Renesans - odrodzenie czy nowa epoka w muzyce

Renesans - odrodzenie czy nowa epoka w muzyce?1. Odradzanie si pewnych wartoci istniejcych wczeniej dostrzec mona niemal w kadej epoce. U progu nowej epoki splataj si zwykle tendencje epoki minionej z now myl. Tak wanie naley rozumie renesans muzyczny - jako odrodzenie wanych treci antyku, sucych, jako punkt wyjcia dla rozwoju nowego jzyka muzycznego. Jednoczenie renesans jest kontynuacj zdobyczy redniowiecza, zwaszcza w zakresie muzycznych form i gatunkw.2. Renesans jako nowy prd w literaturze, kulturze i sztuce europejskiej, narodzi si we Woszech (XIV w. freski Giotto, sonety Petrarki). Rozumiany jest jako odrodzenie czowieka i kultury wyzwolonego z wizw redniowiecznego gotyku.

3. Zmiany ideologii spowodowane zostay przeobraeniami spoecznymi: zmiana roli kocioa reformacja i kontrreformacja; rozwj miast i wzrost roli mieszczastwa; odkrycia geograficzne; epokowe wynalazki - druk, proch, kompas.4. Do nowych wiatopogldw i ideologii nale: antropocentryzm, humanizm i wspomniana ju wczeniej reformacja.5. Zasig nowej kultury by do wski, elitarny, ogranicza si do krgw wyszego duchowiestwa, szlachty, bogatego mieszczastwa.6. Twrcy przestali tworzy anonimowo; popierani przez silnych i wpywowych mecenasw mogli cieszy si saw i swobod twrcz, zaspokajajc wasne ambicje7. Wzorem dla sztuki staa si natura (immitazione della natura)8. Artystw renesansu cechowaa postawa dociekliwa, poznawcza, twrcza, zrywajca z tradycyjnym symbolizmem sztuki redniowiecza.9. Typow dla nowej epoki tre w malarstwie reprezentowa portret, w rzebie pomnik, w architekturze paac i dom mieszczaski.10. Zmieniy si te pogldy teoretyczne na muzyk. Zwrotem w historii estetyki muzycznej sta si moment, gdy muzyk zaczto uwaa za sztuk.11. W zwizku z tymi przemianami ju od XV wieku zaczy rnicowa si style wrd poszczeglnych artystw.12. Do najwybitniejszych postaci renesansu naleeli midzy innymi: Mikoaj Kopernik Erazm z Rotterdamu Leonardo da Vinci Micha Anio Rafael13. W odniesieniu do muzyki renesans obejmuje 2.poow XV wieku i wiek XVI. Trudno te stawia wyran granic midzy szko burgundzk (ktr zamknlimy

redniowiecze) a polifoni flamandzk (ktra zaraz otworzy renesans).Cechy muzyki renesansu1.Muzyk traktowano w dwojaki sposb: w duchu redniowiecznym jeszcze jako nauk matematyczn ucielenienie teorii liczb; proporcje; czenie z astronomi harmonia sfer); - ju jako sztuk naladujc przyrod, std tak wane dla muzyki renesansu jest immitazione della natura);2.Zmieni si stosunek teoria praktyka; o ile teoria nadal pozostawaa bardzo wan dziedzin muzyki, o tyle twrczo muzyczna przestaa by odwzorowaniem cisych, z gry ustalonych regu komponowania. Teraz teoria miaa sta si odzwierciedleniem praktyki muzycznej;3.Kompozytor by po czci naukowcem mia odwzorowywa natur, po czci za stawa si artyst INDYWIDUALIZM TWRCZY (wielkie nazwiska);4.Wanym momentem byo ustalenie zasad technicznych i tonalnych wielogosowoci. Punktem wyjcia bya tu technika fauxbourdon. To ona doprowadzia do uznania tercji i seksty jako konsonanse oraz do rozbudowy struktury akordowej; technika fauxbourdon i chromatyka stanowiy punkt wyjcia do przezwyciania systemu modalnego ( powstanie systemu dur-moll);5.Najbardziej znany i reprezentatywny rodzaj muzyki renesansowej to niewtpliwie wielogosowa muzyka wokalna, czyli polifonia wokalna a cappella (zwana te polifoni flamandzk);6.Najwiksz zdobycz polifonii byo osignicie rwnorzdnoci wszystkich gosw (wczeniej gosy podporzdkowywano cantus firmus; teraz cantus firmus sta si tematem);7.Najwaniejsz technik polifonii a cappella bya imitacja; technik cantus firmus z czasem zastpia zasada przeimitowania (imitacyjne rozpoczynanie poszczeglnych odcinkw utworu);8.Powikszono liczb gosw (od 5 12); czsto stosowano zmienn liczb gosw, jako wypadkow rnych technik kompozytorskich;9.Pomidzy sowem a muzyk istnia bardzo duy zwizek, co sprzyjao utrwaleniu estetyki naladownictwa dwikowego (owo wspomniane ju immitazione della natura); posugiwanie si bogatym zasobem rodkw w baroku przerodzio si w powstanie figur retoryczno- muzycznych;10.Dominujce formy to msza, motet, kanon, madryga;11.W tym czasie powstaa take w Wenecji nowa technika, zwana polichralnoci (obok istniejcego cigle stylu konserwatywnego Palestrina);12.Polichralno, na bazie wspzawodniczenia zespow wykonawczych,

doprowadzia do powstania techniki koncertujcej, a w konsekwencji do

powstania samodzielnej muzyki instrumentalnej;

13.W dziedzinie muzyki instrumentalnej:

coraz bardziej rozbudowywano i udoskonalano instrumenty dokonano podziau instrumentw na profesjonalne i ludowe powstaway kapele dworskie kameralne (do wewntrz) i fanfary (na zewntrz) tworzono szkoy gry na instrumentach instrument sta si konkurencj wobec gosu (mia dononiejszy dwik, szerszy ambitus, wiksze moliwoci techniczne) powstay nowe formy: ricercar, canzona jako transkrypcje form wokalnych, za u schyku renesansu formy samodzielne sonata, suita14.Duo bogatsza bya teraz mapa orodkw muzycznych, w ktrych dziaao wielu wybitnych kompozytorw (Niderlandy, Wochy, Francja; w konsekwencji Anglia, Niemcy, Hiszpania, Polska);15.Wdrwki kompozytorw, a take studia poza granicami wasnego kraju sprzyjay wymianie dowiadcze i rozwojowi muzyki uniwersalnej (np. polifonia flamandzka, woski madryga, polichralno, etc.);Muzyk renesansu omawia bdziemy wedug nastpujcych zagadnie: teoretycy muzyki podstawowe formy i gatunki flamandzcy mistrzowie polifonii muzyka i Sowo Boe orodki woskie muzyka w innych krajach muzyczne dysputy o mioci muzyka instrumentalna manieryzm muzyka przeomu renesansu i baroku (C.Monteverdi)Teoretycy muzyki

W 2. po. XV w. nastpio rozlunienie redniowiecznych doktryn muzycznych opartych na autorytecie Boecjusza. Jak ju pisalimy w tym czasie zmieni si wzajemny stosunek teoretykw i kompozytorw. W konsekwencji muzyk uznano za sztuk.

Do najbardziej znanych teoretykw tego czasu nale: Johannes Tinctoris, autor pierwszego zachowanego sownika terminw muzycznych, oraz traktatu Complexus effectuum musices (Zoone dziaanie muzyki), w ktrym wyliczy dwadziecia efektw wywoywanych przez sztuk dwikw, midzy innymi: Boga radowa i chwali, ludzi cieszy, dusze do pobonoci pobudza, smutek rozprasza, wywoywa stan ekstazy, uczonym w muzyce saw dawa, mio podsyca, obcowaniu ludzi przyjemno dodawa. Glareanus, powikszy liczb modi, wprowadzajc tonacje josk i eolsk. Vincentino, ktry wiele uwagi powici chromatyce i enharmonii. Zarlino opisa i matematycznie uzasadni budow trjdwiku durowego i molowego, a take wprowadzi now klasyfikacj konsonansw i dysonansw. Podstawowe formy i gatunki Motet gwnie a cappella; tre religijna (psalmy, sekwencje, pieni maryjne, poezja, lamentacje); najczciej tekst aciski; forma uzaleniona od budowy tekstu sownego, najczciej jednak dwuczciowy (z kontrastem fakturalnym imitacja a nota contra notam); o przemianach motetu najbardziej decydoway eksperymenty z cantus firmus: - rne miejsce w konstrukcji utworu - umieszczany nie tylko w tenorze, ale i w innych gosach; - rytmika - dugonutowy i zrnicowany rytmicznie; - rdo pochodzenia z chorau gregoriaskiego, z muzyki wieckiej; - wykorzystany w caoci lub dzielony na mniejsze fragmenty; z czasem do motetu zaczto wcza nowe techniki (np. polichralno). Msza podstaw w dalszym cigu ordinarium missae; due zrnicowanie pod wzgldem liczby gosw (2 6, a nawet wicej), z uprzywilejowaniem 4 gosu; wykorzystywanie rnych technik: imitacja, przeimitowanie, polichralno; rne typy mszy: poza znanymi z renesansu missa solemnis (pena) i missa brevis (krtka), wystpowaa

te msza: - oparta na cantus firmus (gdzie c.f. ulega podobnym przemianom jak w motecie);

- parodiowana (missa parodia) polegajca na wykorzystaniu istniejcej kompozycji wielogosowej wasnej lub zapoyczonej z twrczoci innego kompozytora; - przeimitowana w ktrej poszczeglne odcinki utworu rozpoczynaj si w sposb imitacyjny (prototyp techniki fugowanej);

- sine nomine (bezimienna) - oparta na melodii pochodzcej z inwencji kompozytora. Kanon wystpowa jako technika kanoniczna (najbardziej konsekwentna posta imitacji) lub samodzielna forma oznaczajca cise naladowanie jednego gosu przez inny; rne typy, ze wzgldu na: - liczb gosw (kanony wielogosowe powstaj zazwyczaj z naoonych na siebie kanonw

prostych, np. kanon podwjny z dwch, potrjny z trzech, etc.);

- odstp wejcia; - interwa wejcia; - kierunek ruchu odpowiedzi (w ruchu prostym, w inwersji, w raku);

- zmiany rytmiczne (w augmentacji, diminucji);

- poza tym kanon: ~ cisy (zapisuje si tylko dux, comes dokadnie go powtarzaj), ~ koowy (po zakoczeniu melodii kady gos rozpoczyna sw parti od pocztku, kanon

moe trwa w nieskoczono);

~ spiralny (kanon koowy, w ktrym dux koczy si o sekund wyej, ni rozpoczyna);

~ zagadkowy (miejsce wejcia kolejnego gosu i odstp interwaowy naley odgadn);

oparte na tzw. sztuczkach niderlandzkich (m.in. odczytywanie nut od

koca, niezaznaczanie tonacji utworu, umieszczanie znaku zapytania zamiast klucza, itd).

Madryga wizytwka wieckiej muzyki renesansu; wystpowa ju w redniowieczu, jednak dopiero teraz przeywa swj bujny rozkwit; tematyka miosna; forma zalena od tekstu; take i na grunt madrygau przenoszono rne zdobycze wypracowane w innych formach; szczyt rozwoju madrygau to madryga dramatyczny, bdcy jedn z wstpnych form opery.Flamandzcy mistrzowie polifonii (szkoy franko - flamandzkie)

Po raz kolejny spotykamy si z okreleniem szkoa. Pojcie to jest bardzo wieloznaczne i moe by rnie rozumiane, jako: instytucja; osoby; wyksztacenie; nuty; kierunek, metoda w nauce, sztuce, literaturze, ktrych przedstawicieli cz wsplne pogldy, metody;

tu, w kontekcie przez nas uywanym, szkoa oznacza bdzie wyrniajc si grup twrcw, naukowcw o pokrewnych cechach pracy twrczej.

W XV i XVI wieku prymat w muzyce europejskiej objli Flamandowie mieszkacy niewielkiej Flandrii (poudnie Niderlandw). Rosnca zamono kupcw i rzemielnikw stwarzaa ogromne zapotrzebowanie na sztuk. Wznoszono i dekorowano domy oraz kocioy. Do najwaniejszych miast nale tu: Brugia, Antwerpia (najbogatsze miasto XVI w. Europy), Lille, Calais (czyt.Kale), Tournai.Domen kompozytorw flamandzkich bya polifonia wokalna - cechy: a cappella; przewaga 4 gosu (z nowowyksztacon podstaw basow); melodyczne powizanie gosw jako czynnik nadrzdny; cantus firmus jako podstawa utworu mg by wzity z chorau, melodii wieckiej bd z inwencji wasnej; imitacja i przeimitawanie (wraz ze stosowanymi przeksztaceniami), co doprowadzio do usamodzielnienia wszystkich gosw (a w konsekwencji do zaniku cantus firmus); zwokalizowanie faktury - gosy oparte na rednicy skali, - przewaga krokw sekundowych (skoki dla celw ekspresyjnych),

- frazy o dugoci jednego oddechu; wyksztacenie cile obowizujcych prawide czenia linii ze sob;Dziaalno muzyczna szkoy flamandzkiej zwizana bya z 4 rnymi generacjami kompozytorw, ktrych gwnymi przedstawicielami byli:I Johannes Ockeghem (czyt. okechem), Jacob ObrechtII Josquin des Pres (czyt. osk de pre), Heinrich Isaac, Pierre de La Rue (czyt. la ri)III Adrian Willaert (czyt. wyla:rt), Nicolas Gombert, Jacob Arcadelt, Clemens non PappaIV Orlando di Lasso, Cipriano de Rore.Johannes Ockeghem (ok.1410 1497)

Nie ma prawie adnych informacji o jego yciu jako chopiec piewa w chrze katedralnym, potem zosta kapelmistrzem na dworze francuskim. Zasyn jako kompozytor, piewak i nauczyciel.

Styl Ockeghema charakteryzuje:- faktura polifoniczna, gwnie linearna, z coraz wikszym udziaem imitacji;- urozmaicone linie melodyczne, gwnie diatoniczne, w obrbie tercdecymy;- oparcie si na technice cantus firmus (najczciej dugonutowym, pozostae gosy s gosami kontrapunktujcymi o wikszej ruchliwoci);- gwnie twrczo religijna.

Kompozycje: msze (gwnie 4 gosowe), np. Lhomme arme, oparta na wieckiej pieni: msze: Sine nomine Prolationum z zagadkami rytmicznymi, wykorzystujc zarwno podzia dwu, jak i trjdzielny; to najbardziej skomplikowana msza XV wieku Requiem najstarsza zachowana wielogosowa msza aobna. motety kanony z najsynniejszym Deo gratias (Bogu niech bd dziki) na 36 gosw w ktrym jednak rozbrzmiewa jednoczenie najwyej 9 gosw; kanon peen symboliki liczbowej chanson gwnie o budowie zwrotkowejJacob Obrecht styl jego zbliony jest do Ockeghema; pisa gwnie msze 4 gosowe oparte na c.f. umieszczanym w tenorze.Josquin des Pres (ok. 1440 1521) urodzi si we Flandrii, wychowa w krgach francuskich, cz swego dorosego ycia spdzi we Woszech. Ze wzgldu na wszechstronno talentu i wyksztacenia zwano go ksiciem wszystkich. Jego twrczo odznacza si indywidualnymi cechami, wrd nich najwaniejsze to:- wykorzystanie sztuki kontrapunktu dla wyraenia wartoci ekspresyjnych tekstu;- stosowanie niemal wszystkich wczesnych rozwiza technicznych;- wprowadzenie immitazione a take rodkw retoryki muzycznej (czyli sztuki

przemowy muzycznej tak charakterystycznej dla baroku);- podkrelanie walorw brzmieniowych (rne ukady gosowe - proste i imitacyjne

powtrzenia, oraz ich przeksztacenia; stosowa pary gosw sobie przeciwstawne, aby ze sob

dialogoway);

- rne wprowadzanie cantus firmus do utworu: ~ w sposb prosty (jako podstaw do rozwoju) ~ dzielc go na poszczeglne elementy (frazy, lub wrcz pojedyncze dwiki)- zrnicowanie technik kompozytorskich (nota contra notam, kanony, kontrapunkt ozdobny,

imitacje, technika cantus firmus, przeimitowanie, parodiowanie);- tekst jako czynnik decydujcy o przebiegu utworu: ~ ze wzgldu na zrozumiao maa ilo melizmatw, ~ budowa wynikajca z podzielenia tekstu na mniejsze fragmenty o odmiennym opracowaniu;- bogactwo inwencji melodycznej;- dominacja 4 gosu (3 gos w chanson)

- linia melodyczna bardzo wokalna (wykorzysta swoje dowiadczenie jako piewak);

W duej mierze to dziki J. des Pres muzyk (nawet t bardzo zoon kontrapunktycznie) przestano traktowa jak sztuk matematyczn, a zaczto traktowa jak sztuk.Korzystny dla losw jego twrczoci okaza si fakt wynalezienia i udoskonalenia druku muzycznego. Wydania dzie przyniosy mu saw w caej Europie (niektrzy nawet podszywali si pod jego nazwisko, aby zyska sobie przychylno).

Z twrczoci J. des Pres pozostay: msze przede wszystkim 4 gosowe; c.f. z rnych rde np. Pange lingua (Saw jzyku) Ave Maris stella (Witaj, Gwiazdo morza) Lhomme arme (Uzbrojony czowiek) oparta na znanej pieni wieckiej

Hercules Dux Ferrarie (Herkules, ksi Ferrary) c.f. oparty jest na

dwikach nawizujcych do imienia ksicia:

motety to kompozycje najbogatsze pod wzgldem inwencji melodycznej i zastosowanych rodkw technicznych; tu przede wszystkim des Pres podkrela muzyk emocjonalne zrnicowanie tekstu; szczeglnie przejmujco brzmi motet Absalon, fili mi (Absalonie, synu mj) lament Dawida nad zabitym synem;inny przykad - Alma Redemptoris Mater (Matka Odkupiciela) chanson niezwykle zrnicowane: od bardzo krtkich po bardzo rozbudowane; powane i pogodne (na woskich frottoli)

kanony np. 24 gosowy Qui habitat in adjutorio (Kto si w opiek), w ktrym jednoczenie wspdziaaj wszystkie gosy.Adrian Willaertdo tej postaci powrcimy jeszcze przy omawianiu szkoy weneckiej Nicolas Gombert ((ok.1500 ok.1560) ucze Josquina; podstaw jego twrczoci s motety do tekstw religijnych (przewanie z Pisma w.), gwnie 5 gosowe, odznaczajce si obfit imitacj.

Orlando di Lasso (ok. 1532 1594) podczas licznych podry zwiedzi prawie ca Europ. Zna Michaa Anioa, Rafaela. Pracowa w rnych miastach, najduej zwizany by z dworem ksicia bawarskiego w Monachium. Wada 4 jzykami (aciskim, woskim, francuskim i niemieckim).

Orlando by jednym z najwszechstronniejszych i najpodniejszych kompozytorw w dziejach muzyki. Sta si twrc wielkiej syntezy (czy wszelkie zdobycze wczesnego czasu). Pozostawi okoo 2000 dzie, a wrd nich znajduj si:

gatunki pieniowe madrygay, chansons, lieder; cechuje je: - prostsza budowa; faktura homofoniczna; gwnie diatonika; rnorodna

tematyka; dbao o zrozumienie sowa; efekty ilustracyjne - immtazione

della natura, batalistyczne, onomatopeiczne, echa;

przykady: madryga ptasiChi chilichi obfitujcy w onomatopeiczne wiergoty czy dwuchrowy madryga Echo:

motety - gwnie religijne, niektre poczone w cykle; - wieckie miay czsto dowcipne teksty okolicznociowe;

- skaday si z rnych czci (polifonicznych i akordowych); - stosowa rne techniki imitacj, dialogowanie, ostinato, rodki polifoniczne np. przejmujce Psalmy pokutne msze - oparte na cantus firmus wzitym z chorau, bd melodii wieckich; - w mszach parodiowanych wykorzystywa wasne motety, bd utwory innych kompozytorw np. Missa Osculetur me oparta na motecie Lasso o tym samym tytulePodsumowujc twrczo di Lasso moemy stwierdzi, i jest to: jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polifonii klasycznej XVI wieku; kompozytor o bogatym jzyku muzycznym i mistrzostwie technicznym; twrca syntezy rodkw powstaych na gruncie polifonii burgundzkiej i flamandzkiej; autor utworw niezwykle pomysowych, o niezwykej sile wyrazu;

twrca zapowiadajcy nadejcie monodii akompaniowanej (jako pierwszy wystawi w Monachium improwizowan sztuk ze piewami, co pniej zainspirowao Jacopo Periego do napisania pierwszej opery Dafne)Cipriano de Rore powrcimy do niego przy omawianiu madrygaw

W poowie XVI wieku rozpocz si dla Niderlandw dugi okres krwawych walk narodowych i religijnych. Trudno byo w tych warunkach pielgnowa muzyk, tote wietno muzyki wokalnej dobiega kresu. W XVII wieku midzynarodow renom cieszy si jeszcze niderlandzki organista Jan Pieterszoon Sweelinck (czyt. Piterson swelynk). Z jego twrczoci pocztek wzia niemiecka szkoa organowa. Pniej najwybitniejszych muzykw belgijskich (jak Cesara Francka) wchona kultura francuska. Europejsk saw cieszyli si jedynie wirtuozi skrzypiec, np.Eugene Ysaye (czyt. een izai).

Odrodzenie zainteresowania muzyk mistrzw niderlandzkich datuje si od XIX wieku gwnie jeszcze na polu bada akademickich. W XX wieku nastpio zainteresowanie yw muzyk. Powstay nagrania atrakcyjne take i dla suchaczy, a nie tylko dla tropicieli sztuczek niderlandzkich. Do niderlandzkiej polifonii nawizywa take Anton Webern i Igor Strawiski.

Los okaza si askawszy dla malarstwa. Zoty wiek przeywao w XVII stuleciu (Rubens, Rembrandt, Vermeer), a w drugiej poowie XIX wieku pojawi si van Gogh. Muzyka i Sowo Boe

Obecno muzyki w liturgii nieraz ju budzia kontrowersje. Zdaniem niektrych, chwa Bo naleaoby gosi wszelkimi dostpnymi rodkami (kunsztowna polifonia, nawet obecno instrumentw w kociele). Inni napominali, e zachwycajc si wspaniaoci muzyki, wierni zapominaj o modlitwie. XVI wiek przynis rozpad kocioa zachodniego na rzymski (katolicki) i protestancki (w licznych odamach). Rnice midzy tymi kocioami widoczne s take w muzyce (midzy innymi w roli, jak peni wobec Sowa Boego).

Muzyka w reformacji

Wystpowaniu kunsztownej muzyki w liturgii kategorycznie sprzeciwiali si przywdcy reformacji. Wielu z nich postulowao usunicie muzyki z kocioa, albo ograniczenie jej do minimum. Byli to midzy innymi: Jan Hus, Ulryk Zwingli (czyt. cwyngli), Jan Kalwin.

Wyjtkowo korzystnie na tle innych nurtw reformacji przedstawiaa si sytuacja muzyki w luteranizmie. Gwnym orem Marcina Lutra byo sowo, poprzez to: - wprowadzi jzyk narodowy do liturgii;

- odrzuca wszelkie widzialne formy kultu (malarstwo, rzeb);

- negowa sens zbiorowych manifestacji wiary (procesje, pielgrzymki); - jego religijno skupiaa si na muzyce tekst najlepiej

zapamituje si razem z melodi; wyznawa zasad: Kto piewa, modli si podwjnieLuter w czasie naboestw w muzyce: nie odrzuca muzyki instrumentalnej; popiera wykorzystanie utworw jedno i wielogosowych, nawet instrumentalnych; akceptowa organy; nakazywa uczestniczy wszystkim w piewie (wierzy w ogromn si oddziaywania muzyki); podkrela konieczno piewu w jzyku narodowym.Luteranie budujc repertuar religijny:- podkadali nowe teksty pod znane i popularne melodie;- adoptowali aciskie hymny i psalmy (czsto upraszczajc je melodycznie);- tworzyli nowe, oryginalne piewy niektre przypisuje si Lutrowi, np. chora Ein feste Burg ist unser Gott Warownym grodem jest nasz Bg- oczekiwali aktywnego wczania si wiernych we wsplny piew, co w powizaniu z naciskiem na szkolnictwo wpyno dodatnio na poziom kultury muzycznej spoeczestwa. Z czasem wyonia si armia nauczycieli muzyki, organistw i kantorw upowszechniajcych piew i gr w rnych okolicznociach. Na takim fundamencie w nastpnych wiekach rozkwita mieszczaska kultura Niemiec.

chora protestanckichora gregoriaski

piewy opracowane czterogosowo

prosta melodyka

teksty w jzyku niemieckim

piew najczciej z towarzyszeniem organw

piewy wykonywane przez ca wsplnot

wiernych

tonalno bliska systemowi dur-moll

Odpowiedzi na dugotrway kryzys papiestwa, a take na reformacj by rozwj muzyki woskiej. Muzyka woska Kolebk renesansu bya Florencja, gdzie ogromn rol odegra mecenat Medyceuszy. Z czasem wpyw na rozwj kultury woskiej zaczy wywiera take inne miasta Padwa, Bolonia, Wenecja.

Do Woch przybywao wielu artystw z rnych rodowisk. Przeniesione przez nich tradycje przenikay si tworzc syntetyczny styl, wykorzystujcy zdobycze rnych orodkw.

Wrd malarzy najsynniejsi to: Micha Anio, Rafael, Leonardo da Vinci, Tycjan.Std z muzycznego punktu widzenia na pocztku XVI w. na czoo wysuny si dwa orodki, cakowicie inaczej realizujce swoj misj:Rzym z mecenatem papieskimWenecja z mecenatem mieszczaskim.

Szkoa rzymska Kunsztowny styl muzyki flamandzkiej coraz czciej kolidowa z wyobraeniem o suebnej roli muzyki w kociele. Poza tym wspczeni Josquinowi uwaali, e lepiej od Josquina nie mona tworzy. Skoro nie mona lepiej naley sprbowa inaczej. Nowy styl sprecyzowano na Soborze Trydenckim w latach 1545 1563. Wwczas to:- zalecono uproszczenie muzyki (ograniczenie melizmatw, polifonii);

- wyeliminowano tropy i wikszo sekwencji;- polecono usun z repertuaru utwory o wpywach wieckich;- usunito instrumenty z liturgii. Styl ten urzeczywistni si w twrczoci Giovanniego Perluigiego da Palestriny (1525 1594) kompozytora, kapelmistrza i piewaka. Po kilku latach pracy w rodzinnym miecie Palestrina przenis si do Rzymu. By to przeomowy moment w jego yciu na papiea wybrano wwczas dotychczasowego papiea Palestriny. Palestrina pozosta w Rzymie a do mierci,pracujc w rnych kocioach.

Styl Palestriny utosamiany jest ze stylem szkoy rzymskiej (zwanym inaczej palestrinowskim; stile osservato (styl cisy); stile antico (styl dawny). Cechuje go: charakter religijny, wokalny a cappella; wierno tradycji kocielnej; monumentalizm; charakter kontemplacyjny, kocielna powaga; ograniczenie melizmatyki; mistrzostwo techniki kontrapunktycznej, a jednoczenie uproszczenie skomplikowanych konstrukcjipolifonicznych i zasb rodkwtechnicznych; diatonika; jasno okrelone granice midzy dysonansem a konsonansem; oparcie utworu na c.f. wzitym z chorau gregoriaskiego.Muzyk Palestriny Sobr Trydencki uzna za wzorcow, oficjalnie obowizujc dla kompozycji kocielnych, std otrzyma tytu: kompozytora kapeli papieskiej.Palestrina pozostawi po sobie:- msze 4 8 gosowe; najbardziej popularna jest penocykliczna, 6 gosowa Missa Papae Marcelli powicona pamici papiea Marcelego II; legenda przypisaa jej uratowanie polifonii w liturgii miaa udowodni, e nawet komponujc wielogosowo mona zachowa nabony, modlitewny charakter muzyki:- motety ok. 250; najbardziej znany cykl to Canicum canticorum (opracowanie tekstw Pieni nad pieniami);- hymny, offertoria. lamentacje (aobne piewy do tekstw proroka Jeremiasza); improperia (wykonywane w Wielki Pitek dialogowane utwory z tekstem proroka Micheasza Ludu mj ludu, cem ci uczyni);- utwory wieckie (m.in. madrygay).

Muzyka Palestriny miaa by uniwersalnym gosem kocioa katolickiego tak, jak niegdy by nim chora. Sposb, w jaki oddziauje ona na suchaczy trafnie uj polski muzykolog, Mirosaw Perz: muzyka ta przynosi relaks, nie przeszkadza w modlitwie, a zarazem odrywa od rzeczywistoci.

Zaloenia estetyki szkoy rzymskiej kultywowano w barokowej muzyce liturgicznej (Monteverdi, Pkiel). Jednake o wielu utworach XVII wieku trudno byoby powiedzie skromne i powcigliwe

Poza Palestrin w Rzymie dzia: Gregorio Allegri (autor synnego 9 gosowego Miserere,hymnu Kaplicy Sykstyskiej, spisanego przez Mozarta po jednym wysuchaniu)

Szkoa wenecka

W XVI wieku Wenecja bya jednym z gwnych miast woskiego renesansu. Sztuka tu rozwijana zachcaa do korzystania z peni ycia, uwodzc wszystkie zmysy (bya mniej pompatyczna ni rzymska i nie tak wyrafinowana jak florencka).

W muzyce prym wiedli flamandzcy i woscy kompozytorzy,dziaajcy przy Bazylice w. Marka Byli to: Adrian Willaert zaoyciel szkoy i jego uczniowie:Andrea Gabrieli, Cipriano de Rore, teoretycy: Nicola Vicentino i Gioseffo Zarlino oraz nastpna generacja muzykw: Giovanni Gabrieli, Gesualdo da Venosa, Giovanni Croce i Claudio Merulo. Tutaj take dziaa najwikszy muzyk tego czasu -Claudio Monteverdi.W Bazylice w. Marka corocznie z rozmachem celebrowano a 40 wit. Maestro di cappella od w. Marka ze swym zespoem zajmowa miejsce tu przy orszaku doy. W adnym innym miecie muzyk nie cieszy si a takim uznaniem. Ponosi jednak odpowie -dzialno za jeden z filarw republiki, jakim bya muzyka. Dao to przyczynek do wyksztacenia gwnych osigni tej szkoy, jakimi s: technika polichralna polegajca na podzieleniu wykonawcw na kilka grup piewajcych i grajcych; zespoy te dialogoway ze sob, powtarzajc te same frazy dosownie lub z pewnymi zmianami, a od czasu do czasu czyy si w potnym tutti.

W ogromnej przestrzeni bazyliki polifonia flamandzka nie sprawdzaa si warunki akustyczne (dugi pogos) narzucay konieczno stosowania faktury akordowej z intonacj zblion do mowy. Dziki temu tekst nabiera wyrazistoci i zwikszaa si jego ekspresja.

Za twrc techniki polichralnej uchodzi Adrian Willaert, cho w ograniczonym zakresie stosowano j ju przed nim. Jej rozwiniciu w Wenecji sprzyjaa architektura bazyliki by to koci wielonawowy z picioma kopuami o rnie usytuowanych chrach, pozwalajcych na przestrzenne dysponowanie zespoami muzykw.

motet polichralny, ktry sta si reprezentacyjn form wykonywany przez duy zesp w kociele pozwala na ukazanie potgi i kontrastw brzmieniowych; technika koncertujca polegajca na wspdziaaniu zespow wokalnych i instrumentalnych; u jej podstawy leay wspzawodniczenie i kontrast (tak znamienne pniej dla barokowego concerto grosso); usamodzielnienie muzyki instrumentalnej solowej (gwnie organowej) i zespoowej; powstanie nowych form instrumentalnych: ricercar, canzona, toccata, sonata; za przyczyn Monteverdiego rozwin si madryga dramatyzowany, a take opera, wprowadzajc nas w wiat baroku; na polu teorii, torujc drog systemowi dur moll (Vicentino, Zarlino o czym pisalimy w rozdziale wczeniejszym). Dziaalno szkoy weneckiej osigna szczyt w dziaalnoci Giovaniego Gabrielego. Pocztkowo tworzy w stylu polichralnym, ktry stopniowo przybra posta stylu concertato:- rozbudowa obsad zespow instrumentalnych;- rozwin muzyk organow;- uzyska nowe brzmienia poprzez zdwojenia oktawowe gosw i instrumentw;- aby przeama brzmienie renesansowe stosowa dysonanse chromatyk, wielkie skoki melodyczne, ostre rytmy, nage zmiany tempa, dynamiki i barwy;- ze szczeglnym upodobaniem korzysta z instrumentw dtych o dononym brzmieniu: cynkw i puzonw; chtnie czy je ze skrzypcami, uzyskujc bardzo wyrany kontrast.Gwne dziea G.Gabrielego to: Symphoniae sacre (Symfonie religijne, uwaane za pierwsz w dziejach publikacj z podan obsad), canzony, sonaty (m.in. Sonata pian e forte oparta na zmiennoci dynamicznej efekt echa)

Po mierci Zarlina, mimo osigni Gabriellego, zesp Bazyliki w. Marka przeywa kilkunastoletni kryzys. Dopiero zaangaowanie Monteverdiego rozpoczo kolejny okres wietnoci muzyki u w. Marka. Wwczas tak, jak kiedy szkoa burgundzka, muzyka wenecka staa si pomostem pomidzy renesansem a barokiem.

Polichralno powracaa jeszcze w twrczoci kompozytorw nastpnych epok, np.: Bacha, Stockhausena, Pendereckiego.

Muzyka renesansowa w innych orodkach EuropyPoza orodkami franko flamandzkimi oraz woskimi muzyka renesansowa rozwijaa si take w innych krajach, np. Hiszpanii, Francji, Anglii, Polsce.Muzyka hiszpaskaW XVI wieku kultura tego kraju osigna bardzo wysoki poziom. Jest to czas wzmoonych kontaktw z dworem francuskim, burgundzkim i papieskim. W malarstwie dziaa wwczas El Greco. Na jego obrazach (obok) uduchowione postacie o wyduonych i zdeformowanych sylwetkach poruszaj si w nierealnej przestrzeni, a dramatyzm scen podkrelaj silne kontrasty wiata i cienia.

Muzyk hiszpask ceniono za siln, niemal mistyczn ekspresj. Znano j w caej Europie, a dziki misjonarzom dotara do Ameryki Poudniowej. Najznamienitsze dziea religijne powstaway dla katedry w Sewilli. Czoowi kompozytorzy hiszpascy to:Francisco Guerrero

Cristobal de Morales

Tomas Luis de Victoria obecnie najbardziej znany kompozytor hiszpaski tego okresu; tworzy pod ogromnym wpywem Palestriny (20 lat przebywa

w Rzymie), wycznie muzyk religijn; najwyej ceni si jego motety na Wielki Tydzie.Juan Vasquez (czyt. huan waskez)

Don Luis Milan

W tym okresie du popularnoci cieszya si vihuela (obok) przypominaa gitar, miaa 6 podwjnych strun, zarywanych plektronem, doskonale nadawaa si do gry akordowej. Zachowa si ogromny repertuar na ten instrument solo, bd z gosem. Najciekawsze s tu pieni na gos i vihuel, tworzone jako oryginalne utwory, co pozwalao w peni wykorzysta moliwoci tego instrumentu (w odrnieniu od akompaniamentu lutniowego, bdcego przerbk utworu zespoowego).

Muzyka francuskaW tak trudnej sytuacji, w jakiej znalaza si Francja w tym czasie (liczne wojny), tworzy Clement Janequin (czyt. kleman ank), kompozytor licznych chansons. Chanson - najczciej uprawiany gatunek muzyki wokalnej we Francji (podobnie, jak w Niemczech lied); pie zwizana z rodzim poezj, gdzie tekst decydowa o formie utworu, a muzyka uwydatniaa kunszt sowa (w odrnieniu od woskiego madrygau poruszajcego uczuciow si sowa); std ogromna rola rytmiki i wersyfikacji; z tych de powstaa muzyka metryczna podajca za tekstem poetyckim, opierajca si na dwch wartociach rytmicznych dugiej i krtkiej.

Wrd chansons Janequina najliczniejsz grup stanowi kompozycje o tematyce miosnej, ale popularno zyskay gwnie te, w ktrych zastosowa ilustracj dwikow, czyli onomatopeje i stylizowane okrzyki, np.: ptasie trele: Skowronek - Lalouette czyt. laluet

Sowik - Le rossignol czyt. le rosiniol

piew ptakw - Le chant des oyseaux czyt. le szan de zuazo; fragm.:

odgosy polowa - La chasse czyt. la szas;

odgosy walki La guerre czyt. la ger (dzi czsto ten utwr nosi tytu Bitwa pod Marignano)

odgosy ulicy Les cris de Paris czyt. le kri de pari

Innym przedstawicielem muzyki francuskiej by Claude Le Jeune (czyt. klo:d le en).

Muzyka angielska

Z pocztkiem XVI wieku sytuacja w Anglii polepszya si ustay wojny domowe, wadz objli Tudorowie, nastaa wesoa,stara Anglia (Merry old England) Dla historii muzyki korzystny okaza si okres panowania Henryka VIII (krl lubi spdza czas przy muzyce, czasem sam ukada pieni, powoa nawet sta kapel zoon z rnych instrumentw), a take Elbiety I (wwczas rozwin si dramat, z najwybitniejszym przedstawicielem Williamem Szekspirem, w ktrym duo piewano i grano).W Anglii rozwijaa si wic muzyka: religijna pocztkowo pod wpywem flamandzkim (John Taverner i Thomas Tallis); powstanie kocioa anglikaskiego oznaczao take zmiany w muzyce wprowadzenie jzyka ojczystego (proste opracowania psalmw), pojawienie si nowego gatunku anthem (ang. hymn)uroczystego motetu do angielskiego tekstu teatralna wiecka gwnie madrygay do tekstw angielskich, pisane z myl o amatorach, dowcipne, taneczne; u schyku XVI wieku popularno zdoby catch (czyt. kacz), czyli artobliwy kanon na trzy gosy mskie; w tym czasie tworzono te chtnie pieni stroficzne zwane ayre (czyt. e:r); w XVIII wieku zaoono w Londynie Towarzystwo Madrygaowe, dziaajce do dzi, jako najstarsze towarzystwo muzyczne na wiecie; instrumentalna lutniowa i wirginaowa - twrczo tzw. wirginalistw angielskich ich repertuar tworzyy tace, preludia, fantazje, opracowania pieni wieckich i religijnych, a przede wszystkim rozmaite wariacje (szerzej w rozdz. o muz.instr.) Przedstawiciele: Thomas Morley, William Byrd (czyt. berd; najwybitniejszy przedstawiciel

doby elbietaskiej, tzw. angielski Palestrina, pisa utwory katolickie i anglikaskie,

wieckie, instrumentalne wirtuoz gry na organach i wirginale).

Muzyka wiecka - muzyczne dysputy o mioci

Sztuce stawiano nastpujce cele: docere poucza, delectare bawi, movere porusza. Pouczania i poruszania oczekiwali od muzyki take religijni moralici wszystkich epok. Jednak renesansowych humanistw wyrniaa ch czerpania przyjemnoci z muzyki. Zabawianie odbiorcy uwaali wrcz za niezbywalny obowizek sztuki. Jednoczenie od sztuki oczekiwano, e uczy bdzie szlachetnego i cnotliwego ycia, poprzez uczone, wytworne konwersacje, lektur wierszy, rozkoszowanie si malarstwem i muzyk.

Tego typu zadania najpeniej wyraaj si w muzyce wieckiej, ktra: rozwijaa si rwnolegle do muzyki religijnej; powstawaa niemal w caej Europie (poza Wochami i Francj take w Hiszpanii, Anglii, Niemczech; zapocztkowuje to proces ksztatowania si odrbnoci narodowej); miaa swoje charakterystyczne formy: frottola, vilanella, canzonetta woskie, proste piosenki z akordowym akompaniamentem lutni; chanson francuska piosenka; oparta na technice imitacyjnej lub z elementami ilustracyjnymi w formie ABA; madryga najbardziej reprezentatywny gatunek, wymagajcy osobnego omwienia.Madryga

Zwizek madrygau renesansowego ze redniowiecznym jest niewielki (w zasadzie dotyczy tylko tekstu). Madryga renesansowy to gatunek, ktrego budowa jest niesprecyzowana, zalena od tekstu. Jego cechy to: bardzo rnorodna tematyka, opowiadajca najczciej o mioci, ktr uwaano za si poruszajc wiat. Opiewano cierpienia miosne - m.in. wspomnienie oczu ukochanej, zy, zadane rany, kary i inne stany emocjonalne pragnienie mierci, zo, rado, zazdro, zemst, itp.; charakter towarzyskiej rozrywki poetycko muzycznej, umuzycznionej rozmowy prowadzonej w atmosferze niewielkich komnat; wykorzystywanie coraz bardziej wyszukanych rodkw malarstwa dwikowego, zwanego madrygalizmami (obrazowanie poszczeglnych sw w muzyce, np. ziemia niski rejestr, niebo wysoki, ptasie gosy; obrazowanie w tekcie, np. oczy ukochanej dwa dwiki rwnej dugoci i wysokoci) a z czasem retoryki muzycznej; tworzony dla amatorw, jak i dla profesjonalistw, zatrudnianych na dworach; niezwyka popularno, o ktrej zdecydoway jego walory muzyczne (przede wszystkim piewno) i wynalezienie druku (ktry go upowszechni i utrwali). W rozwoju madrygau wyrniamy 3 okresy:I wczesny (1530 1550): - budowa zwrotkowa z refrenem - najczciej 4 gosowy - faktura homofoniczna (melodia gwna w gosie najwyszym) przedstawiciele: Philippe Verdelot, Constanzo Festa, Jacob ArcadeltII klasyczny (1550 1580) - powaniejsze teksty poetyckie (Petrarka, Tasso) - bardziej deklamacyjna melodyka - due, ekspresyjne skoki interwaowe - bogata chromatyka - wicej kontrastw: sfigurowana melodia ssiadowaa z odcinkami recytatywno akordowymi, rnicoway si rodki kontrapunktyczne; muzyka stawaa si rytmicznie ywsza

- zwikszona ilo gosw do 5 - immitazione delle natura - stosowanie efektw ilustracyjnych westchnienia, okrzyki, zawieszenia gosu naladujce wzburzenie przedstawiciele: Adrian Willaert, Andrea Gabrieli, Cipriano de RoreIII pny (1580 1620) - bardzo zrnicowany stylistycznie - krtkie motywy i frazy - zaskakujce modulacje - gste imitacje - przekomponowanie kady wers otrzymywa inne opracowanie muzyczne, odpowiadajce treci i ekspresji danego fragmentu poezji - silne kontrasty fakturalne - powoli madryga 5 - gosowy ustpowa miejsca kompozycjom eksponujcym najwysze gosy, silnie zornamentowane; z czasem pojawiy si madrygay z basso continuo - elementy koncertujce - szczytowym etapem rozwoju madrygau by madryga udramatyzowany, z podziaem na role pojawi si w twrczoci C.Monteverdiego (omawianego osobno) przedstawiciele Luca Marenzio, Gesualdo da Venosa, Claudio Monteverdi

Specjalny rodzaj stanowia komedia madrygaowa, bdca poczeniem cech madrygau i dramatu. Staa si ona form wstpn opery. Przedstawiciele: Orazzio Vecchi, Adriano BanchieriMuzyka instrumentalna

Przez dugi czas muzyk renesansow utosamiano tylko z muzyk wokaln a cappella. Tymczasem wtedy wanie emancypowaa si muzyka instrumentalna (o czym wiadcz wczesne obrazy pene instrumentw, traktaty teoretyczne oraz podrczniki kompozycji i gry instrumentalnej).

Ogromne znaczenie w rozwoju muzyki instrumentalnej miaa dziaalno kompozytorw szkoy weneckiej (o czym ju pisalimy wczeniej; obok rodzina muzykw). To w tym orodku na bazie techniki polichralnej powstaa technika koncertujca, decydujca w duej mierze o ksztacie form muzyki instrumentalnej.

Muzyce instrumentalnej wyznaczono nowe funkcje i zauwaono jej wasn specyfik muzyczn. Prawdopodobnie w adnej innej epoce budowanie instrumentw muzycznych nie byo tak rozpowszechnione. Powstawao nowoytne instrumentarium. Wprowadzano nowoci, udoskonalano znane instrumenty: - poszerzano ich moliwoci techniczne, - powikszano nono dwiku, - uszlachetniano barw, - rozszerzano skal, - budowano liczne odmiany, zestawiane w chry, wedug skal gosw wokalnych; pozwolio to uzyska stopliwe brzmienie harmoniczne.Wanym problemem by te strj instrumentw. Wraz z rozwojem instrumentw klawiszowych podzielono oktaw na 12 rwnych czci, co pozwolio wykonywa muzyk silnie chromatyzowan w wikszych zespoach.

Pojawili si wybitni budowniczowie instrumentw: lutnicy Andrea Amati, Antonio Stradivari, Grobliczowie; klawiszowe Hans Ruckers.Wrd instrumentw najwiksz popularnoci cieszyy si: lutnia, klawesyn i jego odmiany oraz organy ze wzgldu na czynnik harmoniczny; za, viole, flety, puzony i trbki jako instrumenty melodyczne. Lutnia

To bardzo stary instrument, znany ju w staroytnoci. krtki dwik lutni doskonale nadawa si do akompaniowania podczas piewu i taca. Traktowano j jako podstawowy instrument domowej kultury muzycznej. Suya do gry solowej i jako instrument akompaniujcy. Na lutni grywano te oryginalne wirtuozowskie utwory, np. ricercary, fantazje, preludia. Przedstawiciele: John Dowland (czyt. dauland), Thomas Morley,Walenty Bakfark, Jakub Polak, Wojciech Dugoraj.Kompozycje lutniowe notowane byy w tzw. tabulaturach, ksigach ze specjaln notacj (obok)Organy

Organy wiody prym wrd instrumentw klawiszowych. Udoskonalenie tego instrumentu polegao przede wszystkim na:- powikszeniu liczby piszczaek, - wprowadzeniu rejestrw solowych (co dao moliwo uzyskania kontrastu barw), - dodaniu rcznych klawiatur manuaw,- rozwoju mylenia polifonicznegoPodobnie, jak lutnia, organy suyy do gry solowej i jako instrument realizujcy podstaw harmoniczn. Kompozycje organowe notowano w tzw. tabulaturach organowych (obok)Do form muzyki organowej jeszcze powrcimy.Przedstawiciele: Claudio Merulo, Giovanni Gabrieli oraz z przeomu epok:

Girolamo Frescobaldi, Jan Pieterszoon Sweelinck (czyt. piterson swelynk)Obok wielkich instrumentw, budowanych w kocioach, upowszechniy si mniejsze odmiany, jak:rega mae organy z gosami jzyczkowymi

(zajmuj mniej miejsca)

nazwa od miechw w ksztacie ksig rega ksikowy

pozytyw pocztkowo organy o piszczakach wycznie wargowych, z czasem dooono pozostae gosy i peda; pozytywy byy przenoszone z miejsca na miejsce i miay niezbyt donony dwik; suyy do realizacji basu cyfrowanego

portatyw miniaturowa odmiana przenonego pozytywu, na ktrym grano

jedn rk, drugiej uywajc do poruszania miecha; portatyw uywano nawet w ruchu, np. podczas procesji

Klawesyn

Pocztkowo muzyka klawesynowa opieraa si na fakturze organowej. Waciwy rozwj tej muzyki nastpi w twrczoci wirginalistw angielskich, wwczas to wypracowano zasb podstawowych figur i chwytw instrumentalnych. Prawdziwy rozkwit muzyki klawesynowej obserwujemy w epoce baroku (formy solowe i realizacja basso continuo) i w twrczoci klawesynistw francuskich.

Wirgina i szpinet - odmiany klawesynu, czasem traktowane rwnoznacznie. Posiaday tylko jedn klawiatur i jeden system strun (bez rejestrw mechanicznych).

Nieraz jako rnic wskazuje si wygld zewntrzny:Wirginalici to grupa kompozytorw dziaajcych w Anglii na przeomie XVI/XVII wieku. Charakterystyczn cech tej muzyki jest przede wszystkim:- wariacyjno (widoczna zwaszcza w formie ostinatowej, zwanej grounds)- denie do wirtuozowskiego traktowania instrumentu- dua ilo ozdobnikw, efektownych pasay, biegnikw gamowych, arpegiaPrzedstawiciele: Thomas Morley, William Byrd. Klawikord

Instrument z uderzanymi strunami, ktrego dwik pozwala na rnicowanie dynamiki. Dwik ten by jednak sabszy, tote wicej moliwoci koncertowych dawa klawesyn. By to ulubiony instrument Bacha. Zosta wyparty przez fortepian.Viole

Viole to instrumenty smyczkowe bardzo popularne w renesansie i baroku. Wwczas to wyksztaciy si dwie podstawowe rodziny, skadajce si z kilku odmian:viola da braccio trzymana na ramieniu

(w. braccio rami)

bezporednia poprzedniczka

dzisiejszych instrumentw

smyczkowych

viola da gamba trzymana na kolanach lub midzy kolanami (w.gamba noga)

Do tej rodziny naley midzy innymi

viola damore,

nazywana tak ze wzgldu na delikatny

dwik

Inne instrumenty smyczkowerebec - o owalnym pudle w ksztacie gruszki,

posiadajcy trzy struny

fidel - o paskim pudle rezonansowym,

z krtk szyjk zakoczon

okrg desk kokow

lira stanowica poczenie rnego

rodzaju instrumentw, wyrniajca si

obecnoci strun burdonowych,

np. lira da braccio

Take smyczki miay inn budow nie posiaday tzw. abki do nacigu wosia, std trzeba byo inaczej go trzyma:Wrd innych instrumentw strunowych wymieni naley: harf i gitar Instrumenty dte

Do popularnoci instrumentw drewnianych i blaszanych przyczynia si w duej mierze dziaalno kapel dworskich i szlacheckich.

Wrd instrumentw dtych drewnianych wyrniamy: flety poduny (w 7 odmianach, rnicych si wielkoci, a wic i strojem ) i flet poprzeczny flet poprzeczny, ze wzgldu na swe moliwoci wirtuozowskie

i ekspresyjne, wypar niemal cakowicie inne odmiany fletw.

instrumenty podwjnostroikowe (take wystpujce w licznych odmianach):szaamaja prototyp oboju, klarnetu i fagotu

pomort- traktowany jako odmiana szaamai

dulcian zbliony brzmieniem do fagotu, jego prototyp krumhorny (krzywuy) rodzaj oboju zakrzywionego na kocu

instrumenty dte blaszane: cynki (kornety) najwyej ceniony wwczas instrument

(zwaszcza w Wenecji); muzyk

grajcy na tym instrumencie

musia improwizowa na kanwie

zapisanego gosu; cynki

budowano z drewna,

z ustnikami trbkowymi;

trbka naturalna, bez wentyli (do dzi przetrwaa jako trbka fanfarowa); opracowano specjalny rodzaj techniki gry, zwany clarino, w wysokim rejestrze;

puzon w XIII wieku wyodrbni si z rodziny trbek,

kiedy proste dotychczas trbki zaczto budowa

w ksztacie litery S. Sw ostateczn posta

otrzyma najprawdopodobniej w XV wieku.

rg

- naturalny, uywany jako

instrument sygnaowy

Na instrumentach dtych blaszanych wydobywano tylko dwiki szeregu alikwotw. Dopiero zastosowanie wentyli pozwolio na wydobycie penej skali chromatycznej.

Instrumenty perkusyjne

W tym czasie najczciej towarzyszyy muzyce tanecznej. W tej grupie prym wiody koty, zajmujce stae miejsce w kapelach ksicych. Poza tym: bbny, tamburyny, dzwonki.

W epoce renesansu nie byo jeszcze orkiestr, a skad zespow nie by cile okrelony (dopiero G.Gabrieli wskaza w swych partyturach instrumenty). Popularnoci cieszyy si zespoy o jednorodnym skadzie. Tworzono je z instrumentw o jednolitej barwie, za to obejmujcych rozlegy rejestr. Coraz bardziej partie instrumentalne usamodzielniay si. Technikami formotwrczymi tej muzyki byy: imitacja, improwizacja i wariacyjno.

Dziki bogatemu, zrnicowanemu instrumentarium rozpocz si rozwj dwch odmiennych kategorii muzyki instrumentalnej: solowej lutnia, instrumenty klawiszowe; zespoowej przede wszystkim akompaniament do taca.

Rnorodne utwory pozwalaj wyrni kilka odmiennych typw utworw: gatunki majce swe rdo w muzyce wokalnej (z cantus firmus, bd bez): - wykonywane bezporednio z ksig gosowych jest to odzwierciedlenie dowolnoci w zapisie umieszczano adnotacj do piewania

i grania mogy to by wic utwory wykonywane wok., instrum., wok.-instr.; - opracowania utworw wokalnych czyy si z instrumentalnym ozdabianiem wybranych fragmentw, z czasem

doprowadzio to do osignicia niezalenoci od wzoru wokalnego;

- ricercar powsta w wyniku przeniesienia motetu przeimitowanego na grunt muzyki

instrumentalnej; z czasem odrzucono cz wokaln i stworzono utwr

cakowicie instrumentalny, oparty na technice imitacyjnej;

motet przeimitowany ricercar fuga - canzona to rezultat przeniesienia chanson na instrumenty; canzony budowano

z rnorodnych skontrastowanych odcinkw; canzona staa si wstpn

form sonaty;

chanson canzona sonata formy muzyki improwizacyjnej, czysto instrumentalne: - preludia, preambula utwory improwizacyjne o swobodnej formie, z czasem

o charakterze popisowym;

- intonazioni uatwiajce piewakom intonowanie utworw;

- toccaty gwnie organowe; z zaoenia wirtuozowskie, pniej wzbogacane

o odcinki polifoniczne;

- fantazje wielkie osignicie Gabrielego; byway swobodne, niemal

improwizowane lub cilej zakomponowane (na wzr ricercaru);

- wariacje z ostinatowym basem jako cantus firmus

stosowano tu technik figuracyjn i bogate zdobnictwo

melodii (prototyp chiaconny i passacagli);

tace znane s przede wszystkim z tabulatur lutniowych; grano je na rnych instrumentach; tace byy powszechn form ycia towarzyskiego, zabaw wszystkich warstw spoecznych std powsta taniec dworski, mieszczaski, ludowy;Modnym stao si wwczas czenie tacw w pary, np. we Woszech: pavana powolny, uroczysty, taczony w procesyjnym korowodzie par przy

akompaniamencie bardzo powanej muzyki (nawet do melodii psalmw);

galiarda szybki, wykonywany do duymi krokami W innych krajach tace te przyjmoway rne nazwy:

w Niemczech danz i nachdanz

w Polsce chodzony i goniony.

Stopniowe dodawanie tacw do tego dwuczciowego cyklu doprowadzio w baroku do powstania suity, zoonej z kilku stylizowanych tacw.

W 2.poowie XVI wieku popularne byy takie tace, jak:- czone w par: passamezzo - saltarella - - piva - szybki taniec z towarzyszeniem dud;

- allemande - francuski taniec dworski, w parzystym metrum i umiarkowanym tempie

- sarabanda - wolniejszy taniec hiszpaski, majestatyczny, z bogato ornamentowan melodi;

charakterystyczny by tu akcent na drugiej czci taktu i faktura homofoniczna;

- chorea polonica - nazw takich uywano w XVI i XVII wieku dla utworw pisanych poza

Polsk, lecz majcych zwizki z muzyk polsk (podobnie oglnie traktowano nazwy

taniec niemiecki, woski, czy wgierski).

W miar rozwoju i usamodzielniania si muzyki instrumentalnej (m.in. stylizacja tacw) powstawaa nowa dziedzina muzyki: repertuar do suchania. Manieryzm muzyka przeomu renesansu i baroku.Claudio MonteverdiTermin zapoyczony z historii sztuki, dotyczcy twrczoci przeomu renesansu i baroku. Pocztek manieryzmu w sztuce datuje si na lata 20. XVI wieku. Zwizany jest z kryzysem wartoci i ideaw to renesans by apogeum sztuki, teraz moe by ju tylko jej upadek mwi teoretyk sztuki, Vasari. Artysta manierysta to wirtuoz formy, malarski akrobata; autor ekstrawagandzkiej kompozycji. Ten czas pesymizmu i chaosu zaowocowa dzieami, w ktrych dominoway:

ekspresja, dynamika, niepokj skbione, bd spiralne ukady cia alegoryczno wybujaa wyobrania mroczna tonacja barw intrygujce, wrcz nawet szokujce, kontrasty barw rezygnacja z naladowania natury fikcja malarska przewysza rzeczywistoSztuk t do dugo uwaano za wynaturzon (doceniono j dopiero w XIX wieku)

Wrd cech manieryzmu w muzyce wymieni naley: oderwanie od renesansowej harmonii na rzecz ekspresji formy, upodobanie do technicznej wirtuozerii - mnoenie komplikacji co podkrelao wysokie umiejtnoci twrcw, sztuczne zawioci, elitarno - wysokie wymogi take i wzgldem odbiorcw zastosowanie nowych rodkw, wikszej indywidualizacji dziaanie poprzez kontrast, zaskoczenie, zadziwienie odbiorcy niezwykoci pomysw bogata chromatyka w linii melodycznej dua ilo skokwPrzedstawiciele: G.da Venosa,Claudio Monteverdi skrzypek i violista kapelmistrz na dworze w Mantui, pniej w bazylice w. Marka w Wenecji czowiek rozwany, moralista, skaniajcy si do powanych rozwaa nad ludzk psychik czowiek o wysokiej kulturze literackiej powicajcy swe ycie na studiowanie ludzkich namitnoci starajcy si namitnoci te oddawa przez muzyk wielki dramaturg i madrygalista piewca uczu bolesnych skonny do melancholiiMonteverdi dziaa tylko na terenie Woch, w trzech miastach:Cremona miejsce urodzin, - tu otrzyma solidne wyksztacenie, - uksztatowa sw osobowo twrcz.Mantua - muzyk na dworze ksicia Gonzagi; - tu powstay dojrzae kompozycje madrygaowei dziea sceniczne;- tu zyska saw jednego z najlepszych muzykw.Wenecja kapelmistrz w Bazylice w.Marka; - wsppracowa z teatrami publicznymi (dziea sceniczne);

- miejsce mierci.W swej twrczoci Monteverdi przeciwstawia sobie 2 style: - tradycyjny, zwany pierwszym (prima practica) albo dawnym; - nowszy, zwany drugim (seconda practica) albo nowoczesnym (stile moderno); jego istot byo podporzdkowanie muzyki wymogom sowa. Nowy styl spotka si z ostr krytyk i przerodzi si w polemik pod mianem sporu Artusi Monteverdi. Sta si symbolem braku zrozumienia dla nowatorskich idei genialnego kompozytora, rozdwiku midzy teoretykiem a kompozytorem.Przedmiotem sporu by przede wszystkim madryga z V Ksigi - Cruda Amarili Okrutna Amarili, wprowadzajcy niepokj tonalny, poprzez du ilo dysonansw i opnie. Monteverdi uwaa, e tylko tak moe podkreli sens sw i uwypukli afekty:Genialno Monteverdiego polega na tym, e dostrzeg on dramatyczny walor muzyki, i znalaz odpowiednie rodki techniczno - kompozytorskie dla jego wyraenia. W swych kompozycjach wprowadzi: - kontrasty dynamiczne forte piano; - tremolo i pizzicato skrzypcowe; - dysonanse nastpujce bezporednio po sobie, niekiedy bez przygotowania;

- malarstwo dwikowe (madrygalizmy) - z czasem przejawy retoryki muzycznej, dziki ktrej ukazywa rne stany uczuciowe;

- swobodne traktowanie melodii due skoki, ozdobniki;

- udramatyzowanie madrygau tzw. stile concitato; - w dzieach scenicznych doskonae poczenie sowa i muzyki.Domen Monteverdiego byy 3 dziedziny twrczoci:madrygaowadramatyczna religijnaTwrczo madrygaowa Monteverdi to ostatni mistrz tego gatunku; wida tu ewolucj od utworw 5-gosowych, przez madrygay z basso continuo, a po madryga udramatyzowany;

pisane do rnych tekstw, m.in do tekstw Guariniego i Tassa; wydawane byy w ksigach;Pierwsze ksigi (I IV) zawieraj kompozycje: - 5-gosowe, a capella - bardzo piewne, niekiedy taneczne - z du iloci melizmatw, wymagajcych wokalnego popisu; - z czasem coraz bardziej dramatycznePrzeomow bya wspomniana ju V ksiga: - przedmiot sporu z Artusim; - we wstpie sam kompozytor opisa 2 praktyki kompozytorskie (antiquo i moderno) - po raz pierwszy kompozycje z basso continuo; - silniejsza chromatyka; - swobodniejsze traktowanie dysonansw; - w tekstach pojawiaj si lamenty i skargi miosne; Kolejne ksigi zawieraj zarwno kompozycje:- w stylu renesansowym, a cappella;- w stylu koncertujcym, znamiennym dla baroku;- a take krtkie, jednoczciowe formy sceniczne (podkrelajce zwizek

madrygau z gatunkami teatralnymi).

Na uwag zasuguje jeszcze ksiga VIII Madrygay wojenne i miosne, z kompozycjami z rnego czasu, ostatni zbir zaplanowany i uoony do druku przez samego kompozytora. Jest to artobliwa metafora zmaga midzy sercem a atakujc je mioci. Ta potna synteza dowiadcze stawia wysokie wymagania i przed wykonawcami i przed odbiorcami (nie miaa bawi, ale pobudza do refleksji). Sam kompozytor dokadnie okreli, e s tu madrygay: wojenne (elementy batalistyczne), miosne (tematyka oparta na miosnych wzruszeniach) przedstawieniowe (elementy gry scenicznej).Takie zrnicowanie dao due moliwoci zastosowania rnych rodkw, np. Altri canti damor na duy zesp wykonawczy wykorzystany na sposb koncertujcy (12 gosw 2 grupy 6-gosowe i basso continuo). Walka Tankreda i Kloryndy - madryga przedstawieniowy, w ktrym kompozytor zawar 3 style emocjonalnego nasycenia muzyki:- umiarkowany (temperato)- agodny (molle)- wzburzony (concitato) - opierajcy si na szybkiej repetycji dwikw, tu uyty

po raz pierwszy (1624 r.); pniej, w operach, odmalowywano nim sceny grozy i napicia:

IX ksiga madrygaw wydana bya ju po mierci kompozytora;

przez nieznanego autora.

Muzyka dramatyczna Monteverdi nada nowy wymiar dramatom do muzyki (dramma per musica) zrnicowa styl recytatywny (stile recitativo) na: - styl wyraajcy (espressivo) - styl przedstawiajcy (rappresentativo). dla wikszej ekspresji wprowadzi arie solowe, duety czasem z melizmatami o duych trudnociach technicznych i partie zespoowe. spotgowaniu wyrazu suya harmonia due znaczenie miaa muzyka instrumentalna - dua obsada; - fragmenty czysto instrumentalne; - odpowiedni dobr dla odmalowania miejsc i nastrojw; - wprowadzenie oznacze artykulacyjnych (pizzicata, tremola, tumiki). Pierwsze dzieo dramatyczne Monteverdiego i zarazem pierwsza opera woska w penym tego sowa znaczeniu to Orfeusz, oparty na bardzo popularnym micie muzycznym.Najbardziej znane tu fragmenty, to:- dialog midzy Posank a Orfeuszem przykad duej roli harmonii chromatyka i dysonanse

nadaj tragicznego wydwiku wiadomoci o mierci

Eurydyki:

- kulminacyjny moment caego dziea: aria Orfeusza Possente spirito - Potny duchu w ktrej baga on o wpuszczenie do wiata zmarych:Kolejne dzieo sceniczne to Ariadna. Jej jedyny zachowany fragment tego utworu to Lament Ariadny (Lasciate mi morire Pozwlcie mi umrze), zapowied arii typu dramatycznegoZachoway si take dwie ostatnie opery: Powrt Ulissesa do ojczyzny Koronacja Poppei ostatnie dzieo dramatyczne Monteverdiego. Nastpio tu wyrane skontrastowanie arii i recytatywu: - aria to fragment liryczny, oddziaujcy bezporedni si uczucia i zachwycajcy kunsztownoci struktury muzycznej;- recytatyw za ma za zadanie przedstawianie akcji dramatycznej; stosowa dwa rodzaje recytatyww: recitativo secco recitativo accompagnatoTwrczo religijna powstawaa szczeglnie w czasie pobytu w Wenecji; s tu kompozycje w stylu dawnym i koncertujcym: msze, nieszpory, magnifikaty, psalmy, hymny; najwspanialsze dzieo religijne to Nieszpory Panny Maryi Vespro della Beata Vergine - przeplataj si tu fragmenty polichralne z czciami przeznaczonymi na gos i basso continuo (bardzo wiruozowskie) - widoczne s wyrane wpywy muzyki dramatycznej (szczeglnie we fragm. solowych i instrumentalnych)- wystpuj elementy ilustracyjne - kada cz skomponowana jest wedug innej zasady formalnej - najbardziej wirtuozowska jest centralna cz Nieszporw, concerto Duo Seraphim, pene symboliki i popisw wokalnych.Monteverdi to mistrz i geniusz swej epoki,ktry dokona przeomu w historii muzyki europejskieji susznie uwaany jest za najwikszego twrc przed Bachem.G.da Venosa silna chromatyka ukazuje cierpienia kochanka

Dolcissima mia vita

Barholomeo Manfredi Scena w gospodzie

szpinet z nogami

Rozpocz si proces samodzielnego i bujnego rozkwitu muzyki instrumentalnej, ktry w okresie baroku uzyska rwnowag z muzyk wokaln, za od klasycyzmu bdzie dziedzin wiodc.

galiarda

Missa Lhomme arme fragm..autografu

kraina mistrzw flamandzkich

XVI wiek przynis te zmiany w traktatach teoretycznych, przybywa ksiek praktycznych. W malarstwie czstym tematem stay si lekcje piewu, taca oraz kapele instrumentalne.

El Greco

Palestrina Missa Papae Marcelli Kyrie (fragm.druku),

poniej: fragm. partytury teje Mszy

obok: kompozytor ofiarowuje swoj muzyk Papieowi

giotto padwa

o popularnoci lutni wiadczya te jej obecno na obrazach; tu: Carravagio

A.Willaert

- Magnificat

Gerard Dou Kobieta i klawikord

Orlando di Lasso dyrygujcy chrem

Fantastyczne postacie, przedmioty i sceny zapeniajce obrazy Hieronima Boscha i nale do najbardziej niezwykych w dziejach Europy.

Koncert w jajku

Palestrina komponujcy Missa Papae Marcelli

Ockeghem w otoczeniu czonkw kapeli francuskiego krla

W kocioach rozbrzmiewaa coraz znakomitsza muzyka. Utrzymywano wiele chrw

i przykocielne szkoy edukowano w nich chopcw

(w piewie, czytaniu nut, kompozycji). Bezkonkurencyjnych muzykw flamandzkich szukano w caej Europie, podobnie jak pochodzcych stamtd malarzy.

Jan van Eyck (czyt. wan ejk)

Otarz gandawski Adoracja mistycznego Baranka;

najczciej reprodukowany detal muzyczny wszystkich czasw

Paolo Veronese Uczta w Kanie (detal); na kontrabasie gra Tycjan, na violi da gamba Tintorettoo, na violach da braccia Paolo i Benedetto Veronese

Hans Memling Sd ostateczny

wirgina bez ng