2012. phien hoc toan the 1

[ ]thng 07 nm 2013 / Kha hc Tam o 2012 / aFD 37

1.1. Quy hoch thy li vng ng bng sng Hng: nhn nhn lch s v vai tr ca nh nc phong kin v nh nc thuc a (th k XII n na

u th k XX)Olivier Tessier, FEO

Lch s khai thc ng bng sng Hng v qu trnh lp c khu vc ny gn b cht ch vi lch s tr thy v hnh thnh h thng thy vn to nn a mo ca khu vc qua mt qu trnh bi p ph sa lu di. Xy dng h thng bao ngn nhng cn l hung d l mi bn tm ch o v thng trc trong lch s trc y cng nh hin nay ca Vit Nam, mi bn tm ny cng tham gia vo vic hnh thnh nn cu trc trong cc quan h gia nh nc v nng dn, iu c l l bi mt t nc gn nh 100% nng thn, sn xut nng nghip l ngun thu chnh ca nh nc phong kin thng qua vic nh thu nng dn (c ng k) v t ai. iu ny bt buc nh nc phi c cc bin php, t hng th k nay, m bo an ton cho ngun thu t nng nghip cn thit duy tr bn thn s tn ti ca chnh nh nc, v nht l trong iu kin kh hu khng n nh, dn ti s khng n nh trin min trong sn xut nng nghip phi i mt vi tnh trng hn hn vo v ma thng nm hng nm, tip l nguy c l

lt ph hoi ma mng vo v chim thng mi. Do vy, c im chnh ca vng ng bng sng Hng l : mt vng ng bng ph sa rng ln m qu trnh bin i t lu b chn ng bi bn tay con ngi. Vic p ngn trn hai h thng sng Thi Bnh v sng Hng c nh tnh trng a hnh khng bng phng vn trc y nu khng c th ch tn ti tm thi sau s c bi p khi l v, nhng vi mng li iu ngy cng dy c, hai h thng sng ny b b buc dng chy.

Bi trnh by ny s gii thiu mt s im mc lch s lin quan n chnh sch thy li c thc hin ti khu vc ng bng sng Hng t thi cc triu vua tnh t th k XII, trn c s nghin cu cc ti liu bin nin cn lu gi t thi phong kin. Cch nhn t trn nh vy, bi v y l cch nhn t quyn lc trung ng, s c i chiu vi mt ngun ti liu t di, l cc tm vn bia cn lu li thn lng.

[ ] thng 07 nm 2013 / Kha hc Tam o 2012 / aFD38

1.1.1. tng quan c im a mo v thy vn vng ng bng chu th sng hng

Mt vi d liu tng qut v vng ng bng chu th sng Hng s gip hiu r hn thch thc ny.

ng bng chu th sng Hng l mt vng ng bng ph sa rng ln (14 700 km) c

hnh tam gic vi cnh y ln nht nm gip vi bin ng v nh nm Vit Tr, l phn hp lu ca sng Hng v sng L, cch khng xa sng . Mc d c cm tng y l mt vng ng bng rt bng phng nhng trn thc t, ng bng chu th sng Hng c nghing rt ln (bc-ty/nam-ng), vi dc ln ti 10-12 m v c nhiu ch li lm.

ng bng ph sa rng ln ca chu th sng hng

Ngun : Tc gi xy dng da theo Google 2007 (http://maps.google.com/)

Bn 2

Chu th sng Hng c hp thnh t hai h thng sng: sng Thi Bnh v sng Hng.

Sng Thi Bnh chy t bc sang ng, y l mt con sng c ch nc mnh nhng n nh, t thc ghnh. Con sng ny bt ngun t hp lu ca ba dng chy t vng trung du gm sng Cu, sng Thng v sng Lc Nam. Tuy nhin, va ra khi vng

thng ngun, sng Thi Bnh hp ngay vi sng ung (thi thuc a c gi l canal des Rapides) bt ngun t sng Hng, khin cho dng chy khu vc ny phnh ra. Khng xa vng ca sng Thi Bnh, li c thm dng chy na t sng Hng nhp vo l sng Luc (tn gi trc y l canal des Bambous). Mc d c nhiu dng chnh v dng nhnh nh vy nhng h thng sng


Thi Bnh t b nhng trn l ln, do c h thng ngn l rt vng chc.

ch ma v lu lng nc chu th sng hng

Ngun : Hi ng quc gia v ti nguyn nc, Bn ti nguyn nc Vit Nam, 2003

1Biu

H thng sng Hng dng nh tri ngc hn vi h thng sng Thi Bnh. Vi hai dng hp lu chnh l sng v sng L, sng Hng c cung cp nc t mt vng lu vc rng ln vi din tch 130 000 km chy qua ton b vng Ty Bc min thng v mt phn ca tnh Vn Nam, Trung Quc. L sng Hng thng rt ln v gy lt nghim trng cho ton b khu vc. Tuy nhin y cng l con sng chnh hnh thnh nn khu ng bng chu th cng nh ngun cung cp ph sa chnh nh cc lp bi lng tch t qua hng th k, c ni dy ln ti hng chc mt. Lng ph sa t nc sng Hng c tnh ln n gn 130 triu tn/nm, nh , y l con sng ng th tm trn th gii xt v lng ph sa chuyn ch, trong khi nu tnh lu lng dng chy th y khng phi l mt con sng ln (Bthemont, 2000). Chnh nh lng ph sa ln nh vy m con sng ny c tn l sng Hng, nh mu ph sa t t st c dn v vo ma ma

t thng ngun tnh Vn Nam. Vi chiu di 1200 km, sng Hng chy theo hng bc-ty/nam-ng v chy qua chnh vng ng bng chu th, tc l t Vit Tr ti ca Ba Lt, vi khong cch 220 km, nhng nu tnh theo ng chim bay th khong cch ch c 165 km : v c t on quanh co nn lu lng dng chy rt ln c th ln ti 28 000 m3/giy nu so vi quy m lu vc thng ngun. Vo ma l, nc sng Hng dng ln rt cao, cao hn hn so vi ton b vng t bng, thng thng vo ma bnh thng th nc khng th ngp qua cc bi sng do c mt h thng iu kin c bo v. C th, vo ma nc rng ma ng, mc nc sng Hng ch vo khong 2,50 m, cao hn mc nc bin. Ngay u ma nc ln vo ma h (t thng su n thng mi hng nm), mc nc sng ln nhanh v c th dng cao ti 10 m ch trong vng vi ngy.


Do khng m t chi tit nn c th ch ra su vng a hnh n l :

- Vng ni pha Ty Bc c cao cao hn cc vng cn li ca ng bng chu th, ngoi ra vng ny cn c nhiu ch bi cao (13-15 m) ri rc nm trn dng chy ca sng Hng v nhiu vng trng thp vi cao khong 5 m, thng c cc ao vng;

- Vng trung du, nm v pha ng ca vng Ty Bc, c cao thp hn, nhng vn cn tng i cao (5-6 m), ngoi ra cng c nhiu vng bi cao c cao thp hn;

- Vng t thp pha ng Bc, c sng Thi Bnh v cc hp lu ca con sng ny chy qua, cao ca vng ny rt thp (50 cm

n 2m) v gn nh khng c bi sng. y l mt vng trng, c im ny c th hin r nht khu vc tnh Hi Dng vi h thng knh mng chim din tch ln hn c din tch t bng;

- Vng t thp pha nam c c im tng i ging vi vng ng Bc ( cao thp, c cc vng chim trng), nhng ngn cch bi cc bi sng ca sng Hng chy di ti tn vng ca sng;

- Di ng bng duyn hi, c b rng khong 10-35 km, tri di t pha nam ng bng chu th n Hi Phng. Vng ny c nhiu ch nhp nh vi cao khong 2m ngn cch bi cc vng trng c cao thp, khong 50cm;

Ngun : Olivier Tessier.

nh Mc nc sng hng ln nhanh do cc trn lt ln v kh lng

1,2 v 3


- Vng bi bi ven bin l kt qu do tc ng ca con ngi trong cng cuc ln bin, y l vng t rt thp v bng phng c hnh thnh t lng ph sa bi p ca sng Hng. y l l do gii thch v sao cc vng bi bi ven bin ch c pha nam ng bng chu th. cc ni khc, pha bc hoc min trung, cc di ng bng duyn hi to thnh vnh ai bo v trc bin.

Vic p trn khp khu vc ng bng chu th hnh thnh nn cc n v thy li, c gi l cc khu t gic, hoc bn knh thy li c lp, cc h thng thy li phn khu ny c hnh thnh dn nc t sng v thot nc ma ra sng. Hin nay, ton b vng ng bng chu th c chia thnh 30 phn khu thy li vi din tch dao ng t 5000 n 180 000 ha, tng ng vi 30 h thng thy li c lp, ring r v u cn phi thot nc vo ma ma.

Mt vi s liu v ng bng chu th sng hng

u nhng nm 1930, nh nng hc Ren Dumont v nh a l hc Pierre Gourou ln lt a ra, cch nhau mt nm, d bo v mt tng lai en ti i vi nng dn vng ng bng chu th sng Hng. L do chnh hai nh nghin cu a ra l vng ny c mt dn c qu ln, do t l gia tng dn s cao : 12 000 km trn tng din tch 14 700 km c khai thc bi 6 500 000 nng dn, tng ng vi mt trung bnh 430 ngi/km. Ren Dumont thy y l mt mi nguy ln e da n s sng cn ca cc vng nng thn, cn Pierre Gourou cho rng l mt cn bnh v phng cu cha: [] mt dn s qu ng l mt cn bnh v phng cu cha. [...] Nng dn ang khai thc kit cng t ai; cc

cng trnh thy li v tc ng k thut ch c th gip tng sn lng nhng vi nh i l o ln ton b iu kin sng [ngho i kinh nin]. Ngoi mt dn s cao, thm mt c im ca vng l dn c nng thn chim t l ln: nm 1931, th H Ni c 128 000 dn, cao hn mt cht so vi dn s ca Hi Phng (124000 dn). Pht trin th min Bc mi ch din ra gn y, c bit nhanh di thi thuc a nhm p ng yu cu tp trung quyn lc cng nh tha mn nhu cu ca b my thuc a.

Trong hon cnh nh vy, vn qu ti dn s ng bng sng Hng c t ra, c lin quan n tim nng nng nghip ca c vng. La go chim v tr ct yu trong h thng sn xut lng thc, l ct tr trong t chc kinh t v x hi tp trung vo n v h gia nh, nm trong mng li lng x c quan h ph thuc ln nhau. Mi nm, nng dn sn xut mt n hai v ty theo v tr rung. a hnh quyt nh kh nng ti tiu nc ca mi tha rung. Cc khu rung cao kh ly nc vo ma ng nhng li khng b ng nc vo ma h, c th cy v ma, thu hoch vo thng mi m lch, sau c th cy tip cc loi hoa mu cn t nc (u tng, khoai lang, v.v.). Cc khu rung thp, d ly nc vo ma ng nhng thng b ngp ng vo ma h, c th trng v chim, thu hoch vo thng nm m lch. Cc khu rung nm v tr c cao trung bnh c th trng hai v mt nm, nng sut mi v ph thuc nhiu vo iu kin thi tit (kh hn vo ma ng) (ngp ng, bo v thm ch c c kh hn vo ma h). u nhng nm 1930, vng ng bng chu th sng Hng c th c chia ra nh sau: 500000 ha trng la hai v, 350000 ha trng la v ma v 250000 ha trng la v chim, tng cng vo khong 1,1 triu ha.


Nu tnh theo t l nng sut/dn s v da theo nng sut trung bnh theo tnh ton m Y. Henri a ra nm 1932, sn lng nm ca ng bng chu th sng Hng vo thi im l 17200000 t la, vi dn s nng nghip l 6500000 ngi, ta c mc trung bnh l 2,6 t/ming n. Tuy nhin, tnh thnh go, sn lng ny gim i khong 30 n 35%, v cn phi xay xt la, nh vy, con s cui cng cn l 180-200 kg go/ngi/nm, khu phn tm nui mt ngi ln[1].

By mi nm sau, dn s vng ng bng chu th sng Hng tng gp gn ba ln. Hin nay, c vng c 18,5 triu ngi, trong chim 13 triu l dn nng thn (70%), vi mt trung bnh l 1000 ngi/km. Mt s ni c mt trung bnh ln ti 1500 ngi/km, in hnh l tnh Thi Bnh, c th ni

y l mt trong nhng ni c mt c dn nng thn cao nht th gii. Mc d trong nhng nm gn y, tc th ha tng nhanh nhng a phn ngi dn vn sng nng thn, tp trung ti 2000 x trn ton b khu vc ng bng chu th sng Hng, thuc hn 80 huyn, chia thnh 12 tnh.

Mc d p lc v t ai gia tng cha dn n khng hong kinh t x hi r rt song cng phi nhn thy nhng tc ng ca hai nh hng ln m cc nh lnh o ca nc Vit Nam Dn ch Cng ha non tr a ra ngay t u nhng nm 1960 nhm ci cch nn sn xut nng nghip truyn thng : hin i ha h thng thy nng v p dng nguyn tc cuc cch mng xanh (a vo sn xut cc ging la mi nng sut cao).

[1] Nhn chung, khu phn lng thc trung bnh nui mt ngi ln l 300-350 kg tng ng la, khong 210-250 kg go/ngi/nm.


S nh c ng bng chu th sng hng :cc lng x

Ngun : Qu lu tr nh Vin Vin ng Bc C Php (Paris).

nh 4,5,6 v 7

Trong nhng bc nh ny, cc bn c th thy ni con ngi c ng ging nh mt rung m, cc ngi lng ta nh nhng cy m c mt bn tay v hnh cy xung, nhng u tin nhiu hn cho phn c a hnh cao. Ly tre lng truyn thng m hin t nhiu vng bng, cng khin ta c cm gic lng x c s tch bit rt r rt.

Ngy nay cng vy, ta c th thy trn bc nh tnh Bc Ninh chp t v tinh Spot ny tm quan trng ca a hnh trong vic hnh thnh cc ngi lng. Ngc li, s tch bit ca mi ngi lng cng dn gim bt nh s kt ni thnh mng li cng nh vic dn hnh thnh cc khu dn c kiu th nng thn dc theo cc trc ng giao thng.


1.1.2. tr thy: mi quan tm t ngn i (th k Xii - XViii)

Qu trnh hnh thnh h thng iu

Qu trnh lp c v pht trin nng nghip ng bng chu th sng Hng thc s bt u k t khi Nh nc trung ng cng b my hnh chnh t chc cng tc xy dng h thng iu.

Vit Nam cng nh Trung Quc, vic xy dng v tu b iu nm trong quyn lc ca cc hong . Thin mnh ca tri trao cho mt ngi quyn lc ti cao, tc l quyn c ra lnh cho cc thn dn ca

mnh, v cc thn dn c t di s bo v ca ng ti cao.

Kha cnh chnh tr v biu trng quyn lc ca nh vua c khng nh ba nm mt ln qua l t n Nam Giao. y l l t Tri Hong l ngi i din ca thn dn: thay mt thn dn, hong l ly, dng cng phm vt, t n, khn cu. L s gi ca tri, nh vua cng c th phi chu trch nhim nu v, gy lt, v nhn dn s thy l du hiu Tri qu. Bn cnh vic cng t tri t mi nm nhn l tch in hoc l h in, bt u mt v ma mi, bo v dn chng v ma mng, triu nh cng phi quan

trch lc Bc ninh (Spot, 2003)

Ngun : Tc gi da theo Google 2007 (http://maps.google.com/).

nh 8


tm trc tip n h thng iu, thy li, phng l lt cho cc vng nng thn.

Bng chng u tin cho thy c cc cng trnh iu sau thi gian di b Trung Quc h c ghi trong Cng mc vo cui

th k XI : Nm Mu T, nm Hi Phong th tm, di thi vua L Nhn Tng, triu L (1099) thng hai m lch, ngi ta p mt con b sng lng C X (trc y l tnh H ng, nay l H Ty). Phi ni l nhng cn gin d ca sng Hng v cng khc lit.

nhng cn gin d ca sng hng

nh : Qu lu tr nh Vin Vin ng Bc C Php (Paris).

nh 9,10,11 v 12

Tuy nhin, iu ny khng c ngha l trc y cha c : ngi ta thy du vt ca cc cng trnh phng h tnh Sn Ty v tnh Hng Ha c ngay t u k nguyn Thin cha gio, c s vay mn k thut ca Trung Quc. Theo Pierre Gourou, Ngay khi ngi dn vng chu th [sng Hng] khng cn lm ngh nh bt c na, khi dn s tng ln v khng c din tch cc khu t cao v cc

di t bi, h buc phi p (1936). Nhn chung, gi thuyt m cc tc gi t ra i vi ngun gc ca cc cng trnh iu l t ni lc ca a phng: trnh l h mun hoc xun sm, nng dn v dn lng p b bao bn cc dng nc bao quanh cc khonh t c th trng cy c. Dn dn, h thng ny c ph bin, h thng b bao c p nhiu ln v dn thnh hnh


mt mng li c m rng khng ngng (Rouen, 1915).

Mt cu hi cn b ng lin quan ti gi thuyt cho rng ngun gc ca h thng iu l phc v canh tc chnh l cu hi lin quan n vai tr v cc bin php ca nh nc. im ny, mc d quan im m Karl Wittfogel a ra trong cun sch gy nhiu tranh ci Ch ngha chuyn ch phng ng b ch trch rt nhiu, nhng tc gi cng nhn mnh rng cng vic qun l nc v tr thy tt nhin s lm hnh thnh nn cc tng quan lc lng gia chnh quyn trung ng v cc x hi nng dn.

V hin nhin, phi n th k XIII, tc di thi nh Trn vi vic xy dng nn tng cho mt triu i m cht qu tc v mnh v qun s, cc cun bin nin mi nhc n cc cng trnh thy li ln v tit l tng phn du n s khai ca t chc hnh chnh v qun s chuyn nghip trong qun l iu. Sau trn lt do mt cn l ln gy ra lm v Long m hay Thanh m (m) (nay thuc H Ni) thng 10 nm 1245, s vic ny cho thy r rng t nht mt phn cc cng trnh iu c thc hin, i vit s k c nu :Di triu vua Trn Thi Tng (1225-1258). Nin hiu Thin ng chnh bnh. [] nm th 17 nin hiu Thin ng chnh bnh, thng ba, nm Mu Thn (thng 4 nm 1248): ngi ta bt u p nh Nh. Tt c cc tnh u c ch d h tr cho vic p t u ngun (sng Hng) ra ti bin. Mc ch l ngn l. Nh vua ch nh mt quan h s v mt ph quan c trch trng coi vic . Ni no c i qua, ngi ta o din tch phn rung b mt v n b cho nng dn. Con ny c tn l nh Nh .

p bao dc sng Hng l mt vic ln, vua giao qun s p hay o lch, ho

Nm th nm nin hiu Nguyn Phong di triu vua Trn Thi Tng [] thng t m lch (thng 5 nm 1255) : mi tnh, vua c mt quan v lm chc h s trong coi vic iu trong tnh. Mi nm, khi ht vic ng ng, qun s c huy ng p v gip dn o lch, ho, va ngn lt va chng hn.

Mc d bt u c t chc v qun l cc cng trnh thy li, vic iu cc th k XIII v XIV khng c a vo trong mt k hoch quy hoch tng th cho khu vc ng bng chu th, k thut p ch yu l trm hay tay quen, cht lng cng khng ng u gia cc tnh. Do vy, c nhiu on khng vng, kt ni km nn khng th ngn c cc cn l va t sng Hng cng nh t cc sng nhnh, nhiu trn lt xy ra, v , dn n nhiu ln phi p li v tu b gia c .

i Vit s k ton th vit nm 1697 cho ta c mt ci nhn r nt v nhng mi e da thng trc t thin tai i vi ngi dn trong vng. Theo bn khc trn mt vn bia cho bit vo thng by m lch nm 1164 v nm 1199, mt trn lt ln nhn chm ton b cc cnh ng la ; thng tm m lch nm 1359, nc nhn chm nh dn v gy mt ma; v.v. C vi nm, lt xy ra sut ma ma, nh nm 1586, bin nin c nhc n mt trn lt ln xy ra vo ngy mng 5 thng t m lch, tip theo l mt cn l ln trn sng M, tnh Thanh Ha vo ngy 25 cng thng, trn l ln ti mc cun tri ht nh ca ra tn bin, sau cn hai trn lt na vo ngy mng 2 v ngy 25 thng by m lch, tng cng, c ti by trn lt ln trong vng mt nm. Nhng nhng giai on khn kh khng ch nh hng ti cc min qu: thng by m lch nm 1270, ph phng kinh thnh Thng Long chm trong nc lt, ngi ngi phi i li bng


thuyn ; thng su m lch nm 1630, sng Nh H (sng Hng) trn b v lm ngp nhiu ph phng, nc trn vo nh thc cng kinh thnh pha nam, rt nhiu ngi b cht ui; v.v.

Sang th k XV, khi nh L ln ngi, t nc tri qua mt giai on thanh bnh trong quan h vi Trung Hoa v nc Chmpa vi vic p t quyn lc ca mnh ln nc ny. C th ni, di triu L, vic xy dng mt nh nc tp quyn tr v t nc bng mt h thng quan li ti tn lng x chnh l mt yu t quyt nh ti cng tc quy hoch thy li v phng chng l lt.

Chnh sch nng nghip thc thi di thi vua L Thi T vn c tip ni di triu i vua L Thnh Tng: sau khi v sng T Lch, vua L Thnh Tng ra ch d sa cha gia c iu v ng x trn c nc v

lp ra cc chc quan khuyn nng v quan h . Ch trng ny cn tip tc c thc hin ti tn nhng nm u th k XVI v khng ch cho vic xy dng v gia c m cn l ng hng thc hin cc bin php thy li. V vy, vo nm 1503, di triu vua L Hin Tng, Dng Trc Nguyn (t th lang b L) xin phpp cc con dc sng T Lch t cu Trt n sng Cng bo v cc rung la khi b ngp nc, v o mt con knh t lng Yn Phc n x Thng Phc m bo ti tiu cho cc cnh ng. Nh vua chp thun.

Ch trng hp l ha v h thng ha vic tu b v gia c h thng iu c th hin trong b lut nh L, theo cc quan thuc cp hnh chnh l nhng ngi chu trch nhim duy nht m bo vic thc thi cc ch d ca nh vua.

khung 1

iu 181:Cc cng trnh sa cha phi c bt u vo ngy mng 10 thng ging, l ngy m tt c dn chng cc lng nm trong phi tham gia sa cha phn m h c giao. Thi hn sa cha ny l hai thng; ngy 10 thng ba, mi cng vic sa cha phi hon tt. Trong trng hp xy mi mt con , thi hn xy s l ba thng. Quan l c giao ph theo di thng xuyn cng vic xy dng, cc gim st v quan h phi theo di st sao cng trnh c thc hin n nh v nhanh chng [].

Mt h thng iu hp l v c h thng

Sau ny, cho n thi nh Nguyn vi s ln ngi ca hong Gia Long nm 1802, ngun lc dnh cho vic quy hoch thy li l khim tn nht. Thc t t nc tri qua mt thi k thc s lon lc v bt n chnh tr ko di c nh du bi s ni dy ca nh Mc v mt lot cc cuc chin tranh m mu gia cc cha Trnh v cha Nguyn.

Vo u th k XVIII, thng tm nm 1708, sch Cng mc ghi ch d sa cha sng Nh H [sng Hng] : Hng nm nc sng Nh H u trn b, nhiu im b v. V vy hai b phn Qun l v Hnh chnh (trn th) c nhim v iu hnh qun s thc hin sa cha theo nhu cu ca nng dn. (Langlet, 1978). Ba nm sau (1711), nm th by triu Vnh Thnh, nh vua quyt nh thay i h


thng t chc cng trnh sa cha bng vic c cc quan t kinh theo di vic thc hin.

Tuy nhin, tc gi nhn thy Sau , s lng cng vic tng ln nhng thit hi do l lt gy ra vn khng th trnh khi (Langlet,1978 : 516). Cui cng, ch c bn on t chng 33 n 35 trong Cng mc (1663 n 1721) cp vn ngn l v cho bit ch c sa cha ch khng c cng trnh p mi.

Thng tin ny hon ton tri ngc vi nhng thng tin v thin tai hn hn v l lt, ng ngha vi ngho i ko di trong sut thi k ny (17 ti liu tham kho), cho thy mt Nh nc yu km v bt lc m cc ngun ti liu lch s chnh thc vn a ra.: (Thng tm m lch nm 1684, di triu cha Trnh Tc) Nc dng cao do bo, sng Nh H trn b [cn c gi l sng Ph Lng, c ngha l sng Hng]; nhiu rung la b thit hi hoc mt trng ti cc huyn vng Ty Bc.

y l mt trong nhng sai lm nghim trng nht ca nh Trnh v khng ch trng quan tm ng mc n nng nghip ni chung v cng tc tr thy ni ring m giao cng vic ny cho ring cc quan a phng cp tnh. Chc chn l sau nhiu ln v , vo nm 1723, Nh nc phi ly li quyn iu hnh cc cng trnh ngn l, nhng t nm 1767, n li thuc v thm quyn ca cc quan chc vng, chnh ph hon ton hn lon (L Thnh Khi, 1992).

h thng ti tiu: s bt lc ca triu nh

Cc ngun ti liu lin quan n mt mt khc ca vn tr thy l h thng cung cp nc phc v nng nghip t hn so vi ti liu v chng l, nhng cc ngun ny u xc nhn mi quan tm thng xuyn ca

cc triu i ni tip nhau n cc vn hn hn v nhng hu qu nng n m dn chng phi gnh chu. Tuy nhin, nu nh t th k XV, triu nh c nh ci thin tnh hnh trong lnh vc ny th trn thc t cc sng kin thc hin li khng mang li kt qu ng k: trc th k XIX, khng c bt c s quy hoch trc tip no c thc hin trn cc con sng. Cn phi nhn mnh l vo thi k ny cc vn cn gii quyt l nhng vn tm c.

Vic d tr nc cho cnh ng c thc hin nh vo cc vng thp gn to thnh h thng ao v rch. Cc vng ny thng ngp nc trong ma ma, to thnh cc b cha nc cung cp cho ng rung vo nhng thi im hanh kh ca ma ng, lng nc d tr ty thuc vo nhp khi thy triu ln, mc nc cao nht l 4 m, khi mc nh hng ti phn ln cc khu vc ca ng bng l ng k. Chng ta trong mt ng bng, vng chu th ph sa bi p, c dc v cao thp. Lu lng dng chy yu ca cc con sng vo ma kh khin cho nc bin dng ln khi thy triu ln, nc bin chn dng chy ca nc ngt v nh vy lm tng lng nc trn cc con sng. (Gourou, 1936).

Ti cc vng duyn hi, t nhiu th k nay, ngi nng dn lun bit tranh th tn dng hin tng t nhin ny : h lm rt nhiu ca x nc bng g lim chc khng b mn v iu khin nhng ca ny dn nc vo cc knh khi gi bin thi vo pha trong ca sng v thi ngc dng chy ca sng lm mt nc sng dng cao.

Ti cc vng khc, vic quy hoch ti nc ch yu tp trung vo h thng ao v rch nhm duy tr s tn ti ngn ngi ca cc b cha nc t nhin ny. V vy, trn mt tm


bia lng khc nm 1764 c ghi li vic c hai x cng nhau tin hnh o mt knh dn nc vo gia th k XVIII:

khung 2

Hai x Thi ng v Chu Lng thc hin cc cng trnh quy hoch nhm n nh i sng ngi dn. Nm inh Mo (1747), thnh ly c xy dng v nhiu mng nc c o, nm Qu Du (1753), mt knh ti nc cng c o v nm Mu Dn (1758), cc khong t canh tc c cung tin tu to khu n th. Vo thi k ny, quan li hai x tin hnh o c, 99 trng [1 trng = 4 m] thnh ly v mng nc, 581 trng [khong: 2,32 km] knh o ra i, n th nm trn mt chu vi 61 trng v 6 thc (n v o lng ca Vit Nam thi xa). [] Tng cng, tng s tin ng gp l 1010 quan tin s, 148 ngi hin t o knh. ghi nhn tm lng ca nhng ngi hin t v ng gp tin, hai x cho lp mt tm bia c khc tn ca nhng ngi ny v th phng h lu di .

Sng kin ca a phng

Song song vi nhng sng kin cp a phng, t th k XV, triu nh ban hnh mt lot cc ch d khuyn khch nhn dn p cc con nh, o cc h cha nc v khi thng knh o, rch nhm tng ngun d tr nc t nhin, to iu kin thun li cho v ma thng nm v nu c th, trng ging la ngn ngy thay th ging la thng thng trng vo v chim b ph hy do v (Pouyanne, 1931). V vy, vo cui th k XV, knh Sng o c o. Con knh ny cho php cung cp nc cho cc cnh ng la vo ma kh ng thi tiu nc cho cc khu vc trng trong ma ma.

Do khng th ct v do cu to t ti nhng ni cng c cc g b sng v lng cho i hi phi s dng nhng trang thit b c kh ly nc t cc dng sng vo ma kh. V im ny, trong ti liu nghin cu vic cung cp nc, E.Chassigneux ghi li rng nu nh mt s vn bn v ch d

yu cu cc quan li v ngi dn phi ch to cc my mc vn chuyn nc, nhng khng c bt c chi tit no cho bit tnh cht ca nhng chic my ny cng nh ni r liu chng c tn ti thc s. Phi chng y chnh l nhng gung p nc c nh thng thy vo thi k ny ti mt s tnh ca ng bng sng Hng?

Cng vy, vo thi k hn hn, bin php cu cnh ch yu l cu vin cha Tri. Nhiu on trong sch Cng mc ghi li, mt mt, cc bin php n x hng lot c coi nh cc hnh vi phc hi o c trc s h khc thi qu ca triu nh bt ngun t thin tai (Langlet,1970) v mt khc, cu khn v cng l vt cho thn ni v thn sng lm gim cn thnh n ca tri t, thnh cu cc v thn ban cho ma m h gii by lu trng ngng. V vy, s sch c ghi vo nm Qu Hi, nm th 4 [1143]: Hn hn ko di, t ma xun n ma h. Nh vua thn hnh


cu o xin tri ban ma. Vo thng su, tri ma; hay nh vo nm Mu Thn, nm th 6 [1448]: Vo thng t, l ma h. Hn hn. Nh vua dng l vt t thn cu ma. Nh vua cng tr t do cho cc t nhn.

Cui cng, do thiu k thut hiu qu trong qu trnh cp nc, nh vua ban lnh min mt phn hay ton b thu cho dn v ly go t kho ca triu nh cp cho nhng ngi dn ngho kh nht xoa du phn no nhng ni au m ngi dn phi gnh chu trong thi k hn hn.

Dng c tt nc truyn thng

Ngun : Olivier Tessier v Philippe Le Failler (2009) K thut ca ngi dn An Nam, tc gi Henri OGER, ti xut bn, ba ngn ng,), nxb Th gii, H Ni, 2 tp (ni dung: 700 trang; li m u : 271 trang).

nh 13


Cng vy, vic ly nc theo phng php truyn thng t cc rch v ao vi nc d tr t cc ngun nc t nhin ca sng ngi vn l chun mc cho n khi h thng mng t chy c xy dng. Mi ngi s dng h thng phi chu trch nhim v khonh rung ca mnh v tt nc t mt ni c bit nm dc theo mt con rch hay ao, c gi l trm tt nc, nh hnh nh minh ha bn cnh. Cc trm tt nc ny l s hu c nhn, ngi ch s hu h thng ny c quyn u tin ly nc so vi nhng ngi dn khc trong lng c mong mun ly nc ti cho rung ca mnh. Nc c tt trc tip vo cc khonh rung hoc tt vo mt con knh cp nc cho t ai

ca ngi nng dn. Vic tt nc c thc hin ch yu bng hai dng c n gin, kh r v ph thuc vo cao mc nc c tt ln. Phng php ny vn c s dng cho n ngy nay v mt s l do c gii thch trong cc phn sau.

Gu sng l gu an bng tre, di khong 70 cm v ming rng khong 25 cm, c gn vi mt cn di t 1,5 n 2 m. Gu c treo bng dy vo mt ci chc ba chn bng tre sao cho gu v tr nm ngang cch mt nc khong 10 cm.

Vt dng ny do mt ngi iu khin v chuyn ng nh mt con lc ng h: lc u, gu chm xung nc khong 15 cm

Dng c tt nc truyn thng (tip)

Ngun : Qu lu tr nh Vin Vin ng Bc C Php (Paris).

nh 14,15 v 16


theo hng xin, sau ngi iu khin tc ng ln gu gy ra mt chuyn ng ging con lc ng h v gu dng li khi t n im phi nc. Nc khi c ko theo nh vo lc tc ng mnh v c vo khonh rung hay mt con knh dn. Gu sng cho php y nc ln cao ti a 40 cm. Mt ngy tt nc vt v v nhm chn ti c 10 cm nc cho 1 ha la.

Vt dng th hai, ci gu giai, c s dng khi mun a nc ln cao hn 40 cm nhng khng vt qu mt mt. Gu giai ging nh mt ci x c lm t nhng tm tre an c hnh nn, mi bn ni vi hai dy, mt y gu, mt ming gu.

Cn c hai ngi iu khin gu. Khi nghing ngi v pha trc, hai tay cng ra gu chm xung nc, sau thng ngi v ko mnh dy pha trn khi gu t ti im cui hnh trnh, ko dy pha di dc ngc gu v nc ra. Vi gi thuyt cn a nc ln cao 90 cm v t ti 10 cm nc cho mt hc-ta la, hai ngi s phi lao ng trong khong 30 ngy. Hn na, i khi phi thc hin nhiu bc c th a nc n mnh rung cn ti.

ng trc mt cng vic kh khn v i hi nhiu thi gian, s l d hiu v sao cc v ly trm nc thng xuyn xy ra v l nguyn nhn chnh gy bt ha gia hng xm lng ging, nht l vo ma hn hn. Qu vy, khng c g d hn l b mt nht cuc vo b ngn gia hai khonh rung, nc s chy vo rung bn cnh v tr thp hn.

Ngoi ra, cn c hai nng c khc a nc ln cao nhng t c s dng hn hai nng c trc. u tin l ci gu ko. y n gin l mt ci gu ng bng tre an gn cht vi mt ci can. Khi ngp trong

nc, gu trt theo chiu di mt thnh t nhn v nghing: ngi iu khin v tr ngi, ko gu v pha mnh, nc dng ln thnh t tip sau ra ngay khi ln cao hn mt b ngn. Hiu qu tt nc ny rt cao nhng ch cho php a nc ln cao t 10 n 20 cm v vy vic s dng gu ko ch gii hn mt s huyn pha di ng bng c dc rt thp. Vt dng th hai l gung p nc (hay gung nc), cho php a nc ln cao t 10 cm n 1,5 m. Loi gu ny trn thc t dnh cho nhng nng dn c iu kin v chi ph v phc tp cao.

Khi so snh cc cng c dn nc ti cho rung ng ti ng bng sng Hng vo u th k XX vi cc cng c c cp trong mt kho lun ca Trung Quc vo nm 1210, cun Keng tche tou, vi 23 bc v m t ngh trng la, E. Chassigneux thit lp c mt mi lin h v mt k thut v mi lin h ny hon ton chc chn. Cc cng c c nng dn ng bng sng Hng s dng da trn s vay mn k thut ca Trung Quc: ch c vi chnh sa cho ph hp v c ci tin so vi k thut Trung Quc, nht l i vi cng c u tin c miu t khi h thng i trng ban u c thay th bng gc tre ba chn.

1.1.3. nh nguyn: mt tm nhn bao qut v sng to v quy hoch thy li

Mc d kinh ca nh nc mi thng nht c ri v Hu, cc hong u tin ca triu Nguyn ch trng vo vic vc dy nn kinh t-x hi ca min Bc t nc vn hoang tn sau nhiu thp k chin tranh v tn ph. th hin quyn lc ca mnh khp ni trn t nc, nh Nguyn khng nh mnh nh mt nh xy dng v i khi


cho tin hnh xy dng ng x, cu, cng v c cc thnh tr vng mnh theo kiu cng s Vauban phng nga cc cuc ni dy ca nng dn. y l mt trong nhng im mp m nht ca na u th k XIX : nu nh vic xy dng mt ch qun ch chuyn ch cho php hin i ha c s h tng ti ng bng sng Hng, vic tng cng gim st ngi dn bng mt b my quan liu ca quan li tham nhng trn lan ngy cng gy bt bnh cho nng dn v nhiu ln s phn n bin thnh cc cuc ni dy. V vy, nhng th lnh nng dn nh Phan B Vnh, cc quan li tic nui triu L trc kia tp hp nng dn ngho ni dy trong su nm (1821-1827) chng li cc th lc triu nh vng duyn hi Quang Yn (Sn Nam). Nu nhng ci cch hnh chnh do vua Minh Mng thc hin nhm lp li k cng t nc em li yn bnh th khng hong li ngy cng nghim trng di thi vua T c, nh im l s xm lc ca cc tn qun Trung Hoa chy trn khi s truy st lin tc sau cuc ni dy Thi Bnh Thin Quc (L Thnh Khi, 1992).

hng ti vic p ton din ng bng sng hng

Trong lnh vc thy li, cc hong , u tin l vua Gia Long, sau l vua Minh Mng v vua T c, tin hnh thc hin cc cng trnh quy m ch yu nhm ch ng l sng Hng. V vy, theo s liu iu tra nm 1829 do quan chnh L i Cng tin hnh, tng chiu di chnh ng bng sng Hng (s liu ti 739 x thuc 38 huyn trn 5 tnh) l 952 km trong 144,5 km c p trong vng 26 nm di thi hai hong u tin ca triu i ( c Hng, 1979). Pierre Gourou nh gi, vo thi im trc khi c s xut hin ca ch thc dn, vic p ton din ti ng bng sng Hng hon thnh, tc l h thng iu dy c gn vi nhng g quan st c vo u nm 1930. H thng ny tri di trn gn 2000 km chnh cng nh quai (Gourou, 1936). (Xem. Bn h thng )


Nm 1809, hong Gia Long thc hin ci cch qun l iu v thit lp mt c quan trung ng chuyn bit nm di s ph trch ca mt quan triu nh quan chnh Bc Thnh. Nh vua ng thi ban hnh mt quy nh gm tm iu lin quan n vic thc hin v gim st cc cng trnh xy dng, bo v cc cng trnh v lp cc k hoch xy dng trong tng lai c c tnh chi ph thc hin.

Quy nh ny thit lp h thng cc loi hnh iu theo ba cp quan trng ( i giang, trung giang, tiu giang) v xc nh vi mi loi hnh mt bn mu chun mc cc cng trnh rng chn v b mt , cao v mt nn.

Cui cng, cng nh trong b lut nh L, b lut Gia Long quy nh cc hnh pht, c th l t hnh, cho bt c ai b kt ti Ct sng tri php iu 395 v Khng kp thi sa cha v khng sa cha iu 396 [2],

Bn cc tuyn (thi gian gi nh : 1905)

Ngun : Gauthier, J. (1931).

Bn 3

[2] iu 395 : Nhng ngi ln lt ct sng ( do Nh nc p), s b pht nh 100 trng ; nhng ngi ln lt ct hay tt ao (thuc s hu c nhn), s b pht nh 80 trng [] . iu 396 : Mi ln sng khng c (p v) tu b (trc khi xy ra tai nn), hay cho d (cho d tu b), c tu b nhng khng kp thi, cc quan vin li chu trch nhim qun l chung ca b phn s b pht nh 50 trng [] (Philastre, 1876).


iu lut ny ly li cc im chnh trong b lut nh L.

Cho d ton b nhng bin php ny nhm h thng ha vic qun l k thut v nhn lc h thng iu, cc t v v l lt vn lin tip xy ra hng nm di triu vua Gia Long v Minh Mng, vi hng lot trn l lt cht ngi, nn i v cc cuc ni dy ca nng dn. Hng nm hay gn nh hng nm, k t thng su m lch, i Nam Thc Lc m t li thc trng cc a im b thin tai nng, nh, do l hay ngc li do hn hn, hong cp go cu tr khn cp hoc cp tin cho nhng ngi b thin tai v ban hnh lnh min thu mt phn hay min thu ton phn.

Trn lt nm 1872 l mt thm ha : Bc Thnh b lt nng, iu ti ba tnh Sn Ty, Sn Nam, Nam nh b v, nh ca v rung ng chm trong bin nc, nhiu ngi cht ui. Cc v chc sc c ngi xung a phng cu tr ngi b nn v bo co vi nh vua. [] Ti c bn bo co v tnh hnh bi thm ca ngi dn b nn, cu tr khng v cn qu t i. Ti ra lnh cho cc chc sc tnh cu tr b sung, mi ngi, nam, ph, lo, u, hoc cht ui, c nhn 3 quan tin, nu nh mt ngi rt ngho s c nhn 2 quan tin, 1 phng go, nu nh mt ngi ngho s c cp 1 quan tin v 1 phng go.

Vo nm tr v th tm (1828), vua Minh Mng ban ch d tc quyn p v tu b iu ca quan li cp tnh b kt ti l l l v bt ti, giao trch nhim ny cho mt b phn quan vin li chuyn bit. Ch d ban hnh chnh xc kch thc ca cc loi hnh iu khc nhau, cc kch thc ny c nng ln so vi kch thc mu chun ban hnh di thi vua Gia Long, v ch r cch

tin hnh ; vua Minh Mng cng ra ch d trng tre chn v lp d tr mi nm trc ma l gi v tre to iu kin thun li cho vic sa cha; cui cng, nh vua ra ch d lp n th thn nc hp lu sng Hng v sng L.

Tuy nhin khng g c thc hin. Bi vy nm 1833, vua Minh Mng quyt nh ci cch ton b vic qun l iu. Nh vua gii tn b phn chuyn bit c lp ra su nm trc v giao li quyn cho quan li tnh (b Cng) c trch nhim qun l khc sng i qua a phn tnh mnh. Vic phc hi ton b quyn ny c l gii bng nhn nh sau: kinh nghim cho thy cc quan li chuyn bit ch tp trung vo cc cng trnh p v tu b iu m khng phi quan tm n cc hot ng nng nghip, v nht l khng phi lo v kh nng to knh rch thot nc hay cp nc.

Nm 1862, b phn iu mt ln na li b gii tn v chnh sch cc cng trnh thy li ln b dng li. Vua gii thch l do vn ti chnh nhng nguyn nhn ch yu l do nhng ri lon nghim trng m cc o qun cp bc Trung Hoa gy ra min Bc v do s can thip ca thc dn Php min Trung v min Nam.

Tm li, cho d c mt k hoch tng th n tng, chnh sch thy li ca nh Nguyn vn l mt chnh sch khng nht qun v thiu tnh lin tc, cho thy quan trng ca nhng quyt nh n phng v s bt n nghim trng ca b my quan li.

Cuc tranh lun vo nm 1803 v tnh hu ch ca vic duy tr h thng iu l mt minh chng.


tho lun xung quanh tnh hu ch ca vic tu b v gia c iu

Vic lin tip thc hin ti t chc hnh chnh v k thut ny phi c t li trong bi cnh mt cuc tranh lun v ni dung trong cc thut ng c vua Gia Long t ra ngay vo nm 1803: bng ch d, vua ra lnh cho quan li v dn chng phi tranh lun v tnh hu ch ca vic gi li hay san phng h thng iu. Qu vy, khi h thng chnh v quai ngy cng dy c, nng dn v quan li bt u nhn thy s bt tin khi tin hnh ti tiu cho cc cnh ng la ti ng bng sng Hng. H au lng khi nhn thy sng Hng cun cun chy trong khi la kh cong trn cc cnh ng. V vy, cun M t a th ca vua ng Khnh (1888) c ghi li vn ny ti tnh Sn Ty: t ai v nc ca cc huyn v tr thp sch hn, ging vi t ai v nc ca cc tnh min ng Nam. Cc cn ma ln t cao cc tnh ln cn Hng Ha v Tuyn Quang n trong vi tun an xen gia ma h v ma thu; cc con sng v th chy nhanh v mc nc c th t 18 hay 19 thc, trong khi nhng cnh ng pha bn kia trin ang phi gnh chu hn hn.

Mt cu hi c t ra l liu c hp l khi san bng nhng cng trnh vn t v nguy him ny nc ca cc dng sng ln c th trn vo mi din tch trn ng bng nh mt trn l chm, t t ch khng phi nh mt trn i hng thy. T m s tng cao gip gii quyt vn ti nc cho cc cnh ng, ng thi tng mu m ca t nh c ph sa bi p. Ni cch khc, vn l phi xc nh liu iu khng phi l mt liu thuc cha bnh m t hn th, l mt cn bnh cn loi b. V vy, sau mi trn lt, nhn dn cc vng b lt li yu cu loi b iu, nh vo cc nm 1804, 1825, 1835, 1847, 1872 v 1879. Nguyn

nhn chnh khin ngi dn yu cu loi b iu l do trong mt trn lt do v thng ngun, cc vng h ngun khng b lt phi i mt vi nc rt khi mc nc sng xung thp, ly i ton b hy vng ma mng ca ngi dn (Pouyanne, 1931).

Tuy nhin, may mn thay, khng mt v vua no di thi nh Nguyn i n quyt nh ph b iu trn quy m ton vng ng bng. Cc gii php thay th b sung nhm khc phc nhng thiu st ca h thng iu gip gii quyt vn nan gii ny.

Trc tin ngi ta tm cch h cao mt nc sng Hng bng cch tng kh nng tiu nc ca cc ca sng v to ra cc nhnh sng nhn to. Chnh v vy, song song vi vic ci cch qun l iu vo nm 1833, vua Minh Mng quyt nh thnh lp cc hi ng bao gm hai quan c bit ph trch o v no vt sng Cu An, l con sng cng lc c s dng nh nhnh thot nc ca sng Hng cao ca Hng Yn v l knh ti nc. T nm 1835 n nm 1836, 20 km sng c o thit lp im giao gia sng Hng v sng Cu An c lng sng c no vt v m rng trn hn 40 km. Song song vi vic o ny, cc con nm trong vng trng ca tnh Hng Yn c san bng, cao cc con c h thp nhiu khi khng n thun v n gin nm trn mt t ( c Hng, 1998).

nh hng ca vic quy hoch trn quy m ln ny tri ngc vi kt qu mong i. Bn thng sau khi cng trnh hon tt, vo thng su m lch nm 1836, nh th ni ting, quan vn Nguyn Cng Tr khi l Tng c Hi Yn, thng bo cho vua Minh Mng ca sng Cu An trn sng Hng b v ti ba im: tnh Hng Yn v Hi Dng chm trong nc su 2 m v thnh ph


Hng Yn hon ton b ngp. y l trn lt khng khip nht m hai tnh ny tng tri qua ( c Hng, 1998). Nguyn Cng Tr chu s khin trch nng n t nh vua, b coi l ngi chu trch nhim v thm ha ny v phi c ngha v khc phc hu qu. T nm 1837, nhiu cng trnh ln tu b sng Cu An c thc hin. Trc s khn ni ca dn chng cc tnh b l lt tn ph lin tip hng nm, ca sng thng lu sng Cu An hon

ton b ng li v con sng ny khng cn chc nng l knh thot nc tho nc t cc vng trng ca tnh Hng Yn v pha h lu ca sng Luc l sng ung (Pouyanne, 1931). Khng cn la chn no khc ngoi vic xy dng li v gia c h thng iu cc tnh Hng Yn, Hi Dng v Nam nh, mt nhim v m vua Thiu Tr phi thc hin trong su nm ng tr v (1841-1847).

nhng cng trnh tu b ln vo th k XiX nhm h mc nc sng hng

Ngun : tc gi.

Bn 4

Tuy vy, d tri qua kinh nghim au thng ny, vn li c vua T c a ra tranh lun vo nm 1852 v ly kin ng gp v nhng vic phi lm i vi h thng iu. Chnh s thiu tin tng vo h

thng iu cho nh vua tng phi tip tc cc cng vic ngn l ng bng sng Hng, bng chng l nhng ghi ch bng tay ca nh vua trong cun i Vit s k bn l on ghi chp v vic xy dng


nh Nh (xem phn trn): y l hnh ng khng suy ngh khin chng ta phi gnh chu thin tai lin tc , Tuy nhin, sau nm nm tr hon, cui cng chnh nhng ngi ng h vic duy tr v gia c h thng iu l nhng ngi thng cuc, phn ln nhng quan li triu nh u tha nhn l vic loi b mt s con gy ra cc trn l lt quy m ln v vi tn sut cha tng thy trong thp k .

Sau khi tranh lun ng ng, b phn iu mt ln na c ti thit lp vo nm 1857. V quan chnh mi lp mt danh sch gm 10 ngh c th cng nh cc im u tin lin quan n cc cng vic thy li v quy ch chng l ( c Hng, 1979). Trn c s ny v song song vi vic xy dng cc chnh v quai mi trn dng sng Hng nc sng khng trn b, cc cng vic no vt cng c tin hnh bng vic s dng ba do tu thy ko tng su ca sng v nh vy cho php dng chy y bin ng ca sng chy nhanh hn. Ngi ta cng tm cch chuyn hng mt phn dng chy sng Hng sang sng Thi Bnh h mc nc v hn ch s hung d ca cc cn l. V vy, nm 1858 vua T c cho o mt nhnh mi vo sng ung h ngun nhnh c b tc do ph sa (Chassigneux, 1914). Tuy nhin, nm 1862, khi cc cng vic quy hoch sng ung cn ang dang d, b phn iu mt ln na li b gii tn v chnh sch v cc cng trnh thy li tm c b dng na chng. L do nh vua a ra l do cc vn ti chnh v nht l do cc ri lon nghim trng m thc dn Php gy ra ti min Trung v Nam t nc.

cng, t

S tn ti hai loi hnh iu l mt thc t lch s nm trong chnh qu trnh chng l

ng bng sng Hng. V vy, vo nm 1665, thng 11 m lch, sch Cng mc n nh thi hn tu b v tng kt tnh hnh cc cng vic khc nhau theo th t tm quan trng: Vo thng 10 m lch hng nm, cc Tha ty ca mi x phi yu cu cc quan cc qun trc thuc tin hnh iu tra xc nh cc im iu cn tu b. Nhng tu b nh do dn chng cc x ni b l e da thc hin di s gim st ca quan li cp x; cc cng trnh ln do mt vin quan c ch nh iu hnh.

Tuy nhin, y l ln u tin hai loi hnh iu ny c tch bit di triu i nh Nguyn. V th, trong cuc iu tra tin hnh nm 1829 ti bn x ng bng sng Hng (xem phn sau), song song vi vic kim k cc cng trnh cng cng, quan chnh L i Cng thng k c 698 km t nhn v 16 cng thuc h thng t nhn ny ( c Hng, 1979). Vo thi k ny, t l t chim hn 40% trong tng s 1650 km quy hoch c kim k ti nm x. Vic phn chia thnh hai loi hnh iu ny da trn nhng tiu ch no?

cng

H thng cng do nh nc phong kin thc hin di s iu hnh ca b my quan li tnh hay b phn quan li chuyn bit ty vo tng thi k. H thng ny c coi l mang tnh chin lc v n bo v cc cng trnh v con ngi, v c th gy ra l lt ti cc th trn cp huyn, cc th x cp tnh v trn quy m ton tnh. y l nhng cng trnh quan trng nht bao quanh bi sng Hng v cc nhnh sng hn lon nht. Vic xy dng v tu b v th i hi phi tun th cht ch cc quy chun v kch thc v m t do Nh nc n hnh. huy ng theo nh k mt s lng ln nhn cng cn thit cho vic xy dng cc cng trnh h tng c


s ny, Nh nc c hai bin php. Th nht, huy ng dn lng thng qua mt trong ba ngha v bt buc phi phc tng, lao ng cng ch (do b lut Gia Long quy nh l 60 ngy mi nm bng cch ng k), buc mi thn dn phi tham gia vo cng vic tp th do b my quan li ch nh m khng c tr cng. i vi cc cng trnh ln, hng nghn, thm ch hng chc nghn nng dn c huy ng, v thng thng c s tr gip ca qun lnh v bin binh. V vy, vo nm 1835 (thng 10 m lch), trong bn bo co trnh nh vua v vic o sng Cu An, Nguyn Cng Tr a ra nhng con s y n tng: o sng v p l nhng cng vic kh nhc, v vy xin c tuyn 20 000 cu li (trong 6000 cu li t Nam nh, 4000 t Hi Dng, 3000 t Hng Yn, 3500 t mi tnh ln cn H Ni v Bc Ninh), cng vic s c khi ng li vo thng ging ti. Vic tu b cc on b hng hay v cng i hi mt s lng ln lao ng nh trong bn bo co ca Tng c H Ni Ninh Bnh, on Vn Trng: 4000 cu li c huy ng sa cha cc on b v cc huyn trong tnh l Chng c, Hoi An, Thanh Lim.

Bin php th hai cho php tr cng cho ngi lao ng (bng tin v go) di hnh thc lm khon. Tr cng ngi lao ng l bin php cn thit v s lng nhn cng huy ng trong vi thng ma kh t v gt thng th mi trong nm n nhng con l u tin vo ma xun l rt ln. V vy, nm 1809, p c nhng con mi min Bc (Bc Thnh), cc vin quan ng Trn Thng v Nguyn Khc Thiu xin vua Gia Long: Cc con tnh Sn Ty, Kinh Bc, Sn Nam thng b st l, cn cho p ba on mi v gia c hai on c bng vic s dng nhn cng tuyn dng. Vi cc on khc c dng chy khng qu mnh v vn

chu c, nhn cng a phng s c huy ng cho vic tu b . Nh vua ng . D hiu khi s kt hp hai cch thc huy ng nhn cng ny l nguyn nhn gy xung t gia cc ngun ti chnh nh nc dnh cho vic p v tu b iu v thc t s dng nhng ngun ny. Mt s bn bo co trnh ln nh vua ngoi vic trnh by r s min cng ca nng dn khi phi tham gia lao ng cng c cp vic cc quan li a phng bin th tin Nh nc cp tr cng cho ngi lao ng bng vic bt dn chng tham gia ng gp tin bc hoc tham gia lao ng cng ch. V vy, mt mt khen ngi vic xy dng v gia c nhanh chng sng Cu An, hon thnh nm 1837, bng vic thng tin cho quan li, thn ho v nhn dn, mt khc, vua Minh Mng cng nhc khng c nhm ln gia hai ngun nhn cng, mt ngun nhn cng c tr cng v mt ngun nhn cng do huy ng lao ng cng ch. Tin cp cho dn a phng l tin thng ch khng phi l tin cng.

Nu nh n lc ti chnh huy ng trong th k XIX c s khc nhau ty vo mi triu vua v chnh sch lin quan n cc cng trnh thy li tm c, u t trong lnh vc ny cha bao gi b phn i cho d cc cng trnh iu thng xuyn b ph hy dn n cc cuc tranh lun v tnh hu ch ca chng. on trch sau trong b s bin nin thi Minh Mng, nh vua nhc li tm quan trng ca vic ng gp ti chnh ca Nh nc, v t , ch trch gay gt quan li cc tnh Sn Ty, Sn Nam v Nam nh sau s c v hng lot v l lt trm trng: iu rt quan trng i vi nhn dn trong tnh ca cc khanh. Cc khanh thy r rng triu nh khng h h tin, bi v hng nm triu nh cp cho cc khanh 100 000quan tin, v


cc quyn li v vt cht m bo iu c tu b tt. [] Ti sao cc khanh khng c cc bin php d phng phng trnh nhng thm ha nh vy ? Khi con nc ngy cng hung d, ti sao cc khanh khng c cc bin php phng b mi? [] iu ny cho thy cc khanh rt li l ch quan.

t

Theo mc nh, t c coi nh l ph v km tnh chin lc hn, v t c p trn cc on dng chy con nc n nh v u n, l c th xy ra hay s trn b sng ch nh hng n nh dn v cc vng lnh th hn hp. V vy da trn kinh nghim, Nh nc phn bit gia lnh vc cng v lnh vc t, c ngha l c s phn b cng vic v trch nhim theo kh nng ti chnh tng thi im v ty thuc cc u tin trong chnh sch cai tr ca triu nh ni chung v qun l h thng thy li ni ring. Cc cng trnh t c cc cng ng nng dn thc hin v t chi tr ti chnh sau khi h nhn c s ng ca nh vua[3], y l im mu cht v theo ch s hu t ai, Nh nc l ch s hu hp php duy nht v vnh vin, ngi nng dn ch l nhng ngi c nhng quyn vi quyn s dng c iu kin ty thuc vo gi tr t v vic ng thu.

Mi lin h gia hai h thng bin i ty thuc s thay i trong vic phn chia trch nhim iu, v cui cng phn nh kh chnh xc mi lin h m cc v vua triu Nguyn k tip nhau duy tr vi lc lng chng l ti cc con sng chnh ng bng sng Hng. V vy, vic gii tn b phn iu nm 1833 v tm kim cc gii php phng l thay th, ch yu thng qua cc

cng trnh cho php chuyn hng nc sng Hng sang sng Cu An, trng hp vi vic Nh nc t b cc c quyn ti cao ca mnh v qun l h thng thy li v giao ph tm thi trch nhim ny cho cc cng ng nng dn ( c Hng, 1998).

Cc cng trnh do a phng thc hin c th c quy m khim tn v ch lin quan n dn c mt lng ring bit hay mt x, ng nh nhng g m mt s tm bia lng ghi li. Tm bia phng H Khu c lu gi trong cha Chc Thnh, c nin i nm 1858 (T c th 11), gii thch rng nhng cng vic tu b lin tip sau khi v cn rt nhiu tin v phi cu vin n s cung tin ca cc c nhn. on nm trong phng Qung B b v, nc xm chim phng H Khu, ngi dn phi tu b on , v chi ph tu b rt cao, phi cu vin lng ho tm ca cc c nhn. B Nguyn Th Vn tng 30 quan tin v xin sau ny c t chc gi cha Chc Thnh. Nhn dn trong phng lp mt tm bia ghi nh n b v quy nh t chc gi b.

Nhng cc cng trnh do dn lng xy p i khi c quy m ln nn phi c s can thip ca Nh nc. S tn ti ca nhng cng trnh ny gin tip cho thy s yu km v kh khn ca Nh nc trong vic qun l tng th h thng thy li ng bng sng Hng, v cng t cho thy kh nng t t chc theo a phng ca dn chng xy dng cc cng trnh v li ch tp th. y l mt thc t vo thi k u triu i nh Nguyn, v d l vng M Lng - Yn Sn (nay l cc huyn Chng M v Quc Oai, tnh H Ty) p Thp Cu di 50 km (chn rng 3,1 m, cao 2,30 m), bo v vng

[3] iu 389 (Mc I) ca b lut Gia Long c tiu xy dng khng php, gii thch r cc cng trnh ch c php thc hin sau khi c s ph chun ca nh vua l ngi quy nh gi tr tin tr cho ngi lao dch theo nh ti liu dn.


t nng nghip rng 8000 mu (2890 ha). n tng l ch do ngi dn ca mt nhm gm 19 x p t nm 1808 n 1812, v cho ra i bn khon c quy nh rt chi tit trch nhim ca tng x trong vic coi , bo v v tu b (chn th tru, trng tre, ...). Do c quy m ln, ngay sau khi hon thnh, cng trnh c t di trch nhim qun l ca Nh nc thng qua ch d triu nh, cng trnh hon ton tr thnh cng trnh cng m Nh nc khng tn ly mt ng trinh! (Huy V, 1978).

Tuy nhin cn phi nhn mnh rng tnh th ng v s ch i hng li ca chnh quyn Nh nc trong trng hp Thp Cu khng phi l ph bin, s lng ln cc n xin php xy dng cng trnh c ghi li trong bin nin s c cho php u c km theo h tr ti chnh ca Nh nc: mt con mi c p x Mai X, tnh Nam nh (c chiu di hn 200 trng). Tt c nhn dn trong x u th hin mong mun c p . Cc quan li cp tnh tu trnh ln nh vua, nh vua khen ngi v cho php thc hin. Sau khi hon thnh, dn x c thng 5000 quan tin.

Ni cch khc, khuyn khch cc sng kin t a phng, nh vua c th cho php min hon ton hay min mt phn thu trong vng ba nm, huy ng binh lnh h tr nhn dn, cp thng v vinh danh cc v thn ho v nng dn xng ng, v n b cho cc ch c rung la nm trong vng xy dng cng trnh hoc c t phc v cho xy dng.

ti nc v chinh phc bi bi ven bin : nhng con u tin c tnh ton

Nu nh cc v vua triu Nguyn k v nhau lun quan tm trc nht n cc cng trnh ngn l sng Hng, th h cng l nhng

ngi mang n sng kin ci tin k thut trong thy li phc v nng nghip.

Chinh phc cc bi bi ven bin v mi nh

Cng trnh u tin l cuc chinh phc cc bi bi ven bin v mi nh. y khng phi l mt canh tn ca th k XIX v cc ngun t liu lch s tng ghi nhn cuc chinh phc bi bi ven bin t th k XIII, thm ch y c th l ngun gc ra i ca nhng cng trnh ngn l u tin c xy dng ng bng sng Hng nu da theo t liu ca mt s tc gi. Cng vy, theo J. Gauthier nhng con u tin Bc K c th l cc b k ven bin, h tr cho vng bo v bn ngoi l cc cn ct ven bin nhm pht huy gi tr ca cc mnh t hoang s nhng mu m, c hnh thnh khi ng bng sng Hng tip tc m rng ra bin.

iu mi l nm trong vic hp l ha chinh phc bi bi ven bin bng cch p ngn cc phn t tm thi nh ln khi mt nc cho php di dn trn quy m ln. Kinh nghim u tin v chnh yu trong vic chinh phc bi bi ven bin chnh l cc bi bi ven bin tnh Thi Bnh v Ninh Bnh vo nm 1828. Cng trnh c thc hin di s ch o ca Nguyn Cng Tr to ra hai huyn duyn hi mi l Tin Hi v Kim Sn vo nm 1829: Huyn Kim Sn c to lp v nm k vi huyn Yn Khnh, Ninh Bnh. Nguyn Cng Tr c phong chc Dinh in s (v quan chu trch nhim pht huy gi tr cho cc vng t hoang s), pha ngoi Hng Lnh, din tch nhng tha t hoang s o c tng ng 14 620 mu (1mu=3600m2) c phn chia cho hn 1260 dn ngho. Trn din tch ny hnh thnh 3 ngi lng, 22 p, 24 tri v 4 gip, c chia thnh 5 tng, ngi ta xin php thnh lp y mt huyn ly tn l Kim Sn v mt ngi


c quan h tt vi dn c la chn lm quan ph huyn to iu kin thun li cho vic giao tip[4]. Vo u th k XX, hai huyn ny c 20 000 ha t nng nghip v nui sng 120 000 ngi dn.

Mt ln na, song song vi s can thip ca quyn lc trung ng, vic chinh phc cc vng t mi l t nhng sng kin a phng. Trn mt tm bia ngy mng 10 thng 6 m lch ca nin hiu T c nm th 32 (1880) c ghi li rng x Hi Yn (hin thuc tnh Qung Ninh) p bao cho 50 mu t hoang ln bin nh vo h thng v p ngn cc tha t ny khi s xm ln ca nc l. Tm bia ny cng ghi li ni dung bn tha c ca x xc nh cc quyn v ngha v ca mi gip.

Nhng i mi n tng nht li lin quan n vic ti nc cho rung ng

Thc t l phi n u th k XIX mi xut hin mt th php ly nc trn sng. Cho ti thi im ny, dng nh khng th tng tng vic ct m li khng gy v trn din rng, ng ngha vi vic gy l lt. Nguyn l y l ly nc trc tip trn dng chy ca sng nh vo cc ng dn ngm nh cht vo trong cc con v d dng ng li ging nh s hot ng ca ng hay cng nc. Bin php ny khng ch nhm khc phc tnh tm thi ca bin php chng hn hn trc y l tng lng nc d tr, m cn gii quyt cc vn ti nc cho cc rung la v thot nc tha dn li sau khi v hay thng thng thot nc cho cc cnh ng trng khu t gic sau khi c ma ln, nh mt lc hp dn duy nht.

Cc bn vn u tin ghi li nhng cng trnh thc hin trc tip trong thn l vo

nhng nm u tin ca triu vua Gia Long. Tuy nhin cng khng loi tr kh nng l nhng tng tng t c t lu trc . Quy nh do vua Gia Long ban hnh nm 1809 xc nh nhim v u tin ca b phn iu mi c thnh lp l phi lp s thng k cc con v cng nc. Cc cng trnh u tin c thit k th s, c hnh thnh t cc thn cy c lm rng i khi nh hng n s chng thm ca . Sau , cc thit k ngy cng phc tp hn, vi cc cng dn nc vm cong c xy bng gch va rt chc v dnh m bo tnh lu di ca cng trnh (Gauthier, 1930).

Nm 1829, thng k cc cng trnh thy li cho thy c 50 cng nc chnh v 16 cng nc ring bit u c hai chc nng l ti v tiu nc. Bo co do ba vin quan trnh ln vua Minh Mng nm 1833 sau khi tin hnh ci cch qun l iu khuyn khch nhn rng vic s dng thit b ny. Cc tnh t nay c i vin c, ph ph trch cc vn lin quan n quyn li ca nhn dn. Cc cng v t c yu cu giao cho cc quan tnh v theo chng trnh. Lin quan n cc on dc sng, nu nh vic lp t cng nc trn cc on ny to iu kin thun li cho cc hot ng nng nghip th cn phi nhanh chng xin php lp t. Cc cng nc s c m khi c hn hn, l lt, khi c v ma, v chim to iu kin thun li cho vic ti, tiu nc v c ng vo khi c l.

Hiu qu ca nhng cng nc ny nh th no ? Lp t cng nc em li nhng kt qu kh quan trong vng duyn hi, ni ma mng khng n nh ch yu do nc l sng Hng nhiu hn l do nc ma dn (Pouyanne, 1931). Tri li, d nhn ra rng cng nc ch mang li nhng tch cc tm

[4] i Nam thc lc, tp II, Nh xut bn Gio Dc, 2004, tr. 843.


thi, khc xa vi mong i khi ra ngoi cc vng duyn hi. Nguyn nhn u tin l do vn k thut : thiu on cng trong thit k ban u cng thm hin tng ct bi vo thi im l khin lu lng nc chy qua cng khng . Nhng trn ht, vo ma nc ln, nhng vng t cao v trung

bnh trong ng bng, cao ca l sng c ngn vt qua mc cc cnh ng bn c rt nhiu, cn tr vic thot nc tha t cng v nc tip tc to thnh cc h ln. V vn ti nc, mc nc sng h thp vo ma ng khin cho phn ln cc cng nc nm ngoi mc nc.

Ngun : tc gi; nh : Qu lu tr nh Vin Vin ng Bc C Php (Paris).

S 1

Tm ti, nu nh cc vua triu Nguyn hiu c rng nhng con sng ng bng sng Hng l mt h cha nc khng bao gi cn m nh nng cn ti, th bn thn a hnh ng bng li khng cho php thc hin ti nc ch bng knh t chy: thiu phng tin c kh phc v ly nc

khng cho php khc phc kh khn ny (Chassigneux, 1912).

Cng vy, ti nc t rch v ao c ngun d tr nc t nhin ca cc con sng vn l chun mc cho ti khi cc h thng knh t chy c xy dng. Trong h thng ny, mi nng dn chu trch nhim d tr nc

cng nc : nhng vng mc k thut khng th khc phc


cho cc tha rung ca mnh v tt nc t mt ni c bit nm dc mt con rch hay ao c gi l im tt nc. Cc im ny c s hu c nhn, ngi ch c u tin so vi nhng ngi dn khc trong lng khi mun ly nc ti cho rung ca mnh. Sau nc c hoc thng vo tha rung cn ti, hoc vo mt con knh dn nc ti cho cc tha rung ca ngi nng dn.

Chng ti cp n cc bin php khuyn khch do cc hong ban hnh nhm tng lng nc d tr cho v ma nh khi thng rch, o knh ti nc hay nng cao h thng k - p tng kh nng d tr ca cc ng y lng. Nhng vi vic xy dng iu, ngun u t ca Nh nc qun ch thay i v s bt lc khng th a ra nhng gii php hiu qu cho vic ti tiu l hai yu t thc y cc cng ng nng dn thit k v thc hin xy dng cc cng trnh ca ring h. Kh c th lp c mt bn thng k v s lng cc sng kin cp a phng, song i khi l lng v cc tm bia li gi ln s tn ti ca chng. Tm bia ca x c S (huyn an Phng tnh H ng) khc nm 1854 (nm T c th 7) cho bit : Quy hoch thy li c mi quan h cht ch vi cc hot ng nng nghip. Mt s vin quan, ngi gi ng knh trong lng gp tin lp t mt cng nc bng trong x to iu kin thun li cho vic ti, tiu nc, phc v cc hot ng nng nghip. n cui th k XIX, chng ta ghi nhn c mc quan trng ca cc cng trnh ti v/hoc tiu nc cng v t, cho php trng la hai v mi nm trn mt phn ba tng din tch ca ng bng sng Hng.

Cui cng, vo thi k hn hn, cc hong triu Nguyn, cng nh cc triu i trc ,

u tm kim s gia h ca ng Tri xin ban cho ma. Trong cc ghi chp ca i Nam thc lc ni v vic tm kim mt s tr gip tm linh c on trch sau (thng 7 m lch, nm 1826) ghi li s nghi ngi v lo lng ca hong Minh Mng khi i mt vi mt hin tng thi tit m quyn lc trn th ca ng khng th gip ch c g. Hn hn thng xy ra vo thi k xun-h nhng k t mt vi thi gian tr li y, hn hn n c vo lc thu-ng, l do thi tit xu ! T mt vi tun nay, v khng c ma nn tri rt nng, n mc m mt ngi nh cm thy c la t bng, cy ci v ng rung khng cn ti tt. Trong cung in, ta khng c ly mt m ngon gic. Ti hm qua, ngi trong sn, mt di ln bu tri, ta thy mt m my ton mt mu en nhng m my ny nhanh chng tan bin khi mt lung gi ng nam thi qua, nh vy l kh c ma ! Nh vua quay sang Phan Huy Thc : Ta mun th cc v thn bn a, nu v no c th mang ma n, v s c thng, bng khng chng ta s hu b vic cng l. cng l cch ngi xa th nghim kh nng cc v thn. Nhng ma v gi l sn phm ca t nhin, cc v thn khng th gip c g. [][5].

1.1.4. thi k thuc a : hng n hp l ha cc cng trnh thy li

tnh hp l ca thit k k thut i mt vi thin mnh

Giai on cui th k XIX c ghi du bi tc ng ca ch thuc a v cuc chin chinh phc lu di tip din min Bc t nc. Di gc thy li, thi k ri lon v bt n ny kt thc bng s gii c min cng v ngy cng r ca triu nh nh Nguyn gip cho cc ban s k thut ca

[5] i Nam thc lc, tp II, Nh xut bn Gio Dc, 2004, tr. 524-525.


ch bo h. Tt nhin mc ch ca chng ti y khng phi l bin son lch s v cc mi quan h gia sc mnh thc dn v cc dn tc b h, m ch n thun im li ngn gn quan im ca mt s tc gi vo thi k v quy hoch thy li ti ng bng sng Hng, ch yu l vic p . Ni cch khc, chng ti quan tm ti cch nhn ca cc ban s k thut chuyn ngnh ca ch bo h. Quan im ca cc ban s ny v bn cht c hnh thnh da trn tnh hp l ca k thut v s tin tng v kh nng vt tri ca m hnh phng Ty so vi cc k thut bn a v so vi cc cng trnh c thc hin cho n thi im .

Quy m cc cng trnh hon thnh khin nhng nh quan st phng Ty ngng m, h m t y l mt dn tc nng dn cn c v hin lnh v cc cng trng xy dng c th so snh vi by kin c t chc v phn cp hon ho. Cng vy, nm 1914 E.Chassigneux vit D dng tng tng ra vic xy dng cc con c ny : cng cng vic y, ngy nay tin hnh trc mt chng ta, c thc hin bng nhng phng tin khng ly g lm hin i cho lm v cng khng c s khc bit no ng k so vi nhng phng tin s dng trong cc th k trc [theo s m t cc cng on xy dng khc nhau]. Tt c c thc hin nhanh chng v quy c mt cch ng kinh ngc. Thc s l mt cng vic hot ng khng ngng, c phng php ca mt n kin (1914: 97). Cng vi nhn nh nh vy, Pasquier m t mt cng trng m tc gi tham gia : Thi Bnh, ti nh c i thm cng trng o mt con knh c thc hin bng hnh thc lao ng cng ch. Gia ci th t dnh cht v mt mu xm, mi hai nghn dn bn a ang lao ng. Cng trng c thit lp mt cch ng ngng m. Cc tm phiu bng tre nh du phm vi khng

gian dnh cho tng tng. Phm vi khng gian ny c chia gia cc lng trong tng. [] Huyn cng vi nhn cng ca mnh thng xuyn c mt trn cng trng, iu hnh tng bc cng vic. V vy, theo lut chuyn mn ha lao ng, mi cng ng c mt nhim v c th (Vesin trch dn, 1992).

Th m, tri vi tinh thn ch chng l t ngn nm khin cc nh quan st rt n tng ny, h li khng h nh gi cao cht lng cng trnh v kt qu t c. L. Constantin c on m t kh ngn gn m theo ng s can thip vn minh ca ngi Php l hon ton c l: Vic p nhng con ny c thc hin mt cch ngu nhin, khng c nghin cu tng th v khng c chng trnh xc nh, quan chc bn a ch c cc s liu thc nghim rt m h nh hng. Ch t khi c s chim ng ca Php, v c bit l t nm 1909, vn gia c iu c v p mi thc s c nghin cu nghim tc, da theo mt chng trnh c th v cng vic c tin hnh c phng php nh vo cc khon tin c gi tr ln c cp hng nm cho cng vic ny. (1918). Cc tc gi khc nh P. Gourou hay J. Gauthier c mt ci nhn n ha v nh nhng hn, h t s can thip ca Php trong lnh vc p chng l trong bi cnh cc n lc khng mt mi t ngn i ca triu nh. Nhng cho d c nh gi cao n lc thc hin, phn ln cc tc gi u ch ra c th nm li ln v thit k v thi cng khin cc cng trnh xy dng khng th ngn l c cng trung bnh.

- Th nht, thiu s pht trin hp l trn c s mt k hoch tng th, h thng iu to thnh mt m cung phc tp gm cc cng trnh c ng i thng quanh co v gp khc khin nc l khng th chy u gy tng mc nc.


- Th hai, khng cao: vung gc vi H Ni, vo cui th k XIX, ch c cao 9 m trong khi mc nc sng dng ln c th t gn 12 m theo nhng hnh nh v l nm 1926.

- Th ba, cu to ti nhiu im dc khng ph hp c th chng chi vi dng chy hung hn: dc k taluy ln v t s dng khng chng m v khng c nn cht theo nh yu cu.

- Th t, cc tuyn bao quanh sng i khi nm qu gn vng bi sng khin cho cao v vn tc dng chy tng ln dn n tng nguy c v , nht l cc b lm, hay nguy c thy triu vt ln nh , lc ny li c tc dng nh mt con p trn. Hu qu xy ra tc thi v nghim trng n mc lm cho lng sng khng c c nh.

- Cui cng, li ln th nm khng phi li k thut m thuc li t chc. Lin tc c cc ci cch v qun l iu khng ng b khin khng hnh thnh c cng vi thi gian mt thi quen qun l cc cng trnh thy li v thi quen canh l. Bi vy, k s A. Pouyanne vit v ci cch thc hin nm 1833 nh sau: Vic thay i hnh thc t chc tng th cc b phn iu Bc K do hong Minh Mng yu cu nhm giao ton quyn cho cc quan li cp tnh chia trch nhim qun l mt cch ng tic v chc chn cn tr vic lp d n tng th cc cng trnh cn thc hin. S thay i ny dng nh l mt trong nhng yu t dn n s tht bi trong cc d n ca hong (1931).

Ni mt cch khc, ngi Php khng ch khng nh u th vt tri v tnh hp l trong thit k so vi ch ngha kinh nghim trong k thut ca ngi bn a m h cn p t quan nim ca mnh v mt ban k thut chuyn bit l nh th no, c ngha phi c mt cu trc t chc tp trung lu di v mt quyn t ch nht nh no v mt chnh sch, c bit l cc vn lin quan n c quyn ca h v k thut. Bo co ca k s trng Rouen phc p n trnh by v cc trn lt do vin Kinh lc s Hong Cao Khi gi Thng s Bc K nm 1915 chnh l bo hiu cho s xung t gia kin thc v thc t l hai iu hon ton khc bit. Vi thi nh nhn, v k s trng bc li tng im cc nhn nh v ngh ca Hong Cao Khi, trong khi Hong Cao Khi khng giu dim s ng h i vi ch bo h khi cho rng dn An Nam khng c kh nng khoa hc v k thut c th thit k mt h thng ngn l ph hp vi ng bng sng Hng. Hong Cao Khi v th vit : Nhng, cng khng c g hn i vi cc cng trnh p thm cao m chc chn c thc hin cng nh i vi nhng cng trnh u tin, dn An Nam khng c kin thc xc nh cao cn thit ca c th ngn c nhng mc nc l cao nht. Lm sao h c th thnh cng khi m hin nay chu u cc k s chuyn ngnh cng cn thng xuyn khng chc chn. (Rouen, 1915). Tha nhn yu km mt cch khng thc cng l nguyn nhn cn tr vic tip cn cc k thut tin tin phng Ty.


H thng iu yu km l iu d nhn thy khi chng kin tn s xut hin ca l trn sng Hng. T nm 1890 n 1945, H Ni tri qua 39 t l cao trn 10 m ch yu ri vo thng by, thng tm hng nm. Vi tn sut thng xuyn nh vy, vic b v v ngp lt l iu kh trnh khi. (Xem. nh).

Cng thi k ny, Dominique Vesin thng k c 11 trn lt ln lm ngp hng trm nghn hecta rung. Nh vy, trong t l ko di bt thng nm 1913, khong 30 ln v v a phng gy ra nhiu thit hi, S Cng trnh cng cng thng k c ma mng mt trng trn khong 100 000 ha la, nc khng thot kp c th gieo m li, tc thit hi khong 150 000 tn thc. Ring trn l c bit nghim trng

nm 1915 gy 48 ln v : mt na lu lng nc sng Hng vo ng bng lm ngp 365 000 ha la, tng ng mt phn t tng din tch ng bng sng Hng. hung d ca con nc c th thy c trn bn do S Cng trnh cng cng lp (xem cc bn ). S thiu an ton thng xuyn ca h thng thy li gii thch ti sao cho n tn nm 1930, mc tiu chnh trong qun l thy li ca chnh quyn thc dn Bc K l gia c h thng iu. V im ny, rt nhiu n lc ng k c ghi nhn cho d cuc chin chng li s hung bo ca nc l sng Hng i khi l cuc chin khng cn sc. C th xc nh hai thi k u t chnh ca chnh quyn thc dn vo hot ng tu b iu trn ng bng

trn lt nm 1926, lan can cu pha Gia Lm

Ngun : Gourou (1936).

nh 17


sng Hng : cc hot ng can thip kp thi (1890-1918)v trin khai k hoch quy hoch c tnh ton (1918-1930)[6].

Giai on 1890-1918: chnh quyn thuc a khi li cuc tranh lun v iu

T 1890 n 1918, cc cng trnh quan trng c thc hin song theo thi hn qu chnh xc v vi ngun lc ti chnh v nhn lc khng . Ngoi ra, u t tp trung nhiu nht trong khong hai nm 1892 n 1893 : p 100 km mi v hn 300 khc c tu b. Thi gian sau th cc hot ng thng xuyn ch hn ch nhng g cp bch nht nh khc phc hu qu do v v lp cc d n khng th thc hin, thm ch ngng cung (Vesin, 1992). Phi ni thi k m mm trong bng ti ny mt phn l do hu qu ca cuc tranh lun gay gt ch i n hi kt vo cui nhng nm 1910.

Sau trn lt thm ha nm 1893, y ban u tin v iu c thnh lp vo nm 1895, hai y ban khc c thnh lp vo nm 1905 v 1915. Nhng ngi ng h vic gia c v nng cao ng lot h thng iu, coi y l s la chn duy nht mang tnh thc t c th chng l hiu qu, i ngc vi nhng ngi ngh ph mt phn hay ton b h thng iu. Nhng ngi ng h ph b h thng iu cho rng phi chm dt vng xoy khng hi kt ca vic p m theo h y l tc nhn u tin phi chu trch nhim v nguy c cc cn l ngy cng hung bo, hu qu ca vic thay i ch thy vn ca cc dng sng khi b tch khi cc nhnh thot nc t nhin ca chng (Les digues dans le delta, 1902). V vy, gn mt th k sau khi vua Gia Long ln u tin

t ra cu hi v c hi bo ton h thng iu, cc quan chc chnh tr v ph trch k thut ca chnh quyn bo h ln su vo sai lm khi b qua kinh nghim au thng v ph ti tnh Hng Yn vo khong nm 1833 n 1837.

phn m u, chng ta nh li rng ch ny khng ch c tranh lun di thi thuc a m bt u t trc . Mt ln na n li c a ra bn ci ti cc y ban nghin cu c thnh lp sau mi trn l hay hn hn nghim trng, v cc iu kin thy li ti ng bng sng Hng v cc bin php nng cao kh nng tr thy.

Mt lot cc bin php chng l c a ra: o h cha ti vng trung du; xy p trn; tin hnh cc cng trnh di lng sng Hng v trn cc nhnh sng; loi b mt phn hay ton b h thng iu. Bin php cui cng b xa b hon ton khi chng trnh tng th v gia c iu c thng qua vo nm 1918.

Cc nghin cu v ch thy vn ca cc con sng ln trong ng bng sng Hng v s nh hng ca h thng iu cng nh vic th hin ton b h thng ny trn bn (bn vi t l 1/25000) do S a l ng Dng thc hin mang li y cc lp lun khoa hc thuyt phc cc cp chnh quyn. Nghin cu cho thy s tn ti ca h thng iu khng gy ra nhng thay i quan trng v lu di cho lng sng trong mt th k v nu nh mc nc mt con sng c xu hng dng cao th hin tng ny khng phi do h thng iu[7]. Cui cng, l phi thng nhng v phun nc liu lnh. Bin php a ra bi

[7] Sau ny, cc k s nh A. Normandin, J. Gauthier hay A. Poyanne ch ra rng s bi t duy nht khng th tranh ci ca mt con sng c ngn, bi t cho bi sng, khng nh hng nhiu n cao mc nc khi c l.

[6] Bo co thc trng c th theo thi gian ca Dominique Vesin (1992)


nhng ngi ng h vic ph b iu chc chn khng cn g c th t hn, nh nhng g E.Chassigneux t by t nm 1912: Mong mun cc dng sng chy t dov i dng trn mt b mt phng nh b mt

ng bng Bc K, v nh c th cu ng bng va thot khi hn hn va trnh c l lt nghim trng m vn m bo t bi v trm tch mu m, s n gin l vic hy hoi t nc ng thng ny.

Bn ngp lt trong trng hp v (nm 1926)

Ngun : Gauthier (1931).

Bn 5

k t nm 1918: u tin gia c h thng iu

Vo nm 1918, sau nhng trn l khng khip nm 1915, ln u tin mt chng trnh gia c v nng cao tng th h thng iu c thit lp. Chng trnh ny tp trung ch yu vo quy hoch cc vng trng Vnh Yn v Sn Ty cng nh hon thin

h thng ca nhnh sng chnh ca sng Hng l sng y.

Nu nh cu hnh v mt l thuyt cc con c xc nh l c kh nng chng li l cao 12 m, trn l c bit nm 1926 t ra yu cu phi xy dng mt chng trnh tng th mi c th bo v cc cng trnh nh c ca dn chng v rung ng. Cc cng trnh thc hin t nm 1926 n 1931 c quy m

Cc vng t khng c

bao v b lt sau l

Cc vng t c bao

v b lt nu v


rt ln: nng cao[8] hn 800 km , bo v v ri b sng, xy dng v xem li hn 170 cng nc. Chng trnh b sung nm 1931

tp trung vo h thng quai m cho n thi im vn b coi nh.

[8] Vo nm 1930, cc con bao quanh hu ngn sng Hng c cc cao nh sau : 17, 8 m Vit Tr; 15,1 m Sn Ty; 13,7 m H Ni ri gim dn khi sng ra gn n bin (Gourou, 1936).

trn lt nm 1926, ch hng ti Gia Qut v thit din ct ngang cho thy nhng ch c gia c lin tip trn sng hng

Ngun: Gauthier (1931).

nh 18,19 v 20


Cui cng, cc kt qu t c xng ng vi ngun lc ti chnh b ra v ngun nhn lc c huy ng v t nm 1926 n 1937, khng c bt c mt con no c gia c b v, c ngha l trong sut thp k ny, h thng iu c ci thin l nh c i ng tu b v canh tt trong ma nc ln. Quy nh chung v canh c ban hnh nm 1917 v b sung nm 1935. Quy nh ny xc nh nhiu nhim v khc nhau lin quan n b phn chuyn bit v qun l cc cng trnh cng cng, giao trch nhim canh nh k cho cp qun l x , theo di tnh hnh v thng bo ngay cho cc cp trn trong trng hp c hin tng bt thng. Trong thi k c l, phi trc canh ngy v m.

Thng 11 nm 1948, Tiu ban v vn hin i ha ng Dng lp mt bn tng kt, t ra cng phi ca tng, ch sao c th khc c, v cc cng trnh ngn l c chnh quyn thuc a thc hin t cui th k XIX: 1500 km c gia c bi hn

300 000 000 m3 t vi tng chi ph ca tt c cc chng trnh c tnh ln n 25 triu ng bc. so snh, chi ph thit hi do l gy ra nm 1915 do S cc Cng trnh cng cng c tnh l 5,5 triu ng bc, tng ng 1/5 tng gi tr u t tin hnh.

Vi cc tc gi ca bn bo co ny, nhng v v nm 1945 lm ngp 230 000 ha khng t vn xem li mc bo v an ton cho vng ng bng khi l sng m l do thiu hon ton mt h thng theo di v bo v , sau cuc o chnh ca Nht Bn v lt chnh ph Php ca Vit Minh. Cc cng trnh quy hoch thy li () y tham vng do cc tc gi ny xc nh cho thi k 1949-1959 r rng vn nm trong tnh trng d n.

h thng ti t chy v tiu nc

Cc s liu do Pierre Brocheux v Daniel Hmery xy dng t Nin gim thng k ng Dng (1913-1943) cho thy r xu hng ngy cng xu i ca tnh hnh lng

Gia c cc cng trnh v p mi

Ngun: Qu lu tr nh Vin Vin ng Bc C Php (Paris); Gauthier (1931).

nh 21 v 22


thc t u th k. Nguyn nhn n t s kt hp ca nhiu yu t, mc phn tch u tin th l vic gia tng dn s, gia tng cho php, nht l do t l t vong gim. y l gii thch chnh m cc ban s k thut ca chnh quyn thuc a a ra gii thch s pht trin ca mt giai cp v sn nng thn min Bc Vit Nam, ni m mt lng thc (s dn trn km2 rung la) t 678 cho ton vng Bc K v 800 n 1200 cho nhiu tnh trong ng bng (Henry, 1932).

Vy m, i mt vi s suy gim lin tc cc iu kin ca giai cp nng dn, cho n nm 1930, u t ca chnh quyn thuc a trong lnh vc thy li gii hn ch yu vic cng c v quy hoch mng li iu rng khp bao quanh sng Hng vi cc chi lu v phn lu chnh.

Tuy nhin, tng ln nhm trin khai h thng h tng thy li trn ng bng sng

Hng nh bin php nhm ci thin ng k s phn ca dn c c a ra bn lun vo cui th k XIX. Nhng d n quy hoch tng th y tham vng ra i, nh l d n Sallenave (1895) hay Godard (1898), nhng cc ban s k thut v chnh quyn bo h vo thi im cho rng ngun u t ti chnh cn thit l qu cao. Phi ni rng khu vc ng bng, vic trin khai h thng thy li ch c th thc hin quy m ln th mi m bo c cng lc ti v tiu nc tha trong ma ma. lm c iu ny cn trang b cc phng tin c kh mnh a nc ln cao cng nh o cc con knh ln tiu nc v dn nc.

Mt s cng trnh tuy nhin c thc hin vng ra ng bng ni c chnh ln cho php nc t chy xung v khi thm canh nng nghip c chi ph thp nht.


tnh hnh quy hoch thy li vng chu th nm 1913 v 1945

Ngun: Brenier (1914).

Bn 6

Sau tht bi ca nhng th nghim u tin vo cui th k XIX v u th k XX, vic trin khai thnh cng h thng Kp khi ng li d n ca chnh quyn thuc a cho php thc hin ti nc cho ton b vng thng ngun chu th v h thng Kp c c th ha mt phn bng vic xy dng ba h thng ti nc khc cho php nhn rng m hnh trng hai v la mi nm. Cc h thng Vnh Yn v sng Cu c thc hin nh chng trnh vay vn nm 1912, h thng Sn Ty vi chng trnh nm 1920. Nguyn l l ly ngun nc trc tip t sng sau khi mc nc c a ln cao bng mt con p, hoc nc c bm bng my c kh dn vo con knh chnh nh trng hp h thng Sn Ty.

Vo u nhng nm 1930, bn h thng ti nc ln i vo hot ng, tt c u nm trong vng thng ngun chu th.

H thng ln nht trong nhng h thng ny l h thng sng Cu, c c tnh l ngoi chc nng phc v nng nghip cn c chc nng vn ti ng sng: con knh ti nc chnh cho php tu b qua li trn chiu di 53 km chia lm by on sng, u thuyn, cho php thuyn i li trc tip gia Thi Nguyn v Hi Phng. H thng ly nc nh con p Tac-Oun v chia thnh by nhnh chnh v mi hai nhnh ph.

Sau khi mi cng trnh c hon thnh, chnh quyn thuc a ph by chin thng trn vn. Chng hn nh vo t khnh

Cc cng trnh thi cng nm 1913 Tnh hnh nm 1948

H thng ti (1)

Bi t h (2)

Tt cn v bo v cc khu vc

H thng ti tiu ang khai thc

H thng ti tiu ang nghin cu


thnh con knh ca sng Cu, p phch c dng ch cuc cch mng thc s pha bc ng bng Bc Bc treo ln; khi khnh thnh h thng Vnh Yn, thng s Bc K, ng Monguillot tuyn b: Mt khc, khng ch giao thng c ci thin m sn lng cng tng ln nh vo cc cng trnh thy li nng nghip ln.

Khng th ph nhn c tm quan trng ca nhng thnh tu ny, chng ta phi t chng vo bi cnh chung ca vng chu th. Tng s 60 000 ha c quy hoch n u nm 1930 trn tng din tch t trng trt khong 1 200 000 ha. Ngay c khi chng ta ng vi Pierre Gourou rng ch mt na din tch chu th cn c quy hoch theo hng ny, tng ng 600 000 ha, th nhng cng trnh thc hin ch chim 10% trn tng s cn thc hin, v di gc k thut y l nhng phn d thc hin nht. Mt khc, Dominique Vesin nhn thy cc mng li ngoi vi ny b ch trch rt nhiu: i khi chng b coi l cc khon chi tiu xa hoa khi khng c xy dng nhng ni c nhu cu cp thit, ngha l vng tp trung nhiu khu t gic ca chu th m li c tin hnh nhng ni rung

tha tht. S la chn ny khng ch do cc rng buc k thut m bi trong s cc cng trnh ny, nht l h thng sng Cu, ch em li li ch cho mt s t ngi Php nh c trong vng.

Cuc khng hong th gii nm 1929 v nhng nh hng ca n ti nn kinh t thuc a v cc dn tc thuc a gy suy gim nng n cc iu kin vt cht ca nh nng dn n nn i v cc cuc ni dy. Tuy nhin cuc khng hong ny ch l yu t khi ngun, cht xc tc ca mt x hi ang trn suy thoi t nhiu thp k. Qu vy, c ch quy nh ni ti, nht l vic ti phn chia nh k t ai trong x, chim 21% t ai vng ng bng chu th vo nm 1930 (o Th Tun, 1998), v cc ngun thu nhp b sung do mt lnh vc th cng truyn thng quan trng v nng ng mang li khng cn gip ng u vi tnh trng ngho ha ngy cng nghim trng ca nng dn c na, vi s lng nng dn khng c t, lnh canh, ch trang tri, h sn xut nh ri vo ngho kh ngy cng nhiu, h b sit cht bi nhng khon n v vay nng li. Ci vng xoy km pht trin ny theo nh Pierre Brocheux v Daniel

1 h thng ti nc hot ng u nhng nm 1930

Bng

H thng: Sng ly nc

Khi cng

i vo hot ng

Din tch ti

Tng chi ph v /ha ($*)

Kp Sng Thng 1909

1913

191 2

1914

5 500 ha

2 200 ha

675 000 ; 90/ha

VnhYn Pho y 1914 1922 17 000 ha 1 230 000 ; 70/haSng Cu Sng Cu 1922 1929 28 000 ha 4000000 ; 140/haSn Ty** Sng Hng 1927 1931 10 000 ha 1 200 000 ; 120/haTng s 62 700 ha 5 400 000

* ($): ng bc ng Dng ** H thng Sn Ty l h thng u tin s dng bm nc ly nc t sng Hng


Hmery (1995), cn c xem xt nh mt phn ca h thng thuc a Php m trong , cng nh trong bt k ch kiu ny, quc gia thuc a trc ht phi em li li nhun, li nhun t s khai thc thuc a cng nh li nhun n t nhng th trng b khng ch ti thuc a.

V li cng chnh mc tiu m bo an ton v tng t tc thuc a, gn vi mong mun hp l ha cc mi quan h Nh nc-nng dn bng vic nm r hn cc c cu quyn lc lng x vn hon ton xa l i vi chnh quyn thuc a, khi cc c cu ny khng t ra cng khai chng i Nh nc, to ng lc cho chnh quyn thuc a tin hnh nhng ci cch quan trng quy m i vi lng x nm 1921: thay th hi ng thn ho bng mt hi ng lng c bu ra, v p t ngn sch x. l mt n nh ngy trang cay c, ch lm trm trng thm cc mu thun ni ti trong lng khi cho mt b phn nh c th t do cp ot t ai trong x. Mi quan tm vo lc khng phi l pht trin nng nghip v ci thin i sng nng thn m l bo v an ton cho ngun li nhun thuc a. Trong phn m u cun sch ca mnh, nh nng hc Ren Dumont gii thch rng sau khi n H Ni nm 1929, ngi ph trch S Nng nghip Bc K yu cu ng khng lm vic nhiu qu, v nh vy s cho thy rng, cho n lc , cc ban s lin quan hu nh khng lm g cho nng nghip trng la (1995).

Cng vy, d dng nhn ra l vic ban hnh mt chnh sch quy hoch thy li c h thng cc khu t gic trong vng chu th v cc bi bi ven bin vo nm 1931 nh du s thay i thi thc s ca chnh quyn bo h i vi nng thn. Chnh sch ny nhm mc ch trang b cho vng chu th cc h tng thy li cho php ph bin

trng la hai v mi nm, mc tiu ny gn vi chnh sch gin dn ti cc tnh qu ng dn c bng vic t chc cc lung di dn v cc vng t dn min Trung v min Nam t nc. thc hin vic ny, chnh quyn thuc a xc nh mt lot cc u tin cho php kt hp hai rng buc quan trng nht l ti nc v tiu nc trn c s xc nh tnh cht thy a mo ca a phng bng vic phn chia cn thn khu ng bng trung v h du. Qu vy thch thc t ra trn thc t phc tp hn rt nhiu so vi cc h thng thy li nc t chy pha ng bng thng du.

Trong cng mt khu t gic, cn phi bo v cng lc cc rung la khi s xm nhp ca nc t bn ngoi, tiu nc v thot nc dn ng cc vng trng trong khu, va phi m bo ti nc cho ton b cc cnh ng. iu ny i hi lp mt k hoch thot nc v tho kh, tng kh nng ca cc nhnh thot nc hin c v nu cn thit b sung bng vic o cc con knh mi ph hp vi nhng thay i t ngt ca ch a l thy vn ca cc con sng ln trong ma ma, v thit lp cc h thng ti ly nc hoc a mt nc ln cao nh mt con p, hoc bm nc trc tip t sng, cng vic c thc hin qua vic iu khin mt lot cc cng nc v van v nh k dn nc y cc knh ph cp hai v cp ba. Mi vic tr nn phc tp hn khi phi a c ch thy vn ca mi khu t gic c quy hoch thnh mt k hoch tng th trnh tnh trng ln lnh cha thnh ln qu, ngha l tiu nc c cho mt khu t gic song c khnglm ngp ton b hay mt phn khu t gic bn cnh nm cao thp hn.

Nhiu cng trnh quan trng c thc hin v vo nm 1937, tng din tch c thy


li hay quy hoch l 278 000 ha (trong 72 000 ha l cc cng trnh ngoi vi trc nm

1930 v 25 000 ha bi bi ven bin ), t 377 000 ha vo nm 1945 (Vesin, 1992).

V ch ny, Pierre Brocheux v Daniel Hmery nhn xt rng tuy l c n tng nhng kt qu vn ng tht vng nu nh thiu i chnh sch rung t v nng nghip ph hp v hot ng cng nghip ha t nc, vic y mnh quy hoch thy li v vng chu th ch cho php duy tr mc tiu th bp bnh hin ti ca nng dn, trnh c nn i nhng khng cho php tng lp nng dn thot khi tnh trng suy dinh dng v km pht trin chung m h ang tng bc ln su vo (1995).

V im ny, cc n lc huy ng l rt ln (Vesin, 1992). Nhng p lc thu m cng ngy cng nng n. T nm 1920 n nm 1934, ngha v thu ca mt gia nh nm ngi, tnh tng ng lng thc phi np l t 323 kg n hn mt tn (Brocheux et Hmery, 1995). Hn na, vic thu thu dng nh cn phi chu cng nhng vi phm v chnh sa nhiu hn trong qu kh.

Mt thc t ng bo ng hn khi cc chng trnh di dn, cc khu nh c bn a nh v sau l cc khu nh c gia nh nh v hng ng bng trung v thng

tnh hnh quy hoch thu li vng chu th sng hng nm 1945

Ngun: tc gi, da vo Vesin (1992).

2Bng


du, cng nh v min Trung v Nam ca t nc hon ton tht bi. Chnh quyn thuc a v gii khoa hc li cho tnh bt ng ca tng lp nng dn Vit Nam, ng r ti nhng vng t qu hng v lo s vi ngh phi ri b lng mc qu hng ca t tin (Gourou, 1936). Cc nghin cu mi y cho thy tht bi ny cng l do b my thc dn khng thc s mong mun di dn, c chng minh bng nhng ro cn hnh chnh v ti chnh lm ngui lnh nhit tnh ca nhng ngi mun di c : i vi chnh quyn thc dn, gii hn s ngi di c cng ng ngha vi vic kim sot c dn chng v nh vy duy tr c s n nh ca mt ch m t nm 1930 phi ng u vi vic gia tng tr li ca s bt mn v chng i (Hardy, 1999).

kt lun : nh nc trc nhim v qun l iu

Sau khi im li ngn gn quan im lch s trong mt thi gian di, t th k XII n na u th k XX, phn m u chng ta thy rng ng bng sng Hng, tr thy v qun l cc cng trnh thy li ln l iu lm pht sinh cc mi quan h c bit, thm ch i khi i nghch nhau, gia Nh nc v tng lp nng dn. iu ny khng c g ng ngc nhin : bi v, t nc hu nh ch chuyn c nng thn ny, sn xut nng nghip, ngay c cho n thi gian sau ny, vn l ngun thu nhp chnh ca nh nc qun quyn thng qua vic thu thu ca nng dn (ng k) v thu t. V vy trong nhiu th k, triu nh phi tm cch can thip duy tr an ton cho ngun thu ny, m bo s sng cn cho chnh h. V im ny, chnh quyn thuc a cho thy mt s lin tc ng kinh ngc. H tip tc v hp l ha nhng cng trnh c thc hin bi cc triu nh ni tip nhau, thay th

l cu ma ca vua bng k thut hp l ca khoa hc. Mc ch ca nh nc bo h cng ging vi nh nc qun quyn : bo v nhn dn v ma mng duy tr an ton ngun thu v tng thu khi m thu cng l ngun li u tin trong h thng khai thc ca thc dn.

Can thip nhiu nhng khng ng b v tc ng ca Nh nc ln cc sng kin cp a phng thay i ty theo s phn b trch nhim qun l iu, v cui cng phn nh kh trung thc nhng bin i trong mi quan h gia hong cc triu i k tip nhau vi lc lng chng l cc dng sng vng chu th.

- Nh L: chnh sch ln v t ai v thy li da trn mt b my quan li c mt n cp huyn. Mong mun hp l ha v h thng ha h thng thy li, tu b h thng iu c lut ha (b lut nh L)

- Cha Trnh: bt lc trc cc vn tr thy, qun l iu ch c giao cho cc quan cp tnh.

- Nh Nguyn : cho d c mt k hoch tng th n tng, chnh sch thy li ca nh Nguyn vn l mt chnh sch khng nht qun v thiu tnh lin tc, cho thy quan trng ca nhng quyt nh n phng v s bt n nghim trng ca b my quan li ca triu nh qun ch chuyn ch ny.

- Ch thc dn: chuyn giao qun l cho cc ban s k thut ca ch bo h, khng nh tm nhn rt tin tin vi u th vt tri v tnh hp l ca khoa hc k thut trong vic thit k so vi ch ngha kinh nghim ca ngi bn a v p p quan nim th no l mt b phn k thut chuyn bit, c ngha l phi c mt c cu t chc tp trung lu di.


Tm li, t mt quan im khi nim v phng php lun, nghin cu ny phn bc gi thuyt trng phi ch vn ha t vai tr v kh nng can thip ca Nh nc v tr ph. Qu thc, khi m rng phm vi quan st ra ngoi phm vi a phng, chng ta nhn thy cng vic qun l nc v tr thy tt nhin s lm hnh thnh nn cc tng quan lc lng gia chnh quyn trung ng v cc x hi nng dn. Nhn nh ny nm trong khun kh cuc tranh lun v ni dung gy chia r cng ng khoa hc t hn mt th k, c th l s xut hin ca mt b my quan liu trong lnh vc thy li c ngun gc t chnh s hnh thnh Nh nc trong cc x hi nng nghip chu , nhng quc gia m qun l thy li (thy li nng nghip, thy li chin lc v vn ti ng thy) l mt yu t ct yu i vi s pht trin ca h v thng thng l mt thch thc cho s sng cn ca t nc[9].

Tuy nhin, y khng phi l lc vo tm kim mt gi thuyt v mi quan h hu c gia xy dng Nh nc v x hi thy li, cng khng phi cho tr thy l minh gio vi ngha s can thip ca quyn lc trung ng i lp vi sng kin a phng m l phn tch nhng mi quan h tin trin gia vic can thip ca quyn lc trung ng v cc sng kin a phng.

Tham kho

Tessier, O. (2011), Outline of the Process of Red River Hydraulics Development During the Nguyn Dynasty (Nineteenth Century), in Steward, M.A. et P.A. Coclanis (eds.), Environmental Change and Agricultural

Sustainability in the Mekong Delta, Advances in Global Change Research 45, DOI 10.1007/978-94-007-0934-8_4, Springer Science+Business Media B.V.

ti liu tham kho

BTHEMONT, J. (2000), Les grands fleuves : entre nature et socit, deuxime dition, Armand Colin, Paris.

BRNIER, H. (1914), Essai dAtlas Statistique de lIndochine Franaise, IDEO, Hanoi Haiphong.

CADIRE, L. (1914), Les urnes dynastiques du palais de Hu , Bulletin des Amis du Vieux Hu, janvier-mars 1914, 1re anne, n1, pp.38-46.

CONSTANTIN, L. (1918), lHydraulique agricole en Indochine , IDEO, Hanoi-Haiphong.

CHASSIGNEUX, E. (1912), Lirrigation dans le delta du Tonkin , Revue de Gographie annuelle, tome VI, f1, Paris.

CHASSIGNEUX, E. (1914), Les inondations et les digues du Tonkin, Confrence faite lcole coloniale, le 13 mars 1914, imprimerie Chaix, Paris.

DUMONT, R. (1995), La culture du riz dans le deltadu Tonkin, Price of Songkla University, 592 p.

i Nam thc lc (2004), tp I, II, III, IV, Nh xut bn Gio dc, H Ni

i Nam thc lc (1967-1968), tp XIV - XX, Nh xut bn Khoa hc X hi, H Ni.

i Vit s k ton th (1697), bn k ton th, 1993, tp I, II & III, Nh xut bn Khoa hc X hi, H Ni.

[9] Tranh lun c khi li vo nm 1957 vi vic xut bn cun sch v cc cuc tranh lun ca Karl Wittfogel, Ch ngha chuyn ch phng ng. Tc gi tip tc khi nim phng thc sn xut chu do Marx pht trin, qua vic th hin khi nim ny di dng s dng chuyn ch ca quyn lc c ngun gc t s tp trung quyn lc v quan liu pht sinh t vic thc hin cc cng trnh thy li trn quy m ln. (Wittfogel, 1964).


DELOUSTAL, R. et C-E. MATRE (1908), La justice dans lAncien Annam - Prface , Bulletin de lcole franaise dExtrme-Orient, tome 8, pp.177-181.

DELOUSTAL, M. (1911), La justice dans lAncien Annam Traduction et commentaire du code des L, FEO, Imprimerie dExtrme-Orient, Hanoi.

c Hng (1998), Vn tr thy Hng Yn di thi Nguyn (th k XIX) , tp ch Nghin Cu Lch S, s 5 (270), tr. 42-47.

c Hng (1994), V vn t chc, qun l cng trnh tr thy Bc b, ca nh Nguyn (th k XIX) , tp ch Nghin Cu Lch S, s 4 (275), tr. 47-51.

c Hng (1979), V tr thy thy li nc ta na u th k XIX , tp ch Nghin Cu Lch S, s 4 (187), tr. 46-56.

GAUTHIER, J. (1931), Digues du Tonkin, Exposition coloniale internationale Paris 1931, IDEO, Hanoi-Haiphong.

GOUROU, P. (1936), Les paysans du delta tonkinois, Publications de lEcole Franaise dExtrme Orient, Les Editions dart et dhistoire, Paris.

HARDY, A. (1999), La population du Vietnam lpoque coloniale : situation, controverses, solutions, Revue Xua & Nay, n62, pp. 32-33 et p. I-III ; n63, pp. 38-39 et p. I-III ; n64, pp. 38-40 et p. I-III.

HENRY, Y. (1932), Economie agricole de lIndochine, Imprimerie dExtrme-Orient, Hanoi.

HONG Cao Khi (1915), Les inondations au Tonkin et Rouen, Rapport technique de M. Lingnieur principal Rouen, extrait du Bulletin conomique de lIndochine, n114 juillet-aot 1915), IDEO, Hanoi-Haiphong.

HUY Vu (1978), Vi nt v iu, thy li lng x Vit-Nam thi trc , tp ch NghinCu Lch S, s 3 (180), tr. 46-53.

Khm nh i Nam Hi in S L (1855) Tc Bin (1895/1917) [Rpertoire imprial des institutions et rglements du i Nam (1855) partie supplmentaire (1895/1917], 2004, Tp VII, Quyn 205 Quyn 223, Nh xut bn Thun Ha, Hu.

LANGLeT, P. (1985), Lancienne historiographie dtat du Vietnam - Texte et commentaire du miroir complet de lhistoire impriale, chapitres 36 et 37 (1722-1735), FEO, Collection des textes et documents sur lIndochine, XV,Paris.

LANGLeT, P. (1978), Texte et commentaire du miroir complet de lhistoire impriale, chapitre XXXV (1706-1721), BFEO, tome LXV, fascicule 2, Paris, pp. 493-587.

LANGLeT, P. (1970), La tradition vietnamienne, un tat national au sein de la civilisation chinoise , BSEI XLV (1970) 2-3, pp. 1-395.

L Thnh Khi (1992), Histoire du Viet Nam des origines 1858, Sudestasie, Paris.

NG c Th, Nguyn Vn Nguyn, PapinP. (eds) (2004), ng Khnh a d ch [Gographie descriptive de lempereur ng Khnh], FEO - Nh xut bn Th Gii, H Ni.

NGUYN Trn Hun (1972), Ln-ng, Thng Kinh K s (Relation dun voyage la Capitale, traduction et annotations par Nguyn Trn Hun, Publications de lFEEO, volume LXXXVII, Paris.

PHILASTRE, P.-L.-F. (1876), Le Code Annamite, TomeII, Ernest Leroux, Paris.


POISSON, E. (2009), Dtruire ou consolider les digues du fleuve Rouge , Asanie n23, Bangkok, pp. 77-96.

POUYANNE, A.A. (1931), Lhydraulique agricole au Tonkin, Exposition coloniale internationale Paris 1931, IDEO, Hanoi-Haiphong.

SCHNEIDER, F.-H. (1902), les digues dans le delta, Revue indochinoise, 6e anne, n217, Hano, pp. 1167-1169

Th mc thc bn vn khc Hn Nm Vit Nam [Catalogue des inscriptions du Vit-nam] (2007), H Ni, Vin Nghin Cu Hn Nm - FEO - EPHE, Tp I & III.

VESIN, D. (1992), Histoire du fleuve Rouge. Gestion et amnagement dun systme hydraulique au Tonkin des annes 1890 jusqu la seconde guerre mondiale, mmoire de matrise, UER de Gographie, Histoire, Sciences de la Socit, Universit de Paris VII, Paris.

Vit S Cng mc Tit Yu (2000), Nh xut bn Khoa Hc X Hi, H Ni.

Vit s Thng gim Cng mc (1958-1959), tpIV, IX, XII & XIII, Nh xut bn Vn S a, H Ni.

WITTFOGEL, K. (1964), Le despotisme oriental, ditions de Minuit, Paris.

tho lun

alexis Drogoul, iRD

Liu c cc cng trnh v ti liu nh vy v vng ng bng sng Cu Long ? C th so snh lch s quy hoch ca hai vng hay khng?

Yves perraudeau, i hc nantes

Khi anh nhc ti lc lng qun i ph trch iu, liu lc lng ny c ging vi lc lng ph trch cu ng Php hay

khng? C trng no o to cc ngh lin quan n lnh vc ny hay khng?

Jean-pierre Beurier, i hc nantes

Trc y c d n xy p no hay cha ?

olivier tessier

min Nam, khng c cng trnh iu no c quy m tng t nh vy cho ton b ng bng sng Cu Long, mc d ngy nay cng c mt vi cng trnh iu c xy dng bo v cc khu dn c, khng gian th v cc khu cng nghip. Cc vn cc tnh pha Nam khc vi cc tnh pha Bc, v mc d xy ra nhiu trn lt ln gy hu qu nghim trng cho ngi dn v kinh t a phng, nhng vic p kim sot v phng nga l lt trn cc con sng chnh cha bao gi c thc hin nh cc tnh min Bc. iu kin lch s v dn c, mt dy c ca mng li knh rch (t nhin v o p) v cng sc b ra c th quy hoch mt cch tng th v hiu qu chnh l mt s nguyn nhn gii thch cho tnh trng ny. So vi min Bc, cc tnh min Nam c la chn hon ton ngc li: vic chinh phc vng ng bng sng Cu Long c thc hin bng qu trnh o p hnh thnh nn mt h thng knh rch chng cht tri ti tn C Mau v tip tc ko di sang Campuchia. Nh vy, mi lin quan vi nc hai vng ng bng sng Hng v sng Cu Long l khng h ging nhau. H Ni, dn c phn ln sinh sng pha trong , t c lin h trc tip vi con sng pha ngoi, ngoi tr mt s cng ng nh nhng ngi lm ngh ch , i tu hoc nh bt c l sinh sng ngoi bi. Ngc li, ng bng sng Cu Long, mt phn quan trng cc hot ng ca i sng kinh t x hi din ra theo con nc, h thng knh rch khng nhng c s dng phc v cho


sn xut nng nghip m cn phc v cho vic i li, vn chuyn hng ha. Nt khc bit trong vn ha a phng vng ny c nh vn Sn Nam t cho tn gi l vn minh sng nc, y l cch gi th hin c r nt nht di sn vn ha chung ca c dn a dn tc sinh sng vng ng bng sng Cu Long. So snh kinh nghim v thy li v cch nhn nhn v nc gia hai vng ng bng sng Hng v ng bng sng Cu Long l mt nghin cu rt th v, hin nghin cu ny ang bt u c trin khai vi mt d n mi ca FEO ti min Nam.

tr li cho cu hi ca anh Yves Perraudeau, theo ti c bit th hin khng c trng o to no chuyn v ngnh ngh ny, tuy nhin c mt s trng i hc c cc chuyn ngnh o to k s v cn b qun l ti nguyn nc. Cn v vic xy p, ti khng tm thy trong cc ti liu lu tr trc y du vt ca vic xy p thng trn sng Hng hoc cc sng nhnh. Tri li, i khi ngi ta c nhc n mt s cc cng trnh h cha iu ha nc phc v cho ti tiu cc vng t cao (vng trung du hoc vng cao). Hin nay, p Ha Bnh c xy dng trn sng , mt con p ln khc cng c xy dng Sn La, c hai cng

trnh ny u phc v cho sn xut in. C s thay i nh vy l v mi n gn y thi, ngi ta vn cn tm cch t phng h trc nguy c l lt t cc con sng ln, v vic tn dng dng sng ch c thc hin bng mt s cc con ng gin tip ch cha c tng tc trc tip gia con ngi v dng sng.

V cu hi lin quan n cc k s, ti xin nhc li l sau nm 1954, ti liu ca chnh quyn thuc a c chia thnh hai loi ti liu lu tr chnh: ti liu lu tr thuc quyn ca chnh quyn thuc a ti liu lu tr chnh tr, qun s, ti liu ca ton quyn ng Dng, v.v. cc lu tr ny c chuyn v Php; loi th hai l cc ti liu lu tr mang tnh k thut v qun l th vn cn li Vit Nam. H Ni trin khai mt d n hp tc v vic chuyn giao ti liu lu tr c thc hin n tn nm 1957 gia Nh nc Vit Nam mi thnh lp v cng ng cc k s ngi Php v ngi Vit c o to trong thi k thuc a. Cc k s ngi Vit khi c o to bi bn v tham gia nhiu hn vo cc h thng. Nh vic chuyn giao khng qu kh khn: mt kin thc v thy li thc s c tch ly t giai on thuc a cho ti ngy c lp.

2012. phien hoc toan the 1

Documents