262 TEKSTL ve KONFEKSYON 4/2006

YNN AARTILMASINDAK GNCEL GELMELER

INNOVATIONS ON BLEACHING OF WOOL FABRICS

Prof. Dr. Kerim DURAN Ege . Tekstil Mhendislii Blm

Ar. Gr. Eylen Sema NAMLIGZ Ege . Tekstil Mhendislii Blm

Tek. Mh. Duygu ZDEMR TBTAK Tekstil Aratrma Merkezi

ZET

Gnmzde yn liflerinin aartlmasnda eitli alternatif yntemler gelitirilmitir. Bu yazda, ynl kumalarn aartlmasnda

gelitirilen yeni yntemler ve kimyasallar hakknda bilgi verilmitir.

Anahtar Kelimeler: Yn, aartma, H2O2, TAED, NOBS, enzim

ABSTRACT

Nowadays, the various alternative methods on wool bleaching have been developed. In this paper, it has been given information

about new methods and new chemicals of bleaching of wool fabrics.

Key Words: Wool, bleaching, H2O2, TAED, NOBS, enzyme

1. YN LFLER HAKKINDA GENEL BLG

Yn elyaf deri zerinde meydana gelen hayvansal elyafn en nemlisidir. Koyundan yn, tiftik keisinden moher, deveden deve yn, alpakadan alpaka yn vb. elde edilmektedir.

Deri rn hayvansal elyaf, protein esasldr. Bunlarda elyaf oluturan ana madde keratindir. Doal ynlerin ortak zellikleri; ok iyi s tutma zelliine, kuru arlnn 1/3i kadar nem alabil-me yeteneine sahip olmalardr.

Yn temel olarak; palto, elbise, takm elbise, i amar, sveter, battaniye ve kee kuma yapmnda kullanlmak-tadr.

ekil 1. Yn liflerinin boyuna kesit

grnm

1.1. Yn Liflerinin Kimyasal Yaps

Bir hayvansal lif olmas nedeniyle, yn temel olarak proteinden olumaktadr.

Kimyasal olarak yn, keratin olarak adlandrlan protein grubuna dahildir. Keratin makro moleklleri katyonik, an-yonik hidroksil gruplar ve kkrt ieren, polar ve hidrofob karakterlerde yirmi iki ayr alfa amino asidinden olumutur. Bunlardan en nemlisi, kkrt ieren sistindir nk miktar olarak en fazla bu amino asit bulunmaktadr. Zincir yaplar birbirlerine sistin balar ve tuz kprleri ile balanmtr. Yn lifleri tm doal ve yapay lifler arasnda en fazla eitte molekller aras ekim kuvvetlerinin bulunduu liflerdir.

Yn, lineer formda olmayp, uzunluu boyunca sarmal bir yapda olan poli-peptid zinciridir. Yn lifini oluturan aminoasitler; hem asidik karboksil gru-bu, hem de bazik hidroksil grubu ier-diklerinden amfoter zellik gstererek, hem asitler hem de bazlarla tuz olu-turabilmektedirler.

Amino asitlerdeki karboksil gruplarn-dan kopan hidrojen iyonlarnn kendi amino gruplarna balanarak i tuz oluturduklar pH, isoiyonik noktadr. Bu pH deerinde amino asitler i tuz, daha dk pHlarda katyon, daha yksek pHlarda ise anyon halinde bu-lunmaktadr. soiyonik noktada tuz kp-

rleri says en fazladr. Bu nedenle isoiyonik blgede yn lifleri en daya-nkl durumdadrlar ve tepkimelere gir-me istekleri dktr (1).

1.2. Yn Elyafnn Kimyasal zellikleri

Tablo 1. Yn Elyafnn Kimyasal zellikleri

ETKENLER YN ELYAFININ KMYASAL

ZELLKLER

Su Uzun mddet su ile kaynatlrsa sistin balar kopmaktadr. Dolaysyla par-laklk ve dayanm azalmakta ve form bozulmaktadr.

Asitler Asitlere kar dayankl elyaflardandr. Ancak, nitrik asit ve slfirik asit gibi kuvvetli asitler konsantre halde yn yok etmektedir.

Bazlar (alkaliler)

Bazlar yn kolay etkilemektedir. ok zayf konsantrasyonlar hari ok abuk etkilenmektedirler. Zarar gren yn elyafnda mukavemet ve kullanm zellikleri olumsuz etkilenmektedir.

Aartma maddeleri

Sodyum hipoklorit, yn sarartmakta ve erimektedir. ndirgen aartclar yne oksitleyiciler kadar zararl deillerdir.

Organik zgenler

Kuru temizleme zgenleri yn etki-lemezler.

Ik, atmosfer koullar

Gne nlar sistin balarn koparr ve elyaf zayflar, mukavemet der.

Kf ve mantar

Kf ve mantardan en az etkilenen doal elyaftr. Ancak ya ekilde uzunca zaman braklrsa kflenmek-tedir. Eer sistin balar zarar gr-mse kften daha kolay etkilen-mektedir.

Gveler, bcekler

Gve ve hal biti kolayca zarar ver-mektedir. Bunlar sistin balarna h-cum etmektedirler.

TEKSTL ve KONFEKSYON 4/2006 263

2. YNL MAMULLERN AARTILMASI

Aartma, tekstil malzemesinin ham renginin giderilerek beyazlatlmas ile-midir. Bu ilem ayn zamanda doal ya gibi maddelerin de uzaklatrl-masn salamaktadr. Aartma sra-snda ykama ileminde yumuayan peller, materyalin zerindeki doal renklendirici maddeler, elyaf veya ma-mul retimi srasnda gelen yabanc maddeler de giderilerek, materyal be-yazlatlmakta ve temizlenmektedir.

Ak renkte boyanacak veya baslacak kumalar mutlaka aartlmaldr. Doal lifler kendi hallerinde genellikle sarmt-rak haldedir. Bu nedenle doal liflerin aartlmas sentetik liflere nazaran da-ha gereklidir. Aartclar lif ierisindeki renkli bileiklerle tepkimeye girerek onlar renksiz hale getirmektedirler.

Ynl mamullerde aartma, pamuklu-lardaki gibi sk yaplan bir ilem deil-dir. Aartmadan sonra mamulde sarar-ma grlebilmektedir. Bunun nedeni, k, kurutma ve buharlama ya da aartmadan sonra yaplan terbiye i-lemleri olabilmektedir.

Klasik olarak yn liflerinin aartma yntemleri unlardr:

- ndirgen maddelerle (sodyumbislfit) aartma

- Ykseltgen maddelerle (hidrojenper-oksit) aartma

- Ykseltgen + indirgen madde kombi-nasyonu ile aartma

ndirgen maddelerle aartmada sarar-ma tehlikesi, ykseltgen maddelerle yaplan aartmalara nazaran daha dktr. Bu nedenle nce ykseltgen, sonra indirgen aartma eklinde al-lmaktadr. Yn en iyi ekilde hidro-jenperoksit / sodyumbislfit kombinesi ile aartlmaktadr.

2.1. ndirgen Maddelerle Aartma

En eski uygulama ekli kkrtdioksit gaz kullanlmasdr. Kapal bir odada yn, ipek, kl ve benzeri keratinli lifler nemli durumda kkrtdioksit ile beyaz-latrlmaktadr.

Kkrtdioksit gaz ile aartmann zel-likleri:

- lem sresi olduka uzundur

- Orta derecede bir beyazlk elde edil-mektedir.

- Liflerin grd zarar azdr

- Mamuln tutum ve parlakl olduka iyidir.

- Kkrtdioksitin mamule afinitesi fazla olduundan mamulden iyice uzak-latrmak iin bir ykseltgen madde ile (genellikle H2O2) muamele met-mek gerekmektedir. Bu tr aartma-da, yndeki renkli maddeler ile sl-foroz asit gevek katlma rnleri oluturmaktadr. yi bir durulama ya-plmazsa katlma rnleri zamanla paralanmakta ve sar pigmentler tekrar serbest durumda kalmakta, mamul sararmaktadr.

- Slforoz asit; nemli ynn kkrtdi-oksit ile ilem grmesi srasnda olumaktadr. Asl aartmay sala-yan bu maddedir. Bu nedenle yn, dorudan slforoz asit ile aartlabil-mektedir.

Ancak hem kkrtdioksit gaz hem de slforoz asit sararmaya yol amalar ve orta dzeyde beyazlk salamalar nedeniyle nemini yitirmilerdir. Bunla-rn yerine daha iyi sonular veren sod-yumditiyonit ise hava oksijenine ve hidrolize kar dayankl deildir. Bu nedenle zel stabilizatr ilave edilmi rnler bulunmaktadr. Bu takdirde aartma, maml %1-4 stabilize hidro-slfit ieren, 30-60Cdaki flotteyle 1-8 saat muamele ederek yaplmaktadr. Aartma sonrasnda maml iyi bir e-kilde durulanmal, asitlenmeli ve tekrar durulanmaldr. Hidroslfit hava oksi-jeni tarafndan paralandndan, zel-likle 50-60Cda alldnda havayla temas mmkn derece dk tutulma-ldr. Aartma srasnda flottedeki tm hidroslfitin tkenmemesine dikkat edilmelidir aksi halde flotteye gemi olan indirgenmi boyarmaddenin bir ksm lifler tarafndan geri alnabilmek-tedir.

Stabilizatrl hidroslfit rnleriyle asi-dik ortamda aartma yapmak mmkn

deildir. Halbuki baz aratrclar, kombine aartmalarda birinci admda ykseltgen aartma asidik ortamda ya-plm ise ikinci admda indirgen aart-mann da asidik ortamda yaplmasn tavsiye etmektedirler. Bunun yannda hidroslfit rnleriyle emdirme ynte-mine gre ekonomik bir ekilde ala-bilmek de mmkn deildir. Mamul zerindeki hidroslfitin nemli bir ksm mamul daha asl tepkime ksmna gel-meden hava oksijeni tarafndan bozu-turulmaktadr. Bu nedenle emdirme yntemleri iin dk temperatrlerde hava oksijeninden etkilenmeyen zel indirgen maddelerin kullanlmas ge-rekmektedir.

inko-formaldehidslfoksilat tuzu cin-sinden rnler (Decrolin, Deflavit ZA) dk temperatrlerde hava oksije-ninden etkilenmedikleri gibi bunlarla aartmalar asidik ortamda da yaplabil-mektedir.

Bu bileiklerle ksa srede etkili bir aartma yaplmas isteniyorsa, tepme-ratrn 90C zerine karlmas ge-rekmektedir. Aksi takdirde srenin uza-tlmas zorunlu olmaktadr. Yalnz unu-tulmamas gereken husus, inko-for-maldehidslfoksilat bileiklerinin tem-peratr ykseldike hava oksijenine kar dayankllklarnn azalddr. Bu nedenle yksek temperatrlerde al-lacak ise, ilem ortamnda hava bulun-mamasna zen gsterilmelidir.

rnek Reete :

80 g/l inko-formaldehidslfoksilat rn

2 g/l Islatc

Flotte pH: 4,5 (formik asit ile ayarla-nabilir

Flotte temperatr: 60-70C

Alnan flotte: % 80-100

Buharlama temperatr: 95-102C (doymu buhar)

Buharlama sresi : 5-10 dk

2.2. Ykseltgen maddelerle (hidro-jenperoksit) ynn aartlmas

Ynn eitli ykseltgen maddeler yardmyla aartlmas denenmi, fakat bunlarn ancak bir ksm uygulama alan bulmutur. Bunun iin ykseltgen

264 TEKSTL ve KONFEKSYON 4/2006

yn aartmasnn ok nemli bir ks-mn bazik veya asidik ortamda yaplan hidrojenperoksit aartmas olutur-maktadr.

Bir zamanlar belirli bir nemi olan po-tasyum permanganat aartmas, bu-gn nadiren yn/poliakrilnitril veya yn/ poliester karmlarnn aartlmasn-da uygulama alan bulmaktadr.

Aartma maml;

0,3 g/l Potasyumpermanganat

0,5 g/l Slfirik asit

ieren flotteyle soukta 20 dakika muamele ederek yaplabilmektedir. Ancak aartma sonras maml ze-rine ken mangandioksidi uzaklatra-bilmek iin iyi bir durulamadan sonra maml bir de % 3-5 Sodyummeta-bislfit ieren flotte ile 40-50Cda 20 dakika muamele edip iyice durulamak gerekmektedir.

Potasyumperslfat veya perasetik asitle yaplan aartmalar da nemlerini kaybetmitir. Bugn iin yn aartma-snda en fazla kullanlan maddelerden biri olan hidrojenperoksit ile yaplan aartmalarn en nemli sakncas, son-radan sararma tehlikesinin fazla olma-sdr. Bu nedenle hidrojnperoksit aart-masndan sonra genellikle bir indirgen aartma yaparak hem bu tehlike azal-tlmakta hem de beyazlk derecesi art-trlmaktadr.

Bazik ortamda yaplan hidrojenperoksit aartmas srasnda koullara dikkat edilmedii takdirde liflerin zarar grme tehlikesi fazladr. Flotte pH 8,5-9,5 olmaldr. pH ayar su cam veya tetra-sodyumpirofosfat ile yapld takdirde bunlarn stabilizatr etkisinden de fay-dalanlm olunmaktadr.

Flotte pH yannda aartma derecesini ve liflerin zarar grme durumunu etki-leyen etken ise; temperatr, sre ve hidrojenperoksit konsantrasyonudur. Bunlarn gereinden fazla arttrlmas yalnz liflerin zarar grmesini arttrmak-la kalmamakta ayn zamanda elde edi-len beyazlk derecesi de dmektedir.

Aartma reetesi:

15-30 ml/l Hidrojenperoksit (%35lik)

1-3 g/l Sodyumpirofosfat

0,5-1,5 ml/l der. Amonyak (pHn 9-9,5 olmas gerekiyorsa)

1-2 ml/l Yardmc madde

45-50Cda 4-6 saat ilem ederek yaplmaktadr.

Bazik hidrojenperoksit aartmasndan sonra durulanan mamln bir de asit-lemeden geirilmesi gerekmektedir. Asitleme slfirik asit ile yaplrsa ma-mln son bir durulamadan daha gei-rilmesi gerekmektedir. Asitlemenin asetik asit veya formik asit ile ya-plmas halinde ise, istenirse son du-rulama yaplmayabilmektedir.

Asidik ortamda hidrojenperoksit stabi-lize olmakta, dolaysyla aartma etkisi azalmakta veya ortadan kalkmaktadr. Fakat selloz liflerinin aartmasnda olduu gibi zel aktivatrler kullanld takdirde yn liflerinin de hidrojenper-oksit ile asidik ortamda aartlmas mmkn olmaktadr. Bu ortamda aart-ma perkarboksilli asitler zerinden salanmaktadr. Bu nedenle aartma maddesi olarak dorudan, formaldehid ve hidrojenperoksitten elde edilen performik asit kullanlabilmektedir fakat bu bileiklerle almak zordur. Ticari firmalarn piyasaya kard zel or-ganik stabilizatr; formaldehit ve pH ayarlaycs gibi maddelerin zel bir karmdr. Bu yardmc maddenin flot-teye ilavesi ile yn liflerinin hidrojen-peroksit ile asidik ortamda aartlmas iyi bir ekilde yaplabilmektedir. Hidro-jenperoksit + zel organik stabilizatr ile asidik ortamda yaplan yn aart-masnn en nemli avantajlar unlar-dr:

- Aartma sresinin ksalmas

- Keeleme tehlikesinin azalmas

- Sert sularn da kullanlabilmesi

- Daha az aktif oksijen tketimi

- Flottenin daha dayankl olmas

- Karmlarn aartlmasnda da ko-laylk salamas

Asidik hidrojenperoksit aartmas, uzun flottede ektirme veya emdirme yn-temlerine gre yaplabilmektedir. Ge-rekli stabilizatr miktar, kullanlan hid-rojenperoksit (%35lik) %20si kadardr. Daha fazla stabilizatr konulmas, elde

edilen beyazlk derecesinin biraz daha artmasn salayabilmektedir.

Yn liflerinin sodyumklorit ile aar-tlmas pek uygulama alan bula-mamtr. Ancak, bu konuda yaplan aratrmalar koullar iyi saptand tak-dirde liflere fazla zarar vermeden y-nn de sodyumklorit ile yeterli dzeyde aartlabileceini gstermitir.

Bilindii gibi aartma flottesi pHnn sodyumklorititn aartma gc zerin-deki etksi byktr. pH dtke

(5 2,5) aartma hz artmakta fakat selloz liflerinden farkl olarak yn liflerinin zarar grme tehlikesi de art-maktadr. Bu zararn birinci derecede, klorit asidinin paralanmas sonucu aa kan klordioksit tarafndan olu-turulduu tahmin edilmektedir.

Aartmann pH 4,5da yaplmas ha-linde yeterli bir aartma iin kullanl-mas gerekli sodyumklorit miktar fazla olacandan genellikle aartmann pH 3,5da yaplmas tavsiye edilmektedir (2).

3. YNN AARTMA LEMLERN-DEK SON GELMELER

3.1. Ynn Hidrojenperoksitle Hzl Aartma lemi

Alkali ortamda (pH=9), farkl srelerde (1-1,5 saat), farkl peroksit konsan-trasyonlarnda (2-3 ml/l) ve scaklkta (55-80C) yne hidrojen peroksitle hzl aartma yaplmtr. Yn topsu alkali ortamda hidrojen peroksit olmadan ayn koullarda ileme tabi tutulmutur. lem sonucunda lifin sararmas ve kimyasal zarar incelenmitir.

Tablo 2. Denemelerde kullanlan Avustral-ya orijinli Merinos Ynn fiziksel zellikleri:

ncelik (m) 21,8

Berger indeksi 3,0

Alkali znrl (%) 12,3

Mukavemet (cN/tex) 18,0

re-bislfit znrl(%) 46,4

Berger indeksi 13,4

Sisteik asit (%) 0,2

Sarlk indeksi 31,0

TEKSTL ve KONFEKSYON 4/2006 265

Aartma reetesi:

- Hidrojen peroksit: 15,4-23,1 ml/l (% 35lik)

- Stabilizatr : 4,5 g/l

- yon tutucu : 1g/l

- pH=9

- F.O: 1/20

- Scaklk : 55,60,65,70,75,80C

- Sre:1-1,5 saat ilem yaplmaktadr.

Aartma sonras 4 defa ykama yapl-m, oda scaklnda kurutulmutur. Beyazlk Berger indeksine gre, sarlk ise ASTM standardna gre deer-lendirilmitir. Tablo 3de hidrojen per-oksit olmadan kr flotteyle yaplan aartma ileminde scaklk ve ilem sresine gre beyazlk ve sarlk de-receleri grlmektedir.

Bu kr flotteyle alma, alkali ortamda (pH:9) scakln sararma etkisine ve aartmada maksimum snr scaklnn saptanmasna ilikin bilgi vermektedir.

Tablo 4de aartma ilem koullarnn kodlar grlmektedir.

Tablo 4. Aartma ilem koullarnn kodlan-

mas

Kod Hidrojen peroksit konsantrasyonu

(ml/l)

Aartma sresi (saat)

A 15,4 1

B 15,4 1,5

C 23,1 1

D 23,1 1,5

Tablo 5de farkl hidrojen peroksit konsantrasyonlarnda ve farkl scaklk

ve ilem srelerinde yaplan aartma ilemlerinin sonucunda saptanan beyazlk ve sarlk dereceleri grl-mektedir.

Tablo 5 incelendiinde A ve D ilem-lerinin srasyla en dk ve en yksek beyazlk derecesi sonular verdii anlalmaktadr. B ve D ilemi sonu-cunda elde edilen Berger beyazlk derecelerinin A ve C ilemleri sonu-

cunda elde edilenlerden 2-3 derece daha yksek kmtr. 55-65C ara-snda beyazlk derecesi sabit kalrken zellikle C ilemi sonrasnda 75Cye kadar deime olmamtr. Beyazlk derecesi, 65 ve 70-75C arasnda art gstermitir. 80Cde genelde azalma olmutur.

Tablo 6 incelendiinde en yksek ve dk alkali znrl ve sistein asit ierii srasyla D ve A ilemleri so-nucu elde edildii grlmektedir. B ve C ilemi sonucunda yaklak ayn kim-yasal etkiler grlmektedir. Ynn alkalideki znrl 60-75C ve zerinde, 1,5 saat ilem sresinde hzl ekilde artmtr. Aartlm yndeki sistein asit miktar, 60C ve zerinde, 1,5 saat ilem sresinde yine hzl bir ekilde artmtr.

Genel olarak sonular deerlendiril-diinde;

Tablo 3. Kr flottenin deerleri

Berger indeksi

Sarlk indeksi

Alkali znrl (%)

re-bislfit znrl (%)

Scaklk

(C) 1

saat 1,5 saat

1 saat

1,5 saat

1 saat 1,5 saat

1 saat 1,5 saat

50 15,5 15,6 30,4 30,8 13,4 13,5 43,2 43,1

55 15,1 15,9 30,4 31,3 12,4 12,1 38,6 35,1

60 16,4 16,0 30,5 30,3 12,6 13,5 38,1 38,3

65 16,2 15,4 30,0 31,2 13,2 13,8 36,6 33,4

70 16,3 14,8 30,6 30,6 13,5 12,0 26,4 19,4

75 15,8 14,9 30,8 30,9 12,5 12,3 19,1 16,0

80 15,1 13,3 31,1 31,9 9,6 7,8 13,4 8,2

Tablo 5. Farkl Aartma lem Koullarnda Elde Edilen Beyazlk ve Sarlk Dereceleri

Berger indeksi Sarlk indeksi

1 saat 1,5 saat 1 saat 1,5 saat

Aartma

Scakl

(C) 15,4

ml/l

23,1

ml/l

15,4

ml/l

23,1

ml/l

15,4

ml/l

23,1

ml/l

15,4

ml/l

23,1

ml/l

55 30,3 32,3 31,8 34,3 24,5 23,6 24,0 23,2

60 30,7 32,8 31,8 34,9 24,5 23,9 23,8 23,4

65 30,4 32,8 31,6 34,1 23,9 23,3 24,2 23,7

70 31,6 33,1 33,8 35,5 23,9 23,5 23,1 22,8

75 32,2 33,0 33,5 35,7 23,9 23,7 23,6 22,5

80 31,5 34,2 31,6 32,8 24,5 23,2 23,8 23,8

lem

grmemi

13,4 31,0

Tablo 6. Aartlm numunelerin alkali znrl ve sistein asit ierii

ALKAL ZNRL (%)

SSTEN AST (%)

1 saat

1,5 saat 1 saat

1,5 saat

Aartma Scakl

(C)

15,4 ml/l

23,1 ml/l

15,4 ml/l

23,1 ml/l

15,4 ml/l

23,1 ml/l

15,4 ml/l

23,1 ml/l

55 19,7 23,7 22,3 25,8 1,14 1,41 1,33 1,56

60 22,7 26,1 25,1 30,6 1,37 1,64 1,54 1,87

65 28,1 31,3 32,8 39,5 1,59 1,85 1,89 2,18

70 33,3 40,9 40,8 54,9 1,88 2,21 2,19 2,78

75 37,8 47,9 49,4 61,1 2,09 2,79 2,59 3,08

80 47,2 67,0 63,8 71,8 2,45 3,32 3,17 4,07

lem grmemi

12,3 0,20

266 TEKSTL ve KONFEKSYON 4/2006

1- Hidrojen peroksit olmadan kr flot-teyle yaplan aartma ileminde 55Cden sonra beyazlk derece-lerinde art gzlenmitir.

2- Hidrojen peroksit olmadan kr flot-teyle yaplan aartma ileminde 60-75C aras en yksek deere ula-mtr.

3- Hidrojen peroksit ile aartma ile-minde 55-65C arasnda beyazlk derecesi sabit kalmtr.

4- Ynn alkalideki znrl ve aartlm yndeki sistein asit mik-tar 60-75C ve zerinde hzl e-kil-de artmtr.

5- Yksek peroksit konsantrasyonu/ dk ilem sresi veya dk per-oksit konsantrasyonu/yksek ilem sresinde ayn kimyasal etkiler elde edilmitir.

Sz konusu almada Berger indeksi (3,0) olan yn ile beyazl artrmak iin alma yaplmtr. Bu yeni alma, ayn koullarda aartldnda farkl beyazlk derecesine sahip ynle de Berger indeksi (13,4) olan almalar yaplmtr (3).

3.2. Farkl Aktivatrler (TAED ve NOBS) le Aktif Hale Getirilmi Peroksit Sistemleri Kullanlarak Ynn Aartlmas

Aartma aktivatrleri, dk ykama scaklklarnda efektif aartma sala-mak amacyla deterjan endstrisinde kullanlmaktadr. evre ve retim ma-liyeti asndan gnmzde yaygn e-kilde kullanlan iki farkl peroksit akti-vatr bulunmaktadr. Bunlar: tetra-asetiletilendiamin (TAED) ve nano-oilbenzen slfonat (NOBS).

ekil 2de aktive edilmi peroksit sis-temlerinin reaksiyon mekanizmalar grlmektedir.

Ynn aartlmasnda bu aktive edil-mi peroksit sistemleri kullanlmakta-dr. Dk scaklklarda perasetik asit ve pernonanoik asit gibi aartma mad-delerinin olumas iin TAED ve NOBS aktivatrlerine ihtiya bulunmaktadr. NOBS peroksit sistemi iki admdan olumaktadr. Sonuta diasilperoksit ile perasit anyonu elde edilmektedir.

TAED, dezenfektan/antimikrobiyel akti-viteye sahip, ayn zamanda baz koku gelitirme etkisi bulunan bir maddedir. NOBS, suda TAEDden daha fazla znmekte ve dk scaklklarda ok iyi aartma etkisi gstermektedir.

Yn alkaliye kar olduka hassas olup aartma banyosunda kuvvetli alkali zeltisiyle ilem tavsiye edilmemekte-dir. Yaplan almalarda yn rg nu-muneler, 6-10 g/l H2O2, peroksit sta-bilizatr, slatc ve farkl konsan-trasyonlarda TAED ve NOBS aktivatr-leri kullanlarak aartlmtr. Aktivatr-lerin konsantrasyonlar: 3,1, 6,2 ve 9,3 mmol/ldir. lem pH10da ve 60C-60 dakika oksidatif aartma ve 30 dakika redktif aartma eklinde yaplmtr. Redktif aartma 3 g/l sodyum hidro-slfit ile yaplmaktadr.

ekil 3den de grld gibi TAED nin konsantrasyonu arttka beyazlk derecesi dmektedir. lem balang-cnda pH ayarlanmtr. Sadece TAED nin 6,2 konsantrasyonunda yaplan ilemde pH tekrar ayarlandnda be-yazlk deerindeki deiim gzlen-mitir. Sonu olarak NOBSnin 6,2 konsantrasyonunda ve pH ayarl TAED ile yaplan aartma sonrasnda en yk-sek beyazlk dereceleri elde edilmitir (4).

3.3. Ynl Kumalarn Hidrojen Peroksit ile Aartlmasnda Kullanlan Enzimin Aartmaya Etkisi

Oksidatif yani hidrojen peroksit aart-masnda ilem flottesine enzim ilave edildiinde ynn slanabilirliinde ve beyazlnda art salanmaktadr. Ay-rca aartma ilemi sonrasnda kee-lemezlik ilemi yaplacak ise, burada aplike edilen chitosan biyopolimerinin etkinlii de artmaktadr. Yalnz burada dikkat edilmesi gereken birtakm noktalar vardr :

Oksidatif n terbiye ilemleriyle yndeki dislfr kprlerinde par-alanma olabilmektedir. Ek olarak flottede enzim kullanldnda ise, kutikula tabakasna enzimatik saldr sonucu lif yzeyi paralanmaktadr. Bu iki noktaya dikkat edilmelidir.

ekil 2. Aktive edilen peroksit sistemleri

ekil 3. TAED/ H2O2 ve NOBS/ H2O2 ile aartlan yn numunelerinin beyazlk dereceleri

Perasetik asit

Pernonanoik asit

TEKSTL ve KONFEKSYON 4/2006 267

(pH=4,5-5,5) H2N-C(=NH)-SO2H + 2H2O2 H2N-C(=NH)-SO2H + 2H2O

Tioredioksit (pH=7-8)

H2N-C(=NH)-SO2H + 2OH- H2N-C(=NH)-OH + SO2

Tioredioksit re

SO2 - + Kromofor SO4 2- + ndirgenmi Kromofor

Eer peroksit banyosunda ar miktar enzim konsantrasyonu sz konusu olursa, ynn yzeyindeki sistein asit ierii dmekte ve daha sonra aplike edilecek chitosann verimlilii azalmaktadr (5).

3.4. Ynn Tek Banyoda H2O2 + Tiore yerine H2O2 + Tritiyosiyanrat le Aartlmas

H2O2 ile ykseltgen aartma banyo-sunda balanan aartma ileminin 10 dakika ilem sonrasnda banyoya tio-re ilavesi ile indirgen zellikte aart-ma flottesi elde edilmekte ve aartma ilemine yeni flotte ile 25 dakika de-vam edilmektedir.

H2O2 ile tiore arasndaki reaksiyon asidik pHlarda (pH=4,5-5,5) gerek-

lemekte ve indirgen zellikteki tio-redioksit olumaktadr. Tioredioksit oluumundan sonra sar renkteki flotte renksizlemektedir. Bu aamadan sonra flotte pH amonyak ile 7-8e ayarlanmakta ve aartma ilemi 25 dakika daha srdrlmektedir. Aart-ma ilemi sonrasnda iyi bir durulama ilemi uygulanmaktadr.

Reaksiyon Mekanizmas

Belirtilen aartma prosesinde tiore yerine Tritiyosiyanrat ile deneme yaplm ve deneme sonucunda tiore ile almaya nazaran daha etkili beyazlk derecelerinin elde edildii gzlenmitir. Tritiyosiyanrat ntral-orta asidik pH koullarnda znr olmad iin ortama serbest asit ye-

rine trisodyum tuzu konularak sorunun stesinden gelinmektedir.

Tritiyosiyanrat ile almada bir dier sorun ise, ar metal iyonlaryla elat rnlerinin olumas sonucunda renkli maddeler olumakta ve bu durumda nihai rnn beyazln olumsuz etkilemektedir. Bu sorunun zm iin aartma sonras durulama flottesi-nin asidik pHlarda ayarlanmasyla daha iyi beyazlk sonularnn elde edildii gzlenmitir.

Ynn tek banyoda yukarda belirtilen ynteme gre tiore yerine tritiyosiyan-rat kullanm ile aartlmasnn muka-vemet, beyazlk, ve tue parametreleri asndan olumlu sonular verdii an-cak halen tioreye gre pahal olduu belirtilmektedir (6).

KAYNAKLAR

1- Yakartepe M., Yakartepe Z., Tekstil Terbiye Teknolojisi, Cilt : 7, Syf. 2171-2199

2- Tarakolu I., Tekstil Terbiyesi ve Makineleri, Cilt : 2, Syf. 136-148

3- Gacen J., Cayuela D., Rapid Bleaching of Wool With Hydrogen Peroxide, Colourage, 2003 51-56

4- Jackie Y. Cai, David J. Evans, Shaun M Smith, Bleaching of Natural Fibers with TAED and NOBS Activated Peroxide Systems, AATCC REVIEW, December 2001, 31-34

5- Petar J., Dragan J., Ricardo M., M. Rosa J., Pilar E., Shrinkage Properties of Peroxide-Enzyme-Biopolymer Treated Wool, Textile Research Journal 71(11), 2001, 948-953

6- Marmer W., Cardomone J., Guoping B., Casado F, Single Bath Full Bleaching of Wool Using Sodium Trithiocyanurate in Place of Thiourea, Colourage, 1995, 75-78

EN HAKK MRT LMDR, FENDR

M. Kemal ATATRK