(36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу...

185
1 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА, АХБОРОТЛАШТИРИШ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ДАВЛАТ ҚЎМИТАСИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ Каримова В.А., Қосимова Ш.Т. Иргашева Д.Я., Назаров А.И. Жойларда давлат ҳокимияти, давлат ва хўжалик бошқаруви органлари хизматчилари учун замонавий коммуникация технологияларини эгаллаш, компьютер техникаси ва Интернет тизимида ишлаш бўйича ТАТУда малака ошириш курси бўйича (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМА ТОШКЕНТ 2014 й.

Upload: others

Post on 15-Aug-2020

20 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

1

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА, АХБОРОТЛАШТИРИШ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ДАВЛАТ ҚЎМИТАСИ

ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

Каримова В.А., Қосимова Ш.Т. Иргашева Д.Я., Назаров А.И.

Жойларда давлат ҳокимияти, давлат ва хўжалик бошқаруви органлари хизматчилари учун замонавий коммуникация технологияларини эгаллаш, компьютер техникаси ва Интернет тизимида ишлаш бўйича

ТАТУда малака ошириш курси бўйича

(36 соат)

ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМА

ТОШКЕНТ 2014 й.

Page 2: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

2

Жойларда давлат ҳокимияти, давлат ва хўжалик бошқаруви органлари ходимлари учун замонавий коммуникация технологияларини эгаллаш, компьютер техникаси ва Интернет тизимида ишлаш бўйича малака ошириш курси.

Каримова В.А., Қосимова Ш.Т. Иргашева Д.Я., Назаров А.И.

Тошкент ахборот технологиялари университети ўқув-услубий

кенгашининг 2014 йил “_____” апрелдаги _____-сонли баённомаси билан

тавсия этилган.

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

ҳузуридаги Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими йўналишлари бўйича

Ўқув-услубий бирлашмалар фаолиятини Мувофиқлаштирувчи кенгашнинг

2014 йил “_____” апрелдаги _____-сонли баённомаси билан маъқулланган.

Тошкент ахборот технологиялари университети

Page 3: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

3

МУНДАРИЖА БЕТ

1-мавзу Ахборот-коммуникация технологиялари ривожланишининг хуқуқий асослари

4

2-мавзу Давлат бошқарувида замонавий ахборот технологиялари 13

3-мавзу Давлат бошқарувида замонавий ахборот технологиялари 19

4-мавзу Электрон ҳукумат тизими асослари 29

5-мавзу Корхоналар захираларини режалаштириш ва бошкариш тизими

37

6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

7-мавзу Операцион тизим асослари 57

8-мавзу Матн мухаррирлари билан ишлаш 87

9-мавзу Жадвалли ҳужжатлар билан ишлаш 103

10-мавзу Такдимот хужжатларини билан ишлаш 126

11-мавзу Маълумотлар базаси билан ишлаш 151

12.1-мавзу Компьютер тармоқлари 167

12.2-мавзу Интернет технологиялари 179

Page 4: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

4

1-Мавзу. АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ХУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ

Режа: 1. Ахборот-коммуникация технологиялари соҳасида Ўзбекистон Республикаси

Ҳукуматининг ечимлари. 2. «Электрон ҳукумат» тизими маълумотлар базаси ва ахборот тизими

комплексларини яратиш бўйича тадбирлар ва лойиҳалар рўйхатини ўз ичига олувчи Ўзбекистон Республикаси Миллий ахборот-коммуникация тизимларини 2013-2020 йиллар мобайнида ривожлантириш Комплекс дастурини амалга ошириш.

Ахборот-коммуникация технологиялари соҳасида Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг ечимлари.

Ўзбекистон Республикаси электрон ҳукумат соҳасидаги фаол ишини 2002 йил 30 майда имзоланган ПФ-3080-сон “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонидан сўнг бошлаган. Ушбу фармоннинг қабул қилиниши Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида Компьютерлаштириш ва ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш бўйича Мувофиқлаштирувчи Кенгаш тузилишига, Ўзбекистон почта ва телекоммуникациялар агентлиги Ўзбекистон алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги этиб қайта ташкил этилишига, Компьютер ва ахборот технологияларини ривожлантириш ҳамда жорий этиш маркази ташкил қилинишига, Тошкент электротехника алоқа институти Тошкент ахборот технологиялари университетига айлантирилишига олиб келди. Мазкур фармон орқали, Ўзбекистонда ахборот коммуникация технологиялари амалиётга жорий этишни янада чуқурлаштириш, ахборот коммуникация технологиялари потенциалидан кенг фойдаланиш борасида меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ишлаб чиқилиши бошланган, республикамизда электрон ҳукумат тизимининг кейинги истиқболи учун замин яратилган эди. Албатта, ҳар қандай ишда бўлгани каби, электрон ҳукуматни амалиётга тадбиқ этишда ҳам, қонунчилик, меъёрий-ҳуқуқий база энг асосий ўрин тутади. Бу борада, 2003 йил сўнгида қабул қилинган «Ахборотлаштириш ҳақида» ва «Электрон рақамли имзо ҳақида»ги қонунлар муҳим қадам бўлиб хизмат қилди.

2007 йил эса, Ўзбекистонда электрон ҳукуматни шакллантириш борасида муҳим амалий қадамлар ташланган, эътиборга молик йил бўлди. Вазирлар Маҳкамасининг Қарори билан (ВМҚ №181, 23.08.2007), Давлат органларининг ўзаро ҳамда, фуқаролар ва муассасалар билан муносабатларини, электрон ҳукумат хизматларини тақдим этиш орқали йўлга қўйиш борасида устувор йўналишлар белгилаб олинди. Махсус низом орқали, ахборот коммуникация технологияларини қўллаш орқали кўрсатиладиган интерактив давлат хизматларининг стандартларини яратиш ва асосий давлат интерактив хизматлари рўйхати қабул қилинди. Вазирлар Маҳкамасининг 2007 йил, 17 декабрдаги №259 қарори билан, ҳукумат порталида ахборот тақдим этиш ва интерактив хизматлар кўрсатишни такомиллаштириш борасида муҳим ишлар амалга оширилди. 2009 йил, 21 апрелдаги, №116 ҳукумат қарори билан, давлат органларининг интернет тармоғида тақдим этиши лозим бўлган, 9 хил тематикага бириктирилган, жами 102 хил ахборот турлари рўйхати, шунингдек, уларнинг янгиланиб туриши муддатлари ўрнатилди.

2002-2012 йилларда, Ўзбекистонда ахборот коммуникация технологиялари соҳасини ривожлантириш, интерактив давлат хизматлари ва электрон ҳукуматни шакллантириш борасида 10 ортиқ қонун ҳужжатлари ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди.

Ўзбекистонда электрон ҳукуматни шакллантиришнинг ҳуқуқий асослари борасида 2012 йил энг катта бурилиш йили бўлди. 2012 йилда қабул қилинган жами 4 та қонун ҳужжатларида, Ўзбекистонда электрон ҳукуматни амалиётга жорий этишни жадаллаштириш борасида асосий чора-тадбирлар ва аниқ йўналишлар белгилаб олинди.

Page 5: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

5

Аввало, 2012 йил, 21-март куни имзоланган, ПҚ-1730, «Замонавий ахборот коммуникация технологияларини янада жорий этиш ва ривожлантириш чора тадбирлари» ҳақидаги Президент қарори орқали, ўз ичига 21 та аниқ чора-тадбирларни қамраб олган, 2012-2014 йилларга мўлжалланган махсус дастур тасдиқланди ва унинг ижроси махсус Мувофиқлаштирувчи Kенгашга юкланди. Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 30 декабрдаги, №378 «Интерактив давлат хизматлари кўрсатишни ҳисобга олган ҳолда интернет тармоғида Ўзбекистон Республикасининг ҳукумат портали фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» қарори билан, электрон ҳукуматни янада ривожлантириш ва давлат бошқарувига замонавий ахборот технологияларини жорий этишда кўмаклашиш мақсадида, ягона давлат интерактив хизматлари портали (ягона портал) ташкил этиш ва унинг техник ва технологик асослари баён қилинган низом қабул қилинди.

Юқорида эслаб ўтилган барча меъёрий-ҳуқуқий қонунчилик ҳужжатлари, Ўзбекистонда интерактив давлат хизматлари ҳамда электрон ҳукуматни жорий қилиш, уни ривожлантириш борасида босқичма-босқич, эволюцион ҳуқуқий пойдеворни яратишга хизмат қилди. 2013 йилда ҳам бу борадаги мантиқий изчиллик давом этиб, айтиш мумкинки, ҳақиқий маънода Ўзбекистон электрон ҳукуматининг ҳуқуқий пойдеворини мустаҳкамлаган муҳим қонун ҳужжатларининг қабул қилиниши билан аҳамиятли бўлди. Хусусан, бу борада, Вазирлар Маҳкамасининг 25-январ, 2013 йил, 18-сонли қарори билан, давлат бошқарувининг самарадорлиги ва юридик ҳамда жисмоний шахсларга интерактив давлат хизматлари кўрсатиш сифатининг оширилишини таъминловчи «Электрон ҳукумат» тизимини шакллантириш алоҳида устувор вазифа қилиб белгиланди. Қолаверса, мазкур қарорда «Электрон ҳукумат» тушунчасига, ўзбек тилида расмий тушунтириш – таъриф берилди.

Электрон ҳукумат тушунчасига Ўзбекистон ҳукуматининг тавсифи: Электрон ҳукумат тизими – ахборот-коммуникация технолояларини қўллаш йўли билан юридик ва жисмоний шахслар томонидан давлат хизматлари ҳамда давлат органларинг фаолияти натижалари тўғрисида ахборот олиш (алмашиш) тезкорлиги ва қулайлиги сифат жиҳатдан янги даражасини таъминловчи давлат органларининг фаолиятини ташкил қилиш шакли.

«Электрон ҳукумат» тизими маълумотлар базаси ва ахборот тизими комплексларини яратиш бўйича тадбирлар ва лойиҳалар рўйхатини ўз ичига олувчи Ўзбекистон Республикаси Миллий ахборот-коммуникация тизимларини 2013-2020 йиллар мобайнида ривожлантириш Комплекс дастурини амалга ошириш.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасининг Миллий ахборот-коммуникация тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» 2013 йил 27 июндаги ПҚ-1989-сон қарорида “Республика миллий ахборот-коммуникация тизимларини 2013-2020 йилллар мобайнида ривожлантириш комплекс дастури” тасдиқланди. Ушбу комплекс дастур қуйидагиларни ўз ичига олади:

- Ўзбекистон Республикасида 2013-2020 йиллар мобайнида телекоммуникация технологиялари, тармоқлари ва инфраструктурасини ривожлантириш дастури:

- «Электрон ҳукумат» тизими ахборот тизими комплекслари ва маълумотлар базасини яратиш бўйича тадбирлар ва лойиҳалар рўйхати (Расм 1.1).

Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Миллий ахборот-коммуникация тизимларини 2013-2020 йиллар мобайнида ривожлантириш комплекс дастурини амалга оширишни мувофиқлаштирувчи Республика комиссияси ташкил этилди.

Ўзбекистон Республикасида 2013-2020 йиллар мобайнида телекоммуникация технологиялари, тармоқлари ва инфраструктурасини ривожлантириш дастури қуйидагилардан иборат:

- Кенг полосали оптик тармоқларни кенгайтириш; - Оптик толали алоқа линияларини қуриш; - BRAS қурилмаларини ўрнатиб, кенг полосали тармоқ имкониятларини

кенгайтириш;

Page 6: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

6

- «ЎзМобайл» мобил тармоғини ҳудудларда ривожлантириш - 1-босқич юқори тезликдаги интернет хизматларини кўрсатиш (EVDO технологияси);

- «ЎзМобайл» мобил тармоғини ҳудудларда ривожлантириш - 2-босқич юқори тезликдаги интернет хизматларини кўрсатиш (LTE технологияси);

- 3G, 4G LTE ва бошқа мобил алоқа операторларини ҳисобга олган ҳолда мобил алоқа тармоқларини ривожлантириш;

- NGN технологияси бўйича коммуникация қурилмаларини кенгайтириш; - Коммутация марказларини модернизациялаш; - пакетли коммутация халқаро марказларини кенгайтириш; - Ўзбекистон Республикаси магистрал тармоқларининг ўтказувчанлик қобилиятини

кенгайтириш; - маълумотларни узатиш мултисервис тармоқларини қуриш; - Магистрал оптик толали алоқа линияларини қуриш; - Корпоратив секторга мультимедияли хизматларни кўрсатувчи студияларни

яратиш; - ахборот-маълумот хизматлари марказларини яратиш (call-center); - Маълумотларни сақлаш ва қайта ишлаш марказларини яратиш «Дата-центр»,

Қуйидаги шаҳарларда: Тошкент, Қўқон, Бухоро; - Тез-тез фойдаланиладиган маълумотларни сақлаш марказларини яратиш (кэшлаш

марказлари); - Давлат ва хўжалик бошқаруви, маҳаллий хокимият органлари корпоратив ва

локал-ҳисоблаш тармоқларини яратиш ва модернизация қилиш.

Расм 1.1. Интерактив давлат хизматлари тизимини ташкил этиш схемаси

(«Электрон ҳукумат» тизими)

«Электрон ҳукумат» тизими маълумотлар базаси ва ахборот тизими комплексларини яратиш бўйича тадбирлар ва лойиҳалар рўйхати:

- «Электрон ҳукумат тўғрисида» Қонун лойиҳасини яратиш; - «Электрон ҳукумат» тизими доирасида маълумотлар алмашиш ва идоралараро

ўзаро муносабат бўйича давлат стандартларини яратиш ва тасдиқлаш;

Page 7: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

7

- «Электрон ҳукумат» тизимида тадбиркорлик субъектлари ва аҳоли билан электрон шаклда ўзаро муносабатга ўтишни таъминлашда қонунчиликни такомиллаштириш;

- Маълумотларни йиғиш ва қайта ишлаш механизмларини стандартлаштиришни ҳисобга олган ҳолда кўчмас мулкни рўйхатдан ўтказиш ва кадастр ахборот тизими комплексини яратиш;

- Ўзбекистон Республикаси Миллий географик ахборот тизимини яратиш; - Жисмоний шахслар маълумотлар базасини шакллантириш (уникал

идентификатор билан); - Юридик шахслар маълумотлар базасини шакллантириш (уникал идентификатор

билан); - Справочниклар ва классификаторлар маълумотлар базасини шакллантириш; - Автоуловларни рўйхатдан ўтказиш бўйича ягона маълумотлар базасини

шакллантириш; - Интерактив давлат хизматлари ягона порталини яратиш ва ривожлантириш; - Хизматларни кўрсатувчиларнинг биллинг тизимлари билан интеграциясини

ҳисобга олиб, реал вақт режимида чакана тўловларни амалга оширувчи клиринг тизимини яратиш;

- «Электрон ҳукумат» идоралараро интеграцион тизимини яратиш; - Компьютер ва ахборот технологияларини жорий этиш ва ривожлантириш маркази

«Узинфоком» структурасида «Электрон ҳукумат» тизими маълумотларини қайта ишловчи марказ яратиш;

- «Электрон ҳукумат» тизими фойдаланувчиларининг ягона идентификация тизимини яратиш ва жорий этиш;

- Давлат харидлари соҳасида интерактив хизматларни кўрсатувчи “Харид” ахборот тизими комплексини интеграция қилиш;

- Солиқ соҳасида интерактив хизматларни кўрсатувчи “Солиқ” ахборот тизими комплексини интеграция қилиш;

- Божхона юкларини расмийлаштириш бўйича интерактив хизматларни кўрсатувчи “Божхона” ахборот тизими комплексини интеграция қилиш;

- Лицензиялаш соҳасида интерактив хизматларни кўрсатувчи “Лицензия” ахборот тизими комплексини яратиш;

- Давлат бюджети ижросида маълумотларни сақлаш, тизимлаштириш, қайта ишлаш, йиғиш учун “Бюджет” ахборот тизими комплексини интеграция қилиш;

- Соғлиқни сақлаш Миллий интеграллашган ахборот тизимини янада ривожлантириш учун ҳамда соғлиқни сақлаш соҳасида интерактив хизматларни кўрсатувчи “Соғлиқни сақлаш” ахборот тизими комплексини яратиш;

- Таълим соҳасида интерактив хизматларни кўрсатувчи “Таълим” ахборот тизими комплексини яратиш;

- Коммунал хўжалик соҳасида интерактив хизматларни кўрсатувчи “Коммунал” ахборот тизими комплексини яратиш;

- Судлар ва нотариуслар фаолияти ҳақида маълумотларни сақлаш, қайта ишлаш, тўплаш бўйича “Адлия-2” ахборот тизими комплексини яратиш;

- Давлат органлари ҳақида статистик маълумотларни таъминлаш бўйича “Давлат бошқаруви” ахборот тизими комплексини яратиш;

- Нафақа таъминоти соҳасида интерактив хизматларни кўрсатувчи “Нафақа” ахборот тизими комплексини интеграция қилиш;

- “Электрон ҳукумат” тизимини жорий қилиш ва унинг самарали ишлатилишида иштирок этувчи Давлат ва хўжалик бошқаруви, маҳаллий хокимият органлари ходимларини АКТ бўйича ўқитиш ва малакасини ошириш мақсадида “Электрон ҳукумат” ўқув марказини яратиш.

Page 8: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

8

Kўриниб турибдики, Ўзбекистонда, электрон ҳукуматни ташкил қилиш борасида ҳукумат даражасида катта эътибор кўрсатилмоқда. Бунинг яққол мисоли сифатида, ҳукумат даражасида қабул қилинган муҳим қарорларни келтиришимиз мумкин. 2013 йил, 16-сентябрдаги 250-сонли Ҳукумат Қарори билан, Ўзбекистонда электрон ҳукумат тизимини янада ривожлантириш мақсадида, махсус марказ – «Электрон ҳукумат тизимини ривожлантириш маркази» ҳамда, «Ахборот хавфсизлигини таъминлаш маркази» ташкил қилинди. Мазкур қарор билан, Ўзбекистонда электрон ҳукумат тизимини ривожлантириш ва қўллаб қувватлаш, унинг меъёрий-ҳуқуқий базаси, услубий ва технологик таъминоти ва тизим учун масъул ташкилотларнинг моддий техник базасини мустаҳкамлашга оид ўта муҳим устувор вазифалар аниқ белгилаб берилди.

Бундан ташқари, ушбу қарор билан, «Электрон ҳукумат тизимини ривожлантириш» ҳамда, «Ахборот хавфсизлигини таъминлаш маркази» ларнинг тузилмаси ва фаолияти тартибини белгиловчи низом қабул қилинди.

Саволлар

1. “Ахборотлаштириш тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Қонуни, 2003 й. 2. “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация

технологияларини жорий этиш тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 2002 йил 30 май, ПФ-3080-сон.

3. «Замонавий ахборот-коммуникация технологияларини янада жорий этиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори, 2012 йил 21 март, ПҚ-1730-сон.

4. «Ўзбекистон Республикасининг Миллий ахборот-коммуникация тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори, 2013 йил 27 июн, ПҚ-1989-сон.

5. «Ўзбекистон Республикаси Алоқа, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қўмитаси ҳузуридаги «Электрон ҳукумат» тизимини ривожлантириш маркази ҳамда Ахборот хавфсизлигини таъминлаш маркази фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида» Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори, 2013 йил 16 сентябрь, 250-сон.

Page 9: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

9

2-Мавзу. ДАВЛАТ АХБОРОТ РЕСУРСЛАРИДАГИ ДАСТУРИЙ ВА ТЕХНИК ВОСИТАЛАР.

Режа: 1. Сервер қурилмалари ва иловалари. 2. Алоқа ва теллекоммуникациянинг замонавий тизимлари. 3. Кенг полосали ахборот ўтказиш тизимлари. 4. Катта хажмдаги маълумотлар массивини қайита ишлаш ва сақлаш воситаси. 5. Масофавий терминаллар. 6. Маълумотлар маркази ва маълумотларни қайта ишлаш. 7. Маълумотларни тақсимланган ва паралелл қайта ишлаш дастурий ва техник

воситалари. 8. Хостинг тизими ва доменларни бошқариш. 9. Виртуализация тизимлари. 10. Ахборот хавсизлигини таъминлаш замонавий воситалари

1.Сервер қурилмалари ва иловалари.

Сервер қурилмаларига сервер, сервер компьютерлари, сервер администратори,

сервернинг дастурий таъминоти, сервер шкафлари, Web-сервер, файл сервер, ўйин серверлари, суперкомпьютерлар киради.

Сервер – тармоқ абоненти бўлиб, у ўз ресурсларини бошқа абонентларга фойдаланишга бериб, лекин ўзи бошқа абонентлар ресурсларидан фойдаланмайди, яъни фақат тармоққа ишлайди. Тармоқда сервер бир нечта бўлиши мумкин, сервер учун энг қувватли компьютер бўлиши шарт эмас. Ажратилган сервер-бу сервер фақат тармоқ масалалари учун хизмат қилади. Ажратилмаган сервер тармоққа хизмат кўрсатишдан ташқари бошқа масалаларни хам хал қилиши мумкин.

Сервер администратори - Web серверни бетўхтов ишлашини таъминловчи, хатоларни тўғриловчи, сервер ва маълумотларни ҳимоя қилувчи мутахассис.

Сервернинг дастурий таъминоти - ахборот технологияларида хисоблаш тизимининг дастурий воситалари хисобланиб мижоз сўровларига хизмат кўрсатиш вазифасини бажаради ва унга маълум хизмат ёки ресурсдан фойдаланиш имконятини беради.

Сервер компьютер деб шахсий компьютерлар тўпламидан ажратилган ва инсон қатнашмайдиган маълум бир хизматни бажарадиган компьютерга айтилади. Сервер ва ишчи станциялар бир хил аппарат таъминотига эъга бўлишлари мумкин лекин инсон ишчи кучининг аралашуви билан фарқ қилади.

Сервер шкафлари – сервер қурилмалари учун шкафлар мажмуси. Web-сервер – тармоққа уланган компьютер ёки ундаги дастур ҳисобланиб, умумий

ресурсларни мижозга тақдим этиш ёки уларни бошқариш вазифаларини бажаради. Web-серверлар маълумотлар базалари ва мультимедияли маълумотларни бир бирига мослаштиради; Web-серверда Web-саҳифа ва Web-сайтлар сақланади.

Файл сервер бу – сервер хотира қурилмаларидаги файлларга мурожатни таъминлашни бажаради. Маълумотларни алмашиниш учун қуйидаги протоколлардан фойдаланилади:, , SFTP и HTTP.

Ўйин серверлари – марказий ўйин холати учун бир қанча фойдаланувчиларга бир вақтнинг ўзида қатнашиш имконини беради. Бир қанча ўйинлар махсус юқори тузилишга эга серверларни таълаб қилишади.

Секундига бир неча юз миллиондан то бир неча ўн миллиардгача арифметик амалларни бажара оладиган тезкор кўппроцессорли компьютерлар – суперкомпьютерлар деб аталади.

Page 10: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

10

2.Алоқа ва теллекоммуникациянинг замонавий тизимлари. Алоқа ва теллекоммуникациянинг замонавий тизимлари IEEE ташкилотининг

стандартлари асосида шакллантирилади. IEEE 802.х стандарти еттита сатҳли OSI моделининг икки қуйи сатҳлари – физик ва канал сатҳларига тегишли бўлган стандартлар тўпламидан иборатдир. 802 комитет таркибига қуйидаги бўлимлар киради:

- 802.1 Internetworking – тармоқларни бирлаштириш, яъни бир-нечта тармоқларни биргаликда ишлашини таъминловчи стандартларни ишлаб чиқиш бўлими;

- 802.2 Logical Link Control (LLC) – маълумотларни узатишни мантиқий бошқариш стандартларини ишлаб чиқиш бўлими;

- 802.3 Ethernet, маълумотларни узатиш муҳитига мурожаат қилишнинг CSMA/CD усули бўйича ишлайдиган ЛКТ;

- 802.4 Token Bus LAN - маълумотларни узатиш муҳитига мурожаат қилишнинг Token Bus усули бўйича ишлайдиган ЛКТ;

- 802.5 Token Ring LAN - маълумотларни узатиш муҳитига мурожаат қилишнинг Token Ring усули бўйича ишлайдиган ЛКТ;

- 802.6 Metropolitan Area Network (MAN) - мегаполислар тармоғи ёки шаҳар тармоғи;

- 802.7 Broadband Technical Advisory Group – кенг полосали ахборот ўтказиш тизимлари стандартлари гуруҳи;

- 802.8 Fiber Optic Technical Advisory Group – оптик толали тармоқлар бўйича техник маслаҳат гуруҳи;

- 802.9 Integrated Voice and data Networks – товуш ва маълумотларни узатувчи интеграцияланган тармоқлар;

- 802.10 Network Security – тармоқ хавфсизлиги; - 802.11 Wireless Networks – ўтказгичларсиз тармоқлар; - 802.12 Demand Priority Access LAN, l00VG-AnyLAN – аҳамиятга эгалик

даражаси асосида талаб қилиш усули бўйича ишлайдиган ЛКТ. Bluetooth технологияси RS-232 кабелли боғланишнинг ўрнини босувчи сифатида

саъноатда кенг ишлатиладиган маълумот алмашиниш технологияси хисобланади. У ишлаб чиқарилишининг ва ишлатилишининг оддийлиги, алоқа каналининг зарарланиншдан юқори зимояланганлиги, маълумот узатишнинг юқори тезлиги жихатиларини хисобга олиб ишлаб чиқариш қурилмаларида маълумотлар алъмашинишда қўлланилади.

ZigBee технологияси кўп сонли батарея асосида ишлайдиган симсиз алоқа датчикларидан маълумот йиғиш учун жуда мос келади. Кичкина ZigBee модули юзлаб датчиклардан иборат марказий тармоққа бирлаштирилган халқа асосида маълумот алмашиниш воситасига эга тармоқ яратиш имконини беради. ZigBee трансиверлари Texas Instruments компанияси томонидан ишлаб чиқариш автоматикаси тизимларини яратиш учун ишлатилади.

Маълумотларни узатиш воситалари сифатида симсиз алоқа (радио, GSM/GPRS, WLAN) ва симли алоқа (телефон тармоғи, ISDN, xDSL, компьютер тормоғи) тормоқлари (электрик ёки оптик толали) мавжуд. Бу тизимларда маълумот маълумот ўтказиш учун қуйидаги протоколлари ишлатилади RS-232, RS-485, TCP/IP, Ethernet.

В качестве среды передачи данных используются как беспроводные (радио, GSM/GPRS, WLAN), так и проводные (телефонные, ISDN, xDSL, компьютерные) сети (электрические или оптические). Для передачи данных в системах телеметрии могут использоваться протоколы RS-232, RS-485, TCP/IP, Ethernet.

Ethernet – бугунги кунда энг кенг тарқалган локал тармоқ стандарти ҳисобланади. Хозирги вақтда Ethernet протоколлари асосида ишлайдиган тармоқлар сони 5 миллиондан ортиқ ва Ethernet тармоқ адаптери ўрнатилган компьютерлар сони 50 миллиндан ортиқ. Ethernet технологиясининг энг кенг тарқалган стандарти l0Base-T, l00Base-T бўлиб бу

Page 11: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

11

тармоқда маълумотларни узатиш мухити сифатида иккита экранланмаган ўралма жуфтлик (Unshielded Twisted Pair, UTP) кабели ишлатилади. 3-инчи категорияли кўп жуфтли (2 та, 4 та жуфтли) UTP кабели телефон аппратларини улаш учун ҳам ишлатилади.

FDDI технологиясини (Fiber Distributed Data Interface –маълумотларни оптик толали каналлар орқали узатувчи тақсимланган интерфейс) маълумотларни узатиш мухити сифатида оптик толали кабель қўлланилган биринчи локал компьютер тармоғи технологиясидир. Кадрларни узатиш тезлиги 100 Мбит/сек. Тармоқ 100 км гача узунликка эга бўлган иккита оптик толали ҳалқалардан иборат бўлиши мумкин (ҳаммаси бўлиб 200 км узунликдаги оптик толали кабель). Ҳалқаларга уланиши мумкин бўлган станцияларнинг максимал сони – 500 тага тенг. Станциялар орасидаги максимал масофа 2 км дан ошмаслиги керак. Бу технологияда 5 категорияли экранланмаган ўралма жуфтлик кабели (UTP) ҳам ишлатилади, унинг максимал узунлиги 100 м гача бўлиши мумкин.

Катта хажмдаги маълумотларни узатиш учун масалан видиомаълумотларни, телеметрия тизимларида Wi-Fi ва WiMax тизимлари ишлатилади.

WLAN (симсиз алоқа тармоғи) – ишлаш радиуси 100 м гача. Бу тармоқ асосида бинолаги гуруппавой ресурсларга симсиз муражат қилиш имконини беради масалан университет кампусида ва бошқа ташкилотларда. Одатда бу тармоқ корхоналарда симли тармоқларнинг давоми сифатида ишлатилади. Кичкина корхоналарда WLAN тўлиқ симли локал тармоқнинг ўрнига ишлатилади. WLAN нинг асосий атандарти – 802.11.

WWAN (кенг симсиз алоқа тармоғи) – симсиз алоқа воситаси, Интернет ва корхона тармоқларидан мобил фойдаланувчиларга фойдалниш имконини таъминлайди. Етакчи стандартга эга эмас, лекин GPRS технологияси Европе ва АҚШ да кенг қўлланилади.

Тармоқ технологияларининг ривожланиш босқичларига назар ташласак бугунги кунда симсиз алоқа тармоғи Wi-Fi бир мунча афзалликларга эга жумладан мобиллилик, ўрнатиш ва ишлатилишининг оддийлиги ва бошқалар. Wi-Fi 802.11 симсиз алоқа тармоғи ойласи стандарти асосида 1997 йил ишлаб чиқарилган. Wi-Fi технологияси симсиз локал компьютер тармоғини ташкил қилиш ва интернетдан юқори даражади фойдаланиш учун ишлатилади.

3. Кенг полосали ахборот ўтказиш тизимлари. Бугунги кунда тармоққа боғланишнинг асосан учта талаби махум ахамият касб

этади булар: юқори тезликда фойдаланиш, ишончлилик ва мобиллилик. Бу учта асосий имкониятни ўзида мужассам қилган симсиз алоқа технологияси бу WiMAX (Worldwide Interoperability for Microwave Access) тизими хисобланади. Бу тизим IEEE 802.16 стандарти асосида ишлайди. WiMAX сўзининг инглиз тилидаги кенгайтмаси “Worldwide Interoperability for Microwave Access” бўлиб - жахон кенг полосали радиоалоқа протоколи деган маънони билдиради. WiMAX технологиясининг асосий мақсади кенг спектрли қурилмаларга(ишчи станциялар, рўзғор техникларида "ақилли уй", портатив қурилмаларда ва мобил телефонлари) универсал тартибда симсиз боғланиш имконини ва уларнинг локал тармоққа мантиқий боғланишини таъминлаб беради.

4. Катта хажмдаги маълумотлар массивини қайита ишлаш ва сақлаш

воситаси. Raid - Redundant Array of Inexpensive Disks қиммат бўлмаган дискларнинг ортиқча

массивлари. Raidнинг функциолналлиги қуйидагича: сақловчи қурилмарардан массив яратилиб у махсус контроллер томонидан бошқарилади ва компьютер уни яхлит катта хажмдаги диск сифатида кўради. Киритиш – чиқариш операцияларни паралелл бажариш натижасида тизимда юқори унумдорликка эришилади ва маълумотни ишончлилигини таъминлаш эса маълумотларни иккиламчи купайтириш ёки умумий суммасини хисоблаш асосида бажарилади.

Raid массивларни қуллаш фақатгиа физик жихатдан ишдан чиққан қаттиқ дискда унумлидир. RAID массивларнинг бир неча даражалари мавжуд:

Page 12: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

12

Raid 0,1,2,3,4,5,6,7. Бундан ташқари аралашган даражалар хам мавжуд: Raid10, 0+1,30,50 ва х.к.з. Уларнинг функционлаллиги билан танишиб чиқамиз.

Расм.2.1

Raid 0 ишончлиликка бардошсиз диск массиви. Ортиқ маълумот сақламайдиган диск массиви. Маълумотни бундай сақлаш

ишончсиз чунки бир диск массиви ишдан чиқса барча маълумотлар йўқолади. Бу даража маълумотларни тез узатиш босқичида ишлатиш мумкин.

Raid 1. Оддий хатоликларга бардошли массив.

Расм.2.2 Акслантирилган ва дуплексланган диск массиви. Икки сақловчи бир хил

маълумотни сақлаб улар ягона мантиқий диск хисобланади. Бир дискнинг ишдан чиқса иккинчи диск уни вазифасини бажаради. Бундай массивларни амалга оширишда камида 2 та қаттиқ диск керак бўлади.

Raid 2. Хамминг кодини ишлатувчи хатоликларга бардошли диск.

Расм.2.3

Raid 2 кам амалиётда кам қулланилади. Raid 3. Хатоликка бардошли массив бўлиб маълумотни паралелл равишда киритиш

ва чиқариш ва жуфтлигини белгилаш имкониятига эга. Ихтиёрий диск массивини ишдан чиқиши хеч қандай маълумот йўқолишига олиб келмайди. Маълумотлар бир хил хажмга булиниб берилади.

Расм.2.4

Raid 4 Хатоликка бардошли массив, мустақил дискларга эга ва умумий хисобловчи диски мавжуд.

Page 13: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

13

Расм.2.5

Raid 4 маълумотлар оқимим блокларга бўлинади. Бу турдаги массивда бир вақтда бир неча массивдан маълумот ўқиш имконияти мавжуд. Бундай массив кичик хажмдаги маълумотни узатишда унумдорликни ошириш имконияти мавжуд.

5.Масофавий терминаллар. Терминал хисоблаш тизимининг бир қисми булиб тизимга маълумотни киритиш

ва чиқариш вазифасини бажаради. Масофавий бошқариш режими мижозга сервер ва ишчи станцияларни тармоқ орқали бошқариш учун хизмат килади. Бу режим тармоқ администратори томонидан ажратилган серверларни маъмурлаш ва фойдаланувчиларга техник хизмат кўрсатишда қулланилади.

Терминаллар иккита асосий тоифага бўлинади: 1. Реал физик терминал- тармоқ орқали келадиган маълумотни кўрсатиш

билан чегараланган қурилма. 2. Виртуал терминал- тармоқ дастури бўлиб, физик терминални функциясини

бажаради. Терминаллар имконияти буйича қуйдаги турларга эга: 1. Матнли терминаллар. 2. График терминаллар. 3. «Интелектуал» теримналлар.

6.Дата-центрлар – маълумотларга ишлов бериш марказлари.

Дата-центрлар, маълумотларни саклаш ва уларга ишлов бериш марказлари булиб, улар махсус биноларда жойлашган булади. Дата-центрларда сервер ва тармок курилмаларнинг хостинглари мавжуд. Хостинг – хисоблаш кувватларини фойдаланувчиларга такдим этиш ва маълумотларни тармок серверида жойлаштириш учун мулжалланган хизмат тури. Хостинг деб шунингдек фойдаланувчи курилмаларини провайдер майдонида жойлаштиришни таъминлайди ва юкори тезликдаги утказиш имкониятига эга булган алока каналларига улашни таъминлаб беради. Одатда хостинг сайт файлини серверда жойлаштиришни таъминлайди. Масалан маълумотлар базаси, электрон почта хостингларини мисол килиб келтириш мумкин.

Дата-центрлар маълумотларга ишлов бериш, саклаш ва таксимлаш вазифасини бажаради. Дата-центрлар маълумотларни бизнес вазифаларини хал килиш учун мулжалланади. Хисоблаш ресурслари ва маълумотларни саклаш воситалари марказлашгани туфайли IT-инфраструктуранинг нархи камаяди.

Техник воситалардан самаралирок фойдаланилади. Дата-центрлар одатда алока тугунлари ёки алока операторларига якинрок булган жойларда жойлашади. Каналларнинг сифати ва утказувчанлик кобилияти амалга оширилаётган хизматлар турига таъсир курсатади. Исталган дата-центрнинг сифатли ишлашининг асосий курсаткичи булиб серверга мурожат этиш вакти яъни (аптайм) хисобланади.

Дата-центрларнинг тарихи катта хажмли компьютер-хоналаридан бошланган. У пайтларда компьютер тизимларини бошкариш учун махсус шароитлар талаб

этилар эди. Компьютерлар куп жой эгаллар эди. Ахборот технологиялари ривожланиши билан, компаниялар купрок IT ресурсларини назорат килишга эътибор бермокдалар ва хозирги пайтда стандарт сервер стойкалари ва кабель каналларидан фойдаланилади.

Page 14: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

14

Дата-центрларнинг кучли ривожланиши 1995—2000 йиллардан бошланди. Компаниялар учун Интернет тармогига мунтазам равишда ва тезкор уланиш жуда зарур булгани сабабли дата-центрлар ривожланиши кучайтирилди.

Дата-центрларнинг тузилиши куйидагича: - ахборот инфраструктураси. Ахборот инфраструктураси сервер курилмаларидан

иборат булиб, маълумотларни кайта ишлаш ва саклашни таъминлайди; - телекоммуникация инфраструктураси. Телекоммуникация инфраструктураси

дата-центр таркибий кисмларини узаро боглашни ва нормал фаолиятини таъмиглаб беради.

-мухандислик инфраструктураси. Мухандислик инфраструктураси стандарт нормаларга мос келадиган хона харорати ва намлик сатхини, тухтовсиз ток манбасидан фойдаланиш, ёнгиндан куриклаш тизимини назорат килишни таъминлайди. Юкорималакали мутахассислар доимий равишда барча серверларни мониторинг килишади.

Дата-центрларда курилмалар одатда махсус стойка ва шкафларда жойлаштирилади.

7.Маълумотларга параллель ва таксимланган равишда ишлов беришнинг аппарат-дастурий комплекслари

Маълумотларга таксимланган равишда ишлов бериш – ута мураккаб масалаларни хисоблаш тизимига бирлаштирилган бир нечта компьютерлар ёрдамида, ечиш жараёнига этилади. Таксимланган тизимларда кетма-кет хисоблашлар бир нечта масалаларни бир вактни узида ечиш усули билан амалга оширилади.

Параллель хисоблаш тизимлари – бу шундай компьютер ва дастурий тизимларки, улар бир нечта хисоблаш тугунлари ёрдамида бажарилади.

Масалан, иккипроцессорли компьютерда маълумотлар массивини тез саралаш учун, массив иккига булинади, ва хар биттаси алохида процессорда сараланади. Массивнинг хар бирини саралаш хар хил вакт талаб этади, шу сабабли сихронизация зарур булади. Масалан маълумотларни параллелизмини куриб чикамиз. Параллелизмнинг асосий гояси шундан иборатки, бунда битта операция массивнинг барча элементлари устида бир вактни узида бажарилади. Массивнинг хархил фрагментлари вектор процессорларида ёки параллель машинанинг хар хил процессорларида амалга оширилади. Маълумотларни процессорларга таксимлашни программа бажаради. Дастурлаш нуктаи назаридан, бита хисоблаш масала бир нечта нисбатан алохида масалаларга булинади ва хар бир процессор узини масаласини бажаради.

Таксимланган тизимларда хар бир тизим элементи учун бажариладиган вазифаларнинг, ресурсларнинг таксимланиши алохида ахамиятга эга. Таксимланган тизимда ягона бошкарувчи марказий тугун мавжуд булмаслиги сабабли, бита тугуннинг ишдан чикиши, тизимдаги бошка тугунларга таъсир курсатмайди. Интернет тизимини мисол килиб келтириш мумкин. Масалан таксимланган маълумотлар базаси.

Маълумотларни таксимланган равишда ишлов беришнинг куйидаги принциплари мавжуд:

1. Локал мустакиллик. Тугунлар алохида ёки автоном равишда булиши зарур. Тугундаги барча операциялар шу тугун томонидан назорат килинади.

2. Барча тугунлар узаро тенг. 3. Узлуксиз ишлаш кобилияти. Тизим ишончлилиги юкори даражада булиши. 4. Фойдаланувчиларни маълумотлар каерда жойлашганлиги мухим ахамиятига эга

эмаслиги. 5. Фрагментацияга богланмаслиги. 6. Репликацияга богланмаслиги. 7. Таксимланган суровларга ишлов бериш. Суровни бажариш учун бир нечта

тугунларга мурожат этиш талаб этилиши мумкин.

Page 15: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

15

8. Таксимланган транзакцияларни бошкариш. Иккита усул мавжуд: тиклаш билаш бошкариш, ёки параллель равишда кайта ишлаш билан бошкариш.

9. Операцион тизимга богланмаслиги. МББТ лари турли операцион тизимлар бошкарувида ишлайди.

10. Тармокга богланмаслик. 11. МББТ турига богланмаслик.

8.Хостинг тизими ва доменларни бошқариш. Хостинг ҳисоблаш қувватларидан фойдаланган холда маълумотни интернет

тармоғида ишлайдиган серверда жойлаштириш хизмати хисобланади. Хостинг деб яна мижознинг қурилмаларини провайдернинг худудида жойлаштирилган ва уларга юқори утказувчанликни таъминловчи алоқа каналлари билан (одатда Internet) таъминлашга айтилади. Одатда хостинг сайтларга хизмат кўрсатиш пакетида киритилган бўлиб, сайт файлларини серверда жойлаштириш ва бу файлларга сўровлар билан қайта ишлаш имкониятини беради (веб сервер). Хостингни танлашни асосий тамойилларидан бири бу сайтни ишлашини таъминлаб берувчи химатларига боғлиқ бўлган операцион тизимдан иборат. Хостингни асосий тавсифи унинг у ёки бу хизмат ва имкониятларни беришидир.

Уларга: CGI: Perl, PHP, Python, ASP, Ruby, JSP таъминоти. .htaccess/.htpasswd (Apache учун) таъминоти. Маълумотлар базаси таъминоти. Хостингни хизматларини қуйидаги параметрлар билан танлаш мумкин: Фойдаланувчига маълумотларига диск жойларини ажратиш. Ойлик трафик миқдори. Бир қайднома номига бир неча сайтларнинг сонини жойлаштириш. FTP фойдаланувчиларнинг сони. E-mail почталарининг сони ва хажми. Маълумотлар базаси сони ва унга ажратилган хажм. Бир фойдаланувчига берилган процесслар сони. Оператив хотира хажми, хар бир фойдаланувчига ажратилган максимал иш

бажариш вақти. Сифатга боғлиқ чекловлар: Серверни тезлигига таъсир кўрсатувчи: марказий процессор бўш ресурси,

оператив хотираси. Маълумотларни юклашда каналларнинг ўтказиш тезлиги. Бирқанча пуллик хостинг компаниялари бепул тест хостинг хизматини

вақтинчалик беришади. Бундан мақсад хостинг компаниялари хизматларини танлашда ва узоқ вақт давомида ишлатиш мумкинлигини кўриш мумкин. Катта компанияларда хостинг хизматини ёқтириш, сайтга домен номини рўйхатдан утказиш билан амалга оширилади. Хостинг компаниялар билан шартномани чўзиш доменни қайтадан рўйхатдан ўтказиш билан амалга оширилади. Тулов жихатдан хостинг пуллик ва бепул бўлади.

Хостинг турлари Виртуал хостинг провайдернинг қаттиқ дискини ижарага олиш. VDS – Виртуал серверни арендага олиш. Collocation – физик серверни арендага олиш. Домен Сайтингизни интернетдаги манзили. Адресни домен номларини регистратори беради. Тўлов бир йилга амалга оширилади. Домен хусусийлаштирилмайди.

Page 16: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

16

Домен - Интернет тармоғининг бир қисми ҳисобланиб, корхоналар тассаруфига берилган махсус номлар билан ажратилган ном.

Мисол. Torg.uz Домен номи – Интернет тармоғида маъмурий автономияга таълуқли худудни

белгиловчи ном хисобланади. DNS - Domain Name System, домен номлари тизими. Хар бир интернетдаги сайт ўз

домен номига эга. DNS тизими сервер IP адресини сайтга боғлаб беради. Сайт http://cctld.uz/ UZ доменининг маъмурияти ҳисобланади. “UZ” домени зонасида домен номларини расмий рўйхатга олишувчи ташкилотлар. ООО «Томас», ООО «Amaliy Aloqalar Biznesi», ООО «Sarkor Telecom», ООО «BILLUR COM», ООО «Arsenal-D»,ООО «NEW LINE SOLUTIONS». Регионал рўйхатга олишда компьютерлаштириш марказлари қуйидагилар: Fergana C.C. , Karakalpakstan C.C. , Namangan C.C. , Navoi C.C., Samarkand C.C. Khorezm C.C. , Surkhandarya C.C. , Syrdarya C.C.,Qashqadarya C.C. Қўшимча маълумот ва хужжатлар қуйидаги манзил бўйича кўриш мумкин:

http://cctld.uz/info/

9.Виртуализация тизимлари.

Виртуализация уч тоифага бўлинади: 1. Тақдимот виртуализацияси. 2. Дастурий виртуализация. 3. Сервер виртуализация. Тақдимот виртуализацияга энг ёрқин мисол Windows Server терминал хизматидир.

Терминал сервер мижозларга ўзининг хисоблаш ресурсларини тақдим қилади, мижоздаги тақдимот серверда бажарилади ва мижозга фақат унинг кўриниши “тақдимоти’ кўрсатилади. Бундай мурожат модели биринчидан - мижоз томонидаги аппарат талабларини камайтиради, иккинчидан- тармоқни ўтказиш тезлигини оширади, учинчидан- ахборот хавсизлигини таъминлайди.

Дастурий виртуализация- алохида дастурларни изоляцияланган мухитда ишлашини таъминлайди( Sandbox). Бундай усул купгина муаммоларни ечимига олиб келади. Биринчидан- алохида изоляцияланган мухитда ишловчи дастур операцион тизимга ва бошқа дастурларни ишдан чиқишига халақит қилмайди. Иккинчидан виртуаллашган дастурларни марказлаштирилган равишда ягона манба томонидан янгилаш мумкин. Учинчидан ягона физик персонал компьютерда туғри келмайдиган бир неча дастурий таъминотларни ишга тушириш мумкин.

Сервер виртуализацияси- махсус дастурий таъминот бўлиб, компьютернинг аппарат имкониятларини: процессор, хотира, қаттиқ диск, ва турли қурилмаларини имитация қилиб беради. Бу технологиянинг энг асосий имконияти бир неча виртуал компьютерларни ягона физик компьютерда ишлаши ва шу билан бирга улардаги операцион тизимлар бир бирига халақит қилмайди.

Юқоридагиларни инобатга олган холда агар сизда ягона дастурий таъминотдан фойдаланувчи сони куп ва тизим худуд бўйича тақсимланган бўлса унда тақдимот виртуализациясидан фойлананиш мақсадга мувофиқ.

Агар сизда бир неча дастурий таъминотлар янги операцион тизимда нотўғри ишлаётган бўлса ва бир бири билан тўғри ишламайдиган дастурлар бўлса Дастурий виртуализациядан фойдаланиш мақсадга мувофиқ.

Агар сервер хонасидаги серверларни сони кўпайиб кетган ва электро-энергияни тежаш керак бўлса унда сервер виртуализациясидан фойдаланишингиз мумкин. Сервер виртуализацияси эскирган серверларда ишламайди. Янги технологиядаги сервер курилмасини сотиб олиш керак бўлади.

Page 17: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

17

10.Ахборот хавсизлигини таъминлашнинг замонавий усуллари.

Ахборот хавсизлигини таъминлаш деганда ахборотни хавсизлигини маъмурий, техник ва технологик химоялаш тушунилади. Маълумотларга авторизацияланмаган мурожат, бузиш, модифкация қилиш ва маълумотни тарқатишни олдини олиш киради.

Ахборот хавсизлиги қуйидаги мақсадларни ўз ичига қамраб олган: Маълумотни конфиденциаллиги. Маълумот тарқалишини олдини олиш. Ахборотни бутунлигини таъминлаш. Маълумотни узатишда хеч қандай

узгартириш киритимаслиги. Ахборотни белгиланган шахслар учун очиқлиги. Ахборотни назорат килиш. Ахборотни химоя қилишда ахборот тизимига қўйилган талабларга қуйидагилар

киради: Аппарат химояси. Дастурий химоя. Алоқа билан таъминлаш(коммуникация). Ахборотни химоялашни механизмлари қуйидагилар: Физик даражадаги химоя. Персонални химоялаш. Ташкилий даражадаги химоя. Ташкилий даражадаги химояда: 1) химоялаш тизимини ташкил қилиш. 2) Ходимлар билан ишлашни ташкиллаштириш. 3) Хужжатлар билан ишлашни ташкиллаштириш. 4) Техник воситалар билан ишлашни ташкиллаштириш. 5) Ташқи ва ички хужумларга қарши ишни ташкиллаштириш. 6) Ходимлар билан тизимли равишда ишлаш ва назорат қилиш киради.

Ахборот хавсизлигини химоясини техник воситаларига: 1) Ёнғин хавсизлиги сигнализацияси. 2) Рақамли видео кузатиш тизими. 3) Назорат ва бошқариш тизими. Ахборотни алоқа каналлари томнидан чиқмаслигини таъминлашда қуйидаги

усуллардан фойдаланилади: Экранлашган кабеллардан фойдаланиш ва экранлашган конструкцияларга

жойлаштириш. Алоқа линияларига юқори частотали фильтрларни жойлаштириш. Эқранлашган хоналарни қуриш. Экранлашган қурилмаларни ишлатиш. Шовқинга қарши тизимларни урнатиш. Назорат қилинадиган худудларни яратиш.

Ахборотни химоялашнинг аппарат воситаси. Химоялаш реквезитларни сақлаш учун махсус регистрлар: Пароллар, идентификацияловчи кодлар. Инсонни индивидуал характеристикасини улчовчи қурилмалардан фойдаланиш. Маълумотни шифрловчи қурилмалар (криптографик методлар). Доимий маънба билан таъминловчи тизим. Доимий маънба. 1) Юкламаларни резервлаш. 2) Юкланишларни генератори. Ахборот хавсизлигини таъминлашнинг дастурий воситаларига: Кутилмаган мурожатларни олдини олиш воситаси. Ахборот оқимини моделлаштирувчи ва тахлил қилувчи тизим. Тармоқни мониторинг қилувчи тизим.

Page 18: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

18

Протоколларни тахлили. Антвирус дастурлар киради. Тармоқлараро экранлар. Криптографик воситалар: Шифрлаш, электрон рақамли имзо. Резерв кучириш тизими. Аутентификация тизими: Пароль. Мурожат калити. Сертификат. Биометрия. Тизим хавсизлигини таъминлашнинг ускунавий воситасига: Мониторинг қилувчи дастурий таъминот киради.

Назорат саволлари:

1. Сервер қурилмаларига нималар киради? 2. Алоқа ва теллекоммуникациянинг замонавий тизимларига нималар киради? 3. IEEE 802.х стандартлари нима? 4. WiMax нима? 5. Катта хажмдаги маълумотлар массивини қайита ишлаш ва сақлаш воситалари? 6. RAID массивлар ва уларнинг турлари? 7. Масофавий терминаллар ва уларнинг турлари? 8. Дата-центр нима? 9. Дата-центр қандай тузилган? 10. Хостинг нима? 11. Параллель хисоблаш тизимлари нима? 12. Маълумотларни таксимланган равишда ишлов беришнинг қандай принциплари

мавжуд? 13. Узлуксиз ишлаш кобилияти нима? 14. Таксимланган суровларга ишлов бериш имкониятини тарифланг? 15. Таксимланган тизимларнинг ахамиятли жихати нимада? 16. Қандай хостинг хизматларини биласиз? 17. Қандай хостинг турларини биласиз? 18. Домен нима? 19. Виртуализация тизимлари? 20. Ахборотни химоялашнинг аппарат ва дастурий воситаситалари? 21. Қандай аутентификация тизимлари мавжуд?

Page 19: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

19

3-Мавзу. ДАВЛАТ БОШҚАРУВИДА ЗАМОНАВИЙ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Режа:

1. Давлат бошқарувида ахборот технологияларини тадбиқ этиш самарадорлиги. 2.Электрон хужжат ва электрон хужжат айланиш тизимларида электрон рақамли

имзони қўллаш. 3.Давлат ва хўжалик бошқарув идоралари ахборот тизимлари ва ресурслари. 4.Локал, корпоратив ва глобал ахборот тизимлари. 5.Миллий ахборот тизимини шакиллантиришда ахборот тизимлари мажмуасини

яратиш ва интеграциялаш усуллари. 6.Давлат идоралари тақдим этаётган ахборотга фуқароларни масофавий

фойдаланишга имконият яратиш. 7.Фуқароларни ўзаро мулоқатини таъминлаб берувчи ахборот тизимлари. 8. Меъёрий-сўров ахборотини олиб боришни таъминловчи ахборот тизимлари

1. Давлат бошқарувида ахборот технологияларини тадбиқ этиш

самарадорлиги. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикаси Алоқа,

ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қўмитасини ташкил этиш тўғрисида» 2012 йил 16 октябрдаги ПФ-4475-сон Фармонига асосан:

- алоқа, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари соҳасида ягона давлат сиёсати амалга оширилишини таъминлаш, ахборот технологияларини ривожлантириш, ахборотни ҳимоя қилиш ва ундан фойдаланишнинг жаҳон даражасини ҳисобга олган ҳолда замонавий ахборот ва телекоммуникация технологияларини жорий этиш бўйича комплекс миллий дастурларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;

- ахборот ресурслари, ахборот тизимлари ва тармоқлари, дастурий маҳсулотлар ва хизматлар, уларни таъминлаш ва ҳимоя қилиш воситалари бозорини жадал ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратишга йўналтирилган умумий қабул қилинган халқаро нормалар ва стандартларга мувофиқ алоқа, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари соҳасида қонун ҳужжатлари ва норматив-ҳуқуқий базани янада такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш;

- алоқа, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари соҳасининг ривожланиши ва самарали ишлаши устидан, шу жумладан халқаро стандартлари, техник регламентлар, мамлакат иқтисодиёти тармоқлари ва соҳаларини ахборотлаштириш даражасини баҳолаш мезонлари ва индикаторлари тизимини жорий этиш механизмлари орқали давлат бошқаруви ва назоратини, шунингдек телекоммуникациялар соҳасидаги фаолиятни лицензиялашни амалга ошириш.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасининг Миллий ахборот-коммуникация тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» 2013 йил 27 июндаги ПҚ-1989-сон қарорига мувофиқ 1 январ 2014 йилдан давлат ва хўжалик идоралари бошқарувида хамда худудий хокимиятлар фаолиятига замонавий ахборот коммуникация технологияларини жорий этиш ва ривожлантириш самарадорлигини бахолаш рейтинг тизими тасдиқланди ва жорий этилди.

Давлат ва хўжалик бошқаруви органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари фаолиятида ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш ва ривожлантириш самарадорлигини рейтингли баҳолаш тизими.

Page 20: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

20

3-Жадвал

Т/р Кўрсаткич Кўрсаткич

нинг салмоғи Якуний рейтинг шу жумладан:

100%

I. Расмий веб-сайт ва интерактив давлат хизматлари кўрсатиш

50%

1. Интернет тармоғида расмий веб-сайтнинг мавжудлиги

ва ундан фойдалана олиш, шунингдек унда ташкилот фаолияти соҳасидаги муҳим статистик ва таҳлилий ахборотларнинг мавжудлиги

5%

2. Расмий веб-сайтнинг қонун ҳужжатлари талабларига

мувофиқлиги 15%

3. Ташкилот фаолияти масалалари бўйича ягона телефон

рақамининг, фуқароларнинг телефон орқали мурожаатларини ҳисобга олиш имкониятига эга бўлган ишонч телефонининг мавжудлиги

5%

4. Интерактив давлат хизматлари кўрсатишнинг ҳамда

ягона интерактив давлат хизматлари портали орқали тушадиган жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш сифати

25%

II. Ахборот тизимлари, ахборот ресурслари ва электрон ҳужжатлар айланиши

26%

1. Идоралараро ўзаро ҳамкорлик доирасида

фойдаланиладиган (фойдаланилиши керак бўлган), шу жумладан «Электрон Ҳукумат» тизими доирасида интеграцияланиши керак бўлган ахборот тизимларининг мавжудлиги ва ҳолати

18%

2. Маълумотлар базаларининг, шу жумладан давлат

бошқарув органлари ахборот тизимлари билан ўзаро ҳамкорлик қилувчи маълумотлар базаларининг мавжудлиги ва ҳолати

4%

3. Давлат ахборот ресурслари рўйхатига кирадиган

ахборот ресурсларининг мавжудлиги 4%

III. Ахборот хавфсизлиги 20%

1. Ахборот хавфсизлигини таъминлаш тизимлари ва

воситаларини ташкилотнинг молиялаштириш манбалари билан тасдиқланган яқин йиллардаги фаолиятига жорий этиш тадбирлари режаларининг мавжудлиги

3%

2. Ахборот хавфсизлиги бўйича ташкилий чора-

тадбирларнинг мавжудлиги ва уларнинг амалга оширилиши ҳолати

7%

3. Ахборот хавфсизлигини таъминлаш ва ходимларини

ҳимоя қилиш бўйича жисмоний чора-тадбирларнинг мавжудлиги ва амалга оширилиши ҳолати

7%

4. Ахборот хавфсизлигини таъминлаш техник

воситаларининг мавжудлиги ва ҳолати 3%

Page 21: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

21

IV. Ташкилий жиҳатдан баҳолаш

4%

.

Ташкилотнинг молиялаштириш манбалари билан

тасдиқланган, яқин йиллардаги фаолиятига ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш ва ривожлантириш тадбирлари режаларининг мавжудлиги

1%

.2. Давлат хизматларини интерактив шаклга босқичма-

босқич ўтказиш бўйича ўтказишнинг жадваллари ва саналари кўрсатилган ҳолдаги чора-тадбирлар дастурининг мавжудлиги

1%

.3. Ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш

ва ривожлантириш юзасидан раҳбарият орасидан масъул шахснинг мавжудлиги

1%

.4. Ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш

ва ривожлантириш юзасидан масъул бўлган ихтисослаштирилган таркибий бўлинманинг ёки тегишли хизматлар аутсорсинги бўйича шартноманинг мавжудлиги

1%

2.Электрон хужжат ва электрон хужжат айланиш тизимларида электрон

рақамли имзони қўллаш.

Электрон ҳужжат. Электрон ҳужжат Ўзбекистон Республикасининг “Электрон ҳужжат айланиши тўғрисида”ги 2004 йил 29 апрелдаги 611-II сон Қарорига биноан қуйидагича таърифланади.

Электрон шаклда қайд этилган, электрон рақамли имзо билан тасдиқланган ва электрон ҳужжатнинг уни идентификация қилиш (таниб олиш) имкониятини берадиган бошқа реквизитларига (маълумотларга) эга бўлган ахборот электрон ҳужжатдир.

Электрон ҳужжат техника воситаларидан ва ахборот тизимлари хизматларидан ҳамда ахборот технологияларидан фойдаланилган ҳолда яратилади, ишлов берилади ва сақланади.

Электрон ҳужжат электрон ҳужжат айланиши иштирокчиларининг мазкур ҳужжатни идрок этиш имкониятини инобатга олган ҳолда яратилиши керак.

Одатда ҳужжатларни анъанавий тарзда алмашиш жараёнида почта хизмати муҳим ахамиятга эга, чунки почта хизматининг асосий вазифаси жўнатмаларни ўз манзилларига етказиб беришдан иборатдир. Ушбу ҳолатда ҳужжатлар конвертга солинади ва алоқа бўлимига топширилади. Шундан сўнг почта хизмати ходимлари томонидан ҳужжат керакли манзилга жўнатилади ва етказилади.

Электрон ҳужжатларни алмашиш тизими эса анъанавий ҳужжат алмашиш тизимидан бироз фарқ қилинади. Бунда ҳужжат электрон кўринишда компьютер, телекоммуникация ва Интернет тармоғи орқали узатилади. Электрон ҳужжатларни алмашиш жараёнида махсус ихтисослаштирилган тизимлардан (E-hujjat) ёки электрон почта хизматидан фойдаланилади. Электрон ҳужжат алмашиш тизимларида ҳужжатларни узатиш жуда тезкор амалга оширади.

Имзо ва унинг аҳамияти. Имзо – ҳужжатнинг ҳақиқийлигини ва юборган жисмоний шахсга тегишли эканлигини тасдиқлайдиган инсоннинг физиологик хусусияти. Имзо орқали инсоннинг шахси ҳамда у ёзган ҳужжатнинг ҳақиқийлиги аниқланади.

Муҳр ва унинг аҳамияти. Муҳр – ҳужжатнинг ҳақиқийлигини ва бирор бир юридик шахсга тегишли эканлигини тасдиқловчи исботдир. Муҳрлар ўзининг алоҳида шаклига эга бўлиб, асосан ҳужжатларнинг ва ундаги имзоларнинг асллигини тасдиқлайди.

Page 22: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

22

Электрон рақамли имзо Ўзбекистон Республикасининг “Электрон рақамли имзо тўғрисида”ги 2003 йил 11 декабрдаги 562-II сон Қарорига биноан қуйидагича таърифланади:

- электрон рақамли имзо - электрон ҳужжатдаги мазкур электрон ҳужжат ахборотини электрон рақамли имзонинг ёпиқ калитидан фойдаланган ҳолда махсус ўзгартириш натижасида ҳосил қилинган ҳамда электрон рақамли имзонинг очиқ калити ёрдамида электрон ҳужжатдаги ахборотда хатолик йўқлигини аниқлаш ва электрон рақамли имзо ёпиқ калитининг эгасини идентификация қилиш имкониятини берадиган имзо;

- электрон рақамли имзо - хабар ёки ҳужжат яхлитлигини ва муаллифининг хақиқийлигини текширишда қўлланиладиган ва шахс имзосини тўлалигича ўрнини боса оладиган ҳужжатга тегишли исботдир. У ахборот - коммуникация тизимлари орқали узатилаётган хужжатларни ва ахборотларни ҳақиқийлигини текширишда қўлланилади.

Электрон рақамли имзодан муҳр ўрнида ҳам фойдаланиш мумкин, бунда фақат ва фақат ҳужжатга тегишли электрон рақамли имзо ҳужжатдаги барча ўзгаришларни ёки ўзгартиришларни кўрсатиб беради. Бунинг учун электрон рақамли имзо юридик шахс номига, яъни компания ва ташкилотлар номига руйхатдан ўтказилади.

Электрон хужжатнинг реквизитлари қуйидагилардан иборат: электрон рақамли имзо; жўнатувчи юридик шахснинг номи ёки жўнатувчи жисмоний шахснинг фамилияси, исми ва отасининг исми; жўнатувчининг почта ва электрон манзили; ҳужжат яратилган сана. Қонун ҳужжатлари асосида ёки электрон ҳужжат айланиши иштирокчиларининг келишувида бошқа реквизитлар ҳам белгиланиши мумкин.

Электрон калитлар ва сертификатлар. Электрон рақамли имзонинг ёпиқ калити - бу фақат хужжат муаллифига маълум бўлган ва электрон ҳужжатда электрон рақамли имзони ҳосил қилиш учун мўлжалланган белгилар кетма-кетлиги. Электрон рақамли имзонинг очиқ калити бу электрон хужжатнинг ким томонидан юборилганлигини аниқлаш ва уни ҳақиқийлигини тасдиклашда қўлланилиши мўлжалланган белгилар кетма-кетлиги. Электрон сертификатлар - бу сертификация тизими қоидаларига биноан белгиланган талабларга кўра электрон рақамли имзо воситаларининг мувофиқлигини тасдиқлаш учун ҳамда электрон рақамли имзо калитининг сертификати электрон рақамли имзонинг очиқ калитининг электрон рақамли имзонинг ёпиқ калитига мослигини тасдиқлайдиган ва электрон рақамли имзо ёпиқ калитининг эгасига руйхатга олиш маркази томонидан берилган ҳужжат.

Электрон ҳужжат алмашиш тизимлари. Электрон ҳужжат алмашиш тизимлари Ўзбекистон Республикасининг “Электрон ҳужжат айланиши тўғрисида”ги 2004 йил 29 апрелдаги 611-II сон Қарорига биноан қуйидагича таърифланади ва фаолият юритади.

Электрон ҳужжат алмашиш тизимлари – электрон ҳужжатларни ахборот-коммуникация тизими орқали жўнатиш ва қабул қилиш жараёнлари йиғиндиси. Электрон ҳужжат айланишидан битимлар (шу жумладан шартномалар) тузиш, ҳисоб-китобларни, расмий ва норасмий ёзишмаларни амалга ошириш ҳамда бошқа ахборотларни алмашишда фойдаланиш мумкин. Турли компанияларнинг автоматлаштирилган тизимлари орасида стандартлаштирилган шаклдаги иш ҳужжатларининг (буюртмалар, ҳисоб рақамлари ва ш.к.) маълум шаклдаги электрон алмашинуви электрон ҳужжат алмашинуви тизимини белгилайди.

3.Давлат ва хўжалик бошқарув идоралари ахборот тизимлари ва ресурслари.

Ахборотлаштириш тўғрисидаги қонунда қуйидаги тушунчалар ўз аксини топган: - ахборотлаштириш - юридик ва жисмоний шахсларнинг ахборотга бўлган

эҳтиёжларини қондириш учун ахборот ресурслари, ахборот технологиялари ҳамда ахборот тизимларидан фойдаланган ҳолда шароит яратишнинг ташкилий ижтимоий-иқтисодий ва илмий-техникавий жараёни;

Page 23: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

23

- ахборот ресурси — ахборот тизими таркибидаги электрон шаклдаги ахборот, маълумотлар банки, маълумотлар базаси;

- ахборот ресурсларининг ёки ахборот тизимларининг мулкдори — ахборот ресурсларига ёки ахборот тизимларига эгалик қилувчи, улардан фойдаланувчи ва уларни тасарруф этувчи юридик ёки жисмоний шахс;

- ахборот ресурсларининг ёки ахборот тизимларининг эгаси — қонун билан ёки ахборот ресурсларининг, ахборот тизимларининг мулкдори томонидан белгиланган ҳуқуқлар доирасида ахборот ресурсларига ёхуд ахборот тизимларига эгалик қилувчи, улардан фойдаланувчи ва уларни тасарруф этувчи юридик ёки жисмоний шахс;

- ахборот технологияси — ахборотни тўплаш, сақлаш, излаш, унга ишлов бериш ва уни тарқатиш учун фойдаланиладиган жами услублар, қурилмалар, усуллар ва жараёнлар;

- ахборот тизими — ахборотни тўплаш, сақлаш, излаш, унга ишлов бериш ҳамда ундан фойдаланиш имконини берадиган, ташкилий жиҳатдан тартибга солинган жами ахборот ресурслари, ахборот технологиялари ва алоқа воситалари.

Қуйидагилар ахборот-коммуникация технологияларини янада жорий этиш ва ривожлантиришнинг асосий вазифалари этиб белгиланди:

- давлат органлари, шунингдек юридик ва жисмоний шахслар ахборот тизимларининг босқичма-босқич интеграциялашуви асосида Миллий ахборот тизимини шакллантиришни таъминлаш;

- давлат органларининг ўз функцияларини бажаришда тезкорлик ва сифатни оширишга имкон берувчи фаолиятини автоматлаштириш ахборот тизимларини яратиш;

- давлат органлари томонидан тадбиркорлик субъектлари ва аҳолига кўрсатиладиган интерактив давлат хизматлари рўйхатини кенгайтириш ва сифатини яхшилаш, тегишли ахборот ресурсларидан кенг кўламда, шу жумладан, қишлоқ жойларда фойдаланишни таъминлаш;

- ахборот ресурслари, технологиялари ва тизимларини, шу жумладан ахборот хавфсизлигини таъминлаш тизимларини ривожлантириш ҳолатини ҳисобга олган ҳолда ахборот-коммуникация технологиялари соҳасида бошқариш тизимини такомиллаштириш;

21 март 2012 йилдаги ПҚ-1730 сонли Президент қарорини сохаларга қуйидагилар юкланади:

-давлат органларида фойдаланиладиган ахборот тизимларининг интеграциялашувини таъминлаш мақсадида Миллий ахборот тизимини шакллантиришнинг ягона техник сиёсатини белгилаш ва амалга ошириш;

-давлат интерактив хизматларини тақдим этиш бўйича ягона технологик ечимнинг амалга оширилишида техник жиҳатдан қўллаб-қувватлаш;

-давлат органлари ахборот тизимларининг янада интеграциялашуви бўйича ишларни мувофиқлаштириш;

-миллий ахборот тизимининг ахборот хавфсизлигини, унинг ахборот тизимлари ва ресурслари ҳимоя қилинишини таъминлаш.

4.Локал, корпоратив ва глобал ахборот тизимлари.

Ахборот тизими тушунчаси бу инсон фаолиятининг маълум бир сохасида

ахборотни тўплаш, сақлаш, излаш, унга ишлов бериш хамда ундан фойдаланиш имконини беришни ташкиллаштиришни ўз ичига олади.

Автоматлаштирилган ахборот тизими (ААТ) – бу ахборотни тўплаш, киритиш, қайта ишлаш, сақлаш ва ахборотни фойдаланувчига етказиб бериш босқичида компьютер базасини қўлловчи ахборот тизмидир.

Ахборот тизимларини қуриш принциплари ва архитектураси нисбатан доимий хисобланади, аммо фаолият турлилиги, замонавий ахборот технологияларининг қўлланилиш шакллари, ахборот технологияларининг синфланишининг усуллари кўп турлилигини туғдиради.

Page 24: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

24

Ахборот тизимлари масштаби бўйича ягона, гурухли, корпоратив ва глобал ахборот тизимларига бўлинади.

Ягона ахборот тизимлари автоном компьютерда ташкил этилади (тармоқдан фойдаланилмайди). Бундай тизимлар умумий ахборот фонди билан боғланган бир қанча содда дастурлардан иборат бўлиб, бир вақтнинг ўзида фақат битта фойдаланувчи фойдаланишига мўлжалланган. Бундай тизимлар локал маълумотларни бошқариш тизимлари ёрдамида яратилади. Шундай маълумотлар базаларига мисоллар: Clarion, Clipper, FoxPro, Paradox, dBase и Microsoft Access.

Гурухли ахборот тизимлари ахборотдан ишчи гурух аъзолари томонидан жамоа бўлиб фойдаланишга асосланган бўлиб локаль хисоблаш тармоқлари базасида қурилади. Бундай тизимларни яратишда ишчи гурухлар учун мўлжалланган маълумотлар базалари серверларидан фойдаланилади (SQL-серверлар). SQL-серверларнинг етарлича турлари мавжуд: тижорат ва эркин. Булардан энг таниқлилари Oracle, DB2, Microsoft SQL Server, InterBase, Sybase, Informix.

Маълумотлар базаси сервери – компьютер тармоқ тугунидаги махсус дастурий таъминотдир (дастур). У корпоратив тармоқдаги сўровларни қабул қилиш ва қайта ишлашга мўлжалланган. Аниқ ресурсни бошқарувчи компьютер шу ресурснингт сервери деб аталади. Ушбу компьютердан фойдаланувчи - мижоздир.

Корпоратив ахборот тизимлари ишчи гурухлар учун мулжалланган ахборот тизимларининг ривожланган кўриниши бўлиб, йирик компанияларнинг фойдаланишига йўналтирилган ва майдон жихатидан катта тармоқни ташкил этиши мумкин. Улар асосан бир нечта сатхлардан иборат иерархик структурага эга бўлишади. Бундай тизимлар махсус серверли клиент-сервер ёки кўп сатхли архитектурали тизимлар тоифасига киради. Бундай тизимларни қуришда маълумотлар базалари серверларидан фойдаланилади. Одатда йирик ахборот тизимларида ушбу серверлар кўп тарқалган: Oracle, DB2 и Microsoft SQL Server.

Глобал АТ давлат ёки қитъа майдонини қамраб олади. Ушбу АТга Интернет глобал тармоғи мисол бқлади.

Даражаси ёки фаолият доирасига кўра – давлатлар, майдонлар (минтақавий), сохалар, бирлашмалар, корхоналар ёки уюшмалар, технологик жараёнларга бўлинади.

Давлат ахборот тизимлари давлат менеджерлари томонидан мамлакатнинг иқтисодий муаммоларини ечишда қарор қабул қилишга мўлжалланган. Улар компьютер мажмуалари, компьютер ахборот тизимлари ва иқтисодий-математик усулларини моделлаштиришни қўллаш асосида яратилади.

Корхонани бошқариш ахборот тизимлари (корпоратив) - корхонанинг ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини бошқаришда қарорларни қўллаш учун қўлланилади.

5.Миллий ахборот тизимини шакиллантиришда ахборот тизимлари

мажмуасини яратиш ва интеграциялаш усуллари.

Миллий ахборот тизими (МАТ)- Давлат органлари ахборот тизимлари, худудий ахборот тизимлари хамда юридик ва жисмоний шахслар ахборот тизимлари ўз ичига оган тизимдир (№ 560-II 11 декабр 2003 йилдаги Ўзбекистон республикаси Қонунига таяниб)

Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикаси Алоқа, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қўмитасини ташкил этиш тўғрисида» 2012 йил 16 октябрдаги ПФ-4475-сон Фармонига асосан:

- алоқа, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари соҳасида ягона давлат сиёсати амалга оширилишини таъминлаш, ахборот технологияларини ривожлантириш, ахборотни ҳимоя қилиш ва ундан фойдаланишнинг жаҳон даражасини ҳисобга олган ҳолда замонавий ахборот ва телекоммуникация технологияларини жорий этиш бўйича комплекс миллий дастурларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;

Page 25: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

25

- ахборот ресурслари, ахборот тизимлари ва тармоқлари, дастурий маҳсулотлар ва хизматлар, уларни таъминлаш ва ҳимоя қилиш воситалари бозорини жадал ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратишга йўналтирилган умумий қабул қилинган халқаро нормалар ва стандартларга мувофиқ алоқа, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари соҳасида қонун ҳужжатлари ва норматив-ҳуқуқий базани янада такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш;

- давлат бошқаруви органларида, иқтисодиёт соҳаси ва тармоқларида ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш ва фойдаланишни комплекс, тизимли таҳлил қилиш ва самарадорлигини ошириш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш;

- давлат ахборот ресурслари ва маълумотлар базаларини шакллантириш, сақлаш ва фойдаланишнинг ягона тизимини яратиш, маълумотларни узатиш ва алмашиш идоралараро тармоқларининг интеграциялашган тизимларини яратиш ва бошқариш, электрон ҳужжат айланиши тизимини яратиш ҳисобига «электрон ҳукумат» платформасида ахборот муҳитини янада ривожлантиришни таъминлаш, давлат ахборот ресурсларини интеграциялаш, вазирликлар ва идораларнинг ягона вертикал корпоратив тармоқларини шакллантириш, тадбиркорлик субъектлари ва аҳолига интерактив давлат хизматлари кўрсатишнинг электрон шаклларини жорий этиш.

6.Давлат идоралари тақдим этаётган ахборотга фуқароларни масофавий

фойдаланишга имконият яратиш. Ахборот коммуникация технологияларидан фойдаланган ҳолда давлат

органларининг фуқароларга масофадан туриб маълумотларга мурожат этиш ривожланмоқда.

Замонавий АКТ асосида давлат органлари маълумотларига масофадан мурожат қилишнинг асосий мақсади қуйидагиларни таъминлайди:

идора ва маҳкамаларнинг интернет тармоғидаги сайтлари, тўлиқ ва ўз вақтида тегишли бўлган янгиликларни чоп этиш, фойдаланишда қулайлик, шу билан бирга уларнинг таркибидаги маълумотларга руҳсат;

давлат ҳокимияти органлари фаолияти ҳақидаги хабарларга жамоат ҳуқуқларини формаллашган инфраструктураси, Фуқаро ва ташкилотларга қаратилган давлат хизматлари;

марказий идораларга фуқаролар томонидан телефон орқали мурожаатларини амалда тадбиқ этиш;

фуқароларга ҳизмат кўрсатувчи давлат ташкилотлари ва фуқаролар билан биргаликда ишловчи давлат органлари учун фуқароларни қўллаб-қувватловчи ягона ёрдамчи-маълумот тизимни яратиш;

Ўзбекистон Республикаси давлат ҳукумати органларининг wеб сайтлари учун интернет тармоғида сервер технология ҳудудларини яратиш.

Замонавий АКТ воситаларидан фойдаланган ҳолда давлат органлари ҳизматларини тақдим этиш:

кўп функцияли марказга асосланган ҳолда давлат ҳизматларини тақдим этиш;

интернет тармоғидн фойдаланган ҳолда давлат ҳизматларини тақдим этиш; юридик аҳамиятга эга бўлган ягона инфраструктурани яратиш; алоҳида давлат органлари ўртасида маълумотларни алмашиш жараёнларини

автоматлаштириш мақсадида, шу билан бирга давлат органларининг Ягона Ойнага мурожаатини форматлаштириш, қайсики ҳудудий жойлашган ахборот тизимини тақдим этувчи, давлат ҳокимиятлари ўртасида ўзаро ахборот тизимида маълумотларни таминлаш, ҳудудий ўзини бошқарувчи органлар ахборот тизими ва электрон ҳолатдаги давлат органлари ҳизматлари ахборот тизими қизиқишлари;

Page 26: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

26

давлат органларининг ўзаро орасидаги, фуқаролар билан биргаликда ва органлар билан биргаликдаги замонавий идинтификатсия усулларидан ва рақамли имзолардан фойдаланган ҳолда ахборот бўгликларини ташкил этиш. Ушбу ўзаро боғлиқликларда ахборот ўзаро алоқаларида аниқ қатнашчиларни аниқлаб олиш мумкин, ваколат берувчи давлат органлари, ўзаро ахборот боғликларида қатнашувчилар, ахборот бирлашмасидаги қатнашувчиларнинг сана ва вақти, шу билан бирга ўхшаш ахборотларга каолат бериш, ягона бир қатнашувчига юборилган маълумотларни автоматик бошқа қатнашувчилар ҳам қабул қила олиши;

идоралараро ҳимояланган ҳужжатлар алмашинувини ривожлантириш; давлат органлари режалари ва мониторингини жорий этиш; электрон ҳукумат асосида норматив ҳуқуқий базасини яратиш;

7. Фуқароларни ўзаро мулоқатини таъминлаб берувчи ахборот тизимлари. Хозирги вақтда Республикамизда фуқароларнинг ҳукумат органларига ягона

ахборот тизимидан фойдаланган ҳолда мурожаат қилишлари ва ахборот алмашишда қоғозсиз технологиялардан фойдаланиш соҳасида кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда.

Фуқароларнинг ҳукумат билан электрон шаклдаги ўзаро харакати қуйидаги сценарий асосида амалга оширилиши кутилмоқда:

ижро этувчи хокимиятга фойдаланувчининг хужжатларини электрон тарзда иш жойининг ўзида тўлдириб тақдим этилиши;

сўровлар юбориш ва маълумот олиш мақсадида мавжуд маълумотлар базасига фуқаролар ва ташкилотларнинг эркин мурожаат қила олиш имконияти;

ахолига ва ташкилотларга хужжатларнинг электрон шаклда тўлдирилган шаклини зарур ҳукумат хизматларидан фойдаланиш учун Интернетдан фойдаланган холда, олдиндан кўриш мумкин бўлган шаклда тақдим этиш имконияти;

ҳукумат томонидан тақдим этиладиган хизматларни ахолига ташриф буюрмасдан электрон шаклда олиш имконияти;

e-government дан фойдаланган ҳолда рухсатнома олиш жараёни

Янги рухсатнома

Расм.3.1

1 соат 1 соат 1 соат

Аризачи зарур хужжатлар билан

танишади E-government

Аризачи

рухсатнома хизматларига

мурожаат қилади E-government

ИИВ ходимлари

анкетани текширишади

IIV ягона МБ

Талон берилиши

Аризачининг ташрифи учун

рухсатнома ИИБ

Page 27: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

27

8. Меъёрий-сўров ахборотини олиб боришни таъминловчи ахборот тизимлари

Барча ташкилотлар учун ягона Меъёрий Сўров Ахбороти (МСА)ни бошқариш

тизимининг яратилиши топшириқларнинг сонига боғлиқ. Ушбу тизим ёрдамида маълумотларнинг тўғри ва долзарб маълумотномаси

таьминланади, хар хил бўлинмалардан олинган норозиликлар қондирилади ва олинган хисоботларнинг бирлашмаси шакллантирилади.

Ахборот ресурслари бу мамлакатнинг дунёвий ахборот хамжамиятидаги ўрнини белгилаб берувчи миллий бойлик. Одатда меъёрий сўров ахборотлари деб сўровлар, стандартлар ва меъёрий хужжатлар мажмуаси тушунилади. Булар ёрдамида бизнес жараёни ва корхона фоалияти мувофиқлаштирилади ва баён этилади.

Расм.3.2 Хозирга вақтида республикамизда турли ахборот тизимлари тадбиқ этилмоқда.

Рўйхатдан ўтган ресурслар билан www.reestr.uz танишиш мумкин

Расм.3.3.

Меъёрий сўров ахбороти

Сўровлар ва классификаторлар Меъёрий хужжатлар

Халқаро Хуқуқий

Минтақавий

Худудий

Махаллий

Тармоқли

Жамият

Умумий

Локал

Стандартлар

Соха фаолиятини назорати

Меъёр ва меъёрий хужжатлар

Жамият

Буйруқ

Фармойиш

Йўриқнома

Page 28: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

28

Миллий ахборот тизими (МАТ)

МАТ унинг таркибига кирувчи ахборот тизимлари билан халқаро ахборот тизимларининг мослигини инобатга олган ҳолда яратилади.

Ягона автоматлаштирилган ахборот тизимини яратиш ММА ни юритишда харажатларни қисқартиришга олиб келади. Маълумотномаларни долзарблаштириш ва марказий қўллаб қувватлаш корхона учун бир неча ўзаро боғлиқ бўлмаган ахборот тизимларида янада иқтисодий усул ҳисобланади. Келгусида бу ҳам самара беради, янги тадбиқ этилган ахборот тизимларини воситалари иқтисодида ифодаланади. Мавжуд адекват ММА базалари ва зарур маълумотномаларни дастлабки тайёрлаш корхонадаги бошқа АТ-лойиҳаларни тадбиқ этиш билан боғлиқ молиявий юкламаларни камайишига олиб келади.

МAТ ягона тизимидан фойдаланиш сўровнома хизмати сифатининг яхшиланишига олиб келади, маълумотлар бутун, фаол ва зиддиятларсиз бўлади. Натижада эски ва яхлит бўлмаган ахборотдан фойдаланиш натижасида бўладиган эхтимолий молиявий йўқотишлар хажми камаяди.

Нихоят, МAТ ягона тизимидан фойдаланиш ташкилотга ягона ахборот мухитини яратиш имконини беради. Турли автоматлаштирилган тизимлар ўртасида тезкор маълумот алмашиш имконияти пайдо бўлади, ташкилот барча тузилмасининг келишилган иш шароити яхшиланади.

Назорат саволлари

1. Ахборот коммуникацион технологияларини тадбиқини самарадорлигини

бахолашнинг асосий кўрсаткичларини санаб ўтинг. 2. Электрон хужжат нима ва унинг асосий кўрсаткичлари. 3. Электрон рақамли имзо ва унинг вазифаси нимадан иборат? 4. Электрон хужжат алмашишда электрон рақамли изони қўллаш технологиялари. 5. Ахборот ресурслари, ахборот технологиялари ва ахборот тизимлари хақида

тушунча беринг. 6. Ахборот тизимлари ва унинг турлари. 7. Давлат органлари ахборот тизимлари ўзида нималарни (қандай вазифа ва

функциялар) мужассам этган бўлиши лозим? 8. Миллий ахборот тизимини шакиллантиришда ахборот тизимлари мажмуаларини

яратишнинг асосий усуллари ва вазифалари. 9. Давлат органлари томонидан тақдим этиладиган ахборотларга фуқароларни

масофадан мурожаат қандай амалга оширилади (фуқаролар билан ўзаро мулоқат).

10. Меъёрий-сўров ахборотларга киришни таъминловчи ахборот тизимлари ва уларнинг вазифалари.

Page 29: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

29

4-Мавзу. «ЭЛЕКТРОН ҲУКУМАТ» ТИЗИМИ АСОСЛАРИ Режа:

1. Электрон ҳукумат. Асосий тушунчалар, конецпция, электрон ҳукуматни шакллантириш йўллари.

2. Давлат ва хўжалик бошқаруви, маҳаллий хокимият органлари ахборот тизимларини лойиҳалаш инструментарияси ва яратиш йўллари.

3. Электрон ҳукумат архитектураси. Ҳудудий даражадаги ахборот тизимларини концептуал лойиҳалаш.

4. Интерактив давлат хизматлари: интерактив хизматларни ташкил этиш, интерактив хизматлар турлари, базавий интерактив давлат хизматлари.

Электрон ҳукумат. Асосий тушунчалар, конецпция, электрон ҳукуматни

шакллантириш йўллари. Электрон ҳукумат деганда, фуқаро, корхона ва ташкилотларга, ҳукумат

идораларининг турли поғоналарига ва давлат амалдорларига давлат хизматларини тақдим қилишда ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиш тушунилади.

Электрон ҳукумат давлат бошқарувида электрон ҳужжат алмашинувини таъминлайди. Ўз навбатида, электрон ҳужжат айланиши бу  - ҳужжатни сканерлаб, уни электрон почта орқали юбориш, дегани эмаслигини ёдда тутиш лозим.

Электрон ҳукумат аҳолига ва корхона-ташкилотларга кўрсатилаётган давлат хизматларини тақдим қилишни осонлаштиради. Фуқароларнинг ўз-ўзини бошқаришлари учун қўшимча имкониятлар яратади, уларнинг технологик янгиликлардан хабардорлигини оширади, давлат бошқарувидаги иштирокини осонлаштиради.

Ижтимоий соҳа ва иқтисодиётнинг турли сохаларини бошқариш, ривожлантириш ва самарадорлигини орттириш мақсадида, соҳага ахборот коммуникация технологияларини тадбиқ этиш - бугунги замон талаби бўлган долзарб масаладир. Бундай шароитда, ахборот коммуникация технологияларининг кучли потенциалидан нафақат ижтимоий ёки иқтисодий соҳалар, балки, сиёсий соҳада ҳам фойдаланиш, уни давлат бошқаруви, давлат ва жамият муносабатлари ҳамда, фуқароларга давлат хизматлари кўрсатиш каби муҳим ижтимоий-сиёсий жараёнларда қўлланилади.

Хусусан, «Электрон ҳукумат» сўзининг инглиз тилидаги муқобили - «Electronic Government» сўзи, кўпчилик ўйлагани сингари, ҳукумат, яъни, давлат бошқарувининг, ижро этувчи марказий ҳокимияти тушунчасинигина таъллуқли эмас, балки кенгроқ маънода бўлиб, яъни, у – давлат бошқаруви органларининг ўз функцияларини амалга оширишда ахборот коммуникация воситалари потенциалидан кенг фойдаланишини назарда тутади.

Ҳукумат органлари ва давлат ташкилотлари фаолиятининг самарадорлигини янада орттириш; фуқароларга ва тадбиркорларга кўрсатиладиган давлат хизматларини интерфаол усулда, замонавий ахборот коммуникация технологиялари воситалари орқали хизмат кўрсатиш.

Электрон ҳукумат қўйиладиган қуйидаги асосий талаблар: • Жисмоний ва юридик шахсларга кўрсатиладиган давлат хизматларининг

юқори сифат даражасида тезкор равишда, ягона стандартлар асосида кўрсатилиши; • Давлат ва жамият ўртасидаги ўзаро муносабатларда, фуқароларнинг давлат

ҳокимияти органларининг фаолиятига оид ахборотлар билан узлуксиз таъминланиши; • Давлат ҳокимиятининг ички структураларида, ҳукумат органларининг турли

бўғинларида, ташкилот ва муассасаларда идоралараро ички муносабатларда самарадорликнинг ортиши;

• Географик фактор; ҳужжат айланиши ва алмашинуви кабиларда сарф-харажатларни минималлаштириш. Электрон ҳужжат алмашинуви тизимини жорий этиш.

Page 30: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

30

Мазкур концепцияларнинг амалиётда ўз аксини топиши натижасида, давлат ва жамият муносабатларида, давлат бошқаруви ички структураларида қуйидагича самарадорлик ва қулайликларга эришиш мақсад қилинади:

Фуқароларга ва тадбиркорларга кўрсатиладиган давлат хизматларида самарадорлик ортади, яъни, фуқаро давлат идорасига ариза, шикоят ёки таклиф билан тўғридан-тўғри, электрон шаклда мурожаат этиши ва жавоб олиши мумкин бўлади. Давлат хизматларидан фойдаланишда тайёр ҳужжат шаклларини (бланкаларни) он-лайн тўлдириш ва топшириш, зарурий маълумотнома, рухсатнома ва бошқа ҳужжатларни он-лайн тарзда шакллантириб, юклаб олиши, чоп этиши каби интерактив хизматлардан фойдаланиши мумкин бўлади.

Стандартлаштирилган ва автоматлаштирилган интерактив хизматлардан фойдаланган холда, юридик шахс, ўзи учун зарурий давлат хизматларида он-лайн фойдаланиши имкони пайдо бўлади. Масалан, юридик шахс, ўз фаолиятини юритиш учун махсус рухсатномалар (лицензия, патент, божхона кўриги каби) олиши ёки, давлат органларига ҳисобот (масалан солиқ декларациялари) топшириши учун тегишли порталдан фойдаланиб, тезкор ва қулай равишда кўзланган мақсадга эришиши мумкин. Бунда тўловларни ҳам он-лайн усулда, интернет банкинг ёки СМС-банкинг каби хизматлардан фойдаланиб амалга ошириш имконияти яратилади.

Давлат бошқаруви ички структураси – вазирликлар, идоралар, ташкилот ва муассасалар, марказий, ҳудудий ва маҳаллий ҳокимиятлар, орасида электрон ҳужжат алмашинуви йўлга қўйилади. Идоралараро муносабатларда яхлит интерактив ахборот тизимини қўллаш орқали, ўзаро алоқа ва ички мониторинг тизими шаффофланади.

Қолаверса, электрон ҳукуматни жорий қилиш орқали эришилиши кўзда тутиладиган яна бир қанча иқтисодий ва ижтимоий наф омиллари ҳам мавжудки, уларни ҳам ўз ўрнида эътироф этиб ўтиш зарур: электрон ҳужжат алмашинуви туфайли, қоғоз истеъмоли қисқаради, яъни қоғоз маҳсулоти тежалади; ҳужжат алмашинув тизимида вақт тежалади, яъни электрон ҳужжат ахборот коммуникация технологиялари орқали юборилганда, мазкур ҳужжат шу лаҳзанинг ўзидаёқ белгиланган манзилда бўлади. Давлат идорасига мурожаат этувчи фуқаро, дастлабки зарурий ҳужжатларни тўпламини ёки мурожаатномани бир маротаба шакллантириб, керакли манзилга йўллайди, мурожаатни кўриб чиқиш ва унга муносабат билдиришнинг кейинги босқичлари махсус семантик тизим асосида, автоматлаштирилган кўринишда, мурожаат этувчининг иштирокисиз амалга ошади, яъни, мурожаат этувчи фуқаро, зарурий ҳужжатлар тўпламини, ёки, мурожаатномани кўтариб, идорама-идора сарсон юриши, мурожаатни кўриб чиқишда жараёнининг курери сифатида қатнашиши, бу орқали, вақт, транспорт, канцелярия ва бошқа турдаги харажатларни олди олинади. Бундай мурожаатни кўриб чиқиши ва унга жавоб бериши зарур бўлган идоранинг мазкур мурожаатга нисбатан муносабати юқори ташкилот томонидан назорат қилиб турилади, агар тегишли идора қонунда белгиланган муддатда мурожаатни кўриб чиқмаса ёки унга жавоб бермаса, юқори давлат ташкилоти томонидан чора кўрилиши мумкин бўлади. Мурожаатни кўриб чиқиш жараёни қайси босқичга етгани ҳақида фуқаро махсус ахборот коммуникация воситалари, масалан, электрон почта ёки СМС орқали хабардор бўлиб туриши имконияти яратилади.

Илм-фан ва техниканинг барча йўналиши каби ахборот коммуникация технологиялари соҳаси ҳам тинимсиз ривожланишда эканлигини назарда тутсак, электрон ҳукумат тизими ҳам мазкур соҳанинг кейинги янги ютуқларини ўзида жорий этиш орқали янада такомиллашиб, мукаммаллашиб бориши табиий.

Жаҳон тажрибасида электрон ҳукумат тизими қуйидаги асосий технологик тамойиллар пойдеворида шаклланган: (шу жумладан Ўзбекистон электрон ҳукумат тизими ҳам).

1) G2G (Government to Government) – Давлат–давлатга; 2) G2C (Government to Citizens) – Давлатфуқароларга; 3) G2F (Government to Foreigners) – Давлат хорижликларга; 4) G2B (Government to Business) – Давлат бизнесга.

Page 31: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

31

Баъзи давлатларнинг электрон ҳукумат тизими шунингдек қуйидаги тармоқларга ҳам эга: G2S (Government to Science) – Давлат–Илм-фанга; G2N (Government to third sector) – Давлат-учинчи сектор.

Энди мазкур йўналишларни батафсил таҳлил қилсак: 1) G2G (Government to Government) – Давлат–давлатга – бунда Давлат бошқаруви

аппарати ички структуралари, марказий ва маҳаллий ҳокимиятлар, турли давлат идора, ташкилот ва муассасалари орасидаги ўзаро муносабатларда электрон ҳукумат тизимини жорий этиш, электрон ҳужжат айланиши, давлат органлари фаолиятининг шаффофлиги ортиши, доимий мониторинг ва ҳисобот шакллари кабилар амалга оширилади.

2) G2C (Government to Citizens) – Давлат фуқароларга – бу тизимда эса, фуқаролар, ягона давлат интерактив хизматлари портали орқали, ўзларининг давлат органларига ариза, шикоят ёки таклиф каби мурожаатларини электрон тарзда юборишлари ва уларга жавоб олишлари, турли хил давлат хизматларидан фойдаланишлари, яъни, масалан, расмий ҳужжатларнинг электрон нусхаларини шакллантириб олишлари, турли хил маълумотнома, хабарномаларни олишлари, шунингдек турли хил тўловлар бўйича транзаксияларни он-лайн усулда амалга оширишлари мумкин бўлади.

3) G2F (Government to Foreigners) – Давлат хорижликларга – бу тизимда, Давлат ва хорижлик шахслар ўртасида, миллий қонунчилик ва халқаро ҳужжатларга таянган ҳолда интерактив хизматлар кўрсатилиши назарда тутилади. Масалан, виза масалалари, инвестициялар, таълим ва туризм соҳаларига оид хизматлар кўрсатилиши назарда тутилади.

4) G2B (Government to Business) – Давлат бизнесга – мазкур тизим эса, юридик шахслар, ишбилармонлар ва тадбиркорлар учун рухсатномалар олиш, турли хил расмий жараёнларни интерактив усулда соддалаштирилган тарзда амалга ошириш, шунингдек, давлат йиғимлари, тўловлар ва ҳоказоларни он-лайн амалга ошириш, ҳисоботлар ва расмий мурожаатларни он-лайн юбориш имконини бериши кўзланади.

Давлат ва хўжалик бошқаруви, маҳаллий хокимият органлари ахборот тизимларини лойиҳалаш инструментарияси ва яратиш йўллари.

Жанубий Кореяда электрон ҳукуматни шакллантириш бўйича ташаббус 2001-йилда юридик кучга эга бўлди. Мамлакатда электрон ҳукуматни ривожлантириш бўйича ишлаб чиқилган дастур ҳукумат органларининг ишида самардорликни оширишга қаратилган бўлиб, у уч босқичда амалга оширилиши лозим бўлган.

Биринчи босқичда (2001-2003) комплекс чора-тадбирлар ишлаб чиқилган бўлиб, уларнинг натижасида Кореянинг ҳукумат органлари ташқи дунё билан Интернет орқали учта асосий йўналишда  -  G2C (давлат - фуқарога), G2B (давлатдан - бизнесга) ва G2G (давлатдан - давлатга) схемалари бўйича алоқа қила бошлади.

Бундан ташқари, давлат бошқаруви тизимида идоралараро электрон алоқаларни таъминлашга қаратилган информацион-технологик архитектура ҳам ишлаб чиқилган. Унда, хусусан, электрон ҳужжат айланиши, электрон рақамли имзо ва бошқа технологиялар фаол қўлланилган. Умумий ҳисобда, биринчи босқич учун жами 225 миллион АҚШ доллари миқдорида маблаг сарфланган. Натижада, Корея рақамли имкониятлар индекси бўйича жаҳонда 4-ўринга кўтарилиб олди.

Иккинчи босқичда (2003-2007) Корея ҳукумати ўз олдига анча катта мақсадни қўйган -  дунё давлатлари ичида нисбатан очиқ ва шаффоф электрон ҳукуматни шакллантириш. Кореянинг “Электрон ҳукумат қуришнинг миллий асослари ва тамойиллари” номли дастурига мувофиқ тўртта соҳага оид лойиҳалар ишга туширилган:

• давлат бошқаруви органларининг фаолият кўрсатиши • давлат хизматларини кўрсатиш • ахборот ресурсларини бошқариш • қонун ижодкорлиги тизими Ушбу лойиҳаларни амалга ошириш учун жами 981 миллион АҚШ доллари

миқдоридаги маблағ сарфланган. Натижалар кутилганидан ҳам аъло даражада бўлган.

Page 32: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

32

2007-йилга келиб Кореяда марказий бошқарув органларининг 55 фоизида давлат аппаратининг 96,6 фоиз ходимлари ахборотларни қайта ишлашнинг миллий электрон тизими  -  “Он-Нара” (корейсча, онлайн-мамлакат) тизимидан фойдаланишга ўтган. Бунинг натижаси ўлароқ, фуқароларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш муддати 30-44 кундан 7-13 кунгача қисқарган.

Давлат тузилмаларида маълумотларни қайта ишлашнинг инновацион тизими  -  “Он-Нара” 2007-йилдан тўлиқ ишга тушган бўлиб, унинг олдига қуйидаги мақсадлар қўйилган:

• маълумотларни қайта ишлаш ва алмашиш доирасида барча бошқарув жараёнларини стандартлаштириш;

• давлат органларининг марказлашмаган операцияларини бошқаришни ягона тизимга солиш;

• тизим иштирокчилари ўртасида ахборотларни алмашиш ва тарқатишни таъминловчи турли жараёнларни ўзаро боғлаш ва бир-бирига интеграция қилиш.

Жанубий Кореяда ҳозирда деярли барча давлат харидлари веб-технологиялар ёрдамида амалга оширилади - тендерларнинг 93 фоизи ва онлайн-харидларнинг 99,6 фоизи.

Давлат инстанцияларига товар ва хизматларни етказиб беришда электрон шаклга ўтиш натижасида ҳар йили 4,8 миллиард доллар маблағ тежалмоқда. Чунки, барча тендер таклифлари веб-сайтдаги махсус компютер дастури воситасида кўриб чиқилади ва баҳоланади, бу тендернинг қанчалик очиқ ва шаффоф эканлигини кўрсатиб беради.

Ташқи савдода экспорт бўйича божхона декларацияларини кўриб чиқиш учун кетадиган вақт 1 кундан 2 дақиқагача, импорт бўйича эса  -  2,5 кундан 1,5 соатгача қисқартирилган. Бу эса, йилига 2,5 миллиард доллар маблағни тежаш имконини бермоқда.

Умумий ҳисобда, Жанубий Кореяда электрон ҳукуматни жорий этиш ортидан ҳар йили 10 миллиард доллардан ортиқ маблағ тежаб қолинмоқда.

2008-йилдан учинчи босқич бошланган. Бу босқичда асосий эътибор барча мавжуд тизимлар ва турли даражадаги электрон ҳукуматлар ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш ва уларни бир-бирига интеграциясини таъминлашга қаратилган. Бу фуқароларга ва компанияларга комплекс давлат хизматларини тақдим қилиш имконини беради.

Ушбу босқичда Корея Республикаси бошқа давлатларга (жумладан, Эквадор, Индонезия, Бангладеш, Шри-Ланка, Мали) электрон ҳукуматни шакллантириш учун технологик ечимларни етказиб бериш бўйича шартнома ҳам тузган. Бунгача, 2004-йилдан бошлаб Жанубий Кореяда электрон ҳукумат учун ишлаб чиқилган технологияларни импорт қилувчи асосий давлат Япония бўлган.

Жанубий Корея ҳукумати турли соҳаларда ахборот технологияларни қўллаш борасида илғор давлатлар қаторига киради. Мамлакатда, бир сўз билан айтганда, божхона ишидан тортиб то интеллектуал мулк масалаларигача автоматлаштирилган тизимга ўтган. Шунинг учун ҳам у ҳозирда дунёда электрон ҳукуматнинг ривожланиш даражаси бўйича биринчи ўринда туради.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти 2002-йилдан бери дунёдаги 192 та давлат учун электрон ҳукумат ривожланиши индекси (инглизча “e-Government Development Index”) ва электрон иштирок индексини (инглизча “e-partisipation index”) ҳисоблаб, бу бўйича йиллик рейтингни эълон қилади. Бунда биринчи индекс мамлакатдаги миллий онлайн-сервисларнинг мавжудлигини баҳоласа, иккинчиси эса ўша сервислардан фойдаланиш даражасини баҳолайди. Жанубий Корея 2008-йилда ушбу рейтингда электрон ҳукумат ривожланиши бўйича жаҳонда олтинчи, аҳоли ва бизнес вакилларининг онлайн-сервислардаги электрон иштироки бўйича иккинчи ўринда турган бўлса, у 2010-йилдан бери ҳар иккала рейтингда ҳам етакчиликни ўз қўлида сақлаб келмоқда.

Page 33: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

33

Жадвал. 4.1

Рейтинг

Давлат Индекс

1 Корея Республикаси (Жанубий Корея) 0.9283

2 Голландия 0.9125

3 Буюк Британия 0.8960

4 Дания 0.8889

5 Америка қўшма штатлари 0.8687

Электрон ҳукумат архитектураси. Ҳудудий даражадаги ахборот тизимларини

концептуал лойиҳалаш. Gov.uz – Ўзбекистон Республикаси ҳукумат портали. Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат портали Интернетнинг глобал компютер

тармоғидаги асосий ва расмий давлат ахборот ресурси ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат порталининг ташкил этилиши ва қўллаб -

қувватланиши, Ўзбекистон Республикасининг «Телекоммуникациялар тўғрисида» ги ва «Ахборотлаштириш тўғрисида» ги қонунлари, Kомпютерлаштириш ва ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш бўйича Мувофиқлаштирувчи Kенгашнинг тасдиқланган Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат порталини ишлаб чиқиш ва қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари режасига мувофиқ амалга оширилмоқда.

Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат портали давлат ҳокимияти органлари фаолиятининг функционал жараён ва тартибини қўллаб-қувватловчи, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг электрон ҳамжиҳатлик инфратузилмасининг тизимини ташкил этувчи қисм ҳисобланади.

Расм.4.1

Асосий мақсадлари Фуқаролар ва хўжалик субъектларига ҳокимият ва бошқаруви органлари

томонидан тақдим этиладиган ахборот ресурслари ва хизматларининг ҳажмини оширишга мўлжалланган ихтисослаштирилган ахборот тизимини яратиш;

Page 34: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

34

Ўзбекистон Республикаси Ҳокимиятининг фаолияти тўғрисидаги маълумотлар билан таъминлаш, Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат портали мақсадли аудиториясини зарур муассасалар билан ўзаро алоқа қилиш жараёнлари ва имкониятлари тўғрисида, фуқароларнинг мажбуриятлари ва ҳуқуқларининг келиб чиқиши тўғрисида, давлат ҳокимияти органларининг фаолияти тўғрисидаги ахборотлардан тўлиқ, тезкор ва фойдаланишда қулайлиги, давлат ҳокимияти органлари ва бошқарувининг расмий позициясини акс эттирувчи кенг кўламдаги ахборотлар билан таъминлаш;

Чекланган хизматланишга мўлжалланган ахборотга киритилган маълумотлардан ташқари, тегишли ахборот ресурсларини жойлаштириш ва ташкил етиш йўли билан фуқаро ва ташкилотларни давлат ижро ҳокимияти органларининг фаолияти тўғрисидаги расмий ахборотга киришини таъминлаш;

Давлатлараро ахборотлар алмашинувининг интенсификацияси; Ўзбекистон Республикасининг халқаро нуфузини ошириш ва миллий

иқтисодиётимизга инвестицияларни жалб этиш учун шарт-шароитларни яратиш; Асосий функциялари: давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг ахборот ҳамжиҳатлигини

таъминлаш; маълумотларни белгиланган форматдаги тақдимида давлат муассасалари

ўртасида «ҳукумат» даражасида ахборотларни горизонтал алмашинуви; маълумотларнинг марказлаштирилган базасига кириш асосида ягона

ахборот ресурсларидан биргаликда фойдаланиш; иқтисодий, ҳуқуқий, статистик, электорал ахборотлар билан вертикал

ахброт алмашинуви; давлат-жамият ҳамжиҳатлигини таъминлаш; давлат-фуқаро; давлат-иқтисодий муносабатлар субъектлари; давлат-жамоат институтлари (сиёсий, диний, миллий, маданий, нотижорат

ва ҳкз. ташкилотлар ва бирлашмалар); ташқи аудиторияга мўлжалланган, давлат ҳокимияти ва бошқаруви

органларининг кўпсонли ахборот ресурсларига, идораларнинг «ёйилган» серверига киришнинг ягона нуқтасини яратиш;

давлат институтларининг фаолияти тўғрисида ахборотларни тақдим этиш (Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти органларининг тизими, таркиби);

ҳуқуқий ахборотга киришни таъминлаш (республика, минтақавий қонунчилик, вазирлик ва идораларнинг норматив актлари);

давлатда «Глобал ахборотлашган жамият»га мос муносабатларни бунёд этиш ва шакллантиришга кўмаклашиш;

давлат институтларининг ишлаш самарадорлигини ошириш; идоравий ва бюрократик тўсиқларни енгиб ўтишга кўмаклашиш; давлат хизматининг обрўси ва нуфузини ошириш. Қўллаб-қувватлаш: Порталга «Ўзинфоком» компьютер ва ахборот технологияларини ривожлантириш

ҳамда жорий этиш маркази ҳузуридаги Интернет тармоғида Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат порталини ахборот билан таъминлаш ва ривожлантириш гуруҳи томонидан хизмат кўрсатилади.

Меъёрий ҳужжатлар базаси: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2007 йил 17 декабрдаги

"Интернет тармоғида Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат порталини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги 259-сон қарори

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 20 январдаги "Ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмани янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги ПҚ-1041-сон қарори

Page 35: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

35

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 21 апрелдаги "Интернет тармоғида Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат порталига ахборотларни тақдим етиш ва жойлаштириш тартиби тўғрисида"ги 116-сон қарори

Интерактив давлат хизматлари: интерактив хизматларни ташкил этиш,

интерактив хизматлар турлари, базавий интерактив давлат хизматлари. My.Gov.uz - Ягона интерактив давлат хизматлари портали. Ягона интерактив давлат хизматлари портали (Ягона портал) —

фойдаланувчиларнинг интерактив давлат хизматлари тўғрисидаги маълумотлардан эркин фойдаланишини, шунингдек электрон шаклда давлат хизматлари кўрсатишни таъминловчи Интернет тармоғида Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат порталидаги маълумот-ахборот портали.

Ягона портал фойдаланувчилар томонидан интерактив давлат хизматларидан, шу жумладан пулли асосда эркин фойдаланиш мақсадида ташкил этилган.

Ягона порталнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: - фойдаланувчиларга давлат органларига тўғридан-тўғри мурожаат қилиш

учун имконият бериш; - фойдаланувчиларни ахборот-коммуникация технологиялари соҳасидаги

бошқа лойиҳалар билан интеграциялаш; - фойдаланувчиларнинг давлат органлари билан ўзаро ҳамкорлиги

самарадорлигини ошириш; - давлат органларига мурожаат қилинганда фойдаланувчилар учун

бюрократик тўсиқларни қисқартириш ва уларни бартараф этиш; - «Электрон ҳукумат»ни янада ривожлантириш ва давлат бошқарувига

замонавий ахборот технологияларини жорий этишда кўмаклашиш. Ягона портал замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш асосида

интерактив давлат хизматлари олишда фойдаланувчининг шарт-шароитларини ривожлантириш ва имкониятларини кенгайтириш учун мўлжалланган.

Расм.4.2

Ҳозирги кунда ягона порталда тақдим этилаётган интерактив давлат хизматлари

Лицениялаш ва рухсатномалар, Электрон тўловлар, Банк ва Молия хизматлари, Уй-жой ва коммунал хўжалиги соҳаси, Ахборот технологиялари ва алоқа, Консуллик хизматлари,

Page 36: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

36

Меҳнат, Тадбиркорлик, Суғурта, Кўчмас мулк, Соғлиқни сақлаш, Солиққа тортиш, Архив, Инвестициялар ва савдо, Маданият ва Спорт, Интеллектуал мулк, Транспорт, Божхона, Ҳуқуқ ва Таълим йўналишларида, жами - 20 татематик бўлимларга бирлаштирилган бўлиб, улар ҳам ўзнавбатида таркибий қисмларга бўлинади:

Фойдаланувчилар ЯИДХПда шунингдек алоҳида бўлим-илова орқали, вазирликлар, давлат ташкилот, идора ва муассасаларининг рўйхатига ўтиш ва уларнинг алоқа манзиллари, раҳбарият қабул жадваллари, он-лайн мурожаат шакллари билан танишишлари, гиперҳаволалар орқали керакли ташкилот ёки идоранинг расмий веб-сайтига ўтишлари мумкин. Ишонч телефонлари бўлими ҳам порталнинг ўзига хос жиҳатларидан бири бўлиб, бу ерда ҳозирча 20 та муассасанинг ишонч телефонлари қайд этилган. Ундан ташқари ЯДХИПнинг ўзида ҳам Қўнғироқлар маркази (Сallcenter) ташкилланган бўлиб, интернетга уланиш имкониятига эга бўлмаган фуқаролар мазкур функсиядан фойдаланиб, ўз мурожаатларини баён қилишлари имконияти мавжуд.

Порталдан фойдаланувчи фуқаро, ўзига зарурий масалада таклиф, шикоят ёки ариза билан, мазкур масалага алоқадор масъул давлат идорасига тўғридан-тўғри мурожаат этиши мумкин. Бунда мурожаат этувчи фуқаро, истагига кўра ўз мурожаатининг кўриб чиқилиши жараёни қайси босқичга етганлиги ҳақида СМС маълумотлари орқали хабардор бўлиб туриши, мурожаатига жавобни истаса электрон почта орқали, хоҳласа, оддий почта орқали олиши мумкин.

Интерактив хизматнинг мазкур шакли ҳозирча ЯИДХПнинг энг оммабоп хизмат туриб ўлиб турибди. Портал асосий саҳифасида, келиб тушган ва кўриб чиқилган мурожаатларнинг статистикасини кузатиш шундай хулосага келишга асос бўлмоқда.

Ундан ташқари порталда, «Кўп учрайдиган саволлар» бўлимидан, фойдаланувчилар томонидан кўп бериладиган, анъанавий саволларга жавоб олиш, ёки, қаноатланитирувчи жавоб топа олмаса, махсус шакл орқали ўз саволи билан портал ходимларига мурожаат этиши мумкин. Шунингдек порталга ташриф буюрувчилар, бирор бир хизмат тури борасида ўз таклифларини киритишлари ёки портал фаолияти бўйича мулоҳазалари билан uforum.uz да фикр алмашиниши мумкин. Шунингдек, ягона порталда, соҳага оид қонунчилик тизими, калит сўзлар ёрдамида қидирув, теглар мажмуаси (булути) каби қулайликларни алоҳида таъкидлаш жоиз.

Порталдан фойдаланиш учун фуқаро, махсус идентификация тизими – www.ID.uz да рўйхатдан ўтиши зарур бўлади. Фойдаланувчи www.ID.uz маълумотлари орқали www.my.gov.uz да ҳам ўз шахсий кабинетига эга бўлади. Шахсий кабинетда, зарурий маълумотларни киритиб, таҳрирлаб олиш керак. Чунки, давлат идорасига мурожаат этишда, мурожаатчининг шахси аниқ ва тўғри бўлиши муҳим. Кўпинча сайтлардаги бошқа ном ёки тахаллус билан рўйхатдан ўтиш мақсадга мувофиқ эмас. Шахсий кабинетда, мурожаатчи, ўз мурожаатининг кўриб чиқилиши босқичи ҳақида янгиланиб турадиган маълумотларга эга бўлади. Шунингдек, солиқ, алоқа, ҳамда коммунал хизмат ташкилотларидаги шахсий ҳисоб-варақалар рақамларини киритиб, улардан келгусида фойдаланишга замин яратиши мумкин.

Умуман олган порталдан фойдаланиш анча осон. Ташқи дизайн ва навигациянинг енгиллиги, ҳар қандай фойдаланувчилар гуруҳига, зарурий хизматни тез ва осон топиш имкониятини беради. Ҳар бир хизмат тури учун кўзга яққол ташланадиган изоҳлар ва тушунтиришлар берилган.

Саволлар

1. “Электрон ҳукумат” тушунчаси. 2. “Электрон хукумат” тизимида томонлар ўзаро муносабати. 3. “Электрон ҳукумат” мақсад ва вазифалари. 4. “Электрон хукумат” тизими G2G модели. 5. “Электрон хукумат” тизими G2С модели. 6. “Электрон хукумат” тизими G2B модели.

Page 37: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

37

5 -Мавзу. КОРХОНАЛАР ЗАХИРАЛАРИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ВА БОШКАРИШ ТИЗИМИ

Режа: 1. Замонавий корхоналар фаолиятида ахборот тизимлари 2. Мижозлар билан ўзароалоқаларни бошқариш тизими 3. Корхона ресурсларини планлаштиришда ахборот тизимлари.Талаб мавжуд булган

материалларни, корхона ресурсларини планлаштиришда ахборот тизимлари. 4. Корхонанинг материалл эҳтиёжларини режалаштириш методологияси MRP) 5. MRP II стандарти 6. ERP тизим концепцияси. Ҳудудий тақсимланган ташкилотлардан унинг қўлланилиш зарурияти.

7. Корхонанинг бизнесс-жараёнларини бошқариш инструментлари ва технологиялари. Бизнессда АКТ лойиҳаларининг самарадорлигини баҳолаш

1.Замонавий корхоналар фаолиятида ахборот тизимлари.

Корхоналарни бошкариш ҳар доим маълум бир максадга буйсиндирилган , шу

сабабли хар доим маълум бир маънода оптимал булган бошкариш хакида гапириш мумкин . Масалан : берилган давр мобайнида фойдани максималлаштириш , ишлаб чикаришнинг харажатларини камайтириш ва бошкалар .

Биринчи карашда корхоналарни оптимал бошкаришни кандай тузиш мумкин деган саволга оптимал бошкариш назарияси ёрдамида осонгина жавоб олиш мумкин . Лекин амалда катор омиллар бу ёндашувни соф холда ишлатишга имкон бермайди. Оптимал бошкариш назариясини куллаш куйидаги элементлар булишини талаб килади :

- корхонанинг динамик модели ; - бошкарув тизимининг модели ; - оптималлик мезони ; - корхонадаги ташки таъсирлар ва ахборот халакитлари модели (ташки

халакитлар ва шовкинлар) . Афсуски , амалда ушбу хамма ташкил этувчиларни камраб оладиган

математик моделларни мумкин эмас . Ҳаттоки соддалаштирилган моделлар хам шундай улчамли бўладики бошкариш таъсирларини аниклаш учун оптимал бошкаришни куришнинг маълум усуллардан бирортасини хам куллаб булмайди .

Мураккаб объектларни бошкариш натижаларини олдиндан айтиш ва тажриба йули билан олинган фойдали билимларни туплаш учун бошкариш назарияси доирасида шакллантириш мумкин булган бир катор соддалаштиришлар ишлатилади . Ушбу соддалаштиришлар бошкариш таъсирларини ишлаб чикиш жараени билан бир каторда ташки таъсирлар ва ахборот халакитлар хамда корхоналар моделларига хам тегишли .

Бошкарув 2 та ташкил этувчидан иборат : - факат вактга боглик булган дастурий бошкариш таъсирлари ; - ташки алока тамойили буйича шаклланадиган корректловчи бошкариш

таъсирлари яъни назорат килинувчи параметрларнинг жорий кийматлари ва дастурий башорат килинаётган киймат орасидаги фаркга боглик таъсирлар .

Янги бошкарув технологияларни тадбик килишнинг айрим муаммолари.Олдинга харакат билан янги муаммолар пайдо булмокда . Масалан , компьютерлар режалар ва жадвалларни яратишда ёрдам беришди , лекин улар аник амалга ошириш имкони булмади . Биринчи каторга хисобга олиш , назорат килиш ва ростлаш муаммолари чикди . Сабаби ишлаб чикариш жараёнида доимий равишда узгари туриши мумкин :

- янги буюртмалар ; - конструкторлик ва технологик узгаришлар ;

Page 38: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

38

- захираларни ростлаш зарурлиги ; - брак ; - ишлаб чикариш кувватини бошкариш муаммоси ; - материаллар , харид килинувчи махсулотлар ва яримфабрикатлар билан

таъминлашни бошкариш муаммолари . Пайдо булаётган муаммоларга жавобан ишлаб чикаришни бошкариш тизими ун

йиллар давомида такомиллашди ва минглаб кишилар кучи билан узгартирилаётган тузилмага айланди . Бу тузилмани билиш олдин йул куйилган хатоликларни тузатиш инконини беради . Янги бошкарув усуллари муаммоларини уз кучи билан , айникса ракобат шароитида хал килиш бефойда .

Асосий максад – ракобат шароитида омон колиш (выжить) . Тажриба шуни курсатадики , айнан бу хохиш янги бошкарув технологияларини куллашга мажбур килади .

Бунда янги технологияларни тадбик килишга иктисодий ва психологик туциклар тускинлик килади . Иккинчисига кискача тухталиб утамиз

Бунда янги технологияларни тадбиқ этишда иқтисодий ва психологик барерлар асосий тўсиққа айланади. Қисқача иккинчисига тўхталамиз.

Психологик барер Бир томондан, бошқарувга воситаларни қўшиш қийин. Бошқа томондан, буни

конкурентлар, бозорга нисбатан мукаммал ва арзон маҳсулотни таклиф қилишини кутиш мумкин эмас.

Муаммодан кетиш усули – синалганларни қўллаш, аммо эскирган ечимларни, айбдорни томонлардан излаш (муаммо кимдирда эмас, а нимададир) ва ҳ.к.

Бизнинг мақсад – муаммога очиқ қараш ва яхши ишлаши учун нимани билиш кераклигини аниқлаш.

2.Мижозлар билан ўзароалоқаларни бошқариш тизими

CRM – тизим сотиш бўйича мижоз маълумотлар базасини бошқаришда менежерлар учун қулай воситаларни тақдим этади. мижозлар билан муносабатларнинг барча босқичларини, сотиш ва бошқа қилинган ишлар натижаларини, шунингдек, лойиҳалаштириш учун ва уларнинг фаолиятини ташкиллаштириш инструментларини қайд қилиш. Тизим мижозлар билан алоқалардаги режаларни бажарилишини ўзи назорат қилади ва менежерларга мос ишларни ўтказишни зарурлигини эслатади.

Мижозлар базасида зарурий ёзувлар ҳаммасини амалга оширади, ким ёки акс ҳолда, мижозлар билан ўзаротаъсир қилади. Бу мижозларга хизмат кўрсатишда иштирок этувчи компаниянинг барча ходимлари учун мижозлар билан ўзаротаъсирлар ягона режасини тузиш имкониятини таъминлайди. CRM - тизими сотув бўлимида ишнинг кенг қамроли бошқарувини ва унинг сотув бўлимининг ички назоратини сотув бўлими раҳбари томонидан, шунингдек ташқи назорат эса компания раҳбари томонидан таъминланади.

Маркетинг бўлими сотув жараёнининг автоматлаштирилишидан ва сотувдан кейинги хизматларни ютади. Бозорда мижозлар ҳақидаги ахборотлар автоматик тарзда йиғилади, улар бевосита ечиладиган масалаларни бажаришдан ходимларни чалғитмасдан амалга оширади. Жамланган CRM ахборотлари асосида-тизим жараёнларни ва компаниянинг сотув фаолияти натижаларини, рекламали ва бошқа маркетингли аксияларни лойиҳалаш ва уларнинг самарадорлигини баҳолаш, бозорнинг мақсадли сегментларни аниқлаш ва уларнинг истиқболларини ҳисоблаш таҳлил қилиш имконини беради.

CRM тизимининг пайдо бўлиш сабаблари - Рақобатнинг кучлилиги. Замонавий технологиялар энг кам транзактсион

кечикишларда харидорга бозорнинг исталган қисмига рухсат олишига олиб келди;

Page 39: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

39

- Ўзаротаъсирларнинг кўп вариантлилиги. Мижоз ва фирма орасидаги алоқаларнинг усулларини кенгайтириш (телефон, факс, Wеб-сайт, почта, шахсий ташриф) алоқалар маълумотлари ахборотларини марказлаштиришга олиб келади. Ҳар бир навбатдаги алоқада бу ўзаротаъсирларнинг мижоз билан энг мақбул атмосферасини яратиш имконини беради;

- Хўжалик фаолиятининг аксентларининг аралашиши. Ишлаб чиқаришни ривожланишига асосий таянч, маҳсулот сифатининг яхшилаш имкониятлари ва фойдаланилган сарфларини минималлаштириш ҳолатига олиб келди ҳамда маркетинг фаолияти катта фойда келтиришни бошлайди;

- Ишлаб чиқаришнинг эгилувчанлигини ортиши. Ишлаб чиқаришга мижозни ҳамкор сифатида жалб қилиш, маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш учун якка тартибдаги мижозлар буюртмаларни тадбиқ этиш имкониятини таъминлайди.

Одатий CRM нинг ишлаш тамойили – тизимлар потенциал ва реал мижозлар ҳақидаги ягона маълумотлар базасини ташкиллаштиришга асосланади. Мижоз билан илк алоқадан бошлаб – мижознинг компанияси, алоқадаги шахслар, алоқа усуллари, регион, мижознинг фаолият сфераси, у ёки бу бозор сегментига тааллуқлилиги (региони, соҳаси ва ҳ.к.), уларнинг маҳсулот ҳақидаги ахборотлар манбаи, ҳар бир мижоз билан алоқасидан шахсий таасуротлари, харидлар тарихи, тўловлар ва сервис хизматига мурожаатлар ҳақидаги ахборот эскиради.

Тўгри фойдаланиш натижасида ушбу ахборотлар исътемолчи учун курашда самарали инструментга айланади. Мижознинг афзал кўрганларини билган ҳолда коммерсант рекламага унча катта ҳаражат қилмасдан сотув миқдорини ортириши мумкин.

CRM тизимларининг фаолияти – интерактив жараён қуйидаги босқичларни ўз ичига олади:

1. Ахборотларни излаш ва таҳлил қилиш (бозорнинг специфик имкониятларини ва мижозлар ҳақидаги тафсилотли ахборотларни қўлланилиши натижасида, янада самарадор ечимларни қабул қилишнишида маркетинг хизмати имкониятларини кенгайтирувчи тижорат фаолиятининг стратегиясини аниқлаш учун мижоз ҳақидаги ахборотларни тўплаш ва қайта ишлаш);

2. Бозорни лойиҳалаш (ҳар бир мижоз учун (бир типдаги гуруҳга) спетсифик таклифлар ишлаб чиқилади, маҳсулотларни сотиш каналлари ва хизматларни кўрсатиш, вақт чегаралари ва бозорнинг феъл – атворига боғлиқ бўлган бошқа факторлар аниқланади);

3. Мижозлар билан ўзаротаъсирлар (мижозларга хизмат кўратиш, сотувни амалга ошириш ва бошқа интерактив таклифлар тизимларда тадбиқ этилади).

Мижозлар билан сотув менежерларининг иши регламентланади: Мижозлар билан ишлаш циклида товарни сотиш ёки хизматлар

якунланилади, ёҳуд мижозга рад этилинади; Ҳар бир циклнинг ички босқичларида (бўлим остиларда, бўлим остилар

ичида, ходимлар орасида ҳар бир босқичда ишларни бажарилишига масъулият белгиланади);

Ҳар бир босқичнинг чегарасида бир турдаги ишларни бажарилиши сотув бўйича менежерлар томонидан ўтказилади.

Интернет-тижорат сохасида ишловчи компанияларда фойдланиладиган CRM – тизимлари, CRM номини олганлар. Бундан ташқари, ушбу тизмлар CRM тизимининг барча функцияларига эгадирлар, улар компаниянинг wеб-сайти билан тўлалигича бирлаштирилади – сайтдан барча ахборотлар CRM тизимига тушади. Тизимнинг ўзи сайтнинг қурилишини ва харид жараёнида ҳар бир мижозга самарали хизмат кўрсатишни ёки ёрдам кўрсатишни аниқлаши мумкин. CRM – тизимлари харидор ва сотувчи орасидаги барча алоқаларни рўйхатдан ўтказади ва таҳлил қилади, тадбиғи компания wеб-сайти орқали ёки электрон почта орқали амалга оширилади. Бундан ташқари, бу тизимлар интернет-рекламаларни ишлаб чиқишда ва таҳлил қилишда қўлланилиши мумкин.

Page 40: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

40

CRM тизимининг энг машҳур кўриниши – CRM – интернет-магазин тизимлари. CRM – тизимлари интернет орқали савдо қилувчи фирмаларда фойдаланилади, барча компания ва мижоз ўзаротаъсирлари давомида, потенциал мижозларни излашдан бошлаб ва товарни етказиб беришда якунланади.

CRM технологиялари уч турга бўлинади: - оператив CRM, оддий бизнесс жараёнлар чегарасида ўзаротаъсир жараёнида

конкрет мижоз ахборотларига оператив рухсат олиш имконини беради; - аналитик CRM, уюшмаган маълумотлар массиви синхронизатсиясини кўзлайди

ва маркетингнинг, сотишнинг, мижозларга хизмат кўрсатишнинг ва ҳ.к.ларнинг энг самарали стратегиясини ишлаб чиқариш учун ушбу массивда статистик қонуниятларни излайди;

- коллаборатсион CRM, мижозга дизайн, ишлаб чиқариш, маҳсулотни хизмат кўрсатиш ва етказиб бериш ишлаб чиқишга янада кўпроқ таъсир қилишига имконини беради.

Коллаборацион CRM-технологиясига мисоллар: 1. Махсулот дизайнини ишлаб чиқишда мижозларнинг таклифларини йиғиш 2. Мижозларни махсулотнинг тажрибали намуналарига ва тескариалоқа

имкониятига рухсат бериш 3. Мижознинг махсулотга бўлган талабларини тасвирлаши ва аниқлаши,

махсулотга қанча пул тўлаши пайтида тескари баҳо шаклланиши, ишлаб чиқарувчи эса бу таклифларни инобатга олиши керак

Шу тарзда, тизимдан фойдаланган холда компаниядаги барча ишчилар – сотув

бўлимидаги менеджерлардан тортиб то бош раҳбаргача барча ходимлар ягона ахборот муҳитида фаолият юритишади.

Сотув бўйича мененджерларнинг иш самарадорлиги СRM-тизимини қўллаш орқали бир неча маротабага ўсади. Сотув ҳажмининг ўсиши, мижозлар билан келишилган битимларни охиригача амалга оширилганлигидан далолат беради. Мижозлар билан ишлаш ҳам сезиларли даражада яхшиланади: мижоз компаниядаги исталган ходим билан мунособатда бўлган ҳолда, олдида турган барча олдинги алоқалар ҳақида, компания мижозларнинг барча муаммолари ва эҳтиёжларини тушунади ва уларни эътиборга олади.

Замонавий СRM-тизими, қоида бўйича, қуйидаги модулларни ўз ичига олади: Алоқаларни бошқарувчи тизимлар; Ишчи гуруҳ ташкилотлардаги воситалар ва мижозлар билан ишлаш учун

ўринларнинг тақсимланиши Маркетингли тадбирлар ва компанияларни лойиҳалаш воситалари; Презинтацияларни қўллаб қувватлаш ва брошюраларни тайёрлаш ва савдо

сотиққа оид таклифлар Маҳсулот каталоглари; Мураккаб буюртмалар ва товар конфигурациясини саралаш тизими; Талабларни ўтишини бошқариш ва битимлардаги шартларни бир келишувга

келишуви Икки томонларнинг мажбуриятларини ижро этувчи тизим Самарали маркетингнинг тизимли таҳлили; Прогноз ва статистиканинг тизимостилилиги; Сотувдан кейинги активликнинг генератори (қутловлар, мамнуниятликнинг

таҳлили, ишончли хизматнинг сифатли назорати, янгиланиш ва янги версиялар ҳақидаги хабарлар ва ҳ.лар.)

Маълумотлар омбори ва маълумотларни жойлаштириш ва етказиб беришни бошқарувчи тизимлар билан модулларнинг репликацияси ва синхронизацияси;

Сотув натижалари бўйича ходимларни рағбатлантириш ҳисоби

Page 41: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

41

CRM-тизимини тадбиқи ишнинг фақатгина сотув бўлимида эмас балки,

фирмаларнинг ҳар битта бўлимчаларида айтиламоқда.Айнан шу тизим орқали ташкилот билан компания мижози орасида бир бутунликда тескари алоқа амалга оширилади.

3.Корхона ресурсларини планлаштиришда ахборот тизимлари.Талаб мавжуд булган

материалларни, корхона ресурсларини планлаштиришда ахборот тизимлари.

Бошқариш фаолиятининг энг асосий ташкил этувчиларидан бири бўлиб корхонанинг ресурсларни самарали бошқариш хисобланади. Режалаштириш ва бошқаришнинг керакли махсулотларни тартибсиз келиши ва уларни туриб қолиши билан боғлиқ. Бунинг натажасида ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги пасаяди, омборда махсулотларни вақти келиб тушмаганлиги сабабли тўлиб кетиши вужудга келади. Бундан ташқари махсулотни етказиб бериш баланси бузилади ва махсулотни кириш чиқиш процессларини бузилишига олиб келади. Компания ресурсларини бошқаришнинг тўла функционал ягона тизимидан фойдаланиш компанияни самарали бошқаришни ташкил қилиш, ташқи муҳит ўзгаришларига жавоб бериш тезлигини ошириш, мижозларга хизмат кўрсатиш сифатини оширишда корхонага катта устунликлар бериши мумкин. Бундай тизимга эгалик қилиш компания харажатларининг анча сезиларли моддаси ҳисобланади ва бу харажатларнинг фойдаси пухта ҳисобланиши ва таҳлил қилиниши керак.

4.Корхонанинг материалл эҳтиёжларини режалаштириш методологияси MRP) MRP нинг асосий мақсадлари қуйидагилар ҳисобланади: Ишлаб чиқаришни режалаштириш ва истеъмолчиларга етказиб бериш учун

материалларда, компонентларда ва маҳсулотларда эҳтиёжларни қондириш; Режалаштирилгандан ортиқ бўлмаган захира поғоналарини қўллаб

қувватлаш Ишлаб чиқариш оператсиялари, етказиб бериш жадваллари, сотиб олинган

оператсияларни режалаштириш MRP методологияси ўзида компютер тизимлари ёрдамида тадбиқ

этиладиган тайёр маҳсулотларга бўлган буюртмаларни бошқаришнинг, ҳом ашё ва материалларни ишлаб чиқариш ва ёзишнинг мақбул алгоритмини тақдим этади.

MRP тизим иши учун қуйидаги кейинги кирувчи маълумотлар керак бўлади:

Заҳиралар ҳолати ҳақидаги маълумотлар (“Заҳиралар ҳисоби китоби”) номенклатура:заҳиралар,якунланмаган ишлаб чиқариш,ярим фабрикатлар, тайёр маҳсулотлар. Бундан ташқари, унда режалаштирилган буюртмаларни ва юкланишдан кутилаётган буюртмаларни кўрсатиб ўтиш лозим;

Маҳсулот таркибини спетсификатсияси (Bill of material BOM) MRP тизими ишининг натижалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: Ҳарид/ишлаб чиқариш материалларига ва умумлашувчи (Planned Order

Schedule) буюртмаларнинг графиги-ҳужжатда ёзиладиган, ҳомашёнинг қандай қисми, режалаштириш муддатининг ҳар бир оралиғида умумлаштувчи материаллар буюртма қилинган бўлиши керак. Бу ҳужжат ташқи харидларни режаси ва ички ишлаб чиқариш режасини аниқлайди.

Харид/ишлаб чиқариш материалларни ва уммумлашмаларни буюртма графигини ўзгариши (Changesin Planned Orders)-ҳарид/ишлаб чиқариш материаллари ва умумлаштирилган аввалдан тўғирланган режалаштирилганларни ўзида сақловчи ҳужжат.

Дастлаб буюртмаларнинг режаси MRP тизими ёрдамида ва ҳаражатларининг тўплами аниқланган вақт оралиғида тасдиқланган ишлаб чиқариш дастур асосида шаклланди. Корхонанинг эҳтиёжларини бу тўлиқ қондирмади.

MRP тизимининг сўзсиз устунлигига киритиш мумкин:

Page 42: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

42

Ишлаб чиқариш захираларининг режалаштиришни ташкиллаштириш самарадорлиги, уларнинг ҳисоботларини автоматлаштириш, материал ресурсларнинг ва ҳаражатларни омборда сақланишининг режалаштиришдаги хатоликларни камайтириш. MRP тизимининг асосий камчиликлари:

киритиладиган маълумотларни ва уларнинг олдиндан қайта ишланишининг ҳажмий аҳамияти;

буюртмаларни қайта ишлашга мантиқий ҳаражатларни ортиши ва фирманинг интилишларини транспартировклаш захиранинг материал ресурсларини кўпроқ камайтириш ёки кам буюртмали юқори частотали бажариладиган ишларга ўтиш.

Талабларнинг қисқа вақтда ўзгаришининг таъсирчан эмаслиги; Тизим ўлчамининг ўта катталиги ва мураккаблиги учун бекор қилиш.

5.MRP II стандарти Ишлаб чиқариш ресурсларини режалаштириш методи (Мануфаcтуринг Ресоурcе

Планнинг MRP II) – MRP алгоритмнинг табиий ривожланиш натижасидир. Шу боис, MRP тўлалигича мантиқий кўринадиган, материалларнинг ҳаражатлари ва уларни тўлдиришга боғлиқ бўлган фаолиятнинг барча соҳаларини қамраб олувчи керакли материалларни режалаштириш учун мўлжалланган. Бу ҳолда, MRP ИИ бу MRP ва унга боғлиқ равишда омборхона, таъминот, сотиш ва ишлаб чиқариш бошқариш функцияларини режалаштиришдир.

Расм 5.1

Бозорни ўрганиш

Филиаллардан сўровлар

Сўровлар ташхиси

Мавжуд буюртмалар

Бозор шароитида таклиф қилинаётган якуний

маҳсулотга бўлган сўровни бахолаш

Керакли умумлашган материалларни ажратиш

Ишлаб чиқаришнинг бошланғич хажмли

даврий режаси

Умумлашган материалларнинг холатини

тасирлаш

Бошланғич режага

Бошланғич режага

Материалларга талабни

режалаштириш (МРП)

Ишлаб чиқариш қувватини режалаштириш (CРП)

Материаллар борми?

Ишлаб чиқариш ресурслари етарлими?

Ишлаб чиқариш қувватининг тарқатилиш

Ишлаб чиқаришнинг хажмли-даврий режаси

(Мастер Продуcтион

Махсулотлар сотуви устидан назорат

Ишлаб чиқариш устидан назорат

Материалларга

буюртмалар режаси

Page 43: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

43

Модомики, ишлаб чиқариш корхоналарида пул воситаларининг катта қисми ҳудди

шу каби бўлади ёки аксинча ҳолатда, ишлаб чиқариш ва заҳира билан чамбарчас боғланган бўлади, юқорида санаб ўтилган вазифалардан фойдаланиш ҳисоб-китоб функцияси ва молияни бошқариш функциясини ўз ичига олувчи ягона тизимни юзага келтириш имконини беради.

MRP II MRP дан фарқ қилган ҳолда, ташкилотнинг қурилмалар, инсон ресурслари материал ва молиявий ресурсларни ўз ичига олувчи барча ресурсларни режалаштиришни кўриб чиқади. MRP II ташкилотнинг сотув бўлимидан маркетинг, таъминот бўлими, бухгалтерия бўлими, конструкторлик бўлими шунингдек, ишлаб чиқариш хизматигача бўлган барча хизматларида ягона тизим ахборотларидан фойдаланиш имконини беради.

Ишлаб чиқариш корхонаси ресурсларини режалаштиришнинг умумий схемаси MRP II тизимларига MRP (Материал реқуирементс планнинг – “материал

ресурсларидаги эҳтиёжларни режалаштириш”) ва CРП (Cапаcитй реқуирементс планнинг – “ишлаб чиқариш қудратида эҳтиёжни режалаштириш”) элементлари киритилди.

MRP II кичик ва ўрта ишлаб чиқариш корхоналари –“ягона буютмага мўлжалланган” ишлаб чиқариш корхонаси, “оммавий ” ёки “серияли” ишлаб чиқаришга мўлжалланган мураккаб маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналарга мўлжалланади.

Ҳозирга вақтда MRP II стандарти стандартлаштирилган ERP тизимлар ядросини ишлаб чиқиш асосида ташкил қилинган.

6.ERP тизим концепцияси. Ҳудудий тақсимланган ташкилотлардан

унинг қўлланилиш зарурияти.

ERP ва корхона имкониятларини бошқариш. Қоидага кўра, ERP тизимлари модуллилик принципи асосида қурилади ва у ёки бу

ҳолатда ҳам компания фаолиятининг барча калит жараёнларини қамраб олади. ERP тизимларда дастурий воситалардан фойдаланиш ишлаб чиқаришни режалаштириш, буютмалар оқимини моделлаштириш ва уларнинг корхона бўлинмалари ва хизматларида тадбиқ этиш имкониятларини боҳалаш, сотув билан боғлиқликни олиб бориш имконини беради.

Анъанавий ERP – корхона ресурсларини режалаштириш. Буюртмани қайта ишлаш жараёни.

Расм 5.2

Харидорлар билан

Махсулотларнинг ишлаб чиқариш графиги ва режаси

Буюртмани қайта

ишлаш

Махсулот ишлаб

чиқариш

Материалларни

қайтаришни бошқариш

Молияни бошқариш

Омборни бошқариш Харидлар

Page 44: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

44

Анъанавий ишлаб чиқариш ташкилотларида ўтказилган аганамалларнинг самарадорлигини ошириш

1990 – йилда ERP асосида ахборот тизиминг қуйидаги формуласи таклиф этилган: ERP=MRP ИИ + ФРП + ДРП, ФРП – нафақат материал ва ишчи марказлар вақтини режалаштиради, балки

молиявий ресурсларни ҳам режалаштиради, ДРБ дистибутив ресурсларни бошқариш. ERP тизимнинг асосий функциялари: Ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг таркибини, шунингдек, уни ишлаб

чиқариш учун зарур бўлган материал ресурслар ва оператсияларни аниқловчи конструкторлик ва технологик хусусиятларини тадбиқ этиш;

Сотиш ва ишлаб чиқариш режаларини шакллантириш; Маҳсулотни ишлаб чиқариш режасини бажариш учун материаллар ва

умумлашган, муддатли ва ҳажмли эҳтиёжларни режалаштириш; Захира ва сотувлани бошқариш; Ишлабчиқариш қувватини режалаштириш; Молияни оператив бошқариш; Лойихаларни бошқариш.

7.Корхонанинг бизнесс-жараёнларини бошқариш инструментлари ва технологиялари. Бизнессда АКТ лойиҳаларининг самарадорлигини баҳолаш.

Натижавийлик ДТ/ИТ 2000 1995 1990 1985-2000

Расм 5.3 Самарадорлик Бизнес жараёнлар ХХ аср 90-йилларнинг охирида “Корхонанинг ресурсларини режалаштириш,

истеъмолчининг талабларини синхронлаштириш” CustomerSynchronizedResourcePlanning - CSRP) корхонанинг мижозлар билан ўзаротаъсирларини қамраб олувчи: буюртмани-навбатини расмийлаштириш, техник вазифалар, мижозларни қўллаб қувватлаҳ, ресурсларни ҳажмига ва мижозлар буюртмаларини таркиби қараб режалаштириш методологияси ишлаб чиқилди. Агар МРП /МРП II/ЕРП стандартлари ёзувларни бошқаришга ва қувватларга, режалаштириш, маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотишга қаратилган бўлса, CSRP стандарти тўла ҳаёт сиклига маҳсулотнинг сиклини киритилган –

Кесишувчи жараёнлар (мижозлар, ресурслар, сотувлар)

Фронт-идора (хизмат кўрсатиш, сотиш, маркетинг)

БЭК – идора (ишлаб чиқариш, таъминот

филиаллари, таъминот, логистика)

Раҳбарлик (стратегия ва

бошқарув

1

2

3

4

Page 45: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

45

буюртмачининг талабларини сотувдан кейин кафолатланган ва хизмат кўрсатишни инобатга олган ҳолда лойиҳалаштириш.

Бу КИС нинг янги тури баъзи манбаларда ЭРП ИИ – тизимлари деб номлана бошланди, компаниянинг ташқи муҳит билан ўзаротаъсирларига асосланади.

1. BRМ тизимлар 2. CRМ (мижозлар билан ўзаро муносабатни бошқариш), СSМ – келиб

тушувжчилар занжирини бошқариш. SFA (Sales Force Automation) сотувлар тизимини автоматлаштириш, қўнғироқларни

қабул қилиш маркази, ДТ ёрдамида маркетингни автоматлаштириш. 3. ERP– пакет. (Компания ресурсларини бошқариш) Одатий ERP-тизимлари қуйидаги асосий функционал блоклардан ташкил топган: Ишлаб чиқиш ва сотувни лойихалаш. Махсулотларни асосий турларини

ишлаб чиқишнинг лойихасини ишлаб чиқиш блок ишининг натижаси хисобланади. Талабни бошқариш. Ушбу блок махсулотга бўладиган талабни олдиндан

айтиш, мижозга аниқ бир вақтда тақдим эта оладиган буюртмаларни айрбошлашни аниқлаш, дистрибьтерларни талабини ташкилот ичидаги талабларни ва бошқаларни аниқлаш.

Қувватни йириклаштирилган лойихаси. Ишлаб чиқишнинг лойихаларини аниқлаштириш ва уларни бажарилиш даражасини аниқлаш

Ишлаб чиқишнинг асосий лойихаси Основной план производства (махсулотни ишлаб чиқаришининг лойиха графики). Охирги бирликдаги махсулотларни ишлаб чиқиш санаси ва миқдорини аниқлаш.

Материалларга талабни лойихалаш. Материал ресурс турларини аниқлаш (тугунлар мажмуаси, тайёр агрегатлар, харид қилинган махсулотлар, кетувчи махсулотлар, яримфабрикатлар ва бошқалар)ва режани бажаришдаги аниқ муддатлар.

Буюмни спецификациялаш. Махсулотни ишлаб чиқиш учун керакли бўлган материал ресурсларни ва буюмнинг сўнги ташкил этувчисини аниқлайди.

Талабга бўлган қувватни аниқлаш. Ушбу босвичда бошва босвичларга нисбатан кенгроқ ёндашилади, бунда ишлаб чивиш қуввати аниқланади.

Маршрутизация / ишчи марказлар. Ушбу блок ёрдамида турли босқичларнинг ишлаб чиқиш қуввати аниқлаштирилади, шу билан бирга буюмни ишлаб чиқувчига мос маршрутлар хам аниқланади.

Текширув ва тузатиш. Қувват бўйича цехрежаларини текшириш ва тўғрилаш.

Сотиб олиш, ситиш ва захираларни бошқариш. Молияни бошқариш.(Асосий китобни юритиш, дебитор ва кредиторлар

билан хисоб-китобни олиб бориш, асосий воситаларни хисобга олиш, молиявий харакатларни бошқариш ва бошқалар)

Харажатларни бошқариш (тайёр махсулотниинг тан нархини хисоблаш ва корхонанинг барча харажатларни хисоблаш).

Проек ва дастурларни бошқариш Ходимларни бошқариш. ERP-тизими асос сифатида замонавий талабларга мос равишда MRPII стандартини

қўллаган холда қуйидаги модулларни ўз ичига олиши керак: мантиқий занжирни бошқариш (Distribution Resource Planning - DRP); (AdvancedPlanningandScheduling - APS) ишлаб чиқиш графигини ташкил

этиш ва режалаштиришни такомиллаштириш; мижозлар билан ўзароалоқани бошқариш (CustomerRelationManagement –

CRM, - илгари сотувни автоматлаштириш деб номланган - SalesForceAutomation - SFA); электрон тижорат (ElectronicCommerce - ЕС); буюм маълумотларини бошқариш (ProductDataManagement - PDM);

Page 46: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

46

Business Intelligenceни созлаш OLAP (On-Line Analytical Processing) и DSS (Decision Support Systems) технология асосида қарорларни тадбиқ қилиш;

тизим конфигурациясига жақоб берувчи, автоном модул (StandaloneConfigurationEngine - SCE);

ресурсларни сўнги режалаштириш FRP (FiniteResourcePlanning). Расмда ERP-тизимининг функционал блокларини ўзароалоқаси келтирилган. Тўловлар

Rasm.5.4

Расм.5.4

Назорат саволлари: 1. Корхонанинг оптимал бошқариш назариясининг ташкил этувчи қандай

элементлари мавжуд? 2. Бошқаришга янги технологияларни қўллашнинг қийинчиликлари нимада? 3. CRM- тизиминингвужудга келиш сабалари? 4. CRM- тизимининг афвзалликлари? 5. MRPI - тизимининг афвзалликлари? 6. MRPII - тизимининг афвзалликлари? 7. ERP - тизимининг афвзалликлари? 8. MRPII-тизими ва ERP тизимларининг фарқи? 9. ERP-тизиимнинг асосий функциялари 10. ERP-тизимида ишлаб чиқилган функционал блоклар

Етказувчилар билан хисоб-китоб Етказиб

берувчилар гурухи

Пул воситалари Валюта

Пул воситаларининг турлари

Мижозларни хисоблаш Мижозлар

гуруҳи

Сотувдан тушган фойда Позитсиялар

гуруҳи Мижозлар

гуруҳи

Харидлар Етказувчилар

гуруҳи Позитсиялар

гуруҳи

Материаллар буюртмаси

Омбор Позитсиялар гуруҳи

Асосий воситалар ва номатериал активлар Активлар категорияси

НЗП Позитсиялар гуруҳи Таннарх элементи

Ишчи марказ

Қўйилган харажатлар ЦФО

Таннарх тавсифи Лойиҳа

Таннарх элементи Таййир махсулотлар захираси

Омбор Позтисиялар гуруҳи

Асосий фаолиятнинг молиявий

натижалари Позитсиялар гуруҳи

Мижозлар гуруҳи Бозор ЦФО

Ўз нархида сотиш Позитсиялар гуруҳи

Мижозлар гуруҳи Бозор ЦФО

Юкланган махсулотлар

Позитсиялар гуруҳи Мижозлар гуруҳи

Бозор ЦФО

Page 47: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

47

6-Мавзу. АХБОРОТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ

Режа: 1. Ҳисоблаш тизимлари хавфсизлиги таъминланганлик даражасини ошириш

воситалари ва чора-тадбирлари 2. Ташкилот локал ва виртуал тармоқларида ахборотни ҳимоялашнинг замонавий

усуллари 3. Корпоратив тармоқларда хавфсизликни таъминлаш усуллари 4. Ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг дастурий-техник усуллари 5. Ахборот хавфсизлиги сиёсати 6. Ахборот хавфсизлигини қўллаб-қувватлаш ва таъминлашнинг ташкилий чора-

тадбирлари

1. Ҳисоблаш тизимлари хавфсизлиги таъминланганлик даражасини ошириш воситалари ва чора-тадбирлари

Хозирги кунда ахборот-коммуникация тизимларига бўладиган тахдидлар, рухсатсиз тизимга кириш ҳолатлари турли хил йўллар билан амалга оширилишига жавобан хавфсизликни таминлаш турли хил усуллар ва воситалар ёрдамида амалга оширилмоқда.

Ҳисоблаш тизимлари хавфсизлигини ошириш учун қуйидаги чора тадбирларни таклиф этиш мумкин:

малакали мутахассислар иштирокида ходимларни янги дастурий махсулот билан ишлашни ўргатиш чора тадбирларини ташкил қилиш;

ташкилотнинг иқтисодий, ижтимоий ва ахборот хавфсизлиги тизимини такомиллаштиришга йўналтирилган керакли чора тадбирларни ишлаб чиқиш;

ходимларга уларга ишониб топширилган ахборот конфеденциаллигини сақлаш бўйича тушунтириш ишларини олиб бориш керак, чунки конфеденциал ахборотнинг тарқалиб кетишига кўп холларда ходимларнинг тижорат сирларини сақлаш қоидаларни билмаслиги ёки қоидаларга риоя қилиш қанчалик мухимлигини англамаслиги сабаб бўлади;

ходимларни махфий ахборот билан ишлашда қоидаларга риоя қилинаётганини қаттиқ назорат қилиш;

корхона ходимларининг ишчи ҳужжатларни сақлаш қоидаларига риоя қилиш;

корхонада ахборот хавфсизлигини муаммолари бўйича режа асосида мажлис, семинар ва мухокамалар олиб бориш;

барча ахборот тизимлари ва ахборот инфраструктурасининг ишлаш қобилиятини аниқлаш учун режа бўйича текширув ўтказиш ва хизмат кўрсатиш;

тизим администраторини доимий ишга тайинлаш;

фойдаланувчилар паролини юритилиши;

фойдаланувчилар кириш чиқишини назорат қилиш учун корхона ахборот ресурсларига тизимга ўз логини билан кирадиган фойдаланувчилар рўйхатини киритиш зарур. Серверга ўрнатилган Windows server 20xx ОТ ёрдамида хусусий паролга эга фойдаланувчилар рўйхатини яратиш мумкин. Паролларни улардан қай тарзда фойдаланиш кераклигини тушунтирилган холда ходимларга тарқатилиш керак. Шу қаторда паролнинг хизмат қилиш муддатини ўрнатиш зарур, хизмат муддати тугаганидан сўнг фойдаланувчига паролни алмаштириш таклиф қилинади. Тизимга киришда нотўғри паролни неча маротаба териш мумкинлигини белгилаш керак;

Page 48: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

48

маълумотлар базаси билан ишлашда, маълумотни ўзгартиришда пароллар сўровини киритиш лозим. Буни шахсий компьютер дастурий махсулотлари ёрдамида амалга ошириш мумкин;

файл, каталог, дискларга киришни чеклаш;

файл ва каталогларга киришни чеклаш тизим администратори томонидан амалга оширилади. Ҳар бир фойдаланувчи учун тегишли диск, папка ва файлларга киришни аниқ назорат қилади;

антивирус дастурлар базасини янгилаш ва иш станцияларини тез-тез назорат қилиш, зарарли дастурларни аниқлаб уларни йўқ қилишга ёрдам беради. Антивирус ҳимоялаш маҳсулоти ва тизими ишлашини таъминлаш учун уни ўрнатиш ва созлаш ишларини бажариш керак. Бунинг учун антивирус дастурини шахсий компьютерларни мунтазам равишда текшириб, базасини сервердан доимий равишда янгилашга созлаш керак.

2. Ташкилот локал ва виртуал тармоқларида ахборотни ҳимоялашнинг

замонавий усуллари Турли хил структураларни бошқарувчи замонавий тизимлар ташкилий-техник

(инсон-машина) типидаги тизимлар туркумига киради. Улар бир бири билан боғлиқ ва келишилган техник элементлар(воситалар, алоқа комплекслари ва автоматлаштириш) сифатида, келишилган ҳаракатларни амалга оширувчи мансабдор шахсларнинг иерархик тузилишига ўхшайди.

Бу каби тизимларда бириктирилган бир қатор қуйидагича шакллантирилган махсус афзалликлари мавжуд:

ҳар бир тизим йўналтирилган мақсадига қараб юқори даражадаги қалтис вазиятларда хизмат қўрсатиши керак акс ҳолда кўнгилсиз оқибатларга аниқроғи молиявий факторлар билан боғлиқ муаммоларни келтириб чиқариши мумкин;

замонавий ва фойдали ахборот-хисоб комлекслари тақсимланган иловаларда аниқ технологиялар тамойили асосида қурилади;

технология дастурий воситаларнинг мақсади ва фойдаланишда хавфсизлигини тўлиқ тасаввур қила оладиган аниқ авторлик коллективлари томонидан ишлаб чиқилади, шунинг учун кўпгина технологиялар бир қатор таҳдид ва камчиликлар механизмини ўзида мужассамлаган;

хавфсизликни таъминлашнинг мустахкам механизмлари аниқланган хафв ва камчиликлар асосида эмас, балки янги таҳдидларни аниқлаши ва бартараф этиш билан боғлиқ ҳолда қурилиши керак;

Компьютер тармоқларида маълумотларни хавфсиз узатишда ҳосил бўладиган муаммоларни қуйидаги тўрт турга ажратиш мумкин:

тармоқ ёрдамида ҳисоблаш тизимлари ресурсларидан рухсат этилмаган фойдаланиш;

маълумотларни ушлаб қолиниши, бунда маълумот яхлитлиги сақланади лекин конфиденциаллик йўқолади;

малумотлар модификацияси, бунда маълумот қисман ўзгартирилади ёки бутунлай алмаштирилади ва қабул қилувчига жўнатилади;

маълумотни муаллифиини ўзгартириш. Бу муаммо жиддий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Мисол учун, бегона шахс сизнинг номингиздан хабар жўнатиши мумкин(алдовнинг бу тури СПУФФИНГ деб аталади) ёки Web сервер ўзини электрон магазин деб эълон қилади ва буюртмалар олади, кредит карталари номерларини қабул қилади ва хеч қандай хизмат кўрсатмайди.

Малумотларни модификациялашдан ва улардан рухсатсиз фойдаланишдан ҳимоялаш ўз олдига аниқ бир мақсадни қўяди, яъни сақланаётган ва қайта ишланаётган

Page 49: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

49

маълумотларни сезиларли даражада молиявий, моддий ва номоддий зарар келтириши мумкин бўлган хар қандай ўғирланишлардан ҳимоялайди.

Ҳар хил ҳимоя тизимларидан келадиган ахборотларни йиғиш ва таҳлиллаш жараёнларини автоматлаштира оладиган, хавфсизлик бузилиши билан боғлиқ бўлган ҳолатларга муносабат билдирадиган ечимларни қабул қилиш самарасини оширадиган махсус мониторинг тизимларини ишлатиш тавсия этилади. Ғарб терминологиясида мониторинг тизими қисқартмаси SIM (Security Information Management) ёки SIEM (Security Information and Event Management)ни билдиради.

Мониторинг тизими ўз ичига қуйидаги таркибий қисмларни олади: ҳар хил ҳимоя воситаларидан келадиган маълумотларни йиғишга мўлжалланган

мониторинг агентлари; агентлардан келадиган хавфсизлик ҳолатлари ҳақидаги маълумотларни

марказий қайта ишлашни таъминлайдиган ҳолатлар сервери. Қайта ишлаш хавфсизлик админстратори томонидан ўрнатилган қоидалар асосида амалга оширилади;

тизим ишлаши ҳамда агентлардан олинган маълумотлар ҳақидаги натижаларни ўзида сақлайдиган маълумотлар омбори;

тизим иши натижаларини реал вақт оралиғида кузатиш ҳамда унинг параматерларини бошқаришга имкон берадиган тизимни бошқариш консоли.

Ахборот хавфсизлиги мониторинги тизимининг структураси 1-расмда келтирилган.

Расм.6.1 Ахборот хавфсизлиги мониторинги тизими структураси

Ҳозирги кунда кенг тарқалган ахборот хавфсизлиги ҳолатларининг мониторинги тижорат тизимларига қуйидагиларни келтириш мумкин: Arc Sight, Cisco MARS, RSA Envision, Net Forensics, Net IQ, Symantec, ва б. Айтиб ўтиш лозимки, тижорат туридан ташқари очиқ кодли бепул мониторинг тизимлари ҳам мавжуд. Бундай тизимларга мисол қилиб Prelude Universal SIM маҳсулотини келтиришимиз мумкин.

Локал ва виртуал тармоқларда ахборот ҳимояланганлигини ҳамда тармоқ узелларида ахборотларни ҳимоялаб сақлашни таъминловчи дастурий махсулотлар қуйидагилар ҳисобланади: E-Hujjat электрон ҳужжат алмашиш тизими, Е-ХАТ ҳимояланган электрон почта тизими, HIMFAYL файлларни ҳимоялаб сақлаш.

Page 50: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

50

3. Корпоратив тармоқларда хавфсизликни таъминлаш усуллари. Корпоратив тармоқ – локал тармоқлардан ўзининг катта тақсимланган ҳудуди

билан фарқ қилади. Бундай тармоқларда локал ва глобал тармоқларидаги каби ҳимоя механизми ва усуллари қўлланилади. Корпоратив тармоқлар ҳавфсизлигини таъминлаш учун аксарият ҳолларда виртуал хусусий тармоқ (Virtual Private Network, VPN) технологияси қўлланилади. Ушбу технология корпоратив тармоқ ресурсларига умумий фойдаланишга мўлжалланган тармоқ, масалан Интернет тармоғи воситасида хавфсиз фойдаланишни таъминлашга имкон беради. Хусусий тармоқлар интернет хизматини тақдим қилувчилар ва турли телефон компаниялари томонидан ижарага бериладиган алоқа каналларидан ташкил топган бўлиб, ташкилотлар томонидан масофадаги сайтлар ва бошқа ташкилотлар билан боғланиш учун ишлатилади.

Ушбу алоқа каналлари иккита сайт орасида ўзаро алоқани таъминловчи ижара каналлари каби умумий трафикдан ажратилган ҳолда фақат иккита объектни боғлайди.

VPN қуришнинг учта тури мавжуд:

аппарат тизимлари;

дастурий тизимлари;

веб-тизимлари. Умумий фойдаланадиган тармоққа чиқишда хавфсизликни таъминлашнинг энг

самарали усулларидан бири сифатида тармоқлараро экран тизимини ўрнатишни айтиш мумкин. Ушбу мажмуа берилган қоидалар асосида ўтувчи тармоқ пакетларини фильтрловчи ва назорат қилувчи аппарат ёки дастурий воситалардир. Тармоқлараро экраннинг асосий вазифаси компьютер тармоқлари ёки айрим узелларни рухсат этилмаган фойдаланишлардан ҳимоялаш ҳисобланади. Дастурий тармоқлараро экранларга қуйидагиларни мисол қилишимиз мумкин: Agnitum Outpost, Symantec Firewall, Zone Alarm.

Расм.6.2. Тармоқлараро экран технологияси

Шунингдек тармоқларни ҳимоялаш учун суқилиб киришларни аниқлаш тизимлари (Intrusion Detection System) деб номланувчи махсус воситалардан ҳам фойдаланилади. IDS тизимлари компьютер тизимлари хавфсизлигини бузиши мумкин бўлган айрим зарарли фаол турларни аниқлашда фойдаланилади. Бундай фаолликка заиф хизматларга қарши қаратилган тармоқ хужумлари, имтиёзни оширишга қаратилган ҳужумлар, муҳим файллардан авторизациясиз фойдаланиш, ҳамда зарарли дастурий таъминотлар ҳаракатлари(компьютер вируслари, троянлар ва қуртлар) киради.

IDS тизимлари архитектураси таркибига қуйидагилар киради:

ҳимояланган тизимлар хавфсизлиги билан боғлиқ ҳолатларни йиғиб таҳлилловчи сенсор қисмтизими;

сенсорлар маълумотларига кўра шубҳали ҳаракатлар ва хужумларни аниқлашга мўлжалланган таҳлилловчи қисмтизим;

таҳлил натижалари ва дастлабки ҳолатлар ҳақидаги маълумотларни йиғишни таъминлайдиган омборхона;

Page 51: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

51

IDS тизимини конфигурациялашга имкон берувчи, IDS ва ҳимояланган тизим ҳолатини кузатувчи, таҳлил қисм тизимлари аниқлаган можароларни кузатувчи бошқарув консоли.

Аксарият IDS тизимларида барча таркибий қисмлари ягона модул ёки қурилма кўринишида амалга оширилган.

Суқилиб киришларни бартараф қилиш тизимлари (Intrusion Prevention System) — суқилиб киришлар ёки хавфсизлик бузилишларини аниқловчи ва автомат бартараф этувчи дастурий ёки аппарат тизим. IPS тизимларини IDS тизимларининг кенгайтирилган варианти сифатида кўриш мумкин, аммо хужумларни кузатиш вазифаси бир хиллигича қолади. Улар асосан фаолликни реал вақт давомида кузатиб бориши ва тезкорлик билан хужумни бартараф қилиш ҳаракатларини амалга ошириши билан фарқланади. Ушбу тизимлар қуйидаги категорияларга бўлинади:

Тармоқ IPSлари (Network-based Intrusion Prevention, NIPS); Симсиз тармоқлар учун IPS(Wireless Intrusion Prevention Systems, WIPS); Тармоқни ҳолатга кўра таҳлиллаш (Network Behavior Analysis, NBA); Алоҳида компьютерлар учун суқилиб киришларни бартараф қилиш

(Host-based Intrusion Prevention, HIPS). Суқилиб киришларни аниқлаш ва бартараф қилиш тизимларига мисол тариқасида

қуйидагиларни келтиришимиз мумкин: Snort, Open VAS, Bro, Prelude Hybrid, OSSEC, Check Point IPS Blade, Check Point, McAfee.

4. Ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг дастурий-техник усуллари

Идентификация и аутентификация. Бир қарашда расмий термин, бироқ амалда

эса ахборот хавфсизлик воситаларининг дастурий – техник асоси бўлиб хизмат қилади. Чунки қуйида кўриладиган қолган барча воситалар идентификациядан ўтган фойдаланувчилар учундир. Кўп ҳолларда аутентификация ва идентификация жараёнлари бир бири билан чамбарчас боғланган бўлгани сабабли уларнинг тарифларида адашишлик келиб чиқади. Келинг уларнинг мазмун моҳиятини техник қисмларини кейинга қолдирган ҳолда кенг ўрганиб чиқайлик.

Идентификация – фойдаланувчининг исмини ўрнатиш жараёни. Бунга мисол қилиб визит карточкалар билан алмашиш ёки уни беришни келтириш мумкин. Унда аниқ бир шахснинг исми, фамилияси, мансаби ва бошқа атрибутлар кўрсатилган бўлади. Лекин визит карта айнан ана шу шахсга тегишли эканлигини қандай билиш мумкин?

Бу ерда бизга аутентификация жараёни ёрдам беради. Аутентификация – фойдаланувчининг тизимга киритган исмининг ҳақиқийлигини текшириш жараёнидир. Маиший даражада аутентификацияни суръат ёрдамида амалга ошириш мумкин. Яна бир мисол бўлиб аутентификацияга телефон орқали шахс товушини танишни келтириш мумкин – ҳеч биримиз телефон орқали маълум шахс фамилиясини айтиб бошқа товуш билан сўзлашаётган одам билан гаплашмаслигимиз аниқ.

Идентификация ва аутентитификация воситалари бирлашиши ҳам мумкин. Бу ерда барчамиз учун маълум бўлган хизмат гувоҳномасини келтириш мумкин. Унда шахснинг идентификацияси учун исми, фамилияси, мансаби (ва бошқа маълумотлар), аутентификация учун эса унинг суръати келтирилганлигини айтишимиз мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки аутентификация ва идентификация воситаларининг ўзи ҳақиқийликни тасдиқловчи белгиларга эга бўлиши мумкин. Мисол учун гувоҳномадаги муҳр, имзо ёки унинг химоясини сақловчи бошқа қалбакилаштиришдан ҳимояловчи воситалар.

Юқоридаги мисол тасодифий келтирилгани йўқ. Ахборот технологияларида аутентификация ва идентификациянинг усуллари фойдаланувчиларнинг ўзига яраша хизмат гувоҳномалари бўлиб хизмат қилиб, шахсга ахборот муҳитига киришига ва унга берилган ваколат даражасида исталганча фойдаланиш имконини беради.

Page 52: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

52

Хозирги вақтда ахборот–ҳисоблаш тизимларида фойдаланувчиларни аутентификация ва идентификациялашнинг усулларини қуйидаги асосий гуруҳларга бўлиш мумкин:

пароллар усули; махсус аппарат воситалардан фойдаланиш усули; фойдаланувчининг биометрик хусусиятларини таҳлили асосидаги

усуллар. Фойдаланишни чеклаш.Демак, идентификация ва аутентификация ёрдамида сиз

тизимга кириш ҳуқуқини олдингиз. Энди фойдаланиш чегарасини белгиловчи мантиқий бошқарув воситаси ишга тушади. Уларнинг вазифаси ҳам фойдаланишга рухсат берувчи физик воситалар кабидир. Фойдаланишга рухсат беришнинг мантиқий бошқарув воситалари ҳам фойдаланувчиларни тизимда сақланаётган у ёки бу ахборот бўлимига мурожаатини назорат қилади, фақатгина дастурий таъминотлар кўмагида. Фойдаланишга рухсат беришларни мантиқий бошқаруви – бу ахборотни бутунлиги ва маҳфийлигини таъминлаб берадиган кўп фойдаланувчили тизимнинг асосий механизмидир.

Шуни айтиш керакки, уланишларнинг мантиқий бошқаруви – ахборот хавфсизлиги оламидаги энг мураккаб мавзулардан биридир. Уланишларнинг бошқарув чизмасини қуйидагича хусусиятлаш маъқул бўлади, унга кўра уланиш матрицаси қаторида субъектлар келтирилиши, устунларда эса объектлар рўйҳати, катакчаларда эса устун ва қаторларнинг кесишмасига мос келувчи ваколат тури ёки кўриниши, ҳамда қўшимча талаблар(масалан ҳаракатннг вақти ва манзили) кўрсатилади.

Қачонки фойдаланувчилар ўз имкониятларидан келиб чиққан ҳолда фақатгина фойдаланишга ваколати бор ўзига маълум объектларга рухсат этилмаган ҳаракатларни амалга оширишса, уланишларнинг мантиқий бошқаруви воситасининг энг мақул созланиши бўлиб интерфейснинг чекловли кўриниши хизмат қилади. Бундай ёндашиш одатда тизим менюси ва фойдаланувчига мумкин бўлган танлов вариантларни кўрсатиш чегарасида амалга оширилади.

Протоколлаштириш ва аудит. Бу терминлар беихтиёр равишда ҳуқуқ-тарғибот органлари ва молия фаолияти билан боғлиқ уюшмаларни чақиради. Ахборот хавфсизлигида улар ўзига хос хусусиятга эга.

Протоколлаштириш деганда ахборот-ҳисоблаш тизимида бўлаётган ҳолатлар ҳақидаги маълумотларни йиғиш ва жамлаш тушунилади. Ҳар қандай дастурда ўзининг мумкин бўлган ҳолатлар тўғрисида маълумотлар йиғиндиси бор, лекин ҳар қандай ҳолатлар учун ташқи – ўзга дастур ёки қурилма ёрдамида, шунингдек ички – дастурнинг ўзи кўмагида ва мижоз – администратор ёки фойдаланувчи ҳаракатлари билан вужудга келадиган турларга бўлиш мумкин.

Аудит – бу вақти вақти билан ёки реал вақт ичида тезлик билан йиғилган ахборотларнинг таҳлилидир.

Протоколлаштиришни ва аудитни амалга ошириш қуйидаги бош мақсадларни ўз ичига олади:

фойдаланувчиларни ва администраторларни ҳисоботларини таъминлаш; ҳолатларнинг кетма – кетлигини қайта қуриш имкони таъминлаш; ахборот хавфсизлигини бузишга қаратилган ҳаракатларни аниқлаш; вужудга келган муаммоларни аниқлаш ва таҳлил этишга қаратилган

ахборотларни тақдим этиш. Маълумотларни криптографик ўзгартириш. Криптография ёки шифрлаш —

ахборот хавфсизлигининг жуда ҳам ёпиқ ва билим талаб қиладиган соҳасидир. Аксарият муносабатларда хавфсизликни дастурий-техник воситалари ўртасида асосий ўринни эгаллаган ҳолда, уларни кўпчилигини амалга оширишининг асоси ва таъбир жоиз бўлса, ахборотдан рухсат этилмаган фойдаланишни бартараф қилувчи сўнгги тўсиқ бўлиб ҳисобланади.

Page 53: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

53

Замонавий криптографияда шифрлашнинг иккита асосий симметрик ва ассимметрик усулидан фойдаланилади.

Симметрик шифрлаш усулида ширлаш ва дешифрлаш учун ҳам битта калит ишлатилади. Симметрик шифрлашнинг жуда ҳам самарали усуллари мавжуд.

Ассимметрик шифрлаш усулларида иккита калитдан фойдаланилади. Улардан бири шифрлаш учун ишлатиладиган очиқ калит бўлиб ҳеч қандай хавфсиз очиқ каналда узатилиши мумкин, иккинчиси эса маҳфий калит ҳисобланиб маълумотни дешифрлаш учун ишлатилади ва фақатгина қабул қилувчига маълум бўлади.

Расм.6.3. Симметрик шифрлаш Ассимметрик шифрлаш усуллари электрон рақамли имзо ёки хабарни электрон

тасдиқлаш деб номланадиган усулларни амалга оширишга имконият яратади. Ғоя жўнатувчи хабарни иккита нусхасини очиқ ва уни дешифрлайдиган маҳфий калитини юборганидадур(бу ерда аслини олиб қараганда шифрланмаган хабарни дешифрлаш шифрлаш эканлигини ҳисобга олиш керак). Қабул қилувчи жўнатувчининг очиқ калити ёрдамида шифрланмаган хабарни дешифрлаши ва очиғи билан солиштириши мумкин. Агарда улар мос келса, юборувчининг имзоси ва шахснинг ҳақиқийлигини ўрнатиш

мумкин. Расм.6.5. Ассимметрик шифрлаш

Криптографик шифрлаш алгоритмлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: O’z DST 1105:2009,

AES, DES, RSA, EL-Gamal.

5. Ахборот хавфсизлиги сиёсати Ахборот хавфсизлиги сиёсати (ёки хавфсизлик сиёсати) бу – ташкилотнинг

мақсади ва вазифаси ҳамда хавфсизликни таъминлаш соҳасидаги чора-тадбирлар тавсифланадиган юқори даражадаги режа ҳисобланади. Сиёсат батафсил спецификацияларсиз умумий атамаларда хавфсизликни таъминлайди. У хавфсизликни таъминлашнинг ҳамма дастурларини режалаштиришни таъминлаб беради. Ахборот хавфсизлиги сиёсати ташкилот вазифаларини бажарилиши ҳимоясини ёки иш жараёнини ҳимоясини таъминлаш бериши шарт.

Иш жараёнини (бизнес-жараённи) хавфсизлигини таъминлаш воситалари

Ҳужжат

Шифрлаш

Очиқ канал

Дешифрлаш

Ҳужжат

Калит Калит Шифрланган

хужжат Шифрланган

хужжат

Ҳужжат Ҳужжат

Шифрлаш Дешифрлаш

Шифрланган хужжат

Шифрланган хужжат

Очиқ канал

Очиқ калит

Ёпиқ калит

Page 54: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

54

хавфсизлик сиёсати қамраб олиши шарт бўлган аппарат воситалари ва дастурий таъминот ҳисобланади. Шу сабабли асосий вазифа сифатида ахборот коммуникацион тизимни ва тармоқ архитектурасини қўшган ҳолда инвентаризациялаш ёки ҳисобга олиш лозим. Тармоқ архитектурасини тузаётганда ҳар бир тизимда ахборот оқимини аниқлаш лозим. Ахборот оқимини схемаси, ахборот оқимини қанчалик бизнес-жараённи таъминлаётганини, ҳамда ахборот ҳимояси таъминланиши муҳим бўлган ва яшовчанлигини таъминлаш учун қўшимча чораларни қўллаш керак бўлган соҳаларни кўрсатади. Ундан ташқари бу схема ёрдамида ахборотларни қайта ишлаш, қандай сақлаш, рўйхатдан ўтказиш, нусха кучириш, жойини ўзгартириш ва назоратлаш учун керак бўлган жойларини аниқлаб олиш мумкин.

Инвентаризациялаш, аппарат ва дастурий воситалардан ташқари, компьютер ресурслари бўлмаган, дастурий ҳужжатларни, аппарат воситаларига боғлиқ ҳужжатларни, технологик ҳужжатларни ва х.к. каби ресурсларни ҳам қамраб олиши шарт. Бу ҳужжатлар иш фаолиятни ташкил этиш хусусиятларига алоқадор ахборотларни, ҳамда бузғунчилар томонидан қўлланиши мумкин бўлган соҳаларни ўз ичига олган бўлиши мумкин.

Ахборот хавфсизлиги сиёсатини аниқлаш қўйидаги амалий қадамларга олиб келиши керак:

1. Ахборот хавфсизлиги соҳасида фойдаланиладиган бошқарув ҳужжатлари ва стандартларини, ҳамда ахборот хавфсизлиги сиёсатини асосий низомларини аниқлаш, яъни:

ахборот коммуникацион тизим воситалари, дастурлар ва маълумотлардан фойдаланишни бошқариш;

вирусга қарши ҳимоя;

заҳирали нусха олиш масалалари;

таъмирлаш ва қайта тиклаш ишларини ўтказиш;

ахборот хавфсизлиги соҳасидаги инцедент (тўқнашувлар) ҳақида хабардор қилиш.

2. Қалтис вазиятларга ёндашишларни аниқлаш, яъни ҳимояланганликни базовий сатҳи етарли эканлигини ёки қалтис вазиятларни таҳлил қилишни тўлиқ вариантини ўтказиш талаб этилаётганлигини.

3. Ахборот хавфсизлигига бўлган талабларни аниқлаш. 4. Сатҳлар бўйича қарши чораларни структуризациялаш. 5. Ахборот хавфсизлиги соҳасида стандартларга мос сертификациялар

тартибини аниқлаш. 6. Раҳбарлар иштирокида ахборот хавфсизлиги мавзуида мажлислар ўтказиш

даврийлигини, албатта ахборот хавфсизлиги сиёсати низомларини қайта кўриб чиқиш даврийлигини ҳамда ахборот коммуникацион тизимнинг барча категориядаги фойдаланувчиларини ахборот хавфсизлиги масалалари бўйича малакасини ошириш тартибини ҳисобга олган ҳолда аниқлаш.

Ташкилотнинг амалий хавфсизлик сиёсати қўйидаги бўлимларни ўз ичига олиши мумкин:

умумий низом;

паролларни бошқариш сиёсати;

фойдаланувчиларни идентификациялаш;

фойдаланувчиларнинг ваколатлари;

ташкилот ахборот коммуникацион тизимини компьютер вируслардан ҳимоялаш;

тармоқ боғланишларини ўрнатиш ва назоратлаш қоидалари;

электрон почта тизими билан ишлаш бўйича хавфсизлик сиёсати қоидалари;

ахборот коммуникацион тизимлар хавфсизлигини таъминлаш қоидалари;

Page 55: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

55

фойдаланувчиларнинг хавфсизлик сиёсатини қоидаларини бажариш бўйича мажбуриятлари ва ҳ.к.лар.

6. Ахборот хавфсизлигини қўллаб-қувватлаш ва таъминлашнинг ташкилий

чора-тадбирлари Ташкилий ҳимоя – бу ишлаб чиқариш фаолияти ва ижро этувчиларнинг ўзаро

алоқаларини истисно ёки жиддий тарзда қийинлаштирадиган конфиденциал ахборотга ноқонуний эгалик қилиш ва ташқи ва ички таҳдидларни юзага келтирадиган ҳаракатлардан норматив-ҳуқуқий асосда ҳимоялашни қаътий белгилашдир.

Ташкилий ҳимоя қуйидагиларни таъминлайди: қўриқлаш ва режимни ташкил қилиш, кадрлар ва ҳужжатлар билан ишлаш; тадбиркорлик фаолиятида ички ва ташқи таҳдидларни аниқлайдиган

хавфсизлик техник воситалари ва ахборот – аналитик фаолиятидан фойдаланиш. Конфиденциал маълумотлардан рухсат этилмаган фойдаланиш имконияти

ахборотни ҳимоялашнинг техник жиҳатлари билан эмас, совуққон, бепарво ва хафа бўлган персонал ёки фойдаланувчиларнинг бузғунчи ҳаракатлари билан белгиланганлиги сабабли ташкилий чора-тадбирлар ахборотни ҳимоялашнинг ишончли механизмини яратишда муҳим рол ўйнайди.

Асосий ташкилий чора-тадбирларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Режим ва қўриқлашни ташкил қилиш. Уларнинг мақсади – ҳудудга махфий

суқилиб киришларни ва бинога бегона шахсларнинг кириш имкониятларини бартараф қилиш; дахлизларни назорат қилишни ва ташриф буюрувчилар ва ишчи ходимларни ўрнини алмаштиришни қулайлигини таъминлаш; мустақил рухсат берувчи тизимли махфий ишлар туридаги алоҳида ишлаб чиқариш зоналарини ташкил қилиш; ташкилот ходимларини ҳудудга кириши ва вақтинчалик иш режимини кузатиш ва назорат қилиш; ходимлар ва ташриф буюрувчиларни назорат қилиш ва ишончли ўтказиш режимини ташкил қилиш, қўллаб қувватлаш ва б.;

2. Ахборотни ҳимоялаш қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик билан таништириш, махфий маълумотлар билан ишлаш қоидаларини ўқитиш ва ўргатиш, ходимларни танлаш ва жойлаштириш масалалари билан шуғулланувчи ходимлар ишини ташкил қилиш ва б.;

3. Ҳужжатларни яратиш ва ишлатиш, махфий ахборотларни ташувчилар, уларни рўйхатга олиш, бажариш, қайтариш, сақлаш ва йўқотиш каби масалалар бириктирилган ҳужжатлар ва ҳужжатлаштирилган ахборотлар билан ишлашни ташкил қилиш;

4. Махфий маълумотларни йиғувчи, қайта ишловчи ва сақловчи техник воситалардан фойдаланишни ташкил қилиш;

5. Махфий маълумотларга бўладиган ички ва ташқи таҳдидларни таҳлил қилиш ишларини ташкил қилиш ва хавфсизлигини таъминловчи чора-тадбирлар ишлаб чиқиш;

Page 56: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

56

Расм.6.6. Ташкилий ҳимоя

Саволлар

1. Ҳисоблаш тизимларининг хавфсизлик даражасини оширувчи чора-тадбирлар? 2. Мониторинг агентларини қандай вазифаларни бажаришга мўлжалланган? 3. Тармоқлараро экранларнинг дастурий маҳсулотларига мисоллар келтиринг? 4. Протоколллаштириш ва аудитлашнинг асосий мақсадлари? 5. Криптографик шифрлаш алгоритмларига мисоллар келтиринг? 6. Ҳимояланган электрон ҳужжат алмашинувини таъминлайдиган миллий

дастурий маҳсулотларини санаб ўтинг?

Ташкилий чора-тадбирлар қуйидагиларни ўз ичига олади:

Қўриқлаш ва режимни ташкил қилиш

Хизматчилар билан ишлашни ташкил қилиш

Ҳужжатлар билан ишлашни ташкил қилиш

Техник воситалардан фойдаланишни ташкил

қилиш

Ички ва ташқи таҳдидларни тағлиллаш бўйича ишларни

ташкил қилиш

Page 57: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

57

7-Мавзу. ОПЕРАЦИОН ТИЗИМ АСОСЛАРИ Режа: 1. Фойдаланувчи интерфейси: тизимни расмийлаштириш ва стиллар 2. Операцион тимзимларнинг ойна ва консол режим интерфейси 3. Папка ва файллар атрибутлари 4. Хавфсизликни бошқариш, файл ва папкаларга рухсатни назорат қилиш 5. Маълумотлар тизимидан фойдаланиш 6. Операцион тизимларнинг тизимли созламалари 7. Дастурларни ўрнатиш ва ўчириш 8. Периферик қурилмаларни ўрнатиш ва ўчириш 9. Маълумотлар омборхонаси билан ишлаш асослари 10. Файл тизими

1.Фойдаланувчи интерфейси: тизимни расмийлаштириш а стиллар Дастурий таъминотнинг сизнинг компьютер экранингиздаги кўриниши ва ундан

қандай фойдаланишингиз Microsoft Windows нинг фойдаланувчи интерфейсини яхшилаш билан белгиланади. Сиз тизимни ташқи кўринишини уни мазусини осонгина алмаштириш орқали ўзгартиришингиз мумкин. Ҳар бир мавзу ўзида ишчи столи учун мўлжалланган фон безаги ёки расм, номлар панели ва белгиларни мужассам этган ранглар мажмуи, номлар панелида жойлашган белги ва тугмалардаги шрифт турлари, айрим дастурларни характерловчи (белгилар) значоклар, аниқ амаллар бажарилиши билан боғлиқ товуш ва бошқа элементлардан иборат.

Мавзу ва стилларни ўзгартириш учун қуйидаги амалларни бажариш лозимдир: Пуск (Start) менюсидан Панель управления (Control Panel) очилади. Панель управления (Control Panel) ойнаси очилади.

Расм.7.1

1. Оформление и темы (Appearance and Themes) белгиси босилади. Оформление и темы (Appearance and Themes) ойнаси очилади.

Page 58: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

58

Расм.7.2

2. Изменить тему оформления (Change the computer's theme) белгиси босилади. Свойства: Экран (Display Properties) диалог ойнаси ва ундаги Темы (Themes) очиқ илова очилади. Образец (Sample) ойнасида мавзулар намуналари келтирилган.

3. Тема (Theme) ойнасидан ўнг тарафда жойлашган пастга қаратилган кўрсаткич босилади, сўнг рўйхатдан Классическая (Windows Classic) мавзуини танлаш лозим бўлади. Танловингиз мавзуйингиз намнасини намойиш этиш учун тизим ойнаси ўзгаради.

4. Ўзгаришларни тасдиқлаб диалог ойнасини ёпиш учун OK тугмасини босиш даркор бўлади. Сиз шунда оқ фонда очилган Оформление и темы (Appearance and Themes) диалог ойнасига қайтасиз. Масалалар панели ва Пуск (Start) менюси ҳам шу қаторда ўзгаради.

5. Ишчи столига қайтиш учун ойнани Закрыть (Close) тугмаси босилади. Классик фойдаланувчи ишчи столи Windows XP ишчи столига нисбатан анчайин ёқимли кўринишга эгадир.

2. Операцион тимзимларнинг ойна ва консол режим интерфейси

Windows ОТ ининг график қобиғи фойдаланувчи ва компьютер муносабатларини

диалог шаклда график маълумотларни киритиш ва чиқариш орқали, дастурларни пиктограммалар ёрдамида бошқариш, меню, ойна, панеллар (бошқарув, масалалар, ускуналар) ва бошқа бошқарув элементлари билан таъминлайди.

Windows график интерфейси асосий элементлари қуйидагилар: Ишчи столи, Пуск тугмасидаги масалалар панели. Windows нинг фойдаланувчи интерфейси график кўриниши қўлланилганлиги сабабли, дастурларни асосий бошқарув қурилмаси сичқонча манипулятори ҳисобланади.

Windows график интерфейсининг асосий элементлари қуийдагилар: Пиктограммали ишчи столи

Масалалар панелида жойлашган дастурлар тугмалари, индикаторлар, Тезкор ишга тушириш панели

Page 59: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

59

Асосий меню (Пуск тугмаси)

Расм.7.3

Контекст менюси (танланган объект устида сичқончанинг ўнг тугмаси

босилганда акс этувчи)

Расм.7.4

Консол интерфейси катта тарихга эга, аммо ҳозирга қадар фойдаланувчи интерфейсининг асосий ташкил этиш усули бўлиб қолган. Ушбу интерфейснинг асосий спецификаси шундан иборатки, киритиш чиқариш ўзида мантиқий кетма-кет оқимни мужассам этади. Бу дегани киритилган символларни кейинчалик ўзгартириш имкони мавжуд эмас.

Консол иловаларни дастурлаш стандарт ва оддийлиги билан оммабоп ҳисобланади. Консол иловалари илмий дастурларни яратишда самарали ҳисобланади, қайсики

натижаларни чиқариш қоидага кўра файлларда акс эттирилади. Шунингдек консол интерфейси турли операцион тизимларда (Windows, Linux ва х.к.) ишлаши зарур бўлган дастурларни стандарт дастурлаш тилларида (масалан С++) ишлаб чиқишда қулай ҳисобланади.

Бундан ташқари консол иловалар дастурларни масофавий терминаллар орқали бошқариш зарурияти бўлганда ишлаб чиқилади (масалан SSH).

Аммо Windows операцион тизими иловалари учун яратилган кўпгина консол иловалар тўғри келмайди. Айниқса бу тижорий иловаларни ишлаб чиқишга таалуқли.

Page 60: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

60

Консол буйруқлар режимини ишга тушириб фойдаланувчи локал ресурслар сингари масофавий машина ресурсларини ҳам бошқариш имкониятига эга бўлади.

Расм.7.5

3. Файл ва папкалар атрибутлари

Файл ва папкаларнинг стандарт атрибутлари уларга мурожаатни бошқаришда эскирган усул ҳисобланади. Windows XP ва бошқа замонавий операцион тизимларда файлларни бошқариш механизмаларининг анчагина қулай механизмлари мавжуддир.

Файл ва папкаларнинг стандарт атрибутлари Свойства (хосса) ойнасининг Общие бўлимида ўрнатилади. Бу бўлим кўриниши файлллар учун ҳам папкалар учун ҳам анчайин ўхшашдир:

Папка хоссаси

Расм.7.7

Page 61: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

61

Общие бўлимида сиз қуйидаги маълумотларни олишингиз мумкин: файл ва папкаларни дискда эгаллаб турган ёки реал хажми; файллар ва бир-бирини ичига жойлаштирилган папкалар сони (папкалар учун); яратилган вақти ва санаси, ўзгартириш киритилган ва очилган оҳирги сана ва

вақти (файллар учун). Бундан ташқари байроқчалар ёрдамида бу бўлимда икки стандарт Только для

чтения(фақат ўқиш учун) ва Скрытый(яширин) атрибутлари ўрнатилиши мумкин. Умуман олганда Windows XP да Microsoft нинг барча ОТ ларидек FAT, FAT32 ва NTFS файл тизимларида жойлашган файл ва папкаларнинг стандарт тўрт атрибутларини ўзида мужассам этган.

Расм.7.8

Page 62: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

62

Жадвал 7.1

Атрибут

Изоҳи

Архив

Файл охирги архивлаштирилган ва резерв нусҳаланган вақтда ўзгартирилганини билдиради.Бу атрибут кўпгина дастурларда файл яратилганда ёки ўзгартирилганда ўрнатилади.

Фақат ўқиш учун

Файлга ўзгартириш киритиш мумкин эмаслигини билдиради. Ушбу атрибутни ўрнатилиши файл ёки папкага рухсатни чегараламайди фақатгина уни ўчирилишидан ёки унга ўзгартириш киритилишидан сақлайди. Кўпгина дастурлар ушбу файлларга ўзгартириш киритилишидан ёки ўчирилишдан аввал ушбу амални фойдаланувчи амалга ошириши ҳақида қўшимча такрор тасдиқлашини сўрайди.

Яширин

Файл ёки папкалар экранда акс этмаслигини билдиради. Бу атрибут фойдаланувчиларни муҳим тизимли файлларини яшириш учун мўлжалланган.

Тизимли

Файл ёки папка тизимли эканлигини билдиради. Бундай атрибут Windows ни ишга туширишда хизмат қилувчи файлларга қўйилади ва бундай файлларни ўзгартириш ёки ўчириш имкони фақат ишлаб чиқарувчини имкониятидадир.

4.Хавфсизликни бошқариш, файл ва папкаларга рухсатни назорат қилиш

Ҳозирги кунда ахборот хавфсизлиги мавзуси ҳар қачондан кўра долзарб бўлиб

қолди. Ахборот технологиялари мутахассислари билимларини турли манбалардан: журнал, кундалик нашрлардаги мақолалар ва электрон почта жўнатмаларидан тўлдирадилар.

Win XP нинг NTFS файл тизими ва унинг имкониятлари умумий папкалар маълумотларини ички ва ташқи хавфлардан химоя қилиш учун махсус ишлаб чиқилган. Бу мавзуда админстратор NTFS имкониятларидан фойдаланган ҳолда умумий папка ва файлларга мурожаатни тўғри бошқариш учун кўрсатмалар келтирилади.

Файлларга мурожаатни бошқариш Кўпгина фойдаланувчилар ишчи гуруҳ ва р2р – тармоқ аъзолари учун мурожаатни

эркин бўлиши учун: 1. Мурожаат қилиниши керак бўлган файлли папкаларга сичқонча ўнг тугмасини

босинг. 2. Очилган мулоқот ойнасида Sharing (мурожаат) бўлимини танланг. 3. Папка хоссалари мулоқот ойнасида Sharing (мурожаат) бўлимига ўтиб, Share This

Folder (бу папкага умумий рухсат очиш) командасини танланг (расмда кўрсатилган).

Page 63: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

63

Расм.7.9

A тасвир. Папка хоссалари мулоқот ойнасида гуруҳ ва фойдаланувчилар мурожаатини бошқаришни созлаш бажарилади.

1.Share name (умумий ресурс номи) графасига папка номи киритилади. 2.Зарурият бўлса, Comment (тавсиф) графага бир нечта тушунтириш сўзларини

қўшиш мумкин. 3.ОК тугмасини босинг. Ҳамма фойдалувчилар (Everyone) учун рухсатни ўчириш ва ҳар бир фойдаланувчи

учун мурожаат даражасини индивидуал тарзда созлаш учун: 1.Керакли папка устида сичқонча ўнг тугмасини босинг. 2.Очилган менюдан “Sharing and Security” (умумий мурожаат ва хавфсизлик)

бўлишини танланг. 3.Permissions (рухсат) тугмасини босинг.Permissions for… (... учун рухсат) мулоқат

ойнаси (B тасвирда кўрсатилганидек) очилади.

Page 64: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

64

Расм.7.10

В тасвир. Share Permissions (умумий ресурс учун рухсат) бўлимидаги Permissions For… (… учун рухсат) мулоқот ойнаси.

4. Келтирилган фойдаланувчилар гуруҳи ёки фойдаланувчилар рўйхатидан Everyone (ҳамма) объектни ажратинг.

5. Remove (олиб ташланг) тугмасини босинг. 6. Add (қўшиш) тугмасини босинг. Select Users Or Groups (Танлаш: фойдаланувчи

ёки гуруҳ) ойнаси расмда кўрсатилганидек очилади.

Расм.7.11

С тасвир. Мурожаатни созлаш талаб қилинаётган гуруҳ ёки фойдаланувчиларга танлаб, Enter The Object Names To Select (танланган объект номларини киритинг) майдонига киритиб, ОК тугмасини босинг.

7. Enter The Object Names To Select (танланган объект номларини киритинг) мурожаат ҳуқуқи ўзгартириладиган гуруҳ ёки фойдаланувчиларни танлаб, ОК тугмасини босинг.

Page 65: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

65

8. Group Or Users Names (гуруҳ ёки фойдаланувчилар) панелида мурожаат созланадиган объектни белгиланг: рухсат бериш ва ман қилиш (Allow ёки Deny); тўлиқ мурожаат (Full Control), ўқиш (read) ва ўзгартириш (change).

9. Ўзгартиришлар кучга кириши учун мулоқот ойнасини ёпинг. Папка хоссаси ойнасидан чиқиш учун ОК ни босинг.

Тўлиқ мурожаат (Full Control) ҳуқуқи гуруҳ ёки фойдаланувчиларга папкадаги файлларни ўқиш, ўзгартириш, олиб ташлаш ва ишга туширишга имкон беради. Бундан ташқари, бундай фойдаланувчилар бу каталогда янги папкалар яратиш ва папкаларни олиб ташлаш ҳуқуқига эга.

Папкадаги маълумотларни ўзгартириш (change) ҳуқуқига эга бўлган фойдаланувчилар каталогдаги маълумотларни кўришлари ва ўзгартиришлари, у ерда ўз файл ва папкаларини яратишлари ва ундаги дастурларни бажаришга буришлари мумкин.

5.Маълумотлар тизимидан фойдаланиш

Агар Windows XP дан фойдаланишда сизда бирон-бир савол ёки қийнчиликлар

юзага келадиган бўлса, тизим сизнинг саволларингиза тез ва осон жавоб топишингизга ёрдам беради. Бундан ташқари ҳар бир дастур ўзининг маълумотлар тизимига эгалигидан ташқари Windows XP учун умумий маълумотлар тизими мавжуддир. Ушбу йўриқномадан фойдаланиш учун асосий меню командаларидан Справка и поддержка буйруғи танланади. Windows XP ОТ ининг маълумотлар хизмати очилади.Ушбу ойна Web-саҳифа кўринишини эслатади.

Расм.7.12. Маълумотлар тизимининг асосий ойнаси

Маълумотлар тизими ишга тушгандан сўнг олиниши мумкин бўлган ахборотлар рўйхати акс этади.

6. Операцион тизимларнинг тизимли созламалари

Тизимли параметрларни созлаш учун “Мой компьютер” папкасининг контекст менюсида “Свойства системы” бўлимини танланг. Windows ОТ и оиласининг бошқа версияларидаги каби Общие диалог бўлими Свойства системы ойнасида сиз тизим ҳақида умумий маълумотларни кўришингиз мумкин.

Page 66: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

66

Расм. 7.13

“Имя компьютера” бўлими компьютернинг тизимли номини ўзгартиришга ёрдам беради. Шу билан бирга компьютернинг ишчи гуруҳ ёки доменга аъзолигини бошқариш мумкин.

Расм. 7.13

“Оборудование” бўлимида Windows ни компьютернинг аппарат таъминоти билан ишлашига жавоб берадиган параметрлар тўпланган.

Page 67: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

67

Расм. 7.14

Диспетчер устройств тугмаси қурилмалар параметрларини созлаш ва драйверларни ўрнатиш ойнасини акс эттиради.

Установка оборудования тугмаси PnP ни ўрнатиш ва улар учун эскирган қурилма (legacy) ва драйверларни ўрнатиш ва қидиришни тез амалга оширишга имкон беради.

Профили оборудования тугмаси компьютернинг аппарат конфигурациясини созлашнинг бир нечта турли параметрларига эга бўлиш имконини беради.

Расм. 7.15

Биринчи бўлиб бу механизм Windows NT да пайдо бўлди. Профиль ўз ичига қурилманинг аппарат параметрлари (узилиши номерлари, кириш-чиқиш портлари ва х.к.), у ёки бу қурилмалар фаоллиги, қурилманинг дастурий параметрлари (COM-порт максимал тезлиги ёки “сичқонча” ёрдамида ўтказиладиган қаторлар сони ва бошқалар).

Профилдан фойдаланишнинг намунавий мисоли бўлиб, боғланиш тугунига уланадиган ва ундан узиладиган портатив компьютер учун алоҳида профилларни яратишга хизмат қилади. Стандарт бўйича фақат битта профиль - "Profile 1" мавжуд. Янги профильни “нолдан” бошлаб ёки ихтиёрий мавжуд профилдан нусҳа олиш йўли билан яратиш мумкин. Агар профиллар рўйхатидан бир нечта профиллар мавжуд бўлса “юкланиш” вақтида Windows XP улардан бирини танлашни таклиф қилади.

Page 68: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

68

7.Дастурларни ўрнатиш ва ўчириш

Компьютерлар билан ишлаш вақтида юзага келадиган муаммоларнинг (осилиш, тўхтаб қолиш ва х.к.) аксари, иловаларни ўрнатиш ва олиб ташлаш вақтида нотўғри

ҳаракатлар орқали юзага келади. Иловалар ўрнатиш жараёни махсус ўрнатиш дастурлари

ёрдамида олиб борилади, бу дастурлар автоматик тарзда юкланади (масалан дискни диководга қўйганда) ёки setup.exe ёки install.exe деб аталувчи зарур файлларни ишга тушириш ёрдамида амалга оширилади.

Одатда дастурларни ўрнатишда аввал саломлашиш ойнаси билан лицензия розилиги сўнг эса ўрнатиш учун жойни танлаш ойнаси очилади.

Худди шу ерда янги бошлаган фойдаланувчи учун муаммо бошланади. Стандарт бўйича, компьютер иловани C:Program Files, папкасига ўрнатишни таклиф қилади, бу таклифни

Расм. 7.16

Муаммосиз қабул қилиш мумкин, аммо ҳар доим ҳам эмас. Кўп фойдаланувчиларни қаттиқ дисклари бир нечта мантиқий дискларга бўлинган

(C, D ва х.к.). Бу ҳолда С диск ҳар доим ҳам хохлаган дастурларни жойлаштириш учун етарли хажмга эга бўлмайди.

Иловани D дискга (ёки ихтиёри бошқасига) ўрнатиш учун Обзор тугмасини босиш ва ўрнатиш учун бошқа жойни танлаш кифоя.

Расм. 7.17

Шундай қилиб тизимли мантиқий дискни тўлиб кетишидан сақлаб қоласиз, бу ўз вақтида тезликка таъсир қилади.

Агар илова, ўрнатиш дастури ёрдамида ўрнатилган бўлса, у ҳолда уни олиб ташлаш учун олиб ташлаш учун мўлжалланган (деисталляция дастури) дастурдан фойдаланиш зарур.

Бундай дастурни (одатда бу дастур uninstall ёки uninst деб аталади) олиб ташланадиган илова жойлашган папкадан топиш мумкин.

Очилган ойнадан олиб ташланадиган иловани топамиз ва сичқонча ёрдамида ажратамиз ва Удалить тугмасини босамиз.

Расм. 7.18

Page 69: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

69

Сўнгра, иловани ҳамма компоненталари билан олиб ташлашга розилик бериб деинсталлция жараёнини ишга тушириб, уни тугашини кутиш керак.

8.Периферик қурилмаларни ўрнатиш ва ўчириш Бу жараён, яъни периферик қурилмаларни ўрнатиш ва олиб ташлаш. Махсус

назарий кўрсатмаларни талаб этмайди. Шундан келиб чиққан ҳолда бу жараённи кўриш мумкин.

Бажарилиш тартиби: Компьютерни тизимли блокдаги тугмалар ёрдамида ишга туширинг. 1. Мониторни ишга туширинг (агар монитор процессордан алоҳида электр

манбаасига уланган бўлса) 2. Масалалар панелидаги “Пуск” тугмасини босинг Настройка -> Панель

Управления бўлимини танланг. (расм-1)

Расм. 7.19

3. Установка оборудования объектини очганда (Установка оборудования маълумотлар ойнаси очилади) Далее > тугмасини босинг.

4. “Повести автоматический поиск новых устройств?” саволига мос бўлимдан Да ни босинг (тавсия этилади)

5. Далее > тугмасини босинг 6. Компьютер янги ўрнатилган қурилмани қидиради. Агар компьютер янги

қурилмани топса, “Сведения” тугмасини кўрасиз. 7. “Сведения” тугмасини босасиз, ва топилган қурилмалар билан

танишишингиз мумкин. Далее > тугмасини босинг. 8. Керакли қурилма типини танланг: Modem кейин Далее > тугмасини

босинг. 9. Не определять тип модема (выбор из списка) белгиланг. Далее >

тугмасини босинг (расм-2).

Расм. 7.20

( Ўрнатилган қурилма типини топинг) 11. Изготовители: (Standard Modem Types) ойнасида мос бўлимларни

танланг: Модели: Standard 28800 bps Modem. Далее > тугмасини босинг (расм-3)

Page 70: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

70

Расм. 7.21.Берилган рўйхатдан стандарт модемни танлаш Укажите порт, к которому он присоединён ойнасида, Последовательный порт

(COM2) ни кўрсатинг. Далее > тугмасини босинг. 12. Модем ўрнатилиши тугагунча кутинг, сўнгра Готово тугмасини босинг. 13. Панель управления ойнасида Система объектни очинг.

Устройства бўлимида ўрнатилган қурилма Модемы бўлимида мавжудлигини текшринг (бу бўлим чап томонида + ни босинг), зиддиятлар йўқлигини текширинг (қурилма белгисида сариқ байроқча йўқлигини текширинг), қурилма белгисига икки мартта босиб, унинг хоссаларини кўриб чиқинг (Standard 28800 bps Modem). OK тугмасиини босинг Свойства: ойнасини ёпинг: OK ни босинг. Агар зарур бўлса (тизим сўраса) тизимни қайта юкланг.

14. Панель управления ойнасида система объектини очинг. Устройства бўлимида модем қисмида Standard 28800 bps Modem ни топинг. Бу қурилмани танлаб удалить тугмасини босинг. Олиб ташлашни OK ни босиш билан чиққан ойнада тасдиқланг. Зарур бўлса (агар тизим сўраса) тизимни қайта юкланг.

9.Маълумотлар омборхонаси билан ишлаш асослари

Фойдаланувчилар маълумотлари компьютерда, қаттиқ дискда файл кўринишида

сақланади. Шу билан бирга, уларни ташқи қурималарда ҳам сақлаш мумкин (ташқи қаттиқ дисклар, CD-/DVD-дисклар, флешка ва х.к.)

Маълумотларни дастурий таъминотдан алоҳида сақлаш керак. Маълумотларни дастурлар билан бирга бир жойда сақланганда дастурлар бе\осдан бузилиши мумкин, бу эса ўз навбатида операцион тизимни бузилишига олиб келади.

Маълумотларни резерв нусҳасини олишни унутманг

Page 71: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

71

Имкон борича фойдаланувчи файлларини С дискда сақламаслик зарур. Агар,

компьтерда фақат битта С: қаттиқ диск бўлса, у ҳолда унда «D:» номли папка яратишни маслаҳат бериш мумкин. Кейин эса, бу папкага ёрлиқ яратиш керак (сичқончани ўнг тугмаси - «Создать ярлык») ва уни қайта номлаш керак, масалан «Disk_D». Ёрлиқни компьютернинг иш столига жойлаштириш ва фойдаланувчининг ҳамма маълумотларини шу папкага ёзиш ва шу билан ҳудди компьютерингизда яна битта D номли диск мавжуддек фараз қиламиз. Янада ҳимояланган вариантни компьютернинг ўзи таклиф қилади. Унда «Мои документы» папкаси мавжуд бўлиб, фойдаланувчиларга ўз маълумотларини шу папкада сақлаш таклиф қилинади. Бу папкада хатто, хужжатлар, видео, мусиқа ва х.к.ларни сақлаш учун олдиндан тайёрланган ички папкалар мавжуд. Бу ҳлда маълумотларни ҳимоя қилиш учун, «Мои документы» папкасига фақат, агар қайд ёзувини кириш режимини ўрнатган бўлсангиз, логин ва пароли киритилга фойдаланувчи мурожаат қила олади. Агар ШК ёқилганда логин ва парол сўралмаса (кўп фойдаланувчилар логин ва паролни эсдан чиқармаслик учун парол ва логин қўймайдилар) «Мои документы» да файлларни сақлаш ҳисобланади.

Page 72: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

72

10. Файл тизими

Турли ОТ лар ва ташқи хотиранинг турли қурилмалари учун яратилган кўпгина файл тизимлари мавжуддир. Уларда, мос равишда маълумотларни жойлама (носитель) да жойлаштиришнинг ҳар хил принципларидан фойдаланилади. Биз, FAT, FAT 32 ва NTFS файл тизимлари билан танишамиз. Айниқса, ҳозирги кунда энг кўп тарқалган файл тизими билан – NTFS билан танишиш муҳим аҳамиятга эгадир.

Файл тизими функциялари ва маълумотлар иерархияси. Файл деганда, одатда номланган, бир хил тузилишга эга бўлган ёзувлардан ташкил

топган маълумотлар тўплами тушунилади. Бу маълумотларни бошқариш учун, мос равишда файл тизимлари яратилади. Файл тизими, маълумотлар мантиқий структурасинининг ва уларга ишлов бери жараёнида бажариладиган амаллар билан иш олиб бориш имконини беради.

FAT файл тизими FAT файл тизими, ўз номига қуйидаги маълумотларни ўз ичига олган оддий жадвал

орқали эга бўлган: - файл ёки унинг фрагментлари учун ажратилган, мантиқий дискнинг

бевосита адресланувчи қисмлари (участкалари); - диск макони бўш соҳалари; - дискнинг дефектли соҳалари (бу соҳалар дефект жойларига эга бўлиб,

маълумотларни ўқиш ва ёзишни хатосиз бажаришга кафолат бермайди). FAT файл тизимида, ихтиёрий мантиқий диск икки соҳага: тизимли соҳа ва

маълумотлар соҳасига бўлинади. Файлларни жойлаштириш жадвали

Файлларни жойлаштириш жадвали, жуда муҳим маълумотлар структурасидир. V FAT ва FAT 32 файл тизимлари

FAT бошланғич файл тизими муҳим характеристикалардан бири файл номлари 8.3 форматидан фойдаланишдир. FAT стандарт тизимига (FAT 16 кўз тутилмоқда) яна 2 та, кенг тарқалган MS ОТ – Windows 95 ва Windows NT учун кўринишлари: V FAT (FAT виртуал тизими) ва FAT 32 тизимидир. Ҳозирги вақтда FAT 32 – Windows Millennium Edition, Windows 2000 ва Windows XP томонидан қўлланилади, бу FAT 32, тизимининг Windows NT ва Linux учун ҳам ишлаб чиқилган версиялари мавжуддир.

NTFS файл тизими NTFS (New Technology File System –янги технология файл тизими) файл тизими

номида янги сўзи мавжуддир. Ҳақиқатда, NTFS файл тизими, таниқли FAT 16 (ва ҳатто FAT 32)га нисбатан сезиларли мукаммалликлар ва ўзгаришларни ўз ичига олган. Фойдаланувчи нуқтаи-назаридан қараганда, файллар ҳар доимдагидек (олдиндагидек), Windows муҳитида ишлаш вақтида кўпинча “папка” деб аталувчи каталогларда сақланади. Аммо унда талай янги хусусият ва имкониятлар пайдо бўлди.

NTFS файл тизими асосий имкониятлари. NTFS ни лойиҳалашда алоҳида диққатни ишончлиликка, каталог ва файлларга

мурожаатни чегаралаш механизмига, кенгайтирилган функционалликка, катта хажмдаги дискларни қўллашга ва х.к.ларга қаратилди. Бу тизим OS/2 V.3 доирасида ишлаб чиқила бошлади, шунинг учун ҳам у HPFS файл тизими кўпгина қизиқарли хусусиятларини олган.

11.Файл ва папкаларни қидириш

Windows операцион тизими файл ва папкаларнинг қидришнинг бир нечта

усулларини таклиф қилади. Энг яхши усулни танлаш мураккаб, чунки ҳар хил ҳолатларда турли қидирув усулларидан фойдаланилади.

Page 73: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

73

«Пуск» менюсида қидирув майдонидан фойдаланиш Компьютерда файл, папка, дастурлар ва электрон почта хабарларини қидириш учун

«Пуск» қидирув майдонидан фойдаланиш мумкин. «Пуск» менюси ёрдамида объектларни қидириш. Пуск тугмасини босинг ва қидирув майдонига сўз қисми ёки сўзни тўлиқ

киритинг.

Расм. 7.22

Бу ерда (1) қидирув натижаси, (2) қидирув майдони Қидирув натижалари матнни қидирув майдонига киритилганда акс этади.

12. Маълумотларни архивлаштириш ва резервлаш

Маълумотларни архивлаш – махсус усулларни қўллаш ёрдамида, файл тизими объектларини(файл ва папкалар) сиқиштириш.

Архиватор – махсус усуллар ёрдамида маълумотларни сиқиштириш, жойлаштириш ва уларни ёйиш ва ишчи холатга келтиришга имкон берадиган дастурдир.

Win учун мумтоз дастур – архиваторлар Win Ziп, Win Rapдирлар, улар мос равишда Zip ва Rap форматларида архивларни яратишга имкон беради. ВW 98 да маълумотлардан резерв нусха олиш утилитаси MS Backup(QIK) бор, уни W98 га қўшиб яратилган архиватор деб қараш мумкин. MS Backup, Win Zip, Win Rapга нисбатан файлларни кучлироқ зичлайди, аммо MS Backup Windows учун “яқиндир”, шунинг учун ундан фойдаланиш қулай.

Замонавий архиватор дастурлар қуйидаги амалларни бажаради: - ўз таркибига бир ёки файллар гурухини ўз ичига олган янги архивли файлни

яратиш; - архивларни ёйиш; - бор бўлган архивга файлларни қўшиш; - дискдаги архив файлларида қидиришни ташкил этиш; - ўзи ёйиладиган архивлар яратиш;

Page 74: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

74

- архивларни кўриш ва хуқуқсиз морификация қилиш ва хоказоларда химоя қилиш.

Ўзи ёйиладиган архиивли файл – бажарилувчи модулдир, архиватор дастурни ишлатмасдан туриб, ундаги файлларни қайта мустақил архиивлашга қобилдир. Архивнинг ехе кенгайтмасига эгадир.

Кўп томли архив – хажм жихатидан, катта архив файллари бир нечта дискларда(томларда) жойлаштирилган бўлиши мумкин.

Архивлаш жараёни учта холатни ўз ичига олади: 1) Айни дастурда, мумкин бўлган усуллар ёрдамида архивланадаган

файлларни тиклаш; 2) Файллар нусхалари жойлаштириладиган қурилмани тиклаш; 3) Файллардан нусха олиш.

MS Backup утилитаси MS Backup утилитаси, қимматлироқ маълумотларни ташқи жамғармаларга(магнит

ленталар, магнит ва магнитяптик дисклар, лазер дисклар ва бошқалар) резерв нусха олишга ва улар бузилган тақдирда асл нусхасини тиклашга ва ёки уларни бошқа хисоблаш тизимига ўтказишга мўлжаллангандир.

Архивлаш дастурини ишга тушириш учун қуйидаги амалларни бажариш керак:Пуск→Программи→ служебниепрограмми→Архивация данних(Backup)

ВS Backup ишга туширишда, “мастера архивирования ёки восстановления файлов” хизматидан фойдаланишни

таклиф қилади. Биз бўлса, маълумотлардан резерв нусха олиш ва мастердан фойдаланмасдан архивдан тиклаш имконини кўриб чиқамиз.

Янги архивация топшириғини яратиш. MS Backup дастури бош диалог осткаси икки қисмдан иборатдир: Маълумотларни

архивлаш файлларни тиклаш (Архивация дакини и Восстоновление) Танланган папка ва файлларнинг резерв нусхаларини яратиш учун, қуйидаги

амалларни бажаринг: 1) Задание менюсидан “создать”командалини танланг – Backup ойнаси

очилади, унда танланган файллар йўқ, хамма параметрлар стандарт бўйича қийматларга эгадир;

2) Ойнанинг чап панелида архивлаштириш керак бўлган папкалар олдига белгилар қўямиз. Архивлаштириш учун аниқ файлни танлаш учун унинг ёнига ўнг панел ойнасида белги(байроқча) ўрнатиш зарурдир;

3) Архивни жойлаштириш учун Архивировать файли в майдонида жой танланг. Бунинг учун “обзор тугмасидан” хам фойдаланиш мумкин;

4) Параметри тугмасини, топшириқ параметрини ўрнатиш учун босамиз. Бўлимларни танланг, кўриш имкони бўлган параметрлпар гурухини кутинг. Пароль ойнасида, резерв нусхали химоялаш учун пароль бериш мумкин. Вибор опособа архивации майдони параметрлар жорий қийматларини кўрсатади;

5) Архивлашга топшириқни сақланг: Задание менюси – “сохранить ”командаси – сохранение задании архивации ойнаси очилади:

- янги топшириқ номини киритинг - сохранить тугмасини босинг 6) Запуск тугмасини босинг, архивлаш бошланади. Архивация тугагандан сўнг, MS Backup чиқарадиган хисоботни кўриб чиқинг,

файл ўлчамини архивлаш олдидан ва ундан сўнгини таққосланг. Компьютердаги хамма нарсаларни резервлаш учун, янги топшириқ яратиш учун,

мой компьютер папкаси ёйинг ва хар бир диск олдида байроқга қўйинг. Параметри тугмасини босинг Допольнительно бўлимини танланг .

Page 75: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

75

Архивировать реестр Windows байроқчасини ўрнатинг ва ОК тугмасини босинг. Кейин запуск тугмасини босинг – натижада бутун тизим резрв нухаси яратилади. Тизимни тўлиқ резервлашни мунтазам равишда бажариш тавсия этилади. Бу қаттиқ дискни бузилиши холларида тиклаш учун, жорий тизимли архивга эга бўлиш имконини беради.

13.Файлларни сиқиш (хажмини кичрайтириш)

Файл ва папкаларни сиқиш (хажмини кичрайтириш) уларни маълумотларингизни сақлаб турган бўлим ёки ташқи қурилмадаги эгаллаб турган макон жойини камайтиради. Бўлимни сиқиш (хажмини кичрайтириш) сизни умумий диск маконингиздаги файл ва папкаларни барчасини эгаллаб турган жойини тежашига ёрдам беради. Аммо бу амал доим ҳам қўл келавермайди, чунки бунда ишлаб чиқарувчанлик тезлиги сезиларли даражада пасаяди.

1. “Мой компьютер” – “Менинг компьютерим” ни очинг. 2. Жилд ёки диск устига сичқонча тугмасини икки мартта босинг. 3. Сиқилиши талабэтилаётган жилд ёки файл устида сичқончанинг ўнг

тугмасини босинг ва “Свойства” – “Хусусият” буйруғини танланг. 4. “Общие” – “Умумий” бўлимида “Дополнительно” – “Қўшимча”

тугмасини босинг. 5. “Сжимать содержимое для экономии места на диске” – “Дискдаги

жойни тежаш учун таркибни сиқиш” байроқчасини ўрнатинг ва “ОК” тугмасини босинг.

Расм. 7.23

6. “Свойства” – “Хусусият” диалог ойнасида “ОК” тугмасини босинг. 7. “Подтверждение изменения атрибутов” – “Атрибутлар ўзгарганлигини

тасдиқлаш” ойдасида керакли вариантни танланг. Сиқилган ёки шифрланган NTFS файлларини бошқа ранглар билан ажратиш

учун: 1. Бошкарув панелида “Свойства папки” – Жилд хусусияти пунктини танланг. o “Пуск” – “Бошлаш” тугмасини босинг ва “Панель управления” –

“Бошқарув панели” буйруғини танланг. o “Свойства папки” – “Жилд хусусияти” белгисини икки мартта босинг. 2. Вид бўлимида “Отображать сжатые или зашифрованные файлы NTFS

другим цветом” – “Сиқилган ёки шифрланган NTFS файлларини бошқа ранг билан тасвирлаш” байроғини ўрнатинг.

Page 76: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

76

14. Тармоқ созламалари ва имкониятлари

Win тармоқ компонентлари компьютерни хусусий тармоқда бошқа компьютерларга улаш имконини беради. Компьютерни тармоқга ёки бошқа компьютерга улашда қуйидаги имкониятлар юзага келади:

- бошқа компьютерлардаги папка ва файлларга мурожаат қилиш имконияти; - бошқа фойдаланилувчиларга берилган компьютердаги папка ва файлларга

мурожаат хуқуқини бериш; - бошқа компьютерларга уланган принтер ва бошқа периферик қурилмалардан

фойдаланиш; - бошқа фойдаланилувчиларга берилган компьютерларга уланган принтер ва

бошқа приферик қурилмалардан фойдаланиш имконини бериш. Берилган компьютерни тармоқдаги бошқа компьютер билан уланишнинг бир нечта

усули мавжуддир. Win компьютерни қуйидаги объектларга уланшга имкон беради: - кабел ёрдамида тўғридан тўғри бошқа компьютерга уланиш; - модем ёки ISDN (Integrated Services Digital Network) адаптери ёки тармоқ

адаптери ёрдамида хусусий тармоқга уланиш; - виртуал хусусий тармоқга (VPN) га уланиш фойдаланиладиган хусусий

тармоқга уланиш; - берилган компьютер томонидан чиқарилиб бошқа компьютерга уланиш. Бошқариш панелидаги “Сеть и удаленний доступ к сети” (тармоқ ва тармоқларга

масофадан мурожаат) ойнаси ёрдамида тармоқ протоколлари ва параметрлари созланади ва юқорида келтирилган уланишлар яратилади.

Ундан ташқари, эълонлар электрон тахтаси тармоқга ва бошқа компьютерларга “Telnet” ёки “Hyper Terminal” хизматлари ёрдамида уланиш имконияти бор.

Тармоқ мухити (Сетевое окружения)

Тармоқ тузилишини аниқлаш ва тармоқ таркибидаги компьютер ва принтерларга мурожаат қила олиш учун, “сетевое окружения” белгисига икки марта босиш керак. Хозир тармоқ ресурсларини диск кўринишида уланиши улар билан ишлашнинг зарурий шартидир.

Расм. 7.24

“Сетевое окружение” папкаси, бир нечта тармоқни кўришни таъминлайди. Тўғридан тўғри уланишни яратиш учун: 1. “Сеть” ва “Удалённий дастур к сети” папкаларини очиш зарур. 2. “Создание новой подключение” белгисини босинг ва “Далее” тугмасини

босинг. 3. “П подключение к другому компьютору переключаться” ни танлаймиз,

“Далее” тугмасини босамизва (тармоқга уланиш мастери) “мастер сетевого подключения” кўрсатмаларига амал қиламиз.

Page 77: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

77

Тўғридан-тўғри уланишда қатнашадиган компьютерини белгилаш, бунда бошқарувчи фақат администратор ёки “Администраторлар” гурухи аъзоси бўлиши мумкин. Компьютерни бошқарувчи қилиб белгилаш учун административлик хуқуқлари талаб қилинмайди.

Агар компьютер бошқарувчи қилиб белгиланса, у холда яратилган уланиш учун “сеть и удалённий доступ к сети” папкаида нусхаларини олиб яратиш мумкин. Кейин уланишларни номини ўзгартириш ва улар параметрларини ўзгартириш мумкин . Бу усул, хар хил портлар ва бошловчи компьютерлар ва хоказолар учун тезда турли уланишларни яратиш имконини беради.

Кетма-кет кабел (RS-232c) ёрдамида тўғридан-тўғри уланиш яратишда, танланган тармоқ “мастери” даги порт “нол-модемли” уланишлар учун созланади.

Файл ёки принтер каби умумий ресурсларга мурожаат учун локал тармоқ бўйлаб тўғридан тўғри уланишдан фойдаланиш талаб қилинмайди. Локал компьютер ресурсларидан биргаликда фойдаланишни таъминлаш учун, зарур рухсатларни белгилаб, уларни биргаликда фойдаланишга қўйиш ва файл ва принтерларга умумий фйдаланишга рухсат бериш керак.

Файлларга биргаликда мурожаат Папка ёки принтерни умумий қилиб тайинлаш учун, объектнинг контекст

менюсидан (сичқонча ўнг тугмаси) “дастур” бўлимини таъминлаш керак. Умумий папка ва принтерларга мурожаат хуқуқини чеклаш тизимида пароллар тизимидан фойдаланишдан иборатдир. Зарур бўлса, хар бир ресурслардан фойдаланувчилар учун алохида рўйхатлар яратиш мумкин. Агар ресурслардан биргаликда фойдаланиш кўзда тутилмаган бўлса, бошқариш панелидаги “сеть” белгисини тайинлаш (ёқиш) мумкин.

Тармоқни қулай кўриш Тармоқни қандай ташкил қилинганлигини ва унинг таркибидаги компьютерлар ва

принтерларга мурожаат хуқуқини олиш учун “сетевое окружение” белгисини икки марта босилади. Тармоқ ресурсларини диск кўринишида улаш, улар билан ишлашнинг мажбурий шарти эмасдир.

“Сетевое окружения” папкаи бир нечта тармоқлар тузилишини бир вақтда кўриш имконини хам беради.

Тармоқда компьютерни қидириш. 1. Бош менюдан “Поиск” бўлимини танланг. 2. Бу бўлимдан “Компьютер” бўлимини танланг. 3. Агар компьютернинг фақат номи маълум бўлса, “имя” майдонига уни

киргизинг. Агар умумий папка номи маълум бўлса, уни киритинг. 4. “Найти” тугмасини топинг. Компьютерни ишчи столдаги “Сетевое окружение” папкаини очиб хам топиш

мумкин. Бошқа компьютердаги умумий папкани топиш. 1. “Сетевое окружения” папкаини очиб, уумий

папкага эга бўлган компьютерни кўрсатинг. Бошқа компьютерларни кўриш учун “Вся сеть” тугмасини босинг.

2. Мурожаат хуқуқини олиш талаб қилинадиган папка белгисини танланг.

Папкага умумий мурожаат хуқуқини бериш. 1. “Мой компьютер” папкаидан, умумий мурожаат хуқуқини олинадиган

папкани танланг.

Page 78: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

78

2. Файл менюсидан “Свойства” бўлимини танланг. 3. “Дастур” бўлимидан “обший ресурс” параметрини танланг. Агар “Дастур”

бўлими йўқ бўлса, демак ресурсларга умумий мурожаатга рухсат берилмаган. Юқорида келтирилган усул ёрдамида бутун дискка хам умумий мурожаат

хуқуқини бериш мумкин.

15.Интернет тармоғига уланиш имконияталари ва усуллари

Турли операцион тизимларда интернетга боғланиш турлича амалга оширилади. Дунёда кўпгина фойдаланувчилар Windows ОТ идан фойдалангани учун ушбу ОТ мисолида интернетга боғланиш қандай амалга оширилишини кўриб чиқамиз.

“Пуск” тугмасини босамиз, бошқарув панелини танлаймиз, “сеть и подключение к интернету ” бўлимига ўтамиз. “Сетевые подключение” кўрсаткичини босамиз. Интернет “келадиган” тармоқ адаптерини танлаш керак. Сичқончани ўнг тугмасини босиб, очилган менюда “Свойства” командасини танлаймиз.

Расм. 7.25

Очилган мулоқот ойнасида “дополнительно” бўлимига ўтамиз. Ва “Разрешить другим пользователям использовать подключения к интернету” белгисини ўрнатамиз.

Расм. 7.26

Агар сиз тармоқ фойдаланувчиларга умумий уланишни бошқариш (имконини бермоқчи бўлсангиз), яъни бутун тармоққа умумий уланишни ўчириш/ёқиш имконини бермоқчи бўлсангиз – “Разрешить другим пользователям управлять общим доступом” белгисини ўрнатинг. Агар коммутацияли (масалан, модемли) уланишни созлаш ўтказилса, параметрлар рўйхатида яна битта белги – “Устанавливать вызов по требованию” пайдо бўлади.

Page 79: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

79

Расм. 7.27

Уни ишлатишда ихтиёрий тармоқ фойдаланувчиси мустақил равишда интернет ресурсларига мурожаат вақтида интернетга автоматик тарзда уланиш жараёнини юзага келтира олиши мумкин. Керакли параметрлани ўрнатгандан сўнг ойна тагидаги – “OK” тугмаси босилади. Бу ҳолда тармоқ интерфейси IP адреси ўзгариши ҳақида огоҳлантириш хабари чиқади. “Да” тугмаси босилади.

Агарда локал тармоқ ичида, интернетдан мурожаат ҳуқуқини бериш керак бўлган хизматлар ишлаётган бўлса (масалан, тармоқда Web ёки FTP-сервер ёки ички тармоқ фойдаланувчиларига онлайн ўйинлар керак бўлса) “Общий доступ” бўлимидаги “параметры” тугмасини босиш керак.

Расм.7.28

Хизматлар рўйхатида умумий қабул қилинган портлардан фойдаланувчи стандарт

протоколлар кўрсатилган. Агар сиз шахсий хизматингизни қўймоқчи бўлсангиз “Добавить” тугмасини босинг. Бу ҳолда хизмат номи ва бу хизмат ишга тушириладиган компьютер, ички ва ташқи портлар ва протоколлар типи берилиши керак.

Бу ерда сал олдинроққа ўтамиз. Оддий ICS созлаш, локал тармоқдаги IP-адреслар бошқарувчи компьютердан ишга туширилган DNSP-сервер орқали тайинланишини назарда тутади. Аммо бу ҳар доим ҳам қулай эмас. Агар мижоз-компьютерлар IP-адресларни автоматик тарзда олишга созланган бўлса, тармоқ ишламайди. Шунинг учун ҳам, адресларни статик тайинлаш, ишга туширилган DNSP-серверга қараганда қулайроқдир. Агар хизматчи компьютерга статик адрес тайинланган бўлса, интернет фойдаланувчилари мурожаат қилишлари мумкин бўлса, имя майдонида IP-адресларни кўрсатиш мумкин.

Page 80: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

80

16. Маълумотларни узатиш ва қабул қилиш

Маълумотларни қабул қилиш/узатиш қурилмаси сигнални жўнатаётган компьютердан узатишда муҳитни шакллантиради ва қабул қиладиган томонда узатиш

муҳитидан қабул қилади. Ҳамма қабул қилиш/узатиш қурилмалари узатиш

типи бўйича характерланади ва маълумотларни узатиш тезлиги ва улар бажарадиган қўшимча функциялар билан фарқ қилади. Бунадай қурилмаларга мисол: тармоқ

картаси, қайтарувчилар, концентраторлар, коммутаторлар, радио/ қабул қилувчи/ узатувчилар, инфрақизил қабул қилувчи/ узатувчилар бўлиши мумкин.

Тармоқ карталари (Network Adapters) Тармоқ картаси бу – компьютерга ўрнатиладиган ва унга тармоқда ишлашига

имкон берадиган қурилмалар. Ҳозирги вақтда турли тармоқ карталари ишлаб чиқилмоқда. Энг кўп тарқалган карталар босма плата кўринишига эга бўлиб, улар компьютер материнская платасини кенгайтириш жойига ўрнатилади. Ҳозирги вақтда кўп ишлаб чиқарувчилар тармоқ карталарини тўғридан – тўғри материнская платага ўрнатмоқдалар.

Қайтарувчилар (Repeaters) Қайтарувчилар маълумотларни узатиш муҳитида фойдаланиладиган сигнални

узатиш масофасини катталаштириш учун ишлатилади. Физик жараёнлар ҳақиқийлиги шундайки, у ёки бу муҳитда узатилаётган сигнал узатувчидан қабул қилувчига ўтаётганда

секин – аста пасая бошлайди. Сигналнинг пасайиш, узатиш жараёнида келиб чиқадиган турли халақит берувчи ҳолатларга боғлиқдир (муҳит қаршилиги, турли манбалар сигналлари интерференцияси ва ҳоказо). Сигнални узатувчи ва қабул қилувчи орасида катта масофалардан ўтишини

кафолатлаш учун қайтарилувчилардан фойдаланиш зарурдир. Қайтарувчилар сигнални узатишда воситачи ролини бажаради ва

узатувчи ва қабул қилувчи орасида узатиш муҳитига уланади.

Концентраторлар ва коммутаторлар (Consentrators and Switсhes)

Концентраторлар (Hub) ва коммутаторлар (switсh) компьютерлар тармоқ карталарини улаш учун фойдаланиладиган ҳамма кабелларни ягона

муҳитга физик жиҳатдан улаш имконини беради. Бу икки қурилманинг орасидаги фарқ маълумотлар пакетини узатиш вақтида концентраторлар уларни ҳамма компьютерларга бирданига юборади, бу эса канални ўтказиш қобилиятини камайтиради. Коммутаторлар (switсh) ўз хотирасига эга бўлиб, унда қайси компьютер қайси портга уланганлиги ҳақила маълумот сақланади.

Модемлар (Modems)

Моделлар рақамли сигналларни (компьютер ишлатадиган) аналог сигналларга (қоида бўйича товуш частотаси) ва тескари аналогдан рақамлига ўтказади.

Микротўлқинли қабул қилувчи ва узатувчилар (Microware Transmitters)

Микротўлқинли қабул қилувчи ва узатувчиларни кўпинча спутник алоқа қабул қилувчи ва узатувчилар деб атайдилар. Алоқанинг бундай воситалари маълумотларни турли географик регион ёки мамлакатларда жойлашган компьютерлар орасида катта масофага узатишга мўлжалланган.

Инфроқизил ва лазерли қабул қилувчи ва узатувчилар

Page 81: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

81

(Infrared and Transmitters) Инфроқизил ва лазерли қабул қилувчи ва узатувчилар принцип жиҳатдан

микротўлқинли тизимларга ўхшайди: улар атмосферадан маълумотларни узатиш муҳити сифатида фойдаланади. Маълумотлар радиотўлқин кўринишида эмас, ёруғлик сигнали кўринишида узатилган учун маълумотларни муваффақиятли узатиш учун сигнал йўлидаги халақит берувчи факторларни бўлмаслигини таъминлаш керак (узатувчи ва қабул қилувчи бир-бирини тўғридан – тўғри кўриш зонасида бўлиши керак).

17.Фойдаланувчилар қайд ёзувлари ва муаллифлаштириш усуллари

Фойдаланувчининг қайд ёзуви бу – Windows операцион тизимда фойдаланувчинининг тавсифидир. Одатда у ўз ичига, фойдаланувчининг тармоқдаги исми ёки тизимга киришдаги исми, ҳақиқий исми, пароли, фойдаланувчи аъзо бўлган гуруҳ номи, шунингдек, тизимда ишлашидаги ҳуқуқ ва рухсати ва ундаги ресурслардан эркин фойдаланиши каби барча маълумотларни олади.

1.1. Тизим томонидан ўрнатилган фойдаланувчилар қайд ёзувлари. Windows XP ни ўрнатиш сўнгида имтиёз ва чеклашлар белгиланганда камида

иккита ўрнатилган фойдаланувчилар қайд ёзуви хосил бўлади. Администратор (Маъмур). Мазкур қайд ёзуви компьютерда ишлашда тўла

ҳуқуқга эга (тизим реестри калитлари ва барча файллардан эркин фойдалана олади, чеклашлар йўқ, бошқа фойдаланувчи қайд ёзувларини хосил қилиши мумкин).

Гость (Меҳмон). Мазкур қайд ёзуви тасодифий фойдаланувчи ёки тизмидан бир маротаба фойдаланувчилар учун мўлжалланган. Фойдалаувчилар ҳуқуқлар чекланган, улар рухсат этилган дастурлар билан ишлашлари ва хужжатларни фақат локал компьютерда сақлашлари мумкин (тармоқ ресурслари билан биргаликда ишлаш “Simple File Sharing” опцияси орқали таъминланади).

Маъмур гуруҳи аъзолари қуйидаги имкониятларга эга: фойдаланувчилар қайд ёзуви ва хавфсизлик гуруҳларини хосил қилиш,

ўзгартириш ва ўчириб ташлаш; дастурларни ўрнатиш; папкаларга умумий фойдаланиш ҳуқуқини бериш; рухсатларни ўрнатиш; барча файллардан фойдаланиш имконини бериш; файллардан монопол фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлиш; қайд ёзувлврига бошқа фойдаланувчи ва хавфсизлик гуруҳлари ҳуқуқларини

бериш, шунингдек, ўзи учун зарурий ҳуқуқларни хосил қилиш; аппарат қурилмаларини ўртатиш ёки ўчириш; хавфсиз режимда (Safe Mode) рўйхатдан олиниш. Фойдаланувчилар стандарт холда куйидагиларни бажара олмайдилар: барча фойдаланувчиларга тегишли бўлган тизим реестрининг глобал

созланишини ўзгартириш; операцион тизим файлларини ўзгартириш; маъмур томонидан ўрнатилган ва барча фойдаланувчилар учун мўлжалланган

дастур файлларини ўргартириши; бошқа фойдаланувчиларга хам тегишли бўлган дастурларни ўрнатиш ёки Users

гуруҳидаги бошқа фойдаланувчилар томонидан ўрнатилган дастурларни бажариш (бу чеклаш «троянского коня» - “троян оти” эффектига йўл қўймаслик учун муҳим, чунки дастур фақат уни ўрнатган фойдаланувчи томонидан ишга тушиши мумкин.

Page 82: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

82

Фойдаланувчилар қайд ёзувини хосил қилиш. Компьютерда янги фойдаланувчи қўшилганда унга шу компьютердаги файллар ва

дастурлардан фойдаланиш ҳуқуқи берилади. Бажарилиши зарур бўлган ишлар кетма-кетлиги компьютер тармоқ доменининг аъзоси ёки алохида ишчи станция бўлишига боғлиқ. Компьютер ишчи станцияга уланган вариантни кўриб чиқамиз. Компьютерга янги фойдаланувчини қўшиш учун компьютернинг маъмури қайд ёзувига эга бўлиш керак. Фойдаланувчиларнинг қайд ёзувини турли йўллар билан хосил қилиш қилиш мумкин.

«Учетные записи пользователей» -“Фойдаланувчиларнинг қайд ёзуви” утилитаси ёрдамида .

1. Бошқарув панелида «Учетные записи пользователей» - “Фойдаланувчиларнинг қайд ёзуви” ни очинг.

2. “Создать учетную запись” – “Қайд ёзувини яратиш” белгисини (ссылка) босинг.

Расм.7.29

3. Янги қайд ёзуви номини киритинг ва “Далее” – “Кейингиси” тугмасини босинг.

4. Керакли қайд ёзувига қараб, “Администратор компьютера” – “Компьютер маъмури” ёки “Ограниченная запись” – “Чекланган қайд ёзуви” қайта улагичини танланг, кейин “Создать учетную запись” – “Қайд ёзувини яратиш” тугмасини босинг.

Эслатма: Қайд ёзувида киритилган исм “Приветствие” экранида ва “Пуск” –

“Бошлаш” менюсида кўрсатилади. Компьютернинг биринчи фойдаланувчиси компьютер маъмури қайд ёзувига

эга бўлиши шарт. «Учетные записи» - “Қайд ёзуви” компонентини очиш учун “Пуск” –

“Бошлаш” тугмасини босинг, “Настройка” – “Созлаш” ва “Панель управления” – “Бошқарув панели”буйруғини (командаси) танланг, кейин “Учетные записи пользователей” – “Фойдаланувчиларнинг қайд ёзуви” белгисини икки марта босинг. 2. Фойдаланувчилар қайд ёзувини Net User буйруғи ёрдамида яратиш. Буйруқ сатрида қуйидагича конструкцияси киритилади: net user Мавзу2 /Add, бу ерда Мавзу2 – яратилаётган қайд ёзувининг номи, Add – қайд ёзув параметри (мазкур холда қўшиш, яратишни билдиради). Қайд ёзувининг параметрларини созлаш буйруқ сатрида бошқа параметрларини кўрсатиш билан амалга оширилди (Net user/?).

Page 83: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

83

Расм.7.30

3. Янги қайд ёзувини “Управление компьютером” – “Компьютерни бошқариш” воситаси ёрдамида яратиш

1. “Управление компьютером” – “Компьютерни бошқариш” ойнасини очинг. 2. Консол дарахтида (дереве консоли) “Пользователи” –

“Фойдаланувчилар” тугмасини босинг ( “Управление компьютером” – “Служебные программы” – “Локальные пользователи и группы” – “Пользователи” ).

3. “Действие” – “Ҳаракат” менюсида “Новый пользователь” – “Янги фойдаланувчи” ни танланг.

4. Диалог ойнасида мос маълумотни киритинг 5. Қуйида келтирилган байроқчаларни ўрнатинг ёки олиб ташланг. o Тизимга келгуси киришда паролни алмаштиришни талаб қилиш o Фойдаланувчига паролни алмаштиришни таъқиқлаш o Паролнинг муддати чекланмаган o Қайд ёзувини ўчириб қўйиш 6. “Создать” – “Яратиш” тугмасини босинг, кейин эса “Закрыть” – “Ёпиш”

тугмасини босинг. Эслатма: “Управление компьютером” – “Компьютерни бошқариш” воситасини очиш

учун “Пуск” – “Бошлаш” тугмасини босинг, кейин “Настройка” – “Созлаш” ва “Панель управления” – “Бошқарув панели” буйруғини тангланг. “Администрирование” – “Маъмурлаш” белгисини икки мартта босинг кейин “Управление компьютером” – “Компьютерни бошқариш” белгисини икки мартта босинг.

Фойдаланувчининг номи мазкур компьютердаги бошқа фойдаланувчилар ёки гуруҳлар номи билан бир хил бўлмаслиги керак. У юқори ёки қуйи регистрда 20 та белгидан иборат бўлиши мумкин, қуйидаги белгилардан ташқари:

" / \ [ ] : ; | = , + * ? < > Фойдаланувчи номи фақат нуқта ёки пробеллардан иборат бўлиши мумкин эмас. “Пароль” ва “Подтверждение” – “Тасдиқ” майдонларида 127 та белгидан иборат

бўлган парол киритилиши мумкин. Бироқ, Windows 2000 ёки Windows XP операцион тизимли компьютер Windows 95 ёки Windows 98 бошқаруви остидаги компьютерлар уланган тармоқда ишлатилаётган бўлса, у холда паролнинг узунлиги 14 белгидан ошмаслиги тавсия этилади. Агар паролни узунлиги катта бўлса, шу компьютерлар орқали тармоққа кириш амалга ошмайди.

Page 84: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

84

18. Операцион тизим хизматлари

Ихтиёрий Операцион тизим дастурлари орасида, хусусан, Win OT дастурлари орасида фон режимида ишлайдиган ва воситачи вазифасини ўтайдиганлар мавжуд. Бу дастурлар иловаларни ўзаро боғлашни, шу билан бирга қурилма драйверлари ва операцион тизим компоненталари билан боғланишни ташкил этади. Бу турдаги фон жараёнларини ОТ хизматлари деб аталади.

Win хизматлари нимадан иборат. ОТ хизматлари – бу дастурий жараён бўлиб, компьютер тизимининг турли аппарат

ва дастурий компоненталари орасида алоқани ташкил этишга мўлжалланган. Win хизматларини ишга тушириш автоматик тарзда компьютер юкланиш вақтида амалга ошади ва муҳим хизматлар компьютер ўчирилгунча ўз ишини давом эттиради. Баъзи хизматлар (фаоллашади) зарур вақтда ишга тушади. Хусусан, Win ОТ доимо қурилмалар улангани ва ўчирилганлигини аниқлаш учун қурилмалар таркибини назорат қилиб туради, бошқа ишларга боғлиқ бўлмаган ҳолатда тармоқ амалларини бажаради ва умуман компьютерда рўй бераётган жараёнларни кузатади. Бундай харакатлар хизматлар ёрдамида бажарилади.

Расм.7.31

Хизматлар функциялари Win нинг ҳар бир хизмати аниқ бир амални бажаришга мўлжалланган. Масалан,

янгилаш хизмати, вақт хизмати, босмага чиқариш хизмати, хавфсизлик хизмати, Win нинг тармоқ хизмати ва бошқа хизматлар мавжуддир.

Win хизматларининг доимий ишлаши ва автоматик ишга тушириш, операцион тизимга зарурий амалларни бажаришга имкон беради, шу билан бир қаторда фойдаланувчи бирор-бир командани бериши ёки мос дастурни ишга тушириши шарт эмас.

Win NT ОТ да биринчи марта киритилган хизматлар концепциясининг устунлиги шундан иборатки, компьютер тизимини бошқаришнинг мустақил воситалари билан ишлаш имкони юзага келади. Хизматларни ишга тушириш, уларни тўғри тўхатиш ёки тўхтатиб туриш имконияти мавжуддир. Агар ОТ га янги функциялар кўшилса, уларни бажариши учун қўшимча хизматлар ишга туширилади.

Win хизматлари қандай ишлайди.

Ихтиёрий дастур ОТ нинг фаол хизматига мос харакатларни бажариш учун мурожаат қилиши мумкин. Натижада қатор амаллар иловалар чегарасидан ташқарига чиқарилади, шу билан бирга дастурлар содда ва самарали бўлиб қолади.

Хизматни ифодаловчи жараённинг доимий фаоллиги тизим унумдорлигини пасайтиради. Ҳар бир фаол хизмат оператив хотиранинг аниқ жойини эгаллайди, аммо процессор ресурсларини бекордан-бекорга сарфламайди.

Page 85: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

85

Расм.7.32

Win хизматлари “сўров-жавоб” принципи бўйича ташкил этилган. Илова хизматга аниқ харакатларни бажариш учун мурожаат қилади. Хизмат фаоллашади, сўралган амални бажаради, иловага натижа ҳақида хабар беради ва қайта пассив ҳолатига, навбатдаги сўровгача қайтади.

Баъзи хизматларда иловалар мунтазам равишда мурожаат қиладилар, бошқалари эса бирор марта хам ойлар давомида сўралмаслиги мумкин. Охирги ҳолатда ишлатилмаётган хизмат учун ажратилган оператив бефойда харажати хақида тўхталиш мумкин.

Бунда, компъютер самарадорлигини ошириш учун, хизматларни янгидан созлаш зарур.

Win хизматларини ўчириш. Бахтга қарши, компъютерда мавжуд бўлган хизматлар йиғмасини тўғридан-тўғри

бошқариш воситаси кўзда тутилмаган. Аммо, фойдаланувчи унга керак хизматларни ўчириши ва ёқиши мумкин.

Хизматларни ўчириш одатда икки сабаб бўйича бажарилади: Биринчидан, фойдаланилмаётган хизматларни ўчириш, компъбтер оператив

хотирасидан самарали фойдаланиў имконини беради. Оператив хотира – унумдорликка қаттиқ таъсир кўрсатадиган қиммат ресурсдир.

Агар оператив хотира хажми, операцион тизим минимал техник талабларига яқин бўлса энг кичик тежам ҳам сезиларли самара беради.

Керак бўлмаган хизматларни ўчиришнинг иккинчи сабаби иш олиб бориш хавфсизлигидир. Ҳар бир фаол жараён – бу тизимнинг потенциал салбий жойдир. Биринчи навбатда бу тармоқ функцияларини бажаришга мўлжалланган хизматларга тегишлидир. Win нинг бундай тармоқ функцияларига ташқаридан, тармоқ орқали мурожаат қилиш рухсат берилган, ва зарарли дастурлар аниқ шароитларда, компъютерга кириш учун хизматлар салбий жойларидан фойдаланиши мумкин. Агар операцион тизимнинг мос хизмати ўчирилган бўлса, унга мурожаат қилиб бўлмайди ва зарарли дастурлар кириш йўли беркитилади.

Page 86: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

86

Назорат саволлари

1. ОТ стили ва мавзусини ўзгартириш учун қандай амалларни бажариш керак? 2. ОТ да консол ва ойнали режим қандай фарқ қилади? 3. ОТ да файл ва папкалар асосий атрибутларини кўрсатинг. 4. (Full control) мурожаатига эга фойдаланувчи қандай имкониятларга эга

бўлади. 5. ОТ да маълумотнома тизимидан фойдаланиш усуллари. 6. ОТ нинг “Диспетчер устройств” ойнасида қандай маълумотларни кўриш

мумкин. 7. Дастурларни ўрнатиш ва олиб ташлаш қандай олиб борилади? 8. Маълумотларни сақлашда асосий вазифалар. 9. Файл тизими асосий функциялар маълумотлар иерархияси. 10. Энг оммавий файл тизимлари. 11. Маълумотларни қидиришнинг энг самарали усуллари 12. NTFS файл тизимининг асосий имкониятлари 13. Маълумотларни архивлаш нима учун керак ва у қандай олиб борилади. 14. MSBACKUP утилитасининг асосий функциялари нималардан иборат? 15. Файлларни сиқиштириш қандай олиб борилади? 16. Win ОС тармоқ имкониятлари ва уларни созлаш. 17. Компъютерни бошқа компъютерга тўғридан – тўғри қандай улаш мумкин? 18. Интернет уланишларни қандай тўғри ва самарали бажариш мумкин. 19. Маълумотларни қабул қилиш ва узатиш қурилмалари. 20. Тизим админитраторининг юқори ваколатли ҳуқуқлари мавжуд?

Page 87: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

87

8-Мавзу. МАТН МУХАРРИРЛАРИ БИЛАН ИШЛАШ Режа:

1. Матн файлларининг кенгайтмалари 2. Файлларни саклаш ва бошқа турдаги файл кенгайтмаларига ўтказиш 3. “Абзац” лар саралаш ва тартиблаш, устунлар ва уларни ўзгартириш. 4. “Разрыв” лар. Стиллар билан амаллар. Сноска, закладка . 5. Номи ва“перекрестные ссылка”, мундарижаларни автоматик яратиш. 6. Формула қўйиш. Жадвалларда ҳисоблаш. 7. Расм қўйиш ва тахрирлаш. 8. Схематик диаграммалар SmartArt. Автоматик иллюстраациялар рўйхатини

яратиш. 9. Колонтитул ва гиперссылкалар яратиш 10. Макрослар, Сарлавха куйиш. 11. Почта рассылкалари. 12. Ҳужжатнинг битта вароғини кижный ёки альбомный кўринишига келтириш. 13. Ҳужжатда слияния-конвертлар, наклейкалар ва хатлар яратиш. 14. Тузатишлар киритиш ва изоҳ қўйиш 15. Саҳифа параметрларини ўрнатиш ва ҳужжат хусусиятлари 16. Электрон хужжатларда ахборот хавфсизлиги

1. Матн файлларининг кенгайтмалари

Шахсий компьютерда ҳар бир фойдаланувчи турли ҳужжат ва матнларни тайёрлашда кўпгина қулайликларни яратадиган дастурга матн мухаррирлари деб аталади. Матн мухаррирлари матнларни киритиш, ўзгартириш, кўчириш ва чоп қилиш каби бир қанча имкониятларга эга. Бундай матн мухарирларига Блакнот, WordPad ва Word дастурларини мисол қилиб келтириш мумкин. Ҳозирги кунда энг кўп ишлатиладиган матн мухаррири бу Word дастури бўлиб, унда жуда катта имкониятлар мавжуд, жумладан жадвалллар яратиш, расмларни ҳужжатга қўйиш, оддий ва мураккаб математик формулалар ёзиш ва бошқа.

Матн файлларининг кенгайтмалари: *.txt, *.rtf, *.tex, .doc, .docx, .docm

2. Файлларни саклаш ва бошқа турдаги файл кенгайтмаларига ўтказиш Агар фойдаланувчи файл номини кўрсатмасдан Word дастури билан ишлашни

бошласа, компьютер янги матнли хужжатни «Документ1», кейингиларини «Документ2», «Документ3» ва ҳоказо ном билан номлашни тавсия қилади. Фойдаланувчи дастлаб матнни компьютер хотирасига киритиши, сўнгра эса уни компьютер тавсия қилган ёки ихтиёрий бошқа ном билан сақлаб қўйиши мумкин.

Фойдаланувчи файлни ихтиёрий бошқа ном билан сақлаши учун менюнинг Файл бўлимидан Сохранить как... буйруғини танлайди ва мулоқот ойнасининг «Имя файла» дарчасига файлнинг янги номи киритилади ва Сохранить тугмачаси босилади. Файл бир марта номланади. Дискда сақланган файлга киритилган кейинги ҳар бир ўзгаришни сақлаш учун менюнинг Файл бўлимидан Сохранить буйруғи ёки ускуналар мажмуасидаги

белгида «сичқонча» тугмачаси босилади. Шу билан бир каторда файлни тез саклаб колиш усули бу {Ctrl + S} еки {Shift+F12} клавишлар комбинацияларидан фойдаланиш мумкин.

Сохранить как... буйруғини берилган формат туридан бошқа формат турига ўтиш учун ишлатилади.

Page 88: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

88

3. Абзац билан ишлаш – Чекинишлар

Дастлаб, абзац очишни ўрганамиз. Рус тилида «Красная строка» деб аталади, у қуйидаги расмда кўрсатилган.

Биринчи сатрда чекиниш ташкил қилиш учун курсорни биринчи сатр бошига

қўйиб TAB тугмаси босилади. Агар абзац ўртасидаги сатр бошига курсор қўйилиб TAB босилса, унда бутун абзац учун чекиниш ташкил қилинади. Демак, чекиниш икки хил: сатр чекиниши ва абзац чекиниши бўлиши мумкин экан. Бу ўзгартиришларни меню ёрдамида ҳам бажариш мумкин. «Формат»-«Абзац» буйруьи бажарилади:

Расм.8.1

Агар чекинишларни бир неча абзац учун ўрнатмоқчи бўлсангиз, бу ҳолда керакли матн қисмини белгилаш зарур. Белгилашнинг энг осон йўли курсорни биринчи абзац бошига ўрнатиб, кейин Shitf тугмасини босиб туриб охирги абзацда чертиш кифоя.

Абзацни форматлаш. Абзацни сиз хохлаган матнда учратишингиз еки узингиз матнни абзацларга булиб

чикишингиз мумкин. Абзац худди хохлаган бир объект сингари узининг улчамларига эга. кенглик сатрни текислаш усули а) чап томондан в) унг томондан с) марказдан d) кенглик буйича сахифадаги холати биринчи сатрга куйилиши сатрлар уртасидаги жой абзацлар уртасидаги оралик Абзацни форматлаш – унинг параметрларини бериш еки узгартиришдир. Матнни

териш вактида еки уни тугатгандан сунг бевосита абзацни форматлаш мумкин. Абзацни форматлаш «Форматирование» ускуналар ойнасидан фойдаланиб еки “Формат” менюсининг “Абзац” буйругидан фойдаланиб бажарилади. Бу ойнага тез кириш контекст меню ердамида амалга оширилади. “Абзац” мулокот ойнасининг “Отступ” майдонида матннинг унг ва чап чегарасига боглик абзац куйиш мумкин. Очиладиган “Первая строка” руйхати биринчи сатр бошига абзацнинг чап чегарасини урнатади.

“Отступа” ва “Выступа” куринишида форматлайди. ”Интервал” майдонида форматланган абзацлар еки унга кушни абзац уртасидаги масофани урнатиш мумкин. Бунинг учун “Перед” ва “После” счетчиклари ишлатилади. “Межстрочный“ руйхати

Page 89: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

89

абзацнинг сатрлари уртасидаги масофани урнатишга имкон беради. Очиладиган “Выравнивание” руйхатидаги туртта вариантдан биртасини танлаш мумкин:

по ширине (кенглик буйича) по левому краю (чап томондан) по правому краю (унг томондан) по центру (марказдан) Матнли маҳлумотларни саралаш. Word дастурида матнли маҳлумотларни алфавит бўйича саралаш мумкин. Бунинг

учун дастлаб сараланиши керак бўлган матн бўлаги белгиланади ва сўнгра менюнинг Таблица бўлимидан Сортировка буйруғи танланади. Экранда қуйидаги мулоқат ойнаси пайдо бўлади

Расм.8.2

Матнни саралашни ускуналар мажмуасидан белги ёрдамида ҳам бажариш мумкин. Мисол тариқасида қуйидаги матн

Абдуллаев Амин Собиров Акбар Алиев Собир Низомов Мансур Ярашев Одил саралангандан кейин қуйидаги кўринишни олади: Абдуллаев Амин Алиев Собир Низомов Мансур Собиров Акбар Ярашев Одил Матнни устунлар(колонкалар)га бўлиш. Газета ва баҳзи китоблар(асосан

луғат ва энциклопедиялар)да маълумотларни бир нечта устунларга бўлиш керак бўлади. Бунинг учун дастлаб устунларга бўлинадиган матн қисми белгиланади ҳамда менюнинг Формат бўлимидан Колонки буйруғи танланади ва экранда қуйидаги мулоқат ойнаси пайдо бўлади(7-расм).

Расм.8.3. Матнни устунларга бўлиш ойнаси.

Page 90: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

90

Мулоқат ойнада Число колонок бўлимида устунлар сони киритилади. Разделитель тугмачаси устунлар ўртасига вертикал чизиқлар чизади. Ширина и промежуток бўлимида устунлар ўлчами ва улар орасидаги интерваллар қиймати киритилади. Агар Колонки одинаковой ширинқ дарчаси активлаштирилса, у ҳолда барча устунлар ва улар орасидаги интерваллар бир хил кенгликда бўлади. Применить бўлимида матннинг қайси қисмини устунларга бўлиш кераклилиги кўрсатилади. Қуйида киритилган матннинг 5 та устунга бўлингани келтирилган.

4. Саҳифаларни ажратиш. Энг муъими нима учун бу амал керак. Кўпроқ бу амал кўп бўлимли ҳужжатлар

яратишда керак бўлади. Масалан, битта саҳифага икки боб матни тушса, бу ҳолда иккинчи бўлим матнини бошқа саҳифага ўтказиб олиш керак. Саҳифа яратиш амали бўлимларни бўлиб бошқа саҳифага ўтказиб беради. Шуниси ҳам қулайки, энди биринчи бобга матн қўшилса ҳам иккинчи боб доим янги бетдан бошланади.

Расм.8.4

Демак, саҳифларни ажратиш учун менюнинг Вставка -> Разрыв бўлимлари танланади. Эслатма, албатта, амални бажаришдан олдин курсорни керакли (бўлинадиган) жойга қўйиш керак.

«Разрыв» мулоқот ойнасида ажратишнинг турлари мавжуд. Янги бетдан ёзишни

бошлаш учун «новую страницу» ҳолати белгиланади ва ОК тугмаси чертилади.

1 Боб

2 Боб

1 Боб

«Ажратиш» белгиси

2 Боб

2 Боб

«Ажратиш» белгиси

1 Боб

Page 91: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

91

Расм.8.5

Ажратиш белгисини кўриш ёки уни топиб ўчириш учун кўринмас белгилар режимини ёқиш керак Кўринмас белгиларни кўриш режимида ажратиш белгиси қуйидагича кўринади:

Ҳужжатнинг бутунлигини, мундарижа ва бетларга бўлинишини таoминлаш учун ҳамма бўлимлар битта файлда жойлашиши керак. Кўпинча ҳужжат ҳар хил кўринишдаги саҳифлардан иборат бўлиши мумкин. Бундай ҳужжатларни ҳосил қилиш учун бўлимлардан фойдаланилади. Масалан, мана шундай кўринишда ҳужжат саҳифалари жойлашиши мумкин:

Расм.8.6

Албатта, бу энг содда мисол. Word дастурида бир нечта саҳифалар бир хил форматда бўлиши мумкин. Ҳар бир бўлим учун алоҳида – алоҳида параметрлар ўрнатиш мумкин (12 – Дарс «Саҳифа параметрлари»ни ўқинг). Бўлимларда параметр ўзгаришлари (матн форматлари, жойлашиши) бошқа бўлимларга таoсир этмайди. Ҳужжатни бўлимларга ажратишдан матн қисмини бошқаларига боьланиб қолмаслигини таoминлаш мақсадида фойдаланилади.

Янги бўлим ҳосил қилиш учун ажратиладиган жойга курсорни ўрнатиб, Вставка -> Разрыв бўлимини танланг. Ҳосил бўлган мулоқот ойнасида «Новый раздел» қисмидан «Со следуюўей страницқ» ҳолатини танланг ва ОК тугмасига чертинг.

Расм.8.7

Кўринмас белгиларни кўриш режимида саҳифа бўлинишини кўриш мумкин. У қуйидагича кўринади:

Page 92: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

92

Шу билан бир каторда ускуналар ойнасида асосий уринни “Формат” менюси “Стиль” буйруги вазифасининг асосий кисмини бажариш мумкин булган очилувчи стилли форматлаш руйхати эгаллайди. Бу тугмалардан фойдаланиб:

- Стиль кабул килиш - Стилни аниклаш мумкин. Автоматик ҳолда бўлим, боб ва бошыаларнинг мундарижасини тузиш учун турли

даражадаги сарлавҳа усулларидан фойдаланилади. Сарлавҳа усулларини эса матн киритишда берилиши тавсия этилади. Матнга бирор усулни бериш учун ёзувни белгилаш керак (курсорни матн ичида жойлаштириш ҳам кифоя) ва ускуналар панелидан керакли усулни танлаш лозим.

Расм.8.9

Усулларни щчириш учун матнни белгилаб, усуллар майдонидан «обычный» ҳолати танлаш зарур.

Усулларни қайта щрнатиш ҳам мумкин, бунинг учун бошқа ёзув усулини танлаш керак (бунда ёзув мундарижадаги щрнини щзгартиради).

Ёзувни форматланг. Қайта усул щрнатинг. Ахборот ойнаси чиқади.

Расм.8.10

Белгиланган қисм жорий усул учун намуна ҳолати ёқилганлигига ишонч ҳосил қилиб, ОК тугмасига чертинг. Шу усулдаги барча ёзувлар ҳолати автоматик тарзда ўзгаради.

Расм.8.11

Сноска қўйиш учун Ссылки вкладкасидан қуйидаги расмда кўрсатилганидек Вставить сноску буйруғи оркали

амалга оширилади.

Page 93: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

93

Закладка қўйиш

Закладка қўйиш учун керакли мант қисми белгиланади ва Вставка вкладкасидан Закладка банди танланади.

Закладка ойнасидан Имя закладки қаторига Закладка номи киритилиб Добавить буйруғи танланади.

Номи ва“перекрестные ссылка”, мундарижаларни автоматик яратиш. “перекрестные ссылка” ҳосил қилиш учун Ссылки вкладкасидан қуйидаги расмда

кўрсатилганидек “перекрестные ссылка” тугмачаси босилади ва ҳосил бўлган ойнадан мос буйруқ танланиб Вставить тугмачаси босилади.

Расм.8.12

Мундарижаларни автоматик яратиш бизга яратган ҳужжатимизнинг қайси бўлимлардан ташкил топганлигини ва уларга тезкор ўтиш имкониятини беради. Бу ишни амалга ошириш учун биринчи навбатда ҳужжат охиригача тайёрланади яъни булиши керак бўлган боб ва бўлимлар ёзиб чиқилади шундан сўнг: Ссылки вкладкасидан расмда курсатилганидек намуна танланади.

Расм.8.13

Формулалар қўйиш ва жадвалларда ҳисоблашлар Формулалар математик ёки бошқа бирор соҳага тегишли формулалар қўйишда

ишлатилади. Бунинг учун MS Word дастурида Вставка бўлимида Формула буйруғи орқали амалга оширилади. Қуйидаги ҳосил бўлган ойнадан керакли формулани танлаш орқали ёки янги бир формулани ҳосил қилишингиз мумкин.

Page 94: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

94

Расм.8.14

Хужжатга расм жойлаштириш ва ўзгартиришлар киритиш.

Матнга жойлаштирилган график тасвирлар матнни янада тушунарли холатга келтиради. Word дан фойдаланиб хужжат матнини фотосурат, тасвирлар ердамида безаш мумкин. График объектлар бир неча манбалар ердамида хосил килинади:

- Wordнинг узи билан келадиган тайер график тасвирлар - Фойдаланувчининг узи Paint график мухаррири билан хосил килган

тасвирлари - Сканер – тасвир ва расмларни график файлда хосил килувчи ва

компьютерда сакловчи махсус курилма ердамида. Word куйидаги кенгайтмали файллар билан ишлайди: *.pcx , *.gif , *.wmf , *. bmp , *.tif ва бошкалар. Word матн мухаррири ердамида матнга “ClipArt” расмлар тупламидан расмлар

куйиш мумкин, шу билан бир каторда сизнинг узингиз кайсидир график мухаррирда тайерлаган еки сканерланган тасвирни хам куйиш имконияти мавжуд. Бундан ташкари Word график мухаррирлар ердамида график объект тузишга рухсат беради. Расмлар гурухларга ажратиш мумкин булмаган нуктали тасвир булиши мумкин (Масалан: Paint график мухарририда тузилган “BMP” форматли расм). Еки расмлар алохида график объектлар сифатида гурухларга булинадиган метафайл типли (“ClipArt” тупламига кирувчи “WMF” форматли расм) булиши мумкин.

8. Схематик диаграммалар SmartArt Схематик диаграммалардан фойдаланиш бизга тасвирламоқ бўлган

маълумотларимизни янада мазмунлироқ чиқишида ёрдам беради. Бу турдаги диаграммаларни ҳосил қилиш учун Вставка вкладкасидан SmartArt тугмачасини орқали керакли диаграммани танлаб ҳосил қилишимиз мумкин.

Page 95: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

95

Расм.8.15

Иллюстраациялар рўйхатини яратиш учун Ссылка вкладкасидан список иллюстраций тугмачасини босиб қуйидаги келтирилган рамда кўрсатилганидек ҳосил қилиш мумкин.

Расм.8.16

9. Колонтитул ва гиперссылкалар яратиш Хар хилдаги нашриетлар, журналлар, илмий-техник ва машхур адабиетлар билан

ишлаганда сиз, эхтимол, сахифалар паст еки юкори кисмидаги ахборотга эътибор берган булсангиз керак. Бу канакадир график тасвир ва нашриет номи еки унинг булими сарлавхаси булиши мумкин. Бундай ахборот сизга китобнинг керакли булимини еки лугатдан керакли сузни тез топишга ердам беради. Бундай характерда жойлаштирилган ахборот колонтитул деб аталади. “Колонтитул” сузи нашриетнинг махсус термини хисобланади.

Колонтитуллар жойлашиш урнига кура икки хил булади: юкориги колонтитул пастки колонтитул Колонтитуллар барча хужжат сахифаларида бир хил булиши хам, булимлар буйича

узгариши хам мумкин. Шунга эътибор бериш керакки, колонтитул хар бир булим мавзусига мос булиши керак.

Page 96: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

96

Бир томонлама чоп этишда колонтитуллар хар бир сахифада бирта булади. Агар икки томонлама чоп этиш булса, марказий чизикка симметрик равишда жойлаштирилади. Бунда чап ва унг сахифалардаги ахборот хар хил булиши хам мумкин. Масалан: Чап томонда умумий булим номи унгда эса мос булим номи жойлаштирилади.

Колонтитул тузиш ва тахрирлаш учун махсус “Колонтитулы” ускуналар ойнасидан фойдаланилади. Бу ойна ердамида пастки ва юкориги колонтитуллар орасида уланиш, кейингисига утиш ва аввалгисига кайтиш каби ишларни бажариш мумкин.

Матнга гипссылка қўйиш. Матн мухаррири билан ишлаш жараёнида биз турли жойлардаги обеъктларга мурожаат этишимизга тўғири келиши мумкин. Шунда бизга гиперссқлкадан фойдаланиш қўл келади. Бунинг учун Вскавка вкладкасидан гиперссқлка тугмачаси босиб, қуйида расмда кўрсатилганидек керакли обеъктни танлаш оркали амалга оширилади.

Расм.8.17. Макрослар

Макрослар бизга иш жараёнида куп такрорланадигин мураккаб бўлган ишларни хотирага маълум ном остида саклашимизга ва унга керакли пайти чақириб фойдаланиш учун керак бўлади. Бунинг учун кўйидаги кетмакетликда ҳаракатларни амалга ошириш талаб этилади.

Вид вкладкасидан Макросы тугмачасини босинг ва янги макрос яратиш учун запись макром бўлимини олдиндан яратилган макросни ишга тушуриш учун Макросы буйруғини танлаш керак бўлади.

Сарлавха куйиш. Сарлавха ва кисм сарлавха киритишда куйидаги асосий коидаларга риоя килиш

керак: 1) Сарлавха бош харфларда езилиши керак 2) Сарлавха охирида нукта куйилмайди. Колган тиниш белгилари эса

куйилади. Масалан: куп нукта, ундов ва суров белгилари сакланади. Агар сарлавха иккита алохида гаплардан таркиб топган булса, унда биринчи гапнинг охирига нукта куйилади, иккинчисига эса йук. Бундан келиб чикиб агар сарлавха бирта сатрдан куп булса, уни шундай жойлаштириш керакки, нукта сатрнинг охирига эмас, балки унинг ичига тушсин.

3) Содда сарлавха символлар уртасида булинувчи интервалдан фойдаланиб, расмийлаштирилиши хам мумкин.

4) Сарлавха хамма вакт узига боглик матн билан бир сахифада жойлашиши шарт. Агар сарлавха сахифа охирида жойлашса, ундан сунг уч сатрдан кам булмаган мавзу матни булиши керак. Агар сарлавха сахифанинг бошига тушиб колса, лекин биринчи сатрига эмас, ундан олдин турт сатрдан кам булмаган аввалги мавзу матни булиши керак.

5) Матн сарлавхадан икки – уч интервал ташлаб езилади.

Page 97: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

97

6) Кисм сарлавхалар бош харфларда тагига чизиксиз езилади. Кисм сарлавханинг жойлашиш коидалари хам асосий сарлавха коидаларига буй сунади. Сарлавха ва кисм сарлавха уртасидаги масофа икки интервални ташкил этади.

Сарлавха ва кисм сарлавха матнлар билан ишлашда асосан, икки усулдан бири каби жойлаштирилади:

Марказлаштирилган (матн уртасида) Байрокли (чап томондан текисланган). Сарлавхани марказлаштирилган усул ердамида расмийлаштириш: 1. Cарлавхани бош харфларда теринг. 2. Уни ажратиб олинг. 3. “Форматирование» ускуналар ойнасидан марказлаштириш тугмасини

босинг. Киска сарлавхани марказлаштирилган усул ердамида расмийлаштириш: 1. Сузни бош харфларда теринг 2. Сузни ажратинг 3. “Форматирование» ускуналар ойнасидан марказлаштириш тугмасини

босинг 4. “Формат” менюсининг “Шрифт” буйругини танланг. Очиладиган мулокот

ойнасидан “Интервал” булимига келиб, “Разреженный” калитини ва счетчик ердамида керакли интервални урнатинг.

Байрокли усул ердамида сарлавхани расмийлаштириш: 1. Cузни бош харфларда теринг. 2. Cузни ажратинг. 3. “Форматирование» ускуналар ойнасидан чап томондан текислаш

тугмасини босинг. “Формат” менюсининг “Шрифт” буйругини танланг. Очиладиган мулокот ойнасидан “Интервал” булимига келиб, “Разреженный” калитини урнатинг ва счетчик ердамида керакли интервални урнатинг.

11. Почта рассылкалари. Почта рассылкалари бизга жуда кенг фойдаланадига ишларда бири ҳисобланади.

Буйруқларда фойдаланиш учун рассылки вкладкасига кириш оркали ва қуйида келтирилгар расмдаги буйруқларни танлаш орқали амалга оширилади.

Расм.8.18

12. Ҳужжатнинг битта вароғини книжная ёки альбомная кўринишига келтириш. Бирор ҳужжат билан ишлаганимизда шу ҳужжатда баъзи бир вароқлари ёки альбом

кўринишидаги ёки китоб кўришида бўлиши мумкин шу ҳолда юзага келган муаммони ҳал этиш учун Параметры страницы бўлимидан Орентацияни танлаш орқали амалга оширилади.

Page 98: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

98

Расм.8.19

13. Ҳужжатда слияния-конвертлар, наклейкалар ва хатлар яратиш. Ҳужжатда слиянияни ишлатиш бирор бир ташқаридаги файл билан ҳужжатни

боғлашдан иборат мисол учун Ms Access маълумотлар базаси билан боғлаб қуйиш орқали тайёрланган шаблондаги ҳужжатни маълум бир қисми маълумотлар базасининг майдонига боғлаб қўйиш мумкин. Бу эса бизга ҳужжатни бир нечта усулда тайёрлаш имкониятини беради. Бундан бошка ҳам булардан бошқа вазифаларда ҳам фойдаланиш мумкин.

Расм.8.20

14. Тузатишлар киритиш ва изоҳ қўйиш “Cтандартная” ускуналар ойнасидаги “Орфография” тугмасини еки “Сервис”

менюсининг мос буйругини танлаш оркали сиз матннинг белгиланган кисмини еки (курсорнинг жорий урнидан бошлаб) матн охиригача булган кисми орфографиясини текшириш процедурасини юклайсиз. Текшириш учун учта лугат:

Word матн мухаррирининг стандарт лугати Алохида сузлар лугати Фойдаланувчининг орфографик лугати Текшириш жараенида Word хар бир сузни стандарт лугат – MSSP2_XX.LEX

файлдан топишга харакат килади. Файл номидаги XX лугат тилини билдиради. Масалан: MSSP2_RU.LEX – бу рус тили лугати. Фарклар ва мавжуд алмаштиришларни Word экранда мулокот ойнада чикаради. Албатта, текшириш тулик механик равишда булади ва сузларнинг форма мослиги текширилади. Агар сиз “Я дал другу свет”(“совет” урнига) деб езсангиз, Word хатони тугриламайди. Баъзи одамлар доим бир хил сузларга адашадилар. Шундай шубхали орфографик эмас, маъноли (семантик) хатоларга эга булган сузларда алохида сузлар лугатини (MSSP2_XX.LEX) номли файл яратишингиз мумкин. Бу лугат стандарт лугат билан бирга ишлайди. Нихоят, сиз шахсий лугатингизни,ихтиерий ном ва

Page 99: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

99

.DIC кенгайтма билан хосил килишингиз мумкин. Бундай лугат Word мулжалланган тилдан катъий назар, хатоларни топишга ердам беради.

Синонимлар лугати. MSTN_XX.LEX номли синонимлар лугати ва “Сервис” менюсининг

“Синонимы” буйруги оркали сиз матннинг курсатилган сузларига синоним танлашингиз хамда бу билан хужжатнинг адабий стилини яхшилашингиз мумкин. Масалан: Word “бошка” сузи урнига “фаркли”, “ишлаяпти” урнига “мехнат килаяпти” ва шунга ухшашларни куйиши мумкин. Бу ажойиб функциянинг киммати шундаки, сиз бирор бир куп ишлатадиган сузнинг синонимини бош котириб уйлаб утирмайсиз, Word матн мухаррири бирваракайига бир нечта вариантни курсатади.

Лекин огохлантирамиз: Word адабиет олимларидаги стилистик кобилиятга эга эмас, у сизга мос синонимлар билан бирга баъзи, айни вактда ноурин сузларни хам таклиф килиши мумкин, шунинг учун хам синоним танлашда эхтиет булинг.

Сузларни кучириш. Олдин айтиб утилгандек, Word киритилган тулик абзацга бирта узун катор

сифатида карайди. Шу каторнинг сузларини дастурнинг узи маълум коидаларга биноан сахифадаги сатрга жойлаштиради. Оддий холни курайлик сиз текисланишнинг марказдан бошланишини танладингиз. Бундай каторга навбатдаги киритилган каторни куйиш учун Word суз узунлигини сатрнинг буш колган кисми узунлиги билан таккослайди. Агар суз шу сатрга сигмаса, Word уни кейинги сатрга туширади, ва олдинги сатр сузлари орасига тенг бушликлар куйиб каторни текислайди. Киритилган суз канчалик узун булса, бушликлар хам шунча узун булади.

Бу узунликни кискартириш (мавжуд шрифтдаги пробел катталигигача) мумкин, бунинг учун кучириладиган сузни бугинларга ажратиш ва жорий сатрда унга сигадиган сузнинг бир кисмини колдириш, еки оддий бугин кучиришни бажариш зарур.

Word кучиришнинг иккита - автоматик (“Сервис” менюсининг “Перенос слов” буйруги) ва кулда бажариш режимларини ишлатишга имкон беради. Автоматик кучириш дастурни компьютерга урнатиш вактида эътиборга олиниши керак, лекин хамма версиялар хам рус сузларини кучира олмайди. Бунинг устига автоматик бугин кучириш доим хам тугри бажарилмайди. Шунинг учун хар кандай холатда сиз бугин кучириш ва сузлар орасидаги ораликни кулда бажаришингиз керак. Агар сатрдаги сузлар оралиги катта булса,сиз кейинги сатрнинг биринчи сузини зарур булмаган чизикча {Ctrl+ -} оркали иккига булинг. Word агар шундай булса, сузнинг бир кисмини олдинги сатрга кучиради ва оралик кискаради. Агар уринишингиз самара бермаса, биринчи кисмни янада кичикрок олинг ва хоказо.

1. Агар оралик жуда катта булмаса, сатрни уз холига куйинг. Бугин кучиришлар хам матнни безамайди.

2. Агар Word сузларда ортик чизикча (масалан: илмий- техник, иктисодий-ижтимоий ва хоказо) учратса, у тилдан катъий назар сузларни мустакил кучиради.

3. Баъзи холларда чизикли сузларни хам кучирмаган маъкул (MS-DOS) бунда {Ctrl+Shift+ -} таъкик чизигини босинг, кучириш мумкин булган сузларни хам кучирмайди.

Баъзан сузлар орасига бир еки иккитадан ортик буш жой куйиш мумкин эмас. Масалан: 1,2,3,4 – изохларда изох раками ва биринчи сузи орасидаги масофалар бир хил булиши керак. Бунинг учун {Ctrl+Shift+пробел} булинмас пробелни урнатинг.

15. Саҳифа параметрларини ўрнатиш ва ҳужжат хусусиятлари Хужжат билан ишнинг биринчи погонасида унинг сахифалари параметрларини

урнатиш керак. Бунга вараканинг улчами ва мулжалланиши, майдон катталиги, колонтитулдан сахифанинг юкори ва паст томонигача масофани урнатиш киради. Иш жараенида урнатилган параметрлар узгартирилиши хам мумкин. Сахифа параметрлари хужжатнинг барча кисмларида бир хил булиши ва турли булимларда хар хил булиши хам (бу колонтитулга боглик) мумкин. Сахифа улчамларини танлашда чоп этиш курилмасига

Page 100: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

100

мулжалланг. Варака формати А4 булса, хохлаган хозирги замон принтерларида чоп этиш мумкин. Формат А3 булса, факат принтернинг махсус модификациялари оркали чоп этиш мумкин. Сахифа мулжали китобли (баландлиги энидан катта) еки альбомли (баландлиги энидан кичик) булиши мумкин. Майдон катталикларини урнатиш вактида бир томонли еки икки томонли чоп этишдан кайси бири ишлатилишини аниклаб олиш зарур. Бир томонлама чоп этишда матн факат чоп этиш варагининг бир томонига жойлаштирилади. Бундай чоп этиш маъруза, реферат, диссертацияларни расмийлаштиришда кулланилади. Бу холда юкори паст, чап ва унг майдонлар фаркланади.

Журнал ва китоб тайерлаш нашриетларида эса икки томонлама чоп этиш ишлатилади. Бу ерда кузгули майдон фаркланади, шу билан бирга чап ва унг майдон урнига ички ва ташки майдон тушунчалари кулланилади.

Сахифа параметрларини урнатиш учун “Файл” менюсининг “Параметры страницы” буйруги ишлатилади. Бунда “Параметры страницы” мулокот ойнаси очилади.

Бу ойна турт булимдан иборат . “Поля” (майдон) “Размер бумаги” (варака улчами) “Источник бумаги” “Макет” Майдон улчами ва куриниши , шу билан бирга колонтитул холати “Поля”

булимида урнатилади. Варака улчами ва мулжали “Размер бумаги” булимида урнатилади. Майдон улчамини урнатишда еки ички ё чап майдон улчамини переплет катталигигача катталаштириш, еки переплет катталигини алохида урнатиш керак.

Сахифа улчами ва йуналишини урнатиш. 1. “Файл” менюси “Параметры страницы” буйругини танланг.Ойнанинг

“Размер бумаги” булимига утинг.

Расм.8.21

( “Параметры страницы” мулокот ойнасининг “Размер бумаги” булими). 2. Очиладиган “Размер бумаги” руйхатидан керакли улчамни танланг. 3. “Ориентация” калити ердамида сахифанинг керакли йуналишни урнатинг. Майдон катталикларини урнатиш: 1. “Файл” менюси “Параметры страницы” буйругини танланг. 2. Ойнанинг “Поля” булимига утинг. 3. Икки томонлама чоп этиш булса, “Зeркальные поля” байрокчасини

урнатинг. 4. Жавобгар стчетчиклар ердамида майдон улчамини урнатинг. 5. “Переплет” счетчиги ердамида переплет учун майдон улчамини урнатинг.

Page 101: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

101

6. Жавобгар стчетчиклар ердамида сахифа чегарасидан колонтитулгача. масофани урнатинг.

Расм.8.22

16. Электрон хужжатларда ахборот хавфсизлиги Сиз ишлаётган ҳужжатнинг конфидециаллиги таъминлаш мақсадида MS Word

дастури ўзининг бир қанча имкониятлари мавжуд: 1) Ҳужжат киришни тақиқлаш 2) Ҳужжатни ўқиш мумкин лекин уни ўзгартиришни тақиқлаш 3) Бошқа турдаги тақиқлар(форматирование ва бошқа) Бу имкониятлардан фойдаланиш учун Файл менюсининг Сохранит как... орқали -

>Общие параметры банди танланади

Расм.8.23

Шундан сўнг файлни очиш учун ва ўзгартириш учун паролларни киритишингиз мумкин ва ОК тугмачаси босилади.

Page 102: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

102

Расм.8.24

Бу ерда эса юқорида айтиб ўтилганидек Форматирование, тахрирлашга чегара ўрнатишингиз мумкин.

Расм.8.25

Назорат саволлари 1.Матн муҳарририланнинг асосий вазифаси нимадан иборат? 2.Windows муҳитида ишловчи қандай матн муҳарирларни биласиз? 3.Word матн мухаррири ойнаси қандай элементлардан ташкил топган? 4.Word матн мухарририда тузилган файл нима дейилади? 5.Wordда тузилган файл қандай кенгайтма номга ва пиктограммага эга? 6.Wordнинг асосий панел воситаларини айтиб беринг. 7.Жадвалларни ҳосил қилишни тушунтириб беринг. 8.Ҳужжат ичига расмларни жойлаштириш қандай амалга оширилади? 9.Математик ифодаларни ёзиш қай тарзда амалга оширилади? 10.Матнни форматлаш деганда нимани тушуниш лозим? 11.Матнда кайси турдаги объектларни ва кандай жойлаштириш мумкин?

Page 103: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

103

9-Мавзу. ЖАДВАЛЛИ ҲУЖЖАТЛАР БИЛАН ИШЛАШ

Режа: 1. Электрон жадвалли файллар форматлари 2. Бошқа форматдаги файлларни ўзгартириш ва сақлаш 3. Авто тўлдириш. 4. Маълумотлар билан ишлаш: кўппоғонали саралаш, гуруҳлаш ва фильтрлаш. 5. Формулалар: структура ва формулалар оператори, формулаларда

кўрсаткичларан фойдаланиш хусусиятлари, формулалардаги типик хатолар ва уларни тўғрилаш, мураккаб формулаларни қадамба-қадам ҳисоблаш имкониялари.

6. Функциялар: математик ва статистик функциялар, ҳар хил функциялардан фойдаланиш хусусиятлари.

7. Мантиқий функцияларни тасвирлаш. 8. Сон, сана ва вақтнинг махсус форматлари хусусиятлари. 9. Ҳужжатни ҳимоялаш ва изоҳлардан фойдаланиш. 10. Рухсат этилмаган ўзгартиришлардан китоб, варақ, алоҳида катак ва маълум бир

диапазонларни ҳимоя қилувчи файл процедуралари. 11. Диаграммалар: диаграммалар маълумотлар базаси билан ишлаш,

диаграммаларни расмийлаштириш ва стилини танлаш. 12. Макрослар. 13. Чоп этиш: саҳифа параметрларини созлаш ва ориентирни танлаш. 14. Чоп этишни ўзига хослиги. 15. Катта жадвалларни чоп этишни созлаш

1. Электрон жадвалли файллар форматлари

Формати

Кенгайтмаси Берилиши

Excel китоби

XLSX Office Excel 2007-2010 ва ундан юқори версиялари

Excel варағи (код)

XLSM Макросларни қўллаб-қувватловчи XML га асосланган Office Excel 2007версияси

Excel иккилик китоби

XLSB Office Excel 2007 (BIFF12) нинг иккилик файллари формати.

Шаблон

XLTX Excel учун Office Excel 2007 нинг стандарт формати

Шаблон (код)

XLTM Макросларни қўллаб қувватловчи Office Excel 2007 нинг файл формати

Microsoft Excel 97 — 2003

XLS Excel 97 — 2003 (BIFF8) файлининг иккиликт формати

Excel 97 — 2003 шаблони

XLT Excel шаблонларини сақлаш учун Excel 97 — 2003 (BIFF8) нинг иккилик формати файли

Page 104: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

104

Microsoft Excel 5.0/95 китоби

XLS Excel 5.0/95 (BIFF5) иккилик файл формати.

XML-жадвал 2003

XML XML- 2003 (XMLSS).жадвали учун файл формати

XML маълумотлар

XML XML маълумотлар формати.

Microsoft Excel созлаш

XLAM Office Excel 2007 файлларни созлаш формати

Excel 97 — 2003 созлаш

XLA Excel 97 — 2003 ни созлаш. VBA лойиҳаларни қўллаб-қувватлайди.

2 .Бошқа форматдаги файлларни ўзгартириш ва сақлаш Янги китобни ускуналар панелидаги Яратилсин (тузилсин) тугмаси ёрдамида

ҳаммасидан кўра тез яратиш мумкин. Агар сиз китобни бошқа китоб пайтида тузаётган бўлсангиз, унда янги китоб мавжуд дарчанинг устига чиқарилади. Агар олдинги китоб 1-китоб деб аталган бўлса, янги китоб 2-китоб деб номланади ва ҳоказо.

Агар тузилсин тугмасининг ўрнига файл менюсидан тузилсин буйруғидан фойдаланилса, ҳужжатни тузишда мулоқот дарчаси пайдо бўлади:

Расм.9.1

Китобларни бу дарчада тақдим етилган андозалари янги китобларни яратиш учун асос бўлиб хизмат қилишлари мумкин. Умумий иловаси китоб нишонини ўз ичига олган, уни танлаб сиз стандарт китобни яратасиз. Қарорлар иловаси “типовой”(“намунавий”) вазифаларни бажариш яхши асос бўлиши учун хизмат қилиши мумкин бўлган китобларнинг бир нечта андозалар нишонларини ўз ичига олади.

Иш ҳақини ҳисоблаш бўйича китоб яратишга анча вақт йўқотгач, сизда уни сақлаб қўйиш зарурати (истаги) пайдо бўлади. Файлни сақлаб қолар екансиз сиз шу билан бирга дарчанинг конфигурацияси, шрифтлари ва услубини ҳам қўшган ҳолда шу китоб учун ясалган қурилмаларни сақлаб қоласиз. Файл менюсидан 6 та буйруқ бор. Булар:

1) .... сифатида сақлаб қолинсин. 2) Сақлаб қолинсин.

Page 105: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

105

3) Иш соҳаси сақлаб қолинсин. 4) Wеб-саҳифа сифатида сақлаб қолинсин. 5) Ёпилсин. 6) Чиқиш. 1)Буйруқ одатда ҳужжатни биринчи марта сақлаб қолишда, ёки уни бошқа номда,

бошқа папкада ёки бошқа дискда сақлаб қолишда ишлатилади. 2)Буйруқ мавжуд ҳужжатга киргизилган ўзгартиришларни сақлаб қолиш учун қўлланилади. Чиқиш ва Ёпилсин буйруқларини танлашда ЕХCЕЛ ҳамма вақт мулоқот дарчаси орқали сиз ўзингиз киритган ўзгаришларни сақлаб қолишни истайсизми ёки йўқми деб сўрайди. Иш майдони сақлаб қолинсин буйруғи ёрдамида сиз ЕХCЕЛнинг жорий ҳолатини сақлаб қолишингиз мумкин. Масалан, ушбу иш сеанси вақтида очилган ҳамма китоблар ва бу китобларнинг турли хил ташқи белгилар (атрибутлар)и сақлаб қолинади. Ва ниҳоят, Wеб саҳифаси сифатида сақлаб қолинсин буйруғини сақлаб қолишни електрон ҳужжат шаклида амалга оширади.

Китобни сақлаб қолишга биринчи марта киритиш олдидан сиз файлга ном қўйишингиз ва у қаерда сақланиши кераклигини кўрсатишингиз мумкин. Сақлаб қолиш буйруғи танлаб бўлингандан сўнг екранга сақлаб қолиш дарчаси чиқарилади:

Расм.9.2

Бу дарчада қуйдаги унсурлар бор: Сақлаб қолиш учун (одатда у менинг ҳужжатларим панелидир) кўрсатиладиган

папка майдони. Агар бошқа папкага ўтиш зарурати бўлса, вертикал устундаги папкаларнинг номларини ишлатиш ёки ҳамма тизимий папкаларнинг рўйхатини очувчи рўйхатни очиш тугмасидан фойдаланиш ва тегишли папкани танлаб олиш мумкин.

менинг ҳужжатларим папкасига ўтиш, бир даража тепага ўтиш (папкаларнинг мавжуд тузулмаси бўйича, бир папкадан иккинчисига ўтиш), папкани чиқариб ташлаш, тузиш, тақдим этишлар (дарчанинг иш майдонида объектларни тақдим этишнинг шаклларини ўзгартириш учун).

Файлнинг номи, майдони, унда файлнинг номини танлаш мумкин, Сукут сақлаш бўйича у ерда тегишли тартиб рақамли ном қитоб туради. Бу майдонда рўйхат тугмаси файллар номларининг қўшимча рўйхатини таклиф қилади.

Файлнинг типи майдони – сақлаб қолинадиган файлнинг типини бериш учун хизмат қилади. Сукут сақлаш бўйича хлс қабул қилинади, аммо бу майдонниннг ўзагидаги рўйхат тугмаси игшлатилса, у ўзгартирилиши мумкин.

Сақлаб қолинсин тугмаси – сақлаб қолиш амалини янгилайди. Бекор қилинсин тугмаси – сақлаб қолиш амалини бекор қилади. Сервис тугмаси – агар масалан, парол билан, заҳира нусхасини яратиш ва

ҳоказоларни бажариш зарур бўлса, сақлаб қолишнинг қўшимча параметрларини беради.

Mening dok. papkasiga o‘tish

Bir daraja

yuqoriga chiqish

Uchirish

Papka yarati

sh

Ko‘rinishi

Page 106: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

106

3.Авто тўлдириш Excelда айрим ишларни бажариш жудаям кўп вақтни олиши ва қийин бўлиши

мумкин. Жадваллар билан ишлашда мажуд буўлган функциялардан ойдаланиш ишини сезиларли даражада осонлаштиради.Айрим ишларни қайта қайта бажарига тўғри келади. Бу эса кўп вақтни атлаб қилади. Бундай ишларни автоматлаштриш учун дастур яратувчиари қулай бўлган функцияни ишлаб чиқишган ва у Excel катакларини автотўлдириш дейилади.

Excel катакларини автотўлдириш Мисол учун Excel ой бўйича маълумотлар рўйхатини ҳосил қилишни кўрамиз. Биз

ҳозир ушбу рўйхатни автоматик равишда қандай қилиб ҳосил қилиш мумкинлигини кўрамиз. Бу рўйхатдан келиб чиққан ҳолда кейинчалик ўз рўйхатларимизни яратишимиз мумки

А1 катакка Январь сўзини ёзамиз ҳамда Enter тугмасини босамиз.

Расм.9.3

Энди сичқонча курсорини А1 катакнинг ўнг пастки бурчагидаги кичик квадратчага олиб келамиз.

Расм.9.4

Курсор кўрсаткичи оқ крестикдан кичик қора крестикка ўзгарганда сичқончани чап тугмасини босинг ва уни қўйиб юбормасдан сичқонча кўрсаткичини А12 катакка олиб келинг. Сизда рамкача ҳосил бўлади.

Page 107: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

107

Расм.9.5

Сиз сичқончанинг чап тугмасини қўйиб юборганинггиздан кейин белгиланган катаклар ой номлари билан тўдирилади.

Расм.9.6

Энди Excel да сана бўйича маълумотлар рўйхатини ҳосил қилишни кўрамиз В1 катакка 12.01.2012 санани ёзамиз ва сичқонча курсорини тўдриш маркерига

олиб келиб В1:В12 катаклар диапазонини белгилаймиз. Автоматик равишда саналар кетма кетлиги ҳосил бўлади.

Page 108: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

108

Расм.9.7

Excelда сатрларни рақамлаш. Агарда сиз сатр устунларини рақамлаб чиқмоқчи бўлсангиз, катакка 1 ундан кеийнга катакка 2 ёзинг ва иккала катакни белгилиб автотўлдириш маркерини босиб еракли диапазонни белгилаган ҳолда автоматик равишда рақамлар кетма-кетлигини ҳосил қилиш мумкин. Бунда кетма-кетлик 1(2-1) га ошиб боради.

Бу ишни фақат катакка бирни киритиб, сўзра уни автомўлдириш маркерини белгилабклавиатурадаги Ctrl тугмасини босиб турган ҳолда ҳам ҳосил қилиш мумкин.

Расм.9.8

Юқоридаги ишни ҳар хил оралиқдаги сонлар учун, масалан, жуфт, тоқ ёки бошқал сонлар учун ҳам амалга ошириш мумкин.

Масалан, D3 катакка 1, D4 катакка киритамиз ва бу катакларни белгилаган ҳолда уларнинг автотщлдириш маркерини тортамиз. Бунда фақат тоқ сонлардан иборат бўлган рўйхат ҳосил бўлади. Бу ишни Ctrl тугмасини босиб турган ҳолда амалга ошириш мумкин.

.

Page 109: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

109

Расм.9.9

Натижада тоқ сонлардан иборат бўлган рўйхат ҳосил бўлади.

Расм.9.10

4.Маълумотлар билан ишлаш: кўппоғонали саралаш, гуруҳлаш ва фильтрлаш

Битта устундаги маълумотларни саралаш учун ускуналар панелидаги Сортировать

по возрастанию ёки Сортировать по убыванию тугмаларидан фойдаланилади. Масалан, қуйидаги расмдаги жадвални йил устуни бўйича саралаш учун жорий

яъни С устун танланади ва тугмаларан бири босилади..

Page 110: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

110

Расм.9.11 Оддий саралаш Бундан ташқари, жадвалларни саралаш автофильтрдан ҳам фойдаланилади. Бир нечта устунлар бўйича саралаш Икки ва ундан ортиқ усутнлар бўйича саралаш учун кеаркли катакла белгиланаши

ва Данные/Сортировка командани бажариш лозим. Сортировка диапазона диалог ойнасида навбатма навбат сараланиши керак бўлган устунлар чиқади. Уларни ўз хохишимизга кўра танлаб саралашни амалга оширамиз

.

Расм.9.12

Қуйидаги расмда аввал "Цена" устуни бўйича ўсиш, кейин "Год" устуни бўйича ўсиш ва "Пробег" устуни бўйича ҳам саралаш амлага оширилган

Page 111: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

111

Расм.9.14

Маълумотларни саралаш учун автофильтрдан фойдаланилади. Автофильтр ўрнатиш учун

Данные/Фильтр/Автофильтр командани бажариш лозим. Автофильтрни вараынинг ихтиёрий диапазонида қўллаш мумкин.

Автофильтр командаси бажарилгаидан сўнг жадвал усутунлари да очиладиган рўйхат пайдо бўлади

Расм.9.15

5.Формулалар: структура ва формулалар оператори, формулаларда

кўрсаткичларан фойдаланиш хусусиятлари, формулалардаги типик хатолар ва уларни тўғрилаш, мураккаб формулаларни қадамба-қадам ҳисоблаш

имкониятлари. Формула бу арифметик ифода бўлиб, унда рақамлар, катакларнинг адреслари,

функциялар, арифметик амалларнинг белгилари +, -, * ва /. Формула = белгисидан бошланади. Бу белгини дастур кўрганда катакда автоматик ҳисоблашни бошлайди.

Бу борада амалий кўникмалар ҳосил қилиш учун бўш катакни ажратинг ва унга = 10+5 ни киритинг, Enter тугмачасини босинг. Катакда 15 ифодаси (рақами), формулалар қаторида эса формуланинг ўзи пайдо бўлади. Формулаларда сонлар билан бирга катакларнинг ишоралар деб аталувчи манзилларни ҳам ишлатиш мумкин. Катакларга ишораларни ўз ичига олган формулаларни тузар екансиз, сиз формулани китобнинг катаклари билан боғлайсиз. Формуланинг ифодаси катакнинг ичида мавжуд бўлган маълумотларга боғлиқ бўлади ва у катакнинг ичидаги маълумотлар ўзгаришига қараб ўзгаради.

Мисол: =А1*2 Арифметик амаллар:

Page 112: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

112

+ - қўшиш - - айириш * - кўпайтириш / - бўлиш ^ - даражага ошириш ( ) – приоритетни ошириш каср сонларни ёзиш -(,) ёки (.)

Формулаларни бажариш тартиби: 1. Қавслар. 2. Функциялар. 3. Кўпайтириш ва бўлиш. 4. Қўшиш ва айириш 6.Функциялар: математик ва статистик функциялар, ҳар хил функциялардан

фойдаланиш хусусиятлари.

Excell жадваллар билан ишлашни осонлаштириш мақсадида функциялар ишлаб чиқилган. Функцияни чақириш учун ускуналар панелидаги “Мастер функций” тугмаси босилади ҳамда қуйидаги қадамлар орқали функциялар ишлатилади:

Функция номини танлаш Функция аргументи параметрларини аниқлаш Ҳар бир функция ёки формула киритилганидан сўнг <Enter> тугмаси босилади ва

натижа олинади Иш варағига компютерга қўшиб кўрилган функцияларни киритиш учун ускуналар

панелидаги функция киритилсин тугмаси ишлатилади. Бунинг учун, аввало, катакни ажратиш ва шу тугмани чертиш керак. Екранда функция устасининг иккита тоифа ва функция майдонлари (ҳошиялари) дан иборат бўлган дарчаси пайдо бўлади. Биринчи майдондан бўлим ўнг тарафдагисидан эса функциянинг ўзи танланади. «10та яқинда ишлатилганлари» бўлимига аҳамият бериш керак. Бу бўлимда фойдаланувчи охирги пайтларда улар билан ишлаган функциялар эслаб қолинади. Майдонларнинг пастидан танланган функциянинг бичими ва функция бажарадиган ҳаракатларнинг қисқача таърифи (аннотацияси) берилади. Кўпинча бу ахборот етарли бўлмайди. Шунинг учун дарчанинг пастки чап бурчагидаги тугмасини чертиб фойдаланиш мумкин. Екранда танланган функция бўйича тўлиқ маълумот берилади. Шуниси ҳам эътиборлики, бу маълумотнинг қимматлилиги шундаки, унда бу функцияни ишлатиш мисоллари ҳам келтирилади.

Функциянинг вазифалари билан танишиб ва уни уста дарчасидан танлаб бўлганидан сўнг ОК тугмасини босиш керак. Ундан кейин уста екранга унда танланган функция учун аргументлар бериш керак бўлган иккинчи дарчани чиқаради. Аргументларни иккинчи дарчанинг тегишли майдонларида очиқ кўринишда ёки ишора тугмаси орқали бериш керак. Мисол учун бизнинг жадвалимизга СРЗНАЧ функциясидан фойдаланиб ўртача ифодаларни ҳисоблашни қўшамиз. Устанинг биринчи дарчасида статистик тоифасидан талаб қилинаётган функцияни топамиз ва ОК тугмасини босамиз. Екранга иккинчи дарча чиқарилади.

Page 113: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

113

Расм.9.16

1-рақам майдонининг ўнг қисмида ишора тугмаси жойлашган. Агар у сичқонча билан чертилса, унда биз жадвалимизнинг иш варағига тушамиз. Худди шу сичқонча билан

Расм.9.17

бевосита жадвалнинг ўзидан биз керакли устундан ўртача ифодаларни ҳисоблаб чиқариш (ҳисоблаш) учун зарур ячейкаларни ажратамиз. Енди формулалар қаторига еътибор беринг, у ерда қайтарувчи ишорали қатор кўрсатилган.

Ушбу тугмани чертиш зарур ва уста бизни иккинчи дарчага қайтаради. Бу ерда охирги ҳаракатни бажариш – ОК тугмасини чертиш керак ва функция тайёр ҳолатга келади. Шунга аҳамият берингки, аргументларни бериш битта майдоннинг ўзи билан чегараланмайди. Сиз иккинчи, учинчи ва ҳоказо диапазонларни бераверишингиз мумкин.

Мисол: СУММ(А1:А10) СУММ – функция номи (А1:А10) – суммаси олинадиган диапазон

Excel да функциялар жудаям кўп. Улардан қуйидагиларини келтириб ўтамиз: МАКС(диапазон) , ёки МАКС(A1;A2;A3;...;An) – энг катта сонни чиқаради. МИН(рўйхат) ёки МИН(B1;B2;B3;...;Bn) - энг кичик сонни чиқаради.. СРЗНАЧ (рўйхат) – аргументларининг ўрта арифметигини чиқаради.. СУММ(число1;число2;...) - аргументларининг умумий йиғиндисини чиқаради.. EXP(X) – берилган сонни экспонентасини чиқаради. LN(X) - берилган сонни натурал логарифмини чиқаради. LOG10(X) - берилган сонни ўнли логарифмини чиқаради. LOG(X;a) - берилган а сонни Х сони бўйича логарифмини чиқаради. SIN(X) - Х бурчак учун қийматни синусини радианда чиқаради. COS(X) - Х бурчак учун қийматни косинусини радианда чиқаради. TAN(X) - Х бурчак учун қийматни тангенсини радианда чиқаради.

7.Мантиқий функцияларни тасвирлаш. Excelдаги солиштириш амаллари = тенг > катта

Page 114: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

114

< кичик >= катта ёки тенг <= кичик ёки тенг <> тенг эмас Мантиқий ифода натижаси ИСТИНА (1) ёки ЛОЖЬ (0) бўлиши мумкин. ЕСЛИ функцияси ЕСЛИ қуйидаги синтаксисга эга: =ЕСЛИ(матнтиқий ифода; агар қиймат рост бўлса; агар қиймат ёлғон бўлса) =ЕСЛИ(А1>3;10;20) формуласи 10 10 чиқради,агарда А1 катакдаги қиймат 3 дан

катта бўлса,акс ҳолда 20 чиқаради. ЕСЛИ функциси аргументи сифатида матнли маълумотларни ҳам ишлатиш

мумкин. Масалан: =ЕСЛИ(А1>=4;"Топширди";" Топширмади "). Унинг мантиқий функциясида ҳам матн бўлиши мумкин.

Масалан: =ЕСЛИ(А1="Динамо";10;290). И, ИЛИ, НЕ Функциялари И (AND), ИЛИ (OR), НЕ (NOT) функциялари – мураккаб мантиқий ифодаларни

яратиш учун ишлатилади. И ва ИЛИ функцияларининг 0 тагача аргументи бўлиши мумкин: =И(мантиқий

ифода1; мантиқий ифода2...) =ИЛИ(мантиқий ифода1; мантиқий ифода2...)

8.Сон, сана ва вақтнинг махсус форматлари хусусиятлари.

"Числовой" формати Бу сонларга автоматик равишда ўнли қисмидаги рақамлар сонини қўйиш

мумикн; Бу сонларни триада кўринишида ҳам ёзиш мумкин (юзлар, юз минглар ва

ҳ.к.); Манфий сонларни форматлаш мумкин: o Қора минус; o Минуссиз қизил ранг билан; o Қора минус ва отступ (справа); o Қизил минус ва отступ. "Дата" формати (Сана) Одатда сана катакка киритилади ва "Формат ячеек" дан керакли формат танланади.

Бундан ташқари бошқа давлатларнинг қабул қилинган стандартларидан фойдаланиш мумкин

"Время" формати (Вақт) Одатда сана киртилади ва "Формат ячеек" ойнасидан керакли кўриниши танланади

ва форматланади. Вақтни бошқа давлатларда қабул қилинган форатларда ҳам форматлаш мумкин.

9.Ҳужжатни ҳимоялаш ва изоҳлардан фойдаланиш. Excel китобни бир нечта усул билан ҳимоялашни таклиф этади. Сиз ҳужжатни

очиш, маълумотларни ўзгартириш ва варақларни ўчиришдан ҳимоялаш имконини беради. Файлни очиш учун паролни ўрнатишни кўриб чиқамиз. 1. Файлни танланг ва Файл > Сохранить как. 2. Файлни сақланиш жойини ва папкани танланг. 3. Обзор тугмасини босинг.

Page 115: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

115

4. Сохранить как диалог ойнасидан керакли папкани танланг, кейин Сервис рўйхатини очинг ва Общие параметры командасини танланг.

Расм.9.18

Бу ойнада иккита паролни киритиш лозим: биттаси— файлни очиш учун, бошқаси эса — уни ўзгартириш учун.

Расм.9.19

5. Паролни киритинг, кейин уни тасдиқлаш учун киритинг ва ОК тугмасини босинг.

Паролни ўчириш учун ушбу кетма-кетликни бажариш ҳамда парол ўрнига ҳеч нарса ёзилмайди, яъни олдин ёзилган парол ўчирилиб чиқилади.

10.Рухсат этилмаган ўзгартиришлардан китоб, варақ, алоҳида катак ва

маълум бир диапазонларни ҳимоя қилувчи файл процедуралари Excel 2010 да ҳимоялаш воситалари мавжуд: 1. Файлга рухсатни чегаралаш. 2. Китоб элементларини ҳимоя қилишни тадбиқ этиш. 3. Лист элементларини ҳимоялаш. Файлга рухсат этишни ҳимоялаш. Алоҳида варақларга ва китобларни ўзгартиришга

рухсат бермаслик. Ҳар бир ҳолда ҳам паролдан фойдаланилади. Парода лотин ва рус алфавитидан

фойдаланиш мумкин. Парол қўйишда ҳар хил катта ва кичик ҳарфлардан фойдаланинг. Ҳар бир паролни киритишда албатта ОК тугмаси босилади ва қайтадалҳн албатта

тасдиқланиши лозим. Бу албатта паролни киритишда адашиб кетмасик учун зарур.

Расм.9.20

Рухсатсиз кўришлардан ҳимоялаш Файлни рухсатсиз очишлардан ҳимоялаш фалларни сақлаётган вақтда ўрнатилади.

Page 116: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

116

1. Файл бўлимина танланг ва Сохранить как командасини танланг. 2.Сохранение документа ойнасидан Сервис тугмасини ундан эса Общие параметры

ни танланг. 3. Параметры сохранения ойнасида Пароль для открытия ойнасида очиш паролини

киритинг, ўзгартириш паролини киритинг ва ОК тугмасини босинг.

Расм.9.21

4. Яна бир бор киртилган паролларни тасдиқланг. 5. Сохранение документа ойнасидан Сохранить тугмасини босинг. 6. Файлни очишда паролни тўғрилигини тасдиқловчи сўровчи ойна ҳосил бўлади.

Паролни киритинг ва ОК тугмасини босинг.

Расм.9.22

Файл очилганидан сўнг ундаги паролни олиб ташлаш мумкин. 1. Файл танланг ҳамда Сохранить как командасини танланг. 2. Сохранение документа ойнасидан Сервис тугмасини босинг ва Общие

параметры командасини танланг. 3. Параметры сохранения ойнасидаги Пароль для открытия майдонни тозаланг ва

ОК тугмасини босинг. 4. Сохранение документа ойнасидан Сохранить тугмасини босинг.

11.Диаграммалар: диаграммалар маълумотлар базаси билан ишлаш, диаграммаларни расмийлаштириш ва стилини танлаш.

Диаграмма тузишдан аввал маълумотлар қаторини ва тоифасини аниқлаб, белгилаб

олиш зарур. Маълумотлар қатори – бу сиз диаграммада акс еттиришни истаган кўплаб ифодалардир. Масалан, бизнинг жадвалимизда иш ҳақининг миқдорлари бўлиши мумкин. Тоифалар аниқ ифодаларнинг маълумотлар қаторидаги ҳолатини беради. Бизнинг мисолимизда – бу корхона ходимларининг рўйхатидир. Диаграмма тузишдан олдин иккита диапазонни – маълумотларнинг қатори (иш ҳақининг миқдори)ни ва тоифа (ходимларнинг фамилиялари)ни ажратиш керак. Шундан сўнг ускуналар панелидаги диаграммалар устаси тугмасини чертиш зарур. Екранга юқоридаги расмда кўрсатилган биринчи дарча чиқарилади.

Page 117: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

117

Расм.9.23

Бу дарчада диаграмманинг тоифали ва типи танланади, ундан сўнг кейин тугмасини

чертиш зарур. Бунда қуйидаги дарчани чиқаради:

Расм.9.24

Бу дарчада диаграмманинг ташқи кўриниши кўрсатилади ва тегишли майдондан фойдаланиб диапазонни тўғрилаш имкониятлари тақдим етилади. Уста билан ишлашни давом еттириш тугмасини чертиш билан амалга оширилади. Кейинги дарчада диаграмманинг номи, Х ўқи (тоифалар), У ўқи (ифодалар) берилади. Бу амал сарлавҳалар иловасида бажарилади. Ўқлар иловаси диаграмманинг ўқларга имзолар (ёки остки ёзувлар) ни киритиш ёки уларни чиқариб ташлаш имконини беради. Тўр чизиқлари иловаси тўрнинг вертикал ёки горизонтал чизиқларини кўрсатиш ёки чиқариб ташлаш имконини беради. Афсона иловаси диаграмма унсурларининг остки ёзувларини қўшади ёки олиб ташлайди.

Маълумотларнинг остки ёзувлар (имзолар)и иловасини диаграмманинг ўзидаги тоифалар ёки ифодаларнинг имзолари остки ёзувларни олиб ташлаш ёки кўрсатиш имконини беради.

Маълумотлар жадвали иловаси диаграмманинг пастки қисмида маълумотлари бўлган жадвални кўрсатиш ёки кўрсатмаслик имкониятини беради.

Ҳамма параметрлар бериб бўлинганидан сўнг Кейин тугмасини чертиш зарур. Бунда екранга устанинг сўнгги дарчаси чиқарилади. Унда диаграммани жойлаштириш жойи – дарчанинг тегишли майдонидан танлаш мумкин бўлган шу варақнинг ўзида ёки бошқасида еканлигини кўрсатиш ва диаграммани тузиш бўйича ҳаракатларнинг узул-

Page 118: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

118

кесил тугалланиши тайёр тугмасини чертиш лозим. Диаграма сизнинг китобингизнинг керакли жойига киритилади.

Шунга аҳамият берингки, диаграмманинг ўзини атрофида тушунарли бўлган рамка бор.

Бу тугунчалардан фойдаланиб диаграмманинг ўлчамларини ўзгартириш ёки диаграмманинг бурчагидан ушлаб олиб, уни бурчакнинг орқасига ўтказиш, иш варағининг бошқа жойига суриб қўйиш мумкин.

ЕХCЕЛ диаграммани кейинги форматлаштирилишида ҳам кенг имкониятларни тақдим етади. Бунинг учун сичқончанинг ўнг тугмачасидан фойдаланилади. Кўрсаткични диаграмманинг исталган қисмига ўрнатиш ва объекитни менюсидан фойдаланиб ундан тегишли буйруқларни танлаб диаграмманинг кейинги форматлаштирилишини амалга ошириш мумкин.

Расм.9.25

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, бошланғич жадвалдаги маълумотларнинг ҳар қандай ўзгаришида бу ўзгаришлар диаграммада ҳеч қандай тўғрилашларсиз автоматик тарзда акс этади.

12.Макрослар

Макрослар тез-тез ишлатилувчи бир нечта командалар кетма кетлигидаги

командалар бирлаштирилиб чиқилиши натижасида ҳосил бўлади. Макросни кетма-кетликдаги барча жараёнларни бажариш натижасида ишга тушади. Макрослар билан ишлаш учун ҳимоянинг кичик даражаси ўрнатилиши лозим:

[Сервис] [Макрос] [Безопасность...] [Низкая]. Макрорекордер ёрдамида макросларни ишлаб чиқиш 1. [Сервис] [Макрос] [Начать запись]; 2. “Запись макроса” панелида макрос номини ёзинг ва [OK] тугмасини босинг; 3. Диаграмма ёки жадвал билан жараёнини бажаринг; 4. «Остановить запись макроса» панелидаги “OK” тугмасини босган ҳолда

ёзишни тўхтатиш мумкин. Макросни ишга тушириш 1. [Сервис] [Макрос] – [Макросы...] ; 2. Кеаркли макросни танлаш; 3. [Выполнить].

Page 119: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

119

13.Чоп этиш: саҳифа параметрларини созлаш ва ориентирни танлаш. Ҳужжатларни олдиндан кўриб чиқиш, созлаш ва чоп этиш

Расм.9.26

Ҳужжатни олдиндан кўриб чиқиш унинг саҳифаларидаги узулишларни, ҳошияси ва бичимини ҳужжатни чоп этишдан олдин кўришга имкон беради. Бунинг учун сичқонча билан ускуналар панелидаги олдиндан кўриб чиқиш тугмасини чертиш керак.

Агар ҳисоботдаги маълумотларнинг жойлаштирилиши сизни қониқтирмаётган бўлса, сиз олдиндан кўриб чиқиш режимидан чиқмай, ҳошиялар тугмасини чертиб устунлар кенглигини ўзгартиришингиз, шунингдек, саҳифа тугмасини чертиб саҳифаларнинг параметрларини ўзгартиришингиз мумкин. Кейин ва орқага тугмаларини бир саҳифа орқага ёки олдинга ўтиш имконини беради. Масштаб тугмаси ҳужжатнинг ўлчамини олдиндан кўриб чиқиш дарчасида кўриб чиқиш учун катталаштиришга имкон беради. Бунда сичқончанинг кўрсаткичи лупа шаклига киради. Бу саҳифанинг исталган қисмини катталаштириш мумкинлигини билдиради. Бунинг учун кўрсаткични катталаштириш керак бўлган қисмга ўрнатиш ва сичқонча билан чертиш зарур, Иккинчи чертиш олдиндаги ўлчамларни қайтаради.

Олдиндан кўриб чиқиш дарчасида сичқонча ёрдамида саҳифаларнинг ҳошиялари ўлчамларини, исталган устуннниг кенглигини ёки устун титулларининг жойлашувини ўзгартириш мумкин. Бунинг учун аввал ҳошия (майдон)лар тугмасини босинг. ЕХCЕЛ майдон ва устун титулларининг жойлашувини белгилаш учун пунктир чизиқларини чиқаради. Саҳифанинг юқори қисмида маркерлар ҳар бир устуннинг ўнг чегарасини белгилайди. Майдонни ўзгартириш учун тегишли пунктир чизиқни майдонни ўзгартирмоқчи бўлган жойингизгача ташиб ўтинг. Устуннинг кенглигини ўзгартириш учун устуннинг маркерини чертинг ва уни кенгайтириладиган жойгача ташлаб ўтинг.

Олдиндан кўриб чиқиш тугаллангач, ҳужжатнинг чоп этишга босиш тугмасидан фойдаланиб ўтказиш мумкин, ёки чоп этиш керак бўлмаса Ёпилиш тугмасини ишлатиш мумкин.

Устки ёки пастки устун титуллар – бу ҳар бир саҳифада тепада чоп етиладиган матн қатори ёки парчаси. Сукут сақлаш бўйича ЕХCЕЛ ҳар бир саҳифа устки ва пастки устун титуллар тузади. Юқоридагиси чоп етилаётган варақнинг номини, пасткиси еса – жорий тартиб рақамли саҳифа сўзини ўз ичига олади. Устки ёки пастки устун титулни саҳифанинг параметрлари буйруғи ва устун титуллар иловаси ёрдамида бериш (ёки умуман олиб ташлаш) мумкин. Ҳужжатни чоп этиш учун ускуналар панелидаги Чоп этиш

Page 120: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

120

тугмасини, Файл менюсидан Босиш буйруғини ёки олдиндан кўриб чиқиш дарчасидаги Босиш тугмасини ишлатиш мумкин. Биринчи усулни ишлатиш манода унчалик мувофиқ емас, чунки бунда чоп этишга иш варағини ҳаммаси тўлалигича чиқарилади. Агар сиз иккинчи ёки учинчи усулни ишлацангиз, екранга чоп этиш дарчаси қуйидаги кўринишда чиқади.

Расм.9.27

Чоп этиш дарчасида сиз китобнинг ҳаммасини, ажратилган варақларни ёки ажратилган диапазонни чоп этишга беришингиз, бошланғич ва сўнгги саҳифаларнинг тартиб рақамини кўрсатиб, саҳифаларнинг аниқ диапазонини чоп этиш, бир нечта нусха босиш ва уларни нусхаларга қараб саралашингиз мумкин. Бундан ташқари агар сиз олдиндан кўриб чиқиш режимига қайтмоқчи бўлсангиз, бунинг учун кўриб чиқиш тугмачасини ишлатишингиз лозим.

Агар сизнинг компютерингизда бошқа принтерни улаш имконияти бўлса, уни ном дарчасидан танлаш мумкин.

14.Катта жадвалларни чоп этишни созлаш Чоп этишда қоғознинг ўлчамини, мўлжалини ва майдон ўлчамини белгилаш

мумкин. Жадвални қоида бўйича чоп этишга тайёрлаш зарур. Разметка страницы

ҳужжатни айнан чоп етиладиган кўринишида кўриш имконини беради. Бу режимда саҳифаларнинг параметрларини созлаш, колонтитуллар яратиш ва ўзгартириш, ҳужжатни чоп этишни белгилаш мумкин. Бундан ташқари, ҳужжатни бутунлай емас, қисман чоп этиш ёки бир неча нусхада чоп этиш имкониятини ҳам беради. Бунда чоп этиш параметрларини созлаш лозим. Ҳужжатни чоп этишга тайёрловчи асосий тайёргарлик Разметка страницы режими орқали амалга оширилади.

Page 121: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

121

Расм.9.28

Ҳужжатни чоп этишга тайёрлаш Саҳифанинг параметрларини ўрнатиш Саҳифаларнинг параметрларини танлаш ва ишлатиш учун Разметка страницы

бўлимидан Параметры страницы гуруҳи элементлари ишлатилади. Параметры страницы гуруҳида қоғознинг ўлчамини белгилаш учун Размер

тугмасини босинг ва пайдо бўлган ойнада таклиф қилинган ўлчамлардан бирини танлаш мумкин.

Расм.9.29

Параметры страницы гуруҳида қоғознинг ориентирини белгилаш учун, Ориентация тугмасини босиб, таклиф қилинаётган вариантлардан бирини танлаш мумкин.

Page 122: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

122

Расм.9.30

Қоғозда ишлаш майдонини ўрнатиш учун, Параметры страницы гуруҳида Поля тугмасини босиб, таклиф қилинаётган вариантлардан бирини танлаш мумкин.

Расм.9.31

Майдон ўлчамини ихтиёрий танлаш учун Настраиваемые поля буйруғини танланг. Параметры страницы ойнасида Поля бўлимида Верхнее, Нижнее, Левое, Правое ҳисоблагичларида майдоннинг керакли ўлчамини белгилаш мумкин.

Page 123: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

123

Расм.9.32 Разметка страницы режимида майдон ўлчамларини горизонтал ва вертиcал

линейкалар орқали кўриш мумкин. Шуни еътиборга олиш керакки, ҳужжат саҳифалари параметрларини ўрнатишни бекор қилиш мумкин емас.

Чоп этиш масштабини созлаш Дастлаб вароқда жадвалнинг масштаби асл ўлчамнинг 100 % масштабида бўлади.

Ихтиёрий масштабни белгилаш (яқинлаштириш ёки узоқлаштириш) учун Разметка страницы бўлимидаги Вписать гуруҳида Масштаб ҳисоблагичини ўзгаритиш лозим. Масштабни ўзгартиришнинг минимал фоизи – 10%, максимал фоизи еса – 400%. Бундан ташқари масштабни шундай созлаш мумкинки, бунда жадвал белгиланган миқдордаги саҳифаларга жойлашади. Бунинг учун Разметка страницы бўлимининг Вписать гуруҳидаги Ширина ва Высота рўйҳатида кенглик ва баландлик бўйича жадвал жойлашиши керак бўлган саҳифалар сонини белгилаш керак.

Кўп саҳифали чоп этишни созлаш Бу ҳолатда, агар жадвал чоп этиш жараёнида битта саҳифага сиғмаса, Ехcел

автоматик равишда уни саҳифаларга бўлиб юборади.

Page 124: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

124

Расм.9.33 Кўп саҳифали жадвални чоп этиш Жадвалнинг устуни ва қатори номларини ҳар бир саҳифада созлаш мумкин. Параметры страницы гуруҳида Печатать заголовки тугмасини босинг. Параметры страницы ойнасидаги Лист бўлимида курсорни сквозные

строки майдонига ўтказинг ва қоғозда ҳар бир саҳифада чоп етиладиган қаторни белгиланг (бу ҳолатда 1 - қатор); курсорни сквозные строки майдонига ўтказинг ва қоғозда ҳар бир саҳифада чоп етиладиган устунни белгиланг (бу ҳолатда А устун)

Жа Расм.9.34 двалнинг устун ва қаторининг номини созлаш

Танловли чоп этишни созлаш Бутун жадвалнинг қайсидир диапазонини доимий чоп этиш учун уни чоп этиш

майдони қилиб белгилаш керак. Чоп етиладиган диапазонни белгиланг. Разметка страницы бўлимидаги Параметры страницы гуруҳида

Область печати тугмасини босинг ва Задать буйруғини танланг

Page 125: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

125

Расм.9.35 Танловли чоп этишни созлаш

Кўриш режимида чоп этишнинг Саҳифа майдони оддий фонда кўринади ва кўк чизиқ билан ажратилади ва қолган майдон қорароқ фонда кўринади. Зарур бўлганда, чоп

этиш майдони ўлчамини саҳифа чегарасини суриш орқали ўзгартириш мумкин.

Расм.9.36 Чоп этиш майдони кўриниши

Жадвални тўлиқ чоп этиш ёки бошқа майдонни белгилаш учун менюдан Область печати тугмасини босиб Убрать буйруғини бериш орқали амалга оширилади.

Page 126: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

126

10-Мавзу. ТАКДИМОТ ХУЖЖАТЛАРИНИ БИЛАН ИШЛАШ Режа:

1.Microsoft Power Point хакида. Презентация файли форматлари 2.Тақдимотни сақлаш ва уни форматлаштирилган холатига олиб келиш 3 Турли режимларда слайдлар билан ишлаш 4. Такдимотни автомундарижа устаси ёрдамида яратиш ва слайдларга шаблонлар

ўрнатиш 5.Слайдларга расмлар, диаграммалар ва автошаклларни киритиш 6.Такдимот андозасидаги диаграмма 7. Презентация слайдларига жадваллар куйиш. 8.Power Ponit да WordArt , формула ва симоллар билан ишлаш. 9. Мультимедияли презентациялар яратиш 10.Презентацияларга «Харакат(Анимация)лар бериш» 11.Тармокланиш. Слайдларни бошкариш учун белгилар куйиш 12.Эркин кўрсатишни бошкариш. Гипермурожаат. 13. Презентацияда слайдларнинг намойиш вактларини белгилаш 14.Презентациядаги слайдларнинг «Ўтиш (Переходы)» харакатларини ва вақтларини

бошқариш 15.Яширилган слайдлар. Ихтиёрий слайдларга ўтиш 16. Ўраш (упаковка килиш).Такдимотни бошка компьютерда кўрсатишга тайёрлаш 17Такдимот материалларинини Интернет учун тайёрлаш

1. Microsoft Power Point хакида. Презентация файли форматлари

Microsoft Power Point 2010 дастури - имкониятлари кенг бўлган, кўргазмали

графика амалий дастурлари сарасига киради ва матн, расм, чизма, графиклар, анимация эффектлари, овоз, видеоролик ва бошкалардан ташкил топган слайдларни яратиш имконини беради.

Слайд - маълум бир ўлчамга эга бўлган мулокот вараклари хисобланади. Унда бирор максад билан яратилаётган намойиш элементлари жойланади.

Бир ёки бир нечта слайдлар кетма-кетлигидан иборат файл такдимот (презентация) деб юритилади. Тайёр такдимотни компьютер экранида, видеомониторда, катта экранда намойиш килиш мумкин.

Такдимотни ташкил килиш - слайдлар кетма-кетлигини лойихалаш ва жиxозлаш демакдир.

Такдим этиш аxборот теxнологиясининг самарадорлиги кўп жиxатдан такдим этувчи шаxсга, унинг умумий маданияти, нутк маданияти ва х.к.ларга боғлик эканлигини хам унутмаслик лозим.

Power Point дастури Micrasoft фирмасининг WINDOWS кобиғи остида яратилган бўлиб, ушбу дастур такдимотлар (презентация килиш, яъни таништириш) билан ишлаш учун энг кулай бўлган дастурий воситалардан биридир. Бу дастур оркали барча кўргазмали куролларни яратиш ва баъзи жойларда эса маълумотлар базаси сифатида хам кўллаш мумкин. Айрим xолларда бу дастурдан мултимедиа воситаларини бошкариш ва уларни кўллаб, намойиш этувчи курилмаларга юбориш вазифаларини хам бажариш мумкин.

Power Point дастури очилганда, автоматик холда янги файл яратилиб у вактинча Презентация1 деб номланади. Бу номни кейинчалик ўз xоxишингизга кўра алмаштиришингиз мумкин.

Power Point дастурини ишга тушириш. Бу дастурни ишга туширишни WINDOWS иш столидан бошлаш зарур. Иш столидаги куйидаги буйрукларни

бажариш оркали дастур ишга туширилади:

Page 127: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

127

("Pusk") - "Все программы" - "Microsoft Office" - " Microsoft Power

Point2010"

Расм.10.1

Power point 2010 дастурини ишга тушириш.

2.Тақдимотни сақлаш ва уни форматлаштирилган холатига олиб келиш

Такдимот устида ишлашни тугатгач, файл менюсидан саклаб колинсин буйруғини танланг. Такдимотлар файлларига 255 та рамздан ошмаган номлар бериш мумкин. Саклаб қолиниши керак бўлган файлнинг форматини танлаган Power Pointнинг сўнгги версиясида ишлаб чикилган такдимотни дастурнинг аввалги версияларида хам ишлатиш мумкинлигини эътиборга олиш керак. Бунинг учун Power Pointнинг такдимотини тегишли версияда саклаб колиш керак. Бундан ташкари такдимотни уч томонлама бичимда - Power Point-95 Power Point -97 ва Power Point 2000 да саклаб кўйиш имконияти мавжуд. Бу холларда Power Point да ишлаб чикарилган уччала версияни очиш мумкин, аммо факат Power Point 2000да тузилган такдимотларинигина тахрир килиш ва саклаб колиш мумкин. Агар такдимот шундай тарзда саклаб колинган бўлса бўлса, файлнинг ўлчами катталашади ва уни саклаб колиш учун кўпрок вакт талаб килинади.

10-жадвалда такдимотни саклаб колиш учун файлларнинг бичимлари келтирилган. 10.1-Жадвал

Fayl tipi Kеnga-yish

.....ni saqlash uchun ishlatiladi

Taqdimot РРТ Umumiy taqdimotni Windows

mеtofayli WNI Grafik shaklidagi slaydni

GIF bichimidagi rasm

GIF Web-sahifalarda ishlatiladigan rasm shaklidagi slaydni

JPEG bichimidagi rasm

GPG Web-sahifalarida ishlatiladigan rasm shaklidagi slaydni

PNG bichimidagi rasm

PNG Web-sahifalarida ishlatiladigan rasm shaklidagi slaydni

RTF tuzilmasi RTF Taqdimotning tuzilma shaklidagi mazmuni Taqdimot

andozasi POT Andoza shaklidagi taqdimotni

Power Pant namoyishi

PPS Doimo slaydlarni namoyish qilish rеjimida ochiladigan taqdimotni

Web sahifa HTM HTML

Brauzеr darchasida ko‘rib chiqish uchun taqdimotni

Page 128: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

128

Такдимотни Power Point 95 бичимида саклаб колиш маълумотларининг шундай кайта тузилиши ёки форматлаштиришнинг шундай ўзгаришига олиб келиши мумкинки, такдимотнинг дастлабки кўриниши Power Point 2000да тиклашнинг иложи бўлмай колмайди. Саклашда биринчи марта кўйилаётганда такдимот хакида кўшимча маълумотлар (xусусиятлар)ни хар киритиш лозим, бу уни ўxшаш кўплаб файллар орасидан тезрок топиш имконини беради. Xусусиятлар (ном, муаллиф, калит сўзлар, сўнгги ўзгартириш санаси)ни Microsoft Office нинг исталган файли учун кўрсатиш мумкин. Xусусиятларни киритиш эсдан чикариб кўймаслик учун параметрлар мулокот дарчасининг саклаб кўйиш иловасидаги файлларнинг xусусиятлари сўралсин байрокчасини ўрнатинг.

Такдимотнинг автоматик тарзда сакланиши Фойдаланувчидан бирортаси компьютернинг ишидаги тўxтатиб колишларидан ёки

электр таъминотининг кутилмаганда ўчиб колишидан суғурталан(кафолатлан)маган. Саклаб колинмаган маълумотларни йўкотишнинг олдини олиш учун параметрлар мулокот дарчасининг (сервис менюси) саклаб колиш иловасида автоматик равишда саклаб колиш опциясини ўрнатинг. Натижада, киритилган хамма ўзгаришлар автоматик равишда саклаб кўйиш файлига вактнинг берилган интервали (1 дакикадан 120 дакикагача)дан сўнг ёзиб борилади. Агар такдимот файли шикастланадиган бўлса Power Point дастури кейинги ишга туширилишда автоматик равишда саклаб кўйиш дастурини очади. Шуни хисобга олиш лозимки, бу файл такдимотни саклаб кўйишда ёки ёпишда автоматик равишда чикариб ташланади. Шунинг учун автоматик равишда саклаб кўйиш такдимотининг оддий саклаб кўйилишини алмаштира олмайди.

Такдимотларни саклаш. Яратилган такдимотлар файлларда сакланади. Саклаш

услуби WINDOWS нинг бошка дастурларидаги кабидир. Менюлар панели Файл бўлимининг Сохранить (Саклаш) буйруғи танланади.

Шунда куйидаги Сохранение документа мулокот дарчаси хосил бўлади ва унда кетма-кет куйидагилар амалга оширилади.

1. Саклаш учун файл номи ва папкаси кўрсатилади. 2. Сохранить тугмаси босилади.

Расм.10.2

Сохранение документа мулокот дарчаси

Page 129: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

129

3. Турли режимларда слайдлар билан ишлаш Power Point дастури икки режимда ишлайди: Оддий режим - слайдларни яратиш ва улар устида ишлаш режими. 1. Намойиш режими - слайдларни намойиш килиш режими. Power Point2010 дастурини ишга туширганда у оддий режимда ишга тушади. 2. Ишчи режимдан намойиш режимига Менюлар панелидаги

Показ слайдов бўлимининг тугмаси оркали ёки клавиатурадан F5 тугмани босиш оркали ўтилади. Агарда намойишни жорий слайддан бошлаш

керак бўлса, у холда Показ слайдов бўлимининг тугмаси босилади. Намойиш режимидан ишчи

режимга клавиатурадаги Esc тугмани босиш оркали кайтилади.

Расм.10.3 Power point 2010 дастурининг умумий кўриниши.

Менюлар панели - PowerPoint 2010 дастурининг ишчи майдонларидан бири бўлиб у дастур ойнасининг юкори кисмида жойлашган ва у лента деб хам юритилади.

1. Слайд майдони -Асосий ишчи майдон бйлиб, бу ерда хар-бир слайд билан алохида ишлаш мумкин.

2. Чегараланган майдон - бу ерга матн киритиш, расм, диаграмма ва бошка объектларни кўйиш мумкин.

3. Слайдлар бўлими - бу ерда яратилган барча слайдларнинг эскизлари жойлашади. Агарда бирор слайд билан ишлаш учун уни слайд майдонига чикармокчи бўлсак, уни топиш учун слайдларни битталаб ўтказиб ўтирмасдан слайдлар бўлимида ушбу слайд устида сичкончанинг чап тугмасини бир марта босиш етарли. Бундан ташкари слайдларни тортиш оркали уларнинг такдимотдаги тартибини ўзгартириш мумкин, слайдларни ўчириш ва янгисини кўшиш хам мумкин.

4. Эслатмалар майдонида жорий слайдга эслатмалар киритиш мумкин. Уларни тингловчиларга таркатиш ёки такдимотни маърузачи режимида намойиши пайтида маърузачи фойдаланаётган экраннинг ўзида кўриш мумкин. Маърузачи режимидан

Page 130: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

130

PowerPoint 2010 дастури икки ёки ундан ортик экран билан ишлаганда фойдаланиш мумкин.

Расм.10.4 Маърузачи режими.

Янги такдимот яратиш учун: 1. Менюлар панелиниг Файл бўлими очилади. 2. Создать тугмаси босилади ва Доступные шаблоны и темы гурухидан

Новая презентация танланади. 3. Создать тугмаси босилади.

Расм.10.5

Янги слайд яратиш учун: 1. Менюлар панелининг Главная бўлими танланади. 2. Слайды гурухидан Создать слайд буйруғи босилади. 3. Экранга чиккан ойнадан керакли бўлган слайд шаблони танланади. Агарда жорий слайд шаблонидаги янги слайд яратиш учун Создать слайд тугмаси

босилади.

Page 131: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

131

Расм.10.6 Power Pointдан чикиш учун Файл менюсидан Выход ("Чикиш") буйруғи

танланади.

Power Pointда матнни форматлаштириш

Матнни форматлаштириш - профессионал такдимот яратишнинг асосий боскичларидан биридир. Мувафаккиятли танланган шрифт ва Power Point бериш имконини такдим этадиган турли xилдаги матн эффектлари такдимотнинг ташки кўринишини яxшилайдилар, уни жозибалирок килади, кўргазмалилигини анча яxшилайди. Форматлаштиришнинг параметрларини белгилашда такдимотнинг хамма слайдларининг бир xилда шакллатирилишини кузатиб бориш ва битта слайдда хар xил шрифтларни ёки ажратишнинг кўп усулини ишлатмаслик керак. Power Pointда матнни форматлаштириш асосий усуллари Microsoft Office нинг колган иловаларида кўлланиладиган усулларнинг ўзидир. Power Point дастури куйидаги воситаларни такдим этади:

· форматлаштириш панелининг ускуналарини; · формат менюсини шрифт буйруғини; · анимация эффектлари панелининг ускуналари; · Microsoft Word Аrt иловаларнинг воситаларини. Эслатма: Word Аrt воситалари билан яратилган фигурали матни матн эмас балки

график объектдир ва уни форматлаштириш расм солиш ускуналар панелининг тугмалари ёрдамида амалга оширилади. Бундан ташкари, фигурали матнни орфографиясини текшириш ва уни тузилма режимида акс эттириш имкони йўк.

Матн майдонига киритиладиган рамзларга ушбу майдон учун ўрнатилган форматлаштириш параметрлари белгиланади. Одатда, слайдларда аxборот маркировка килинган рўйхатлар шаклида такдим этилади, шунинг учун кўп автобелгилар бундай рўйxатларни тузиш учун мўлжалланган матн майдонларига эга бўладилар. Бундан бурун «слайд матни» айтиб бериш акс эттирилган майдонга матн киритишда Enter тугмачасининг хар бири босилиши янги xат бошининг тузилишига олиб келади.

Майдонни форматлаштиришнинг стандарт параметрларини ўзгартириш учун уни маркировка килиш ва Формат (Бичим) менюсининг буйрукларидан фойдаланиш зарур.

Page 132: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

132

Биринчи олтита буйрук матнини шрифти, ўлчами, ранги, чизилиши, тўғрилаш усуллари, каторлараро интервал ва бошка ташки белгиларни ўзгартириш имконини беради. форматлаштиришни ўзгартириш учун шунингдек форматлаштириш ускуналар панелининг тугмалари хам xизмат киладилар.

3.Турли режимларда слайдлар билан ишлаш В Microsoft PowerPoint 2010 дастурида қуйидаги презентацияларни олиб

борадиган режимларга эга: обычный режим; режим сортировщика слайдов; режим страниц заметок; режим показа слайдов (включает режим докладчика); режим чтения; режим образцов слайдов: "Слайд", "Выдача" и "Заметки". Куйида келтирилган экраннинг иккита юкори ва пастки кисмларида тугмачалари

келтирилган

Расм.10.7

4. Такдимотни автомундарижа устаси ёрдамида яратиш ва слайдларга

шаблонлар ўрнатиш Power Point дастури ишга тушурилганидан сўнг экранда унинг мулокот

дарчаси пайдо бўлади. Унда дастур бўш такдимот тузиши ёки такдимотни автомундарижа устаси ёрдамида яратишни таклиф килади. Мавжуд такдимотнинг файлини очиш имкониятини беради. агар сиз такдимот тайёрлаш буйича янги бўлсангиз ва сизга айнан кайси натижа кераклигини узил-кесил xал килмаётган бўлсангиз, тегишли переключателни танлаб ва Power Point дарчасидаги ОК тугмасини босиб автомундарижа устаси ёрдамидан фойдаланинг. Уста сизнинг жавобларингиз боғлик равишда 8-12 слайддан иборат такдимотни тузади. Бу слайдларни исталган пайтда ўзгартириш мумкин.

Page 133: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

133

Расм.10.8

Бу ишларни бажаргандан сўнг устанинг кейинги мулокот дарчасига ўтинг ва такдимотнинг турини танланг.

Расм.10.9

Power Pointни ишлаб чикканлар автомундарижанинг устасини такомиллаштирдилар: хар xил xарактерли, масалан тайёр анимацияли янги андозаларни

кўшиб таклиф килинадиган андозалар сонини оширдилар.

Расм.10.10

Кўшиб киритилган андозалар воситасида яратилиши мумкин бўлган такдимотлар мавзуси доираси кенгайди: уста ишчи гурухлар мажлиси учун такдимотлар яратиш, молиявий хисоботлар, реклама буклетларни тузиш имкониятларини такдим этади. Шунингдек уста такдимотни форматлаштириш ва слайдларни ташкил этиш бўйича фойдали маслахатларни таклиф килади

Расм.10.11

Page 134: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

134

Дарчада таклиф килинаётган андозалар орасидан сиз доимо кераклисини топишингиз мумкин. Агар хар xолда вариантлардан бирортаси хам сизни кониктирмаса, такдимотларнинг андозаларнинг хаммасининг рўйxатини олиш учун хаммаси тугмасини босинг. Такдимот андозаси (масалан, молиявий ахволнинг шархи) танлаб олиб ва кейин тугмаси босилгач, сиз ундан такдимот усулини танлашингиз зарур бўлган автомундарижа устаси дарчаси га тушасиз.

Агар материаллар чоп этилса, кейин эса сизнинг иштирокинггиз сиз автоматик равишда намойиш килинган бўлса, Интернетда такдимот килиш опциясини танланг.

Автоматик равишда такдимот килиш - бу слайдларни маърузачининг иштирокисиз кўрсатишда мужассамлаштирган, аxборотнинг таркатиш усулидир. Масалан, такдимотни кўргазма ёки конференция вактида экранда автоматик равишда кўрсатиш учун тайёрлаш мумкин. Бошкарув воситалариниг кўпчилигини фойдаланувчилар ўзгартиришлар кирита олмасликлари учун ўйнаб бўлмайдиган килиш мумкин. Барча харакатлар бажариб бўлингач, автоматик такдимот кайтадан ишга туширилади, кайсидир слайд экранда 5 дакикадан ортик колганда слайдларни алмаштириш пайтида хам xудди шундай харакатлар бажарилади.

Агар такдимот проекторда кўрсатиш учун тайёрланаётган бўлса, устанинг xудди шу мулокот дарчасида материалларни берилиш шаклини: ок-кора ёки рангли шаффофликда (тиникликда) яъни 35 мм слайдларда берилиши кераклигини белгилаш зарур.

Кейинги мулокот дарчасида такдимотнинг сарлавхасини ва остки устун титулининг матнини киритиш лозим. Бу фирманинг номи, кандайдир шиор ва хоказолар бўлиши мумкин. Бу аxборот такдимотнинг титул слайдида жойлаштирилади.

Автомундарижа устасининг оxирги дарчасида Power Point такдимотни тузиш бўйича олдиндан килиниши зарур бўлган ишлар тугаллангани хакида xабар килади ва тайёр тугмасини босишни таклиф этади. Бироз вакт ўтгач экранда такдимотнинг титул слайди пайдо бўлади. Автомундарижа устасининг исталган дарчасидан йўллаш мумкин бўлган тайёр тугмасига ахамият беринг. Ушбу тугма исталган дарчада босилгач, уста ишини якунлайди ва бошка дарчаларда хамма параметрларни кабул килиб такдимотни яратади.

Агар такдимотни тузишни Такдимот тузилсин мулокот дарчасининг такдимотлар иловасидан андоза танлашдан бошлаганингизда хам xудди шундай натижани кўлга киритасиз. Уста ёрдамида яратилган такдимотни ўзгартириш матнни тахрир килиш, расмларни кўшиш, слайдларни кетма-кетлиги тартибини ўзгартириш ёки янги слайдлар кўшиш мумкин.

Слайдларни яратишда шаблонлардан фойдаланиш Менюлар панелининг ДИЗАЙН бўлимидаги фойдаланилади.

Ихтиёрий шаблон устида сичқончанинг чап тугмаси бир марта босилиши билан шаблон ўрнатилади. Қўшимча шаблонлар ўрнатиш учун:

Page 135: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

135

«Дизайн» тaнлаш

Дизайн танлаш учун менюлар панелидан “Дизайн” танланади ва “Темы`” гурухидан керакли темани танлаймиз.

Расм.10.12

Бу ерда темаларнинг барчасини кўриш учун расмда кизил билан белгилаб кўйилган тугмани босиш керак. Бу куйидаги кўринишда бўлади:

Расм.10.13

5.Слайдларга расмлар, диаграммалар ва автошаклларни киритиш

Слайдларнинг кўплаб стандарт автомакетлари расмлар, диаграммалар ва бошка

объектларни киритиш учун ўрин тўлдиргичларга эга бўладилар. Санаб ўтилган объектларни такдимотга киритиш буйруклари киритиш менюсида жамланган.

Power Point дастурида, Clip Art тўпламидаги расмлар билан бир каторда такдимотга видеоклиплар товуш эффектларини хам кўшиш мумкин. График филтрлар экранда бошка иловаларда тузилган графикни интерпретация килиш (талкин этиш) ва акс эттириш имкониятини беради. Такдимотга куйидаги бичимлардаги расмлар импорт килиниши мумкин:

- Computer Graphics netofill -.cgm; - CorelDraw -.cdr; - Encapsulated Post Script -.eps; - Enhanced Metafile - .emf; - Flash Pix - fpx; - Graphics ilnterchange Format - .gif;

Page 136: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

136

- Hanako - (jsh, jah, jbh); - JPEG File Interchange farmat - jpg; - Kolak Photo CD- .pcd; - PC Paintbrush - pcd; - Macintosh PICT - .pct; - Portable Network Grafics - .png; - Togged Image File Format - .tif; - Windows Metofayli - .wmf; - Word perfect Graphics - .wpg. Агар сиз тегишли график фильтрлар ўрнатилган бўлса бошка иловалардан

расмларни киритиш амали бажарилади. Power Pointда фойдаланувчи ўзи мустакил равишда исталган мураккабликдаги

график объектиниг расмини чизиши мумкин. Расм солишга экранда слайдларни ёки xабарларни кўриб чикиш режимида пайдо бўладиган расм солиш ускуналар панели мўлжалланган. Агар такдимот тузилаётганида диаграмманиг ўрнини алмаштирувчи чертилса ёки ускуналар панелидаги диаграмма киритилсин тугмаси босилса, экранда стандарт диаграмма ва у билан боғлик бўлган маълумотлар жавдвали акс эттирилади Диаграммани киритиб, фойдаланувчи жадвалга янги маълумотлар киритиши ёки уларни бошка илованинг файлидан импорт килиши керак.

Расм кўйиш. Такдимотга расм кўйиш учун Менюлар панелининг Вставка

бўлимидаги Изображения гурухидан фойдаланилади.

Расм.10.14

Изображения гурухида 4 та буйрук тугмаси мавжуд:

- файлдан расм кўйиш;

- расм, овоз ва фильмлардан ташкил топган клип кўйиш;

- ишга тушиб, экранда очик холда турган дастур ойналари расмини слайдга кўйиш;

- расмлар жамламаси асосида янги такдимот яратиш. Бунда хар бир расм алохида слайдда жойлашади.

Файлдан расм кўйиш учун куйидаги ишлар бажарилади: 1. Расм кўйиладиган слайднинг расм кўйилдаган жойида сичконча тугмаси

босилади.

Page 137: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

137

Менюлар панелининг Вставка бўлимидаги Изображения гурухидан Рисунок тугмаси босилади. Расмлар билан ишлаган пайтда Microsoft office2007/2010 версияларида кўшимча “Формат” менюси пайдо бўлади. Шу менюдан расмларнинг кўриниши ва ўлчамларини ўзгартириш мумкин.

Расм.10.15 2.Экранда пайдо бўлган Вставка рисунка ойнасидан керакли расм устида сичконча

тугмаси икки марта босилади. Агарда бир нечта расм кўйиш керак бўлса, CTRL тугмасини босиб турган холда керакли расм файллари танланиб, Вставить тугмаси босилади.

Слайддаги расмнинг катталигини ўзгартириш ва уни бошка жойга кўчириш хам мумкин. Бунинг учун:

Расм фаоллаштирилади, яъни расм устида сичконча кўрсаткичи босилади; чегарадаги рамка оркали расм кераклигича катталаштирилади ёки

кичиклаштирилади; фаоллашган рамкадаги расм сичконча оркали керакли жойгача

судраб ўтказилади. Такдимотга расм кўйиб, уни ўзгартириш, масалан, чегара рангларини ўзгартириш,

алохида фрагментлар ўрнини ўзгартириш, бир неча расмларни бирлаштириш мумкин. Менюлар панелининг Вставка бўлимидаги Изображения гурухидан Рисунок

тугмаси босилади. Расмлар билан ишлаган пайтда Microsoft office 2007/2010 версияларида кўшимча “Формат” менюси пайдо бўлади. Шу менюдан расмларнинг кўриниши ва ўлчамларини ўзгартириш мумкин.

“Изменение”бўлими:

Ёруғликни тушиши

ранглар

эффектлар

“Стили рисунков” бўлими:

Расм.10.16

Page 138: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

138

6.Такдимот андозасидаги диаграмма

[Page Down] тугмачасини ёки айлантириб кўриш йўлакчасини кўшалок стрелкалари бўлган тугмасини бир неча марта босиб диаграммалардан бирини ўз ичига олган такдимот слайдига ўтинг. Power Point да ўтишнинг анча кулай усуллари мавжуд. Сичкончанинг кўрсаткичини вертикал айлантириб кўриш йўлагига ўрнатинг, сичкончанинг тугмасини босинг ва уни босилган xолатда ушлаб туринг. Экраннниг чап тарафида ўтилиши керак бўлган слайднинг тартиб раками ва сарлавхаси хакида аxборот пайдо бўлади. Кўрсатгични керакли слайднинг сарлавхаси акс этгунга кадар айлантириб кўриш йўлаги бўйлаб харакатлантиринг.

Контекст менюсидан фойдаланиб, диаграмманинг кўриниши ва форматлаштиришни ўзгартиринг. Масалан, диаграмманинг типини ўзгартириш ёки уни маркировка килинган унсурини (ўклари, рамкаси, шарxи ва хоказоларни) ўзгартириш учун сичкончанинг ўнг тугмачаси билан унсурни чертиш ва очилган контекст менюсидан тегишли форматлаштириш буйруғини танлаш керак. Контекст менюсининг буйруклари таркиби диаграмманинг маркировкаланган объектларга боғлик холда ўзгаради.

7. Презентация слайдларига жадваллар куйиш. Power Point дастурида бошка дастурлардаги каби жадвал кўринишидаги

маълумотларни хам киритиш ва уни таxрирлаш мумкин. Бу Менюлар панелининг Вставка бўлимидаги Таблица буйруғи тугмасидан фойдаланилади.

Расм.10.17

Менюлар панелининг Вставка бўлимидаги Таблица буйруғи тугмаси босилади;

Жадвалнинг керакли устун ва сатр параметрлари танлаб олинади ва экранда хосил бўлган жадвалга сонли ва матнли маълумотлар киритилади;

Жадвалга ўзгартиришлар киритиладиган бўлса жадвал фаоллаштирилади, яъни сичконча кўрсаткичи жадвал тасвири устида икки марта босилади.

Жадвал билан ишлашни тугаллаш сичконча кўрсаткичи оркали амалга оширилади. «Вставка таблицы»дан керакли устун ва сатрлар танланади.

Page 139: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

139

«Вставить таблицу» буйруғи танланади. Керакли устун(Число столбцов)га, сатр эса (Число строк) бўлимига киритилади ва «ОК» босилади.

Жадваллар билан ишлаган пайтда Microsoft office 2007/2010 версияларида

кўшимча “Конструктор” ва “Макет”менюлари пайдо бўлади. “Конструктор”менюси бу жадвалларнинг кўринишини ўзгартиради.

“Стили таблиц” бўлими:

Жадвалларнинг тайёр форматлари фойдаланишимиз мумкин.

Maсaлан:

“Макет” менюси.

“Строки и столбцы” бўлими

Удалить - устун, сатр ва жадвални ўчириш Вставить сверху -жорий сатрнинг

юкорисига... Вставить снизу -жорий сатрнинг пастига...

сатр кўяди. Вставить слева -жорий устундан чапга... Вставить справа - жорий устундан ўнгга...

устун кўяди.

Page 140: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

140

Такдимотдаги жадваллар Ўз ичига киритилган жадвални олган учинчи слайдга кайтамиз. Power Pointда

жадвалларни тузиш ва форматлаштиришнинг янги воситалари пайдо бўлди. Дастурнинг аввалги версияларида жадваллар сифатида компьютерга кўшиб кўрилган Word ва Excel объектлари кўлланилган. Power Pointда жадваллар Оffice Аrt шакллари сифатида амалга оширилган янгига карамай фойдаланувчи xудди Word ва Excеl нинг одатдаги жадваллари билан ишлагандек ишлаши мумкин. Масалан, жадвал чизилсин ускунаси xудди одатдаги кадамдай ишлайди: жадвалнинг контурини чизиб олгач, уни исталган микдордаги ячейкага бўлиш мумкин.

Буни амалда синаб кўриш учун: · жадвал сохасимни чертинг ва унга керакли ўзгаришларни киритинг. Power

Point дарчасида жадваллар ва маълумотлар билан ишлаш Word жадваллари билан ишлашни эслатади.

· жадвалга ўзгаришларни киритиб бўлганидан сўнг дарчани ёпинг. Такдимотнинг бошка слайдларидаги матн, диаграмма ва жадвалларни хам xудди

шундай тарзда ўзгартириш мумкин. Энди уни мониторнинг экранида кўрсатишдан олдин такдимотнинг хаммасини

кўриб чикиш учун слайдларни саралаш режимига ўтинг. Агар сиз натижалардан кониккан бўлсангиз сукут саклаш бўйича ўрнатилган параметрли слайдларнинг намойишини бошланг. Бунинг учун кўрсатилган xаракатлардан исталганини бажаринг:

· такдимот дарчасининг пастки чап бурчагида жойлашган слайдларни намойиш килиш тугмасини босинг.

· слайдларни намойиш килиш менюсидан намойиш килиш буйруғини танланг.

8.Power Ponit да WordArt , формула ва симоллар билан ишлаш.

WordArt билан ишлаш учун менюлар панелидан “Вставка” танланади.

Куйидаги ойнадан керакли шакл танлаймиз.

Керакли матн киритилади.

Формат менюси:

Расм.10.18

Page 141: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

141

Жадвал.10.1 “Эффекты фигур” фигурага

1. Тайёрлаш. 2. Соя.

3.

4. Aкс.

5. Ёруғлик

6. Шаффофлик.

7. Рельеф

8. Xажмли фигурани айлантириш

Power Ponitда формула ва симоллар билан ишлаш. Формула ва символлардан фойдаланиш учун “Вставка” менюлар панелидан

“Символы”бўлимидан фойдаланамиз. Формула редактори:

Символ: клавиатурада мавжуд бўлмаган белгиларни кўйишда фойдаланамиз.

Расм.10.19

9. Мультимедияли презентациялар яратиш

Слайдларга мусика ва видео ўрнатиш: бунинг учун Вставка бўлимидаги Звук ва Видео буйруғи танланади.

Page 142: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

142

Power Ponit да видео ва товушлар билан ишлаш. Видео ва товушлардан фойдаланиш учун “Вставка”менюлар панелидан

“Мултимедиа” бўлимидан фойдаланамиз. Жадвал.10.2

Vidеo qo’yish: Видео из файла...

Xотирадаги файлларни юклаш.

Видео с видеосайта...

Сайтлардан видео манзилини ўрнатиш

Видео из организатора клипов...

Мини клиплар кўйиш.

Жадвал.10.3

Toвуш қўйиш:

Звук из файла... Xотирадаги файлларни юклаш.

Звук из организатора клипов...

Стандарт товушларни кўйиш.

Записать звук... Микрофон оркали овоз ёзиш.

10. Презентацияларга «Харакат(Анимация)лар бериш»

Объектларга анимацион эффект бериш. Объектга анимация бериш учун куйидаги аммаллар бажарилади. 1. Анимация берилиши лозим бўлган объект танланади. 2. Менюлар панелининг анимация бўлимидаги анимация гурухидан

Допольнително тугмаси босилади ва керакли анимация эффекти танланади.

Расм.10.20

Харакат(Анимация) бериш учун менюлар панелидан «Анимация» танланади ва «Анимация » гурухидан фойдаланамиз. Бунда харакат бериш керак бўлган хар бир слайднинг хар бир объекти сичконча ёрдамида белгиланади.

Расм.10.21

Бу ерда харакат турларининг барчасини кўриш учун кизил билан белгилаб кўйилган тугма босилади. Бунда:

Page 143: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

143

Ойнадаги харакатлар (Анимация) дан фойдаланиш мумкин ёки

Дополнительные

эффекты вxода.. Дополнительные

эффекты выделения.. дополнительные

эффекты выхода.. Другие пури перемещения Расм.10.22

Анимация - слайдда кўйилган объектларнинг маълум тартибда хосил бўлиши. Слайд учун анимацияни ўрнатиш учун менюнинг «Показ слайдов» бандидан

«Настройка анимации…» кисми танланади, унда куйидаги ойна хосил бўлади:

Расм.10.23

Анимация - бу объектлар, камералар, ёруғлик манбаларининг узаро жойини алмаштириш ёки уларнинг параметрларини вакт буйича узгаришига эга булган вазифа ёки топширикдир. Хозирги пайтда компьютерли графика воситаларини куллашнинг ушбу соxаси кучли ривожланишни бошдан кечирмокда. Анимацион графика узида ранг, тасвир ва иллюстратив графика (машинавий тасвирлар, иллюстратив матнлар, чизмалар, эскизлар ва бошкалар) билан ишлай олиш имкониятига эга.

Телевизоримиз экранида xар куни томоша киладиган реклама клиплари, турли мультфильмларнинг купчилиги ана шу анимацион графика асосида яратилган.

Ушбу ускуналар панелидаги асосий элементлар билан танишиб чикамиз. 1. Сарлавxа анимацияси. Бунда анимация номи ёзилади.

Page 144: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

144

2. Слайд матнларининг анимацияси. Матн ёзилган барча слайдларни экранда намойиш этади.

3. Кириш эффекти. Бу пиктограммага сичконча курсаткичи келтириб босилгандан сунг, намойиш экранида белгиларнинг чикиш тезликлари xосил булади. Яъни, белгиларнинг кетма-кет тартибда чикиши таъминланади.

4. Учиш эффекти. Белгиларнинг намойиш экранида кетма-кет учиб тушишини таъминлайди.

5. Камера эффекти. Намойиш слайдининг тасвирини таъминлайди. 6. Портлаш эффекти. Бунда слайдга ёзилган аxборотларнинг экранда бир

марта xосил булиб, йўқолиш xолати таъминланади. 7. Лазерли эффект. Слайддаги ёзувларнинг учиш тезлигини ва турли томонлардан

учиб тушиш параметрларини узгартириш пиктограммасидир. 8. Ёзув машинкаси анимацияси. Бунда киритилган белгилар энди ёзилаётган

ёзув машинкасидаги каби xосил булади. 9. Отиб тушириш эффекти. Бунда яратилган слайддаги белгилар бирор тугма

босилгунгача яшириниб туради. 10. Анимацияларни созлаш. Бу пиктограмма анимациялар параметрларини

узгартириш учун xизмат килади. Эслатма: Анимацион эффектда ишлаш учун: - анимацион эффект кулланилиши керак булган объект белгиланади; - танланган анимацион эффект тугмача (пиктограмма)си босилади. «Время» бўлимининг «Объект без анимации» кисмидан анимация ўрнатилмаган

объект танланиб уни «Анимации» кисмидан активлаштирилади. Бу эрда качон активлашиши сичконча тугмаси босилганда ёки нечадир секунддан кейин активлашиши кўрсатилади.

«Эффекты» бўлимини танласак, куйидаги ойна пайдо бўлади: Бу ердан белгиланган объект учун эффектни танлаймиз, шу эффект шаклида

Расм.10.24 танлаган объектимиз хосил бўлади. Шу эффект бошқарилаётган пайтда бирор овоз

чикарилиши керак бўлса уни хам танлаймиз. Анимация тугагандан кейин бўладиган холатни хам танласа бўлади.

Page 145: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

145

PowerPoint 2010дастурида анимация эффектларининг 4 тури мавжуд: Кириш эффектлари. Бунда объектлар слайдга бурчакдан ёки тўсатдан “учиб”

чикиб, экранда кетма-кет тарзда кўрина бошлайди. Чикиш эффектлари. Эффекты выхода. Ушбу эффектларни кўллаганда объектлар

слайддан бирданига ёк булиб кетиши ёки спирал шаклда харакатланиб экрандан “учиб” чикиб кетади;

Белгилаш эффектлари. Ушбу эффектларга объектлар ранги ўзгариши, ўлчамларининг катталашиб кичиклашишини мисол килиб келтириш мумкин.

Кўчиш жойи йўли эффектлари. Бу эффектлар объектларни бирор жойдан бошка жойга кўчишда ишлатилади.

11.Тармокланиш. Слайдларни бошкариш учун белгилар куйиш

Кўпчилик холларда такдимотнинг слайдлар тўпламини (аудиториянинг таркиби,

берилаётган саволлар ва хоказолардан келиб чикиб) ўзгартириш зарур бўлиб колади. Бу слайдда жойлашга ва уларни такдимот давомида босиш слайдларнинг келиш тартибининг ўзгаришига, макрослар ва бошка иловаларнинг ишга тушишига олиб келувчи тугмалар ёрдамида амaлга оширилади. Тугма киритилаётганда такдимот кўрсатилиши пайтида уни ишлатиш усулини кўрсатиш лозим.

· бошкарувчи тугмани (харакат тугмасини) яратиш учун расм солиш ускуналар панелидаги автошакллар рўйxатини очинг ва бошкарувчи тугмалар унсурини белгиланг ёки слайдларни кўрсатиш менюсидан бошкарувчи тугмалар буйруғини танланг;

· керакли тугмани танланг ва уни слайдга ўрнатинг. Тугма киритилганидан сўнг харакатларни созлаш мулокот дарчаси очилади.

Фойдаланувчи унда тугма нимага мўлжалланганини кўрсатиши керак. Хар бир тугма учун сукут саклаш бўйича тугманинг номи билан

ассоциацияланадиган ва фойдаланувчи ўзгартириши мумкин бўлган харакат кўзда тутилади. Бу харакат гиперишора бўйлаб рўйxатида кўрсатилади. Тугманинг ифодасини белгилагач, унинг слайддаги ўлчамлари ва xолатини ўзгартириш маркерлари ёрдамида ўзгартириш мумкин. Фойдаланувчи маълум бир харакатлар (масалан, бошка слайдга ўтиш, товушни тиклаш, дастурни бажариш) слайднинг исталган объекти: расм, автошакл, сарлавха ва хоказо билан боғлаши мумкин. Бунинг учун объектни ажратиш ва слайдларни кўрсатиш менюсининг харакатларини созлаш буйруғини чакириш ва ишга тушириш керак бўлган пайтда дарчанинг иловаларидан бирида объектни чертиш ёки унга сичконча билан кўрсатилиши натижасида бажарилиши керак бўлган харакат кўрсатишни амалга оширади.

12.Эркин кўрсатишни бошкариш. Гипермурожаат.

Агар эркин кўрсатишни ишга тушуриш такдимотнинг битта слайдидаги

бошкариш тугмасини ёки исталган объекти билан боғланган намойиш анча динамик бўла боради. Эркин кўрсатишга харакатни созлаш (слайдларни кўрсатиш менюси) мулокот дарчасидан ёки гиперишорани кўшиш (киритиш менюси)дан фойдаланиб ўтиш мумкин.

Такдимот пайтида сичкончанинг ўнг тугмасини чертинг ва контекст менюсидан аввал ўтиш буйруғини, кейин эркин кўрсатиш бандини танланг, якунида эса эркин кўрсатишни талаб килган номини беринг. Эркин кўрсатишга кирувчи слайдлар жорий такдимотнинг кисмлари бўлиши лозим. Бу объектнинг устини чертиб маърузачи мини такдимотни бевосита кўрсатиш жараёнида ишга тушириши мумкин.

Буни синаб кўриш учун: · объект (тугма, расм ёки макет)ни ажратинг ва харакатни созлаш

буйруғини фаоллаштиринг. · Гипер ишора бўйича ўтиш рўйxатида эркин кўрсатиш ифодасини

ўрнатинг.

Page 146: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

146

· ОК тугмаси босилганидан сўнг очиладиган эркин кўрсатиш билан боғлансин дарчасида эркин кўрсатишнинг номини танлаш.

Эркин кўрсатишларни ишга тушириш учун мўлжалланган бир нечта тугмани битта слайдга жойлаштириб маърузачи такдимотни керакли ўзакка йўналтириш имконини кўлга киритади. Фойдаланувчи такдимотни кўрсатиш давомида керакли эркин кўрсатишни шунингдек контекст менюси ёрдамида хам танлаб олиши мумкин.

Амалий кўникмаларни хосил килишни давом эттириб: · такдимот пайтида исталган слайдни сичкончанинг ўнг тугмачаси

билан чертинг. Контекст менюсидаги ўтиш буйруғини фаоллаштиринг; · ўтиш остки менюсидан эркин кўрсатиш буйругини танланг ва

керакли мини такдимотнинг номини кўрсатинг.

13. Презентацияда слайдларнинг намойиш вактларини белгилаш

Такдимотни намойиш килиш пайтида маърузаси слайддан слайдга ўтишни ўзи бошкариши ёки бу ишни дастурга топшириш мумкин. Навбатдаги слайдга ўтиш автоматик равишда бажарилиши учун слайдларни алмаштириш ва ренетация мулокот дарчаларида хар бир слайдни кўрсатиш вактини (сонияларда) белгилаб топширик бериш керак.

Бунинг учун: · слайдлар режимида ёки сараловчининг режимида намойишнинг

давомийлиги улар учун белгиланаётган слайдларни ажратинг; · слайдларни кўрсатиш менюсидан слайднинг ўтиши буйруғини

танланг; · харакатлантириш сохасида кейин автоматик равишда опциясини

ўрнатинг. Сўнгра слайдларни кўрсатиш канча давом этиши лозимлигини сонияларда кўрсатинг;

· ушбу кўрсатманинг таъсири факат ажратилган слайдларга татбик этилиши учун кўлланилсин тугмасини босинг. Агарда ушбу кўрсатма такдимотнинг хамма слайдларига таалукли бўлса, хаммасига кўлланилсин тугмасини босинг;

· вакт интервалини яxши танлаганингизга амин бўлинг. Бунинг учун слайдларни кўрсатиш тугмасини босинг.

Вакт интерваллари (ораликлари)ни танлашнинг бошка усули - маърузани репетиция килишдир. Уни ўтказиш учун Power Point репетиция вактида у ёки бу слайдни кўрсатиш канча вакт давом этганини автоматик равишда ёзиб борувчи маxсус ускуналар кўзда тутилган. Репетиция давомида слайдларни бадиий безалишини текшириб кўриш ва xабарлар тайёрлаш мумкин.

Эслатма. Агар такдимотни созлаш мулокот дарчасининг слайдларни алмаштириш сохасида кўлда переключатели ўрнатилган бўлса, репетициянинг бориши пайтида ўрнатилган вакт интерваллари рад этилади (аммо чикариб ташланмайди).

Репитицияни ўтказиш учун слайдларнинг сараловчиси режимига ўтиш ва слайдларни кўрсатиш менюсидаги вактни тўғрилаш (созлаш) буйруғини фаоллаштириш ёки стандарт ускуналар панелидаги вактни кўлда тўғрилаш (созлаш) тугмасини чертиш керак. Бунинг натижасида экраннинг пастки ўнг бурчагида маърузанинг вактини хисобловчи секундларли дарча пайдо бўлади.

Такдимотнинг оxирги слайди кўрсатиб бўлинганидан (яширинган слайдлар репетиция давомида акс эттирилмайдилар) ва вакт тўғрилаб кўйилганидан сўнг экранда сўров дарчаси пайдо бўлади. Агар созлаш натижалари сизни кониктирса, Ха тугмасини босиш керак.

Сараловчи режимида хар бир майдоннинг остига фойдаланувчи ушбу слайдни намойиш этиш учун ажратган вакт кўрсатилади. Вактнинг тўғриланиши (созланиши) натижасида слайддан слайдга ўтиш автоматик равишда бажарилади.

Page 147: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

147

14. Презентациядаги слайдларнинг «Ўтиш (Переходы)» харакатларини ва

вақтларини бошқариш

«Ўтиш (Преходы)» бу слайдлар алмашувидаги харакат. Будан фойдаланиш учун менюлар панелидан «Преxоды» танланади ва «Преxод к этому слайду» бўлимидан бирор бир «Ўтиш (Преxоды)» танланади.

Расм.10.25

Бу ерда «Ўтиш (Преxоды)» турларининг барчасини кўриш учун кизил билан белгилаб кўйилган тугма босилади. Бунда:

Расм.10.26

Бу танланган эффектларни Горизонтал ва Вертикал кўринишига ўтказади.

Бу команда танланган харакатни барча слайдларга бирданига кўйиш.

Вакт, яъни берилган вакт ичида автоматик кейинги слайдга ўтиш.

15.Яширилган слайдлар. Ихтиёрий слайдларга ўтиш

Такдимотнинг айрим слайдлари факат кўшимча саволларга жавоб берилаётган

пайтлардагина зарур бўлиб колиши мумкин. Асосий такдимот давомида уларни кўрсатиш шарт эмас. Бундай слайдларни яшириш учун:

· слайдни яшириш учун слайдларни саралаш режимига ўтинг ва слайдларни кўрсатиш менюсидаги слайд яширилсин буйруғини фаоллаштиринг. Сараловчи режимда очик слайднинг тартиб раками чизиб ташланган. Такдимот вактида очиш слайдларни акс эттириш мумкин;

· сичкончанинг ўнг тугмаси билан такдимотнинг исталган слайдини чертинг ва очилган контекст менюсидан ўтиш буйруғини танланг;

Page 148: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

148

· пайдо бўлган остки менюдан слайдларнинг навигатори (учувчиси) буйруғини фаоллаштиринг;

· слайдларнинг навигатор (учувчиси) дарчасида керакли слайдни икки марта чертинг. Слайдларнинг учувчиси мулокот дарчасида яширилган слайдларнинг тартиб ракамлари кавс ичида кўрсатилган.

16. Ўраш (упаковка килиш).Такдимотни бошка компьютерда кўрсатишга тайёрлаш

Такдимотни бошка компьютерга ўтказиш жараёнида такдимот файлини ўраш (упаковка килиш) ва унга фойдаланиладиган шрифтларни жорий килиш керак. Ўраш (упаковка килиш) хамма шрифтларни ўраш (упаковка килиш) ни алохида дискни амалга оширувчи маxсус уста ёрдамида бажарилади. Агар такдимотни ўзгартириш учун такдимотда ишлатиладиган шрифтлари йўк бўлган компьютердан фойдаланилса слайдларнинг ташки кўринишни сезиларли даражада ўзгариши мумкин. Шрифтлар ўртасидаги номувофикликни бартараф этиш учун хамма шрифтларни такдимот файлига жорий килиш керак. Фойдаланувчи такдимотга Windows тизимида ўрнатилган исталган шрифтни киргизиши мумкин. Бундай такдимот жарий килинган шрифтлар билан бирга саклаб колинганида файлнинг ўлчами катталашишини хисобга олиш керак.

Агар сиз слайдларни кўрсатишда ишлатишни режалаштирган компьютерда Power Pointнинг иловаси ўрнатилмаган бўлса, такдимотнинг файлига Power Pointнинг слайдларини ушбу илова ўрнатилмаган компьютерларда намойиш килиш имконини берувчи кўриб чикиш дастурини улаш керак бўлади.

· такдимотнинг файлини ўраш (упаковка) килиш учун файл менюсини очинг ва ўралсин (упаковка килинсин) буйруғини фаоллаштиринг. Натижада упаковка (ўраш) устаси ишга тушади ва сиз факат унинг кўрсатмаларига амал килиш керак бўлади, xолос.

· кейин такдимотни бошка компьютерда кўрсатиш учун ўрамадан чикарилган такдимотли папкани очинг ва уни тугмача билан унинг исмини чертинг ва контекст менюсидан Кўрсатилсин буйруғини танланг. Агар кўрсатилсин буйруғи етарли бўлмаса, демак ушбу компьютерда Power Pointнинг иловаси хам, Power Pointнинг кўриб чикиш воситаси хам ўрнатилган эмас.

17.Такдимот материалларинини Интернет учун тайёрлаш

Тузилган исталган такдимотни сиз Интернет тармоғида кўриб чикиш учун

форматда саклаб кўйишингиз мумкин. Такдимотнинг Web-броузер дарчасида сиз амин бўлиш учун, чоп этишдан аввал файл менюсининг Web-сахифани олдиндан кўриб чикиш буйруғини чакиринг (ишга тушуринг).

· Интернет тармоғида чоп этиш талаб килинадиган такдимотни тайёрланг; · Файл менюсидан Web-сахифа сифатида саклансин буйруғини танланг. · Файлнинг номи майдонига Web-сахифасини киритинг, папкалар рўйxатидан

эса унда Web-сахифа сакланиши талаб килинган папкани танланг. · Web-сахифанинг сарлавхасини (броузернинг сарлавхаси каторида акс

эттириладиган матнни) ўзгартириш учун ўзгартирилсин тугмасини босинг, сарлавха майдонига янги сарлавха киритинг ва ОК тугмасини босинг;

· чоп этилсин тугмасини босинг; · очилган Web-сахифани чоп этиш дарчасида талаб этилган параметрларни

беринг; · Web-сахифани форматлаштирилишнинг ва акс эттирилишининг кўшимча

параметрларини ўрнатиш учун Web параметрлари тугмасини босинг, талаб этилган параметрларни ўрнатинг ва ОК тугмасини босинг.

· Web-сахифасининг чоп этиш дарчасида чоп этилсин тугмасини босинг.

Page 149: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

149

Такдимот файли билан (.htm кенгайиши билан) бир вактда такдимотни браузер дарчасида кўрсатиш учун зарур бўлган хамма файллар ёзиладиган xудди шу номли ва files кенгайшли папка хам тузилади. Такдимотни кўриб чикиш учун уни броузер дарчасида очиш керак. Такдимотни кўрсатишни бошкариш броузер дарчасининг пастки кисмида жойлашган тугмалар ёрдамида амалга оширилади.

Такдимотни тўғридан-тўгри узатиш

Агар такдимотни узатишни оким видеосини ёки аудиосини кўллаб ўтказиш талаб килинса, компьютерга амал килган холда видеокамера ёки микрофонни улаш зарур бўлади.

Буни амалда синаб кўриш учун: Узатилиши талаб килинаётган такдимотни очинг; Куйидаги харакатлардан бирини бажаринг.

Узатишнинг бошланиши Слайдларни кўрсатиш менюсидан тўғридан-тўғри узатиш буйруғини, кейин эса

узатиш бошлансин бандини танланг. Сўровга жавоб тарикасида узатиш буйруғини танланг. Одатдаги такдимотни узатиш мулокот дарчасига хамма ўзгаришларни киритинг. Бу

маълумотлар узатишнинг асосий сахифасида акс эттириладилар. Асосий сахифа намойиш бошланмасдан олдин узатиш хакида Web шархловчисида акс эттириладиган маълумотлар бўлган сахифадир. Асосий сахифада узатишнинг сарловхаси мавзуни, шунингдек узатиш бошлангунича колган вакт тўгрисидаги маълумотлар акс эттирилади.

· параметрлар тугмасини босинг; · маърузачи кўшимчасида узатиш файллари саклансин майдонига файлнинг

жойланишини киритинг. Зарурат туғилганида товуш ва видео мулокот дарчаси сохасида овоз ва видеонинг

параметрини ўзгартиринг. Йўрикномалар.

Агар овоз ва видеотасвирни узатиш имконидан фойдаланиш талаб килинса Видео ва товуш вариантини танланг.

Агар факат овозни ишлатиш талаб килинса, факат товуш вариантини танланг. Агар товуш ва видео имкониятларидан фойдаланиш талаб килинмаса йўк

вариантини танланг. Узатиш параметрларини саклаб колиш учун ОК тугмасини босинг. Эслатма. Созлашнинг маълумотлари шу дакикада узатиш учун тайёрланаётган

такдимотнинг ўзигагина эмас, балки аник бир компьютердан амалга оширилаётган узатишнинг хамма сеансларга нисбатан кўлланилади. Узатишни боғлашдан аввал xар гал бу созлашларни уларнинг узатишнинг конкрет вазифаларига мувофик эканлигига амин бўлиш учун текшириб кўриш керак.

Узатишга тингловчиларни таклиф килиш учун тингловчилар таклиф килинсин тагмасини чертинг. Бундай килинганида электрон почтанинг иловаси (масалан, Microsoft Outlook) ишга тушади ва электрон почтанинг такдимот хакидаги маълумотлари бўлган xабари акс эттирилади.

Бунга амин бўлиш учун куйидаги харакатларни бирини бажаринг. Microsoft Outlook иловаси мавжуд бўлганида уни тармокдаги мажлисга xудди

одатдаги мажлис учун мўлжалланганидек таклифномалар яратиш учун ишлатинг кўшимча маълумотлар Outlook маълумотномасида бор.

Агар бошка дастур ишлатилаётган бўлса, xабарга узатиш санаси ва вактни, шунингдек такдимотнинг тўғридан тўғри узатилиш манзилини киритинг.

Баён килинган узатиш жараёни унча катта бўлмаган аудитория (шу билан бир вактнинг ўзида 10 кишидан кам бўлмаган)га нисбатан кўлланилади.

Page 150: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

150

Катта аудитория учун узатиш хакида кўшимча маълумотларни Miсrosoft Office XP Resource Kit web тармоғидан топиш мумкин.

MS PowerPoint дастурининг умумий назорат саволлари

1) MS PowerPoint дастурида тақдимотлар яратиш босқичлари? 2) MS PowerPoint дастури интерфейси билан танишиш? 3) MS PowerPoint дастури асосий менюси билан ишлаш ва ускуналар панелини созлаш? 4) MS PowerPoint дастурида тақдимотларни нусхалаш, кўчириш ва дубликатларини яратиш ва

уларни ўчириш? 5) MS PowerPoint дастурида тақдимотларга гиперссылкалар қўйиш? 6) MS PowerPoint дастурида тақдимотлар анимацион эффектларни ташкил этиш? 7) MS PowerPoint дастурида бир тақдимотдан иккинчи тақдимотга слайдларни кўчириш? 8) MS PowerPoint дастурида тақдимотлар структурасини ўзгартириш? 9) Демонстрациялар яратиш? 10) Тақдимотларни сақлаш ва уларни чоп қилиш?

Page 151: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

151

11-Мавзу. МАЪЛУМОТЛАР БАЗАСИ БИЛАН ИШЛАШ Режа:

1. Локал ва тақсимланган маълумотлар базаси.

2. Реляцион маълумотлар базасини лойиҳалаш

3. Маълумотлар базасининг асосий объектлари.

4. Жадвал параметрлари.

5. Жадвал яратиш, таҳрирлаш ва ўчириш.

6. Жадвалларни ўзаро алоқасини ташкил этиш(муносабат)

7. SQL тили ва кўриниши

8. Сўровлар ёрдамида жадвал маълумотларини кўриш ва ўзгартириш(янгилаш).

9. Маълумотлар базасида фойдаланувчиларни бошқариш

10. Маълумотларни импорт ва экспорт қилиш

1.Локал ва тақсимланган маълумотлар базаси.

Агар ахборот тизими бир нечта боғланган компьютерларда амалга оширилса, у тақсимланган дейилади. МБ тақсимланган бўлганда улар фақат физик жиҳатдан ажратилган бўлади, логик жиҳатдан эса улар интеграллашган бўлади, яъни барча МБ ихтиёрий тугун компьютерлардан мурожаат қилиш имконига эга. Тақсимланган МБ ишларни бир қанча ташкил этувчилар ўртасида тақсимланиши билан бирга уларнинг алоҳида компоненталарини ишдан чиқишига, сезгирлик камайишига олиб келади. Маълумотларни бир бутунлигини сақлаш таъминланади. Бу тақсимланган МБни афзаллигидир. Шу билан бирга тақсимланган МБ бир қанча камчиликларга ҳам эга.

Жумладан уларни лойиҳалаш ва МБни кўзатиш мураккаб, МБни такомиллаштириш ва синхрон қайта ишлаш муаммолари қийинлашади, МБ ни маҳфийлигини сақлаш мураккаблашади. МБ ни компоненталарини бир жинслилигига қараб улар бир жинсли ва ҳар хил жинсли тизимларга бўлинади. Ресурсларни тақсимланишига қараб эса МБ тақсимланган тизимга ва МББТ тақсимланган тизимга ажратамиз. Буни қуйидаги чизмада кўрсатишимиз мумкин:

Тақсимланган МБ да ахборотни жойлаштириш ва уларни қидириш муҳим масалардан биридир. Маълумотларни қидириш маълумотларни структурасига мослаб, ёки қийматига мослаб амалга оширилади. 1 – ҳолда локал МБда маълумотларни структураси бир – биридан фарқ қилади. 2 – ҳолда МБ умумий структурага эга бўлади, локал МБ да фақат аниқ қийматлар билан фарқ қилади. Тақсимланган МБ да маълумотларни қидиришни қуйидаги вариантлари мавжуд:

1) Фойдаланувчи энг яқин тизим билан ўзаро боғланган, агар энг яқин МББТ да керакли ахборот бўлмаса, унда қидириш МБ да бажарилади.

2) Қидирилаётган маълумотлар структурали ахборот бўйича тугунларда амалга оширилади. Бундай структура ахборотси барча локал тизимларда сақланиши лозим.

Page 152: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

152

Расм.11.1

Бунда битта тизим ажратиб бошқарувчи деб ҳисобланади ва унда барча ахборот структуралари сақланади. Фойдаланувчи 1- қидиришда керакли ахборотни тополмаса, у структура ахборотига мурожаат қилади.

Тақсимланган маълумотларни қайта ишлашни асосий моҳияти шундан иборатки, фойдаланувчи ахборотлар билан таъминловчи ва истеъмол қилувчи бир неча тармоқ хизматлари ва амалий жараёнлар билан ишлаш имкониятига эга бўлади.

Маълумотлар қайта ишлашни тақсимланган тизимлари (МҚИТТ – СРОД(Системы распределенной обработки данных)) асосини маълумотлар базасини бошқаришни тақсимланган тизими (МББТТ – РСУБД распределенная тизим управления базой данных) ташкил қилади.

Ҳозирги кунда МҚИТТ кенг ривожланиб боряпти. Бунга биринчи ўринда бизнес – архитектурани ахборот тизимлариқуриш идеологияcига кенг таъсиридан деб тушунтириш мумкин.

МҚИТТ тарққиёти жараёнида маълумотларга мурожаат моделлари ҳам ривожланиб борди. Ҳозирги кунда учта асосий модели ишлатилмоқда.

1. Файл – сервер модели 2. Маълумот база сервери модели 3. Илова сервери модели Файл сервер моделида илова ишчи станцияларида бажарилади. Илова МББТни

ядроси ва фойдаланувчи билан, талаб қилинган ҳисоблаш мантиқини таъминловчи, мулоқатни ташкил қилиш моделига эга бўлиб, кўпинча файл серверли моделида МББТни ядроси иловани бошқа компаненталари билан боғлиқ бўлган функсиялар тўпламидан иборат. Файл серверида фақат МБ (индексли маълумот файли ва бошқалар) ва баъзи бир технологик файллар (Оверлейли файллар, тартибланган файллар ва бошқалар). МББТ мурожаат қилиш оператори, амалий дастур ((АД – ПП) прикладная программа) киритилган (кодланган) бўлади. У МББТ ядроси томонидан ишчи станцияларда қайта ишланади. МБни бошқариш тизими операторлар бажариш учун, МБ файлига мурожаат ташкил қилади.

Тармоқ бўйича, маълумотлар, индекслар, оралиқ ва натижавий маълумотлар, технологик файлларни блокларини ўқиш/ёзиш учун сўровлар жўнатилади.

Page 153: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

153

Файл – сервер асосида ҳозирги кунда FoxPro, Clipper, Paradox каби МББТ ишлайди. Бу синф МББТ анча арзон, уларни ўрнатиш енгил, ўзлаштириш осон. Лекин улар бир қанча камчиликларга эга.

Бу МББТ асосида ишлаб чиқарилган тизимлар ишлаб чиқариш паст, чунки барча оралиқ маълумотлар паст тезликка эга бўлган тармоқ шиналари бўйича узунликатилади, амалий дастур ва МББТ ядроси кам қувватли ишчи станцияларда бажарилади.

2.Реляцион маълумотлар базасини лойиҳалаш

Реляцион моделда маълумотлар жадвал кўринишида тақдим этилади. Жадвал қаторлари – маълумотлар, устунлари эса алоҳида майдонлар ҳисобланади. Реляцион модел Коддни илмий ишида батафсил ишлаб чиқилган. Маълумотларни реляцион модели асосида муносабат тушунчаси ётади. Муносабатни 2 ўлчамли жадваллар ёрдамида тавсифлаш қулай. Жадвал тушунарли кўримли ва инсон учун оддий. Муносабатлар тўплами маълумотларни сақлаш учун ишлатилиши мумкин. Шу билан бирга улар орасидаги боғланишларни моделлаштириш имконини беради.

Мисол: 2 улчамли жадвални курамиз. Жадвал 11.1

Хизматчи номери

Ф.И.Ш Ун

вони

Тугилган йили

Булим

Мутахассис коди

Маош

XN FISH UN

TY ВL

МК MSH

2518

Валиев С.П.

т.ф.н.

1985

1 ПМ 260000

2567

Солиев И.Т.

т.ф.д.

1987

2 ЭВМ 360000

3245

Алиев С.И.

т.ф.н.

1988

1 ПМ 280000

3267

Бориев А.О.

Акад.

1982

3 АСУ 400000

Юкоридаги жадвалда 1-сатр-атрибут номлари 2-сатр атрибутларни қиска номлари 3,4,5-сатр атрибут кийматлари; Юкоридаги кўриб чиқилган иерархик тармокли ва бошка маълумотларни

тасвирлаш усулларини шундай 2 ўлчамли жадвалга келтириш мумкин. Бундай жадвалларни қуйидаги хусусиятлари бўлади.

1. Жадвални ҳар бир маълумот элементи майдон ҳисобланади ва такрорланувчи гурухлар бўлмайди.

2. Барча устунлар бир жинслидир. 3. Ҳар бир устунга ном тайинланган 4. Жадвалда бир хил сатр 2 марта учрамайди. 5. Бундай жадвалда сатр ва устунлар ихтиёрий тартибда қаралади ва ихтиёрий

кетма-кетликда ишлатилиши мумкин. Бундай хусусиятли жадвалар муносабат дейилади. Муносабат асосида қурилган

МБ реляцион МБ дейилади. Юқоридаги жадвални схематик қисқартирилган кўриниши (схемаси): Хизматчи (хиз.ном Ф.И,Ш, унвони, тугилган йили, булим, мут.коди., маош); Бундай ёзув маълумот база схемаси дейилади. Шундай қилиб, реляцион МБ маълумот элементлар тўплами асосида қурилади. Муносабат ёки жадвални кортежлар тўплами деб қараш мумкин.

Page 154: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

154

Агар жадвалда n та устун бўлса, у n тартибли кортеждан иборат дейилади ва муносабат ҳам n-даражали дейилади.

Ҳар бир атрибут қийматлари тўплами домен дейилади. Муносабатда ҳар бир кортеж ўзининг калит идентификаторига (номига) эга

булиши керак ва калит қуйидаги хусусиятларга эга бўлади: 1. Кортеж калит киймати билан бир кийматли ифодаланиши керак. 2. Калитда ортикчалик бўлмаслиги керак, яъни ҳеч кандай атрибутни калитдан

олиб ташлаш мумкин эмас. Эквивалент (синоним) тушунчалар

Жадвал.11.2 Файл Жадвал Муносабат мохият Ёзув Сатр Картеж Мохият

нусхаси Майдон Устун Атрибут Атрибут

Муносабатлар устида амаллар. Муносабатлар устида ҳар – хил амаллар бажарилади. Реляцион маълумотлар

моделини хусусиятларидан бири маълумотларни қайта ишлашни реляцион алгебра операторлари (амаллари) ёрдамида амалга оширишдир. Реляцион алгебрада қуйидаги 8 та оператор кенг ишлатилади. Улардан 4 таси анъанавий тупламлар устидаги амаллар киради.

Анъанавий (қабул қилинган) амалларга қуйидагилар киради. 1. Бирлаштириш 2. Кесишув 3. Айирма 4. Декорт кўпайтма Махсус амалларга эса қуйидагилари киради: 1. Танлаш (селекция) 2. Проекция 3. Қўшиш 4. Бўлиш Муносабатлар устида бажариладиган бирлаштириш, кесишув, айирув амаллари

операторларнинг тили ёки тури бўйича мослигини талаб этади. 2 та муносабат типи бўйича мос келади.

1. Улардаги ҳар бир даражаси бир хил бўлса ёки улар бир хил атрибут тўпламига эга бўлса.

2. Схема атрибутларини шундай тартиблаш мумкинки, бир хил ўринда туриб солиштирилаётган атрибутлари бир хил доменда аниқланган бўлиши керак.

Мисоллар: 1. Бирлаштириш амали Фамилия

си Ёш Фамилия

си Ёши

Каримов 20 Эрагшев 19 Одилов 23 Илхомов 30 Исаев 35 Каримов 20 Алиев 49 Азизов 51

Page 155: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

155

Мижоз 1 V Мижоз 2 Фамилияси Ёши

Каримов 20 Одилов 23 Исаев 35 Алиев 49 Эргашев 19 Илхомов 30 Азизов 51 2.) Мижоз 1 ^ Мижоз 2 Фамилияси Ёши Кесишув

оператори Каримов 20 3. Мижоз/мижоз 2 Фамилияси Ёши

Айирма оператори Одилов 23 Исаев 35 Алиев 49 4. Декарт купайтмада муносабат операторлари хар-хил схемада булиши

мумкин. Фамилияси Фан Сана Алимов Матем 09.01.2009 Ашуров Тарих 14.01.2009 Орипов Математик муносабатлар даражаси оперант муносабат даражаларининг

йиғиндисига тенг. Қуввати эса оперант қувватларини кўпайтмасига тенг. Қуйидаги жадвалда уларнинг декарт кўпайтмаси келтирилган.

Қайднома Фамилия Фан сана Алимов Матем 02.01.09 Алимов Тарих 14.01.09 Ашуров Матем 09.01.09 Ашуров Тарих 14.01.09 Орипов Матем 09.01.09 Орипов Тарих 14.01.09 Cелекция (танлаш) амали 1 та муносабат устида бажарилади. Натижа муносабатда

бирор шарт буйича танлаб олинган картежлар катнашади. Кўшиш амали 2 та оперант устида бажарилади. Ҳар бир муносабат қайси атрибут

бўйича қўшиш бажарилаётган бўлса, у ажратилади. Натижа муносабат 1 ва 2 муносабатни барча атрибутларини ўз ичига олади. Мисол: Гурух Талаба Мутахассис

лик Талаб

а коди Т

алаб коди

Фамилия Курс

Математика 1 1 Дибров 1 Физика 4 2 Сатторов 1 Химия 5 3 Пулатов 2

Page 156: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

156

4 1 5 Ашуров 3 Сардор

Мутахассислик

Талаба коди

Фамилия Курс

Матем 1 Диёров 1 Физика 4 1 Химия 5 Ашуров 3

Реляцион МБ муносабатларида структурали ва семантик ахборотлар сақланиши

мумкин. Структуравий ахборотларни биз муносабат схемалар ёрдамида биламиз. Семантик ахборотлар эса муносабат схемаларда маълум бўлган ва ҳисобга

олинадиган ва атрибутлар ўртасидаги функционал боғланишлар билан ифодаланади. МБ сидаги муносабатларда атрибутларни таркиби 2 қуйидаги талабга жавоб бериши керак.

1. Атрибутлар ўртасида нохуш функционал боғланишлар бўлмаслиги керак. 2. Атрибутлар гурухланиши маълумотлар такрорланишидан энг кам

ҳолатининг тахлиллаш керак ва улар қайта ишлаш ва тиклашни қийинчиликсиз амалга оширилиши керак.

3. Қуйилган МБ муносабатлари нормаллашади. Муносабатлар нормалаштириш МБ да берилган муносабатларни декомпозиция (ажратиш) жараёни ёрдамида содда ва кичик муносабатлар хосил килишдир.

3.Маълумотлар базасининг асосий объектлари.

Жадваллар. Жадвал асосини унинг майдонлари параметрлари ташкил этади. Жадвал камида

битта майдонга эга бўлиши керак. Жадвал структураси қуйидагилардан иборат: – майдонлар ёритилиши; – калит; – индекс; – майдон қийматлари чекловлари; – жадваллар ўртасидаги боғланиш; – пароллар. Жадваллар билан қуйидаги жараёнларни амалга ошириш мумкин: – Яратиш (структурани аниклаш); – Структурани ўзгартириш (реструктуризация); – Қайта номлаш (переименование); – Ўчириш (удаление). Сўровлар. Сўровлар ёрдамида қидириш мезонлари асосида керакли ахборотларни топиш ва

уларни чиқариш учун ҳизмат қилади. Ҳозирги кунда барча айтилган тилларни вазифасини SQL тили бажаради. Сўровларни яратиш учун махсус экран редакторидан , муносабат ва редакторларидан фойдаланамиз. QBE тилида фойдаланувчи ўзи олишини мўлжаллаган натижани сўров кўринишида тасвирлайди ва МББТ уни керакли амаллар кетма – кетлигига айлантириб беради.

Page 157: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

157

Ҳозирги пайтда реляцион МББТ ни тараққиётида янгитил QBE тили ишламоқда. Бу тилда реляцион алгебра ва реляцион ҳисоблашларда кўзда тутилмаган бир қпнча имкониятлар кирган. Бу тилни ҳусусияти шундан иборатки, у терминалларда ишлашга мулжалланган. Сўровларни яратиш учун махсус экран редакторидан , муносабат ва редакторларидан фойдаланамиз. QBE тилида фойдаланувчи ўзи олишини мўлжаллаган натижани сўров кўринишида тасвирлайди ва МББТ уни керакли амаллар кетма – кетлигига айлантириб беради.

Индекслар. Асосан индекслар яратилиш пайтида номланади. МБ индекслар маълумотлар билан

бирга ёки алоҳида файлларда сақланиши мумкин. Индекс яратиш жадвални индексация қилиш деган маънони англатади.

Индексларни ишлатишдан мақсад: – Маълумотларни қидиришни тезлаштириш; – Маълумотларни тартиблаш; – МБ алохида жадваллари ўртасида боғланиш ўрнатиш; – Боғланиш чекловларини ўрнатиш. Калитлар ва индекслар. Калит – бу майдонлар комбинациясидан иборатдир. Оддий калит битта майдондан,

мураккаб калит эса бир нечта майдондан иборат бўлади. Калит қуйидагиларни таъминлайди: – Жадвал маълумотларни ягона идентификацияси; – МБ сўровларини бажарилишини тезлаштириш; – МБ алохида жадваллари ўртасида боғланиш ўрнатиш; – Боғланиш чекловларини ўрнатиш. Ҳар хил форматдаги жадваллар ўзига хос калитларни яратади, аммо калитлар

қуйидаги умумий қоидага риоя қилиши керак: – Калит уникал бўлиши керак. – Калит қониқарли ва хатосиз. – Калит таркибига айрим график ва MEMO туридаги майдонлар кирмаслиги

керак. Калит майдон одатда автоматик индексланади. Paradox жадвалларида калит

бирламчи индекс ҳам ҳисобланади. dBase жадвалларида эса калит яратилмайди уни вазифасини бирор индекс бажаради.

Калитлар ва индексларни ишлатиш қуйидаги имкониятларни яратади: – Маълумотларни идентификация қилиш; – Калит майдонларда дубликатларга йўл қўймаслик; – Жадвал маълумотларини тартиблаш; – Маълумот қидирилишини тезлаштириш; – Алоҳида жадвалларни боғлаш; – Боғланиш чекловларини ўрнатиш.

Жадвал параметрлари. Майдонлар Маълумотларни номланган энг кичик бирлиги маълумот элементидир. У кўпинча

майдон деб айтилади ва байт ва битлардан ташкил топади. Маълумотлар агрегати маълумот элементини номланган тўпламидир. Калит қийматлари жуда кўп бўлганлиги учун машина адреслар билан муносибликни аниқлаш учун хилма – хтл адреслаш усулидан фойдаланамиз. Калит сифатида ҳар бир ёзувда жойлашган пикселланган узунликдаги майдонлардан фойдаланамиз. Баъзи ҳолларда калит сифатида бир нечта майдон олинади.

Page 158: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

158

Маълумот тоифалари. Символлар сатр маълумот тоифаси SQL стандартида матнларни фақат битта

тавсифи келтирилади. Унинг синтаксиси CHARACTER[(УЗУНЛИГИ)] ЁКИ CHAR[(УЗУНЛИГИ)] Жадвални матнли қийматли CHAR тоифасидаги фикрлангшан узунликда бўлиши

мумкин. Бу параметр қиймати 1 - 255 бўлиши мумкин, яъни у 255 символгача бўлиши мумкин. SQL тилини баъзи бирлардагина ўзгарувчан узунликдаги сатр тоифалари бор. Бу тоифалар қуйидагича тавсифланади:

VARCHAR(),CHARVARYING ЁКИ CHARVARYING() Ихтиёрий узунликдаги матнли тасвирни тасвирлайди. CHARACTER ва VARCHAR тоифасидаги константалар апостроф ичига ёзилади. Қуйидаги ёзувларни барчаси эквивалент VARCHAR [(УЗУНЛИГИ)], CHARVARYING [(УЗУНЛИГИ)] CHARACTER VARYING[(УЗУНЛИГИ)] Агар узунлик ошкор кўрсатилмаса, у бирга тенг деб қабул қилинади, яъни барча

холларда бита символдан иборат бўлади. Сонли маълумот тоифалари SQL стандартида қуйидаги сон тоифасида ишлатилади. INTEGER-бутун сонлар учун -2-31….231 SMOLLINT-бутун сонлар 2-15…215 DECIMAL (аниқлик[масштаб]) -Фиксирланган нуқтали унли сон аниқлик сондаги

қийматли рақамлар масштаб унли нуқтадан ундаги рақамларнинг максимал сони курсатади

NUMERIC(аниқлик[масштаб])- Фиксирланган нуқтали унли сон. аниқлик сондаги қийматли рақамлар масштаб унли нуқтадан ундаги рақамларнинг максимал сони курсатади

FLOAT[(аниклик)]сузувчи нуктали сон минимал аниклик билан берилади.

Жадвал яратиш, таҳрирлаш ва ўчириш. Жадвал яратиш(CREATE оператори) Маълумот базаси объектларини яратиш маълумотларни аниқлаш тили (DLL)

операторлари ердамида оширилади. Маълумот базаси жадваллари CREATE TABLE командаси ердамида амалга оширилади. Бу команда бўш жадвал яратади, яъни жадвалда сатрлар бўлмайди. Бу жадвалга қийматлар INSERT командаси ердамида киритилади. CREATE TABLE командаси жадвал номини ва кўрсатилган тартибда номланган устунлар тўпламини аниқлайди. Хар бир устун учун тип (тоифа) ва ўлчам аниқланади. Хар бир яратилган жадвал ҳеч бўлмаганда битта устунга эга бўдиши керак. CREATE TABLE команда кўриниши куйидагича:

CREATE TABLE<жадвал номи>(<устун номи ><маълумот тоифаси>[<ўлчами>]); CREATE TABLE хусусияти куйидагича: SQL ишлатилаетган маълумот тоифалари ANSI стандарти берилган.. Char(character) Int(integer); Smallint, Dec(detcimal), Number, Float, ..........

Page 159: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

159

Албатта кўрсатилиши зарур бўлган маълумот тоифаси -CHAR . Майдонга езилган реал символлар сони нолдан (агар майдонда NULL қиймати бўлса) CREATE TABLE да берилган максималь қийматгача бўлади. Масалан STUDENT1 жадвалини қуйидаги команда билан яратиш мумкин:

CREATE TABLE STUDENT1 (STUDENT_ID INTEGER, SURNAME VARCHAR(60), NAME VARCHAR(60), STIPEND DOUBLE, KURS INTEGER, CITY VARCHAR(60), BIRTHDAY DATE, UNIV_ID INTEGER); Жадвалдаги маълумотларни майдонлар бўйича қидириш- танлаш амали етарли

даражада тезлатиш учун маълумотларни берилган майдон бўйича индексация қилиш ишлатилади. Индексларни битта еки бир нечта майдон бўйича бажариш мумкин.

Жадвалда таҳрирлаш(INSERT оператори) SQL тилида жадвалга маълумотлар киритиш учун, улар ўзгартириш ва олиб

ташлаш учун маълумотлар билан манипуляция қилиш (DML) тилининг учта командаси мўлжалланган. Булар INSERT (қўшиш), UPDATE (тиклаш янгилаш), DELETE(олиб ташлаш, йўқотиш) командаларидир.

INSERT командаси (буйруқи) жадвалга янги сатр қўшишни амалга оширади. Содда ҳолда унинг кўрининши қуйидагича:

Insert into <жадвал номи> values (<қиймат>,<қиймат>,); Бундай ёзувда VALUES калит сўзидан кейин қавс ичида кўрсатилган қийматлар

жадвалдаги янги қўшилган сатрнинг майдонларига киритилади. Киритиш жадвалини CREATE TABLE оператори билан яратилиш пайтидаги устунларни кўрсатиш тартибида амалга оширилади. Масалан, STUDENT жадвалида янги сатрни қўшиш қуйидагича амалга ошириш мумкин.

Insert into Student Values (101, ‘Иванов’, ‘Александр’, 200,3, ‘Москва’, ‘6/10/1979’ , 15); Агар бирорта майдонга NULL қиймати қўшиш зарур бўлса у оддий қиймат каби

киритилади. Insert into Student Values (101, ‘Иванов’, Null, 200,3, ‘Москва’, ‘6/10/1979’ , 15); Баъзи ҳолларда майдонларнинг қийматини CREATE TABLE командасида берилган

тартибдан бошқа тартибда киритиш зарурияти пайдо бўлса ёки қийматларни баъзи бир устунларга киритиш талаб этилмаса, INSERT командасининг қуйидаги кўриниши ишлатилади.

Insert into Student (Student_ID, CITY, SURNAME, NAME) Values (101, ‘Москва’, ‘Иванов’, ‘Cаша’ ); Қавс ичидаги рўйхатда номи келтирилмаган устунларга автоматик равишда сукут

билан жадвал тавсифлашда (CREATE TABLE командасида) тайинланган қиймат ёки NULL қиймат тайинланади.

INSERT командаси ёрдамида, бир жадвалдан қиймат танлаб олиб уни бошқа жадвалга жойлаштириш мумкин. Масалан: Қуйидаги сўров

Insert into STUDENT1 SELECT * From Student where CITY=’Москва’;

Page 160: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

160

Жадвал маълумотларини ўчириш (DELETE оператори) Жадвалдаги сатрларни олиб ташлаш учун DELETE командаси ишлатилади.

Қуйидаги ифода EXAM_MARKS1 жадвалидан барча сатрларни олиб ташлайди. DELETE * FROM EXAM_MARKS1; Бунинг натижасида жадвал бўш бўлиб қолади(бундан сўнг уни DROP TABLE

командаси билан олиб ташлаш мумкин). Жадвал бир йўла бирорта шартни қаноатлантирадиган бир нечта сатрни олиб

ташлаш учун WHERE параметридан фойдаланиш мумкин. Масалан: DELETE FROM EXAM_MARKS WHERE STUDENT_ID=103; Сатрлар гуруҳини олиб ташлаш ҳам мумкин : DELETE FROM STUDENT1 WHERE CITY= ‘Москва’;

Жадвалларни ўзаро алоқасини ташкил этиш(муносабат)

Объектларни идентификациялаш учун ёки барча айтганда компьютер хотирасида ёзувларнинг ўрнини аниқлашда маълумот элементи ишлатилади. Бу элементни биз калит деб атаймиз. Калит объектни бир қийматли идентификацияласа, у бирламчи калит дейилади. Акс ҳолда иккиламчи калит дейилади. Агар объектларни идентификациялаш учун бир нечта атрибутлар талаб этилса, бундай калит уланган калит деб аталади.

6.Жадвалларни ўзаро боғлаш

Агар А ва В гурухдаги объектлар берилган бўлса, улар орасидаги қуйидаги мосликлар ёки муносабатларни ўрнатишимиз мумкин:

1. Бирга – бир (1:1)муносабат. А ва В объектлар тўплами орасида 1:1 муносабат ўрнатилган дейилади, агарда А объектнинг ҳар бир нусҳасига В объектнинг битта нусҳаси мос келса, ва аксинча, В объектнинг ҳар бир нусҳасига А объектнинг битта нусҳаси мос келса.

2. Бирга – кўп (1:n) муносабат. А ва В объектлар тўпламида А объектнинг ҳар бир нусҳасига В объектнинг бир нечта нусҳаси мос келса, шу билан бирга В объектнинг ҳар бир нусҳасига А объектнинг биттадан кўп бўлмаган нусҳаси мос келса шундай муносабат ҳосил бўлади.

3. Кўпга – бир (n:1) муносабат А ва В объектлар тўплами орасида ўрнатилса, унда А объектнинг ҳар бир нусҳасига В объектнинг кўпи билан битта нусҳаси мос келади. В объектнинг нусҳалари орасида шундайлари мавжудки, уларга А объектнинг бир нечта нусҳаси мос келади.

4. Кўпга – кўп (м: n) муносабат. А ва В объектлар орасида шундай муносабат ўрнатилган дейилади, агарда А объектнинг ҳар бир нусҳасига В объектни бир нечта нусҳаси мос келса ва аксинча.

Айтилган таърифларни график равишда қуйидагича ифодалаш мумкин: 1 : 1 (бирга бир) 1 :N (бирга кўп)

A B A B

Page 161: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

161

M : N (Кўпга кўп)

A B

Page 162: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

162

7. А ва Б объектлар тўплами орасида мослик турлари

SQL тили ва кўриниши Маълумотлар билан ишлаш учун мўлжалланган МББТички тили икки қисмдан

ташкил топган: Маълумотлар аниқлаш тили (DATA DEFINITION LANGUAGE) ва маълумотлар

билан манипуляция қилиш тили (DATA MANIPULATION LANGUAGE) DDL тили маълумотлар база схемасини аниқлаш учун ишлатилади. DML тили базада сақланаётган маълумотларни ўқиш ва тиклаш учун ишлатилади. Бу тиллар маълумотларни қисм тиллари юқори даражали дастурлаш тиллари

дейилади, чунки уларни таркибида барча хисобларни бажариш учун зарур бўлганда бўладиган тил кострукциялари бўлмайди (шартли ўтиш амаллари, ёки цикл оператори)

Маълумот базаси ишлайдиган ихтиёрий тил фойдаланувчига қуйидаги имкониятларни бериши керак:

- Маълумот базаси ва жадвалларни тузилиши ва тафсифини ярата олиш -маълумотлар билан манипуляция қилишни асосий амалларини жумладан жадвалга

маълумотларни киритиш,( қўшиш),уларни такомиллаштириш, жадвалдан маълумотларни олиб ташлаш

-оддий ва мураккаб сўровларни бажариш SQL ТИЛИНИНГ ВАЗИФАСИ. Маълумотлар базаси билан ишлаш тиллари

кўрсатилган масалаларни фойдаланувчи ким куч сарф қилиб ечиши имкониятини бериши керак. Тилнинг командаларини тузилиши ва синтаксиси етарли даражада содда ва ўрганишга осон бўлиши керак. Бундан ташқари у универсал бўлиши керак. Яъни қандайдир стандарт талабларига жавоб бериши керак. Бу эса уни команда структурасини ва синтаксисини (ёзилишини) бир қанча МББТишлатишини имконини беради.

Бу талабларни барчасига SQL жавоб беради. SQL-(STRUСTURE QUERY LANGUAGE) (СТРУКТУРАЛАШГАН СЎРОВЛАР ТИЛИ) SQL маълумотларни алмаштириш тили бўлиб хисобланади, яъни у жадваллар

билан ишлаш мўлжалланган бўлиб, кирувчи маълумотлар талаб этилган чиқувчи кўринишга эга холга айлантириб беради.

SQL тили иккита асосий компонентга эга: -DDL тили (DATA DEFINITION LANGUAGE маълумотлар аниқлаш тили) бу

маълумотлар баъзи структурасини аниқлаш ва маълумотларга мурожаатни бошқариш учун мўлжалланган.

DML тили (DATA MANIPULATION LANGUAGE) маълумотларни манипуляциялаш тили. Маълумотларни ажратиш ва тиклаш учун мўлжалланган.

Page 163: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

163

8.Сўровлар ёрдамида жадвал маълумотларини кўриш ва ўзгартириш(янгилаш).

Жадвал маълумотларини кўриш (SELECT оператори) SELECT (танлаш) SQL тилининг энг мухим ва кўп ишлатиладиган оператори

ҳисобланади. У маълумотлар базаси жадвалидан ахборотларни танлаб олиш учун мўлжалланган.

SELECT оператори содда ҳолда қуйидаги кўринишда ёзилади. SELECT [DISTINCT] <атрибутлар рўйхати> FROM <жадваллар рўйхати> [WHERE <танлаш шарти>] [ORDER BY < атрибутлар рўйхати >] [GROUP BY < атрибутлар рўйхати >] [HAVING <шарт> ] [UNION <ОN SELECT операторли ифода> ] ; Бу ерда квадрат қавсларда ёзилган элементлар ҳар доим ҳам ёзилиши шарт эмас SELECT хизматчи сўзи маълумот базасидан ахборотни танлаб олиш оператори

ёзилганини англатади. SELECT сўзидан кейин бир биридан вергул билан ажратилиб сўралаётган майдон номлари (атрибутлар рўйхати) ёзилади. SELECT сўров операторини зарур хизматчи узунлиги FROM ҳисобланади. FROM сўзидан кейин ахборот олинаётган жадвал номлари бир биридан вергул билан ажратилиб ёзилади.

Масалан: SELECT Name, Surname FROM STUDENT ; Ихтиёрий SQL сўров оператори нуқта вергул (;) символи билан тугайди. Келтирилган сўров STUDENT жадвалидан Name ва Surname майдонларни барча

кийматларини ажратиб олишни амалга оширади. Натижада қуйидаги жадвал ҳосил бўлади.

Ўқув мисоли:

Name Surname

Иван

Иванов

Петр

Петров

Вадим

Сидиров

Борис

Кузунликнецов

Ольга

Зайцева

Андрей

Павлов

Павел

Котов

Артем

Мухин

Антон

Петров

Вадим

Белкин

Page 164: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

164

Жадвал маълумотларини ўзгартириш (SELECT оператори) UPDATE командаси жадвал сатрлари ёки мавжуд сатрни баъзи бир ёки барча

майдонларини қийматини тиклаш, яъни ўзгартириш имконини беради. Масалан: UNIVERSITET1 жадвалидаги, барча университетларини рейтингини 200 қийматга ўзгартириш учун қуйидаги конструкцияни ишлатиш мумкин:

UPDATE UNIVERSITY1 SET RATING=200; Жадвалдаги майдон қийматларини ўзгартириш керак бўлган аниқ сатрларни

кўрсатиш учун, UPDATE командаси WHERE параметрида предикат ишлатиш мумкин. UPDATE UNIVERSITY1 SET RATING=200 WHERE CITY= ‘Москва’; Бу сўров бажарилганда, фақат Москвада жойлашган университетларнинг рейтинги

ўзгартирилади. UPDATE командаси фақат 1та устун эмас балки устунлар тўпламини ўзгартириш

имконини беради. Қийматлари, модификация (такомиллаштирилган) қилиниши зарур бўлган аниқ устунларни кўрсатиш учун, SET параметри ишлатиди. Масалан: ўқитилаётган фан номи “МАТЕМАТИКА” (унинг учун SUBJ_ID=43) “Олий математика” номига ўзгартириш талаб этилса ва бундай индетификацион номери сақлаб ўзгариш қолдириш керак бўлиб, лекин шу билан бирга жадвалдаги мос сатр майдонларига ўқитиладиган фан ҳақида янги маълумотлар киритиш учун сўров қуйидаги кўринишда бўлади.

UPDATE SUBJECT1 SET SUBJ_NAME= ‘Высшая математика’, HOUR=36, SEMESTER=1 WHERE SUBJ_ID=43; UPDATE командасини SET параметрида скаляр ифодаларни ишлатиш мумкин.

Скаляр ифодада майдон сифатида ўзгартирилаётган ва бошқа майдонлар киритилиб, у майдон қийматини ўзгариш усулини кўрсатади

UPDATE UNIVERSITY1 SET RATING=RATING*2; Масалан: STUDENT1 жадвалдаги STIPEND майдон қийматини Москва шаҳри

талаблари учун 2 марта ошириш учун қуйидаги сўров ишлатилади. UPDATE STUDENT1 SET STIPEND=STIPEND*2 WHERE CITY= ‘Москва’; SET предикат ҳисобланмайди, шунинг учун унда NULL қийматни кўрсатиш

мумкин. UPDATE STUDENT1 SET STIPEND=NULL WHERE CITY= ‘Москва’;

9.Маълумотлар базасида фойдаланувчиларни бошқариш Параллел қайта ишлашни бошқариш бўйича асосий тадбирлар бирорта

фойдаланувчини бошқасига кутилмаган холда таъсир қилишини хисобга олишга қаратилган. Параллел қайта ишлаш шароитида баъзан фойдаланувчилар маълумот базасига якка холда фойдаланиш шароитидаги натижаларни олиш мақсадига қаратилган. Бошқа холларда фойдаланувчиларнинг кутилган тарзда бир бирига таъсири тушунилади. Масалан, компютер тизимига ўз маълумотларни киритган фойдаланувчи маълумот базасидан бир қанча фойдаланувчи фойдаланишига қарамасдан бир хил натижа олиши

Page 165: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

165

керак. Шу билан бирга фойдаланувчи масалан омборхона холати хақидаги ахборотни охирги вақтдаги хисоботини олишга харакат қилиши мумкин. Бунда шу пайтда бошқа фойдаланувчи маълумотларни ўзгартираётган бўлса, амалга ошираётганлигини тугалланмаган ўзгаришларни хисобга олиб кўришга харакат қилади. Хозирги кунда барча параллел қайта ишлаш холлари учун маъқул бўладиган усуллар мавжуд эмас. Масалан фойдаланувчи параллел қайта ишлашни қаттиқ бошқариши мумкин. Бунда у маълумот базани бошқа фойдаланувчилар учун блокировка қилиб қўйиши мумкин, ўзини иши тугамагунча бошқа мижозлар малумотлар базаси билан хеч қандай иш бажара олмайди. Бу усул ишончли бўлиши билан бирга қиммат хисобланади. Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширадиган, лекин дастурлаш ва амалга ошириш қийин усуллар хам мавжуд.

МББТ дан икки гурух шахслари фойдаланади: 1. Чекли ёки оддий фойдаланувчилар; 2. МБ администратори; МБ администраторини хизмат доирасига қуйидаги ишлар кирадди: – Предмет соҳани таҳлили ва фойдаланувчилар ва ахборотни ўрнини аниқлаш; – Маълумотларни тузилишини лойиҳалаш ва уларни такомиллаштириш; – Қўйилган топшириқлар ва маълумотларни бир бутунлигини таъминлаш; – МБ ни юклаш ва юритиш; – Маълумотларни ҳимоя қилиш; – МБ ни тиклашни таъминлаб бериш; – МБ га мурожаатларни йиқиш ва статистик қайта ишлаб бериш; – МБ га кўп фойдаланувчилар режимида ишлаганда, маълумотларни ўчиб

кетишидан химоя қилиш; – Техник воситалар носоз бўлиб ишдан чиққанда, маълумотларни сақлаш ва

қайта тиклаш ишларини бажариш;

Page 166: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

166

10.Маълумотларни импорт ва экспорт қилиш Серверга SQL тилидаги сўровлар ва сервернинг боғланган жадваллари билан

ишлаш фақат север билан алока ўрнатилганда мумкин. Импортда сервер объектларидан маълумотлар базасига нусха олинади ва унда узиникидек сақланади. Сервер билан алоқа фақат импорт операциясини бажариш вақтида керак. Импорт қилинган объектлардан фойдаланиш учун сервер билан алока шарт эмас. Сервер маълумотлар базасидан маълумотларни импорт қилиш учун қуйидаги командадан фойдаланилади

Файл->Внешние данные-> Импорт (Филе->Гет Эхтернал Дата->Импорт) командаси бажарилади. Тип файла рўйхати Импорт (Импорт) ойнасида ОДБC Databases қиймати танланади. Шундан сўнг сервер ва маълумотлар базасини аниқловчи импорт объектлари манбаси танланади, серверда регистрация қилинади ва Импорт объектов (Импорт Object) ойнасида ихтиёрий сондаги керакли объектлар танланади. Процедура тугагандан сўнг олинган объектлар ACCESS маълумотлар базасида акс этади.

ACCESS обектларини SQL-сервер маълумотлар базасига экспорт қилиш. SQL-сервер маълумотлар базасида жадваллар яратиш усулларидан бири ACCESS

локал маълумотлар базасидан жадвалларни импорт қилиш дир. ACCESS маълумотлар базасидан ODB маълумотлар базасига объектларни экспорт қилиш учун Файл| Export (File| Export) командаси ишлатилади. Объект танланган бўлиши керак акс холда командадан фойдаланиб бўлмайди. Маълумотлар базасига ODBS интерфейси оркали экспорт қилиш учун Тип файла рўйхатида ODBS қийматини танлаш лозим.

Объект экспорт килиниши керак бўлган ташки маълумотлар базаси ойлашуви ва номини белгиловчи ODBS маълумотлар манбасини танлаш ойнаси пайдо бўлади. Танланган манба қабул қилингандан сўнг Серверда регистрациядан ўтиш таклиф килинади, идентификатор, парол ва фойдаланувчининг амалларни ўтказишга ҳуқуқи текширилади. Агар фойдаланувчи амаллар ўтказишга ҳуқуқи бўлса объект сервер маълумотлар базасига ёзилади. Серверда сақланган экспорт қилингшан жадвал билан жадвал манба орасида тўла бирхиллик йўқ. Масалан экспорт қилинган жадвал калит таърифини сақламайди.

Назорат саволлари

1. Марказлашган МБ марказлашмаган МБ нима билан фарқланади? 2. МБни лойиҳалашда қайси муаммоларни ечиш керак бўлади? 3. МБнинг асосий объектлари. 4. Жадвалнинг қандай параметрлари мавжуд? 5. Жадвални яратиш ва ўчириб ташлашга мисол келтиринг. 6. Ҳисобот яратиш ва сўровларга мисол келтиринг. 7. Кўпжадвалли сўровларни бирлаштириш. 8. Жадвалларни боғлаш қандай ташкил этилади? 9. SQL ифодаларнинг қандай турларини айтиб ўтиш мумкин? 10. Сўров ёрдамида маълумотни қўшишга мисол келтиринг. 11. Сўров ёрдамида маълумотни янгилашга мисол келтиринг. 12. Сўров ёрдамида маълумотни ўчиришга мисол келтиринг. 13. Ёзув киритишни чеклаш қандай амалга оширилади? 14. МБ фойдаланувчиларини бошқариш. 15. Маълумотларни экспорт ва импорт қандай амалга оширилади?

Page 167: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

167

12.1-Мавзу. КОМПЬЮТЕР ТАРМОҚЛАРИ Режа: 1. Замонавий симли ва симсиз тармоқ технологиялари. 2. Ташкилотлар ва корхоналар фаолиятида локал ва глобал тармоқлардан

фойдаланишнинг хусусиятлари. VPN-технологияси асосидаги тармоқлар. Хозирги пайтда кенг қўлланилаётган замонавий симли компьютер тармоқлари

технологияси қаторига асосан Ethernet технологиялари оиласига тегишли бўлган Ethernet, Fast Ethernet, Gigabit Ethernet, 10G Ethernet, 100G Ethernet ва операторлар синфига мансуб Ethernet технологияларини киритиш мумкин. Ушбу тармоқ технологиялари локал ва глобал компьютер тармоқларини қуришда фойдаланилмоқда. Замонавий симли тармоқ технологияларининг тузилишларини ва ишлаш тамоилларини уларнинг дастлабки вакиллари бўлган Ethernet ва Fast Ethernet технологиялари мисолида кўриб чиқиш мумкин.

Ethernet технологияси. Ethernet технологиясининг тўртта стандарти ишлаб чиқилган. Замонавий симли тармоқ тузилишини биз ана шу тўртта стандартлардан бири бўлган l0Base-T стандарти мисолида кўриб чиқамиз. l0Base-T тармоғида маълумотларни узатиш мухити сифатида иккита экранланмаган ўралма жуфтлик (Unshielded Twisted Pair, UTP) кабели ишлатилади. 3-инчи категорияли кўп жуфтли (2 та, 4 та жуфтли) UTP кабели телефон аппратларини улаш учун ҳам ишлатилади. Шунинг учун уларни Voice Grade, яъни товуш узатиш кабели ҳам деб аталади (1-расм).

Расм.12.1. Экранланмаган ўралма жуфтлик кабели.

2-расмда эса l0Base-T стандарти тармоғининг тузилиши келтирилган. Бунда кабелдаги ўралма жуфтликнинг биттаси компьютердан концентраторга маълумотларни узатиш учун (Тх), иккинчиси эса концентратордан компьютерга маълумотларни узатиш учун (Rх) ишлатилади Бу кабелнинг узунлиги кўпи билан 100 м бўлиши мумкин.

Расм.12.2. 10Bаse-T стандарти тармоғи. Тх - узатувчи, Rх - қабул қилувчи.

l0Base-T стандартида «4-тагача концентраторлар» қоидаси амал қилади. Ушбу

холат 3-расмда Ethernet концентраторларини иерархик тарзда улаш чизмаси ёрдамида кўрсатилган. Шунга асосан тармоқнинг узунлиги кўпи билан 500м ни ташкил қилади. Яъни 5-та сегмент ҳар бири 100 м дан бўлганда тармоқнинг диаметри 500 м бўлади. Тармоққа кўпи билан 1024 та компьютер улашга рухсат берилади. Бунга концентраторларни икки сатҳли иерархик кўринишда улаш билан эришиш мумкин бўлади.

Page 168: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

168

Расм.12.3. Ethernet концентраторларини иерархик тарзда улаш.

Fast Ethernet технологияси. Fast Ethernet тармоқларида коаксиал кабель

ишлатилмайди, шунинг учун уларнинг тузилиши ҳар доим концентраторлар асосида қурилган иерархик юлдуз шаклига эга бўлади (10Base-T ва 10Base-F стандартларига ўхшаб). Fast Ethernet тармоқлари конфигурациясининг аввалги стандартлардан фарқли жойи шуки, бунда тармоқ диаметри кўпи билан 200 м (250 м) бўлади. Шунинг учун бу стандартда минимал узунликка эга бўлган кадрни узатиш вақти 10 баравар кичраяди, яъни ахборот узатиш тезлиги 100 Мбит/сек га етказилган.

Fast Ethernet технологияси асосида қурилган тармоқларнинг умумий узун-лигини коммутаторлардан фойдаланган ҳолда ошириш имконияти мавжуд. Бунда физик сегментларнинг узунлиги учун белгиланган чегаралар бузилмаслиги керак. Шунинг учун катта узунликка эга бўлган магистраль локал компьютер тармоқларини қуриш учун Fast Ethernet технологиясидан бемелол фойдаланиш мумкин бўлади. Бунда тармоқни ишлаши тўлиқ дуплекс режимда амалга оширилиши керак бўлади.

802.3u стандартига асосан Fast Ethernet тармоғи учун физик сатҳининг уч хил спецификацияси ишлаб чиқилган:

Расм.12.4. Fast Ethernet технологияси физик сатҳининг тузилиши.

1. 100Base-TХ - бешинчи категорияли икки жуфтли (тўртта симли) экран-ланмаган ўралма жуфтлик (UTP) ёки Type 1 ли экранланган ўралма жуфтлик (STP) кабели учун.

2. 100Base-T4 - учинчи, тўртинчи ёки бешинчи категорияли тўрт жуфтли (саккизта симли) экранланмаган ўралма жуфтлик (UTP) кабели учун.

3. 100Base- FX - иккита толали оптик кабель учун. Бу стандартларнинг физик сатҳи таркибига учта элемент киради: - мослаштириш сатҳи (Reconciliation sublayer); - узатиш муҳитига боғлиқ бўлмаган интерфейс (Media Independent Interface, MII); - физик сатҳ қурилмаси (Physical layer device, PHY). МII улагичи AUI улагичидан фарқли равишда 40 та уланиш нуқталарига эга. Унинг

максимал узунлиги 1м. МII интерфейси орқали узатиладиган сигналлар амплитудаси 5 В га тенг.

Page 169: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

169

Fast Ethernet технологиясида ҳам, бошқа коаксиал кабель ишлатилмаган Ethernet тармоқлари вариантлари каби, боғланишлар концентраторлар ёрдамида амалга оширилган. Қурилган тармоқни тўғри ишлашини таъминлаш учун бу технологияда қуйидаги қоидаларни ҳисобга олиш керак бўлади:

- DTE ларни DTE лар билан боғловчи сегментларни максимал узунлигига чеклов; - концентраторларни DTE лар билан боғловчи сегментларни максимал узунлигига

чеклов; - тармоқнинг максимал диаметрига бўлган чеклов; -такрорловчиларнинг максимал сони ва уларни ўзаро боғловчи сегментларни

узунлигига чекловларга риоя қилиш керак бўлади.

Расм.12.5. Fast Ethernet тармоғини I-синф такрорловчилари

ёрдамида қурилган кўриниши. Fast Ethernet стандарти такрорловчилари икки хил бўлиши мумкин: 1. I-синф такрорловчилари, уларда 100Base-TХ, 100Base- FX ва 100Base-T4 ларда

ишлатиладиган портлар мавжуд бўлади. 2. II-синф такрорловчилари, уларда эса 100Base-T4 ёки 100Base-TХ ва 100Base-

FX портлари мавжуд бўлиши мумкин. Бу стандартда «4 тагача хаблар» қоидаси ўрнига «1 та ёки 2 тагача хаблар»

қоидаси амал қилади. Ethernet технологиялари оиласига мансуб тармоқ стандартларининг аввалгилари

локал тармоқларни қуриш учун мўлжалланган эди, кейинчалик ишлаб чиқилган стандартлар асосида, хозирда на фақат локал тармоқларни қуришда, балки глобал тармоқларни қуришда ҳам фойдаланиш мумкин

Глобал тармоқлар (Wide Area Networks, WAN) ёки территориал компьютер тармоқлари томонидан кўрсатиладиган хизматлардан катта-катта худудларга ёйилиб кетган кўп сонли абонентлар фойдаланадилар. Бу худудларнинг чегаралари – вилоят, регион, мамлакат, континент чегараларидан иборат бўлиши ёки ер юзи бўйлаб ёйилган бўлиши мумкин.

Глобал тармоқнинг кенг тарқалган тузилиш чизмаси 6-расмда келтирилган кўринишга эга. Бунда: S (switch) - коммутаторлар, К - компьютерлар, R (router) - мар-шрутизаторлар, MUX (multiplexor)- мультиплексор, UNI (User-Network Interface) – фой-даланувчи-тармоқ интерфейси ва NNI (Network-Network Interface) – тармоқ-тармоқ интерфейси, РВХ - офис АТСи ва кичкина қора рангли тўртбурчакчалар эса DCE қурилмалари, яъни модемлар.

Бундай тармоқ алоҳида ажратилган алоқа каналлари асосида қурилади. Алоқа каналлари коммутаторлар – S, ёрдамида бирлаштирилади. Бу коммутаторлар пакетларни коммутациялаш марказлари (ПКМ) деб ҳам аталади. распределенными коммутаторами пакетов, яъни улар айнан пакетларни коммутациялашни амалга оширадилар.

6-расмда келтирилган глобал компьютер тармоғи компьютер трафиги учун қулай ҳисобланган, пакетларни коммутациялаш режимида ишлайди. Локал компьютер

Page 170: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

170

тармоқларини корпоратив тармоққа бирлаштириш учун бу режимнинг афзаллигини вақт бирлигида узатилётган маълумотларнинг ҳажми, ҳамда бунда тармоқда кўрсатилаётган хизматлар нарҳининг 2-3 марта арзон эканлиги ҳам исботлайди.

Расм.12.6. Глобал тармоқ структурасининг намунаси.

Кўп жойларда юқоридаги расмда келтирилган кўринишдаги тармоқларни қуриш

имкониятлари мавжуд бўлавермайди. Шунинг учун локал тармоқларни ўзаро боғлаш учун ўша жойда бор бўлган алоқа каналларидан ҳам фойдаланишга тўғри келади. Қандай алоқа каналларидан фойдаланилишига қараб, глобал тармоқларнинг қуйидаги хилларини кўрсатиш мумкин:

1.Алоҳида ажратилган каналлардан фойдаланувчи глобал тармоқлар. 2.Каналларни коммутациялаш асосида ишловчи глобал тармоқлар. 3.Пакетларни коммутациялаш асосида ишловчи глобал тармоқлар. Симсиз тармоқ технологиялари. Ҳозирги пайтга келиб симсиз локал тармоқлар,

симли локал тармоқларга қўшимча локал тармоқлар сифатида қаралмоқда. Башқача қилиб айтганда симсиз локал тармоқлар симли, яъни кабелли локал тармоқлар билан рақобатлашувчи тармоқлар эмас. Симсиз локал тармоқларнинг кўпгина афзаллик томонларини яққол кўриш мумкин. Уларни ўрнатиш ва модификациялаш, яъни янгилаб туриш жуда ҳам осон, бунда катта-катта хажмли кабеллар ва уларни улаш учун зарур бўлган қурилмаларга эхтиёж бўлмайди. Симсиз тармоқларнинг яна бир афзаллиги, унда фойдаланувчиларнинг кўчиб юриш имкониятининг (мобильность) борлигидир. Аммо симсиз локал тармоқларда қўлланиладиган ахборот узатиш муҳити, яъни симсиз муҳит ҳолатининг турғун эмаслиги ва у ишлаши давомида ўзини қандай тутиши номаълум эканлиги каби муоммоларга эга.

Физик сатҳда спецификацияларнинг бир неча вариантлари мавжуд, улар фойдаланадиган частоталар диапазони, кодлаш усуллари, ҳамда маълумотларни узатиш тезликлари билан бир-биридан фарқланадилар. Бу стандартнинг, яъни WiFi нинг – ҳозирда кўп фойдаланилаётган қуйидаги спецификациялари мавжуд:

1. 802.11а спецификацияси – унда частотанинг нисбатан юқори диапазони 5 ГГц қўлланилиши ҳисобига маълумотлар узатиш тезлиги оширилган. Бу спецификацияда маълумотларни узатишда – частотали мультиплекслашнинг ортогонал усули OFDMдан (Orthogonal Frequency Division Multiplexing) фойдаланилган.

2. 802.11b спецификациясида эса 2,4 ГГц диапазондан фойдаланилган. Маълумотларни узатиш тезлиги 11 Мбит/с га етказилган. Бу комплементар кодлардан фойдаланган ҳолда кодлаш техникаси ССКдан (Complementary Code Keying) фойдаланувчи DSSS (Direct Sequence Spread Spectrum – расширение спектра методом прямой последовательности) усулини қўллаш ҳисобига амалга оширилган.

3. 802.11g спецификациясида 2,4 ГГц диапазонда ишловчи OFDM усулини қўлланилиши ҳисобига 54 Мбит/с тезликка эришилган.

802.11 стандарти симсиз локал тармоқларининг икки хил топологиси мавжуд:

Page 171: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

171

1. BSS – базавий ёки асосий хизматлар тўплами кўрсатиладиган тармоқ (Basic Servis Set - BSS). Бу тармоқда базавий станция, барча фойдаланувчилар учун мўлжалланган станция (уланиш нуқтаси, антенна ёки коммутатор) бўлмайди. Фойдаланувчилар, яъни тармоқдаги компьютерлар ўзаро бевосита ахборот алмашинадилар. Ўзларида ўрнатилган симсиз тармоқ адаптерлари ёрдамида. BSS тармоғига кириш учун - тармоққа уланиш муолажасини бажариш керак. (7-расм)

Расм.12.7. BSS - базавий хизматлар тўплами кўрсатиладиган тармоқ

2. ЕSS – кенгайтирилган (қўшимча) хизматлар тўплами қўрсатадиган тармоқ (Extended Servis Set – ЕSS). Бу тармоқ тақсимланган муҳит Билан бирлаштирилган бир нечта BSS тармоқлардан иборат бўлади. (8-расм)

Расм.12.8. ЕSS–кенгайтирилган (қўшимча) хизматлар тўплами қўрсатадиган тармоқ

STA1, STA2 – станциялар (компьютерлар, яъни фойдаланувчилар, сервер,

коммутатор ёки маршрутизатор). AP (Access Point) – уланиш нуқтаси. DS (Distribution System) – тақсимланган тизим. DSS (Distribution System Service) – тақсимланган тизим хизмати. Симсиз локал тармоқда компьютерлар (тармоқ фойдаланувчилари) ва станциялар (

сервер, коммутатор, маршрутизатор) маълумотларни узатишда биргаликда фойдаланиладиган муҳитдан қуйидагича фойдаланишлари мумкин:

1. Битта BSS тармоқ чегарасида ўзаро ахборот алмашиниш билан. 2. Битта BSS тармоқ чегарасида уланиш нуқтаси – АР орқали ахборот алмашиниш

билан. 3. Бошқа-бошқа BSS тармоқ ўртасида иккита уланиш нуқталари АР1 ва АР2 орқали,

ҳамда тақсимланган тизим DS орқали ахборот алмашиниш билан. 4. BSS тармоқ билан симли локал тармоқ ўртасида уланиш нуқтаси АР орқали

ахборот алмашиниш билан.

Page 172: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

172

Расм.12.9. IBSS режимида ишловчи симсиз тармоқ

Расм.12.10. BSS режимида ишловчи симсиз тармоқ.

Расм.12.11. ESS режимида ишловчи симсиз тармоқ.

Одатда симсиз локал тармоқнинг диаметри 100-300 метр оралиғида бўлади. WiMAX технологияси. WiMAX ( Worldwide Interoperability for Microwave Access)

– яъни, микротўлқинли уланиш учун барча холатларда мос келадиган технология – ишчи станциялар ва ноутбуклардан тортиб то мобил телефонларни узоқ масофаларда улашни таъминлаб бера оладиган телекоммуникацион тармоқ технологиясидир. WiMAX технологияси IEEE 802.16 стандартига асосланган бўлиб, у асосида қуйидагиларни амалга ошириш мумкин: - Wi-Fi нинг уланиш нуқталарини ўзаро ва Интернетнинг бошқа сегментлари билан улаш вазифасини; - алоҳида ажратилган линиялар ва DSLга муқобил бўлган симсиз кенгполосали уланишни таъминлаш; -маълумотларни узатиш ва телекоммуникацион тезкор хизматларини амалга ошириш.

Корпоратив тармоқ – бу шундай тармоқки, унинг асосий вазифаси бўлиб тармоққа эгалик қилувчи корхона ишини қўллаб–қувватлаб туриш ҳисобланади. Ушбу корхона ходимларигина корпоратив тармоқ фойдаланувчилари бўлишлари мумкин. Корпоратив тармоқнинг тузилиши, биз юқорида кўриб ўтган замонавий компьютер тармоғи тузилишига деярли ўхшаш бўлади. Корпоратив тармоқларда фойдаланувчиларни бирлаштирувчи локал тармоқлар, корпоратив тармоқ таркибига киритилган бўлади. Бундан ташқари корпоратив тармоқ таркибига кирган уни ташкил этувчи бўлинмалар биргаликда, нафақат тармоқ эгаллаган худудни, балки корхонанинг тузилиши қандай

Page 173: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

173

эканлигини ҳам кўрсатиб туради. Корпоратив тармоқни ташкил этувчи бўлинмалар қуйидагича номланадилар:

- бўлимлар ва ишчи гурухлар тармоқлари; - бинолар ва кампуслар тармоқлари; - магистраль тармоқлар. Бўлимлар тармоқлари. Битта бўлимда ишлайдиган, унчалик катта бўлмаган

ходимлар гурухи фойдаланадиган тармоқ – бўлим тармоғи деб аталади. Бу ходимлар бирон-бир умумий масалаларни ечиш билан шуғулланадилар, масалан бухгалтерия ҳисоби ёки маркетинг. Бўлим 100-150 та ходимлардан иборат бўлиши мумкин. Бўлим тармоғи – ўша бўлимга тегишли ҳамма хоналарни ўз ичига олган локал компьютер тармоғидир. Бўлим бир нечта хоналарни ёки бинонинг бирон-бир қаватини эгаллаган бўлиши мумкин.

Бўлим тармоғининг асосий мақсади – иловалар, маълумотлар, принтерлар ва модемлар каби локал ресурслардан биргаликда фойдаланишни таъминлаб бериш ҳисобланади. Бўлимлар тармоқлари таркибида битта еки иккита файл сервер ва 30-га яқин фойдаланувчиларга эга бўлиб, одатда улар тармоқ ости тармоқларига бўлинмайдилар. Бундай тармоқларда корхона трафигининг каттагина қисми айланиб юради. Одатда бўлим тармоқлари Ethernet ёки шу оилага мансуб бир неча технологиялар Ethernet, Fast Ethernet, баъзи холларда Gigabit Ethernet асосида қурилади. Бундай тармоқларда асосан битта ёки кўпи билан икки хил операцион тизмлардан фойдаланилади. (12-расм)

Расм.12.12. Бўлим масштабидаги тармоққа мисол.

Бўлим тармоғида админастрациялаш масалалари анча осон ҳисобланади: унда янги фойдаланувчиларни қўшиш ёки ҳисобга олиш, оддий бузилишларни бартараф этиш, янги боғламаларни ва программа таъминотининг янги версияларини ўрнатиш керак бўлади. Ўз иш вақтининг бир қисмидагина администратор вазифасини бажарувчи бирон-бир ходим, бундай тармоқни бошқариши мумкин бўлади. Яъни бундай тармоқ администратор вазифасини кўп холларда махсус тайёргарликка эга бўлмаган ходим ҳам бажариши мумкин бўлади.

Бирон – бир бўлимнинг тармоғи, бино ёки кампус тармоғи таркибига кирган тармоқ ҳам бўлиши мумкин, ёки корхонанинг узоқда жойлашган офиси тармоғи ҳам бўлиши мумкин. Биринчи ҳолда бўлим тармоғи бино ёки кампус тармоғига бирон – бир локал тармоқ технологияси ёрдамида уланади. Иккинчи ҳолда эса узоқдаги офис тармоғини корхона корпоратив тармоғи магистралига улаш учун бирон-бир WAN – технологиясидан, масалан Frame Relay технологиясидан фойдаланишга тўғри келади.

Бинолар ва кампуслар тармоқлари. Бино тармоғи – битта корхонанинг ҳар-хил бўлимларини битта бино чегарасида бирлаштиради. Кампус тармоғи эса, бир- неча квадрат километрли худудни эгаллаган бир нечта бинолардаги тармоқларни бирлаштиради. Одатда бино (ёки кампус) тармоғи Gigabit Ethernet асосида қурилган ўз магистралига эга бўлган, иерархик тузилишдаги тармоқ кўринишида бўлади. Магистраль орқали бир-бирига уланадиган бўлимлар тармоқларини қуришда эса Fast Ethernet ёки Ethernet технологияларидан фойдаланилади.

Page 174: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

174

Расм.12.13. Кампус тармоғига мисол.

Gigabit Ethernet магистрали деярли ҳар-доим узиб-уланадиган ахборот узатиш мухитига эга бўлади, бу технологиянинг ахборот узатиш муҳитидан биргаликда фойдаланиладиган варианти ҳам мавжуд.

Бундай тармоқлардаги хизматларга асосан, бўлимлар тармоқларини биргаликда ишлашини таъминлаш, корхонанинг умумий маълумотлар базасига уланишни таъминлаш, умумий факс-серверларга, юқори тезликли модемларга ва принтерларга уланиш каби хизматларни амалга оширади. Кампус тармоқлари томонидан кўрсатиладиган ҳизматларнинг энг муҳими бўлиб, корхонанинг маълумотлар базаси қайси, компьютерда жойлашганлигидан қатъий назар, уларга улана олиш хизмати ҳисобланади. Айнан кампус тармоқлари сатҳида ҳар-хил турдаги аппарат ва дастурий таъминотини биргаликда ишлашини таъминлаш муаммолари пайдо бўлади.

Бўлимларда ишлатиладиган компьютерлар, тармоқ операцион тизмлари ва тармоқ аппарат таъминоти бир-биридан фарқ қилиши мумкин. Шу сабабли кампус тармоғини бошқариш анчагина мураккаб жараёнга айланади. Кампус таркибига кирган бўлимлар тармоқлари бир-биридан мустақил ҳолда иш юритганлиги ва ҳар-хил технологиялар асосида қурилганлиги сабабли, уларни бирлаштириш учун одатда IP-технологиядан фойдаланишга тўғри келади.

Корхона масштабидаги тармоқлар. Корхона масштабидаги тармоқлар ёки корпоратив тармоқларда, биринчи ўринга ахборот хизматлари қўйилганлиги билан, улар бошқа хил тармоқлардан фарқланадилар. Корпоратив тармоқлар фақатгина транспорт хизматларини кўрсатиш билангина чеклана олмайди. Корпоратив тармоқнинг, хусусиятларидан яна бири, бу унинг анчагина катта-катта худудларни қамраб олишнинг мумкинлигидир. Бўлим ёки бино масштабидаги тармоқни камдан-кам ҳолларда корпоратив тармоқ деб аталади. Одатда “корпоратив” деган ном, таркибида, бошқа-бошқа шаҳарларда жойлашган ва глобал уланиш чизиқлари орқали уланган. Кўпгина бинолар ва бўлимлар масштабларидаги тармоқлари бўлган тармоққа нисбатан қўлланилади.

Корпоратив тармоқдаги фойдаланувчилар ва компьютерлар сони бир, икки, уч мингтага, серверлар сони эса бир, икки, уч юзтага ҳам етиши мумкин бўлади, алоҳида худудларнинг тармоқлари орасидаги масофалар эса, анча катта бўлиб, улар ўртасида ахборот узатишда глобал алоқалардан фойдаланиш зарур бўлиб қолади.

Узоқларда жойлашган локал тармоқларни ва алоҳида компьютерларни боғлаш учун. Корпоратив тармоқда турли хил телекоммуникацион воситалар ҳам қўлланилиши мумкин, жумладан магистраль тармоқлар каналлари, радиоканаллар ва йўлдош алоқа ҳам. Ҳар-хил шаҳарларда, хатто бошқа-бошқа давлвтлар худудларида филиаллари жойлашган корпоратив тармоқларда, фойдаланувчилар ҳақидаги маълумотларни олиб бориш масаласи муҳим аҳамиятга эга бўлган масалага айланади. Бу масалани хал қилиш учун фойдаланувчилар ҳақидаги маълумотларни ўзида жамлаган марказлашган тизим маълумотлар базасини ҳосил қилиб олиб ундан фойдаланишга тўғри келади.

Page 175: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

175

Расм.12.14. Корхона масштабидаги корпоратив тармоққа мисол. Алоқа операторлари тармоқлари ўз фаолиятларини унинг хизматларидан

фойдаланувчилар билан шартнома тузиб, тижорат асосида амалга оширадилар. Алоқа операторлари бир-бирларидан қуйидаги белгилари билан фарқ қиладилар:

1. Уларда кўрсатилиши мумкин бўлган хизматларнинг хиллари билан. 2. Хизматлар кўрсатиладиган худуд чегараларининг қандай эканлиги билан. 3. Хизматларнинг қандай мижозларга мўлжалланганлиги билан. 4. Операторга тегишли бўлган инфраструктура билан, яъни унда бор бўлган

алоқа чизиқлари, коммутатцион қурилмалар, ахборот сервислари ва шунга ўхшаш воситаларнинг хиллари билан.

5. Маълум бир худудга қай даражада хизмат кўрсатишга эга эканлигига қараб. Замонвий алоқа операторлари, бир неча хил хизматлар кўрсатиш имкониятларига

эга, масалан телефон хизматлари ва интернетга уланиш хизматлари. Унда кўрсатилиши мумкин бўлган хизматларни бир нечта сатхларга ва гурухларга ажратиш мумкин.

Бир вақтнинг ўзида бир неча хизматларни кўрсатиш: - IP телефония; - Хабарлар тарқатишнинг универсал хизмати; - ... Телефон хизматлари: - Сўровларга жавоб бериш хизматлари; - Овозларни етказиш почтаси; - Чақирувларни кўрсатилган адресларга йўналтириш; - Икки абонентни бир-бирига улаш. Компьютер тармоқлари хизматлари: - Ахборот порталлари - Электрон почта - Интернетга уланиш - ЛКТ (LAN) ларни бирлаштириш. Алоқа каналларини арендага бериш.

Page 176: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

176

Расм.12.15. Алоқа операторлари томонидан кўрсатиладиган хизматлар

Телефон хизматлари ва алоқа каналларини арендага бериш каби хизматлар, алоқа операторлари томонидан анча аввалдан кўрсатилиб келаётган хизматлар сирасига киради. Компьтер тармоқлари хизматлари эса алоқа операторлари томонидан анча кейин йўлга қўйилган бўлиб, улардан келадиган фойда хозирда, телефон хизматларидан келадиган фойдадан анча кам бўлмоқда. Хозирги пайтда компьтер ва телефон тармоқлари биргаликда кўрсатадиган аралаш хизматларидан анча катта фойда келмоқда.

Алоқа тармоқларида кўрсатиладиган хизматларни яна транспорт ва ахборот хизматларига ҳам ажратиш мумкин. Телефон орқали гаплашиш -транспорт хизматига, телефон тармоқларидаги сўровларга жавоб бериш хизматлари ёки веб-сайтлар эса ахборот хизматларига мисол бўла олади.

Мижозлар. Ахборот-телекоммуникация воситалари хизматларидан фойдаланувчи мижозларни иккита катта гурухга ажратиш мумкин: кўп сонли алоҳида-алоҳида ишловчи мижозлар ва корпоратив мижозлар.

Алоҳида-алоҳида ишловчи мижозлар учун уланиш ва хизматларнинг арзон бўлиши, уйларда мавжуд телефон симлари ва телевизон коаксиал кабеллардан фойдаланиш мумкинлиги муҳим ҳисобланади. Ҳозирда бундай мижозлар учун оптик толали кабеллардан ҳам фойдаланиш мумкин бўлмоқда.

Корпоратив мижозлар деганда эса ҳар-хил каталикка эга бўлган корхона ва ташкилотлар тушунилади. Бунда катта худудларгаёйлган бўлим ва филиалларга эга бўлган катта корхоналарга нисбатан қўпроқ хилдаги хизматлар керак бўлади. Бундай хизматлардан бири бўлиб виртуал хусусий тармоқ (VPN – Virtual Private Network) ҳизмати ҳисобланади.

Алоқа операторлари хизмат кўрсатиш худудларининг катта-кичиклигига қараб локал, минтақавий (регионал), миллий ва мамлакатлараро операторларга бўлинадилар.

Локал операторлар шаҳар ёки маълум бир катталикда қишлоқ худудларида ишлайдилар. Кўпчиликка таниш бўлган анаънавий локал оператор – бу шаҳар телефон тармоғи оператори ҳисобланади, яънги шаҳар АТСи. АҚШ терминологияси бўйича бундай операторларни ILEC (Incumbent Local Exchange Carriers)лар деб аталади. Бу хилдаги операторлар шаҳар худудида жойлашган транпорт инфраструктурасига эга бўлади: яъни абонентлар (квартиралардаги, уйлардаги ва офислардаги) ва алоқа боғланмалари ўртасидаги физик каналлар, автоматик-телефон станциялари (АТСлар) ва улар орасидаги алоқа каналларига эга бўладилар. Хозирги пайтга келиб аввалги ананавий локал операторлар қаторига биринчи навбатда интернет хизматларини кўрсатадиган альтернатив локал операторлар қўшилади булар CLEC (Competitive Local Exchange Carriers) лар деб аталади. СLEC-лар телефон хизматларини ҳам кўрсата оладилар.

Минтақавий ва миллий операторлар анча катта-катта худудларда хизмат кўрсата оладилар ва шунча мос транспорт инфраструктурасига эга бўладилар, яъни уларнинг таркибида локал операторлар ўртасида телефон трафикларини транзит йўллар

Page 177: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

177

билан узатиш учун мўлжалланган юқори тезликдаги алоқа каналларига эга бўлган катта транзит АТСлар бўлади. Бундай операторлар операторларнинг - операторлари деб аталади. (Carrier of carriers – операторларнинг оператори). Уларнинг мижозлари бўлиб локал операторлар, ёки минтақадаги ёки мамлакатлардаги шаҳарларда ўзининг бўлим ва филиалларига эга бўлган катта корхоналар ҳисобланади. Одатда бундай операторлар катта-катта хажмдаги ахборотларни (хеч қандай ишловсиз) катта масофаларга узатиб бериш вазифасини бажариди.

Расм.12.16. Ҳар хил алоқа операторлари ўртасидаги ўзаро боғланишлар. Миллатлараро (мамлакатлараро) операторлар бир нечта мамлакатлар худудларида

хизмат кўрсатадилар. Бундай операторларга мисол қилиб Cable Wireless, Global One ва Infonet каби операторларни мисол қилиб келтириш мумкин. Улар бир нечта мамлакатларни ва хатто континентларни қамраб олган ўзларининг хусусий магистраль тармоқларига эгадирлар. Бундай операторлар кўп холларда миллий операторлар билан яқин ҳамкорликда иш олиб борадилар, улар мижозларга ахборотларни етказиб бериш учун миллий операторларнинг уланиш тармоқларидан ҳам фойдаланадилар. Ҳар хил турдаги алоқа операторлари ўртасида ўзаро алоқалар 15-расм ёрдамида тушунтирилиши мумкин.

17-расмда Интернет тармоғининг тузилиш чизмаси келтирилган. Ушбу чизма ҳам

юкорида кўриб чиқилган тармоқларга хос ташкил этувчилардан иборатдир.

Page 178: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

178

Расм.12.17. Интернет тармоғининг тузилиш чизмаси.

Назорат саволлари.

1. Замонавий компьютер тармоқларини қуришда қандай тармоқ технологияларидан фойдаланилади?

2. Fast Ethernet технологиясининг аввалги стандартлардан асосий фарқи қандай?

3. Симсиз локал тармоқ топологияларининг қандай хиллари мавжуд? 4. Корпоратив тармоқнинг қандай хилларини биласиз ва улар бир-биридан

нимаси билан фарқланадилар? 5. Алоқа операторлари томонидан кўрсатиладиган хизматларни айтиб беринг. 6. Алоқа операторларининг қандай хилларини биласиз?

Page 179: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

179

12.2-Мавзу. ИНТЕРНЕТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Режа: 1.Интернет технологиялари 2.Интернет хизматларини тақдим этиш 3.Интернетда адреслаш 4.Электрон почта 5.«Грид» ва «Клоуд» технологияларининг хусусиятлари.

2.1. Интернет технологиялари

Интернет технологиялари – бу Интернет тармоғи орқали барча фаолиятларни

амалга ошириш имкониятини берувчи турли хил технологиялар ва хизматлар. Хозирги кунда интернет технологиялари барча сохаларда ўз ўрнига эга. Биринчи

навбатта албатта ахборот технологиялари сохасида. Интернет технологиялар жамиятнинг ахборот ресурсларини фаоллашувига имкон

берувчи ривожланишнинг асосий омили хисобланади. Интернет - минглаб локал ва минтақавий компьютер тармоқларни бирлаштирувчи

ахборот тизими ҳисобланиб, ягона стандарт асосида фаолият кўрсатувчи жаҳон глобал компьютер тармоғидир.

WWW – World Wide Web – бутун дунё ўргамчак тўри ҳисобланиб, Интернет ресурсларини ташкил этиш ва ундан фойдаланишни таъминлаб беради.

Веб сайт – бирор бир соҳага, фаолиятга, воқеа ва ходисага бағишланган маълумотларни ўзида жамлаган Интернет саҳифалар мажмуи.

Интернет манзил (URL) – Интернет тармоғида жойлаштирилган ахборот ресурсларининг мурожаат манзиллари.

Броузер – бу Интернет ресурслари ва маълумотларидан фойдаланишни таъминловчи дастур бўлиб, унинг қуйидаги турлари мавжуд: Internet Explorer, Opera, Firefox ва х.к.

Интернет технологияларининг физик компоненталари: 1) Интернет тармоғи • TCP/IP протоколлари. IP-манзиллар. • Интернетнинг дарахтсимон домен тизими. • Маршрутлаш. 2) Интернетнинг дастурий таъминоти • Тармоқ операцион тизимлари. • Интернет билан боғловчи махсус дастурий таъминот • Амалий протоколлар. 3) Интернетда компьютерлар (серверлар и мижозлар) • Электронной почта серверлари • Web – серверлар. • FTP-серверлар. • Телеконференция серверлари. • Кўптармоқли хабарлар сервери. 4) Рақамли тармоқ линияси • Провайдерни танлаш. Интернетга уланиш. 5) Интернетга улаш. • Тармоқ картасини локал тармоқ билан боғлаш. • Ethernet кабел тизими. 6) Глобал тармоққа масофавий уланиш. • «компьютер – тармоқ» уланиш. • «тармоқ-тармоқ» уланиш.

Page 180: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

180

Физик компоненталар моддий қадриятларни бахолаш имкониятини беради ва шу орқали янги технологиялар амалга оширилади. Мавжуд физик компаненталар иқтисодиётда алоҳида ташкилотлар, минтақалар, мамлакатлар ривожланишига мухум туртки берди.

Бундан ташқари интернет технологияларнинг мантиқий компоненталари мавжуд: 1) Интернет - хизматлари • World Wide Web – Бутун жахон ўргимчак тўри. • Электрон почта. Телеконференция тизими. • Маълумотларни узатиш (FTP). • Интерфаол чат (chat). • Кўртармоқли хабарларни узатиш (IСQ). • Аудио ва Видеоконференция. • Овозли хабар (IP-телефония). 2) Интернетда ишлаш • Браузерлар. • Қидирув тизимлари. • Web-сахифаларни браузерда кўриш. 3) Интернетнинг ахборот ресурси. • Web-сахифалари ва Web-узллар, порталлар. • Манзиллаштириш, URL ва маълумотларни узатиш протоколлари. • Web-сахифаларни яратиш. Web-иловалар. • Интернет эълонлари. Тақдимлаш. Интернет технологияларнинг мантиқий компоненталари Интернетда ахборот

оқимини тақсимлаш имконини берувчи янги глобал лойхаларни амалга ошириш шартларини яратади.

2.2. Интернет хизматларини тақдим этиш

Интернет провайдер (англ. internet service provider, қисқартма ISP — интернет

хизматларини тақдим этувчи) – Интернетни ва интернет тармоғи хизматларини тақдим этувчи ташкилотдир.

Интернет провайдерларининг асосий хизматлари қуйдагилар: кенгполосали Интернет, узиб-уланадиган Интернет, симсиз Интернет тармоғига уланиш, сайтларнинг ишлашини таъминлаш ва сақлаш учун доимий хотирадан жой

ажратиш (хостинг), электрон почта қутисини ёки вертуал почта серверини қўллаб қувватлаш, клиент қурилмаларини провайдер майдонига жойлаштириш (колокация), ажратилган ва вертуал серверларни ижарага олиш (VPS, VDS), маълумотларни резервлаш. Тақдим этилган хизматлардан келиб чиққан холда уларни қуйдаги турларга

ажратиш мумкин: уловчи провайдерлар, хостинг-провайдерлари, магистрал (англ. backbone) провайдерлар, канал провайдерлари, сўнги миля провайдери Уловчи провайдерларни шахсий алоқа каналларига эга бирламчи (магистрал) ва

бирламчи провайдерлар каналларини ижарага олувчи иккиламчи (шахар, уй) провайдерларга ажратиш мумкин.

Page 181: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

181

Бирламчи провайдерлар одатда бошқа провайдерларга хизмат кўрсатиб, катта хажмдаги трафикни сотадилар.

Интернет провайдер – бу алоқа оператори бўлиб, қуйдаги хизматлардан бирига лицензияга эга бўлади:

алоқа каналини тақдим этувчи алоқа хизматларига. маълумотларни узатиш тармоғида алоқа хизматларига. Овозли маълумотлар

бундан мустасно. маълумотларни узатиш тармоғида овозли маълумотларни узатиш бўйича алоқа

хизматларига. телематик алоқа хизматлари. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасида бир қанча Интернет провайдерлари

хизмат кўрсатмоқда, булар: – UzNet, – Sarkor Telecom, – Sharq Telecom, – TPS, – ARS Inform, – Cron Telecom ва бошқалар.

Расм.12.1. Интернет провайдерлари.

2.3. Интернетда манзиллаш

Интернет тармоғида машрутизаторлар маълумот пакетларини қайси манзилга

жўнатишни аниқлаш учун хар бир пакет сарловхасига узатувчи ва қабул қилувчи манзили кўрсатилади.

Интернетда манзиллашда хар бир тармоққа уланувчи интерфейсга уникал IP-рақам бириктирилади.

Компьютерлар ва маршрутизаторлар ўзларининг IP-рақамини ва ўзининг “тармоқдаги қўшнилари” манзилларини “биладилар”, бундан ташқари маршрутизаторлар ўзларининг жадвали асосида IP – манзиллар билан пакетларнинг қаерга йўналтирилаётганлигини аниқлаши мумкин.

TCP/IP тармоғидаги хар бир компьютер 3 сатхли манзилга эга: Узелнинг локал манзили, ушбу узел таркибига кирувчи, алохида тармоқ

қуриш ёрдамида аниқланган технология. Локал тармоққа кирувчи, узел учун тармоқ адаптери ёки маршрутизатор порти манзили бу – МАС манзил. Масалан: 11-А0-17-3D-

Page 182: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

182

BC-01. Бу манзиллар марказлашган бошқарувга эга бўлгани сабабли қурилма ишлаб чиқарувчилар томонидан белгиланади ва улар уникал манзил хисобланади. Барча локал тармоқдаги технологиялар учун МАС – манзиллар 6 байтли: катта 3 байти ишлаб чиқарувчи фирма идинтификатори, кичкина 3 байти эса ишлаб чиқарувчиларнинг уникал образи қилиб белгиланади. Х.25 ва frame relay каби глобал тармоққа кирувчи узел учун локал манзил глобал тармоқ администратори томонидан белгиланади.

IP-манжил, 4 байтдан иборат, масалан: 109.26.17.100. Бу манзил тармоқ босқичида ишлатилади. Бу манзил компьютерлар ва маршрутизаторларни лойхалашда администратор томонидан белгиланади. IP-манзил 2 қисмдан иборат: тармоқ ва узел рақамидан. Тармоқ рақами администратор томонидан ихтиёрий белгиланади. IP протоколида узел рақами эса узел локал манзилига боғлиқ бўлмаган холда белгиланади. Узел бир неча IP тармоқ таркибига кириши мумкин.

Символли идентификатор – исм, масалан: SERV1.IBM.COM. бу манзил администратор томонидан белгиланиб бир неча қисмдан ташкил топади, масалан: машина номи, ташкилот номи, домен номи. Бундай манзилни DNS- номи хам дейишади, у амалий босқичда FTP ёки telnet протаколлари билан қўлланилади.

Саҳифа, файл ёки бошқа ресурснинг Интернетда жойлашишини аниқловчи ноёб

манзил – URL деб аталади.

2-расм. Интернет манзиллари.

Интернет манзилларида домен (DNS) номлари ишлатилиб, улар мамлакат

номларини, ташкилот ва корхоналар фаолиятини англатади.

Page 183: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

183

NAT-сервис. Глобал тармоқдан локал тармоғи манзиллари билан қурилмаларга маълумот олиш имконини берувчи механизм. Бунинг учун чегара маршрутизаторига дастур ўрнатилади.

2.4. Электрон почта Электро́н по́чта (англ. email, e-mail, electronic mail) — Интернет тармоғидаги

электрон хатларни жўнатиш ва қабул қилиш хизмати ва технологияси. Электрон почта худди одатдаги почтадек бўлиб, фақат бунда хатни қоғозга эмас,

балки компьютер клавиатурасидан ҳарф ва сўзларни териб, электрон сигналларнинг маълум тартибдаги кўринишига келтиради.

Электрон почта махсус дастур бўлиб, унинг ёрдамида дунёнинг ихтиёрий жойидаги электрон манзилга хат, ҳужжат, яъни ихтиёрий файлни тезда (бир неча сонияларда) жўнатиш ва қабул қилиб олиш мумкин.

Бундан ташқари маълум талаблар мавжуд, яъни бунда хат жўнатаётган фойдаланувчи ва қабул қилаётган фойдаланувчи ҳам Интернет тармоғига уланган компьютерга мурожаат қилиш имкониятига эга бўлиши керак

Хабар, умуман олганда, фойдаланувчи почта орқали юбориши керак бўлган маълумот ҳисобланиб ва олдиндан бошқа дастурда тайёрланади, кейин электрон почта орқали жўнатилади

Почта қутиси – бу фойдаланувчи учун электрон почта хизматини тақдим этувчи компьютерда қайд қилинган номдир

Ушбу ном компьютер хотирасида папка кўринишида шакллантирилади ва у ўзида кирувчи ва чиқувчи хабарларни вақтинчалик сақлайди.

Электрон почта манзили(___ @ _______.__ )

Расм.12.2. Электрон почта.

Хозирги вақтда хар бир бошловчи фойдаланувчи ўзига бепул электрон почта

очиши ва ундан фойдаланиши мумкун. Бунинг учун у интернет порталларининг биридан рўйхатдан ўтиши лозим. Бутун дунё бўйича электрон почтада маълумот алмашиниш протаколи SMTP (англ. Simple mail transfer protocol — почтанинг оддий маълумот узатиш протаколи) хисобланади. Почтада тўғри йўналтиришда DNS асосий ўрин тутади.

Page 184: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

184

Электрон почта сервери (SMTP, POP) - хабарларни жўнатиш ва қабул қилишни таъминлайди.

Электрон почта клиенти - хабарларни яратади, ўқийди ва жавоб қайтаради. Электрон почта хизмати қуйидаги имкониятларни тақдим этади: • Хабарларни тезкор алмашиш (бир неча дақиқа) • Хабарларга қўшимча маълумотларни илова қилиш Фильтрлар - асосан почта қутисига келаётган хатларнинг мавзуси, кимдан келган

манзили асосида саралаш ва тартиблаш функциясини бажаради. Қора рўйхат - эса хат юборувчи манзилни махсус журналга киритиб бу манзилдан

бошқа хат олмаслик мақсадида ишлатилади.

2.5. «Грид» ва «Клоуд» технологияларининг хусусиятлари. Грид - ҳисоблаш (англ. grid — панжара, тармоқ) — бу тақсимланган ҳисобларни

амалга оширувчи технология бўлиб, катта миқдордаги вазифаларни биргаликда бажаришга мўлжалланган, тармоқ орқали боғланган кучсиз алоқали гетероген компьютерлардан ташкил топган кластер шаклида тузилган “Вертуал суперкомпьютер”.

Бу технология катта хажмдаги хисоблаш ресурсларини талаб қилувчи илмий, математик масалаларни ечишда қўлланилади.

Грид-хисоблаш бундан ташқари тижорат инфраструктурасида иқтисодий башорат, сейсмо таҳлил, янги дори-дармон хусусиятларини ўрганиш ва ишлаб чиқишдек меҳнат талаб (мураккаб) масалаларни ечиш учун ишлатилади.

Тармоқни ташкиллаштириш нуқтаи назаридан қараганда Грид ўзи билан келишилган, очиқ ва стандартлашган муҳитни ифодалаб, бир виртуал ташкилот чегараларида бу муҳит қисми ҳисобланувчи ахборотларни ҳавфсиз, мослашувчан, сақлаш манбалари ва ҳисоблаш манбаларини координатланган ажратиш (бўлиниш) ларини таъминлайди.

Grid-компьютинг ғояси кенг тарқалган локал тармоқ (Gigabit Ethernet) ва оптик толали маълумот узатиш технологиялари (SONET, SDH и ATM) ҳамда интернетнинг ривожланиши билан юзага келди.

Глобал тармоққа уланган фойдаланувчиларнинг мурожатлари сони ошганлиги ва турли хил ресурсларга бўлган талаби туфайли умумий холатда ушбу масалани ечиш мақсадида бир вақтнинг ўзида турли жойдаги ресрсларга мурожат қилиш имконини яратди.

Ҳозирги вақтда грид тизимларнинг 3 асосий тури ажратилади: 1. Кўнгилли гридлар – шахсий компьютерларнинг бўш манбаларини кўнгилли

тақдим этиш асосида ишлатилувчи гридлар. 2. Илмий гридлар – яхши параллелашувчи илова махсус кўринишда

дастурланадиган (масалан, Globus Toolkit ишлатиш). 3. Талаблар бўйича ҳисоблаш манбаларини белгилаш асосидаги гридлар

(тижорат гриди инглиз. enterprise grid) – оддий тижорат иловалари виртуал компьютерда ишлаб, ўз навбатида улар грид технология ёрдамида бирлашган бир неча физик компьютерлардан иборат.

Cloud –технологияси. "cloud" тушунчаси интернет билан анча олдин пайдо бўлган тушунча хисобланади. Бу термин биринчи бўлиб телефонияга тегишли бўлган. Бунда фойдаланувчи унга керак бўлган сервер ёки хизматлар қаерда жойлашганини хам кўп холларда билмаган.

Cloud computing хисоблаш тизимлари ва АТ инфраструктураси оптималлашуви ва стандартлашуви хамда динамик тақсимланган ресурсларга мос келади.

Аналог холатда cloud computing фойдаланувчи ўзи фойдаланаётган архитектура ва хисоблаш воситаларининг асосий хусусиятларини билиши мумкинлигини тахмин

Page 185: (36 соат) ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАupload.tuitkf.uz/egov/36uz.pdf · 6-мавзу Ахборот хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари 47

185

қилмайди. Cloud computing АТ сохасида индустриал жараёнларни ривожланиши хисобланади.

Cloud computing – Бу кенгмаштабда жойлашган вертуал, динамик маштаблаштирилган, марказлашган холатда бошқариладиган компьютерларни, серверларни, хотира қурилмаларини, хизматларни масофавий мурожат қилувчи фойдаланувчига Интернет орқали тақдим этиш.

Cloud computingнинг асосий ғояси шундаки, мижоз ўзининг хисоблаш марказини яратмаслиги ва дастурий таъминотни ўрнатмаслиги ҳамда тизимга хизмат кўрсатмаслиги керак.

Бундан ташқари шуни айтиш жоизки, хисоблаш марказининг ресурслари етарли ёки фойдасиз бўлиши мумкин. Бунда ташкилотлар ўз ишчиларини доимий равишда администраторлик, маълумотлар баъзаси, хавфсизлик бўйича малакаларини ошириб туриши лозим. Бундан ташқари АТ нинг ривожланиши билан иқтисоднинг динамикаси АТ ресурсларини ошишига ёки камайишига олиб келиши мумкин. Бу эса ортиқча маблағ талаб қилади. Айнан cloud computing ушбу муаммоларни динамик холатда еча олади.

Назорат саволлари

1. Интернет технологияларининг физик ва мантиқий компоненталари нималардан

иборат ? 2. Интернет хизматларини санаб беринг. 3. Интернетда манзиллаш қандай ташкил қилинган ? 4. Электрон почта нима ? 5. Грид хисоблашда қандай масалалар ечилади 6. Клоуд компютингнинг асосий ғояси нимадан иборат ?