b o ­k i m lođama i »zaigrana« f in im g r a f i z m o m ba lkon­skih ograda, s v o j o m t ransparentnošću i b l ag im pa-s te lnoze lenim t o n o m kao da v o d i neki vlastiti d i ­j a log s on im d r v o r e d o m j avo ra doda juć i s v o m st ro­g o m g e o m e t r i z m u nemi rnu arabesku n j ihovih s je ­na. U g r a đ e v n o m sk lopu nas ta lom p o d d ik ta tom k o ­merc i ja lne arhitekture na jamnog tipa, a posebno na-

5 Turina sudjeluje na olimpijskim izložbama sportske arhitekture u Lon­donu 1948. i Helsinkiju 1952. gdje dobiva nagrade. Osim toga izlaže na internacionalnoj izložbi sportske arhitekture u Stockholmu 1949, na Bijenalu u Sao Paolou 1957. i na Trijenalu u Milanu 1957. Samostalno je izlagao u Zagrebu 1950. i 1956.

suprot en igmat ičkoj zatvorenost i S t e i n m a n n o v e ško­le, ta j e Tur in inina zgrada »uzg iba la z rak« i un i je ­la u ci jel i ovaj kvar t dah svježine ko j i j e tu n e d o ­stajao.

P red d rugač i j im i m n o g o s ložen i j im zada tkom na­šao se Tur ina k o d projekt i ranja Centra za zaštitu majke i djeteta u K la i ćevo j ul ic i (danas Institut za majku i di jete) . Uz pos to jeć i F i sche rov seces ionis t ič -ki sanatori j , arhi tektonski izrazito individual iz i ran i bez sumnje j edan od najuspje l i j ih seces ionis t ičkih objekata u Zag rebu , t rebalo j e na skučenoj i n e ­pr ikladnoj parce l i (parcela j e na j užno j strani uz K l a i ć e v u u l icu v r lo uska i p ro teže se c i j e l o m du­ž inom b loka do para le lnog Pri laza J N A ) smjestiti ob jek t dispanzera, koj i j e u f unkc iona lnom smislu m o r a o zadovol j i t i dva bi tna zaht jeva: b ro jnos t p r o ­storija za raznovrsne sadržaje dispanzerske s lužbe i s lobodan pris tup ko j i će o m o g u ć i t i ve l iku f rek­venc i ju posje t i laca . Odabi ruć i j ed in i m o g u ć i put podređ ivan ja mje r i l a u odnosu na pos to jeć i objekt , Tur ina n i j e uspio o b l i k o v n o izb jeć i n e u g o d a n sraz v isoko kul t ivi rane i samodosta tne arhi tektonske fo r ­me, k o j a u izolaci j i nalazi puni smisao egzis tenci je (sanatorij j e konc ip i ran kao s lobodno s tojeći ob jek t p o v u č e n od g rađevne l ini je i od i je l jen od u l ice v i ­sok im z idom) , i suv remene arhi tektonski » ind i f e ­rentne« f o r m e ko ja n iskim pav i l jonsk i i zbačen im p r o č e l j e m i » šup l j im« p r i zeml j em namje rno ističe svo ju komunika t ivnos t . R u š e n j e m zašt i tnog zida taj j e sraz pos tao jo š očiti j i , a niska žel jezna ograda, p r i l agođena po t r ebama i mje r i lu novogradn je , zna­čila j e dal jnju degradac i ju toga prostora , p o s e b n o u odnosu na zgradu sanatorija. M a n e toga objekta postaju m e đ u t i m u interieru n j egova prednos t . Usit­n jeno mjer i lo unutrašnjih pros tor i ja » o b u č e n i h « u plast iku svi jet l ih pastelnih tonova i r azvedenos t t lo­crta, č ime j e pos t ignuta raznovrsnos t osvje t l jenja i p ros torn ih ugođaja , o tkr ivaju izuzetan Tur in in smisao za obogać ivan je unutarnjeg »ps iho lo škog« sadržaja arhitekture koj i j e adekvatan sadržaju i funkci j i ob jek ta (uzrast i psiha dieteta) . Kva l i t e te toga interieura, u k o j e m u j e uob l i čena dos l jedna i čitka arhi tektonska misao, bez sumnje su ut jecale na od luku da se Turini za real izaci ju Centra d o ­dijeli nagrada grada Zagreba .

Pro jek t i ko j e j e Tur ina za s o b o m ostavio, oni rea­lizirani ili tek nabačeni kao ide jne sk ice , samo su j edna d imenzi ja n j egova djela. D r u g u čini n j egova uv i jek živa misao k o j o m se viz ionarski o t iskivao da­leko, m o ž d a i p reda leko za konkre tne druš tvene i f inanci jske m o ć i s redine za k o j u j e ostao vezan . M i ­slio j e o arhitekturi kao stvaralac i umje tn ik nespu­tan his tor ičkim, estetskim ili f i lozofsk im predrasu­dama, a njen duboki i sudbinski smisao sagledava u ideji to ta lnog prostora kao s v e o b u h v a t n o g i sve -obuhvaća jućeg arhi tektonsko-plas t ičkog okvi ra č o -

vladimir turina

stambena zgrada u križanićevoj ulici

detalj fasade

68

v j e k o v e egzis tenci je . Iznoseći svo je misl i u kra tk im plas t ičkim rečenicama, me todo lošk i osebujno ali bez uobiča jene naučne sistematičnosti i l i p o v i j e s n o u m -je tn ičke argumentaci je , Tur ina s v o j e po iman je arhi­tekture diže do s intet ičkog p o g l e d a u k o j e m u se, u p ros to rn im i p o v i j e s n i m t o k o v i m a dopun ju ju talent pr i rode i talent čov j eka u neprek idno j mi jen i obl ika i v j ečno j igri kontrasta. D u b o k i .smisao arhitekture otkr iva se kao neprek idno s tvaranje iz v e ć s tvore ­nog, kao integralna akcija k o j u za jednički kreiraju č o v j e k i v r i j eme , č o v j e k ko j i da je ide ju i obl ik , vr i ­j e m e ko j e daje trajanje i pat inu.

Ustajući pro t iv .sivila u arhitekturi ko je smatra (na­si l jem nad č o v j e k o v o m p o t r e b o m s l o b o d n o g oč i t o ­vanja u prostoru, p ro t iv kl išeja i svake vrs te epi-gonstva, smatrajući da j e integri tet čov j eka b i tno ugrožen p r e v a g o m tehn ičko- rac iona lne k o m p o n e n ­te, Tur ina dolaz i do p o j m a e m o c i o n a l n o g u arhitek­turi kao m o g u ć e g izvora n o v e arhi tektonske krea­tivnosti : » E m o c i o n a l n o robot i n e ć e nikada dohvati t i . T u j e č o v j e k suvereno b iće .« Tur in ina koncepc i j a arhi tekture otkr iva u biti roman t i čan stav. Č o v j e k j e b i će s v j e č n o m i ne raz r ješ ivom d i l e m o m u sebi — č o v j e k int ime i č o v j e k stroja, č o v j e k društva i č o ­v j ek obitel j i . S toga i kor i j ene naših nesporazuma, naše nesposobnost i da k re i ramo istinski humaniz i ra­ne pros tore treba tražiti u n a m a samima, u sukobu dvi ju različit ih sudbina: č o v j e k a ko j i se ne m o ž e odreć i s v o j e duboke po t rebe za o s a m o m i čov j eka koj i barata l o g i k o m v e l i k o g bro ja . T u neprev lada­nu i nep rev lad ivu d v o j n o s t s u v r e m e n o g č o v j e k a i z ­razio j e Tur ina p r e g n a n t n o m r e č e n i c o m : » B a s n o ­s lovna era t ehn ičkog božans tva s tvor i la j e pos tepe ­no čov jeka izolac i je .«

P o n o v n o uspostavl janje u g r o ž e n o g integri teta č o ­v j e k o v e l ičnosti , kao bitni p r e d u v j e t o ž i v o t v o r e -nja humani je arhitekture ko ja bi bi la na razini naše poz i t ivne d ruš tvene i in te lektualne spoznaje, osnovn i j e p r o b l e m pred k o j i m stoji arhitektura sutrašnjice. P u n crnih slutnja, Tur ina ipak gaji t račak nade, v je ru juć i u b u d u ć n o s t i mlađe g e n e ­raci je arhitekata ko j i će se os lobodi t i nametnut ih diktata i vratiti arhitekturi n jen izvorn i i p r o m e -tejski smisao. » T r e b a m l a d e upalit i d a shvate p r o ­store i l jude u n j ima . . . Napros to da shvate o č e m u je r i ječ . Oni se još nisu umori l i .

Malo j e hrabr ih da tamane hidre svako jake . Da shvate p r o p o r c i j e gigantskih r evo luc i j a društva i n j egove tehnike. Da u t o m g o l e m o m košmaru zbi ­vanja i rađanja n o v e ere shvate v r i j e m e i č o v j e k o -l iko b iće . D a d o k u č e n j e g o v u suštinu, a sami su djel ić n j e g o v e suštine. D a u s v o j i m v iz i jama i na s v o j i m s to lov ima p r iđu b l iže l j udsk im e m o c i j a m a i l judsk im osob inama svake vrs te i da te in t imne e m o c i j e — svo je vlasti te emoc i j e , k o j e g li čuda! — integriraju u s v e m o ć n u t ehnokrac i ju n o v o g a doba .

vladimir turina

stambena zgrada u križanićevoj ulici, 1956.

69

vladimir turina

centar za zaštitu majke i djeteta u zagrebu, 1956.

70

71

Da g o l e m o j snazi t ehničkog diva doda ju p l emen i ­tost suštine života. Da u s v a k o m bezdanu života i pros tora zapaze i otkr i ju s tvara lačku ha rmoni ju k o j a j e praiskonski pokre tač l judskog djela.«

Tur ina ni je za s o b o m ostavio opus »ko j i stoji kao dovr šen h r a m « nego po ruku kao v iz ionarsku skicu neke b u d u ć e arhitekture ko ja će pripadati s v i m l ju ­d ima udružen im u za jedničkoj želj i i u p u ć e n i m za­j e d n i č k o m cil ju.

Misli t i arhi tekturu uraganski kao totalni prostor č o v j e k o v a ž ivota i č o v j e k o v e sudbine — vel ika j e poruka arhitekta Turine.

bibliografija

O n o v o m tipu suvremenog kazališta, Građevinski vjesnik, 1940, — Stadion u arhitekturi, Arhi tektura 1947.—48., br. 4—6. — Ideas and proposals for a n e w sporting archi tec­ture, Zag reb 1949. — Postoje li u arhitekturi autorska prava, Telegram, 8. III 1963. — Humanizam i ant ihuma-nizanv n o v o v j e k o g urbanizma, ibid., 22. III 1963. — Sudar dvi ju sudbina, ibid, 29. III 1963. — Eventualno . . . ka cilju, ibid., 12. IV 1963.

literatura:

N. Šegvić , Teška adaptacija istinski s tvaralačke ličnosti, Vjesnik, 29. X 1968. — R. Nikšić, In memor iam, Vladimir Turina 1913.—1968., Telegram, 1. X I 1968. — M. Vodička , Vlad imiru Turini in memor i am — meditaci je , Čov jek i p r o ­stor, 1969., br. 190. — A. Mutnjaković , Istina j ednog stadi­ona, ibid., 1969., br. 190. — A. Mutnjaković , Poruka i o p o ­ruka Rijeci , Domet i (Rijeka), 1969., br. 1.

popis radova*

1. Banovinska palača u Splitu, 1938. (s V. Vrban ićem i N. Despotom, natječaj, otkup) — izvedba

2. Uprava monopo la u Beogradu, 1938. (natječaj, II na­grada)

3. Palača A L B A N I J A u Beogradu, 1938. (natječaj, otkup) 4. Državna opera u Beogradu, 1940. (natječaj, I nagrada) 5. Hotel na Pl i tv ičkim jezerima, 1940. (natječaj, otkup) 6. Sveuči l išne klinike na Salati u Zagrebu , 1941. (natječaj

I nagrada) 7. Stadion D I N A M A u Zagrebu, 1946.—62. — izvedba 8. Stadion na Banjici u Beogradu, 1947. (natječaj, I na­

grada)

* Turina je preferirao ekipni rad na projektima, pa je većina njego­vih rješenja zapravo djelo nekolicine autora. Među njegovim stalnim suradnicima i konzultantima bili su arhitekti Franjo Neidhardt, Rado­van Nikšić, Dragan Bolta, Mašek, Mladen Vodička i Boris Magaš.

9. Idejni projekt za zgradu C K K P J u Beogradu , 1947. (na­tječaj, otkup)

10. Civilna zračna luka u Bot incu kraj Zagreba , 1946.—48. 11. Za tvoreno i o tvoreno plivalište u Sušaku, 1948. (natje­

čaj , I nagrada) 12. Protot ip kombin i ranog plivališta za Ri jeku, 1949 13. Državna preparandi ja u Zagrebu, 1952. (natječaj, otkup) 14. Neboder na Trgu Republ ike u Zagrebu , 1952. (natječaj,

IV. nagrada) 15. Za tvoreno plivalište u Zagrebu, 1953. (natječaj, otkup) 16. Upravna zgrada tvornice Rade K o n č a r u Zagrebu , 1953.

(natječaj) 17. S tambena višekatnica u Kr ižanićevoj ul. u Zagrebu,

1956 — izvedba 18. Centar za zaštitu majke i djeteta u Zagrebu , 1956. —

izvedba 19. Tehnološki fakultet za Skopje , 1960. (natječaj) 20. Robna kuća u S lavonskom Brodu, 1961. 21. Upravna zgrada Zagrebačkog velesajma, 1963. (natje­

čaj , otkup) 22. Rekreac ioni centar za Banoviće , oko 1963. 23. Kazalište u Zenici , 1963. (uži natječaj) 24. Sportska dvorana u Danič ićevoj ul. u Z a g r e b u (II p r o ­

jekt) , 1964. — u izgradnji 25. Sportska dvorana za Skopje , oko 1966. 26. Idejni projekt za stadion u Teheranu, oko 1986. 27. Tehnološki fakultet za Skopje 28. Robna kuća u S lavonskom Brodu

Osim navedenih projekata Turina je razradio urbanist ičko rješenje s tambenog b loka u Varaždinskoj ulici (I i II var i ­janta), urbanist ičko rješenje Kral jevice , urbanis t ičko r je­šenje produženja Trga Maršala Tita u Z a g r e b u (uži natje­čaj) i uređenje g lavne tržnice u Zagrebu , te pro jek te za Strojarski fakultet (Dubrava) i Meteorološki institut u Z a ­grebu i za Kemi jsk i institut u Klagenfurtu.