236- 225 ،1 Äرا½ش ،14 1398 زÍÌاپ ،شزÃ¼آ...

1398پاییز، 1، شماره 14پژوهشی فناوری آموزش، جلد -نشریه علمی

236- 225، ص ص1، شماره 14، جلد 1398پژوهشی فناوری آموزش، پاییز -نشریه علمی

پژوهشی _ نشریه علمی

فنـــاوري آمــــوزش

jte.sru.ac.ir ISSN: 2345 – 5462

گیری فضای مجازیتحلیل فلسفی فناوری و نقش آن در شکل

3زهره اسماعیلی ،3محمد میردامادی ،3مهران فرج اللهی، 2محمدرضا سرمدی، 1پرستو مصباحی جمشید

.تهران، ایران نور، پیام دانشگاه تربیت، و تعلیم فلسفه دانشجوی دکتری 1 [email protected] مسئول( )نویسنده .دانشگاه پیام نور، تهران، ایران، دانشکده علوم تربیتی 2 .، دانشگاه پیام نور، تهران، ایراندانشکده علوم تربیتی 3

اطالعات مقاله

پژوهشی -مقاله علمی

1396 مرداد 11دریافت:

1397بهمن 14 پذیرش:

واژگان کلیدی:

فناوری

فضای مجازی

شیء تکنیکی

انسان

چکیده

ای حیاتی در عصر حاضر است و همواره با دگرگونی ساختارهای اجتماعی همراه بوده است. از آنجا فناوری دیجیتال پدیده

ای دو سویه وجود دارد و فناوری دارای دانش خاص که ذات فناوری امری خنثی نیست، میان فناوری و تولید اندیشه رابطه

کند. یکی از رویدادهای فناورانه، تحقق فضای سایبرنتیک زمان تغییر میهای فلسفی خود است؛ لذا مرتبط با زیرساخت

کند. هدف این پژوهش تحلیل فلسفی فناوری و یافتن نقش است که با بیشترین نزدیکی ماهیت فناوری را آشکار می

ی در قالب فراگیری فضای مجازی است که از خالل تکنولوژیکی بودن فضای مجازی، سکونت جدید انسانآن در شکل

آید. نگرش گشتالتی به گرایی و میل وافر به گردش اطالعات از نوع ریزومی، چندوجهی و غیرمتمرکز به دست میانسان

فناوری، تبعات بسیاری برای رابطۀ انسان با فناوری دارد. این رابطه را دانش خاص فناوری با اتکای مفهومی خود به دانش

ای حضور دارد. گی و توسعه شبکههمین دانش در فضای مجازی به صورت وانمودگی، دوالیهکند. مدرنی تبیین میپست

پذیری، های آن در فضای مجازی به کاهش مسئولیتنتیجه پژوهش حاکی از این است که سیطرۀ شیء تکنولوژیکی و جلوه

وهش از لحاظ هدف کاربردی است و جویی و مواجهات اخالقی منجر شده است. نوع این پژدرگیری با مقولۀ معنا، تعالی

تحلیلی است. -روش انجام آن اسنادی

The philosophical analysis of technology and its relation to cyberspace

Parastoo Mesbahi Jamshid1, Mohammad Reza Sarmadi2, Mehran Farajolahi3, Mohammad Mirdamadi3, Zohre

Eesmaili3

1 Phd Student of Philosophy of Education, Payame Noor University, Tehran, Iran. 2 Department of Education, Payame Noor University, Tehran, Iran. (Corresponding author) [email protected] 3 Department of Education, Payame Noor University, Tehran, Iran.

ARTICLE INFORMATION

Original Research Paper

Received: 02 August 2017

Accepted: 03 February 2019

Keywords:

Technology

Cyberspace

Technical Object

Human

ABSTRACT Technology is a widespread and vital event in the present time. The digital form of it and the

telecommunications sector, which has been accompanied by the transformation of social

structures, has transformed, and changed the daily life more than the biological arenas and the ecology. The essence of technology is not neutral to be passive in the face of human affairs such

as culture, but between technology and the production of thought has always been a two-way

relationship. Technology has its own knowledge and is related to the philosophical infrastructure of time and it changes with them. This type of knowledge is based on performance and does not

have a metaphysical nature. One of the technological events is the realization of a cybernetic space

that is closest to the nature of technology. The purpose of this research is the philosophical analysis of technology and to find its relation with Cyberspace. This proportion is due to the technological

nature of cyberspace, the new human habitat in the form of transhumanism and the desire to

circulate information rhizome, multidimensional and decentralized. the technological object dominate and its dominance in cyberspace has led to a reduction in responsibility, a conflict with

the category of meaning, excellence, and moral encounters. The type of research is practical and

the method of doing that is analytical-documentary.

http://jte.srttu.edu/

محمدرضا سرمدی و همکاران 226


مقدمه .1پرداختن به مسائلی که فناوری دامن زده است از چند جهت

اهمیت دارد؛ هم از این جهت که بخش مهمی از جهان پیش روی

ی است و هم از این لحاظ که ما ساخته شده از مظاهر متنوع فناور

زوایای مختلف حیات ما را تحت تأثیر قرار داده ،حضور این پدیده

است و شیوه جدیدی از زندگی را برای انسان معاصر و نسل بعدی

نجا دو مطلب عمده حایز اهمیت است:او رقم زده است. در ای

. این ظهور فضای مجازی نخست پیدایش فلسفۀ فناوری و دیگری

دهند که انسان با فناوری میمطلب اهمیت خود را زمانی نشاندو

گردد.شود و از تبعات آن متأثر میمواجه می

سان حوزه فناوری معتقدند که فلسفۀ فناوری غیر از فلسفۀکارشنا

علم است و با فرهنگ معاصر ارتباط تنگاتنگی دارد. تغییرات

ه فناوری در فرهنگی در تعیین جهت فناوری اثر گذاشته و توسع

شکل گیری، تحول یا تثبیت فرهنگ اثر دارد. این مسئله که تجربه

تواند و استدالل ابزاری برای کسب دانشی است که آن دانش می

ما را به کشف و درک حقیقت رهنمون کند و از آن طریق به بهبود

دهد. در این وضعیت بشر بیانجامد، رویکرد فلسفی به فناوری می

صرف ایجاد تغییرات مطلوب برای ،لی و تجربیدانش عق ،حوزه

هدف آن ایجاد تغییرات مطلوب گردد. در واقعی انسان میزندگ

است اما اینکه در عمل تمام نتایج برآمده از آن مطلوب باشند،

چند به پرداختن خالل در مسائل این جای سخن دارد. تبیین

فناوری، و فکر رابطه فناوری، ذات اینکه گردد:می روشن مبحث

به پاسخ چیست؟ فناوری با انسانمواجهه و فناوری خاص دانش

بستر چه در مجازی فضای تولد که کرد خواهد روشن مسائل این

و این ظهور بر حیات است گرفته صورت علمی و ایدئولوژیکی

ت. معنوی انسان چه اثراتی داشته اس

های با توجه به گستردگی استفاده از فضای مجازی در محیط

لیدات حتی در جوامعی که از تو -آموزشی رسمی و غیر رسمی

-ها بنیادی به حساب میاین پرسش -فناورانه بهرۀ اندکی دارند

بر است آیند. اگر چه رسیدن به سطح باالی تکنولوژیک امری زمان

امری طلبد اما بررسی فلسفی آنهای مختلفی میو زیرساخت

ابعاد مختلف حیات اجتماعی ضروری است؛ نخست به این دلیل که

انسان، به ویژه امر آموزش، در دنیای معاصر تغییرات متنوع و

متکثری داشته است و تحلیل کارآمدی یا ناکارآمدی این تغییرات

وابسته به بررسی دقیق و مبنایی ابزارهای آموزشی و ماهیت

هایی از این دست هاست؛ دیگر اینکه پژوهشطراحی و تولید آن

میمۀ بینش، آگاهی و بصیرت، ضکند که امکان را فراهم میاین

گردد و کاربردهای مصادیق تکنولوژیک در جوامع در حال توسعه

-ای به تناسب جهانامر آموزش را با اهداف آموزشی که هر جامعه

سو گرداند.بینی خود در پی آن است، هم

ددهاست نشان میهایی که تا کنون انجام شده بررسی پژوهش

که تحقیق مشخصی در خصوص تحلیل فلسفیِ نسبت انسان با

این صورت نگرفته است و فناوری و ظهور فضای مجازی از آن

به محققان نیازمند تحقیقاتی است که در آن ،حوزه دانشی جدید

لذا محققان . بپردازندسیطره شیء تکنیکی بر حیات انسان تبعاتِ

مجازی سازی از خالل نسبت آن الزم دانستند تا به پدیده فراگیر

که به حیات –ترین مواجهات انسان در این زمینه و مهم با فناوری

بپردازند. این پژوهش مسیری را هموار -شودمتکامل او مربوط می

های حلهای بعدی بتوان به راهتا از طریق پژوهش کندمی

بردی در مواجهه با مسائل اخالقی و فلسفی در فضای مجازی، رکا

دست یافت.

بحث .2

ذات فناوری 1.2

نیاز از بررسی نسبت علم و فناوری رداختن به ذات فناوری بیپ

نیاز از پرداختن به پیشینه این رابطه نیست. نیست و این بررسی بی

-می اخالقارسطو به تمایزات میان علم و تکنولوژی در کتاب

تغییرپذیر ناپذیر و تکنولوژی را درباره امورپردازد. او علم را تغییر

داند؛ او میان علم تئوریک و علم پوئتیک تمایز قائل است و می

داند. ارسطو اساس علم فنی را اخذ حرکت از بیرون از ذات خود می

بعضی از غایات مندرج در خود فعالیت و بعضی از غایات »گوید: می

. از نظر او علم از اشیا حرکت [1]« مجزا و خارج از فعالیت است

گردد به سمت دانش کلی و تکنولوژی از دانش کلی بازمیکند می

ترین تمایز علم و تکنولوژی را در به سوی امور عینی. ارسطو مهم

مدار است و غایت داند که علم فعالیتی فی نفسه فضیلتاین می

است اما تکنولوژی « علم برای علم»آن خود آن است؛ به تعبیر او

غایتی بیرون از خود دارد.

ها باید گفت فناوری در ذات خود صوص تقدم و تأخر آندر خ

ای کاربردی است و از این جهت متأخر از علم است که کار پدیده

آن کشف روابط نو در جهان است. این باور از دیدگاهی رئالیستی

ترین خیزد؛ اما فناوری در وسیعدر باب رابطه فناوری و علم برمی

تواند به بوده است و لذا می معنای خود از ابتدای پیدایش بشر

لحاظ وجودی و نه تاریخی مقدم بر علم باشد. این نظر هایدگر و

لین وایت است که رابطه علم و تکنولوژی را به صورت ماتریالیستی

کنند؛ اما از نظر دون آیدی تکنولوژی هم از نظر تاریخی تفسیر می

مون در . هربرت سای[2]و هم از نظر وجودی بر علم تقدم دارد

در باب علم و تکنولوژی علوم مصنوعاتکتاب معروف خود به نام

227 گیری فضای مجازیتحلیل فلسفی فناوری و نقش آن در شگل


پردازد دانشمند به این که چیزها چگونه هستند می»گفته است:

. با این حال [3]« اما مهندس به این که چیزها چگونه باید باشند

نسبت میان علم و تکنولوژی نسبتی دو سویه است یعنی هم علم

ی علم ذارد و هم تکنولوژی که کاربردی شدهگبر تکنولوژی اثر می

است، بر رشد آن اثر دارد.

اینکه با چه رویکردی به ذات فناوری بنگریم موضع ما را در

نماید. هایدگر تأکید خصوص ذات فضای مجازی نیز روشن می

کند که ماهیت تکنولوژی غیر از خود تکنولوژی است. ماهیت می

ن انکشاف خنثی نیست که نسبت و ای [4]تکنولوژی انکشاف است

به حسن استفاده و سوء استفاده بی تفاوت باشد. مارشال مک

لوهان نیز که از برجستگان علم ارتباطات است در بافت اجتماعی

همان رسانه» مشهور عبارت همین نظریه را ارائه داده است. او

رسانه یک»: گفت آن دلیل خصوص در و کرد عنوان را «است پیام

عملکرد معیارهای و دهد شکل را انسانی روابط سبک تواندمی

نحوه یا محتوا آنکه بی کند، مشخص را روابط این در موجود

[.5] «بگذارد انسانی روابط طبیعت بر تأثیری بتواند آن از استفاده

از نظر او ذات هر وسیلۀ ارتباطی نوع استفاده، رفتار و اندیشه

و خود حامل پیام است. نمایدمصرف کننده را تعیین می

دانسته شود یا نه، موضع 1بر اساس اینکه تکنولوژی نوعی آلت

آید. به گفتۀ هایدگر اگر تکنولوژی ایدئولوژیکی متفاوتی بوجود می

کنیم آن را از لحاظ فکری دست آموز خود ابزار باشد ما تالش می

اما هایدگر معتقد است که تعریف [؛2]کنیم و بر آن مسلط شویم

کند. ابزاری ماهیت حقیقی تکنولوژی را برای ما آشکار نمی

ای ریشه در انکشاف تکنولوژی یک فرآورده است و هر فرآورده

دارد؛ لذا تکنولوژی نحوی انکشاف است. انکشاف یا استتار زدایی

. بودریار نیز بدون [2]کند ما را به ساحت حقیقت رهنمون می

رداختن به بحث حقیقت، ساخت اشیاء را نوعی خودشکوفایی و پ

انسان با آفرینش و ساخت »گوید: داند و میتظاهر انسانی می

اشیاء، از طریق تحمیل یک صورت یعنی فرهنگ،که به طبیعت

. [6]« سازدبخشد، خود را برمال میجوهری دیگر می

بت به تکنولوژی ای که وجود دارد و دیدگاه هایدگر را نساما مسئله

کند این است که از نظر او در ماهیت تکنولوژی دیدگاهی منفی می

2«گشتل»جدید نوعی تعرض به طبیعت نهفته است. او از واژه

کند و این واژه را در معنای برای تبیین این مطلب استفاده می

امر گردآورندۀ تعرض آمیزی که انسان را »نامرسوم آن به عنوان

. [2]برد ، بکار می«خوانددهد و به معارضه مییمخاطب قرار م

طبیعی است که میان استفاده از فناوری برای تسلط و تصرف بر

طبیعت و ارتباط با آن به مثابه گسترش وجود انسان یا به تعبیر

ما تفاوت هست؛ لذا باطن انسان [7]« امتداد طبیعت»برایان آرتور

پذیرد. انجامد، نمیو مرگ میآن نوعی از فناوری را که به نابودی

کشاند این است که نوعی اما آنچه انسان را به ابهام و تکاپو می

احساس تردید نسبت به فناوری و تبعات آن در حیات انسان وجود

دارد که در حال رشد است و از دغدغه انسان نسبت به طبیعت

اصول راوان و باخیزد. زیرا انسان با محتوای فناوری آشنایی فبرمی

دارد.آن آشنایی اندکی

مطلب مهم دیگر در خصوص ذات فناوری این است که بدانیم چه

رساند. برای درک آن چیزی یک شیء را به سطح تکنولوژیک می

باید عقالنیت شیء یا ساختاربندی تکنولوژیک عینی آن را بررسی

کرد. چیزی که باعث حرکت از انتزاع به انضمام در فرآیند عملی

شود، همراهی اجزاء در یک ساختار واحد ابزارهای تکنولوژیک می

از شیء است و این همان امری است که در اثر دخالت نگرش

-ساختار انقالبدهد و کوهن در کتاب گشتالتی به علوم روی می

بدان پرداخته است. در واقع پیشرفت عینی شیء به های علمی

تزاعی قدیمی به ساختار سطح تکنیکی زمانی است که از ساختار ان

تر حرکت کند. بودریار تکنولوژی را بازگو کننده داستان انضمامی

آن تعارضات کارکردی به طور دیالکتیکی دقیقی از اشیاء که در

[.6]داند شوند، میدر ساختارهای بزرگتر حل می

کند. تعبیر دیالکتیک به وضوح مفهوم حرکت را به ذهن متبادر می

در ذات فناوری است. تکنولوژی باید دائما دچار حرکت و تغییر

تغییر و اختالل شود زیرا کاربر آن و حیطۀ کاربرد آن یک واقعیت

د ثبات و یکنواختی در روانشناختی و جامعه شناختی است که فاق

نیازها است و به تعبیر هوراکس واقعیت یک ساختار پراکنده و

ساختار منسجم آن و لذا نظم تکنولوژیک و [؛8ترتیب است ]بی

اند دچار به تعبیری عقالنیت آن توسط نیازهایی که فاقد این نظم

ای همواره در حال حرکت شود که آن را به پدیدههایی میتناقض

کند. اینکه پیشرفتهای تکنولوژیکی از نوع و پیشرفت مبدل می

اند به این معناست که شیء تکنولوژیکی های دیالکتیکیپیشرفت

اثر پیوستن به مجموعۀ مصنوعات، هم به رشد آن جدید در

رساند، هم از درون نقص اجزای مجموعه را مجموعه یاری می

سازد و از کند و هم در ادامه نقص خود را علنی میآشکار می

کند. همین طریق تکنولوژی رشد می

فلسفه تکنولوژی دائما در حال پاسخ دادن به مسئله رابطه نیاز و

ت. نیازهای جدیدی که در اثر ظهور و توسعه ابزارهای تکنولوژی اس

کنند و ساختارهای آیند، مسائل تازه ایجاد میوجود میهجدید ب

گیرند و دچار های اشیاء تحت تأثیر قرار میتکنولوژیکی از داللت

شوند. بر همین اساس است که بودریار با قائل شدن به تغییر می

آنچه »ها معتقد است نظام تکنیکدخالت دائمی نظام کاربردها در

کند ساختارهای منسجم تکنیکی نیستند امر واقعی را توصیف می



تر ها یا دقیقبلکه بیشتر چگونگی بازتاب کاربردها بر تکنیک

. این مطلب [6« ]ها توسط کاربردها استتکنیک چگونگی مهار

ای است که ساختارهای منسجم تکنیکی یا عقالنیت مهم و پردامنه

ای جدا از حقیقت ذهنی شیء برای کاربر است؛ یء، مقولهش

انتظاری که انسان معاصر از شیء دارد این است که در حد اعال

ء تکنولوژیک نوعی اتوماتیک باشد؛ او اجازه داده است که شی

وارگی بیابد. عقالنیت شیء مربوط به ساحتی است که کاربر انسان

حتی است که غفلت از آن اعتنایی به آن ندارد و این همان سا

شود زیرا او عمیقا معتقد باعث رنجش هایدگر از تکنولوژی می

ای است که در آن است که پرسش از تکنولوژی پرسش از منظومه

پیوندد افتن حقیقت به وقوع میانکشاف و استتار، یعنی حضور ی

. در حالیکه مفهوم حقیقت و جستجوی آن امری کامال کنار [2]

مدرنیسم و حوزۀ پراکسیس است. ر حوزۀ فلسفی پستنهاده شده د

رابطه فکر و فناوری 2.1

در خصوص ارتباط فکر و فناوری دو الگو وجود دارد که ساخت

گیرد:ابزار و هر اختراعی در قالب آن شکل می

بر اساس هدف. در این الگو ساخت ابزار تابع فکر است و .1

عزیمت ازهدف و نیاز به سوی پدیده است.

اساس اثر. در این الگو فکر تابع ساخت ابزار است و عزیمت بر .2

از پدیده به سوی هدف و نیاز است.

کند که گاه برایان آرتور این دو الگو را به این صورت تقریر می

شود؛ از یک نیاز یا یک هدف خاص، اختراع از سر زنجیره آغاز می

آورده کند و گردد که بتواند آن نیاز را برای میو به دنبال قاعده

شود یعنی از پدیده یا اثر و معموال گاه اختراع از سر دیگر آغاز می

. از [7آید ]دی برای آن در نظر میاز یک کشف جدید، آنگاه کاربر

گرای قرن هجدهم جهان خارج باید نظرکانت، فیلسوف عقل

مطابق الگوهای ذهنی ما تنظیم گردد. اما اندیشه پست مدرنی که

گرایانه از هستی فناوری را در بستر تلقی غیر کل نسبت فکر و

داند. انگارد، در تقابل با دیدگاه کانتی، اندیشه را تابع ابزار میمی

ماکس وبر یکی از بزرگترین جامعه شناسان غربی معتقد است

فن یکی »تخصص فنی علت عقالنی شدن انسان است نه بر عکس؛

ها در همه نده جامعهاز عوامل تعیین کنندۀ عقالنی شدن فزای

. [9« ]صادی، دینی یا هنری بوده استهای اقتزمینه

در نسبت میان فکر و فناوری رابطه میان تولید کننده و مصرف

کنندۀ فکر و فناوری اهمیت به سزایی دارد. تولیدکننده و مصرف

کنندۀ فناوری هر دو صاحب فکراند اما فکر در یکی مقدم و در

ر است. تولیدکنندۀ فناوری عموما در الگوی دیگری مؤخر از ابزا

کند و مصرف کننده تقریبا همواره در الگوی دوم. نخست عمل می

شود. این وضعیت یعنی مصرف ابزار موجب ساخت فکر در او می

در عموم کشورهای جهان سوم شایع است. در واقع چون فناوری

دانش او که و ابزارِ توسعۀ تولیدکننده بر مصرف کننده غلبه دارد،

کند. تولیدکننده و مرکب از علم و فرهنگ است هم غلبه پیدا می

مصرف کننده هر دو مصرف کنندۀ ابزاراند اما به دلیل اینکه در

تولید کننده الگوی اول غالب است و در مصرف کننده الگوی دوم،

نفسِ عملِ مصرف، قادر است هویت مصرف کننده را متحول،

زیرا اگر گفتۀ برایان آرتور درست باشد که متکامل یا متزلزل کند

نداشتن فناوری به معنای نا انسان بودن است، فناوری بخش »

، خروجی مصرف کننده و [7« ]از انسان بودن ماستهنگفتی

تولیدکننده بعد از مصرف ابزار متفاوت خواهد بود چون دارایی آنها

متفاوت است.

عینی آن بود. اما در آنچه آمد نسبت فکر و فناوری در سطوح

سطحی زیرین نسبتی برقرار است که تعیین کنندۀ نحوۀ مواجهۀ

انسان با فناوری است. این سطح زیرین از نظریات فیلسوفان علم

آید و آن اعالم موضع در خصوص این پرسش معاصر بدست می

است که: ادراک ما از نسبت فکر و فناوری ادراکی جزء به جزء

ی و یکپارچه؟ اگر قالب تفکر نیوتونی معیار باشد است یا ادراکی کل

باید علت و محصول تالقی فکر و فناوری را در تناظر یک به یک

این دو جستجو کرد؛ اما اگر قالب تفکر ارسطویی معیار باشد،

آن را های علمیساختار انقالبغالبی که تامس کوهن در کتاب

رایانه ما را به این باور گپردازد، نظریه کلگزیند و به آن میبرمی

رساند که نقش کل فراتر از نقش اجزای آن است. این نگرش می

گشتالتی اثرات مهمی بر نسبت فکر و فناوری دارد. وقتی به

شود، لوازم و نتایجی بر آن فناوری به عنوان یک کل نگریسته می

شود متفاوت با زمانی که محصوالت فناورانه مورد مالحظه بار می

گیرند و فواید یا کارآیی آنها در نظر است. زیست فناورانه می قرار

ای رقم زده است برای انسان تبعات روانی، اجتماعی و حتی معنوی

نگر قابل دریافت است. که تنها با رویکردی کل

یک پارادایم مشترک میان جامعه علمی برای »گوید: کوهن می

دارد که آن را دانشجوی تحول علمی حکم یک واحد بنیادی را

اش تحویل توان به طور منطقی، کامال به اجزای اتمی سازندهنمی

. وقتی این تلقی به [10« ]کنند نمود، تا این اجزا به جای آن عمل

تواند زیست کند و حتی آید که انسان بدون فناوری نمیوجود می

دهد در حقیقت این فناوری است که به زندگی انسان معنا می

مسلط گردیده است که محدود به خود فناوری و پارادایمی

محصوالت آن نیست بلکه قالبی را برای حیات متکامل انسان در

زند که از پذیرش آن نه گریزی هست و نه همه ابعاد رقم می

ای بر آن مترتب است زیرا خروج از قالب زندگی فناورانه فایده



شده است معادل با خروج از حیطه زندگی فرهنگی در نظر گرفته

و این ارتباط وثیق فرهنگ و فناوری را در بستر اندیشه فلسفی

-دهد. بودریار با همین توجه است که میپست مدرنیسم نشان می

شود، صدا در گلو خفه بالد، زبان دگرگون میفناوری می»گوید:

.[10« ]افتدد، سرنوشت از ما پیش میشومی

دانش خاص فناوری 3.2

وابسته به دو عامل علم و « خاص فناوریدانش »تبیین تعبیر

سازند. این دو فرهنگ است که هر دو در پیوند با هم آن را می

عامل در ابتدا در بستر اومانیسم رایج در دورۀ مدرنیسم با فناوری

شدند و بر آن اثر گذاردند. اما در تالقی کردند، به تبع از آن متأثر

اندیشه پست مدرنی مد بحث حاضر تالقی علم و فرهنگ در بستر

گیرد تا بتوان در ادامه به ظهور فضای مجازی و دانش نظر قرار می

خاص آن از خالل نسبت مفاهیم علم، فرهنگ و فناوری پرداخت.

دانش خاص فناوری در عصر پست مدرنیسم دانشی ماهیتًا

منعطف، نسبی، غیر یقینی، غیر ثابت و شکننده است و این

شود، اخذ از آن تغدیه و به آن منتهی می خصایص را از علمی که

کرده است. در این نوع از دانش مربوط به فناوری، اهمیت

شود؛ زیرا دانش فناوری، دانش های عقالنی نادیده گرفته میروش

خدشه ناپذیر نیست و متأثر از عقالنیت پست مدرنی فاقد مرجعیت

نهایی است.

توان دانست که معتقد است دو این را از سخن گیلبرت رایل می

ای . دانش گزاره1نوع تمایز میان علم و تکنولوژی وجود دارد:

. دانش به بیان 2است و « دانستن که...»سنتی که در باب

دانستن »و در باب کند درنیامدنی که محاسبات سرانگشتی می

در دانش نوع دوم عقالنیت قطعی مدرنیسمی [3است ]« چگونگی

ده است؛ به عالوه این نوع دانش بر کارایی و عمل کامال حذف ش

پردازی انتزاعی متمرکز است. همانطور که لیوتار در و نه ایده

گوید که: نه کشف حقیقت خصوص هدف دانش پست مدرن می

، نه درک ماهیت و چیستی یک پدیده بلکه شبیه 3بلکه انجام عمل

. [12مدرن است ]از آن هدف دانش پستسازی و تقلید

نسبت انسان با فناوری 4.2

تبیین وضعیت انسان در برخورد با فناوری بحثی دامنه دار است و

پرداختن به آن جوانب بسیاری دارد. اما از سه موضع این نسبت

بیشتر قابل توجه است: مواجهه اخالقی انسان با فناوری، معنا و

تعالی.

مواجهه اخالقی انسان با فناوری 1.4.2

افزایش انسان در باب تکنولوژی و تبعات آن فیلسوفان آگاهی رو به

دین و نظریه پردازان حیطه اخالق را با این مسئله مواجه کرد که

رو در خصوص تکنولوژی و تأثیراتی که بر زندگی انسان سیر پیش

هایی مواجه کرده گذارده است، حیطه اخالق را با چه امور و چالش

« مسئولیت»رسید که جای مفهوم است. در این میان به نظر می

در مواجهه با فناوری و اثرات فردی و اجتماعی آن خالی است. این

مسئله که تا پیش از این جایی در سیستم مذهبی و اخالقی غرب

ای نگرانی جدی در خصوص وضعیت انسان در نداشت، به گونه

جهان بدل شد و در مباحث اخالقی و کالمی وارد شد.

یانی شورای دوم واتیکان پس از اشاره مستقیم به در بیانیه پا

افزایش قدرت »دستاوردهای علم و تکنولوژی گفته شده است که

« انسان به بیشتر شدن مسئولیت افراد و اجتماعات خواهد انجامید

گرایی جدیدی هستیم که انسان را پیش ما شاهد ظهور انسان» و

-و تاریخ تعریف میادرانش از هر چیز با مسئولیت او نسبت به بر

. در تأیید همین سخن برنارد النرگان معتقد بود که [13« ]کند

مراقب »مسئول باش یک دستور متعالی است که با وظایفی نظیر »

. تأکید [14«]هماهنگ است« اش، و معقول باشباش،... هوشمند ب

محورانه در فضای معاصر به این دلیل بود که بر نظریات مسئولیت

های مجازی و زیستن روی شبکه، دو عنصر ناوریبا گسترش ف

پذیری کاهش یافتند. دریفوس حذف این دو عنصر تعهد و آسیب

. [15داند ]را عامل جذابیت این نحوۀ زیستن می

توجه به این مسئله روشن کرد که انسان نسبت به کل هستی

مسئولیت دارد و نهایتا باید در پیشگاه الهی پاسخگو باشد. عدالت،

هایی هستند که انسان به عنوان موجود آزاد ظم، امنیت مسئولیتن

نوعانش است نه غلبه بر موظف به برقراری آنها برای خود و هم

آنها. تحلیل میچم این است که جایگزینی تعبیر مسئولیت در برابر

نوع به جای فرمان دیرینه در باب دوست داشتن خدا و خدا و هم

آگاهانه است که با توجه به ملزومات همسایه، یک تغییرِ تعبیر

. لذا انسان در وضعیت [13عه تکنولوژیک صورت گرفته است ]جام

تواند قرار گیرد: انسان پاسخگو، انسان تکنولوژیک در سه مقام می

گرا گرا و فایدهسازنده و انسان شهروند. انسان سازنده اخالقی غایت

بر مبنای یک قانون گرا دارد ودارد، انسان شهروند اخالق وظیفه

کند. اما بر مبنای تلقی از انسان در مقام پاسخگو، مفروض عمل می

-گرایی و وظیفهبا استمداد از مفهوم مسئولیت، فاصله میان غایت

گرایی باید از میان رود.

انسان در این منظر در برابر هستی و انسانهای دیگر مسئول است

دن در کاربرد تکنولوژی، پیش تواند صرفا به جهت توانمند بوو نمی

حساب کند و آزادی خود را در تصرف محض تعریف نماید. روی بی



ارسطو معتقد است ابداع فی نفسه یک هدف نیست هر فن،

است تجسس علمی و نظری و هر فعل و انتخابی معطوف به خیری

. هایدگر نیز راه حل انسانی و [1و به سوی خیر گرایش دارد ]

لوگیری از بی خانمانیِ انسان معاصر و نجات از اخالقی برای ج

تفکر اصیل »و بازگشت به « تبرای از اشیاء»سلطه تکنیکی را

توان گفت توزیع فناوری و . بر این اساس می[4]داند می« معنوی

ترین مفاهیم جاری در فناورانه در تعاریف ما از بنیادینگاه

ای که گردد. به گونهحیاتمان امری گریز ناپذیر و جدی تلقی می

ها توان به نسبت فناوری با هویت، احساس و روابط انسانحتی می

پرداخت و اثرات ضمنی و عینی آن را برشمرد.

معناجویی 2.4.2

انسان و فناوری دو مصنوع الهی و بشری هستند که پرداختن به

ها با هم ناگزیر از ورود به وادی معنا است. زمانی که نسبت آن

گردد مفاهیمی از قبیل معنای زندگی مطرح می پرسش در باب

گیرد. این سعادت، معرفت، دوستی، لذت و الم در ذهن شکل می

مسائل همواره انسان را به اندیشه وا داشته است و برای پاسخ به

شناسی را برای جامعههای دینی مساعدت خواسته یا آنها یا از نظام

های های نوظهور در زمانتحلیل آن به کار واداشته است یا معنویت

اند. البته ای پاسخگوی این دغدغه بنیادی بودهمختلف به گونه

برابر دامنۀ نفوذ و قدرت تأثیر دو عامل اخیر با اثر معنادهی دینی

شناسی در نجات انسان از پرتگاهِ زوال نبوده است زیرا تالش جامعه

ند معنا به نتیجۀ الزم نرسید و شکست این مکاتب در فرآی

گران رسید.معنابخشی، به اذعان تحلیل

های نوظهور نیز به دلیل تنوع بسیار و در برخی موارد معنویت

عدول از محدودۀ کرامت انسانی، ثبات و دوام الزم را نداشتند؛ اما

ترین جستجوهای انسان جستجوی دینی به هر شکلی جزء ثابت

باره در اینسن در تمام دوران در امر معنایابی بوده است. ین

این یادآوری جستجوی انسان برای الوهیت احتماال »گوید: می

ایم. مردم گرسنۀ خداوند ترین چیزی است که ما آموختهمهم

« شودیدی در هر نسلی ظاهر میهستند، این واقعیت به صور جد

. در این میان فناوری از روند معنابخشی به امور غافل نماند [16]

ای در را ایفا کرد؛ از این طریق که به اندازه و سهم قابل توجه خود

های پیدا و پنهان حیات مادی و معنوی انسان و فرهنگ نفوذ الیه

کرد که انسان معاصر به عدم امکان زیست بدون فناوری اقرار کرد.

لزوم پیروی از منطق شبکه که توسط فناوری اطالعات فراگیر شد

، بودن در فرهنگ [17] خاموش است –و به تعبیر بل منطق روشن

داند و بیرون از شبکه را بیرون از فرهنگ. را بودن در شبکه می

وقوع شکاف میان تکنولوژی به عنوان ابزار و ماهیت آن که حاصل

آن غفلت از جستجوی حقیقت بود، انحرافی را در روند پیشرویِ

فریب »غایِی تکنولوژی ایجاد کرد که ایلول از آن با عنوان

کند و فلسفۀ پوچی را بازتاب محیط تکنیکی یاد می« تکنولوژیک

. از نظر او [13داند ]شدۀ محیط طبیعی است، میکه جایگزین

شرط بندی قرن حاضر، ایمان سکوالر است که در تقابلی

دیالکتیکی با ایمان کتاب مقدس قرار دارد و حاصل تالش انسان

. [13ست ]برای یافتن مأوای خود در این جهان ا

افراد روابط در شدن سطحی نمودهای شکاف تکنولوژیک، از یکی

تا دارند گرایش سستی و سیالیت به بیشتر که است هاپدیده و

اینترنت در فردی بین ارتباط تجهیزات» عبارتی به. بقا و دوام

آنها ارتقا جای به یا دارند خنثی حالتی محکم پیوندهای به نسبت

بر این اساس انسان تکنیکی قرن حاضر [.18] «کنندمی تضعیف را

های جستجوی معنا را نه در ساحت عالم قدس بلکه در قابلیت

داند. با این حال آنچه اهمیت دارد ضرورتاً تکنیکی جهان می

ساختار اجتناب ناپذیر انسانی برای دریافت معنا است. زیرا

نا را انند معتوماشینها نمی»گوید: همانطور که سوانسون نیز می

.[15« ]بازشناسی کنند

لذا برای انسان معاصر نسبتی که از جهت انسانی بودنِ مقولۀ معنا

های مختلفی به خود گرفت که فارغ با فناوری برقرار است، قالب

ها توجه به محیط زیست های متافیزیکی بود. یکی از آناز دغدغه

ل آن به بود. این توجه در اثر توسعه فناوری و آسیبی که از خال

شد به وجود آمد؛ از سوی دیگر توجه انسان محیط زیست وارد می

اخالقی به آفرینش بود. –به این مقوله به دلیل نگرش انسانی

داند که باید به طبیعت احترام گذاشت و این فروتنی انسان می

اخالقی موجب کرامت او خواهد شد نه ضعف و زبونی او. لذا در

داد، امان را معقول جلوه میکشی بیرفاه و بهرهمقابل فردگرایی که

مقاومت کرد.

تشکیل اجتماعات و عضویت در آنهاست. مردم از طریق ،قالب دیگر

ها درصدد ابراز هویت، همکاری و دریافت حمایت این جماعت

دهند و های فکری مختلفی تشکیل میلذا جنبش معنوی هستند.

دهند. حقیقت را انجام می از طریق آنها عمل معنابخشی و ساخت

نماید و نه تنها به تکنولوژی این جستجوی معنوی را میسر می

توان گفت تنها دهد بلکه میبهترین شکل این وظیفه را انجام می

از طریق شبکه جهانی وب که توسعۀ مجازی تکنولوژی است، این

اجتماعات مجازی جهش »گوید: شود. دریفوس میهدف میسر می

تشکیل . [15« ]درون حوزه حسانی وجود هستندجه به قابل تو

ای را برای انسان رقم نوعی زیست شبکه ،جماعات مجازی متنوع

نوع از زندگی به قدری افراط شده است که این زده است و گاه در



داشته خیابانی زندگی یک باید مجازی فضای»گوید: بندیکت می

نسبت با اشیاء پیرامونش زیرا کاربر هویت خود را در [. 19«]باشد

توان گفت همانطور که در دوره مدرنیسم به عبارتی می. یابدمی

ای شدند که جهان را مجموعههای جدید انسان باعث میآگاهی

متحد ببیند، همین آگاهی در فرم جدیدش در عصر پست مدرن

جهان را پاره پاره کرد؛ در بطِن سلبِ اتحادِ گذشته و جدایی

ی، تمایل به ایجاد جماعات مجازی به وجود آمد و فیزیکی کنون

این آگاهی جدید که همان فناوری اطالعات بود، تحقق این

ها را میسر ساخت. در واقع تکنولوژی اطالعات و ارتباطات مجموعه

ارائه کننده اشکال متنوعی از تعامل با جهان است و یک خط

ترک، اطالعاتی وسیع برای افرادی است که با یک هدف مش

مواجهه با خود را مواجهه با کسی که در جستجوی معناست،

اند. یافته

اما اینکه تا چه حد انسان در این جستجو موفق بوده است محل

تأمل است؛ برخی نظریه پردازان به یأس از وجود معنا و حقیقت

در این »گوید: اند. دریدا میدر جهان سراسر تکنولوژیکی رسیده

شود و نقطه شود و حقیقت نیز گم میسردرگم میفضا انسان

. اما [17« ]شودسطه و اشتباه نیز گم میمقابل آن یعنی دروغ، سف

نویسندگانی چون سوزان جرج با تمام جدیت درصددند نشان

معنادار زندگی امکان وفاق مظاهردهند میان تکنولوژی و امور و

« تریبنیان وسیع»از تکنولوژی قادر است »گوید: وجود دارد. او می

است و بستری که « دین»این بنیان . از نظر او [16]« منتفع گردد

پیوندد، فضای این رویداد در عصر حاضر در درون آن به وقوع می

مجازی است؛ لذا افرادی همچون جرج و آیدی برخالف هایدگر که

بری افزایی معتقداند و امکان بهرهنگاه منفی به فناوری دارند، به هم

انگارند.مثبت را ممکن می

تعالی 3.4.2

این را [ 16ین معنایش درباره تعالی است ]ترتکنولوژی در فراخ

جرج با عطف توجه به سیطرۀ زندگی ماشینی و ارتباط تنگاتنگ

ظاهراً غیر تکنیکی اما در باطن مانند فرهنگ که آن با مقوالتی

است و آرمان گوید. انسان درصدد فراروی می است، کامال تکنیکی

هایی است که در حیات مادی با آن او چیره شدن بر محدودیت

-های دین میسر میدرگیر است. این آرمان برای انسان یا با وعده

سپارد تا او را از حیات مادی و قالب شود یا اینکه دل به فناوری می

جسمی فراتر برد. اما مسئله بحث انگیز این است که آیا انسان باید

ارفتن از خویش، غلبه بر محدودیت را تجربه کند؟ موجودی با فر

که موقعیت فراانسانی را تجربه کرده است، تا چه حد همین انسان

تر، شکوهمندتر مرکب از جسم و روح است؟ جستجوی امری عظیم

انداز تکنولوژی انگیزتر از آنچه فرد در آن هست، چشمو شگفت

کند قابل محاسبه دنبال نمیانداز را انسان سادۀ است و این چشم

بلکه او در حقیقت یک فراانسان است. کاربر تکنولوژی انسانی است

که از مقطع نخستین وجودش منقطع شده است و در گذرگاهی

« تعالی»برای عبور از خود و رسیدن به پساانسان قرار دارد. غایت

نیز هدف این انسان است. تعالی در زیست فناورانه مصادیقی چون

طول عمر، سالمتی، دوام جوانی و غلبه بر پیری، غلبه بر خستگی،

های گرسنگی، نیازهای جسمانی و احوال نفسانی و توسعه قابلیت

ورزی دارد. رو به تزاید در اموری چون لذت و عشق

ها ظرفیتی را مشاهده انسان در میل خود برای کشف ناشناخته

ود غیر دقیقی به آن کرد که اگر چه از جهتی حقیقی بود اما ور

صورت گرفت. رسیدن به مرحلۀ احساس نیاز به تکامل وجودی،

شناختی مهم بود که از خالل توسعه فناوری در یک رویداد معرفت

های قالب هوش مصنوعی به عنوان امری که در حقیقت ظرفیت

دهد، مطرح شد. سیدنی پرکویتس معتقد است: انسان را توسعه می

ها در حال ها و جهشانقالبی است که با خیزشانقالب روباتیکی »

. [16« ]کنولوژیکی در تکامل ما باشدپیشرفت است تا گامی ت

اما انحراف تکنولوژیکی روی داده این بود که ابزار تکنیکی

« توهم نارسیسی»ارتباطات، انسان تکنیک زدۀ معاصر را دچار

او این است برد و مقصود کرد. این تعبیر را مک لوهان به کار می

گیرد و که انسان تحت تأثیر توسعه یا امتداد وجودی خود قرار می

گوید: کند. مک لوهان میاز جایگاه خود در عالم هستی غفلت می

گسترشی تکنولوژی چیزی نیست جز گسترش وجودی آدمی،»

. مسئله مهم در این توهم [4« ]که از جنس آدمی نیست

دهد مل را آگاهانه انجام نمیتکنولوژیکی این است که فرد این ع

بلکه باورش او را به این تلقی کشانده است و طبیعتا اگر به حقیقت

کرد، باور، احساس و افعال او متفاوت مسئله وقوف پیدا می

گردید.می

ظهور فضای مجازی از توسعه فناوری 5.2

آمد روشن کرد که فناوری در ذات خود امری فناوری باب در آنچه

منفعل در جهت شناسایی و اکتشاف حقیقت است و فعال و نه

وجودی غیر خنثی نسبت به نحوۀ کاربردش دارد؛ همچنین با

توجه به ارتباط آن با فکر و دانش فناوری که متناسب با رویکرد

اش، کاربردی و در حوزه عمل، نه ماهوی و متافیزیکی است فلسفی

اش، لوات وجودیوضعیت انسان که با همۀ ج به توجه چنین با؛ هم

گریزی از مواجه شدن و پذیرش گستردگی فناوری ندارد؛ ظهور

فضای مجازی کامال طبیعی است و نه تنها طبیعی بلکه به جهت

در هم تنیدگی با فناوری اطالعات، ضروری است. همانطور که



گیبسون نخستین بکار برندۀ اصطالح فضای مجازی مراد کرده

ویداد فناورانه است که به تعبیر است، تحقق فضای مجازی یک ر

درآید هراسیفن هم و دوستی فن شکل به تواند هماشترن می

برد گیبسون فضای مجازی را برای توصیف فضایی بکار می .[20]

هایی که متصل و مرتبط که اوال تخیلی است و ثانیاً از اتصال رایانه

. [21است ]ده کنندۀ تمام منابع اطالعاتی به هم هستند، بوجود آم

ترین امور انسان ترین تا کلیپیوند از جزئیای هماین شبکۀ رایانه

دهد. دریفوس معتقد است که در سطح جامعه را پوشش می

ننده اینترنت تنها یک ابداع نوین تکنولوژیک نیست بلکه آشکار ک

.[15ماهیت خود تکنولوژی است ]

به دلیل تنیدۀ فناوری و فضای مجازی نه فقطارتباط درهم

تکنولوژیکی بودن فضای مجازی، بلکه به این دلیل است که انسان

پست مدرن به سکونت جدیدی در دنیا دست یافته است، او به

جای اینکه مثل گذشته حیات خود را بر محور اخالق تنظیم کند،

پیدا کرده است. مقصود از کارکرد این است که « کارکردی»حالت

حب و مالک چیزی بداند بلکه به تعبیر تواند خود را صااو نمی

است. چنین انسانی در مقام انسان « انسان چیدمانی»بودریار

او اطالع رسان فعال محیط مسئول است نه صاحبخانه و نه کاریر.

کاربری شیء ایفا که رسالت خود را از طریق ساخت و به [6است ]

کند. می

انسان با اشیاء مثل از نظر او شیء اساسا انسان گونه است و نسبت

های انسان یکی از تالش [6ت انسان با اندام بدن خود است ]نسب

کاربری شدۀ معاصر پایان دادن به نظم مبتنی بر طبیعت و ایجاد

های جدیدی است که بر پایۀ گسست از قواعد، روابط و مسئولیت

سو مرزها و هنجارهای تثبیت شده قرار دارد. این تالش کامال هم

هدف تمدن تکنولوژیکی است؛ هدفی که در وهله نخست با با

جستجوی منشاء و مبدأ اولیه و قرار دادن امور تحت رمز و راز و

سازی و تفسیر ارتباط علت خلقت مخالف است و سپس به روشن

پردازد. نمود کامل این هدف در فضای کارکردی میان امور می

عات است. مجازی بصورت میل وافر به گسترش و گردش اطال

شناسی تمدن تکنیکی در های شخصیتبنیان»گوید: بودریار می

جا قرار دارد: اگر خود بیمار پنداری عبارت از نگرانی از گردش این

توان به نوعی انسان مدرن های اصلی باشد، میمواد و کاربرد اندام

را متخصص سایبرنتیک و بیماری خیالی مغزی توصیف کرده که

. [6« ]ها را داردق پیاملدغدغه گردش مط

در کنار این عامل بنیادی چند عامل دیگر نیز به عنوان زمینه ساز

های فناورانه حضور داشتند؛ توسعه فضای مجازی در بطن پیشرفت

مانند اینکه محتوای فضای مجازی اطالعات است و آن از شاخه

فناوری اطالعات و ارتباطات، از درخت تنومند فناوری به دست

موم کاربران رسیده است. با توجه به اینکه درباره جدیدترین ع

، 4های مجازی اصطالحاتی مانند پساتکنولوژیتکنولوژی

به این مسئله توان رود میکار میهب 6، فراتکنولوژی5حادتکنولوژی

های الکترونیکی در سطح به تزاید رسانهپی برد که گسترش رو

شود و به نوعی راج میجهانی و فرهنگی که از درون آن استخ

ای از اطالعات که توسط محاط بر آن است، از طریق موج گسترده

فضای مجازی در حال ایجاد، انتقال و اثرگذاری است، بوجود آمده

است. عالوه بر این توسعه فناوری در حوزه ارتباط جمعی نیازمند

بستری اجتماعی است و آن بستر همان فضای مجازی است. به

کند که تصدیق می 7ساخت اجتماعی تکنولوژی»ید بل گفتۀ دیو

ها دارای یک زندگی اجتماعی هستند که درست از تکنولوژی

ای که از شود تا لحظهای که برای اولین بار به آنها فکر میلحظه

. [22« ]کنندشود، بسط پیدا میر مینظآنها صرف

ناانسان )مانند های ارتباطات نحوۀ تعامل انسان با گسترش فناوری

مصنوعات و هر چه غیر از انسان است( را متفاوت از گذشته کرده

یابد که بیش از همه است و این تفاوت در بستری نمود عینی می

از جنس این فناوری باشد و آن فضای مجازی است. زمانی که امور

پیوندند، امر تکنولوژیک و های انسانی میناانسانی به وادی گروه

گیرند. این بدان ماعی در یک تالقی ناگسستنی قرار میامر اجت

معنی است که حیات فناورانه به حیات اجتماعی انسان معاصر گره

–توان از نظریه بازیگر خورده است. برای تبیین این مطلب می

نیز بهره برد. طبق این نظریه وظیفه جاودانی سازی جامعه 8شبکه

. در واقع ساخت اجتماعی [22د ]ه بازیگران ناانسان محول شوباید ب

شود و تکنولوژی این نظریه را که تکنولوژی در ابتدا ساخته می

دهد. شود را تغییر میپس از آن جامعه متناسب با آن تشکیل می

طبق این نظریه امر تکنولوژیک و امر اجتماعی به صورت متقابل

ها نادیده یابند. در این نظریه تفاوت میان انسان و ناانسانتعین می

گرفته شده است.

دانش فضای مجازی است که از مطلب مهم دیگر در این خصوص

سنخ علم نیست بلکه نوع متغیر، مختلط، چند وجهی و غیرمتمرکز

از یکسری معلومات است و ببیشتر مناسب که اطالعات دانسته

« دانش ریزومی»شود تا علم. دلوز و گاتاری دانش فضای مجازی را

های آنها ریزوم را اینگونه د. استیوال با الهام از اندیشهداننمی

های مداوم به وجود ریزوم مدلی برای انشعاب»کند: تعریف می

های ریشه اصلی که به شکل افقی و از پهلو آورد، سیستممی

-های تأثیرگذاری تولید میکنند و دائما روابط/شدنحرکت می

« د نقش دارندق و وجوکنند که خودشان در چندگانگی پویای خل

. این دانش در شکل و محتوا درگیری مستمری با عملیات [23]

به معنای نوعی خلق و ایجاد « بودن»دارد. شدن در مقابل « شدن»



، این روند نهفته است که چیزی از «خلق»نیست زیرا در معنای

ای آغاز به عمل کند و طی تأثیر و گیری از مواد اولیهجایی با بهره

اتی در نهایت به چیزی تازه تبدیل گردد؛ این روند حاکی از تأثر

در این فضا نیست؛ بلکه مقصود فرآیندی مداوم « شدن»معنای

است که غیر متعهد به این سه مقوله است: ترتیب منطقی

معلومات، حرکت در مسیر رسیدن به نتیجه از راه مقدمات و

روابط ریزوماتیکی، اتحادهایی که معادل پیوند معنادار اموراند. در

کنند که لزوما از یک سنخ های متنوعی را تجربه میافراد شدن

نیستند و در خصوص تغییرات ماهوی انعطاف پذیری باالیی دارند.

هایی از قبیل زن یا مرد شدن، پیوستن به توانند شدنافراد می

که ظاهرا های متنوع را بپذیرند بی آنملیتی دیگر یا شخصیت

: گویدمی بارهدریدا در اینز تعارضی در ذات خود باشند. شاهد برو

گریز آواها، از گریز یعنی. است مرکز از گریز دوران حاضر عصر»

هویت تکه تکۀ [. لذا 24« ]نفس یا خود بخصوص و قومیت کالم، از

کدام دهد که انتخاب کند انسان پست مدرن این امکان را به او می

با این توضیح دانش . در اولویت قرار دهدخواهد جنبه از خود را می

خاص فضای مجازی دارای عناصر زیر است:

وانمودگی؛ عنوانی است برای اتحاد غیر ممزوجی، شدن در .1

سطح افقی و نه عمودی و شبیه سازی فارغ از التزام به حقیقت و

معنا اما دارای اثر.

شود.گی؛ یعنی به دو صورت آنالین و آفالین برگزار میدوالیه .2

زای دانش و نه سلسله ای اجای؛ که ارتباط شبکهتوسعه شبکه .3

مراتبی است.

دانش فضای مجازی با دانش فناوری از این جهت که هر دو در

یابند، دارای همان بستر اندیشه فلسفی پست مدرنیسم ظهور می

افزایی و سویی، همخصایص دانش پست مدرنی هستند و این هم

دهد.ان میراهی این دو را نشهم

آن در فضای مجازی هایجلوهسیطره شیء تکنیکی و 6.2

تبیین این مطلب در خالل پاسخ به این سوال است که شیء

تکنیکی چیست و چگونه در فضای مجازی نمود یافته است؟

با رویکردی فلسفی وضعیت اشیاء در نظام اشیاءبودریار در کتاب

از نظر او داللت کند.جهان مدرن و پست مدرن را تشریح می

تکنیکی در جهانی که آکنده از ساختارهای تخیلی سایبرنتیک

و این [6است ]« به هم پیوستگی مطلق جهان»است، اسطورۀ

اند، های فراکاربردی پیدا کردهاسطوره در نظامی از اشیاء که جنبه

شوند. بر در قالب حیات تکنیکیِ فرا ذهنی برای انسان عرضه می

ای که در زمان ظهور خود تا اعال تکنیکی شی این اساس شیء

درجه اتوماتیک شده است، دارای ساختار شکننده است یعنی

ضرورتا قابلیت ارتقا دارد، انتهای آن باز است نه بسته و کاربردهای

ای است که مستقل، جذاب و تواند داشته باشد؛ شیمتنوعی می

میزان اتوماتیسم انسان واره است. مطلب مهم این است که هر قدر

زیرا انفعال ؛شیء بیشتر باشد، بی مسئولیتی انسان بیشتر است

کند و چون مسئولیت با انسان را بیشتر و فعالیت او را کمتر می

اختیار و عمل ارتباط مستقیم دارد، شیء تکنیکی شده بیشتر

دهد تا افزایش. همانطور که بودریار مسئولیت انسان را کاهش می

ی سازی رویایی در سطح شیء ماتیسم همان شخصگوید اتومی

.[6است ]

یکی از تبعات تمدن تکنولوژیک مرگ نمادسازی سنتی و تولد

ها، نمادپروری فرامدرن است. این تغییر موضع در خصوص قالب

نمادها و یا به تعبیری فیگورهایی که شیء تکنیکی به همراه دارد،

گردید. به گفتۀ ترین شکل در فضای مجازی مشهود به عینی

کنترل، بودریار امروزه فیگورها با سه ویژگی حضور دارند:

. این هر سه ویژگی در فضای مجازی [6مینیاتوریزه و انتزاعی ]

–، کنترل مغزی«کنترل»وجود دارد؛ مقصود بودریار از ویژگی

–حسی سیستم هشیاری انسان است که بر سیستم عصبی

ید. آآن بکار میکند و بیشتر از عضالنی غلبه می

تکنیکی اکثریت امور از طریق شود که در حیاتلذا مشاهده می

پذیرد و کمتر مهارت خاص های دور و نزدیک انجام میانواع کنترل

فیزیکی و بیشتر مهارت سرعت عمل و استفاده از حواس مطرح

است. مسئولیت انسان در این فضا صرفًا اعمال کنترل مکانیکی

-کنترل در زیست فناورانه، در فضای مجازی، جلوهاست. ویژگی

های متنوعی دارد. در شرایطی که فرد اختیار نحوۀ معرفی هویت

ها در ها و کیفیت عکس العملگیرد، پاسخخود را بر عهده می

نوشتار به جای گفتار فرآیند کنترل او است و فرد با گزینش

تأمل بر روی پاسخ کند زیرا نوشتار امکان دهی را مدیریت میپاسخ

نوشتار و زبان به قدری اهمیت دارد که کند؛را برای فرد فراهم می

پروگرام پوشش تحت میدان کل»گوید: می تصریح به دریدا

آن، ذاتی هایمحدودیت عدم یا وجود از نظر صرف سایبرنتیکی

. است نوشتار میدان

متافیزیکی هایمفهوم تمام بتواند سایبرنتیکی نظریه که فرض به

خود از را حافظه و انتخاب ارزش، زندگی، روح، هایمفهوم حتی –

انسان با ماشین تقابل خدمت در این از پیش که هاییمفهوم براند،

نیز اشمتافیزیکی – تاریخی تعلق که آنجا تا بایستمی باز بود،

حفظ را نوشتاری واحد و گرام ، رد نوشتار، انگارۀ کند،می فاش

در اصل تمایل به جزئیات، دقت « مینیاتوریزه»ویژگی [. 25] نماید

های و ظرافت با هدف نفوذ به عمق جهان است. یکی از جلوه



های بصری گیری از جلوهمینیاتوریزه کردن شیء تکنیکی بهره

است که با دقت، ظرافت و هوشمندی واقعیت مجازی را زینت

ابری با آن را دهد به اندازه ای که شی خارجی قابلیت برمی

تواند بیابد. مانند تصاویر محرک در سینمای چند بعدی و نمی

های های ظاهری و امکانات حواس در بازیقدرت، سرعت، ویژگی

وارد عمل شدن از طریق هوش انتزاعی « انتزاعی»ای. ویژگی رایانه

متناسب با ساختارهای تکنیکی است که نه تنها ارضا ذهنی را

کند بلکه آن را مطلوب و مکفی ترسیم ی میجایگزین ارضا عین

وری جسمی، روحی و گری تمام اشکال بهرهنماید. انتزاعیمی

های خیالی گیرد و در یک فضای خیالی با جذابیتذهنی را دربرمی

ی این عناصر که به گردد. هر سهنوعی زندگی خیالی را منجر می

کنند، ریح میدقت رابطه ترکیبی الکترونیک با سایبرنتیک را تش

کنند؛ برای کاربر فضای مجازی ایجاد می« نیازهای جدیدی»

نیازهایی که پیش از این تعریف ناشده، مهمل و در واقع عدمی

بودند.

مطلب مهم دیگر تغییرات روانی و نگرشی انسانی است که از شیء

برد. این انسان چه خصلتی پیدا تکنیکی در فضای مجازی بهره می

در یک موازنۀ معقول با فناوری قرار گرفته است؟ از کرده است که

نظر بودریار شیء تکنیکی در خدمت بشری است که دو خصلت

. در فضای مجازی هر دوی [6کرده است: سکون و رویا پرداز ] پیدا

مندی زدایی در مقابل جسمیابند. جسمها نمود میاین خصلت

است. از نظر بیشتر مدرنیسمی تبدیل به آرمان انسان معاصر شده

گرا بدن انسان منسوخ شده است و حرکت اندیشمندان پساانسان

و زمان مفاهیمی هستند که در معنایی متفاوت از معنای سنتی و

روند. متافیزیکی به کار می

-جایگزینی فضا به جای زمان، امکاناتی چون حرکت در میان مکان

همزمان را ها در یک لحظه و بودن در چندین محل به صورت

فراهم کرده است؛ این تلقی که در ظاهر حاکی از تناقضی در مفهوم

سکون و حرکت است، با توجیهات و تقریرات جدیدی که از نقش

گردد. حاصل این انسان در فضا صورت گرفته است، ممکن می

نگرش حداقل فعالیت جسمی است. فعالیتی که ممکن است تنها

شود که در فضای مجازی مشاهده میبه اندام انتهایی ختم گردد.

کاربر نه به تحرک جسمی بلکه به سکون و مکالمۀ متنی دعوت

شود؛ او فعالیت جسمی محدود و فعالیت ذهنی نامحدود دارد. می

ها و فرا رفتن از رؤیا پردازی انسان در این فضا هم کشف ناشناخته

در این امکانات محدود و تجربه نامتناهی بودن است؛ نخستین گام

« به جای گذاشتن گوشت»مسیر باز هم جسم زدایی یا رؤیای

است. نظریه پردازان سایبرنتیک از تعبیر گوشت به جای بدن

هدف دراز مدت شبکه از »گوید: کنند. دریفوس میاستفاده می

نظر افراطی ترین طرفداران شبکه این است که زودتر بتوانیم از

. اگر [15« ]دنمان فراتر رویماز جانب ب محدودیتهای تحمیل شده

چه در اواخر دوره مدرنیسم نگاه پوزیتیویستی غلبه تام داشت اما

شوند در دورۀ پست مدرنیسم امور مادی محدودیت محسوب می

هاست. لذا وعدۀ آینده گرایان ملهم و انسان در پی خالصی از آن

های حیوانی تحول انسان با پشت سر گذاشتن بدن»از کامپیوتر

ی و فرهنگی ما در آن های زبان شناختست که اکنون هویتا

است و طبیعتا این « شبکه». مظهر این وعده [15« ]اندمحبوس

مسئله داللت بر سطح نوینی از تمدن دارد.

گیرینتیجه. 3

تحلیل فلسفی فناوری در پژوهش حاکی از این است که این نتایج

های فناورانه که فعالیتتعیین میزان کارآمدی یا نا کارآمدی

زیرا برخاسته از اندیشه و تأمل در ذات و ماهیت آن است، اثر دارد.

جریان اندیشه، تعامالت درای قدرتمند است و فناوری پدیده

های به ساخت این پدیده نسبت .کندمداخله میانسانی و فرهنگ

نیست و به دلیل داشتن خاصیت انکشافی و بی تفاوت اجتماعی

گذارد. نقش مهم آن در تولید و انتقال پیام، بر حیات انسانی اثر می

کند که اتخاذ بررسی ذات فناوری ما را به این سمت رهنمون می

موضع غایی یا ابزاری نسبت به فناوری تعیین کنندۀ نحوۀ مواجهه

هایی که با خود ری و ارزشبا آن است و انسان نباید از ماهیت فناو

. به همراه دارد غفلت کند

آن چیزی که یک شیء را به دهدهای پژوهش نشان مییافته

رساند، ساختار بندی و عقالنیت موجود در سطح تکنولوژیک می

شود و هم های زیستی مواجه میآن است که هم با ضرورت

ند کند و در یک فرآینیازهای جدید برای انسان تولید می

روی برای یافتن نسبت خود با تولید اندیشه پیش ،دیالکتیکی

نگرش دهدبررسی رابطه فکر با فناوری نشان میهمچنین کند.می

این با نسبت میان انسان و فناوری رابطه دارد؛ گشتالتی به فناوری

نسبت را دانش خاص فناوری با اتکای مفهومی خود به دانش

دانشی که انعطاف پذیر، نسبی و کند. مدرنی تبیین میپست

های عقالنی مدرنیسمی ندارد؛ شکننده است و مناسبتی با روش

همین دانش در فضای مجازی که فراگیرترین شکل رویدادهای

به ،فناورانه است و بیش از هر چیز بیانگر ماهیت تکنولوژی است

ای حضور دارد. گی و توسعه شبکهصورت وانمودگی، دوالیه

ربوط به رابطه انسان با فناوری به این موضوع پرداخته در بخش م

انسان به عنوان صانع و کاربر فناوری زمانی که از موضع شد که

هایی در حوزۀ شود با چالشغیر تکنولوژیکی با آن مواجه می

پذیری و درک جویی، نوع و میزان مسئولیتاخالق، معنایابی، تعالی



شود و برای پاسخ به آنها تمام نسبت حقیقی با بدن خود روبرو می

زمینه نهایتا در یک گیرد.میکار امکانات مادی و معنوی خود را به

، فضای کندرا ترسیم می رویارویی انسان با فناوری که ایدئولوژیکی

کند؛ ای از فناوری ظهور میمجازی به عنوان شکل گویا و گسترده

کند و بستری یفضایی که ماهیت تکنولوژی را به خوبی نمایان م

های پژوهش یافته تالقی امر تکنولوژیک و امر اجتماعی. است برای

نشان دهندۀ انسان با فناوری در هم تنیدگی وافردهد نشان می

که در ای استاست؛ این سیطره به اندازه سیطره شیء تکنیکی

گیرد تا حیات هم پیوستگی مطلق جهان قرار میخدمت ایدۀ به

تری توصیف کند؛ پست مدرن را به گونۀ دقیقکارکردی انسان

در برخوردار از ساختارهای تخیلی سایبرنتیک شده و که انسانی

زدگی، زیست افراطی در فضای مجازی و انعزال از تجسد اثر فن

.فیزیکی دچار توهم نارسیسی شده است

های زیستی خود به سوی جهانی و رؤیای فراروی از محدودها

به عبارتی غلبه زیست .پروراندآن را در ذهن میناشناخته و کشف

شود و آن مجازی بر زیست متعارف با دو ویژگی کاربر تعیین می

عبارتست از تمایل به جسم زدایی از یک سو و رؤیا پردازی و

ها و فراروی از امکانات مادی از گرایش وافر به کشف ناشناخته

طوحی از کنترل، همچنین کاربر در فضای مجازی با س سوی دیگر.

گری جسمی و ذهنی درگیر است و مینیاتوریزه کردن و انتزاعی

بیشتر باشد، میزان اتوماتیسم اشیاء پیرامونهر اندازه که

نسبت به عناصر عالم عین کمتر شده و قادر مسئولیت انسان

تری از زیست مجازی را تجربه کند.خواهد بود اشکال متنوع

نوشتپی1 Instrumentum 2 Ge-stell 3 Performance 4 Post-Technology 5 Hyper-Technology 6 Meta-Technology 7 Social Construction of Technology (SCOT) 8 Actor-Netwotk Theory (ANT)

منابع

[1] Aristotle. (2012). Nicomachean Ethics, (Trans. by

Abolghasem Pur hoseyni), Tehran, Tehran University

Publication. P.45-91, [In Persian].

[2] M, Heidegger and others. (1998). The philosophy of

technology, Translated by shapur etemad, Tehran, Markaz

Publication, 6-13(23-39), 77-126. [In Persian].

[3] F, Maarten. (2016). philosoaphy of technology,

Translated by Maryam hashemiyan, Tehran, Gognos

Publication. 28(29), 95. [In Persian].

[4] M, Heidegger. (1996). The question concerning

technology, and other essays, (Trans. by Mohamad reza

Asadi, Tehran), thought Contemporary Publication. P.32-

10. [In Persian].

[5] M, McLuhan. (1998). Understanding media: the

extensions of man, (Trans. by Saeid Azari Tehran), Sound

and Television Publications, 7 , [In Persian].

[6] J, Baudrillard. (2014). Le Syste me des objets, (Trans.

by Piroz Izadi), Tehran, sales Publication. (p.14-133) . [In

Persian].

[7] B, Arthur. (2015). The nature of technology: what it is

and how it evolve, (Trans. by mohamad ebrahim mahjob),

Tehran, Ney Publication. (p. 139-269). [In Persian].

[8] Ch, Horrocks. (2002). Postmodern encounters

Marshall McLuhan and virtuality, (Trans. by sarvenaz

torbati and Nader sadeghi lavasani), Tehran, gofteman

Publication, (p.146). [In Persian].

[9] M, Weber. (1983) Sociologie de Max Webe, (Trans.

by Abdolhoseyn nikgohar), Tehran, Nikan Publication.

(p.292), [In Persian].

[10] T, Kuhn. (1977). The Essenntial Tension, Chicago,

The University of Chicago Press. P. 11.

[11] J, Baudrillard. (1990). Cool Memories, (trans. by

Chris Turner), London, Verso. (p. 35).

[12] A, Rashidiyan. (2014). Postmodern culture, Tehran,

Ney Publication. (p. 427). [In Persian].

[13] C, Mitcham, (2015), What is the philosophy of

technology, (Trans. by yaser khoshnevis), Tehran,

Soroush Publication. (p. 75-186), (In Persian).

[14] B, Lonergan. (1972). Methodin Theology, New York:

Seabury. P.53.

[15] H, Dreyfus. (2004). On the internet, (Trans. by Ali

Malaeke), Tehran, Gam no Publication. (p. 17-163) [In

Persian].

[16] S, George. (2011). Religion and Technology in the

21st Century, (Trans. by Ali Asghar daraei), Tehran,

Publications of the Institute of Culture, Arts and

Communication. (p. 32-185). [In Persian].

[17] D, Belle. (2011). Cyberculture Theorists (Routledge

Critical Thinkers), (Trans. by Mehdi shafieyan), Tehran,



Emam sadegh University Publication. (p. 155), [In

Persian].

[18] Kraut. R, M.Patterson. (1998). V. Lundmark, S

Kiesler, T. Mukophadhyay and W. Scherlis, Internet

Paradox: A Social Technology that Reduces Social

Lnvolvement and Psychological well-deing? American

Psychologist, 53(9), 3.

[19] M, Benedikt. (1991). Cyberspace: some proposals,

Cambridge, MA: MIT Press, P178.

[20] J, Sterne. (1999). Thinking the Internet: cultural

studies versus the millennium, in S. Jones (ed) Doing

Interne Research: critical issues and methods for

examining the Net, London: Sage. P.258.

[21] W, Gibson, (1984), Neuromancer, London, Grafton.

P.67.

[22] D, Belle. (2010). An introduction to cybercultures,

(Trans. by MasodKusari & Huseyn Huseyni), Tehran,

Sociologists. Publication. (p.110-111). [In Persian].

[23] C, Stivale. (1998). The Two-Fold Thought of Deleuze

and Guattari: intersections and animations, London:

Guilford P.71.

[24] M, Zamiran. (2000). Jacques Derrida and

Metaphysics of Presence, Tehran, hermes Publication,

P21. [In Persian].

[25] L, Cahoone. (2002). From modernism to post

modernism: an anthology, Jacques Derrida, Translated by

Niko Sarkhosh and Afshinjahandide, Tehran, Ney

Publication, P350, [In Persian].

How to cite this paper: Parastoo Mesbahi Jamshid, Mohammad Reza Sarmadi, Mehran Farajolahi,

Mohammad Mirdamadi, Zohre Eesmaili, (2019). The philosophical

analysis of technology and its relation to cyberspace. Journal of

Technology of Education, 14(1), 225-236.

DOI: 10.22061/jte.2019.2816.1723

URL: http://jte.sru.ac.ir/?_action=showPDF&article=996

http://jte.sru.ac.ir/?_action=showPDF&article=996

236- 225 ،1 Äرا½ش ،14 1398 زÍÌاپ ،شزÃ¼آ...

Documents