จงหวะ

จงหวะ คออะไร?

ในดนตรสากลนน จงหวะถกแสดงดวยตวโนต ทเปนสญลกษณแทนคาความยาวของเสยง โดยเรมนบความยาวของเสยง จากจดทเนมเขยนตวโนตนนบนบรรทดหาเสน ซงแตกตางจากกบกบบนทกโนตเพลงไทยทบรรจลงในหองเพลง 8 หอง และถอเสยงทบนทกใกลเสนเปนจดทจงหวะตก ในดนตรสากล จงหวะตกของโนตแตละตวจะอยทจดเรมตนของโนตตวนนๆ แตในดนตรไทย จงหวะตกเปนจดสนสด ในดนตรไทยโดยทวๆ ไปแลว จะพดถงจงหวะสาคญ 3 ประเภท คอ

1. จงหวะสามญ 2. จงหวะฉง 3. จงหวะหนาทบ

จงหวะสามญ

จงหวะสามญ คอ จงหวะทแตละคนเคาะใหเขากบดนตร สามารถเปรยบเทยบไดกบการรองเพลงหรอเลนดนตรแลวปรบมอไปดวย จงหวะทปรบมอนน คอ “จงหวะสามญ” โดยธรรมชาตแลวจงหวะสามญของคนเราจะตรงกน จะมบางทวาจงหวะสามญของคนหนงถกวาของอกคนหนง หรอจงหวะสามญของคนหนงหางกวาอกคนหนง แตกเปนสวนนอย สวนทมความสาคญมากทสดในจงหวะสามญ คอ จงหวะตก ในดนตรตะวนตก คอ Down beat

จงหวะฉง

จงหวะฉง กคอการกาหนดวาจะใหบรรเลงฉงในเพลงหนงนน จะตองใหเสยง “ฉง” และ “ฉบ” อยทใด ตรงกบจงหวะสามญหรอไม และการบรรเลงฉงในดนตรไทยนน จะตองบรรเลงใหตรงกบอตราจงวะของเพลงนนดวย นอกจากนจงหวะฉงยงมความสมพนธกบ “จงหวะหนาทบ” ทมรปแบบสอกคลองกบอตราจงหวะของจงหวะฉงและทานองเพลงดวย การบรรเลงแบบธรรมดา คอ “ฉง-ฉบ” หรอ การตฉง เสยง ฉง และ ฉบ สลบกน ซงเปนการกาหนด “ชน” หรออตราจงหวะของเพลง เชน สามชน สองชน หรอชนเดยว เชน เพลงในอตราชนเดยว กาหนดใหบรรเลง “ฉบ” ในจงหวะตกของทกๆ จงหวะเคาะ และบรรเลง “ฉง” ในระหวางกลางของจงหวะฉบ เปนตน

2 เอกสารประการการสอนวชาดนตรประกอบการแสดง อาจารยธรรมจกร พรหมพวย สาขาวชานาฏกรรมไทย คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง

การสงเกตวาเพลงใดตองใชอตราจงหวะใดนน บางครงไมอาจทราบจากการอานโนตเพลง จาเปนทจะตองเรยนรบทเพลงและการดาเนนทานองของเพลงดวยเสมอ อยางไรกตาม ทานองเพลงบางทาทานองทเปนทานองเฉพาะ เรยกวา “เทา” หรอ “โยน” กสามารถบอกอตราจงหวะได เชน อนง มเพลงบางประเภททมจงหวะสมาเสมอ มการกาหนดอตราจงหวะของเพลงไวแนนอน แตการบรรเลงฉงไมเปนไปตามรปแบบ “ฉง-ฉบ” ทกลาวไวขางตน ซงเปนการบรรเลงเฉพาะบทเพลง ดงตวอยางตอไปน

1. เพลงสาเนยงจน ในแตละวรรคเพลง (4 หอง) ทจงหวะตกท 2, 3 และ 4 บรรเลง “ฉง-ฉง-ฉบ” เชน เพลงจนขมเลก

2. เพลงสาเนยงฝรง บรรเลง “ฉง” ในทกๆ จงหวะตกของหองเพลง 3. เพลงหนาพาทยบางเพลง เชน เชด กราวใน กราวนอก กลม บรรเลง “ฉง” ในทกๆ

จงหวะตกของหองเพลง 4. เพลงเฉพาะ บางเพลง เชน เพลงเชดจน บรรเลง “ฉบ” ในทกๆ จงหวะตก 5. เพลงประเภท “ฉงตด” เชน เพลงชมตลาด ยาน นน หากใน 1 บรรทดโนต ม

7 หองเพลง ในวรรคเพลงหนา ซงม 4 หองเพลง จะบรรเลง ฉง-ฉบ เหมอนอตราจงหวะสามชน แตในวรรคหลงซงม 3 หองเพลง จะบรรเลง ฉง-ฉบ ขมวดท 2 หองเพลงหลง (เพลงไทยโดยปกต 1 บรรทด ม 8 หองเพลง) ดงตวอยางเพลงชมตลาด

6. การบรรเลงฉงหลายรปแบบในเพลงเดยว เชน เพลงเยย ในโขนรามเกยรต ชด หนมานอาสา จะตองบรรเลง ฉง-ฉบ ลงตามคารอง หรอ เพลงชาปใน กมทงการบรรเลงทมทงอตราสามชน สองชนและชนเดยว

นอกจากนยงมบทเพลงทมการบรรเลงฉงในอตราจงหวะทไมสมาเสมอ เชน เพลงรวตางๆ ซงถอเปนรปแบบเฉพาะของแตบทเพลงทนกดนตรไทยและผราจะตองเรยนร เพอใหสามารถใชทาราประกอบจงหวะทหลากหลายเหลานไดอยางถกตองและสอดคลองกบโครงสรางทางดนตรและกระบวนทารา

3 เอกสารประการการสอนวชาดนตรประกอบการแสดง อาจารยธรรมจกร พรหมพวย สาขาวชานาฏกรรมไทย คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง

จงหวะหนาทบ

คอ การกาหนดการบรรเลงของเครองดนตรไทยปะเภทเครองหนง หรอกลองชนดตางๆ โดยกาหนดวาเพลงหนงๆ นนจะตองใชกลองชนดใด และบรรเลงอยางไร ทงน ขนอยกบประเภทของเพลง สภาพ โอกาสและจดประสงคของการบรรเลง อกทงยงตองเลอกใชเครองหนงใหถกตองตามลกษณะวงดนตร ลกษณะเพลงดวย หนาทบมหลายชนดแตกตางกนไปตามประเภทของเครองหนง และหนาทบตางๆ นนมอตราจงหวะ “ชน” กากบอยดวยเสมอ ในบทเพลงทแตกตางกน กมการใชหนาทบทแตกตางกนดวย หนาทบมความสมพนธกบทานองเพลงในการกาหนดความยาวของบทเพลง กลาวคอ หนาทบเปนตวกาหนดการแบงทานองเพลงเปนสวนๆ โดยบรรเลงซาๆ หลายครงจนจบบทเพลง แตหนาทบบางประเภทมไดมการบรรเลงซากนตลอดทงเพลง เชน หนาทบของเพลงหนาพาทยบางเพลง เชน เพลงลา เพลงเสมอ เปนตน หนาทบของเพลงหนาพาทย มลกษณะแตกตางจากการใชเครองหนงประเภทอน คอ หนาทบเหลานสวนใหญใชกลองสองชนดประกอบกน คอ ตะโพนและกลองทด บางครงกสามารถแยกบรรเลงได คอ บางเพลงใชตะโพนอยางเดยว และบางเพลงกใชกลองทดเพยงอยางเดยว ซงทาหนาทดงน

- ตะโพนและกลองทดทบรรเลงหนาทบประกอบเพลงนน ทาหนาทกาหนดความยาวของเพลงดวย

- เนองจากมเครองหนง 2 อยางบรรเลงพรอมกน แตมหนาทบบรรเลงอยางอสระ เครองหนงททาหนาทเปนมาตราวดเพลงทชดเจนจงเปนกลองทด สวนตะโพนทาหนาทประกอบกลองทด เปนการเพมรายละเอยดในหนาทบ

- หนาทบวดเปนจานวนของ “ไมเดน” และ “ไมลา” หรอวดดวยการบรรเลงทเปนลกษณะเฉพาะอนๆ

- หนาทบ จดเปน “มอ” ของตะโพน ในกรณทสวนหนงหรอตอนใดของบทเพลงมเพยงตะโพนบรรเลงประกอบ

ในการบรรเลงเครองหนงหนาทบใดหนาทบหนง แมจะมการกาหนดไวตายตววาการบรรเลงหนาทบนนตองบรรเลงอยางไร ในทางปฏบตผบรรเลงสามารถตกแตงรายละเอยดการบรรเลงใหวจตรพสดารได เชน ภาษาทางเครองหนงทเรยกวาการบรรเลงกลองแขกวา “สาย” ซงกคอการแปรทานองในรปแบบของเครองหนงนนเอง แตเมอจะแปรทานองไปเปนอยางไร ยงคงตองทาหนาทในการกาหนดวรรคตอนของทานองเพลงดวยเสมอ

4 เอกสารประการการสอนวชาดนตรประกอบการแสดง อาจารยธรรมจกร พรหมพวย สาขาวชานาฏกรรมไทย คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง

ในการนบ “ไมเดน” และ “ไมลา” สาหรบเพลงหนาพาทยนน มความสาคญและจาเปนอยางยงสาหรบนาฏศลปน เพราะเปนจงหวะทกาหนดการกาวเทาและนบจานวนทาราใหสอดคลองกบไมกลองชนดนนๆ ยกตวอยางเชน ในเพลง เมอดทหนาทบตะโพนจะพบวา ตงแตตนจนจบมไดมการบรรเลงหนาทบซากนเลย แตเมอดเทยบทหนาทบกลองทดกพบวาม “ไมเดน” 4 ไม แลวตอดวยไมลา 1 ชด (ไมเดน นนมความยาวสมาเสมอเทากนทกไม สวนไมลามรปแบบเฉพาะ) ดงน หรอในเพลงหนาพาทยตระนมตร หนาทบตะโพนกมไดบรรเลงซาๆ อยางชดเจน แตหนาทบกลองทดประกอบไปดวยไมเดน 4 ไม และไมลาอก 1 ชด ดงน แมวาไมเดนของทงสองเพลงจะมความยาวไมเทากน แตไมเดนแตละไมของเพลงมความยาวเทากน อนง ยงมไมกลองประเภทอนทมลกษณะเฉพาะ เชน ไมลก ไมประดน เปนตน แมวาตะโพนและกลองทดจะบรรเลงควบคกนไปกตาม หนาทบททาหนาทเปนมาตรวดเพลงจะอยทหนาทบของกลองทด บทเพลงบางเพลงแมวาจะใชทงตะโพนและกลองทดควบคกนไป แตกมบางสวนหรอบางตอนทใชเฉพาะตะโพนบรรเลงอยางเดยว มาตรทใชวดเพลงในสวนนจงเปนหนาทของตะโพน ซงมกจะเรยกวา “มอ” เชนเพลงตระบองกน หนาทบของเพลงตระบองกนเรมตนดวหนาทบตะโพนกอน แลวตอทายดวยหนาทบทบรรเลงทงตะโพนและกลองทด ซงในสวนของกลองทดนน เรยกวา “ไม” ดงน สาหรบบทเพลงทมจงหวะไมสมาเสมอแนนอน เชน เพลงรว ทมทง “มอ” และ “ไม” กมรปแบบเฉพาะ จานวนมอของตะโพนและจานวนไมของกลองทดมไดมจานวนตายตว เมอบรรเลงจงตองปฏบตใหสอดคลองกบวรรคเพลง เมอวรรคเพลงอาจตองบรรเลงใหยดยาวออกไป หนาทบกจะตองยดออกตามไปดวย

5 เอกสารประการการสอนวชาดนตรประกอบการแสดง อาจารยธรรมจกร พรหมพวย สาขาวชานาฏกรรมไทย คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง

ตวอยางหนาทบตางๆ

หนาทบหมายถงแบบแผนสาหรบการใชเครองประกอบจงหวะบรรเลงประกอบเพลงหนาทบนนไมใชทานองแตเปนลกษณะจงหวะของกลองไมวาจะเปนกลองตะโพน กลองแขก กลองโทนรามะนา และกลองสองหนาจงหวะของของกลองเหลานเรยกวา หนาทบ โดยใชตกากบทานองเพลงไทยใชตรวมกบฉง สาหรบคานมพฒนาการมาจากคาวา “ทบ” ซงพระวนจฉยของสมเดจฯเจาฟา- กรมพระยานรศรานวดตวงศ ทรงอธบายไววา “เครองสงคตประเภทกลองของไทยมตรงกบกลองของชาวอนเดยอยคอ ทบ เปนกลอง

ขงหนงหนาเดยว โทนซงชาวอนเดยเรยก โทล ขงหนงสองหนา แตไทยเรยกวา ตะโพน คาพวก

นคอนขางสบสน เพราะชาวนครศรธรรมราชเรยก ทบ แตชาวกรงเทพฯเรยก โทน ความสอวา

แตโบราณเหนจะใชแตกลองสองหนาในวงปพาทยตะโพนหนาจะเปนของประดษฐานขน หรอ

เอามาเขาวงปพาทยภายหลงสวนคาวาโทนยงปรากฏอยในบทละครเมอรองบทลงสรง

ทรงเครอง และ บทชมรถ หรอ ชางมาพาหนะ บอกใหรองเพลง “โทน”หมายถง รองเขากบ

กลองโทนทตประกอบตอมาตะโพนเขามาแทนท กลองโทนจงเขาไปใชสาหรบวงเครองสายมโหร” (สาสนสมเดจ เลมท 2 หนา 55)

ดงนนกลองทบหรอกลองโทนกคอกลองชนดเดยวกนแตเรยกแตกตางกนในแตละภมภาคซงในเวลาตอมาไดนาไปใชตคกบกลองรามะนาในวงดนตรสาเหตทนามาตผสมกบกลองรามะนานนนาจะเปนการใหเสยงของจงหวะกลองนนดงขนเนองจากขนาดของวงดนตรไทยเรมมการปสมดวยเครองดนตรหลากหลายขนถายงคงตดวยกลองใบเดยวเสยงของกลองอาจไมดงเทากบเครองดนตรชนดอนและทาใหไมไดยนจงหวะกลองไดชดเจน นอกจากกลองโทนและกลองรามะนาทใชตประกอบในวงดนตรแลวตอมายงมการนากลองสองหนาและกลองแขกซงเปนกลองทมเสยงดงมาตประกอบสาหรบวงดนตรทมเสยงดง เชน วงปพาทยจงทาใหมการกาหนดชนดของกลองใหเหมาะสมตามแบบของวงดนตรดวยกลาวคอถาเปนวงทมเสยงดงอยาง วงเครองสาย และวงมโหร จะใชกลองโทนรามะนาถาเปนวงปพาทยจะใชกลองสองหนาหรอกลองแขก ไมวาจะเปนกลองชนดใดกตามโดยหนาทของกลองคอตประกอบจงหวะใหถกตองกบประโยคเพลงและกลมกลนกบทานองเพลงซงเปนเครองบอกสวนสดและประโยคเพลงนน ๆวธการตกลองประจาเพลงนนกดนตรตองยดเปนสงสาคญตองบรรเลงใหตรงตามจงหวะอยางพอดซงวธการตจงหวะกลองนนเรยกวา หนาทบซงยงคงเรยกตามจงหวะของกลองทบซงเปนกลองทใชมาเกาแกทสดโดยเรยกคาวา “หนาทบ” เปนคานาหนาแลวตอดวยชนดของกลองนน

6 เอกสารประการการสอนวชาดนตรประกอบการแสดง อาจารยธรรมจกร พรหมพวย สาขาวชานาฏกรรมไทย คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง

ๆ เชน หนาทบโทนรามะนา หมายถง จงหวะของการตโทนรามะนาหนาทบกลองแขก หมายถงจงหวะการตกลองแขก เปนตน (มนตร ตราโมท 2507 : 21) การบรรเลงหนาทบเครองหนง จาแนกเปนหนาทบตางๆ มรปแบบการบรรเลงแตละหนาทบตามอตราจงหวะทกาหนดอย เชน การบรรเลงกลองแขกซงเปนเครองหนงทใชประกอบบทเพลงทงสาหรบการบรรเลง ประกอบการรา และสาหรบผสมเปนวงเฉพาะกาลทมหนาทบพเศษ เชน วงกลองแขก วงบวลอย นน เมอนามาใชในละครราประเภทตางๆ กลองแขกจงทาหนาทกาหนดอตราจงหวะในการรา และใชประกอบการแสดงเดยว เชน เพลงสะระหมา ในการราอาวธของละครใน โดยเฉพาะอยางยงในละครในนน หนาทบกลองแขกทมลกษณะเฉพาะ ทาหนาทกาหนดการประเทาหรอเลนเทาของตวละครดวย เชน ในเพลงพระทอง ลงสรงโทน ลงสรงสหราย หรอฝรงราเทา เปนตน ดงตวอยางหนาทบสาหรบเครองหนงชนดตางๆ ดงตอไปน

1. หนาทบปรบไก

1.1. สาหรบกลองแขก สามชน สองชน ชนเดยว สาหรบการบรรเลงหนาทบปรบไกสองชน สาหรบกลองแขกนน นยมบรรเลงเทยวแรกสลบกบเทยวหลง ถาเปนบทเพลงทจงหวะหนาทบเปนค เมอบรรเลงเทยวแรกสลบกบเทยวหลงจะพอด แตหากเปนเพลงทมรอบหนาทบเปนค เชน เพลงทองยอน กจะตองบรรเลง เทยวแรก-เทยวหลง-เทยวแรก-เทยวหลง-เทยวหลง ดงน

1.2. สาหรบกลองสองหนา 1.3. สาหรบตะโพน

2. หนาทบสองไม

2.1. สาหรบกลองแขก 2.2.สาหรบกลองสองหนา 2.3. สาหรบตะโพน

3. หนาทบสาหรบเพลงภาษา

3.1. หนาทบลาว 3.2. หนาทบแขก 3.3. หนาทบเขมร

7 เอกสารประการการสอนวชาดนตรประกอบการแสดง อาจารยธรรมจกร พรหมพวย สาขาวชานาฏกรรมไทย คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง

3.4.หนาทบณวน 3.5. หนาทบพมา 3.6. หนาทบมอญ 3.7.หนาทบฝรง

4. หนาทบเฉพาะและหนาทบพเศษอนๆ

4.1. สาหรบกลองแขก 4.1.1. หนาทบพระทอง 4.1.2. หนาทบขนมา 4.1.3. หนาทบลงสรง 4.1.4. หนาทบสระบหรงใน 4.1.5. หนาทบนางหงส 4.1.6. หนาทบบวลอย 4.1.7. หนาทบนางหนาย 4.1.8. หนาทบสมงทอง 4.1.9. หนาทบตนวรเชษฐ

ฯลฯ 4.2. สาหรบตะโพน

4.2.1. เพลงเรองกะระนะ 4.2.2. เพลงเรองพญาโศก 4.2.3. เพลงเรองเขมรใหญ 4.2.4. เพลงลงโลด 4.2.5. เพลงโลม 4.2.6. เพลงลงสรง 4.2.7. เพลงตนวรเชษฐ

ฯลฯ 4.3.สาหรบตะโพนและกลองทด (ตประกอบกน)

4.3.1. เพลงเสมอ 4.3.2. เพลงกราวใน 4.3.3. เพลงกราวนอก 4.3.4. เพลงกลม

8 เอกสารประการการสอนวชาดนตรประกอบการแสดง อาจารยธรรมจกร พรหมพวย สาขาวชานาฏกรรมไทย คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง

4.3.5. เพลงเหาะ หนาทบตะโพนเพลงเหาะมอก 1 อยาง สวนหนาทบกลองทดดงเดม คอ หนาทบเพลงโคมเวยนใชหนาทบเดยวกบเพลงเหาะ

4.3.6. เพลงโล 4.3.7. เพลงเตยว 4.3.8. เพลงกราวรา 4.3.9. เพลงปฐม 4.3.10. เพลงโอดชนเดยว 4.3.11. เพลงสาธการกลอง

ฯลฯ