2 kleur bekennen - universiteit utrecht...delaar heeft ervaring met miskopen en weet dat de...

2 Kleur bekennen

Op het moment van schrijven, aan het begin van de eenentwintigste eeuw, is er geenexpert die het voor de Van Gogh schilderijen van kunsthandel Otto Wacker opneemt.Thans is er communis opinio dat zij allemaal vervalsingen zijn, het merendeel gemaaktdoor één persoon, hoogstwaarschijnlijk Otto’s broer, de kunstschilder en restauratorLeonhard Heinrich Wacker (geb. 1895). Tot ver in de twintigste eeuw heeft een deelervan zich echter als werken van Vincent van Gogh weten te handhaven. Dit tot ver-bazing van chroniqueurs van de Wacker-affaire. Zij wijzen op bedenkelijke aspectenvan Otto Wackers levenswandel: eerdere beschuldigingen van handel in valse schilde-rijen, de zogenaamde schilderijenverzameling van een nimmer geïdentificeerdeRussische edelman, een onvoltooide ‘Van Gogh’ die de politie in het atelier vanLeonhard aantreft en meer belastende feiten. Waarom hebben handelaren en expertsdaar geen acht op geslagen, waarom zijn zij met zo iemand in zee gegaan? Antwoord:het kan niet anders of zij waren corrupt, incompetent of onnozel. Het relaas van de af-faire aldus gepresenteerd, is een geschiedenis van de wijsheid achteraf. De chroniqueurkent de uitkomst van de strijd, ziet de bestemming die mensen en voorwerpen hebbengekregen, schrijft hoe zij op de stroom van de tijd zijn meegevoerd. Hadden zij maarbeter opgelet, dan zouden zij geen gewillige prooi van Wackers listen zijn geweest! Zo’nchroniqueur is een profeet met de blik naar het verleden.

De Wacker-affaire heeft echter tal van intrigerende aspecten die in strijd zijn met deveronderstelling dat zij allemaal uitsluitend uit verdorven of nobele motieven zoudenhebben gehandeld en ook dat het eenvoudig zou zijn geweest om de gebroeders Wackerte ontmaskeren. Tot januari 1928 uit niemand openlijk bedenkingen over de Van Goghsvan kunsthandel Otto Wacker. Belangrijk gegeven: de pers schrijft niet over de scha-duwzijde van zijn handel en wandel. De ontdekking van vier van diens valse Van Goghsbij kunsthandel Cassirer blijft onttrokken aan het oog van het publiek. De Berlijnsevestiging van kunsthandel M. Goldschmidt heeft enkele weken later - in februari enmaart 1928 - een verkooptentoonstelling waar tenminste zeven van de negen Van Goghsvan Otto Wacker afkomstig zijn.1 In juli van dat jaar verkoopt Wacker voor 9.000 rijks-mark een tekening van Van Gogh aan de Nationalgalerie te Berlijn. In de correspon-dentie van Wacker met dit museum valt geen woord over vervalsingen.2 Zo er overWacker in de Duitse kunstwereld ongunstige verhalen de ronde hebben gedaan danzullen collega’s deze indertijd hebben kunnen afdoen als roddel en achterklap: elke han-delaar heeft ervaring met miskopen en weet dat de vermeende gouden koop uiteinde-

43

Strijd echte Vincent v Gogh2.qxd 07-09-2006 07:52 Pagina 43

lijk een loden last kan zijn. Zij zullen een collega als Wacker die bij een verkeerde trans-actie betrokken is geraakt, niet terstond als verdachte bestempelen.

De ongunstige geluiden vanaf 28 november 1928 over Otto Wacker hebben daaromeen sterk post factum-gehalte: als de affaire over de valse Van Goghs eenmaal in de kran-ten losbarst, blijken velen eigenlijk altijd al geweten te hebben dat Wacker een malafi-de persoon is en diens handelswaar van dubieus gehalte. Dat zij deze opvatting in voor-afgaande jaren hebben gekoesterd, is echter niet erg waarschijnlijk, want tot de zomervan 1928 komt Wacker nog naar voren als iemand die anderen voor zich wist in tenemen. Het gegeven dat zoveel vooraanstaande handelaren, verzamelaars en deNationalgalerie zaken met hem hebben gedaan duidt daarop. Als men hem begin 1928

op de valsheid van enkele van zijn Van Goghs wijst, toont hij zich niet verontwaardigdjegens de critici. De la Faille, Meier-Graefe en anderen hebben al die jaren, zelfs tot verna 1928, benadrukt dat hij hen altijd correct heeft behandeld. Het maakt duidelijk datWacker zijn rol als bonafide handelaar met flair heeft gespeeld. Gretigheid onder han-delaren en verzamelaars naar werken van Vincent van Gogh complementeren het ver-haal. Het heeft hen minder kritisch gemaakt tegenover de Wacker-Van Goghs: stilisti-sche eigenaardigheden, materiële gebreken en vage herkomst zijn voor lief genomen.De expertises van deskundigen als Bremmer, De la Faille, Meier-Graefe en anderenhebben vervolgens in de handel de doorslag gegeven.

Dit hoofdstuk gaat in op de strijd over de echtheid van de Wacker-Van Goghs inDuitsland in 1928 en 1929. Wij hebben gezien hoe de twist zich in 1928 in Nederlanden Duitsland heeft afgespeeld en er is derhalve sprake van een overlapping in tijd enhandeling. De strijd in Duitsland kent weliswaar gelijke elementen: aanzienlijk finan-cieel verlies en geschonden reputaties. Ook hier is het verwerven, handhaven, vergro-ten en ondermijnen van gezag het centrale gegeven, maar de personen en instellingenverschillen. Het belangrijkste verschil is dat de Van Goghs van Otto Wacker op een to-neel belanden waar de kunst, met name die van Van Gogh, een rol speelt die thansmoeilijk voorstelbaar en navoelbaar is. De kwestie van de valse Van Goghs wordt voort-gestuwd door een complexe belangenstrijd in de Duitse kunstwereld en volgt een koersdie verschilt van die in Nederland. De kunsthandelaar Otto Wacker, kunstcriticusJulius Meier-Graefe en museumdirecteur Ludwig Justi treden daarin op de voorgrond.

Duitse geestVanaf het einde van de negentiende eeuw is in Duitsland een schare kunstenaars, han-delaren, verzamelaars en critici actief om Vincents werk onder de aandacht te brengenvan het kunstminnend publiek, maar zij ontmoet veel weerstand. Duitsland is sterkverdeeld over de betekenis van kunst. Er zijn er die vinden dat kunst louter een esthe-tische functie heeft, anderen menen dat kunst zo niet identiek, dan toch op zijn minstnauw verbonden is met pedagogische, morele, filosofische, religieuze, racistische of po-litieke doelen.3 Kunstliefde is voor velen in Duitsland een toetssteen voor iemands ge-zindheid en een graadmeter voor superioriteit, opgang of verval van de cultuur, of in

44


het idioom van die tijd: van de Geist. De een redeneert dat Van Gogh de Franse kunstheeft vernietigd, de ander stelt dat hij deze juist tot grote hoogte heeft gebracht. VanGogh wordt gezien als noorderling, Fransman, Vlaming of Germaan. Er zijn er die nietweten waar zijn wieg heeft gestaan, maar die niet aarzelen om met een verondersteldeetnische herkomst Vincent eigenschappen toe te dichten die men lovenswaardig of ver-werpelijk acht en die daarom door de Geist geannexeerd, dan wel bestreden moetenworden. Men borduurt hiermee in feite voort op het aloude misverstand dat het scho-ne en het goede in wezen verwisselbare zaken zijn. Het valt buiten het bestek van ditboek om de verscheidenheid aan opvattingen in Duitsland over de niet-autonome es-thetiek van de werken van Van Gogh weer te geven.4 Maar zijn leven en werk is deelvan de twisten over de versterking van het Duitse nationaal bewustzijn door middelvan de kunst.

Keizer Wilhelm ii vindt dat kunst moet opvoeden: ze moet trouw aan de staat, trots,kracht en zelfvertrouwen uitdrukken. Bij de onthulling in 1901 van een reeks beeldenvan alle Brandenburgse vorsten spreekt hij de memorabele woorden: ‘Kunst die zichniets aantrekt van de door mij aangegeven wetten en richtingen, is geen kunst meer.’5

Het werk van de impressionisten en postimpressionisten, tot wie Van Gogh behoort,overtreedt zijn gebod. Het is te vrij, vluchtig, zwak, oppervlakkig, kortom, het is teFrans. De moderne Franse schilderkunst is in de ogen van een invloedrijke conserva-tieve elite de uiting van republikeinse gezindheid en derhalve een ondermijning van deDuitse sociale verhoudingen, de monarchie voorop. Wilhelm ii beschimpt in hetzelf-de jaar een Cézanne-tentoonstelling bij de Berlijnse kunsthandel Cassirer als ‘riool-kunst uit Parijs’. Hij ziet met lede ogen aan dat de Königliche Nationalgalerie te Berlijnwerken van Degas, Renoir en Manet toont en verzamelt. De directeur van het muse-um, Hugo von Tschudi (1851-1911), wil zich echter niet door politieke, maar door es-thetische criteria laten leiden. De conservatieven ervaren de aanwezigheid van deFranse impressionisten in de Nationalgalerie als een belediging. Luidt het opschrift vanhet in 1876 geopende museum in imperiale, classicistische stijl soms voor niets ‘DerDeutschen Kunst’ ? Als von Tschudi zich in 1909 voor 25.000 mark committeert aanzes Franse schilderijen, zonder de financiering rond te hebben, blokkeert Wilhelm iide aankopen. De koop wordt afgeblazen en von Tschudi moet het veld ruimen.6 Erzijn echter Duitse musea en verzamelaars die zich aan de opvattingen van de keizer wei-nig gelegen laten liggen en von Tschudi vindt snel emplooi als directeur van de NeuePinakothek te München, alwaar hij zijn enthousiasme voor moderne Franse kunst we-derom tentoon kan spreiden.

Niet alleen musea buiten het directe bereik van de keizer, ook verzamelaars en criti-ci gaan hun eigen weg. Van Goghs kunst wint in Duitsland allengs terrein. Alleen al inde eerste 25 jaar van de twintigste eeuw zullen er 37 tentoonstellingen van zijn werkworden georganiseerd en zal circa 15 procent van zijn schilderijen in Duits bezit raken.Een bijzonder resultaat als men in aanmerking neemt dat Van Goghs werken aan heteinde van de negentiende eeuw bijna geheel in Nederlands en Frans bezit waren. Maar

45


Van Goghs leven en werk zal er tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog mid-delpunt van strijd blijven. Er zijn in die jaren kunstenaars, critici, handelaren, museaen verzamelaars die Van Gogh afwijzen, zo goed als er zijn die hem omarmen. Een vandeze laatsten is de kunstcriticus Julius Meier-Graefe.

Meier-GraefeIn oktober 1927, ter gelegenheid van de opening van een door De la Faille georgani-seerde tentoonstelling van tekeningen van Vincent van Gogh van kunsthandel OttoWacker, verzucht Meier-Graefe: ‘Elke week wordt Berlijn een kunsthandel rijker.’7 Hetis een gevolg van de verbazingwekkende economische bloei die zich de voorgaandejaren in Duitsland heeft voltrokken: de gouden jaren twintig. De werkloosheid is na-genoeg verdwenen, de industrie is gemoderniseerd, het zakenleven opgebloeid, delonen zijn fors gestegen. Het heeft zijn weerslag op het kunstleven. Er is weer volopgeld onder kunstliefhebbers en er is vraag naar werken van moderne meesters. Wackeris een van de velen die van het onstuimige artistieke en economische klimaat profite-ren. Hij heeft de voorgaande twee jaar moeiteloos tekeningen en schilderijen vanVincent van Gogh in de handel gebracht en heeft met de winst de winkel aan de on-aanzienlijke Zimmerstraße kunnen verruilen voor een zaak op stand aan de Viktoria-

46

14. De Nationalgalerie teBerlijn, geopend in 1876.Het motto Der DeutschenKunst houdt voor de con-servatieve elite in dat mo-derne Franse kunst, waar-toe volgens hen ook VanGogh behoort, er niet ge-toond dient te worden.1871 verwijst naar deDuitse militaire overwin-ning op Frankrijk.


straße, vlak bij de Potsdamer Platz, te midden van bekende kunsthandels als Cassirer,Thannhauser, Matthiesen en andere.

Wacker heeft kunnen profiteren van de vermaardheid van de zestigjarige Meier-Graefe, want deze heeft 25 van diens Van Goghs van een certificaat van echtheid voor-zien.8 Meier-Graefes oordeel is bij handelaren en verzamelaars in Duitsland even ge-wild als dat van De la Faille, hij geldt eveneens als een Van Gogh-kenner van formaat.Meier-Graefe heeft meteen het belang van Van Gogh voor de moderne kunst ingezien,heeft als eerste in Duitsland diens werk vanaf 1893 gekocht en er vele malen over ge-schreven. In zijn driedelige Die Entwicklungsgeschichte der modernen Kunst (1904) enImpressionisten (1907) heeft hij hem een sleutelpositie toegedicht. Zijn Vincent vanGogh uit 1910 is de eerste succesvolle biografie van de kunstenaar en zijn Vincent. DerRoman eines Gottsuchers uit 1921 heeft herdruk op herdruk beleefd en is ook in Engelseen Franse vertaling verschenen. In 1928 is Meier-Graefe in de Duitse kunstwereld déautoriteit inzake Van Gogh.9

Als Meier-Graefe na een lang verblijf in de Verenigde Staten in juli 1928 naar Berlijnterugkeert, licht kunsthandel Cassirer hem in over De la Failles plan om een Supplémentover valse Van Goghs uit te brengen. Meier-Graefe is verontrust en schrijft De la Failleop 15 augustus om geen overhaaste stappen te nemen. Hijzelf wil de betwijfelde doe-ken eveneens nogmaals bestuderen.

Meier-Graefe is begaan met Wacker. Deze is in zijn ogen een gedupeerde: hij zal zijnduur gekochte handel nu vrijwel zeker niet meer kunnen slijten, is helaas het zoveelsteslachtoffer van oplichters in de kunstwereld. Meier-Graefe weet Wacker ervan te over-tuigen dat de anonimiteit van de Russische eigenaar moet worden opgeheven en dateen gezamenlijk bezoek aan de Rus meer duidelijkheid kan verschaffen over de her-

47

15. Julius Meier-Graefe, omstreeks 1920.Bezit als eerste in Duitsland een schilderijvan Van Gogh, heeft vele malen over dienswerk en leven gepubliceerd en heeft de VanGoghs van Kunsthandel Otto Wacker vanexpertises voorzien.


komst van de doeken. Wacker zegt toe een ontmoeting te arrangeren, reist in septem-ber 1928 volgens eigen zeggen af naar Zwitserland, maar komt na enkele dagen terugmet een teleurstellende mededeling: van een ontmoeting zal voorlopig geen sprake zijn.De Rus blijkt onverwacht voor een lang verblijf naar het verre Egypte te zijn vertrok-ken.10 Meier-Graefe accepteert Wackers relaas.

Meier-Graefe vraagt in november aan de Ingenieur of zijn moeder de betwijfeldeschilderijen aan een Russische familie heeft verkocht, zoals Otto Wacker beweert, enkrijgt van hem hetzelfde antwoord dat De la Faille op dezelfde vraag al in maart hadgekregen: de doeken zijn niet van de familie Van Gogh afkomstig.11 Dit overtuigtMeier-Graefe niet en hij dringt er in december wederom bij Wacker op aan om de Rusgezamenlijk in Zwitserland op te zoeken, ditmaal in gezelschap van een rechercheurvan politie. Wacker zegt medewerking toe, maar uiteindelijk zal er geen reis naarZwitserland worden ondernomen.

Weerstand Hoe heeft Otto Wacker de kritiek op zijn handelswaar in 1928 ondergaan? Het inci-dent over de vier valse Van Goghs bij kunsthandel Cassirer in januari 1928 heeft hijogenschijnlijk licht opgevat. Hij heeft het oordeel van De la Faille, Ring enFeilchenfeldt niet betwist en de schilderijen teruggenomen. In de eerste helft van datjaar heeft hij zijn Van Goghs nog voor hoge prijzen weten te slijten aan handelaars enverzamelaars in Duitsland, Nederland en de Verenigde Staten, maar er komen in dezomer smetten op zijn nering. De la Faille deelt zijn herziene oordeel aan handelarenmee en de meesten nemen de doeken van gedupeerde verzamelaars terug om deze ver-volgens aan Wacker aan te bieden en hun geld op te eisen.

Als in de kunstwereld De la Failles voornemen bekend wordt om eind 1928 in eenSupplément alle Wacker-Van Goghs als valse werken af te schrijven, komt Meier-Graefein actie. Hij lekt het nieuws naar de Duitse pers en schrijft, in een halfslachtige pogingom zijn eigen reputatie als Van Gogh-expert te redden, dat hij met De la Faille een ge-zamenlijk onderzoek zou doen. Hij vindt de herziening van diens oordeel slecht gefun-deerd, diens actie overhaast en schadelijk voor vele belangen. Hij verwijt hem halsstar-righeid: ‘De la Failles mening is zo onbespreekbaar dat ik mij nog liever tot de duivelzou bekeren.’12 Meier-Graefe heeft, schrijven de kranten, nog niet alle doeken opnieuwkunnen bestuderen maar hij beschouwt, in tegenstelling tot De la Faille, het meren-deel van de doeken - enkele kranten schrijven 80 procent - als echt. Meier-Graefes oor-deel wordt in november 1928 echter door anderen in Duitsland betwist, zoals blijkt uitde verklaring van de directeur van de Kestner Gesellschaft te Hannover over de onecht-heid van zeven aan hem getoonde Wacker-Van Goghs. Wacker ondervindt inDuitsland dan ook steeds meer weerstand bij de verdediging van zijn handel, ziet datbijna alle Duitse kunsthandelaren vertrouwen op het oordeel van De la Faille en moethebben beseft dat experts als Meier-Graefe en Hans Rosenhagen (1858-1943) onvol-doende gewicht in de schaal leggen. Het pleidooi voor de echtheid van de Wacker-Van

48


Goghs lijkt eind november 1928 verloren, maar Otto Wacker doet een meesterlijke zetom het tij te keren.

LeraarOp 30 november 1928 spoedt Otto Wacker zich in gezelschap van zijn broer Leonhardmet drie schilderijen naar Bremmer in Den Haag. Het is niet Otto’s eerste ontmoetingmet Bremmer. Zeven maanden eerder, in april, heeft Bremmer Zelfportret aan de schil-dersezel (F 523) van een expertise voorzien, dat wil zeggen nadat De la Faille zijn oor-deel over het doek tegenover kunsthandelaar Joseph Stransky had herroepen en voor-dat Stransky het op zijn beurt in mei 1928 met Bremmers expertise had doorverkocht.Wacker kent Bremmers werkwijze, diens verabsolutering van emotie bij de aanschou-wing van een kunstwerk en diens geringschattende houding tegenover de kunstweten-schap. Otto Wacker zal van hem geen lastige vragen over de herkomst van de Van Goghshoeven te verwachten. Hij is er bovendien van doordrongen dat Bremmer onderNederlandse handelaren en verzamelaars groot gezag inzake echtheid heeft. Wackerstelt zich op als een geestdriftige, maar inzake Van Gogh onwetende handelaar. ZouBremmer als vooraanstaand expert misschien kunnen zeggen of deze doeken vanVincents hand zijn? Wacker raakt een gevoelige snaar. Dit is de houding die Bremmerapprecieert: de vraagsteller heeft een lange treinreis uit Berlijn ondernomen om raadte vragen, erkent zonder aarzeling diens autoriteit, doet een beroep op diens immensekennis van de kunst, is een leerling die de weg naar het licht zoekt. Later zal Bremmerover Otto Wacker zeggen: ‘Wacker bezit natuurlijke kunstzin, in sterker mate dan demeeste mensen.’13 Een journalist van De Telegraaf wordt bij het bezoek van de gebroe-ders Wacker aan Bremmer uitgenodigd en schrijft: ‘De heer Bremmer heeft tot nog toenegen van de bedoelde schilderijen gezien en daarvan zeven voor absoluut echt ver-klaard. Van drie schilderijen, die hij bij zich thuis liet komen, verklaart hij er een, metcipressen, niet slechts echt, doch voor een zeldzaam mooi voorbeeld van Van Goghskunst en gebruikte het op een les ter demonstratie.’14

De stelling dat rondom een kern van echte Van Goghs valse werken zijn verzameldzal dankzij Bremmers geestelijk overwicht de nieuwe waarheid in de Nederlandsekunstwereld worden. Wacker zal daarna Bremmers autoriteit inzake Van Gogh roementegenover een ieder die het maar horen wil. Aan het oordeel van de weerspannige Dela Faille hoeft geen waarde te worden gehecht, of zoals Wacker aan Scherjon zal schrij-ven: ‘De heer Bremmer heeft zich bij de beoordeling van de schilderijen van Van Goghnog nooit vergist. Daardoor stijgt Bremmer beslist boven de overige Van Gogh-ken-ners uit.’15

Bremmer is ervan overtuigd dat Wacker het slachtoffer is van een hetze van jaloersekunsthandelaren en wil hem beschermen. Wij hebben gezien dat hij in december zijngezag als kunstexpert bij Scherjon en Kröller-Müller heeft aangewend om Wacker-VanGoghs te kopen. Hij heeft ook zelf met Otto Wacker een contract opgesteld voor dekoop van Hooihopen (F 625bis).

49


AlibiBremmers beschermende hand kan niet verhinderen dat Wackers reputatie na de kran-tenberichten over de De la Failles Supplément een geduchte knauw krijgt. Wackers uit-spraken en gedragingen worden in de pers tegen het licht gehouden. PolitierechercheurEulzen verhoort Wacker op zaterdag 1 december 1928 bij terugkomst in Berlijn na diensbezoek aan Bremmer in Den Haag. Hoe zijn de schilderijen in zijn bezit gekomen, wieis de Russische verzamelaar en waar verblijft deze opdat de politie hem kan spreken?Antwoord van Wacker: ik heb ter bescherming van de identiteit van de Rus alle corres-pondentie vernietigd; een onderhoud met hem in gezelschap van een Berlijnse recher-cheur wijs ik af; elke bemoeienis van de politie acht ik overbodig, want gerenommeer-de experts hebben de echtheid van de Van Goghs erkend; ik overweeg een rechtsgedingtegen De la Faille. Het Volk schrijft: ‘Na afloop van het verhoor deelde de inspecteurvan de recherche de kunsthandelaar mee, dat hij geen woord van zijn verklaringen ge-loofde en dat hij hem alleen liet gaan, omdat hij bij gebrek aan bewijs geen recht hadhem te arresteren.’16 Wackers advocaat Ivan Goldschmidt, geen familie van de gelijk-namige kunsthandelaar, schildert hem enkele weken later in de pers af als een held:moeten wij hem niet prijzen dat hij de onbekende Russische verzamelaar en zijn fami-lie wil beschermen tegen een regime dat zijn onderdanen om het minste en geringstemet de dood bedreigt? Wacker is slachtoffer van zijn plicht: ondanks alle druk is hijtrouw aan het aan de Rus gegeven erewoord om diens identiteit niet prijs te geven.17

Eer en trouw, woorden die het in die tijd goed doen.Stukje bij beetje publiceren de kranten in de eerste weken van 1929 feiten die Wackers

alibi ondergraven. Op 18 januari 1929 schrijft de Vossische Zeitung dat hij zes of zevenjaar eerder al de aandacht zou hebben getrokken vanwege handel in valse schilderijen,zogenaamd van de hand van Heinrich Wilhelm Trübner († 1917); in dezelfde tijd zouhij vervalste schilderijen van Arnold Böcklin († 1901) en Franz von Stuck († 1928) heb-ben verkocht. 18 Dan de Frankfurter Zeitung van 30 januari 1929. De Moskouse corres-pondent spreekt de directeur van het museum voor Moderne Kunst te Moskou en hethoofd Beeldende Kunst van het Volkscommissariaat voor Kunstzaken en zij verzeke-ren hem dat geen van de Wacker-Van Goghs zich ooit in Rusland heeft bevonden:‘Rusland heeft maar een gering aantal kunstcentra gehad en particuliere verzamelin-gen zijn bij de kunsthistorici steeds bekend geweest.’19 In de Duitse kunstwereld gaanstemmen op volgens welke Wacker het slachtoffer is van een Russische oplichter dierond een kleine kern van echte Van Goghs een grotere verzameling valse heeft latenschilderen. Dat een deel beslist vals is, blijkt als de Nationalgalerie te Berlijn enkeleWacker-Van Goghs aan een stilistisch en technisch onderzoek onderwerpt.

Ludwig JustiIn 1928 is Ludwig Justi, gepromoveerd kunsthistoricus, stellig de invloedrijkste muse-umdirecteur van Duitsland. Hij is Hugo von Tschudi in 1909 opgevolgd als directeurvan de Königliche Nationalgalerie, het museum dat enkele maanden na de abdicatie

50


van keizer Wilhelm ii in 1918 is omgedoopt tot Staatliche Nationalgalerie. Justi is nietalleen een van de belangrijkste figuren in de Duitse kunstwereld, tevens een van demeest omstreden. Een museum heeft volgens hem zowel een conserverende als een ac-tuele taak. Het moet zowel de kunst die het selectieproces van eeuwen heeft doorstaanals eigentijdse kunst tonen en verzamelen. Hij vindt bovendien dat het grote publieker met lezingen, rondleidingen en publicaties vertrouwd mee moet worden gemaakt.Justi’s ideeën zijn in de jaren tien en twintig beslist geen gemeengoed en bezorgen hemtal van vijanden in conservatieve kringen. Deze zijn het overigens eens met Justi dathet museum Duitse kunst moet laten zien, maar zij verfoeien zijn voorkeur voor de ex-pressionistische werken van Ernst Ludwig Kirchner, Max Beckmann, August Mackeen anderen. Zijn opstelling bezorgt hem onder liefhebbers van eigentijdse kunst danook vrienden én vijanden.

Deze vijanden verwijten hem dat de Nationalgalerie geen aandacht besteedt aanGeorg Grosz, de Dadaïsten en dat Justi veel te laat een tentoonstelling aan de construc-tivisten heeft gewijd. Dan zijn er onder de pleitbezorgers van de moderne kunst criti-ci, Meier-Graefe bjvoorbeeld, die hem modieus vinden en hem verwijten geen oog tehebben voor de waarde van het impressionisme. Justi heeft inderdaad weinig affiniteitmet schilders als Édouard Manet (†1883), Edgar Degas († 1917) en Auguste Renoir (†1919), ofschoon hij de kunstwaarde ervan wel degelijk erkent. Het impressionisme isvoor hem een typisch Franse kunstuiting, die de dingen aan de oppervlakte afbeeldt.Het past niet bij de Duitse Geist die volgens hem tot het wezen der dingen doordringt.Het is een oordeel dat hem de vijandschap van Max Liebermann (1847-1935) oplevert,die in zijn schilderijen duidelijk invloed van de Franse impressionisten laat zien en die

51

16. Ludwig Justi, omstreeks 1925.


zich met Meier-Graefe en von Tschudi heeft ingespannen om hun werk in Duitslandmeer bekendheid te geven. Liebermann is bezitter geweest van een Van Gogh, maarslaat deze als kunstenaar niet hoog aan: Van Gogh heeft zeer geleden, maar heeft daar-door nimmer een schilderij of tekening als kunstwerk kunnen voltooien.20

Justi is niet alleen verwikkeld in ideële conflicten. Hij heeft met Liebermann ookonenigheid van zakelijke en politieke aard. De schilder is ontevreden over de aanko-pen van de Nationalgalerie. Liebermann ziet er te weinig zijn voorkeuren in terug enmeent dat door hem geprotegeerde Duitse kunstenaars niet de eer van de National-galerie krijgen die zij verdienen. Liebermann is een criticus van allure. Hij is een vande meest succesvolle schilders van Duitsland, hij is rijk en bewoont een imposante, vrij-staande villa pal naast de Brandenburger Tor. Zijn aanwijzing aan bezoekers: ‘Als uBerlijn binnenkomt, meteen links.’ Zijn werken zijn zeer gewild, handelaren en verza-melaars rukken de schilderijen bij wijze van spreken uit zijn handen. Hij bekleedt tal-loze functies in de kunstwereld, wordt onder meer in 1903 voorzitter van de DeutscherKünstlerbund, die is opgericht om de fnuikende invloed van Wilhelm ii op het kunst-leven te weerstaan, is een van de gangmakers van de Berliner Secession, een groep kun-stenaars die zich afzette tegen de door de Pruisische staat gedomineerde academischebeeldende kunst, maar keert deze in 1911 de rug toe omdat deze het expressionisme, eenschilderstijl die hij verfoeit, tot de tentoonstellingen toelaat. Hij kan met recht eenMalerfürst worden genoemd, maar wordt pas in 1920 president van de prestigieuzePreußische Akademie der Künste, een functie die hij volgens velen vanwege zijn pres-taties en capaciteiten al veel eerder had moeten krijgen, maar die hij onder de keizer

52

17. Max Liebermann in 1904.


niet kon bekleden, want Liebermann is een jood.21 Aan de twisten tussen Justi enLiebermann ligt waarschijnlijk geen anti-semitisme ten grondslag, maar een verschilvan kunstzinnig inzicht. Justi heeft de dominantie van Liebermann en de zijnen op hetaankoop- en verzamelbeleid van de Nationalgalerie willen beperken. Liebermann vanzijn kant zal in Justi een vertegenwoordiger van het ancien régime hebben gezien.22

Justi is in 1909 immers benoemd door keizer Wilhelm ii en heeft als opvolger van vonTschudi de impressionistische, lees de moderne Franse invloeden in de Nationalgaleriemoeten indammen.

Het lezen van kritieken en strijdschriften die in die jaren in de Duitse kunstwereldde ronde doen, is een vreemde ervaring. De zakelijke bespreking van smaak- en me-ningsverschillen lijkt er onbekend. Een voorbeeld: Karl Scheffler, een invloedrijk cri-ticus van het museumbeleid van Justi, publiceert in 1921 de spraakmakende brochureDer Berliner Museumskrieg.23 Alleen al de titel, amper drie jaar na de gruwelijkste oor-log die in Europa is uitgevochten! De schrijver laakt onder andere het misbruik datWilhelm ii van de kunst heeft gemaakt, protesteert tegen de in zwang zijnde overvol-le museumzalen, uit zijn hoge waardering voor de impressionisten, betreurt de promi-nente aanwezigheid van de expressionisten. Allemaal mooi. Het gaat echter gepaardmet schimpscheuten, argumenten op de persoon en eindigt met de eis om Justi te ont-slaan. Het lezen van die stukken is ook bevreemdend, omdat wij nu weten dat velen inde Duitse kunstwereld die elkaar zo heftig bestreden na 1933 het slachtoffer werden vande nazi’s.

Waarschijnlijk spelen ook persoonlijke factoren een rol. Een naaste medewerker be-schrijft Justi als iemand die vriendelijk, onderhoudend en geestig was, maar die ook ar-rogant en kwetsend kon zijn.24 Het is verleidelijk om een wisselwerking te zien tussenpersoonlijke eigenschappen en de door en door vijandige verhoudingen in de Duitsekunstwereld. Hoe dan ook, in 1928 heeft Justi er een carrière achter de rug die is gete-kend door hoogoplopende conflicten. Hij heeft met succes de zaak van het museumonder een rechtlijnige en dominante keizer weten te dienen en eveneens met succes na1918 een zelfstandige koers voor de eigentijdse kunst uitgezet. Hij heeft er een hoge prijsvoor betaald, maar misschien moeten wij het meer zien met de blik van die tijd waar-in opgeschroefde, autoritaire woordenwisselingen als normaal werden beschouwd.Voor Justi lijkt de uitspraak van de Nederlandse socioloog S.R. Steinmetz van toepas-sing: ‘Tot de beste geschenken der goden behoort een goede vijand.’ Met dien verstan-de dat Justi niet één, maar zeer vele vijanden heeft.

UitnodigingIn 1928 is Justi met mevrouw Kröller-Müller overeengekomen dat haar Van Gogh-ver-zameling zal worden getoond in het voormalige Kronprinzenpalais, dat Justi in 1921 alsdependance van de Nationalgalerie in gebruik heeft genomen. Nu Justi niet langer eenkeizer dient die de nationale verheerlijking in academische, romantische schilderijenwil terugzien, maar werkt onder een minister die hem meer vrijheid gunt, kan hij er

53


zijn museale ideeën gestalte geven. Hij wil het paleis geheel voor de eigentijdse kunstbestemmen. Het is een revolutionair plan. De moderne kunst is tot dan toe een zaakvan privé-verzamelaars, kunstsalons en kunsthandelaren. Er zijn musea die mondjes-maat eigentijdse kunst tonen naast de werken van gerespecteerde oude meesters. Eengeheel aan de moderne kunst gewijde staatsinstelling is echter een unicum.

In december is De la Failles Supplément over de valse Van Goghs volop in het nieuwsen Justi ziet in de Van Gogh-tentoonstelling een uitgelezen kans om meer licht in dekwestie te brengen. Hij wil de betwijfelde schilderijen van kunsthandel Otto Wackertonen te midden van de 143 Van Goghs van Kröller-Müller, een verzameling aan deechtheid waarvan niemand openlijk twijfelt. Hij verzoekt enkele eigenaren vanWacker-Van Goghs om hun schilderijen voor de duur van de tentoonstelling aan deNationalgalerie te lenen, opdat ‘kenners en leken zich over de voorwerpen zelf […] eenoordeel kunnen vormen’. 25 Justi moet hebben beseft dat alle opwinding de eigenarenkopschuw heeft gemaakt. Begin december hebben zij vanwege het rumoer in de pers,uitspraken van De la Faille en de directeur van de Kestner Gesellschaft gezichtsverliesen financiële schade geleden. De eigenaren hebben met een inwilliging van Justi’s ver-zoek eigenlijk niets te winnen. Integendeel, er is altijd de mogelijkheid dat hij, direc-teur van een vooraanstaand museum, zich eveneens onder de critici zal scharen. Danzal de schade niet meer te herstellen zijn.

54

18. Het Kronprinzenpalais te Berlijn. Hier zijn begin 1929 de Van Goghs van de verzameling vanHelene Kröller-Müller te zien. De Berlijnse politie wil niet dat haar valse Van Gogh Zeegezicht(F 418) op zaal komt, maar zij weet dat ongedaan te maken.


Justi probeert de bezitters gerust te stellen, schrijft dat het voor hem in het geheelniet vaststaat dat De la Faille het bij het rechte eind heeft. Het mag niet baten. Als dePruisische minister van Onderwijs en Cultuur Carl Heinrich Becker de Kröller-Müllertentoonstelling, die de bovenste verdieping van het Kronprinzenpalais beslaat, op 21

december 1928 opent ,heeft slechts één verzamelaar, mevrouw E. Wolff uit Hamburg,haar Wacker-Van Gogh Cipressen (F 616) ingezonden. De officiële aanklacht op 22 de-cember tegen Kunsthandel Otto Wacker door kunsthandel Matthiesen namens deBond van Duitse Kunst- en Antiekhandels zorgt echter voor een stroomversnelling inde kwestie over echt of vals.26 De politie is nu gerechtigd om bij verdachten uitgebreidhuiszoeking te doen, om beslag te leggen op de schilderijen en boekhouding van kunst-handel Otto Wacker en om betrokkenen in Duitsland en Nederland te verhoren. Hetzorgt er tevens voor dat gedupeerde Duitse handelaren, die de aanklacht via hun bondhebben ondersteund, de betwijfelde Van Goghs voor onderzoek af zullen staan. Eenmogelijke veroordeling van Wacker vergroot de kans dat degenen die hun geld niethebben teruggekregen, alsnog aan hun trekken zullen komen.

Krasse vervalsingenJusti heeft op 3 januari 1929 acht Wacker-Van Goghs in het Kronprinzenpalais hangen,maar niet tussen de Van Goghs van Helene Kröller-Müller, zoals in de bedoeling lag.De politie heeft hem verboden de omstreden schilderijen op zaal te hangen, want dezevormen bewijsmateriaal in een mogelijke rechtzaak wegens bedrog tegen Otto Wacker.Het tonen ervan zou stemmingmakerij in de hand kunnen werken die de onpartijdi-ge rechtsgang zou ondermijnen. Justi heeft ze daarom in zijn werkkamer gehangen,waar een select aantal personen ze op verzoek kan bezichtigen. Hij hangt er ook deWacker-Van Gogh Zeegezicht (F 418), die Kröller-Müller ruim een week na de openingvan de tentoonstelling naar Berlijn heeft gestuurd. Hij vertrouwt een Zwitserse collegazijn onzekerheid toe over het vermeende onechte karakter van alle acht doeken. Zeker,ten dele zijn het volgens hem ‘krasse, gebrekkige vervalsingen’, maar er zijn ook doekenbij die wellicht toch door Vincent van Gogh geschilderd zijn. Over Huizen bij Saintes-Maries (F 421): ‘Het is voor mij ook nog niet duidelijk of het niet een van de eerste po-gingen in Marseille is, om thuis het landschap naar een tekening te reconstrueren.’27

Enkele dagen later doet de politie een inval in het atelier van Leonhard Wacker enneemt er enkele schilderijen in beslag die naar het Kronprinzenpalais worden gebracht.Twee doeken trekken de aandacht, namelijk een schets op doek, een ‘Untermalung’van een voorstelling in de stijl van Van Gogh, en een doek gesigneerd ‘Vincent’, dateen kleine figuur in een korenveld voorstelt (voortaan De maaier). Het is volgens degebroeders Wacker een echte Van Gogh uit de verzameling van de Rus, maar was erslecht aan toe en zou daarom door Leonhard gerestaureerd worden. De politie en deNationalgalerie vermoeden dat het een recente vervalsing van Leonhards hand is. Devondst zal voor Justi waarschijnlijk mede reden zijn geweest om alle twijfels over deomstreden schilderijen te laten varen. Hij schrijft in de Vossische Zeitung van 26 janua-

55


ri 1929 dat alle tien schilderijen van Kunsthandel Otto Wacker in de Nationalgalerievals zijn.28 De recent in beslag genomen De Maaier, die niet in de oeuvrecatalogus vanDe la Faille voorkomt, laat hij buiten beschouwing.

Justi schrijft dat je een echte Van Gogh herkent aan de penseelstreken, waarvan elk‘zijn zeer duidelijke betekenis heeft, vanwege afmeting en richting, reliëf en kleur, enook vanwege de relatie met de omringende penseelstreken’.29 Wie na vergelijking vande Van Goghs van Kröller-Müller met die van kunsthandel Otto Wacker geen verschilziet tussen echt en een vals kan niet kijken. Ze aan Van Gogh toeschrijven is een bele-diging van de meester. De onechtheid ligt er kennelijk zo dik bovenop dat Justi niet demoeite neemt de schilderijen apart te bespreken. De Telegraaf: ‘De autoriteit van dezegeleerde, die aan het hoofd van een der grootste Duitse musea staat, zal voor de Duitseopenbare mening het pleit voorlopig wel hebben beslecht’.30

Justi’s oordeel is een rechtstreekse kritiek op Meier-Graefe, die zijn expertises inder-tijd eveneens op stilistische argumenten had gebaseerd. Meier-Graefe heeft zich in deogen van Justi ‘onsterfelijk geblameerd’. Meier-Graefe beantwoordt Justi’s scherpe kri-tiek in het Berliner Tageblatt onder de kop ‘De schilder van de zwakke momenten’. Hij

56

19. De politie legt na een huiszoeking in januari 1929 in het atelier van Leonhard Wacker beslag ophet schilderij De maaier (afmetingen 38 x 48 cm), Nationalgalerie Berlijn. Volgens Justi en Dela Faille is het een vervalsing. Bremmer en Scherjon beschouwen het daarentegen als een eigen-handig werk van Vincent van Gogh.


bespreekt in tegenstelling tot Justi de schilderijen stuk voor stuk (met uitzondering vanDe maaier) en kwalificeert ze met woorden als ‘verdacht’, ‘zwak’, ‘week’, ‘zeer slecht’ en‘zeer slap’. De kwalificatie ‘vals’ laat hij echter niet uit zijn pen vloeien. Hij spreekt nog-maals zijn vertrouwen in Otto Wacker uit, maar vindt tevens dat deze nu meer duide-lijkheid moet verschaffen over de herkomst van de doeken.31

Meier-Graefes onzekerheid staat in schril contrast met de stelligheid en hoon vanJusti. In de krant is een andere Justi aan het woord dan de persoon die drie weken eer-der aan een Zwitserse collega had geschreven er niet zeker van te zijn dat alle werkenvals zijn, ja zelfs de mogelijkheid had opengehouden dat enkele doeken toch van VanGogh zouden kunnen zijn. Justi had, schreef hij, met tal van personen over de doekengesproken, met andere woorden Justi heeft zijn waarnemingen getoetst aan die van an-deren en deze uiteindelijk bijgesteld. Eigenlijk heeft Justi binnen enkele weken onder-gaan wat De la Faille vele maanden heeft gekost en wat Grete Ring, medewerkster vankunsthandel Cassirer, zo treffend onder woorden heeft gebracht: ‘[…] wanneer eenvervalsing eenmaal is doorgrond, zinkt deze onmiddellijk in het niets’.32 Justi heeft zijnartikel in de Vossische Zeitung echter ontdaan van alle eerdere twijfels en laat terzijdedat zijn zekerheid het resultaat is van wikken en wegen. Deze houding past niet alleenbij zijn persoon, maar ook bij de toenmalige verhoudingen. Zijn critici zouden scep-sis over het eigen oordeel en relativering van visuele indrukken ongetwijfeld als zwak-te, als tekenen van incompetentie hebben uitgelegd.

InterventieHelene Kröller-Müller bezoekt de tentoonstelling eind januari 1929, ontdekt dat haarnieuwe aanwinst Zeegezicht ontbreekt en is ontstemd. Zij eist dat het op zaal komt.Ook Bremmer spreekt Justi erover aan. Hij dreigt dat de hele Kröller-Müller-collectieweer naar Den Haag zal worden teruggestuurd als het schilderij niet in de tentoonstel-ling te midden van de Van Goghs zal worden gehangen. Justi bindt in en hangt het tus-sen van de overige werken uit Vincents periode te Arles.33

In februari plaatst de politie nog een zestal schilderijen onder de hoede van deNationalgalerie en staat toe dat enkele teruggaan naar hun Duitse eigenaren, maar ver-hindert dat andere doeken worden teruggestuurd, zoals een drietal van kunsthandelMatthiesen: Zelfportret (F 385), Cipressen (F 614), Mand met broodjes (voortaan Brood-jes, F 387).34 Dit tot verdriet van de kunsthandel, want deze heeft in Kröller-Müllereen potentiële koopster voor Zelfportret en Cipressen gevonden.35 Bremmer zal haarhebben laten weten dat deze twee echt zijn, Broodjes daarentegen is volgens hem vals.36

Het beslag op deze doeken is de prijs die kunsthandel Matthiesen moet betalen voorde aangifte die hij enkele weken eerder namens de Bond van Kunst- en Antiekhandelstegen Wacker heeft gedaan.37 Voor justitie zijn de schilderijen bewijzen in een procestegen Wacker en deze moeten daarom beschikbaar blijven. Hebben de justitiële auto-riteiten de wenkbrauwen gefronst dat uitgerekend kunsthandel Matthiesen als eisen-de partij de doeken terug heeft wil hebben? Hebben zij vermoed dat de kunsthandel

57


alsnog enkele omstreden doeken van de hand heeft kunnen doen, hebben zij gewetendat Matthiesen twee ervan voor de prijs van echte schilderijen van Van Gogh heeft wil-len verkopen? Matthiesen heeft Kröller-Müller voor Cipressen 30.000 rijksmark ge-vraagd. De koop gaat niet door: zij vindt het bedrag te hoog.38

Hars en loodDe la Failles afkeuring van alle Van Goghs van Otto Wacker, het onverbiddelijke oor-deel van Ludwig Justi over tien ervan, Meier-Graefes aarzelingen, de vondsten in hetatelier van Leonhard Wacker en de uitspraken van Russische museale autoriteiten lij-ken de opmaat tot een snelle rechtszaak. De Nationalgalerie is ook begonnen met eentechnisch en chemisch onderzoek van verf en linnen en Die Kunstauktion bericht op10 februari 1929 dat onderzoekers van de Nationalgalerie hars- en loodverbindingen inde verf van de omstreden Van Goghs hebben aangetroffen. Deze siccatieven zijn waar-schijnlijk aan de verf toegevoegd om de doeken snel te laten drogen. De maker van deschilderijen moet hebben geweten dat het drogen van pure olieverf vele jaren in beslagzou nemen. Kenners weten dat het toevoegen van sneldrogende middelen vreemd isaan Van Goghs werkwijze: hij voegde nimmer siccatieven aan zijn verf toe. Desondankszullen de droogmiddelen de vervalser niet snel genoeg resultaat hebben opgeleverd,want de doeken zijn vervolgens op een warme kachelplaat gelegd om het harden vande verf te bespoedigen. Olieverf die normaal droogt wordt uiteindelijk zo hard dat hetmoeilijk is er met een vingernagel een kras in te maken. De verflaag van de valse schil-derijen is echter zo broos dat een duw met een nagel de verf doet barsten. Alle valseschilderijen vertonen volgens Die Kunstauktion deze eigenschappen.39 De Telegraaf pu-bliceert een samenvatting van dit artikel en dan is ook in Nederland bekend dat deNationalgalerie de tien doeken niet alleen op stilistische, maar ook op chemische entechnische gronden voor vals houdt.40

Ondanks deze voor Otto Wacker ongunstige feiten is het pleit nog niet in zijn na-deel beslecht. Het artikel in Die Kunstauktion schrijft over ‘alle valse schilderijen’, watzou betekenen de tien schilderijen die zich begin februari in het museum hebben be-vonden. In het archief van de Nationalgalerie is geen onderzoeksrapport uit januari offebruari 1929 over deze schilderijen te vinden. Is er indertijd daadwerkelijk naar alletien onderzoek gedaan, en zo ja, door wie en hoe? Heeft het museum bijvoorbeeld ookZeegezicht (F 418) van Kröller-Müller chemisch en technisch onderzocht? Volgens deletter van het bericht wel, maar er zijn goede redenen om aan te nemen dat het niet hetgeval is geweest. De Nationalgalerie, bij monde van Justi, heeft alle tien om stilistischereden te licht bevonden en voor vals verklaard, maar waarschijnlijk is indertijd een veelkleiner aantal chemisch onderzocht.

Zo’n drie jaar later, in 1932 zal E. Täubner, chemicus van de Duitse Staatsmusea, eenrapport over zijn onderzoek van Wacker-Van Goghs in de Nationalgalerie opstellen.Hij schrijft dan vijf à zes schilderijen - de ene helft vals, de andere helft echt - te heb-ben onderzocht. Welke dat zijn geweest, vermeldt hij niet. In hoofdstuk 5 kom ik hier-

58


op terug. De woorden ‘vijf à zes’ verraden dat hij het uit het geheugen heeft opgeschre-ven. Vervolgens is het de vraag of de Nationalgalerie ook de volgende zes schilderijendie vanaf begin februari in het Kronprinzenpalais zijn gebracht heeft onderzocht. Zoja, hoe en met welk resultaat? Deze vragen komen niet voort uit een overdreven zuchtnaar volledigheid. Het gebrek aan precisie zal een beslissende rol in de geschiedenis vande Wacker-Van Goghs blijken te spelen. Geen van de technische of chemische deskun-digen die bij deze zaak betrokken zullen raken, zal alle Wacker-Van Goghs onderzoe-ken. Bij elkaar genomen zullen hooguit tien doeken dat lot ondergaan. Nog belangrij-ker is dat de vergaarde kennis grotendeels geheim zal worden gehouden.

Het gebrek aan precisie van de kant van de Nationalgalerie is verklaarbaar door hethoge tempo van de onthullingen. In januari is de zwakte van Wackers alibi blootge-legd. Het moet Justi een kwestie van weken hebben geleken totdat de gehele waarheidboven tafel zou komen. De valsheid van de doeken is volgens hem immers zo duide-lijk boven op dat twijfel uitgesloten is. In februari heeft de Nationalgalerie zekerheiddat de helft vals is, waaronder Kröller-Müllers Zeegezicht. Waarschijnlijk hebben Justien de zijnen toen de teugels gevierd indachtig het gezegde dat men niet een hele oshoeft op te eten om erachter te komen dat het vlees taai is.

Voor anderen is de strijd echter nog lang niet gestreden. De onthulling over de sa-menstelling van de verf maakt weliswaar definitief een einde aan het idee dat de VanGoghs van de onbekende Russische verzamelaar allemaal echt zouden zijn, maar het isgeen weerlegging van Bremmers theorie dat er een kern van echte schilderijen is.Onderzoek naar de overige Wacker-Van Goghs zou daarover uitsluitsel kunnen geven,maar deze zijn nog niet aan de Nationalgalerie aangeboden. Enkele bevinden zich inhet buitenland en pogingen van de politie om ze naar Berlijn te halen hebben nog geenresultaat opgeleverd. Justitie heeft echter beslag gelegd op schilderijen die zich nog inOtto Wackers Berlijnse kunsthandel bevinden. Die zouden eveneens onderzocht kun-nen worden, maar de politie vist achter het net.

GeheugenverliesOp 26 januari 1929 arriveren Otto en Leonhard Wacker bij Bremmer in Den Haag. Zijhebben enkele schilderijen uit de kunsthandel aan de Viktoriastraße meegenomen,waaronder Hooihopen (F 625bis), dat nu aan Bremmer toebehoort. In feite hebben degebroeders Wacker daarmee bewijsmateriaal onttrokken aan het beslag dat justitieheeft gelegd. In december zou Bremmer zelf al hebben getracht om schilderijen vanWacker naar Nederland te brengen, maar de politie had dat weten te verhinderen.41

Na dit geslaagde transport is het aan Bremmer om te beslissen of, en zo ja door wie hijzijn bezit zal laten onderzoeken.

Otto Wacker heeft zijn Berlijnse vrienden beloofd om bij terugkomst opening vanzaken over de Russische verzamelaar te verschaffen, maar zij wachten hem op 4 februa-ri tevergeefs op. Wacker heeft een ongeval gehad, is die ochtend bewusteloos onder aaneen trap in Hotel Rijnland (eigendom van Bremmers zuster) te Leiden aangetroffen.

59


Hij wordt in allerijl naar het Sint-Elisabethgasthuis gebracht. Als hij bij bewustzijnkomt, zegt hij ’s ochtends onwel te zijn geworden en van de trap te zijn gevallen. Volgensde behandelend geneesheer het gevolg van een hartaanval, volgens Wacker van een po-ging tot vergiftiging. Wie daarachter hebben gezeten: de Russische edelman, jaloersekunsthandelaren, hij weet het niet. De arts houdt staande dat Wacker een hartaanvalheeft gehad, maar dan wijst deze met beschuldigende vinger naar de arts, die deel zouuitmaken van een complot tegen zijn leven.

Zo’n zestig jaar na dato heeft Nicole Roepers het procesverbaal uit 1929 van de Leidsegemeentepolitie over dit voorval erop nageslagen, en hieruit blijkt dat een onderzoekvan Wackers bloed en excrementen geen sporen van toxische stoffen had opgeleverd.42

Desondanks heeft de zaak van de valse Van Goghs daarmee alle trekjes van een detec-tiveroman gekregen: valse schilderijen, veel geld, een geheimzinnige Russische edel-man, ruziënde experts, gedupeerde eigenaren, politieonderzoek. Laten we eerlijk zijn:wat is een detective zonder moord, of op zijn minst een poging daartoe?

Het voorval verhindert de terugreis van Otto Wacker naar Berlijn, waar de politiehem had willen ondervragen. In een ironisch commentaar wenst De Haagsche Post deheer Wacker spoedig herstel toe en spreekt de hoop uit dat de hersenschudding de her-innering aan de herkomst van de omstreden Van Goghs niet zal hebben uitgewist.43

Eind maart verlaat Wacker het Sint-Elisabethgasthuis. Volgens De Maasbode is hij her-steld naar Berlijn teruggekeerd, maar bij aankomst laat hij zich onmiddellijk weer ineen ziekenhuis opnemen.44 Na drie maanden blijkt dat de politie hem voorlopig nietzal kunnen verhoren: de gezondheid van Wacker is verslechterd. Zonder diens verkla-ringen kan de zaak echter niet worden voortgezet.45

Tuin van DaubignyAls de tentoonstelling van de Van Gogh-verzameling van Kröller-Müller in hetKronprinzenpalais op 28 februari sluit zijn er ruim 23.000 bezoekers geweest, een voordie tijd hoog aantal.46 Al met al hebben er dan tevens zestien Wacker-Van Goghs inhet museum gehangen en de publiciteit over de valse schilderijen heeft ertoe bijgedra-gen dat de tentoonstelling zo’n groot succes is geworden. Er is lof voor de tentoonstel-ling. Zelfs Justi’s meest geduchte criticus, Karl Scheffler, is onder de indruk, maar laatniet na te schrijven dat hij na de bezichtiging van de Van Goghs de schreden onmid-dellijk naar de zalen heeft gezet waar de echte meesters hangen: Manet, Renoir enCézanne.47

Ludwig Justi zal in het succes van de tentoonstelling in het Kronprinzenpalais eenbevestiging van de koers van de Nationalgalerie hebben gezien. Het museum moet decontinuïteit van de Duitse kunst sinds de negentiende eeuw tonen. Vanaf de romanti-sche school is er via impressionisme, postimpressionisme, fauvisme en expressionismeeen lijn waarin de Duitse geest onmiskenbaar aanwezig is. Maar van een sleutelfiguurin die ontwikkeling, Vincent van Gogh, kan het museum eigenlijk geen schilderij uiteigen bezit tonen. Justi legt daarom na de sluiting contact met kunsthandelaren voor

60


de aanschaf van Van Goghs voor de Nationalgalerie. Er zijn Van Goghs op de markt,maar hij wil niet zomaar enkele van diens schilderijen verwerven, er moet een topstukonder zijn. Andere Duitse musea zoals die in Keulen, Essen, Magdeburg en Münchenbezitten één of meer werken van de meester. Met opzienbarende aankopen zal deNationalgalerie zich kunnen onderscheiden, zal het definitief afscheid nemen van debeperkingen die de keizer indertijd aan de verzameling had opgelegd.

Justi heeft zijn oog laten vallen op een doek dat hij mooier vindt dan welk schilde-rij uit de Kröller-Müller-verzameling dan ook, geschilderd enkele weken voor Vincentsdood, een dat bovendien door zijn omvang - het heeft de voor Vincent ongebruikelij-ke afmetingen van 53 x 104 cm - de aandacht zal trekken. Het gaat om Tuin vanDaubigny (F 776) in bezit van de Parijse kunsthandelaar Paul Rosenberg. Ook andereschilderijen van Van Gogh staan op zijn verlanglijstje, maar hij is erop gebrand om juistdit doek voor het museum te kopen. Hij weet dat het veel geld zal kosten, veel meerdan het jaarlijkse aankoopbudget van het museum, maar daar heeft hij een oplossingvoor. Hij zou het doek met Rosenberg kunnen ruilen voor een Degas uit de verzame-ling van de Nationalgalerie, al zou de ruil wel de toestemming van de minister moetenkrijgen. Er is echter een maar van wezenlijker betekenis. Justi kent het gerucht, tot dantoe door niemand gepubliceerd, dat Tuin van Daubigny vals zou zijn.

Justi moet zorgvuldig te werk gaan. Een rechtstreekse vraag over de echtheid aanRosenberg zal deze ertoe brengen om de onderhandelingen af te breken en het doekaan een Amerikaan te verkopen. Justi heeft tijd nodig om navraag in de Franse kunst-wereld te doen. Hij wint tijd door het doek op zicht naar Berlijn te laten komen. In detussentijd heeft hij twee kenners van de Franse kunstwereld zijn probleem voorgelegd.Van het schilderij, schrijft Justi, bestaat een tweede versie in bezit van een Zwitserseverzamelaar, waarvan de echtheid niet ter discussie staat. Een bijna gelijk schilderijhoeft niet te duiden op een vervalsing, want Van Gogh heeft immers regelmatig be-paalde motieven herhaald. Het schilderij is echter in eigendom van de Franse schilderen verzamelaar Émile Schuffenecker (1851-1934) geweest. Van hem is bekend, schrijftJusti, dat hij kopieën maakte van schilderijen van Van Gogh. Justi stelt de vraag of Tuinvan Daubigny van kunsthandel Rosenberg een door Schuffenecker vervaardigde kopieis die rond de eeuwwisseling als een echte Van Gogh in de handel is gebracht. De pro-venance in de De la Failles Van Gogh-catalogus gaat niet verder terug dan 1900. Valtte achterhalen wie het voor die datum in bezit heeft gehad? Justi drukt zijn correspon-denten op het hart voorzichtig te zijn. Stel dat de naspeuringen over het doek bekendraken, dan kunnen deze bewerkstelligen wat onderzocht en ontzenuwd moet worden:twijfel over echtheid. Hij vraagt onder meer om informatie in te winnen bij PaulGachet, de arts die Vincent in zijn laatste levensmaanden te Auvers-sur-Oise ter zijdeheeft gestaan, en bij Schuffenecker. Rosenberg mag van deze gesprekken beslist geenlucht krijgen.48

Tuin van Daubigny arriveert op 26 maart in het Kronprinzenpalais en de aankoop-commissie van de Nationalgalerie is direct in de ban van de schoonheid ervan.49 Of

61


Justi hen ook in de twijfels over de echtheid heeft laten delen is onbekend, maar hijheeft inmiddels van een van zijn correspondenten uit Frankrijk een uitvoerig en ge-ruststellend antwoord ontvangen. Justi’s verzoek om discretie lijkt te hebben gewerkt.De twijfels bereiken de kranten niet, maar Justi is niet de enige die het gerucht heeftopgevangen. Enkele van zijn tegenstanders kennen het ook en zullen het drie jaar latertegen hem in stelling brengen.

Rosenberg ziet af van een ruil van Tuin van Daubigny voor de Degas. Aan de enekant is Justi daar opgelucht over. De ruil van een stuk uit de geestelijke erfenis van Hugovon Tschudi zou zijn tegenstanders weer in het geweer hebben gebracht. Het kopenmet gelden van het museum zou het aankoopbudget van 1929 in één keer hebben op-gesoupeerd, zou waarschijnlijk door de invloedrijke Liebermann worden afgekeurd enmogelijk door de minister worden geblokkeerd. Al lange tijd heeft hij gezocht naar eenmogelijkheid om deze tegenstand te omzeilen en in maart 1929 is de oprichting van deVerein der Freunde der Nationalgalerie, die moderne kunst ten behoeve van het mu-seum zal aanschaffen. Nu kan hij met een kleine groep in het bestuur die zijn voorkeu-ren deelt, kunst kopen en deze in langdurige bruikleen aan de Nationalgalerie afstaan.De vereniging telt zo’n zeventig leden afkomstig uit het bedrijfsleven, met de bankier,verzamelaar en bezitter van werken van Van Gogh Baron Eduard von der Heydt alsvoorzitter.

Tuin van Daubigny is een van de eerste schilderijen die met geld van de verenigingen van enkele particuliere fondsen wordt aangekocht. Het doek kost in juni 1929

240.000 rijksmark en zet daarmee in Duitsland een nieuw record voor schilderijen vanVan Gogh. In dezelfde maanden koopt de Nationalgalerie nog twee schilderijen van

62

20.Tuin van Daubigny (F 776), afmetingen 53x103 cm. Hiroshima, Kunstmuseum. Voor museum-directeur Justi is de koop in 1929 het begin van een Van Gogh-verzameling in de Nationalgalerie.In 1932 zullen Justis tegenstanders hem verwijten dat hij er veel te veel voor heeft betaald. Danwordt bovendien het gerucht dat het vals is in de openbaarheid gebracht.


Van Gogh: La Moisson (F 628, voortaan De oogst) en Les amoureux (F 485, voortaanLiefdespaar).50 Over de echtheid van deze twee doeken toont de Nationalgalerie nietde minste twijfel. Toch zal ook de echtheid van deze doeken het voorwerp van strijdworden en ondanks het feit dat ze niet met staatsmiddelen zijn aangeschaft, zullen deaankopen Justi nog zwaar worden aangerekend.

De koop is het begin van een mooie Van Gogh-verzameling van de Nationalgalerie.Het is niet bekend wat de aard en omvang van de verzameling volgens Justi had moe-ten worden. Hij zal daar waarschijnlijk slechts een algemeen idee over hebben gehad.De aankopen zouden afhankelijk zijn van de Van Goghs die op de kunstmarkt zoudenverschijnen. Een mooie Van Gogh verzameling in het belangrijkste museum voor mo-derne kunst van Duitsland zou verzamelaars er echter toe kunnen verleiden om hetmuseum met schenkingen van Vincents werk te begunstigen. Ingrijpende economi-sche en politieke veranderingen zullen echter roet in het eten gooien. Justi moet hetplan uitstellen vanwege de beurskrach te New York enkele maanden later, op 27 okto-ber 1929. In 1933 zal de machtsgreep van de nazi’s definitief een streep halen door hetplan van een Van Gogh-verzameling in de Nationalgalerie.

ImitatiesBegin mei 1929 legt de politie beslag op negen schilderijen ten huize van Otto Wackersvader, de kunstschilder Hans Wacker (1868-1958) te Berlijn, een week later gevolgd doorconfiscatie van twaalf schilderijen van Leonhard Wacker. De politie stuurt de schilde-rijen naar de Nationalgalerie met de vraag of er tussen deze werken en de Van Goghsvan Otto Wacker overeenkomsten in schildertechniek zijn vast te stellen.51 Justi laat ditdoen door zijn conservator, de beeldhouwer en kunsthistoricus Ludwig Thormaehlen(1889-1956). Als Thormaehlen de schilderijen ziet, valt hij van de ene verbazing in deandere. Zijn deze negen schilderijen alle negen door een en dezelfde persoon gemaakt?Hoe is het mogelijk dat zij zo’n verbazingwekkende verscheidenheid van stijlen en tech-nieken laten zien? Als Thormaehlen niet beter had geweten, dan zou hij aan drie of vierverschillende makers hebben gedacht. Hij herkent in twee schilderijen een poging omwerk van de in Krefeld geboren en door Macke en Van Gogh beïnvloede schilderHeinrich Nauen te imiteren. Vijf van de negen doeken zijn duidelijk pogingen om inde stijl van Van Gogh te werken. Zo is er frappante overeenkomst in schildertechniektussen de Wacker-Van Gogh Broodjes (F 387) en een bij Hans Wacker in beslaggeno-men bloemstilleven. Over twee schilderijen uit het atelier van Leonhard Wacker steltThormaehlen dat deze niet anders dan als voorstudies voor een Van Gogh kunnen wor-den gezien. Er is ook een schilderij dat op het eerste gezicht voor een Frans Hals zoukunnen doorgaan. Thormaehlen schrijft in zijn rapport aan de politie dat elke kunste-naar tijdens de studie het werk van anderen imiteert om ervan te leren, maar de 61-ja-rige Hans Wacker en zijn 34-jarige zoon zijn die fase al geruime tijd gepasseerd. VoorThormaehlen is het een uitgemaakte zaak. De stillevens van Hans Wacker wijzen uitdat deze op een of andere manier de hand heeft gehad in de Van Gogh-vervalsingen.

63


De in beslag genomen schilderijen van zijn zoon Leonhard zijn eveneens onmisken-baar pogingen om de stijl van Van Gogh te imiteren. Alle doeken zijn bewuste naboot-singen en geen pogingen om een eigen stijl te ontwikkelen.52

In Nederland maken de kranten in juli bekend dat er bij Hans en Leonhard Wackerschilderijen in beslag zijn genomen, maar na twee maanden sijpelt het nieuws door dathet onderzoek van de politie niet veel nieuws heeft opgeleverd. Het woord is dan aanOtto’s broer Leonhard: ‘Echter heeft prof. [sic] Wacker uit Dusseldorp verklaard, dathij voor zijn broeder enige Van Goghs heeft gerestaureerd en het politionele onderzoekheeft ook aan het licht gebracht dat er inderdaad Van Goghs in dit atelier aanwezigzijn.’53 Weer een maand later schrijven de kranten dat er doeken van vader Wacker inbeslag zijn genomen, maar niets over de vernietigende conclusies van de National-galerie.

Ondanks alle belastende feiten, die in de eerste helft van 1929 voor een belangrijk deelin de openbaarheid belanden, melden de kranten dat het vooronderzoek in het slop isgeraakt. De politie kan Otto Wacker vanwege diens broze gezondheid niet ondervra-gen. Het bewijs zou moeten worden geleverd dat hij bij verkoop wist dat de schilderij-en vals waren. Zelfs als experts het over de valsheid eens zouden zijn, dan nog zouWacker het slachtoffer kunnen zijn van bedrog en waarschijnlijk vrijuit gaan. InDuitsland vreest men dat de zaak uiteindelijk zal stranden en dat de valse werken weerin de handel zullen worden gebracht. Als het jaar 1929 ten einde loopt, is Wacker nietin staat van beschuldiging gesteld en is de aandacht voor de zaak in de pers verflauwd.

De druiven zijn echter zuur voor Otto Wacker: de acties van collega’s, politie, mu-seale autoriteiten en journalisten hebben hem geen goed gedaan. Maar er is hoop. Inde Nederlandse kunstwereld heeft Bremmer ruime steun voor zijn oordeel gekregendat een deel van Wackers Van Goghs wel degelijk echt is.

64


2 kleur bekennen - universiteit utrecht...delaar heeft ervaring met miskopen en weet dat de...

Documents