M· t . t tl'Stl"'" O'quv - uslubiy qo'llanma / Nabixodjaev A. III aqavlY sa .... · '

Umarova M. - T:. 2012. 142 b.

Mazkur o'quv - uslubiy qo'lIanm~ tal~balarga mintaq~viy .iqtiso­diyot, hozirgi zamon mintaqaviy statistl~an.mg muammolan, mmtaqa­viy statistikani tashkil etish, mintaqa daraJasld~ ~avlat .axboro~ resu~sl~­rini shakllantirish, ushbu masalalarda xalqaro taJnba, mmtaqavlY statlstl­kaning statistik ko'rsatkichlar tizim i kabi lar haqida rna' lumot berishga

qaratilgan. O'quv uslubiy qo'llanmada mintaqaviy statistik tadqiqotlaming

asoslari, mintaqaviy statistikaning amaliy usullari, statistik axborotlami mintaqa darajasida tarqatishning zamonaviy usullari, regional hisoblar tizimi, mintaqaviy bozor infratuzilmasi statistikasi va mintaqada inno­vatsion faoliyat statistikasi kabi mavzular o'rin olgan. Mavzulami o'z­lashtirish darajasini tekshirish uchun har bir mavzu bO'yicha test sa­vollari keltirilgan. . Qo'llanma iqtisodchilar, hisobchilar, ilmiy-tadqiqotchilar, oliy ta'-

1I:n. muas~asalarining iqtisod va statistika sohasidagi magistrantlari va o q~tuvchdar u.c~un mO'ljal~angan (Toshkent Moliya instituti ilmiy-us­lu.blY Kengashmmg 2012 y" 18 iyul N24 qarori bilan nashrga tavsiya etdgan).

Taqrizchilar: Z. Toshmatov - TMI, «Statistika» kafedrasi professori, i .fd.

S~, Sattarov - O'zbekiston Respublikas' I t' _ d t . I' . . I q ISO

Iyo vazlr Igl~m? «Mintaqalami joylashtirish ~a ~ompleks nvoJlantirish» boshqarrnasi bo h IIg'l, t.fn. s -

2

I

SO'Z BOSHI

Mamlakatda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar jara­yonida hududlarga, iqtisodiy mustaqillik masalalariga alohida e'tibor qaratilmoqda. Shu sabablr'lllintaqalar iqtisodiyoti va ijtimoiy sohalar­ning samaradorlik darajalarini aniq baholash katta ahamiyatga ega, chunki bllnday baholashlar keyinchalik hududlar rivojlanish dasturlari va prognozlarini ishlab chiqishda as os bo'lib, hududlardagi ijroiya va qOllun chiqarish idoralariga lIshbli dastur va prognozlar bajarilishini nazorat qilishga imkon beradi.

Hududiy ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlami tadqiq qilish kompleks tarzda, har bir hududning xususiyatlarini e'tiborga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Ushbu vazifani to'laqonli bajarish statistika fani zimmasiga yuklatilgan. Hozirgi paytda hududlarda boshqaruv qarorla­rini qabul qilishda mintaqaviy statistika asosiy axborot bazasi bo'lib hi­soblanadi va bir butunlikda O'zbekiston Respublikasi hududida. yagona axborot tizimini tashkil qiladi.

Sobiq ittifoq davrida mintaqaviy statistika sovet respublikalari va viloyatlari chegarasida amalga oshirilgan tarmoqlar bO'yicha yonda- . shishning ifodasi bo'igan. O'sha davrdagi mintaqaviy statistik nashrlardagi asosiy ko'rsatkichlar reja topshiriqlarining mutlaq va nisbiy bajarilish ko'rsatkichlari hisoblangan.

Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so'ng, belgilangan eng muhim ustuvor YO'nalishlar doirasida davlat statistikasi, shuningdek, mintaqaviy statistika oldida turgan vazifalar ham jiddiy tarzda o'zgardi.

Mintaqaviy statistika mintaqani hududiy tizim sifatida ifodalash­ga qaratilib, uning rivojlanish tendensiyalarini aniqlash, ulaming barqa­rorligi va o'zgaruvchanligini baholash masalalariga e'tibor berila bosh­landi. Mintaqaviy statistika metodologiyasining hozirgi takomillash­tirish bosqichida mintaqada sodir bo'layotgan ijtimoiy-iqtisodiy o'zga­rishlami kompleks tahlil qilish uchun foydalaniladigan statistik ko'rsat­kichlami qayta ko'rib chiqish, kO'rsatkichlarning iqtisodiy mazmunini, belgilash, olingan ma'iumotiami hozirgi zamon kompyuter texnologiya-: si yordamida qayta ish lash jarayonlarini qamrab oladi .

. ', , ,.

I.. I bob. MINTAQAVIY STATISTlKAGA KIRISH

1.1. Minfaqaviy statistika to'g'risida tushuncha va hozirgi sharoitda uning roli

Iqtisodiy munosabat/arning rivoji boshqaruv tizimini jamiya( ha­yotining turli jabhalari (o'g'risida o'z vaqtida va aniq ma'iumotiarga bo'/gan (alabini oshirib bormoqda. Bu esa o'z navbatida, axborot infra­tuzilmasini o'ziga xos tarzda rivojlantirishni talab qiladi. Uning o'ziga xosligi mamlakat mintaqalarida sodir bo'layotgan ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa jarayonlarni kompleks tahlil qilish imkoniyatini yaratilishidadir. Mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni shakllantirish maqsadida minta­qalardagi vaziyat va mintaqaviy muammolarni o'rganishda statistika asosiy axborot hamda uslubiy asos bo'lib hisoblanadi. Shu sababli davlat statistikasini takomillashtirishning asosiy YO'nalishlaridan biri mintaqa­viy statistikani rivojlantirishdir.

Mintaqaviy statistika tushunchasi 1990-yillargacha davlat statis­tikasi hududiy idoralarini mahalliy boshqaruv idoralari bilan axborot orqali a10qasi sifatida talqin qilingan. Biroq hozirgi davrda, ushbu soha­da amaliy tajriba to'plash va nazariy tadqiqotlar olib borilishi natijasida, mintaqaviy statistika statistika fani va amaliyotining mustaqil yo'nali­shiga aylandi.

Mintaqaviy statistika atamasiga uch nuqtai nazardan yondashish mumkin:

I) hududiy belgi bo'yicha tuzilgan iqtisodiy-statistik axborot tizimi; 2) amaliy faoliyat va statistik axborotlarni foydalanuvchilarning

keng doirasiga (markaziy va mintaqaviy boshqaruv idoralari, jismoniy va yuridik shaxslar, OA V va h.k.) yetkazib berish uchun ma'iumotlarni yig'ish, qayta ishlash, saqlash bilan shug'ullanuvchi davlat, idoralar hamda boshqa tijorat tashkilotlarining o'zaro aloqasi;

3) jamiyatni hududiy tizim sifatida ifodalovchi, mintaqaviy iqti­sodiyot rivojlanish qonuniyatlarining miqdoriy tomonlarini ularning sifat tomonlari bilan uzviy bog'liqlikda o'rganuvchi statistika fanining ajral­mas qlsml.

Mintaqaviy statistika tushunchasiga yondashishlarni bir butunligi­eha, yaxlitligicha ko'rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Mintaqaviy sla­tistikaning metodologik asosi bo'lib davlat statistikasining asosiy qoi-

4

dalari hisoblanishi mamlakat miqyosida yagona axborot kengligini ta'­minlashga imkon beradi.

Mintaqaviy statistikaning fan sifatidagi xususiyatlari uning pred­meti, metodlari va bajaradigan vazifalaridan kelib chiqadi.

Mintaqaviy statistikaning ob 'ekti - mintaqalar tizirni hisoblanadi. Bu birinchi navbatda, O'zbekiston Rcspublikasining 14 ta sub'ektlari (Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahri) hamda minta­qalar ichidagi tumanlar va shaharlar hisoblanadi. Shu sababli "mintaqa­viy statistika" atamasi "hududiy statistika" tushunchasiga sinonimdir.

Mintaqaviy statistikaning predmeti - mintaqaviy iqtisodiyot va ijti­moiy sohada sodir bo'layotgan voqea va jarayonlarni miqdoriy tomon­dan, ulaming sifat tomonlari bilan uzviy bog'liqIikda hamda mintaqaJar to'plami rivojini miqdoriy va sifatjihatdan ifodalashdir.

Mintaqaviy statistika iImiy fan sifatida tadqiq qilish predmetiga ko'ra mintaqaviy iqtisodiyot, ijtimoiy-iqtisodiy statistika, demografiya va boshqa iqtisodiy fanlar bilan uzviy bog'liqlikdadir. Masalan, minta­qaviy iqtisodiyot nazariyasi bozor sharoitida mintaqalar rivojining quyi­dagi bir qancha qonuniyatlarini shakllantiradi:

- ishJab chiqarishning hududiy o'sishi va mintaqaJar iqtisodiy va ijti­moiy rivojining tekislanish qonuni;

- hududlar ixtisoslashuvi, mintaqalararo aloqalar va mintaqaviy bo­zorlaming shakllanish qonuni;

- mintaqalarni kompleks rivojlantirish, tuzilmaviy o'zgarishlar va mintaqa xo'jaliklarini diversifikatsiyalash qonuni;

- mintaqalararo iqtisodiy integratsiyalashuv va davlatchilik iqtisodiy asosJarini mustahkamlash qonuni.

Mintaqaviy statistikaning tadqiqot qilish metodlari statistika naza­riyasi va ekonometrika fanlari bilan uzviy bog'langan. Mintaqalar rivo­jining umumiy qonuniyatlarini ifodalab, hududiy statistika kuzatilayot­gan ob'ektning mahalliy xususiyatlarini tadqiqot qilishi mumkin. Bun­day tadqiqotlar natijasida demogratik, tabiiy (ob-havo), ma'muriy-hudu­diy va boshqa xususiyatlardan kelib chiqadigan mintaqalararo iqtisodiy farqlanish omillarini aniqlash, olib borilayotgan islohotlarning turli min­taqalardagi oqibatlari hamda mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojining asosiy yo'nalishlarini belgilashga imkon beradi. Shu sababli statistika­ning makroiqtisodiy, mikroiqtisodiy va mintaqaviy bo'limlari orasidagi o'zaro bog'liqlik va individual xususiyatlariga alohida e'tibor qaratish lozim.

J Makroiqtisodiy statistika ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlar_ ning miqdoriy tomonlarini milliy iqtisodiyot darajasida o'rganadi. Min­taqaviy statistika fan sifatida makroiqtisodiy statistikaning barcha bo'­limlari bilan uzviy bog'liqlikka ega. Masalan, mintaqaviy statistikaning ko'rsatkichlar tizimida mintaqadagi ishlab chigarish rivoji darajasi, ahali soni, tarkibi va uning turmush darajasi, narxlar dinamikasi kabilar ko'rib chiqiladi. Bunda hududiy statistika ma'lumotlari yagona davlat statistika metodologiyasiga asoslanib, mahall iy boshqaruv idoralarining ehtiyoj­larini hisobga oladi. Ushbu shart bir tomondan, makroiqtisodiy statistika metodologiyasini mintaqa darajasida konkretlashtirsa, ikkinchi tomon­dan, umummilliy xacakterdagi makroiqtisodiy statistika bo'lim/ari maz­munini yanada boyitishga qaratilgan minlaga rivoji gonuniyatlarini aniq-lashga imkon beradi. ". "

Mintaqaviy va mikroiqtisodiy statistikaning o'zaro bog'liqligi ular­ning nazariy asoslari va tadgiqot usullari tizimining umumiyligida na­moyon bo'ladi.

Hozirgi kungacha guyidagi masalalar munozaraligicha qolmoqda: - mintaqaviy statistika mustagil fanmi yoki makro-mikroiqtisodiy

statistikaning bir gismimi? - mintaqaviy statistika makro va mikroigtisodiy statistika orasida­

gi fanmi yoki fanning anig alohida YO'nalishimi? Bizning fikrimizcha, mintaqaviy statistika mustaqil i1miy va o'quv

fani bo'lib, makro va mikroiqtisodiy statistika fanlari tomonidan ko'rib chiqilmaydigan jihatlami o'rganadi. Masalan, mintaqaviyijtimoiy-iqti­sodiy siyosat maqsadlari va vazifalarini hisobga olgan holda statistik ko'rsatkichlar tizimini tuzish, korxona va tashkilotlaming statistik regist­rini tuzish va mintaqa darajasida statistik kuzatish ob'ektlarining Bosh to'plamini tuzish amaliyoti, mintaqaviy hisoblar tizimini rivojlantirish yo'nalishlari, mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy monitoring tizimi va h.k. Shu jihatdan mintaqaviy statistikani «makon iqtisodiyoti statistikasi» deb nomlash haqqoniydir. Chunki u ma'\um jug'rofiy makonda joy­lashgan, ushbu makonga bog'\angan iqtisodiyotni boshqarishning turl! oarajalarida sodir bo'ladigan voqea va jarayonlar, iqtisodiy birliklar to'ptamini o'rganadi. Statistik tadqiqot jarayonida mintaqaviy statistika quyidagi o'ziga xos metodlardan foydalanadi: hududiy indekslar. juft hududiy indikatorlami taqqoslash metodi va boshqalar.

, ,

6

Mintaqaviy statistikaning hozirgi davrdagi roli to'g'risida gapir­ganda mintaqaviy statistika ma'iumotiarini amaliyotda qo'llash masalasi alohida o'rin egallaydi.

Respublikamizda va xorijda qo'llaniladigan mintaqaviy monitoring tizimlari, asosan statistik axborotlarga tayanadi.

2002 yilda qablll qilingan «Statistika to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi qonunida mamlakat statistika tizimini takomillashtirish­ning asosiy YO'nalishlaridan va lImuman statistikaning tamoyillaridan biri sifatida statistik ma'iumotiarning ochiqligi, barcha manfaatdor foy­dalanuvchilar uchlln ularni shakllantirish metodologiyasining ochiq-oy­dinligi hisoblanadi. Hozirgi davrda hududiy kesimda hisoblanadigan da­romadlar. moddiy ne'matlar va xizmatlar iste'moli, ish bilan bandlik da­rajasi, aholi migratsiyasi, atrof-muhit holati kabi ma'lumotlardan aholi­ning keng qatlamlari voqifdir. Amaliyotning kO'rsatishicha, tez o'zga­ruvchan iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlarga moslashishga, xo'jalik muno­sabatlarini rivojlantiJishga, yangi hayot tarzini shakllantirishga harakat qilayotgan aholi qatlamlari hududiy miqyosdagi ma'iumotiarga, ayniqsa ko'proq qiziqrnoqda. Sunday axborotlarga asoslanib iqtisodiy faoliyat sohasi va xarakteri, yashash joyini tanlash hamda boshqa masalalami yechish amalga oshiri/ishi mumkin.

Mintaqaviy statistika ma'iumotlariga asoslanib, turli mintaqalar iq­tisodiyotidagi ahvoldan voqif bo'igan tadbirkorlargina o'z faoliyatlarida yutuqlarga erishishlari mumkin. Mamlakat, viloyat, tuman va shaharlar darajasidagi ma'iumotiar yirik korxonalar menejerlari tomonidan bosh­qaruv qarorlarini qabul qilishda foydalaniladi. Vlar uchun mintaqaviy statistika ma'iumotiari boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo'lib hisoblanadi.

Mintaqaviy statistika ma'lumotJari asosida mintaqalardagi xo'jalik vaziyati, bozor kon 'yunkturasi, hududlaming investitsion jozibadorligi baholanadi. Ushbu ma'iumotiar boshqaruvning taktik maqsadlari va va­zifalarini aniqla'ih, mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish das­turlari va prognozlarini ishlab chiqish, tezkor boshqaruv qarorlarini qa­bul qilish, ulami bajarilishi yuzasidan nazorat o'rnatishga imkon beradi. Mintaqaviy statistika ma'iumotiari qanchalik to'la va aniq bo'lsa, bosh­qaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni ham shunchalik samarali bo'ladi.

Mintaqa,vfy statistikaning roli oshishiga, shuningdek, axborotning jamiyat iqtlso((iy salohiyatining asosiy turlaridan biriga aylanishi, axbo­rotlashtirishning esa ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samara-

7

-~:~af'i1roshishining, takror ishlab chiqarish jarayonining intensivlashti­rish va iqtisodiy o'sishni jadallashtirishning muhim vositasiga aylanishi ta'sir o'tkazadi.

1.2. Hududiy statistika rivojining tarixiy bosqichlari

Sobiq ittifoq tizimi davrida slatistika mohiyatiga ko'ra xalq xo'ja­Jigi statistikasi bo'lib, uning predmeti - birinchi navbatda, xaJq xo'jaligi tannoqlari hisoblangan. Mintaqaviy slatistika lannoq yondashishiga asoslanib, sobiq Ittifoqning turl; jug'rofiy hududJarida joyJashgan res­publikalar va viloyatlar bo'yicha amalga oshirilgan. Mintaqaviy statistik to'plarnlarda asosiy kO'rsatkichlar sifatida reja bajarilishining mutlaq va nisbiy ko'rsatkichlari foydaJanilgan.

O'zbekiston Respublikasida statistika uzoq va murakkab, mamla­katda ijtirnoiy-iqtisodiy va tarixiy rivojlanishning xususiyatlariga bog'liq yo'ini bosib o'tdi.

Sobiq sovet davrigacha bo'lgan vaqtda O'zbekiston statistikasi Rossiya imperiyasi tarkibida davlat statistikasini shakllantirish va uning tashkiliy asoslarini yaratish, tashkiliy-uslubiy ishlarini takomillashtirish ishlari bilan xarakterlanadi.

Sobiq sovet statistikasining dastlabki bosqichida (1917-1930 yy.) statistika uslubiyotining rivoji jadallashgan. Bunda xorijiy statistika yu­tuqlaridan keng foydaJanigan. Maxsus uyushtirilgan ro'yxatlar va tadqi­qotlar o'tkazilgan va birinchi marla xalq xo'jaligi balansi tuzilgan.

Statistikadagi keyingi bosqich 1930-yillardagi ma'muriy-buyruq­bozlik tizimining yaratilishi hamda ommaviy qatag'onlar natijasida an­cha susaydi. Bu davrda tezkor vazifalarni yechish, reja bajarilishini mo­nitoring qilish masalalariga bO'ysundirilishi natijasida statistikaning ana­litik vazifalari ijrosiga putur yetkazildi.

Ikkinchi jahon urushi yillarida (1941 -1945 yy.) statistikaning roli seziJarli darajada oshdi. U mehnat va moddiy resurslarni tezkor hisobga olish, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish kabi muhim vazifalarni bajardi. Bu davrda iqtisodiyot va statistikada balans ishlanmalari ken­gaydi, indeks nazariyasi chuqurlashtirildi, iqtisodiy-matematik model va usullarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish kengaydi.

Shuni ta'kidlash lozimki, sotsialistik xo'jalik yuritishning ayrim bos­qichlarida statistikaning tashkiliy shakllari o'zgartirilib, mamlakat iqtisodi­yoti rivoji vazifalari bilan uzviy bog'liqlikda bo'lishi ta'minlangan. Bi-

8

roq statistikaning tamoyillari va tuzilishi xalq xo'jaligini rejalashtirish va boshqarish xususiyatlari bilan belgilangan edi. Bu xususiyatlar birinchi navbatda, mulkchilikning asosiy ulushi davlal hissasiga to'g'ri kelgan­ligi bilan belgilangan. Davlat statistikasining tashkiliy tuzilma<;i xalq xo'jaligi boshqaruvi tuzilmasi bilan bir xilligi bilan xarakterlangan.

Xususan, ll1ulkchilikning davlat shakli xo'jalik yurituvchi su'ektlar faoliyatini rejalashtirish va ushbu rejalar ijrosini nazorat qilinishini ta­qozo qilar edi. Shu sababli reja topshiriqlarini yoppasiga kuzatish statis­tikaning tashkiliy asosini tashkil qilgan. Statistik savolnomalarning na­zorat funksiyasi ularning nomlarida ham aks ettirilgan - statistik hisobot, ya'ni statistik birliklar davlat boshqaruv idoralarini qiziqtirgan barcha masalalar bO'yicha ular joylashgan ma'muriy hududdagi statistika idora­lariga hisobot berishga majbur edilar.

Ma'muriy-hududiy boshqaruv tamoyilidan kelib chiqqan holda te­gishli statistika idoralari o'z hududlari bo'yicha umumlashtiruvchi sta­tistik axborotlami shakllantirganlar.

Arnalda barcha statistik axborot pochta orqali yoki shaxsan qog'oz shaklida korxona va tashkilotlar - yuridik shaxslar tomonidan taqdim qi­linadigan statistik hisobotlarga asoslangan.

O/ingan axborot hajmiga ko'ra, qo'Jda (kichik hajmlarda bo'lsa), klavishli hisoblash mashinalar va kichik EHMlarda (o'rtacha hajmlarda OO'lsa) va maxsus dasturlar asosida EHMlarda (katta hajmda va qayta ishlashga belgilangan muddat qisqa vaqtlarda bo']sa) qayta ishlangan.

Tuman statistika bo'Jimidan viloyat statistika boshqannalariga ax­borot/ami uzatish teletayp aloqasi yoki statistik hisobot shaklida pochta orqali jo'natilgan.

Viloyat statistika boshqannalari respublika statistika idoralariga axborotlami pochta orqali qog'oz va magnit lentalarida yoki teletayp aloqasi orqali yuborgan.

Amaldagi statistika tizimi qat'iy markazlashgan xarakterga ega bo'lib, ijobiy tomonlar; bi/an birga bir qancha jiddiy kamchiliklardan ham holi emas edi.

Statistik axborotlarni to'plash va qayta ishlashdagi jiddiy kamch i­liklardan biri sifatida hisoblash texnikasidan yetarli darajada foydalan­maslikni keItirish mumkin. Chunki ma'iumotiarni qayta ishlash dasturiy ta'minot paket rej imiga mo" Ijallangan. Pirovard axborotlardan foydala­nuvchilar uchun statistik axborot fayllarini statistik tahlil qilish va dialog

9

rejil11i mavjud emas cdi. Respublikada slatislik uslubiyol rnarkazi may. jud bo'lmaganligi sababli minlaqaviy statistika rivoji oqsagan.

Slalislika uslubiyoli va lashkil qi/inishi sohasida xalqaro tajriba a/. l11ashuvi yo'/ga qo'yill11agan. Korxona va tashki/otlar iqtisodchi xodirn. larining ko'p vaqti slatistik hisobotlami tuzishga sarflangan, ammo olin. gan statistik ma'/llmotlardan yetar/i darajada foyda/ani/magan, axborot manna/ari bir-birin; takrorfagan," statistik axborot/ar u/ardan foyda/anuv. chi/a,. lIchlln chegara/angan yoki ma'lumotlarni tarqatish yopiq bo'lgan.

O'sha davrdagi statistikaning ijobiy tomoni sifatida statistika lIs/u, biyolining yagonaligi, texnik va dasturiy vositalaming bir xiI andozada· ligi nalijasida kichik hajmdagi investitsion xarajatlar bilan hisoblash Ii· zimi faoliyalining samaradorligini ta'minlanganligini keltirish mumkin,

O'zbekiston Respublikasining mustaqil/ikka erishishi, barcha iqti. sodiy munosabatlar tizimida tub o'zgarishlarga qarati/gan iqtisodiy islo· hollar statistika tizimini jiddiy takomillashtirish) barcha hisob va statis· tika tizimida kompleks takomillashtirishni talab qilar edi. Tub o'zgarti· rishlarga ehtiyoj - iqtisodiyotdagi turli mulkchi!ik shakllarining holati va imkoniyati to'g'risida haqqoniy va aniq ma'iumotlar asosida jamiyat hayotini boshqarish va samaradorligini oshirish, ular faoliyatini prog­nozlash hamda boshqaruv qarorlarini baholash zaruriyati bilan belgilan· gan edi.

Ushbu jarayon bosqichma-bosqich amalga oshirildi. 1992 yil mus· taqil O'zbekiston statistika tizimini qayta qurishda boshlang'ich punkt bo'lib hisoblanadi. Ushbu yilda iqtisodiyot talabidan hisob va statistika· ning orqada qolayotganligi, ayniqsa kuchli namoyon bo'igan edi. Bu bosqichda qayta qurishning asosiy YO'nalishi statistika va prognozlash· tirish idoralari ishlari orasidagi o'zaro aloqani ta'minlashga qaratildi, Ushbu maqsadda 1992 yilning 5 avgustida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Vazirlar Mah· kamasi huzurida Istiqbolni belgilash va statistika davlat qo'mitasini tu· zish to'g'risida"gi Fannoniga ko'ra "O'zistiqbolstat" Davlat qo'mitasi tuzildi. Farmonga binoan O'zbekiston rivojlanish istiqbollami belgilash Qo'mitasi va O'zbekiston davlat statistika qO'mitasi bir1ashtirildi.

"O'zistiqbolstat" tarkibida istiqbolni belgilash va statistika hudu­diy boshqarmalari, Bosh hisoblash markazi, Iqtisodiyot va statistika il· miy-tekshirish instituti, Kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish mar· kazi tashkil qilindi.

10

Joylarda Istiqbolni belgilash va statistika idoralari obro'sini oshi­rish maqsadida Qoraqalpog'iston Respublikasi Iqtisodiyot va statistika qO'lllitasi, Toshkent shahri va viloyatlarda Istiqbolni bdgilash va statis­tika bosh boshqannalari, tuman va shaharlarda istiqbolni belgilash va statistika bo'limlari tuzildi.

"O'zistiqbolstat" Davlat qo'mitasiga oylik "Iqtisod va statistika" jumalini chop etish va muhim xalq xo'jaligi muammolarini hal qilish uehun idoralararo komissiya va kengashlarni tuzish vakolati berildi.

Analitik materiallar, istiqboldagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish prognozlarini ish lab ehiqish jarayoniga ilmiy-tadqiqo~ institutlari, tex­nologik. loyiha-konstruktorlik tashkilotlari, oJiy ta'lini muassasalari (OTM) va boshqalarni hamda ayrim olimlar va yirik mutaxassislami jalb qilish hu-quqi berildi. .'

Bareha tashkiliy o'zgarishlardan asosiy maqsad o'zbek statistikasi faoliyatini mamlakat iqtisodiyotini prognozlash talablariga yaqinlashti­rish, bozor iqtisodiyoti yo'lidagi o'zgarishlarda faollikni amalga oshirish edi.

"O'zistiqbolstat" statistika sohasida davlat siyosatini amalga oshi­rish, xalqaro andozalar va tavsiyalarga, ilmiy ishlanmalarga asoslangan statistik uslubiyotni ishlab ehiqish va joriy qilish, respublika ijtimoiy-iq­tisodiy rivoji va bozor o'zgarishlarini ifodalovehi statistik ko'rsatkich­laming kompleks va tizimli bo'lishi, statistik axborotlarning haqqoniy, ob'ektiv va yaxlitligi, respublikada sodir bo'layotgan jarayonlar va tendensiyaJami tahlil qilish, amaJdagi qonunchilikka binoan umumlash­tiruvehi statistik ko'rsatkiehlaming oehiqligi, haqqoniyligi, oshkoraligi uchun mas'uI bo'igan.

Iqtisodiy munosabatlar tizimini qayta qurishdagi iqtisodiy islohot­lar, qo'yilgan vazifalami samarali bajarish mamlakatda statistika va hisob tizimini tubdan islohot qilinishini talab qilar edi. Statistika tizimi-: ning xalqaro andozalarga o'tkazish va islohotlaming ko'p maqsadli yo'­nalishlari masalalarining keng ko'lamliligi va murakkabligi uni amalga oshirishda davlat ishtiroki zarurligini talab qildi. Shu maqsadda 1994 yil 24 avgustda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 433-sonli qarori bilan 1996 yilgacha bo'igan davrga mo'ljalJangan "O'zbe­kislon Respublikasini xaJqaro amaliyotda qo'llaniladigan statistika va hisob tizimiga o'tish to'g'risidagi Davlat dasturi" qabul qiJindi.

Qabul qilingan dastur milliy statistikani tizimiy-kon~eptuaJ isl,oh qilishning me'yoriy bazasini yaratdi. '

11

Statistikani tizimiy isloh qilish bir qancha o'zaro bog'langan ish­lami amalga oshirishni nazarda lutgan. Ular sirasiga quyidagilami kiri­tish mumkin: statistik axborol tizimini yaratish va uning faoliyat yuritish tizimini tashk il qilish; statisti k uslubiyotni takom i lIashtirish; statistik axborot lizimini texnologik rivojlantirish; statistikani isloh qilishning tashkiliy-huquqiy ta'minotini takomillashtirish va h.k.

Ushbu Dasturni amalga oshirish ishlarida ko'pgina davlat idoralari, yetakchi iqtisodiy va boshqa ilmiy muassasalar va OTMlari qatnashgan.

Dastllrning bir maqsadga yo'naltirilgani va bosqichma-bosqich hayotga tatbiq qilinishi quyidagi natijalarga erishishga imkon berdi;

- bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi milliy hisobchilik yangi konseplllal makroiqtisodiy modelni - Mil/iy hisoblar tizimi (MHT) metodologiyasini o'zlashtirishga kirishildi;

- narxlar, mehnat, tashqi va ichki savdo statistikasi tubdan yangi­dan tashkil qilindi, statistikaning moliya, byudjet va bank bo'limlari qaytadan shakllantirildi, tannoqlar statistikasi ko'rsatkichlari aniqlashti­rildi, institutsional o'zgarishlar statistikasini yaratish bO'yicha ishlar boshlab yuborildi. MHT sxemasi bo'yicha tarmoqlararo balansni ishlab chiqish uchun sharoitlar yaratildi. Yagona korxona, tashkilotlarning dav­lat registrini shakllantirish uchun tashkiliy va me'yoriy-huquqiy asoslar yaratildi va statistikaning axborot-hisoblash tizimi takomillashtirildi. Eng muhim natija sifatida davlat statistikasi idoralarining xalqaro tash­kilotlar bilan o'zaro aloqalarining yangi sifat darajasiga ko'tarilganligini qayd qilish mumkin.

Mamlakatda bozor iqtisodiyoti islohotlarining yanada rivojlanishi va chuqurlashuvi, turli mulkchilik shakllari va iqtisodiyot sohalarining holati va imkoniyatlari to'g'risida haqqoniy va aniq ma'lumotlarga ta­yangan holda davlat boshqaruvi samaradorligini oshirish, shuningdek, boshqaruv qarorlarini baholash zaruriyati va statistikani isloh qilish Das­turining amalga oshirish natijalari mamlakat iqtisodiy va statistika tizim­lari faoliyatini yanada takomillashtirish, statistika oldida turgan muam­molarni yechish uchun ularning tashkiliy tizimlarini optimallashtirish masalalarini kun tartibiga qo'ydi.

Ushbu masalalami hal qilish maqsadida 1997 yilning 15 mayida "O'zistiqbolstat" Davlat qo'mitasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirli­giga ay lantiri ldi.

Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi tarkibida aniq belgilangan statistika vazifalarini bajarishga yo'naitirilgan, hududiy bo'linmalarga

12

ega bo'lgan Davlat statistika departamenti ajratilgan. Viloyatlar va Toshkent shahar darajasida - statistika boshqarrnalari, tumanlarda esa -­statistika va hisoblash markazlari tashkil qilingan.

Makroiqtisodiyot va statistika vazirligiga asosiy vazifalar sifatida quyidagilar yuklatilgan edi: iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning aniq yo' nalishlari, yo'llari va usullarini aniq lash, respubl ika iqtisodiyo­tini boshqarishning bozor mexanizmlarini ta'minlash; makroiqtisodiy va moddiy balanslar, MHTga asoslangan O'zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish istiqbol\arining variantli hisob-kitoblarini ishlab chiqish; to'lov, moliya va tashqi savdo balanslarini shakllantirish va nazorat qi­lish (Moliya vazirligi bilan birgalikda); O'zbekiston iqtisodiyotining optimal rivoji va proporsiyalarini, mineral va xom ashyo resurslaridan oqilona foydalanilishni, barqaror o'sish va dunyo xo'jaligiga integratsi­yalashuvini ta'minlashga qaratilgan investitsiya dasturlarini tayyorlash va amalga oshirilishini muvofiqlashtirish; iqtisodiyot va madaniyat rivo­ji, aholi turmush darajasi va farovonligining o'sishini hisobga olish va nazorat qilishga qaratilgan hozirgi zamon indikativ, analitik va statistik uslublar va vositalami rivojlantirish va chuqurlashtirish.

Qabu] qilingan xalqaro statistika amaliyotida qo'llaniladigan us­lubiy qoidalar va andozalarga asoslangan holda belgilangan vazifa]ami bajarish statistika idoralari faoliyatidajiddiy o'zgarishlarga olib keJdi.

Ushbu davrda statistikani takomiJlashtirishdagi faoliyatning asosiy yo'nalishlari bo'lib ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlami haqqoniy vll aniq ifo­dalaydigan statistik ko'rsatkichlar tizimini takomillashtirish hisoblandi. KO'rsatkichlar tizimini tuzishning konseptual asosi bo'Jib statistika ax­borot tizimi sifatida boshqaruv va ijtimoiy tuzilmalaming axborotlarga bo'igan ehtiyoj/arini qondirish bo'/di.

Bundan kelib chiqqan holda kO'rsatkichlar tizimining rivoji va ta­komillashuvi respub/ikada umumiqtisodiy rivojlanish, miJIiy xo'jaJik­ning bozor modeliga o'tishi, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlik darajasini ifodalash orqali namoyon bo'idi. Yuqoridagilar statistik ko'rsatkichlarni quyidagi bo'limlarga tasniflashga imkon berdi: makroiqtisodiyot; xo'ja­Jik yuritishda raqobat iqlimini yaratish; ijtimoiy barqarorlik.

Shu bilan birga ushbu bosqichda statistikani isloh qilish ustuvorlik, eng muhim, fundamental yo'naJishlar uchun resurslarni yo'naltirish ta­moyillariga amal qilinganligi natijasida xalqaro statistika hamjamiyatiga integratsiyalashuv jarayonini yanada jadallashtirdi.

13

Mamlakatning keyingi davrdagi rivoji statistikani takomirrashti­rishda yangicha yondashishlar zarurligini (alab qilar edi. Ushbu ),onda­shishga ko'ra ustuvorliklar doirasida ishlarni yanada rivojlantirish va ulami yakuniga yetkazishni hamda tizimning o'zini bozor iqlisodiyotiga moslashlirishga qaratilgan o'zgartirishlar bilan birgalikda olio borildi. Ya'ni, statistikaning ayrim ercl11entlarini fragmental' is/oh qi/ishdan, butunlay yaxlillikda slatislika tizimini isloh qilishga o'lildi.

Xarqaro statistika ama/iyoti, usluhiy ko'rsatmalari va andozalariga ko'ra ushbu va boshqa statistika muassasalarining funksional vazifalari­ni yechish uchun berilgan topshiriqlami bajarish maqsadida ma' lum tizimga ega bo'/ish talab qi/inadi.

Shu sababli statistika rivojining yangi sifat bosqichini yaratishda Illuhim shart-sharoit va huquqiy asos bo'lib 2002 yilning 12 dekabrida O'zbekiston Respubrikasi Oliy Majlisi tomonidan "Davlat statistikasi to'g'risida"gi qonun va O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 24 dckabridagi "O'zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligini qayta tashkil etish to'g'risida"gi Farmoniga ko'ra Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi tugatilib, uning asosida O'zbe­kiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi tashkil qilindi.

"Davlat statistikasi to'g'risida"gi yangi qonun va yuqorida kelti­rilgan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoniga ko'ra 2003 yil­ning 8 yanvarida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "O'z­bekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining faoliyatini tashkil qi­lish to'g'nsida"gi Qarori qabul qilindi.

Ushbu Qarorga binoan Davlat statistika qo'mitasi milliy va minta­qaviy xususiyatlarni hisobga olgan holda xalqaro andozalar va qoidalar­ga asoslangan, davlat boshqaruv idoralari, xo'jalik yurituvchi sub' ektlar, fuqarolar va tashkilotIaming rasmiy statistika axborotlariga bo'igan ta­labini qondirish uchun statistika sohasida yagona siyosat olib boruvchi davlat ijroiya idorasi hisoblanadi.

Respublikamizdagi statistika idoralarining faoliyati 1994 yilda BMTning Statistika komissiyasi tomonidan ma'qullangan tamoyillarga ham asoslanadi. Rasmiy statistikaning quyidagi asosiy tamoyillarga rio­ya qilishi rasmiy statistika ma'iumotlaridan foydalanuvchilar ishonchini oshirishga imkon beradi:

1. Dolzarblik, xolislik va ochiqlik. 2. Professionalizm.

3. Statistik andozalardan foydalanish. 4. Statistik rna'iumotiardan to'g'ri foydalanish va tahlil qilish. 5. Statistik kuzatishlar samaradorligi. 6. Maxfiylik. 7. Qonllnchilik va oshkoralik. 8. Milliy darajada muvo1'iqlashtirish. 9. Xalqaro darajada muvotiqlashtirish. 10. Statistika sohasida xalqaro hamkorlik. y llqOlida k~ltiri Igan tamoyillar mintaqaviy statistikaga ham tegishlidir. Hozirgi sharoitda mintaqaviy statistikaning rivoji statistika fani-

ning obro'sini yanada oshiradi, chunki statistik kuzatishlaming mosla­shllvchanligi va ishonchliligini ta'minlab, statistik axborotlar sifatini ya­nada oshiradi.

1.3. Mintaqaviy statistikaning tamoyillari va vazifalari

Mintaqaviy statistikaning tamoyillari: 1. Mintaqaviy statistika - O'zbekiston davlat statistikasi tizimiga

integratsiyalashgan kompleks tuzilmaviy axborot birligidir. 2. Mintaqaviy statistikaning asosiy maqsadi - davlat va mahaHiy

boshqaruv idoralarini boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va ular ijrosi­ni nazorat qilish uchun zarur bo'igan mintaqa, tuman va shaharlarda so­dir bo'layotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlami tahlil qilish uchun zarur bo'igan ma'iumotiar bilan ta'minlash.

3. Mintaqa statistikasining axborot resurslari davlat, idoralar hiso­botlari hamda mintaqaviy statistik kuzatish shakllari to'plamidan shakl­lanishi kerak.

Mintaqaviy statistikaning rivoji mamlakatdagi hozirgi vaqtdagi vaziyat, iqtisodiyot va jamiyatdagi islohotlar jarayoni, boshqaruv tizi­mini qayta tashkil qilish, ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti yo'l­lariga o'tish va eski iqtisodiy munosabatlardan yangi shakllarga o'tish bilan bel gil an ad i."

Mintaqaviy iqtisodiyotni boshqarishning yangi tamoyillaridan kelib chiqqan holda mintaqaviy statistika oldida quyidagi vazifalar qo'yilgan:

I. Mintaqa va umuman, respublika boshqaruv idoralarining hudu­diy statistik axborotlarga bo'lgan ehtiyojlarini tahli! qilish va baholash.

15

2. Mintaqada sodir bo'layotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni ifo­dalovchi hisob va statistikaning xalqaro amaliyotida qo'lJaniladigan sta­tistik ko'rsatkichlar tizimini ishlab chiqish.

3. Mintaqaviy statistik kuzatishni rivojlantirish. Mintaqaviy stat is­tikaning asosiy vazifasini bajarish maqsadida maxsus uyushtirilgan tek­shirishlar, ra'yxatlar, allketa orqali savol-javoblami tashkil qilish va o'tkazish.

4. Mintaqaviy statistikalling yagona uslubiy asosiga tayanib, ax­bora! fondini tashkil qiJish, mahalJiy boshqaruv va o'z-o'zini boshqa­rish idoralari va boshqa foydalanuvchilarni zarur statistik ma'lumotlar bilan ta'minlash maqsadida uni mUlltazam yangilab borish.

5. Mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlaming ilmiy asoslangan tezkor tahlilini tashkil qilish. Mintaqada shakllangan statistik axborot­laming sifati, to'laligi, haqqoniyligi va tezkorligini ta'minlash.

6. Yoppasiga va qisman statistik kuzatish, maqsadli ma'lumotlar banki va registrlar kabi usullarni qo'llash maqsadida barcha davlat va nodavlat sektoriga tegishli xo'jalik yurituvchi sub'ektlami to'la qamrab olish va hisobdagi haqqoniylikni ta'minlash.

7. Mintaqa va respublika darajalaridagi axborotlarga ehtiyojlami hisobga olgan holda mintaqaviy statistik axborotlar oqimlari sxemasini ish lab chiqish.

8. Ochiq statistik axborotlarni barcha foydalanuvchilar tomollidan teng olish huquqini ta'minlash.

Statistika fani mintaqa statistikasi oldidagi vazifalarni yechishda quyidagi vazifalami bajarish ofqali faol qatnashadi:

~ mintaqaviy iqtisodiyotning turli hodisa va jarayonlarini bilish vositasi sifatida ifodalanadigan bilish funksiyasi;

~ metodologik funksiya - mintaqaviy statistik ko'rsatkichlar li-zimini takomiJlashtirish va tuzish;

» analitik funksiya -- mintaqaviy statistik axborotlar tahlilini chuqurlashtirish.

Yuqorida sanab o'tilgan vazifalami muvaffaqiyatli bajarish statis­tika amaliyoti va fanining metodologik birligi va ulaf faoliyatini muvo­fiqlashtirishga ko'p jihatdan bog'liqdir.

16

1.4. Respublika mintaqaviy statistikasining hozirgi davrdagi muammolari va rivojlanish istiqbollari

Mamlakatimizda ko'p yil1ar davomida mintaqaviy statistika - 5ta­tistika fani va amaliyotining alohida YO'nafishi sifatida mavjud bo'lma­gall. Mintaqaviy statistikalli ajratish maxsus xizmatlar tomonidan minta­qa hududida statistik ma'iumotiarni to'plash, qayta ishlash va mahal1iy boshqaruv idoralari uchun ulal11i tahlil qilishni nazarda tutadi. Biroq bu­ni amalga oshirishning hozirgi davrda imkoniyati mavjud emas, chunki lIshbll jarayonni Yllridik, metodologik va moliyaviy jihatdan bevosita ta'minlash bilan bog'liq bo'igan ko'pgina muammolar vujudga keladi.

Mllammoning yuridik jihatlari to'g'risida gap ketganda, amaJdagi qonunchilikda mahalliy boshqarllv idoralarining statistik axborotJarga bUYllltma berish va ularni moliyaJashtirish masalaJari nazarda tutilma­gan. Shunday ekan, hududiy statistikaning rivoji bevosita hududiy sta­tistika ishlarini moliyalashtirish bilan bog'liqligi namoyon bo'Jadi. Bu­ning uchun esa amaldagi qonunchiJik me'yorJariga tegishli o'zgartirish­Jar kiritilish talab qiJinadi.

Mintaqaviy statistika metodologiyasining hozirgi davrdagi rivoji quyidagi yo'nalishlarda sodir bo'lmoqda:

1. Ma'muriy-hududiy tuzilmalar holati va rivojlanish istiqbolla­riga statistik xarakteristika berish.

2. Mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajalari bo'yi­eha farqlanishlarini va omillar ta'sirini o'rganish metodologiyasini tako­millashtirish.

3. Mintaqalararo taqqosJashlar metodologiyasini rivojlantirish. 4. Regional hisoblar tizimi (RHT) metodologiyasini rivojlantirish. Birinchi yo 'nalishning ahamiyatli jihati Davlat statistika qo'mitasi

tomonidan chop etilayotgan yilnomalarda mintaqalarning holati to'g'ri­sidagi axborotlarning e'Jon qilinayotganligidir. Bundan tashqari Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotJar hamda Ijtimoiy tadqiqotlar institutlari tomonidan mintaqaIarning rivojla­nish darajasiga reyting baholari berilishidir.

Shuningdek, DavIat statistika qo'mitasining hududiy boshqarma­lari tomonidan mintaqalardagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyat­farini ifodafovchi statistik ma'iumotiar chop etiladi.

..~ ............. ,,.......-----XfRJo·

'f,\U kuiuhxon, 17 .... --~ ......

Ikkinchi yo 'nalishning dolzarbligi minlaqalararo ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishdag; farqlarni baho/ashning statistik us/ubiyotini takomillash­tirish zarur/igi bilan belgilanadi.

Ucl1inchi yo 'nalish Davia! statistika qo'mitasi tizimida jiddiy tad­qiqotlarni olib borish va milltaqaviy statistikaning axborot bazasin; ri­vojlantirishni nazarda tutadi. Mintaqalararo taqqoslashlar usJubiyoti maklOiqtisodiy kO'rsatkiehlarning xalqaro taqqoslashlar tamoyil1ariga tayansada, undan bir qaneha muhim jihatlari bilan farqlanadi. Shu sa­babli ko'pgina mintaqaviy ko'rsatkiehlarni taqqoslashga yondashish ho­zirgi davrda juda dolzarb masala hisoblanadi.

To'rtinchi yo 'nalish - RHT uslubiyotini rivojlantirish ko'pgina mintaqalararo umumlashtiruvehi ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichlami taq­qoslash muammosini hal qilishda muhim rol o'ynaydi, xususan, yalpi hududiy mahsulot (Y AHM), uy xo'jaliklarining haqiqatdagi pirovard is­te'moli (HPI), xufiyona iqtisodiyot ulushini baholash va h.k. MiJliy hi- I sobehilik konsepsiyasiga asoslangan RHTning axboroti mintaqaviy sta- I tistik tahlil va prognoz ishlari uslubiyotini takomillashtirish uchun sha- ,I roit yaratadi.

Mintaqaviy statistika fan va amaliyotning mustaqil yo'nalishi si- I fatida shaklJana borib, ijtimoiy ahamiyatga molik axborotlami yara­tishda hozirgi zamon talablarini hisobga olishi zarur. Ijtimoiy yo'nalti- . , rilgan bozor iqtisodiyoti aholi hayot darajasi standartlari sifatini ifoda- ,i lovehi ijtimoiy me'yorlar tizimini yaratish zaruriyatini belgilaydi. Bunda mintaqalar xususiyatlarini hisobga oluvehi ob'ektiv statistik axborotlar roli muhimdir. Bundan tashqari, mintaqalar darajasida ijtimoiy jarayon­lami tartibga solish va boshqarishda ijtimoiy kO'rsatkichlar asosiy predmet bo'lib hisoblanadi. Shuning uchun mintaqaviy statistika birinchi navbatda ijtimoiy kO'rsatkichlarga: tUI1TIush darajasi, uy xo'jaliklarining byudjet tadqiqotlari natijalari, nafaqa (pensiya) darajasi va h.k., mosla­shishi lozim. Shuningdek, u yoki bu jarayonlarni baholashda ham ijobiy, ham salbiy jihatlami hisobga olib, maksimal ob'ektiv yondashish talab qilinadi.

Masalan, muhtojlarga yordam (xayriya) tadbirlari, yangi monopo­listlarning pay do bo'lishi, maishiy xizmat sohasining "yemirilib ketishi", iqtisodiy islohotlami amalga oshirish davridagi muammolar va h.k. Agar ushbu axborotlar mavjud bo'lsa, mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy muhilni aniqroq bilib, o'z vaqtida amaldagi qonunlarga zid faoliyat yuritayotgan,

18

mam/akat va mintaqa rivojiga xavf solayotgan iqtisodiy tU7i/malarni aniqlashga imkon yaratil<1di.

Bevosita mintaqalarda shakllanadigan mintaqaviy statistikaning axbo­rot bazalari bir xii bo'lishi lozim. Bu esa, o'z navbatida, mintaqalararo taq­qoslashlardagi farqlanishlami oh'ektiv <llliqlashga imkon beradi.

"Joylarda" mintaqaviy statistika rivojiga to'sqinlik qilayotgan aso­siy sabablardan biri - mintaqaviy statistikaning ilmiy va usluhiy asosla­rini yetarli darajada ishlab chiqilmaganligidadir. Bundan tashqarL moli­yaviy resurslaming tanqisligi ham hududiy statistika rivojiga to'sqinlik qilmoqda.

Afsuski, davlat statistikasining hududiy idoraJaridagi axborot re­surslariga mahalliy boshqaruv idoralari tomonidan yetarli darajada e'ti­bar qaratilmayapti. Buning asosiy sababi - davlat statistikasining hozir­gi davrdagi tuzilish tamoyili markazlashgan boshqaruv tizimi talablari­dan kelib chiqqanligidadir. U hamon mamlakat miqyosida axborot re­surslarini shaklIantirishga yo'naltirilgan va mintaqalarning qiziqishlarini to'laqonli ifodalamaydi. MahalIiy boshqaruv idoraJari mintaqaviy bosh­qamv ehtiyojlariga yo'naltirilgan statistika fani va amaliyotining rivoj­lanish jarayonlarini har tomonlama, shu jumladan moliyaviy resurlar bi­Ian qo'lIab-quvvatiashlari zarur.

Shunday qilib, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar to'g'risida ishonchli va to'liq axborot bazasini shakllantirishga qaratilgan mamlakat mintaqaviy statistikasining rivoji ma'iumotlar yig'ish va qayta ishlashni tashkil qi­!ish, moliyalashtirish va statistik tadqiqot ishlarini yangilab borilishi bi­Ian uzviy bog'liqdir. Dolzarb, haqqoniy va to'liq statistik axborot umum­davlat va mintaqa darajasida puxta mintaqaviy siyosat olib borish uchun kafolat bo'ladi.

TESTLAR 1. Mintaqaviy statistika deganda tushuniladi: a) hududiy belgi bo'yicha tuzilgan iqtisodiy-statistik axborotlar tizimi; b) amaliy faoliyat va davlat, idoraviy statistika idoralarining ham­

da tijoriy statistika namoyondaJarining mintaqaviy axborotlami to'plash, qayta ishlash, saqlash va keng foydalanuvchilar doirasiga yetkazib be­rish borasidagi o'zaro hamkorligi;

c) jamiyatning hududiy tizimi sifatida, mintaqaviy iqtisodiyotning rivojlanish qonuniyatlariga miqdoriy, sifat jihatdan uzviy bog'langan holda tavsiflovchi statistika fani, iImiy va o'quv fanining bir qismi.

19

2. Minlaqaviy slatistikaning metodologik ba7..asi bo'lib hisoblanadi; a) O'zbekiston Respublikasi Davlat statistikasining qoidalari; b) Davlatning maqsadli daslurlari; e) respublika va milltaqaviy hokimiyal idoralarining vazifalari va

vakolatlarinillg ehegaralanishi; d) Davlat statistika idoralari va mahalliy hokimiyat va boshqaruv

idoralari ora,sid<lgi ,kelishuvlar. 3. Mjntaqaviy statistikaning axborot rcsurslari quyidagilar

asosida shakUanishi lozim: a) respublika miqyosi9agi davlat statistik kuzatishlari; b) idoraviy statistika; e) milltaqaviy statistik kuzatishlar. 4. Noto'g'ri e'tirofni tanlang: a) mintaqaviy statistika - O'zbekiston Respublikasi Davlat statis­

tikasi kompleks tizimining integrallashgan axborot birligi; b) mintaqaviy statistika deganda tarmoq belgisiga asoslangan iqti­

sodiy axborot tizimi tushuniladi; e) mintaqaviy statistika - amaliy faoliyat va davlat, idoraviy sta­

tistika idoralarining hamda nodavlat statistika namoyondalarining min­taqaviy axborotlarni to'plash, qayta ishlash, saqlash va foydalanuvchi­laming keng doirasiga yetkazib berishdagi o'zaro aloqalari;

d) mintaqaviy statistika - jamiyatni hududiy tizim sifatida tavsif­lovehi statistika fani, ilmiy va o'quv dasturining bir qismi.

5. E'tirofni davom ettiring: «Mintaqaviy statistika -.... integral-lashgan tizimli axborot birligidir»:

a) mahalliy o'z-o'zini boshqaruv idoralarining; b) mamlakatimiz vajahon statistika tizimining; e) O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika tizimining; d) MDH mamlakatlari yagona axborot kengligining. 6. Mintaqaviy statistika tamoyillariga ko'ra, mintaqaviy statis­

tikaning asosiy maqsadi - ..• : a) davlat hokimiyati va mahalliy o'z-o'zini boshqaruv idoralari­

ning boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishlari lIchun axborotlar bilan ta'minlash;

b) keng jamoatehiJikni mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijalari bilan tanishtirish;

e) statistik axborotlarni to'plash; d) statistik axborotlarning ma'lumotlar bazasilli shakllantirish.

20

7. Mintaqaviy statistikaning uslubiy vazifasi bila" bog'langa": a) kO'rsatkichlar tizimini tuzish, hisoblash va tahlil qilish; b) mintaqaviy statistik axborotlarni tahlil qilishni chuqurlashtirish; c) mintaqaviy statistikadan mintaqa iqtisodiyotida sodir bo'layot-

gan voqea va hodisalarni o'rganish vositasi. 8. Mintaqaviy statistika uslubiyotini takomillashtirish nazarda tutadi: a) mintaqalararo taqqoslash lIslubiyotini takomillashtirish; b) RHM usillbiyotini takomillashtirish; c) huquqiy bazani takomillashtirish. 9. Mamlakatimizda ma'muriy-hududiy darajadagi axborotlar-

ga ehtiyojning oshishini tadqiqotchiJar bog'laydiJar: a) Respublikamizda sanoat rivoji bilan; b) mahalliy o'z-o'zini boshqarishning ahamiyati oshishi bilan; c) tarmoqlararo o· zaro aloqalami isloh qilish bilan. 10. Qaysi e'tirof iqtisodiy yaxlit hududlarga ajratish tamoyiliga

mos kelmaydi? a) ishlab chiqarish- rayonni ajratish uchun asos; b) rayon ichida ishlab chiqarish jarayonlarining birlashib ketganligi; c) mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojini boshqarishga takror

ishlab chiqarish nuqtai nazaridan yondashish; d) hududiy mehnat taqsimotiga ko'ra rayonning ixtisoslashuvi.

21

II BOB. MINTAQA - STATlSTIK KUZATISH OB'EKTI

2.1. Mintaqa tushunchasining evolyutsiyasi

Mintaqaviy statistika mintaqani ko'p funksiyali va ko'p qirrali hu. dudiy ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida ko'rib chiqadi.

Tadqiqot maqsadlaridan kelib chiqib, "mintaqa" tushunchasiga tur. Ii nuqtai nazardan ta'rif berish mumkin. Bunda tadqiqot ob'ektini aniq. lashdagi turlicha yondashishlar statislik ko'rsatldchlar tizimi va tadqiqol usullarini tanlashdagi nazariy asoslashlardan kelib chiqadi. Mintaqaviy statistika ob'ektini aniqlashdan oldin mintaqa fanining evo/yutsion bas· qichlarini ko'rib chiqamiz.

Mamlakatimiz va jahon iqtisodiyoti rivojining turli bosqich/arida "mintaqa" (region) tushunchasidajiddiy o'zgarishlar bo'igan.

"Region" so'zi lotincha "viloyat, rayon" ma'nosini bi/diradi. Asli· da "rayon" tushunchasi hudud (geogratik hudud)ni ang/atib, unda bosh· qa hududlardan farqlanadigan belgilami qamrab olgan, belgilari birlikda va o'zaro bog'langan, yaxlit bo'igan, yaxlitligi esa ushbu hudud rivoji­ning ob'ektiv va qonuniy natijasi hisoblanadi.

Sobiq sovel davrida "rayon" atamasi iqtisodiy rayonlashtirish na­zariyasi rivoji bilan uzviy bog'langan bo'lib, amaliyotda ko'proq qo'l­lanilgan. XX asming 20-yillaridan 70-yillar boshigacha sovel olimlari "rayon" tushunchasini faqat iqtisodiy tizim sifatida talqin qilishgan.

O'sha davrdagi olimlar rayon deganda "o'ziga xos, iqtisodiy tugal­langan (Iekin yopiq bo'lmagan) tabiiy xususiyatlar kombinatsiyasi, ka­pital boyliklar (avvalgi davrlardan to'plangan madaniy jamg'armalar) va hayot tarzi, ishlab chiqarishga tayyorligi, urnuman, xo'jalik faoliyati bi­Ian ajralib turadigan, mamlakat umumxo'jaligida u yoki bu funksiyani bajaradigan aholiga ega bo'lgan hudud"ni nazarda tutishgan.

Iqtisodiy yaxlit hududlami ajratishda quyidagilar muhim lamoyil· lar bo'lib hisoblangan:

I. Rayonni ajratishda asos - ishlab chiqarish. Ishlab chiqarish, so­tish va qayta ishlashga nisbatan, hududga qaltiq "bog'langan" (qazib olish sanoati, birlamchi qayta ishlash korxonalari). Ishlab chiqarish mar­kazlari hayotning ijtimoiy jihatlariga jiddiy ta'sir o'tkazib (aholi soni­ning o'sishi, ish bi!an bandlarning kasbiy ixtisoslashuvi, mahsulotlami sotish, bozorlarni yaratish), ish lab chiqarish bilan bevosita bog'liq bo'l­magan xo'jalik jarayonlariga bosim o'tkazadi.

22

2. Rayonni uning hududida ishlab chiqarish tannoqlari uchun eng qulay sharoitlar (minimal xarajatlar bilan maksimal samara olishi) mav­jUdligiga ko'ra ixtisoslashuvi (mehnatning hududiy taqsimoti asosida). Bunda hududlararo mahsulot almashuvini to'g'ri tashkil qilish lozim.

3. Eng yuqori samaraga erishishni ta'minlash maqsadida rayon ichida ishlab chiqarish jarayonlarini o'zaro moslashtirish.

4. Rayonlashtirish - istiqboldagi xalq xo'jaligi rejasini tuzish uchun baza. Hududlami ishlab chiqarish rayonlariga ajratish nafaqat statistika tomonidan tavsiflanadigan ishlab ehiqarish shakllarini, shu bilan birga istiqbolda kutilayotgan o'zgarishlarni ham hisobga oJishi zarur.

5. Iqtisodiy rayonlashtirish - davlatning ma'muriy tarkibini tuzishga asos.

O'sha davrda mamlakatni ma'muriy-hududiy tuzilmalarga ajratish­da yuqorida keltiri Igan tamoyi liar boshlang'ieh asos bo'lgan. Jam i xalq xo'jaligini majmualar tizimi sifatida tashkil qilishda asosiy rayonlash­tirish birligi mamlakatni ma'mUliy-hududiy bo'linishining birinchi dara­jasi bo'lgan. Ma'muriy-hududiy bo'linishda quyidagi tizim nazarda tu­tilgan: viloyat, okrug, volost. Viloyat - yaqqol ifodalangan xo'jalik ixti­soslashuviga ega bo'igan yirik hududni nazarda tutgan.

HududJarni ajratishga, asosan iqtisodiy va ishlab chiqarish nuqtai nazaridan qaralgan. M intaqalarning ijtimoiy rivojlanish masalalariga kamroq e'tibor berilgan. Biroq iqtisodiy rayonlashtirishda asosjy tamo­yillardan biri milliy omil hisoblangan. Bunday yondashish, iqtisodiy ra­yonlashtirish masalalari bilan shug'ulJangan mutaxassislarning fikrieha, har bir milJatni o'zining iqtisodiy o'sishiga qiziqishi va tashabbuskorli­gini oshirib, natijada davlat hujjatlarida huquqiy tenglikni ta'minlash uehun iqtisodiy asos bo'igan.

J 930-1950 yillarda yangi "hududiy-ishlab ehiqarish majmuasi" de­gan atama kiritildi. Unga ko'ra jug'rofiy rayonlashtirish jarayoniga "ish­lab ehiqarish-hududiy birlik" asos bo'lib hisoblanishi lozim, ya'ni tex­nik shakllarda tashkil qilingan, energetika va mashinalar bilan qurollan­gan, ma'ium tabiiy resurslar bilan birgalikda bo'igan ijtimoiy inson mehnati nazarda tutilgan. Majmua - yanada murakkabroq iqtisodiy ra­yon tushunehasi butun zanjiridagi asosiy bo'g'in hisoblangan; tabiiy sharoitlar, rayon tarixiy rivojining bosqichlari, aholining mehnat va mil­liy-madaniy xususiyatlarini hisobga olgan xalq xo'jaligining rejalashti­riladigan muhim tarmoqlari birligi, boshqa birorta joyda takrorlanmay-

23

digan va shuning ul.:hun muntazam rivojlanib boradigan o'ziga XOs

individual iqtisodiy rayon. XX asrning 70-yillarida sobiq ittifoqda iqtisodiyot fani mintaqaviy

takror ishlab chiqarish va resurslarni boshqarishning nazariyasini tad­qiqot qilish va amaliy tavsiyalar ish lab chiqishga asosiy e'tibor qaratdi.

Rayon tizimining uyg'unligini ta'minlash uchun, ko'pchilik tadqi­qotcllilarning fikriga ko'ra, xo'jalik aloqalarini shunday tashkil qilish kerakki, natijada ijtimoiy mchnat sarti tejalishi zarur. Suning uchun eng kam xalq xo'jaligi sarti bilan mahsulot ish lab chiqaradigan ixtisos­lashgan tarmoq lami rivoj lantirish va mahall iy sharoitlardan oq ilona foy­dalanish (mehnat resurslarining to'la bandligi, xom ashyolardan komp­leks foydalanish va h.k.) talab qilinadi. Rayon tushunchasini aniqlashda uchta belgi hisoblangan: hudud, ixtisoslashuv va iqtisodiy aloqalarning mavjudligi.

"Mintaqa" atamasi adabiyotJarda nisbatan keyinroq paydo bo'igan va odatda, "rayon" tushunchasiga sinonim bo'igan.

Ma'muriy-taqsimlash tizimi va boshqarishda tannoq tamoyilining ustunJigi sharoitida ijtimoiy ishlab chiqarishning hududiy qirralari bilan bog'liqlikda bo'igan atamalaming ko'plab qo'llanilishi katta ahamiyatga ega bo'imagan, chunki har qanday hududning, respubJika yoki ayrim shahaming rivoji tarmoq bO'yicha qabul qilingan qarorlarga uzviy bog'-liqlikda bo' Jgan. .

Hududiy birlik boshqaruv qarorlarini qabul qilish ob'ekti sanalgani sababli iqtisodiyotda ushbu qarorlar boshqaruv tizimining turli dara­jalarida (respublika, viloyat, rayon) qabul qilinishi mumkin.

Yevropa Ittifoqi doirasida barcha mamlakatlar uchun mintaqa tu­shunchasi urilumiy, ya'ni bir xii qilib belgilangan. U yoki bu hududning nisbatan mustaqil birlik sifatida tasavvur qilish uchun asosiy belgi bo'lib jami milliy iqtisodiyot bilan uning ijtimoiy-iqtisodiy birligi, ya'ni unda sodir bo'layotgan iqtisodiy jarayonlar o'zaro bog'langan iqtisodiy, ijti­moiy va tabiiy omillar ta'sirida ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi qonuniyatlami ifodalashi zarur. Xuddi shuning uchun ayrim olimlar mintaqa tushunchasiga "takror ishlab chiqarish jarayonini bir butunlikda va yaxlitlikda ifodalovchi xalq xo'jaligining hududiy-ixtisoslashgan gis­mi" sifatida ta'rif berishgan.

I 970-yillaming oxirlarida mintaqaga yaxlit takror ish lab chiqarish tizimi sifatida talqin berish taklif qilingan. Mintaqaning ijtimoiy-iqtiso­diy rivojini boshqarish va Illintaqaviy jarayonlami tahlil qilishoa takror

,I" . . '" . . b

24

ishlab chiqarish nuqtai nazaridan yondashish mintaqa iqtisodiyotining samarali rivoji va aholi farovonligini oshirishni ta'minJaydigan mintaqa tizimidagi barcha elem~ntlar orasida o'zaro aloqalarni o'matilishini anglatadi.

O'zbekiston Respublikasi Illllstaqillikka erishganidan so'ng minta­qa rivojining boshqarish asoslari va shakllarini ishlah chiqishga katta e'tibor berilmoqda. Blilar sirasiga mintaqaviy statistika, indikativ minta­qaviy rejalashtirish va boshqa davlat hududiy boshqaruvining asosli va to'g'l'i qarorlarini qabul qilinishini ta'minlovchi YO'nalishlar kiradi.

G'arb olimlarining fikricha, mintaqaviy fan - fanlararo xususiyatga ega va shuning uchun "mintaqaviy fan", "mintaqaviy tadqiqot" va "mintaqaviy iqtisodiyot", "mintaqaviy statistika" atamalari qo'llaniladi.

IImiy atama sifatida "mintaqaviy fan" tushunchasini birinchi bo'lib amerikalik olim Uilyam Ayzard XX asrning 40-yillari oxirida qo'llagan. Hozirgi paytda g'arb iqtisodiy adabiyotlarida "mintaqa" tushunchasiga yagona qarash mavjud emas. Ko'pincha "mintaqa" va "rayon" tushun­chalari bir xii izohlanadi.

AQSH Kongressining Milliy resurslar qo'mitasi quyidagicha talqin qiladi: "Umuman olganda rayon deganda bir yoki bir nechta munasabat­larda bir xii ifodalanadigan hudud tushuniladi". AQSHni rayonlarga aj­ratishda amerikaliklarning o'zlari fizik-jug'rofiy sharoitlar, AQSH tari­xining turli davrlarida yerlami o'zlashtirishning xususiyatlari, an'analar hamda iqtisodiy va ijtimoiy farqlanishlarga e'tibor berishgan.

Amerikaliklal11ing mintaqaviy tushunchasi - fuqarolarni ma'lum hudud, rayon, shtat bilan tenglashtirishgina emas, balki o'zlarini boshqa adat va an'analarga, shevaga, iqtisodiy va ijtimoiy darajaga, kO'pincha boshqa siyosiy-milliy qiziqishlarga ega bo'lgan boshqa mintaqa aholisi bilan qarama-qarshi qo'yishdir. .

Yillar o'tishi bilan mintaqaviy jarayonlarga qarashlar o'zgarib bor­gan. Mintaqaviy rivojlanish, mintaqaviy muammohir ko'p vaqt davomi­da moddiy nuqtai nazardan ko'rib chiqilgan. Yangi fizik ob'ektlar, ma­sal an, fabrikalar va yo'llar qurilishi ushbu mintaqa rivoji 'uchun muhim hissa bo'lib hisoblangan. HozirgJ vaqtda esaeng muhimi,nomoddiy yondashish hisoblanmoqda. Bilim va innovatsiyalarga suyangan minta­qaviy rivojlanish konsepsiyasi nafaqat fan, balki ko'pchilik mamlakat-

I larda amaliy sohalarda ustunlik qilmoqda. Aytib o'tish joizki, mintaqaga qiziqish tadqiqot ob'ekti sifatida, o'z

hududlarini ijtimoiy-iqtisodiy rayonlashtirish nuqtai nazaridan faqat , .

25

AQSHdagina emas, balki Kanada, Fransiya, Buyuk Britaniya, Genna­niya, Xitoy va boshqa mamlakatlarga ham xosdir.

2.2. "Mintaqa" tushunchasining bozirgi zamon konsepsiyaJari

Hozil"gi bosqichda mintaqaviy tadqiqotlar jarayonida tushunchalar va tavsitlardagi farqlanishlarni o'rganishning dol7..arbligi mintaqaviy boshqaruv ahamiyatining oshishi, mahalliy o'z-o'zini boshqaruv tizimi­ning tashkiJ topishi, hududiy tashkilotlarning hudud ijtimoiy-iqtisodiy ri­vojiga ta'siri bilan beJgilanmoqda.

Shu munosabat bilan quyidagilar muhim hisobJanadi: I. Ijtimoiy-iqlisodiy saJohiyatdan foydalanishni boshqarishning

o'ziga xos me'yorlari, uslubiyoti va usullarini ishlab chiqishda mahalJiy resurslarni hisobga olish. ,

2. Mintaqalarning iqlisodiy holati va rivojlanish darajasiga suyanish. 3. Ichki va tashqi omilJarning sodir bo'layotganjarayonJarga salbiy

ta'siridan saqlash. Ushbu bosqichJarsiz mahalJiy boshqaruv idoralari tomonidan yuqori samarali boshqaruvni tashkil qilish va qaror/ar qabul qilish mumkin emas.

Sanab o'tilgan sharoitlami hisobga olgan holda mintaqa tush un­chasiga nisbatan bir qancha konseptual yondashishlami ajratish mumkin:

1. Mintaqa - yarim davlat (kvazidavlat). Ushbu ko'rinishda mintaqa davlat va milliy iqtisodiyotning nisba­

tan mustaqil kichik tizimidir. Hozirgi vaqtda mintaqalar davlat hokimi­ya:ining bir qancha vazifalarini mustaqil tarzda amalga oshinnoqdalar. Buning uchun ular katta miqdorda moddiy, mehnat va moliyaviy re­surslarga egadirlar. Mintaqaviy hokimiyatlarning asosiy vazifalaridan biri mintaqa iqtisodiyotini boshqarish hisoblanadi.

Yarim davlat sifatida mintaqaning vazifasiga Davlat statistika qo'­mitasi tomonidan ishlab chiqilgan statistik ko'rsatkichlar mos keladi. Ushbu kO'rsatkichlar muntazam qayta ko'rib chiqilib, yangilab turiladi va natijada davlat boshqaruvi va hokimiyatining mamlakat va mintaqa miqyosida bajarayotgan ishlariga miqdoriy va sifat ko'rinishda baho beriladi.

Ushbu yondashishga ko'ra ko'rsatkichlar tizimi mintaqani tavsif­lashi uchun "mintaqa iqtisodiyoti rivojining natijalari", "rivojlanish omillari (resurslar, rivojlanish manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sharoitlari)" kabi bir qancha bloklardan tashkil topishi mumkin.

26

Shunday qilib, rivojlanishning natijasi sifatida iqtisodiy, demo­grafik, ijtimoiy, ekologik, ijtimoiy tartib kabilar ko'riladi.

2. Mintaqa - yarim korporatsiya sifatida. Ushbu sifatda mintaqa mulkchilikning yirik sub'ekti (respublika,

viloyatlar, tumanlar) va iqtisodiy faoliyat su'ekti bo'lib hisoblanadi. Mintaqalar tovar, xizmat, kapital bozorlarida mintaqalararo va davlat­lararo raqobat kurashining qatnashchisi bo'ladi.

Raqobat kurashining natijasi mintaqa moliyaviy holatining, ya'ni mintaqa moliyaviy resurslarining (ijtimoiy, korporativ va aholi moJiyasi­ning) mintaqa hududidagi xo'jalik sub'ektlarining ishlab chiqarish fao­liyati natijasida o'zgarishi hisoblanadi. Mintaqani yarim korporatsiya si­fatida ifodalaydigan statistik kO'rsatkichlar tizimi birinchidan, mintaqa­viy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini, ikkinchidan, uning moliyaviy holatini tavsif qilishi lozim.

Mintaqaviy raqobatbardoshlik - mintaqada barqaror iqtisodiy o'sishni, uning hududida yashaydigan aholi tunnush darajasi saqlanishi­ni (oshirilishini) ta'minlash maqsadida mintaqaning ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish sharoitida raqobatbardosh tovar va xiz­matlar ishlab chiqarish qobiliyatiga ega bo'lishdir.

I I

Mintaqa iqtisodiyoti rivoji maqsadlarini amalga oshirish darajasini statistik baholash

T Mintaqa iqtisodiyoti rivojining natijalari

t Mintaqa iqtisodiyoti rivojining omillari

+ f .,. Resurslar I I Manbalar I I Sharoitlar

Moddiy va IImiy-texnik IImiy-texnika natijatarini Joriy --nomoddiy. salohiyat I- qilish.

moliyaviy, - Mahslllot, ish va xizmatlar sifati -investitsion. - Ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarni

amalga oshirish muddatlari. -narx va tarillar - Iqlisodiy boshqaruv.

--2. J- rasm. Yarim davlat sifatida mintaqa rivojini tavsiflovchi

ko 'rsatkichlar tizimi

27

1 I

M.Porterning klassik konsepsiyasi minta~aviy ra~ob.atbardoshlik kO'rsatkichlar tizimini ishlab chiqishning nazaflY asoslan .xlzmat qiladi. Unga ko'ra «raqobatbardoshlik joylarda firmalar t?moJ1ldan tov~r Ira xizmatlar ish lab chiqarishda quvvatlardan foydalaJ1lsh samaradorllgiga uzviy bog'liqdim. Ushbu ta'rifga ko'ra raqobatbar?os~li.k fi,rm~ningjoy. lashuvi, uning mamlakatlar, mintaqalar hududlandagl Jug rotlY to'pla. nishi, ya'ni klasterlarga bog'liq bo'ladi.

M.Porterga ko'ra, klaster - jug'rofiy jihatdan qo'shni bo'igan Ira o'zaro bog'langan kompaniyalar, ish lab chiqarish firmalari, xom ashyo va uskunalar yetkazib beruvchi firmalar, biror sohada faoliyat yuritadi. gan va faoliyatlari umumiy va bir-birini to'ldiradigan reklama, maorif, tadqiqot va savdo tashkilotlari va h.k. guruhidir.

M. Porter ma'ium hududda (mamlakat va mintaqalarda) j()yla~hgan kompaniyalal11ing raqobatbardoshlik ol11illarini "raqobatbardoshlik rom. basi"ning cho'qqisini tashkil qiladigan 4 ta belgi bo'yicha umumlashtirgan.

Ularga quyidagilar kiritilgan (2.2-rasm): I. "Omillar uchun sharoitlar", ya'ni ish lab chiqarish resurslarining haj.

mi va sifati, ulal11ing unumdorligi, rivojlangan intTatuzilmaning mavjudligi. 2. "Talab holati" - tadqiqot qilinayotgan hududda ish lab chiqari.

ladigan mahsulot (xizmat) uchun ichki bozorda talabning imkoniyatlari. 3. "O'xshash va qo'IJab-quvvatlaydigan tarmoqlar" - ushbu min.

taqada (mamlakatda) mintaqalararo va xalqaro darajada raqobatbardosh bo'igan mahsulot yetkazib beruvchi va boshqa o'xshash korxonalaming mavjudligi.

~ .. "~arqaror strategiya, tuzilma va raqobat" - kompaniyalami tashkli qlilsh va boshqarishda yuzaga kelgan sharoitlar.

28

Firmalar slralcgiyasi, ularning tarkibi va raqobati

~-- --------Omillar uchun sharoitlar Talab holali (mintaqa (ta"minlanganlik.loydalanish ichidagi lalab hajmi va samaradoriigi, infratuzilma) larkibi)

~ ~~ O'xshash va qo 'Hab-

quvvallovchi tannoqlar (ish lab chiqarish klasterfari

tarkibi)

1.2- rasm. Mintaqaviy raqobatdardoshlik determinantlari (M Porterga ko 'ra)

Mintaqa raqobatbardoshligini oshirishdan maqsadi uning hududida istiqomat qiluvchi aholi turmush darajasini yuqoriga ko'tarish va doimo o'stirib borish hisoblanadi.

Ushbu konseptual yondashish doirasida mintaqani ifodalovchi kO'rsatkichlar hududning iqtisodiy salohiyatini, mintaqa iqtisodining samaradorligini, uning moliyaviy holati va ishbilarmonlik bo'yicha faol­ligini ko'rsatishi talab qilinadi.

Moliyaviy holatni moliyaviy koeffitsiyentlar yordamida tahlil qi­lish taklif qilinadi. Moliyaviy koeffitsientlami hisoblashda axborot ba­zasi Davlat statistikasining hududiy idoralarida korxonalaming (minta­qada joylashgan yirik va kichik korxonalaming buxgalteriya balanslari) yillik yig'ma balanslari hamda «Foyda va zararJam hisobotidir (2-shakl). Ushbu axborot manbalari asosida quyidagi moliyaviy kO'rsatkichlar hisoblanadi:

). Sotish va aktivlar rentabelligi. Tovarlar, mahsulot, ishlar va xizmatlaming sotish rentabelligi - so­

tishdan olingan mqJiyaviy natija saldosi miqdorini (foyda minus zararlar) sotilgan tovarlar, mahsulot, ishlar va xizmatlar tannarxiga nisbati. Agar sotishdan saldolangan moliyaviy natija manfiy bo'lsa, mintaqaning moliya­viy natijadan zarar ko'rilganligini ifodalaydi.

29

Aktivlar rentabelligi - moliyaviy natija saldosini tashkilot jami aktiv­lari summasiga nisbati.

2. Joriy davrda mintaqa iqtisodi qisqa mllddatda hamda favqulodda yllz bergan vaziyatlarda o'z majbllriyatlarini bajarishga qodirligini baho­lashga imkon berllvchi likvidlik va to'lovga qobiliyatiilik koeffitsiyentlari.

3. O'zining va qarzga olingan mablag'lar nisbatini, mintaqa byud­jetining hamda o'z xarajatlarini qoplashning tashqi manbalari bilan bog'liq bo'igan mintaqa iqtisodi muhim sub'ektlarining moliyaviy resurslarini tahlil qilishga imkon beradigan moliyaviy mllstaqillik koeffitsiyentlari.

Mintaqa hududida joylashgan tashkilotlarning foyda va zararlar to'g'­risidagi hisobotlariga asoslangan holda, shllningdek, barcha iqtisodiy fao­liyat turlan bO'yicha foyda yoki zarar ko'rgan tashkilotlar ulushi belgilana­di. Mintaqaviy raqobatbardoshlikni umumlashtiruvchi kO'rsatkic!l sifatida aholi jon boshiga to'g'ri kelgan Y AHM taklif qilinadi.

Shunday qilib, mintaqani kvazikorporatsiya sifatida ko'rilishida uning hududida joylashgan tashkilotlarning mintaqaviy mehnat taqsimotidan (ix­tisoslashuvidan, konsenratsiyalashuvidan, mintaqalararo va ichki mintaqa· viy aloqalardan) kelib chiqadigan o'zaro aloqalarini hisobga olish lozim.

Ushbu nllqtai nazardan mintaqani tadqiqot qilishda qo'lianiladigan statistik ko'rsatkichlar tizimi undagi o'zaro aloqalaming oqibatini ba­holashga, mintaqaning raqobatbardoshlik darajasini va lining hududidagi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning umumlashgan moliyaviy holatini aniq. lashga qaratilishi kerak.

3. Mintaqa - bozor sifatida. Mintaqaviy bozor ishlab chiqaruvchi va iste'molchilaming ehtiyojla·

lini o'zaro muvofiqlashtiradigan muomala sohasining hududiy tashkilotidir. Mintaqaviy bozor turli xii tovar va xizmatlami ishlab chiqaruvchilar

va ularni iste'mol qiluvchilar sifatida qatnashadigan mintaqaviy iqtisodiYOI sub'yektlarining (tashkilotlar, uy xo'jaliklan, felmer xo'jaliklan va h.k.) ko'p sonli o'zaro aloqalarini chatishib ketishi natijasida hosil bo'ladi.

Mintaqaviy bozor quyidagi bozorlar tizimidan tashkil topadi: iste'­mol, ish lab chiqansh vositalari, moliya, ko'chmas mulk, mehnat, axborot bozorlan.

Bir qancha holatlarda mintaqaviy bozorlaming hududiy chegaralari respublikamiz mintaqalarining ma'muriy chegaralanga mos keJadi (masa­lan, tez buziladigan iste'mol tovarlari bozorlali), boshqa holatlarda esa mintaqalar chegaralandan tashqariga chiqib, bir qancha mintaqalami qam­rab oladi (masalan, ish lab chiqansh vositalan, moliya, axborot bozorlari).

)0

Mintaqaviy iqtisodiyotda bozor tizimi sifatida sodir bo'ladigan voqea va jarayonlarni miqdor tomondan ifodalovchi statistik ko'rsatkichlar tizi­mi quyidagi ko'rsatkichlar guruhini qamrab oladi':

I. Mintaqaviy bozor kon'yunkturasining shakllanishi va holati ko'rsatkichlari. Bunda ma'ium davr yoki vaqt davomida shakllangan ra­qobatli bozor vaziyati ifodalanadi (sotuvchi va xaridorlar soni, tuzilgan bitimlar soni, tovar aylanishi hajmi va tarkibi, ishlab chiqarish, import va ichki mintaqaviy to'lovga qobiliyatli talab - aholi ixtiyoridagi da­romadlar nisbatlari, bozoming konsentratsiyasi va monopollashuvi ko'r­satkichlari va boshqalar).

2. Mintaqadagi narxlar holati va o'zgarishi ko'rsatkichlari. Shu i jumladan: tovar va xizmatlarga iste'mol narxlari indeksi, asosiy oziq­

ovqat mahsulotlari minimal to'plami qiymati, uy-joy bozoridagi narxlar, mahsulot ishlab chiqaruvchilar narxlari indeksi, ishlab chiqarish vositalarini sotib olish narxlari va h.k.

3. Mintaqada tovar harakati ko'rsatkichlari. Shu jumladan: chaka­na va uIgurji savdo, umumiy ovqatlanish aylanmalarining mutJaq va nis­biy kO'rsatkichlari, aholi jon boshiga hisoblar, dinamika indekslari, ul­gUlji va chakana savdoning tovar va assortiment kO'rsatkichlari, tovar aylanishining zvenolik ko'rsatkichlari.

4. Mintaqadagi bozor infratuzilmasi ko'rsatkichlari. Ularga quyida­gilar kiradi: chakana va ulgurji savdo, umumiy ovqatlanish, xizmatlar ko'rsatish tarmoqlaridagi asosiy kapitalning qiymat va asosiy ele­mentlari tarkibi kO'rsatkichlari; bozor sohasi asosiy kapitalining umumiy ish lab chiqarish asosiy kapitalidagi ulushi, asosiy vositalaming eskirishi (asosiy kapital iste'moli), tovarlami sotish va saqlash bilan shug'ulla­nuvchi korxonalar asosiy kapitaliga investitsiyalar, bu korxonalaming soni, uJaming quvvati va mintaqaning har I kv. km. hududi va 10 ming

I aholisiga zichligi, elektron do'konJar (plastik kartochkalami qabul qiladigan terminallari bor) soni va h.k.

5. Mintaqadagi bozor jarayonlarining ijtimoiy-iqtisodiy samara­dorligi ko'rsatkichlari. Shu jumladan: lokal samaradorlik kO'rsatkichlari, ya'ni ayrim bozor jarayonlari va faoliyat turlari samaradorligi (oziq­ovqat va nooziq-ovqat tovarlarini sotish samaradorligi, reklama samara­dorligi va h.k.) hamda umuman, tovar ayJanishi jarayoni samaradorJigi kO'rsatkichlari.

J CTaHICTlIKa pblHKa Tooap08 " ycnyr: y.,e6H1IK / 110.ll pea J1.K. [)eJllleOcKoro - M.: ¢lH­HaHCM H CTaTHCTIIKa. 2002.

31

4. l\1intaqa - takro,. ishlab chiqal"ish tizimi sifatida. Ushbll tarzda izohlashda mintaqa deganda - takror ish lab chiqarish

bosqichlari namoyon bo'lishining alohida shakllari mavjud bo'igan, lu­gallangan lakror ish lab chiqarish sikliga ega boo 'gan mamlakat ijtimoiy­iqtisodiy majmuasining ochiq kichik tizimi tushuniladi.

Takror ish lab chiqarish nuqtai nazaridan yondashish ushbll mintaqa darajasida balanslashgan takror ishlab chiqarish sikllarini ajratish zal'lIr· ligini talab qiladi.

Mintaqaviy takror ish lab chiqarish sikllariga quyidagilar kiradi: - mehnat resurslarini lakror ish lab chiqarish; - moliya-kredit va pul resurslarini takror ish lab chiqarish; - asosiy va aylanma kapilailli takrar ishlab chiqarish; - oziq-ovqat resurslarini takror ishlab chiqarish; - tabiiy resurslami takror ish lab chiqarish;

, - ish lab chiqarish, ijti moiy-maishiy xizmatlami takrar ish lab

chiqarish; - bozor infratllzilmasi xizmatlarini lakror ishlab chiqarish; - axborot va bilimlami takror ishlab chiqarish. Bunda mintaqaviy schetlar, moliya, mehnat va boshqa balanslar

asosiy ko'rsatkichlar hisoblanadi. 5. Mintaqa - sotsium sifatida. Mintaqaga sotsium sifatida yondashish (ma'ium hududda yasha·

yotgan odamlaming umumiyligi) statistik kuzatish va ijtimoiy jarayon· lar lahlili hamda odamlar joylashish tizimining rivojini birinchi planga ko'taradt

Ushbu maqsadda shakllanadigan statistik ko'rsatkichlar tizimi o'zaro bog'liqlikda bo'igan quyidagi ko'rsatkichlardan tashkil topishi maqsadga mllvofiq:

- aholi soni, tarkibi, tabi iy va mexanik kO'payishi; - mehnat bozori holati, tarkibi, dillamikasi, mehnat resurslaridan

foydalanish samaradorligi; - ijtimoiy infratllzilma faoliyati turlarining rivoji va aholining ijti·

moiy xizmatlarga bo'igan talabining qondirilishini baholash; - aholining daromadlari va xarajatlari; - aholi iste'moli; - aholi turmush darajasi va inson salohiyati rivoji.

2 rpau6epr A. r. OCH08bl pertlouaIJllut1 )KUIIOMIIKII; Y4eo1l1lK. - M.: roc. Y"'T «Bhlcwa. WKona )KOJlOMIIKH». 200 I.

32

Mintaqaga berilgan ushbu ta'rif mintaqaning takror ishlab chi. qarish tizimi va kvazidavfat tushunchalariga asosfangan. Mintaqaga kva. zidavlat nuqtai nazaridan qaralishi quyidagi tushuncha bilan uzviy bog'langan: mintaqa boshqaruv idoralariga ega, umumrespublika qonu­niy hujjatlari bilan bi.. qatorda mahalliy normativ hujjatlarga ham amalda rioya qilinadi, asosiy moliyaviy vosita bo'fmish byudjet shakl· lanadi va ijro etiladi.

Ushbu ta'rifda mintaqani sotsium. kvazidav/at va bozor hududi deb atash uchun yetarfi asoslar rnavjud.

2.3-rasrndagi minlaqa tizirnfari ta'rillarini ko'rib chiqarniz. /sll/ab c/tiqar;s" tizimi - barcha ish lab chiqarish va infratuzilma

faoliyatlarini, shu jurn/adan axborot fao/iyatini ham qarnrab o/adi. Uning asosiy vazifasi - ichki mintaqaviy iste'rnol harnda mintaqalararo va day· latlararo almashuv uchull mahsulot ish lab chiqarish, xizmatlar ko'rsatish.

Mo/iya t;zimi - mintaqa hududida pul, moliya va kredit resurslari aylanishini ta'minfaydigan institutlar to'plami (yig'ma byudjet, tijorat banklari, investitsiya fondlari va boshqalar). Uning asosiy vazitasi -talab va taklifdan kelib chiqqan holda pul rnablag'larini shakllantirish va taqsimlash, sotib olish, sotish va erkin kredit resurslarini joylashtirish. Moliya tizimi mintaqaviy takror ish lab chiqarish jarayonini tashkil qi­luvchi barcha mintaqa tizimlarini birlashtirishda muhim rol o'ynaydi.

ljtimoiy lizim - mintaqa aharniyatiga molik ma'orif, sog'liqni saqlash va madaniyat, bandlik instilutlari, aho/ini ijtimoiy himoya qilish va h.k. Mintaqaviy hokimiyat idoralarining asosiy vazifasi ijtimoiy tizim rivojini nazorat qilish hisoblanadi. Aholining munosib turmush daraja­sini saqlash, demografik vaziyatni yaxshilash, aholining ijtimoiy, mai­shiy va boshqa xizrnatlarga talabini qondirish kabilar ushbu tizimning asosiy maqsadi bo'lishi lozim.

Ek%gik tizim - mintaqaning ob-havo, tabiiy sharoitlari (tuproq sifati, foydali qazilmalaming mavjudligi, o'rtacha yillik yog'ingarchilik miqdori va h.k.) hamda insonni tabiatga salbiy ta'siri oqibatlarini barta­raf qilib, sog'lom, aholi uchun yaroqli atrof - muhitni yaratishga qaratil­gan tabiatni muhofaza qilish institutlari.

Mintaqaga xarakteristika berish uchun mintaqaning yuqorida qayd qilingan jarayonlarni ifodalovchi keng miqyosdagi statistik ko'rsatkich­lar tizimidan foydalaniladi.

34

TESTLAR 1. Qaysi e'tirof iqtisodiy yaxlit hududlarga ajratish tamoyiliga

mos kelmaydi? a) ishlab chiqarish- rayolllli ajratish uchun asos; b) rayon ichida ishlab chiqarish jarayonlarinillg birlashib ketganligi; c) mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojini boshqarishga takror

ish lab chiqarish nuqtai nazaridan yonda~hish; d) hududiy mehnat taqsimotiga ko'ra rayonning ixtisoslashuvi. 2. Mintaqani yarim korporatsiya tarzida tavsiflab, quyidagi

kO'rsatkichlardan foydalaniladi: a) Y AHM, uy xo'jaliklarining haqiqatdagi pirovard iste'moli va

RHTning boshqa kO'rsatkichlari; b) aholi tunnush darajasi va inson salohiyati taraqqiyoti kO'rsatkichlari; c) aholi jon boshiga Y AHM, rentabellik va moliyaviy mustaqillik

koeffitsiyentlari; d) tovar aylanishi hajmi va tarkibi, narxlar darajasi. 3. Mintaqani bozor sifatida tavsitlab, ko'rsatkichlardan foydalaniladi: a) Y AHM, uy xo'jaliklarining haqiqatdagi pirovard iste'moli va

RHTning boshqa kO'rsatkichlari; b) aholi turmush darajasi va inson salohiyati taraqqiyoti ko'rsatkichlari; c) rentabellik va moliyaviy mustaqillik koeffitsientlari; d) tovar aylanish hajmi va tarkibi, narxlar darajasi. 4. Konseptual yondashishda «mintaqa - takror ishlab chiqarish

tizimi sifatida» quyidagicha ta'riflanadi: a) ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilaming qiziqishlari o'zaro

ke!ishiladigan muomala sohasining hududiy tashkiloti; b) tugallangan takror ishlab chiqarish sik 1 iga, takror ishlab chi­

qarish bosqichlari namoyon bo'lishining o'ziga xos shakllariga ega bo'l­gan mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy majmuasining kichik ochiq tizimi;

c) mulkchilikning yirik sub'ekti (davlat, munitsipal, xususiy, ara­lash) va iqtisodiy faoliyat sub'ekti;

d) davlat va milliy iqtisodiyotning nisbatan mustaqil kichik tizimi. 5. Mintaqani «sotsium» sifatida tavsiflashda quyidagi ko'rsat­

kichlar qo'llaniladi: a) mehnat bozori holati, mehnat resurslari tarkibi, dinamikasi, ular­

dan foydalanish samaradorligi; b) Y AHM, uy xo'jaligining haqiqiy pirovard iste'moli va boshqa

RHT kO'rsatkichlari;

35

c) rentabellik va moliyaviy mustaqiIJik koeffitsientlari; d) lovar aylanishi hajmi va tarkibi, narx/ar darajasi. 6. Mintaqaviy statistikada «mintaqm» deganda nazarda tutiJadi: a) milliy omill1i hisobga o/ganda ish/ab chiqarish-hududiy tizim; b) hududiy mehnat taqsimoti asosida ixtisoslashuvga ko'ra hudu­

diy tizim; c) siyosiy, huquqiy va iqtisodiy mustaqillikka ega bo'igan, tugal­

langan lakror ishlab chiqarish sikli mavjud bo'lgan, ishlab chiqarish, ijtimoiy, I)loliyaviy va ekologik o'zaro aloqada bo'igan hudud.

7. Mintaqaning ta'rifiga ko'ra mintaqaviy statistikada mintaqa ijtimoiy tizimining ahamiyati quyidagiJardan iborat:

a) aholi turmush tarzini munosib darajada ushlab turish, demo­grafik vaziyatni yaxshi lash, ahol ining ijtimoiy, maishiy va boshqa xiz­mat turlariga ehtiyojini qondirish;

b) aholi faoliyati natijasida buzilgan tabiatni tiklash, yashash uchun yaroqli sog'Iom atrof - muhitni ta'minlash;

c) o'z ehtiyojlari hamda mintaqalararo va xalqaro ayirboshlash uchun mahsulot ish lab chiqarish va xizmatlar ko' rsatish.

8. Mintaqaviy statistikada mintaqa ta'rifi quyidagilarga asoslangan: a) yarim davlat; b) yarim korporatsiya; c) takror ishlab chiqarish tizimi; d) sotsium. 9. Mintaqa ta'rifiga ko'ra mintaqaviy statistikada mintaqaning

ishlab chiqarish tizimiga kiradi: a) mintaqa ahamiyatiga molik maorif, sog'liqni saqlash va ma­

daniyat, aholi bandligi va uni ijtimoiy himoya qilish institutlari va h.k.; b) ushbu mintaqaning tabiiy va ob-havo sharoitlari; c) mintaqa hududida pul, moliya va kredit resurslari aylanishini

ta'minlovchi institutlar to'plami; d) ishlab chiqarish va infratuzilma. shu jumladan, axborotlashtirish,

faoliyat turlari to'plami. 10. Yevropa Ittifoqida hudud mustaqilligining belgisi bo'lib

hisoblanadi: a) jami milliy iqtisodiyot bilan ijtimoiy-iqtisodiy birligi; b) ma'muriy chegaralarning mavjudligi; c) boshqa hududlardan tabiiy-geogratik farqlanishi.

36

III bob. MINTAQAVIY STATISTIK KlIZATISH~1

TASHKIL QIIASH

3.1. O'zbekiston Respublikasi hududiy stntistika idoralarining tushkiliy tarkibi

Statistik axborotlarning mintaqaviy jihatlarini ishlab chiqish davlat statistikasining ban:ha idoralari tizimi tomonidan ta'minlanadi. O'zbe-

~

kiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi hududlar kesimida sta­tistik axborotlarni olish va boshqarib borish ishlarining oliy davlat sta­tistika idorasi hisoblanadi. Davlat statistikasi hududiy idoralarining tar­kibi mamlakatning ma'muriy-hududiy bo'linishiga mos keladi. Qora­qalpog'iston Respublikasi. viloyatlar va Toshkent shahrida o'ziga xos tarkibga ega bo'igan hududiy statistika boshqarmalari faoliyat yuritadi.

Davlat statistikasining asosiy vaziJalari quyidagilar hisoblanadi: ;. statistika ishlari Davlat dasturida belgilangan ishlar bajarilishini

ta ·minlash; ;. Davlat statistika qo'mitasiga, mintaqa boshqaruv va hokimiyat

idoralariga, jamoatchilikka, ilmiy muassasalarga, tijorat va tadbirkorlik tizimlariga va boshqa iste'molchilarga rasmiy ma'lumotlami taqdim etish;

, O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi tomonidan ilmiy asoslangan statistik uslubiyotni ishlab chiqishda qatnashish;

, mintaqa hududida statistik faoliyatni koordinatsiya qilish; , barcha rasmiy statistik axborotlaming to'liq bo'lishi va ilmiy

asoslanganligini ta'milash va boshqa vazifalar.

Iqtisodiyotni axborotlar bilan ta'minlashning o'ziga xos xususiyat­lari va statistikani isloh qilish bilan uzviy bog'liqlikda vazifalarning mazmuni mutazam tarzda murakkablashib boradi.

Davlat statistika qo'mitasi hududiy idoralarining huquqlari: ;. davlat statistika kuzatuv ishlari uchun foydalaniladigan axbo­

rotlami o'matilgan tartibda barcha yuridik shaxslardan, ulaming filiallari va vakolatxonalaridan, yuridik shaxs maqomini olmasdan individual mehnat bi Ian shug' ullanuvchi fuqarolardan o'rnatilgan tartibda davlat 5tatistika va buxgalteriya hisobotlarini belgilangan shakllarda bcpul olish;

37

.. bareha yuridik va yuridik shaxs maqomini olmasdan faoliyat YUl;tayotgan tadbirkorlik bilan shug'ullanuvchi jismoniy shaxslar tomo­nidan O'zbekiston Respublikasining statistika to'g'risidagi qonunchili­gining ijrosi yuzasidan nazorat olib borish, statistik axborotni taqdim qi­lish tartibini buzganlarga ma·muriy javobgarlikni belgilash.

O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining hududiy boshqarmalari bevosita Davlat statistika qo'mitasiga bO'ysunadi va hiso­bot beradi (3.I-rasm). Hududiy statistika boshqarmalari mahalliy bosh­qarllv hokimiyatining boshqa hududiy idoralari, mahalliy o'z-o'zini boshqarish idoralari, tashkilotlar, jamoat tashkilotlari va aholi bilan hamkorlikda va o'zaro aloqada o'z faoliyatlarini olib boradilar.

O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining hududiy idoralari Davlat statistika qo'mitasi tomonidan ish lab chiqilgan, boshqa vazirlik va idoralar bi/an kelishilgan va Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan "Statistika ishlari Dasturi"da belgilangan ishlar ijrosini ta'minlaydi. Davlat hokimiyatining mahalliy idoralari, yuridik shaxslar, 1Iiarning filial/ari va vakolatxonalari, yuridik maqom olmasdan tadbir­korlik bilan shug'ullanuvchi fuqarolar Davlat statistika ishlari Dasturini bajarish lIchun Davlat statistika qo'mitasining hududiy idoralariga huj­jatlashtirilgan axborotlarni taqdim qil ishga majburlar.

Davlat statistika Dasturini bajarish jarayonida statistik kuzatish ishlarini amalga oshirishda Davlat statistika qo'mitasinillg hududiy ido­ralari, Davlat hokimiyatining mahalliy idoralari, yuridik shaxslar, ular­ning filiallari va vakolatxonalari, yuridik maqom olmasdan tadbirkorlik bilan shug'ullanuvchi fuqarolar Davlat statistika qo'mitasi tomonidan tasdiqlangan rasmiy statistik uslubiyotdan foydalanadi lar.

Davlat statistika qo'mitasining hududiy idoralari xarajatlarini, shu jllmladan, Davlat statistika ishlari Dasturida hamda Davlat statistika qo'mitasi topshirig'iga binoan bajariladigan ishlar davlat boshqaruvi moddasida belgilangan Respublika byudjeti mablag'lari hisobidan amal­ga oshiriladi.

Davlat statistika ishlari Dasturida ko'zda tutilmagan ishlar hududiy statistika idoralari tomonidan bUYUl1machilar hisobidan amalga oshiriladi.

3.2. Munitsipal statistika

XX asrning 70-yillari o'rtasidan boshlab ko'pchilik Yevropa mam­lakatlarida munitsipal r;vojlanish tendentsiyasi kuzatildi va natijada ma-

38

halliy hokimiyat idoralari va xususiy sektor hamkorligi yanada kuchay­di. Hamkoriik, ayniqsa inqiroz davrlarida davlat tomonidan shaharlarni subsidiyalash qisqargan vaqtlarda kuchaydi. Natijada g'arb mamlakat­larining mahalliy hokimiyat idoralari investorlar va xaridorlar uchun hu­dudlarning jozibadorlik qiyofalarini shakllantirishni o'rgandilar.

Munitsipal tuzilma - mahalliy o'zini-o'zi boshqarish amalga oshi­riladigan hlldlld (shahar yoki qishloq manzillari, munitsipal tuman, shahar okrugi).

MahalJiy o'zini-o'zi boshqarish idoralari O'zbekiston hududida dunyoda o'xshashi bo'imagan "mahalla" tarzida ko'p asrlardan buyon faoliyat yuritadi.

Mahalliy o'zini-o'zi boshqarish deganda ushbu hududda yashayot­gan aholi tomonidan O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qo­nunlaii doirasida aholi tomonidan bevosita yoki mahalliy o'zini-o'zi boshqarish idoralari orqali mustaqil va o'ziga javobgarlikni olib, ahol i manfaatlari va tarixiy va boshqa mahalliy an'analarni hisobga oJgan hol­da hokimiyatni amalga oshirish shakli tushuniJadi.

Mahalliy o'zini-o'zi boshqarishning asosiy tamoyillari: 1) inson va fuqarolar huquqlari, erkinlikJariga rioya qilinishi; 2) mahalliy o'zini-o'zi boshqarish idoralarining mustaqilligi, dav­

lat boshqaruv idoralaridan uJarning xolisligi; 3) mahalliy o'zini-o'zi boshqarish idoralari va ulardagi mansabdor

shaxsJarining minitsipial tuzilmalarida istiqomat qiluvchi aholi oldida javobgarligi;

4) mllnitsipal tuzilmaning iqtisodiy va moliyaviy mustaqilligi (mu­nitsipal mulkni mustaqil boshqarish, mahalliy byudjetni shakllantirish, tasdiqlash va ijro etish);

5) mahalliy o'zini-o'zi boshqarishni tashkiliy shakllarining turli­tumanligi va aholi tomonidan mahalliy o'zini-o'zi boshqarish idoralari tarkibini mustaqil belgilash;

6) mahalliy o'zini-o'zi boshqarishni davlat tomonidan kafolatlash; 7) oshkoralik vajamoat fikrini hisobga olish. Mahalliy ahamiyatga molik muammolarni o'rganish, ulami hal qi­

lish hamda hududlami boshqarish ishlarini tegishli axborotlar bazasisiz amalga oshirish mum kin emas.

Mllnitsipal statistikaning rivoji bilan bir qancha lIStunliklar oydinlashadi: 1. Statistika "jug'rofiyasi" kengayadi.

39

2. Hisobot beratligan korxonalar doirasi kengayadi. Nisbatan ki. chik Illunilsipal tuzilma hududida 500 tadan 800 tagacha tashkilotlar ro'yxaldan o'igan bo'lishi mumkin.

3. Tuman va shallaI' stalistika munitsipal bo'limlari statislik hiso. bOllarni to'playdi va qayla ishlaydi, hisobotlarni to'g'ri to'idirilganligi va qayta ishlanganligini, belgilangan muddatlarda taqdim qilinganligini tekshiradi, har bir hisobot bo'yicha ari fmetik va mantiqiy tekshirishlarni o'tkazadi. Hal' bir hisobot bO'yicha tashkilotlar bilan hisobot intizomi borasida ish olib borilishi taqdim qilinadigan Ilisobotlar sifatini yaxshi. ' laydi va hisobotlarni o'z Illuddatida topshirilishilli ta'minlaydi.

4. Statistikaning munitsipal bo'limi Statistika registri bazasini ax· borotlar bilan ta'minlaydi.

5. Munitsipal statistika munitsipal tuzilma hududidagi vaziyatlarni bevosita tezkor aniqlash imkonini beradi.

Hozirgi vaqtda munitsipal statistikaning bir xii shaklga keltirilgan kO'rsatkichlar tizimini takomillashtirish dolzarb masalalardan biri hisob· lanadi. Yangi takomillashtirilgan ko'rsatkichlar tizimi hududning umu· miy va xususi)' xususiyatlarini, uning resurs salohiyati, munitsipal tuzil· rna hududida sodir bo'layotgan sifat o'zgarishlarini ifodalashi kO'zda tutilishi maqsadga muvofiq.

3.3. Mintaqa darajasida davlat axborot resurslarini shakllantirish xususiyatlari

O'zbekiston Respublikasi DavIat statistika qo'mitasining axborot resurslari sohasidagi siyosati axborotlar dunyosida o'z o'rnini mustah· kamlash va axborot xavfsizIigiga rioya qilish zaruriyatidan kelib chi· qib, hozirgi zamon texnologiyalarini qo'liashga qaratilgan. Bunda dav· lat statistika axborot resurslari yordamida iqtisodiy boshqaruvni tako· millashtirish, iqtisodiyot rivojilli tahljl qilish va prognozlash uchun za­rur ma'IlImotlar axborot bazalaridan tezkor foydalanish imkoniyatlari nazarda tutiladi.

Mintaqaviy statistikaning rivoji O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasining axborot resurslarini idoraviy statistika ma'lu­motlarini to'plash va yig'ish bilan shug'ullallllvchi hamda ro'yxatdan o'tkazlIvchi va litsenziya berllvchi boshqa vazirliklar va idoralarning resurslari bilan integrallashuvini kO'zda tutadi.

40

Integrallashgan axborot resurslari deganda Davlat statistika qo'­mitasi va boshqa idoralar tomonidan yig'iladigan hokimiyat va bosh­qaruv idoralari, shu jUlllladan. mintaqaviy idoralar uchun larur bo'igan axborotlar tushu ni lad i.

Davlat statistika axborol rcsurslari tizillli quyidagilarni qamrab oladi: - O'zbekiston Respuhlikasi Davlal stalislika qo'mitasining axbo­

rot resurslari lizimini; - Respublikaning turli boshqaruv idoralarining (Moliya vazirligi,

Davlat soliq qo'mitasi, Davlat bojxona qo'mitasi, Mehnat va aholini ij­ti moiy m uhofaza qi I ish vazi rI igi, Ichki ishlar vazirl i gi, Sog'liqni saq­lash vazirligi, Markaziy bank va boshqa vazirlik va idoralarning) sta­tistik axborot resurslarini.

O'z navbatida Davlat statistika qo'mitasining axborot resurslariga quyidagi lar ki radi:

I. Davlat statistika qo'mitasi markaziy apparati va uning boshqar­malaridagi axborot resurslari.

2. O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining hudu­diy idoralaridagi a,xborot resurslari.

Axborot resurslarining integratsiyalashuvi o'zaro bog'langan turli xii vazifalami yechish, axborot oqimlaridagi nazorat qilinmaydigan takrorlashlarni bartaraf qi lish va ulami o'zgal1irish operatsiyalarini ba­jarish uchun tizimga bir marta kiritilgan ma'iumotlardan kompleks foydalanishni nazarda tutadi. Bunda iqtisodiy ma'iumotiaming mazmu­ni va ifodalanish shakllariga o'ziga xos talablar qo'yiladi. Masalan, in­tegratsiya talabiga ko'ra, axborotlar tizimning qaysi qismida joylashgan bo'imasin, bir xii shakl va tilda ifodalanishi lozim hamda har xiI izoh· lanishga olib kelmasligi kerak.

Statistik registrlar

Markazlashgan tartibda statistik kuzatishlarni o'tkazish uchun Davlat statistika qo'mitasi doirasida Korxonalar registri ko'rinishida davlat ma'muriy axborot resursi tashkil qilingan.

Davlat statistika qo'mitasining Korxonalar registri - muhim va samarali statistik vosita, ko'p maqsadli axborot tizimi hisoblanib, hu~ quqiy birlik hisoblanmish xo'jalik yurituvchi sub'ektlar to'g'risidagi ma'muriy ma'iumotiarni ulami statistik hisob birligi sifatidagi statistik tekshiruv ma'iumotiari bilan bog'lanishiga xizmat qiladi.,

41

Davlat statistika idoralari tomonidan tuzilgan Korxonalar regis!_ rini ma'muriy va statistik ma'lumotlarni o'zaro bog'lovehi o'ziga Xos ko'prik sifatida baholash mumkin. Hozirgi vaqtda Davlat statistika qo'­mitasining Korxonalar registr; lIrnllm iy asosda - xo'jal ik Yllrituvchi sub'ekllarning yagona ro'yxaliga asoslanib, tashkil qilingan.

Bu gllruhga quyidagilar kiritilgan: xo'jalik yurituvchi sub'ektlar­ning slatistik Registri - stalistik kuzatish ob'ektlarining Bosh to'plami (BT), ayrim statistika sohalarining statistik subregistrlari.

Ma'muriy rna' IUll10tlardan foydalangan holda Davlat statistika qo'milasining Statistik registri tashkil qilinib, uni davlat statistika idoralari olib borishadi. Statistik registr - tashkiliy tartibga solingan hujjatlar va axborot texnologiyalarining to'plami hisoblanib, O'zbekis­ton Respublikasi hududida davlat rO'yxatidan o'tgan xo'jalik YL:rituvchi sub'ektlarni hisobga olishni ta'minlaydi va ushbu sub'ektlar uchun "Standanlashtirish to'g'risida"gi qonllnga binoan umurnrespublika tex­nika-iqtisodiy va ijtimoiy axborotlar klassitikatori asosida yagona ta'· ritlarni (identifikatsiya) belgilaydi.

Statistika registrini tuzishdan maqsad - tashkiliy-huquqiy va mulkchilik shaklidan qat'iy nazar, bareha xo'jalik yurituvehi sub'ekt· larni to'liq, aniq va rnllhimlikiihatdan bir xiI ma'noda hisobga olishdir.

Ushbll maqsadlarni amalga oshirish quyidagilarga imkon beradi: I. O'zbekiston iqtisodiyoti va ijtimoiy sohasini to'g'ri va xolisona

ifodalash. 2. Mamlakatda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlami

zarur axborotlar orqali yoritib borish. 3. Ma'lumotlarning o'zaro taqqoslamaligini ta'minlash maqsadida

barcha davlat axborot tizimlarida va resurslarida xo'jalik yurituvchi , sub'ektlarning yagona identifikatsiyasidan foydalanish.

Mintaqa darajasida xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni Statistika reo gistri tarkibida hisobga olish davlat statistikasining hududiy idoralari tomonidan amalga oshiriladi.

Statistika registrida hisobga olish ob'ekti bo'lib quyidagilar hisoblanadi: I. Yuridik shaxslar va ularning alohida bo'linmalari. 2. Yuridik maqom olmagan tashkilotlar. 3. Yuridik shaxs maqomini olmagan jismoniy shaxs - tadbirkorlar

(fermerlar, repetitorlar, taksichilar va h.k.) 4. Soliq to'lovchi sifatida soliq idoralarida hisobga olingan xorijiy

tashkilotlar.

42 , .i'

Statistika registri nafaqat muhim davlat registri, shu bilan birga davlat statistik kuzatuvini tashkil qjljshda markaziy bo'g'in bo'Jib hi­soblanadi. chunki bevosita ro'yxatdan o'tgan tashkilotJaming Statistika registri asosida statistik kuzatish ob' ektlarining Bosh to 'plami (B1') shakllanadi.

B1' - o'z faoliyatini O'zbekiston Respublikasi hududida amalga oshirayotgan, statistik kuzati lishi lozim bo'igan, davlat statistika idora­lariga statistik va buxgalteriya hisobotlarini taqdim qiladigan yuridik shaxslar va ulal11ing alohida bo'linmalari ro'yxati.

BTni tuzishdan maqsad - davlat statistika kuzatishlarini olib borish hamda statistik ma'lumotlami yig'ish va qayta ishlashning universal tex­nologiyasini yaratish.

Davlat statistika idoralarj respublika darajasida, mintaqa darajasida esa hududlarda faoliyat yuritayotgan statistik kuzatish ob'ektlari bo'yi­eha har yili BTni shakllantiradilar.

Hududiy statistika idoralari har chorakda Davlat statistika qo'mi­tasiga mintaqalardagi BTda sodir bo'igan o'zgarishlar to'g'risida ma'lu­motlar taqdim qiladilar.

BT uchun ma'iumotiar bazasini (MS) yuritish har chorakda yangi tashkilotlarning paydo bo'lishi, ilgari faoliyat yuritgan tashkilotlaming tugatilishi, uzoq muddat davomida tashkilotlar tomonidan hisobotlami taqdim qilinmasligi, asosiy faoliyatdagi o'zgarishlar hamda me'yoriy, uslubiy va dasturiy-texnologik rivojlanishlar (yangi klassifikatorlami, qo'shimcha ko'rsatkichlar va rekvizitlami kiritish va h.k.) bilan bog'liq bo'igan o'zgarishlami BTning MS axborot fondiga kiritib borishni nazarda tutadi.

O'zgartirishlar faqat BTning joriy holatiga kiritiladi. BTning yil boshidagi yozuvlari yangilanmaydi. Yangi hisobot yili uchun BTni shakl­lantirish yilning 1 yanvar holatiga amalga oshiriladi.

BTda soliq to'lovchining individual raqami (INN), korxonaning qisqacha nomi, turli umumrespublika klassifikatorlari bo'yicha kodlar, mulkchilik shakJi, ro'yxatdagi o'rtacha xodimlar soni, litsenziyaning mavjudligi va boshqa rekvizitlar qayd qilinadi.

BT asosida subregistrJar shakllantiriladi. Masalan, Qurilish tashkilotlari subregistri (QTS) BT asosida avto­

matik tartibda tanlama to'plamlami shakllantirish uchun tashkil qilingan. Turli tegishli iste'moIchilarning ehtiyojlaridan kelib chiqib, qisman sta­tistik kuzatishlar va u/allli statistik kuzatish birligining to'la doirasida

43

agregalsiya/ash tashkil qi/inadi. QTS yuridik shaxslar va ularning tarki­biy bo'linmalari to'g'risida tashkilotlar taqdim qiladigan statistik va bux­ga/teriya hisobotlarini qamrab oladi:

- ishlarni pudral usulda bajaradiganlar; - ishlab c/Jiqarishbilan bog'/iq bo'igan bino va inshootlarni kapital

la 'mirlaydigan lar; " - ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'!magan binD va inshootlarni ka-pita! ta'mirlaydiganlar, aholi buyurtmasiga ko'ra uy-joy quruvchilar;

- boshqalar. MBda, shuningdek, Qishloq xo'jaligi to val' ish lab chiqaruvchilari

subregistri. Sanoal korxonalari subregistri va boshqalar ham mavjud. Tegishli regislfda hal' bir xo'jalik birligiga maxsus bir xiI shakl

to'ldiriladi. Unda raoliyal turiga, mulkchilik shakliga, ma'muriy bo'y­sun ish va boshqa belgilarga ko'ra umumrespublika klassifikator/arining kodlari qo'yiladi.

Korxonaning to'liq va qisqaJ1irilgan nom; o'zbek va ingliz tillarida qayd qilinadi. Registflarda umumiy ma'lumotlardan tashqari iqtisodiy kO'rsatkichlar ham keltiriladi: o'rtacha ro'yxatdagi xodimlar soni va tu­shum. Kelgusida iqtisodiy kO'rsatkichlar ro'yxatini kengaytirish nazarda tuti Imoqda.

Statistika regislfi fivojining muhim YO'nalishlaridan biri O'zbekis­ton Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining barcha darajalarida Sta­tistika registri ma'lumotlari bazasi umumiy texnologiyasi asosida ya­gona dasturiy muhitni shakllantiruvchi va boshqa statistik ma'lumotlar bazasi bilan axborot bazalarining o'zaro aloqalarini ta'minlaydigan "Va­gona registrlar tizimi"ni yaratish hisoblanadi.

Statistika registfining axborotlaridan foydalanish natijasida yang i­dan yaratilgan, faoliyat yuritayotgan yoki o'z faoliyatini tugatgan korxo­nalar soni va tarkibi, ulaming rivojlanish darajasi, mulkchilik shakli va boshqa parametriaI' olinib, ular asosida mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni baholash mumkin. Ushbu ma'lumotlardan barcha shaxslar tijorat maq­sadlarida foydalanishlari mumkin.

3.4. Davlat statistikasini nomarkazlashtirisbning Yevropa tajribasi

Dunyoning hal' qanday mamlakatida hududining o'lchmnidan qat'­iy nazar, davlat slatistikasi ma'muriy rayonlarda o'z bo'linmalariga ega

44

bo'ladi. Yevropaning har bir mamlakatida hududiy statistika o'z milliy xususiyatlariga ega. Bu xusllsiyatlar milliy siyosat va mamlakat rahbari­yatini axborot bilan ta'minlash tizimi hilan belgilanadi, lekin eng mu­himi - hokimiyatning nomarkazlashish darajasiga bog'liq bo'ladi.

Hozirgi vaqtda rivoj langan Yevropa mamlakatlarida nomarkaz­lashtirish masalasiga qiziqish kuchayih bormoqda. Muhokamalar ham "milliy davlatlar", ham Yevropa Ittifoqi doirasida tashkil qilinmoqda.

Nomarkazlashtirish deganda - mas'uliyatni quyiroq tashkiliy ido­raga yuklanishi tushuniladi. Nomarkazlashtirish to'g'risida gap ketgan­da, birinchi navbatda "markaz" bilan mintaqalar orasidagi munosabat­lami tartibga soluvchi davlat siyosati nazarda tutiladi.

Biroq statistika siyosiy qarorlarni qabul qilishni ta'minlaydigan ax­borot bazasi sifatida siyosatdan keyin u yoki bu darajada markazlashgan yohud markazlashmagan bo'ladi. Davlat statistikasining nomarkazla­shuvi - hudud nuqtai nazaridan mintaqalarda mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari tomonidan huquqiy va moddiy tom on dan qo'lIab­quvvatlanadigan rivojlangan vakolatxonalar shahobchalari, mintaqaviy ofislar mavjudligini anglatadi. Yevropa mamlakatlari tajribasi mintaqa­viy statistika rivojining "markaz" va mintaqalar o'zaro munosabatlariga to'g'ridan-to'g'ri bog'liqligini yana bir marta tasdiqlaydi.

Davlatda yuqori darajada siyosiy nomarkazlashuv mavjud bo'l­ganda (odatda federativ davlatlarda), strategik qarorlar qabul qilishning bir qismi mintaqalarning o'ziga yuklatiladi. Bunday sharoitda mintaqa­lardagi statistika idoralari muhim rol o'ynaydi. Biroq markaziy statistika idorasi mintaqaviy statistika idoralari bo'lir,llnalari faoliyatini aniq-rav-shan muvofiqlashtirishi zarur. .

To'g'ri va aniq muvofiqlashtirish juda muhim, chunki u texnik, ma'muriy (huquqiy), hattoki psixologik masalalaming tartibga solini­shini naza.rda tutadi hamda milliy darajada davlat siyosatini yuritishda zarur bo'lgan mintaqalarda to'planadigan statistik ma'iumotlarning taqqoslamaligi va ishonchliligini ta'minlaydi.

Davlat statistika tizimining nomarkazlashuviga yorqin misol sifa­tida Germaniyani keltirish mum kin. Germaniya davlat statistikasi uchta tamoyilga asoslanadi:

J. QonuniyJik (statistika Konstitutsiyada qonunlashtirilgan, Statis­tika to'g'risida qonun va 100 dan ziyod me'yoriy hujjatlar amal qiladi).

2. Barcha statistika ishlari markazlashtirilgan (mehnat va moneiar statistikadan tashqari idoraviy statistika mavjud emas).

45

3. Mintaqaviy (jug'mfiy) nomarkazlashuv.

Germaniya davlat slatislikasining ierarxik tarkibi uchta darajadan iborat: federal, yer va munilsipal. Federal statistika boshqarmasi (FSB) Visbaden shahrida joy Jashgan bo' / ib, Ichki ish/ar vazirligiga bo'ysunadi. Germaniya 16 ta yerining (yer - federalnie zem/i) hal' birida statistika ofisi fao/iyat yuritadi va maha/liy hokimiyat tomonidan nazorat gi/inadi.

Mintagaviy statistika idora/ari na mo/iyaviy va na tashki/iy masala­/arda FSBga garam emas. FSB mintaqaviy ofislarga umummetodologik jihatdan rahbarlik qi/adi. Bunday tizimning ustunlik tomoni - statistik ma'iumotiar minlaqaviy xususiyatlami hisobga o/ishidir. Tizimning kamchilik tomoni - statistika ish/arini reja/ashtirish va muvofiqJashtirish hamda ushbu masa/ada qamr qabul qi/ishning murakkabligi va tizoq da­vom etishi.

Fransiyaning statistika tizimi Germaniya tizimidan birmuncha farqlanadi. Uning statistika idora/ari shahobchalari yagona byudjet va statistika ishlari dasturiga ega. Bu esa markazlashgan statistikaning ele­menti hisoblanadi. Shuningdek, asosiy hukumat departamentlari yoki vazirliklar o'ziga tegish/i statistika bo'/im/ariga ega bo'Jib, ular statistika ishlari bo'yicha o'z byudjetlariga egadir.

Barcha statistik bo'limlari va departamentlarining faoliyatini Parij shahrida joylashgan Fransiya Milliy statistika xizmati (FMSX) muvofiq­lashtiradi. Bu esa Fransiya statistikasining nomarkazlashuvi elementi hi­soblanadi. FMSX Fransiyaning 22 ta yirik shaharlarida jug' rofiy no­markazlashgan ofislariga ega.

Oxirgi yillarda FMSX joylarda statistik axborotlami to'plash va qayta ishlash bilan bog'tiq bir qancha vakolatlaridagi vazifalami minta­qaviy statistika vakolatxonalariga o'tkazib, ular faoliyatini rivojlantirish bO'yicha ma'ium ishlar olib bonnoqda. Fransiya statistika tizimidagi kadrlar siyosati rna'lum darajada qiziqish uyg'otadi. Barcha professional statistiklar, vazirliklarning statistika depaJ1amentiari yoki FMSX xodim­tali bo'lishlaridan qat'iy nazar, FMSX nazoratida bo'lgan oliy o'quv I

yurtida o'qigan bo'lishlari lozim. Statistiklaming professional karerasi, ular departamentlardan FMSXga '"

va FMSXdan departamentlarga tez-tez ishga o'lib turishlari sababli, doimo ' FMSX nazarida turadilar. Shu sababli statistlar hamjamiyati qayerda ish­lashlariga qaramasdan yuqori bir xiI darajadagi malakaga va "korpora­tiv" ruhga egadirlar.

46

Milliy statistika xizmati bilan birgalikda, Fransiya davlat statistika faoliyati Statistik aborotlar bo'yicha Milliy kengash (SAMK) tomonidan ham muvofiqlashtirib boriladi. Bu kengashda barcha davlat "tatistikasini ishlab chiquvchilar va statistik axborotlardan foydalanuvchilarning (uni­versitetlar, kasaba uyushmalari, ornmaviy axborot vositalari va h.k.) va­ki lIari ishti rok etadi lar.

Muntazarn uehrashuvlar natijasida Kengashning har bir ishtirok­chisi statistika tizirnining faoliyati to'g'risidagi axborotlarni bilib oladi va xarajatlar, rejalashtirilayotgan statistik operatsiyalar to'g'risida o'z tikrini bildirish huquqiga ega bo'ladi. Axborotlardan foydalanuvchilar­ning tikrlari odatda, statistik kuzatish dasturlarini ishlab chiqishda hisobga olinadi.

Bunday statistik axborotlarni ishlab chiquvchilar va ulardan foyda­lanuvchilar orasidagi hamkorlik natijasida davlat statistika idoralari xo­dimlarining faoliyati OAV vajamoatchilik tomonidan ijobiy qabul qilinadi.

Buyuk Britaniya statistikasining nomarkazlashuv darajasi ham an­eha qiziqarli. Bu mamlakatda barcha statistika faoliyatini Milliy statis­tika boshqarmasi (MSB) boshqaradi. Uning mintaqaviy vakolatxonalari Shotlandiya, Uels va Shimoliy Irlandiyada joylashgan. Mintaqaviy sta­tistika vakolatxonalari hokimiyatni o'tkazish qonuniga binoan davlat maqomini olganlar. Ularning MSBga bo'ysindirifishi faqat 1996 yilda­gina amalga oshirilgan.

Buyuk Britaniya davlat statistikasida kadrlar siyosati fransuzlarni­kiga nisbatan ancha demokratlashgan. Statistika xizmati xodimlari odat­da, universitet ma'iumotiga egalar va maxsus ixtisoslashgan institutlarni tugatmaganlar. Shu sababli turli statistika ishlari subpudratga beriladi (masalan, iste'mol bozoridagi narxlar to'g'risidagi birlamchi axborot­lami to'plash).

So'nggi yilJarda Buyuk Britaniyada yanada moslashuvchan minta­qaviy siyosatni olib borish masalasi dolzarb bo'lmoqda. Bu esa minta­qaviy va submintaqaviy statistika ishlariga qiziqishni yanada kuchaytir­moqda. Kelgusida 9 ta mintaqaning har birida MSBning bo'limlarini ochish mo'ljalJanmoqda.

Jug'rofiy nuqtai nazardan markazlashgan davlat statistika tizimiga misol qilib Shvetsiya statistika tizimini olish mumkin. Shvetsiya davlat statistikasi mustahkam qonunchilik bazasiga ega: statistlar faoliyati milliy qonun va 2 ta qonunosti aktlari bilan boshqariladi.

47

TESTLAR l. Davlat sta{istikasining hududiy idoralari vazifaJariga kiradj, a) respublika statistika ishlari dasturi ijrosini ta'min/ash; , b) Davlat statistika qo'milasi, mintaqa hokimiyati va boshqaru~

idoralari, jamoatchilik, ilmiy muassasalar, tijorat va tadbirkorlik tuzil. mabi va boshqa iste'molchilarga rasmiy statistika axborotlarini taqdirn qilish;

c) Davlat statistika qo'mitasining ilmiy asoslangan statistika uslu. biyotini ish lab chiqish ishlarida qatnashish;

d) mintaqa hududida statistika faoliyatini muvofiqlashtirish,

2. Statistika registri to'g'risidagi noto'g'ri e'tirofni tanlang: a) Statistika registri maha"iy o'z-o'zini boshqarish idoralari 10·

monidan olib boriladi; b) Statistika registri - O'zbekiston hududida ro'yxatda o'tgan va

ushbu sub'ektlar uchull yagona identifikatsiya belgilaydigan, tashkiliy. tartibga solingan hujjatlar va axborot texnologiyalari mavjud bo'lgan, xo'jalik sub'ektlarini hisobga olishni ta'minlaydigan davlat axborol

tizirni; I c) Statistika registrini tuzishdan maqsad - tashkiliy-huquqiy va

rnulkchilik shakli harnda ular identifikatsiyalarining bir xilligidan qat'. iy nazar, barcha xo'jalik sub'ektlarini to' la, ishonehli va o'z vaqtida hi· sobga olishni ta'minlaydi.

3. Statistik kuzatish ob'ektlarining bosh to'plami - bu: a) ko'p sonli yuridik shaxslarni ulami statistik hisobga olish-ning

birligi sifatida tadqiqot qilishlar evolyutsiyasini ifodalovehi xo'ja-lik sub'ektlari to'g'risidagi ma'lumotlar bilan bog'lovehi ko'p maqsadli axborot tizirni;

b) statistik kuzatilishi lozim bo'igan, davlat statistika idorala-riga statistik va buxgalterlik hisobotlarini taqdim etuvehi, o'z faoliyati-ni I O'zbekiston Respublikasi hududida olib boruvehi yuridik shaxslar va ulal1ling tuzilrnaviy bo'lirnlari rO'yxati:

c) O'zbekiston hududida ro'yxatdan o'tgan va ushbu sub'ektlar lIchun yagona identifikatsiya belgilaydigan, tashkiliy-tartibga solingan hujjatlar va axborol texnologiyalari mavjud bo'igan, xo'jalik sub'ekl' larini hisobga olishni ta'minlaydigan davlat axborot tizimi,

48

4. Statistikaning hududiy idoralarida bosh to'plam ob'ektlari-lIing to'plam ma'iumotiarini yangilab borilishi amalga oshiriladi:

a) har oyda; b) har o'n kunda; c) har chorakda; d) bi .. yilda bir marta.

5. Tizirnlashtirilgan nomlar, kodlar, tasnifiy guruhlashlar va ob'ektlar tasniflari to'plamiga aytiladi:

a) registr; b) bosh to'plam; c) tasniflagich; d) subregistr;

6. Munitsipal tuzilma - bu: a) shaxslar, tovarlar va pullar erkin harakatda bo'ladigan hudud; b) o'zini-o'zi boshqruish amalga oshirilishi mumkin bo'igan hudud; c )"Respublika hududi" tushunchasining sinonimi.

7. Munitsipal statistika rivoji bilan qanday ustunlik paydo bo'ladi: a) hisobot beruvchi tashkilotlar rO'yxati oshadi; b) statistika «geografiyasi» kengayadi; c) statistik hisobot sifati oshadi; d) statistik registr bazasi qo'lIab-quvvatlanadi. 8. Yevropaning qaysi mamlakatida statistika idoralari bilan

bir qatorda Statistik axborotlar milliy kengashi faoliyat yuritadi: a) Germaniyada; b) Fransiyada; c) Shvetsiyada; d) Buyuk Britaniyada.

9. Noto'g'ri e'tirofni tan lang: a) davlat statistikasini nomarkazlashtirish - mintaqalarda rivojlan­

gan hududliy vakolatxonalarning mavjudligini anglatadi; b) davlat statistikasini nomarkazlashtirish tushunchasiga ko'ra,

mintaqaviy statistika ofislari mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari tomonidan yuridik va moddiy tomondan qo'lIab-quvvatlanishi lozim;

49

c) mintaqaviy statistikaning rivoji to'g'ridan-to'g'ri "markaz" bilan mintaqalaming o'zaro aloqalariga bog'Jiq;

d) Yevropa Ittifoqi mamlakatlarining hududiy statistikasi stand an tarkibga ega bo'lib, milliy xususiyatlar mavjud emas.

10. Germaniya davlat stamtika tizimida qanday tamoyilmavjud emas? a) qonuniylik; b)'yu'ridik va moliyaviy mustaqillik; ~" c) statistika ishlarining markazlashuvi; d) mintaqaviy (geografik) nomarkazlashuv.

IV bob. MINTAQAVIY STATISTIKANING

KO'RSATKICHLAR TIZIMI

4.1. Mintaqa iqtisodiyotini o' .. g~mishga tizimli yondashuv

Mintaqaviy statistika uslubiyotini takomillashtirishda muhim ele­mentlardan biri kO'rsatkichlar tizimini ishlab chiqish hisoblanadi. Ushbu tizim yordamida mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy holatga xarakteristika berilib, uning ichki mexanizmi ochiriladi va natijada mintaqaviy bosh­qaruvning axborotlashtirish sifati yanada oshadi. Mintaqaviy statistika­ning kO'rsatkichlar tizimini tuzishda tahlil ob'ektiga nisbatan tizimli yondashuv tamoyiliga amal qilish lozim.

Ijtimoiy-iqtisodiy xarakterdagi masalalarni yechishda tizimli tad­qiqotlaming hozirgi davrda keng tarqalishiga sabab, nafaqat ularda ma­tematik usullardan foydalanishga ehtiyoj kuchayganligi, balki iqtisodiy jarayonlarda o'zaro aloqalar va ulami boshqarish masalalarining murak­kablashib borayotganligidir. Shubhasiz, iqtisodiyotni statistik o'rganish ob'ekti sifatida ma'ium muammolar to'plamini (inflyatsiya, iste'mol darajasi, ekologiya, mehnat bozori va h.k.) tavsitlash yetarli emas, chun­ki iqtisodiyotning boshqa qirralarini aniq-ravshan, bir butunlikda tavsif­lash uchun undagi barcha o'zaro aloqalar ko'rib chiqilishi va o'rganilishi talab qilinadi.

Iqtisodiyot to'g'risida tizimli tushunchaga ega bo'lish statistik ax­borotlaming takomillashuviga ko'mak beradi: kO'rsatkichlarning takror­lanishiga, faoliyat natijalari ko'rsatkichlarini oraliq xarakteristikalar bilan ifodalanishiga yo'l qo'yilmaydi.

Iqtisodiyot to'g'risida tizimli tushunchaga ega bo'lishning va­riantlaridan biri 4.I-rasmda keltirilgan. Ushbu sxemaning asosi mamla­kat iqtisodiyoti rivojining tizimli modeli hisoblanadi. Mintaqaviy iqtiso­diyot modeli prinsipial o'ziga xos qirralariga ega bo'lib, u markaziy va mahalliy hokimiyat funksiyalari va vakolatlari bilan bog'liqdir.

Iqtisodiyot modeli uch darajadan tashkil topadi: 1) maqsadli daraja; 2) rivojlanish vositalari darajasi; 3) rivoj lanish natijalari darajasi.

51

.J R1VOJLANJSH MAQSADLAIU I l I

I .. hlab c1uqari,b I l moliyaviy J l ijlimo»,' ekologik I I dernogrnfil: t Iq"sod.), mustaq.lhk J /

moddlY. meMal, mohyaviy. labii), va I RIVOJLANISH VOSITALARI I J R.!\oJlamsh ~h;rro1l1;m J lx>shqa resw-slar l I l

H J asoslY va tqrisodiyolJll Ilzimli ,'sqt omlli aylanma kapital t- r-/ mehnat l't!Surslan I nvojllLlish manbalari J qayta qunsh t-

H to\'sr bozorlan n\,0.1'

xo'jah"- yuriushnmg

H rc.sllt'slardan mohya-bedil yangi texnolog;yalar tashl.hy-huquqiy t- r- ro~ dalams.h dara]aS\

resurslari t-H ,hallian

im'eslilSlyalar

)-- IJlruy·texruka abourung tua'lumo1 I- iqtlsodly-huquqiy ishlanm"tan dara13si t- boshqarish tabliy resurslar t- iste'mol qilingan

resursJar sarfi L..- tashkllotch.hlning Y811glliklami Joriy qtl1sh t--I-- YAngi metodlari ko'lamlari narxlar J

I RII'OJLANISH NATlHI.ARI I

I I I I .shlab duqamh I mohyavty I i)lmlOty J I demogratik I I ekologik J l·qDSodiY must>qJlhk J

4. J - rosin. Mintaqaviy iqlisod rivojinillg modeJi

IqtisodiYOI rivojining maqsadlar; har qanday ijtimoiy formatsiyaga (ishlab chiqarish va mahsulotni o'zlashtirish tizimiga) va iqtisodiyotning har bir rivojlanish bosqichiga (shu jumladan, uni isloh qilishga) xosdir.

Mintaqa rivojining maqsadlari: ishlah chiqarish, moliyaviy, ijtimo# iy, ekologik, demogratik, iqtisodiy mustaqillik kahi qirralarni nazarda tutadi. Mintaqaning iqtisodiy mustaqilligi deganda mintaqaviy iqtisodi­yotning aholining muhim tovar va xizmat turlariga bo'igan ehtiyojlarini, o'z iqtisodiy mustaqilligini saqlagan holda to'la qondirish salohiyati tushuni ladi.

Maqsadlar belgilangandan so'ng keyingi qadam - ularni amalga oshirish uchun zarur bo'igan resurslarni, ya'ni rivojlanish vositalarini aniqJash hisoblanadi. Mintaqaviy iqtisodiyotda maqsadlarni amalga oshirish vositalari asosiy va aylanma kapital, mehnat resurslari, yangi texnologiyaJar, tovar bozorlarining rivoji va h.k.lar hisoblanadi. Minta­qada rivojlanishning eng muhim vositalaridan biri tabiiy resurslardir. Mintaqaning ishlab chiqarish, demografik va boshqa istiqbollari tabiiy resurslarga ko'p jihatdan bog'liq bo'ladi.

Mintaqaviy iqtisodiyot modelini tuzish rivojlanish natijalari bloki bilan yakunlanadi. Blokning ushbu qismi maqsad darajasi blokiga mos keladi. Bu mintaqa rahbarlarining takror ishlab chiqarish siklida belgi­langan maqsadlarga erishilganligiga baho berishi uchun zarur.

Iqtisodiyot modelining har bir elementi statistik ko'rsatkichlar yor­dam ida ifodalanishi mumkin va natijada mintaqaviy iqtisodiyotni komp­leks tahlil qilish imkoniyati yaratiladi.

4.2. Mintaqaviy statistika ko'rsatkichlari tizimini tuzishning

nazariy rnasalalari va xususiyatlari

Statistik ko'rsatkichlar tizimi (SKT) o'zaro bog'langan ijtimoiy-iq­tisodiy hodisa va jarayonlar holatining turli qirralarini tavsitlovchi ko'r­satkichlar to'plamidir.

SKT bosqichma-bosqich tuziladi: ]) tizimni tuzishdan maqsad va axborotlarga talab aniqlanadi; 2) o'rganilayotgan hodisa va jarayonlarning va ular to'plamining

xususiyati, mazmuni va xossalarini nazariy tahlili amalga oshiriladi; 3) belgilangan maqsadga erishish uchun zarur bo'igan belgilar

tanlanadi;

53

4) tanlangan belgilar asosida alohida kO'rsatkichlar va ular tizimi shakllantiri ladi.

KO'rsatkichlar tizimini tuzish maqsadini belgilash eng asosiy bos­qichlardan biridir. Mintaqaviy statistikaning asosiy vazifasi - davlat ho­kimiyati va mahalliy o'zini-o'zi boshqarish idoralarini zarur statistik axborotlar bilan ta'minlashdir. «Boshqaruv» axboroti boshqa turdagi ax­borotlarga nisbatan bir qancha o'ziga xos xususiyatJarga ega.

Boshqaruvning lurli darajasidagi rahbarlar uchun axborotJarni umumlashtirish, quyi boshqaruv darajasidan yuqori darajaga ko'taril­guncha prognozlash va qarorlar qablll qilishda hamda boshqaruv ob'ek­tining strategiyasini ish lab chiqishda ko'proq umumlashtirilgan ma'lu­motlar talab qilinadi.

Demak, mintaqaviy statistikaning statistik ko'rsatkichlar tizimini ishlab chiqishdan maqsad mintaqa rivoji natijaiarini umumlashgan tarz­da ifodalash hisoblanadi.

Mintaqaviy iqtisodiyotning nazariy jihatdan tahlili mintaqaviy sta­tistik ko'rsatkichlar tizimini respublika darajasidagi statistik ko'rsatkich­lar tizimidan farqlanish xususiyatJarini aniqlashga imkon beradi.

Masalan, hududiy statistika rivoji muammolariga bag'ishlanib chop etilgan ba 'zi adabiyotlarda mintaqa darajasidagi statistikaning xu­susiyatlaridan biri uning ijtimoiy kO'rsatkichlarga YO'naltirilganligidadir deb fikrlar bildirilgan. Ushbu holatga sabab qilib shahar yoki tuman ma'muriyatining korxona va tashkilotlar lomonidan mahsulot ish lab chi­qarish, tannarx, foyda (ayniqsa, mulk egasi mintaqadan tashqarida bo'lsa) kabi kO'rsatkichlarga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsata olmasligi ko'rsatiladi.

Biroq, umumiy tikrlarga binoan, mintaqa aholisining turmush da­rajasini oshirishda zarur shart mllstahkam iqtisodiy asos bo'lishi talab qilinadi. Shunday qilib, mintaqaviy statistikaning SKTiga shunday ko'r­satkichlami kiritish lozimki, ular ish lab chiqarish ko'rsatkichlari va ish­lab chiqarish natijalarining ijtimoiy tomonlarini aniq-ravshan kO'rsalib, hududiy boshqaruv idoralal'ining mintaqadagi ijtimoiy va iqtisodiy jara­yonlarga ta'sirini ifodalashi kerak,

Masalan, ishlab chiqarish hajmlarini ifodalovchi ko'rsatkichdan tashqari, yetkazib beriladigan mahslIlotlarga buyurtmalarning umumi\ hajmi ko'rsatkichi korxonadagi xodimlarni qancha vaql davomida ish bi­Ian ta'minlanganlik darajasini aniqlashga imkon beradi. Nafaqat foyda­ning umumiy hajmi, balki lining qancha qismi mahalliy bYlidjetga tu­shishi ham muhim ahamiyatga ega va h.k.

54

Mintaqaviy statistika SKTining boshqa bir xuslIsiyati turli ho­kimiyat darajalari 0'11asida vazifalar va vakolatlarning taqsimlanishidir. Ya'ni, turli rangdagi hlldudiy tuzilmalar o'ziga xos takror ishlab chi­qarish sikllarining mavjudligidir. Masalan, doimiy aholi soni bilan uy­joy kommunal xo'jaligi rivoji 0'11asidagi mutanosiblik butun mamlakat miqyosida emas, balki ayrim aholi runktlari (shahar va qishloqlar) miq­yosida balanslashtirilgan bo'lishi lozim. Mamlakatning harbiy texnikaga ehtiyoji bilan uning ishlab chiqarish yoki import qilish orasidagi muta­nosibligini mamlakat ko'lamida balanslashtirilishi maqsadga muvofiq bo'ladi. SKTni tllzishda hududiy boshqaruv idoralari vakolatiga kinnay­digan jarayonlami ifodalovchi ko'rsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiq emas.

O'rganilayotgan ob'ektning aniq va to'la ifodalovchi belgiJarini tanlash ancha murakkab masala. Tuzilgan SKT amalda voqea va hodi­salami har tomonlama ifodalovchi barcha muhim belgilarni qamrab oli­shi zarur. SKTning to'laligi har bir alohida olingan holatda bir qancha sabablarga bog'liq bo'lishi mumkin. SKT haddan tashqari katta bo'l­masJigi, ammo shu bilan birgalikda unda yetarli darajada zarur bo'igan kO'rsatkichlar bo'lishini ta'minlash uchun unga o'zaro bog'Jiq bo'igan (kuchli korrelyatsiyada) ko'rsatkichlar mavjud bo'lsa, ulardan faqat bittasini kiritish maqsadga muvofiq.

SKTga muhim bo'imagan va ahamiyatga moliklik darajasi past belgiJami kiritish maqsadga muvofiq emas. Mintaqa rivoji natijaJarini umumlashgan hoJda ifodalovchi SKTda katta darajadagi aniqlik talab qilinmasJigi lozim (masalan, qiymat ko'rsatkichlarini mln.so'mda emas, balki so'mda talab qilinishi maqasadga muvofiq emas). Asosiysi, minta­qa rahbarlari SKTdan foydalangan holda hudud rivojidagi tendentsiya­lami aniqlab, o'z ish faoliyatJariga baho berishlariga imkoniyat yaratiJi­shi lozim. SKTga hisoblash imkoniyati bo'imagan ko'rsatkichlami kiritmas­lik keral<, ya'ni axborot ta'minoti imkoniyatlari hisobga olinishi lozim.

To'Jiq bo'igan ko'rsatkichlar tizimi resurslami jalb qilishdan to na­tijalar olingungacha bo'igan tugallangan sikllami qamrab olishi lozim. Masalan, to'liq ilmiy tadqiqot ishlari bO'yicha statistik kO'rsatkichlar ti­zimi (SKT) tadqiqot boshlanishidan to olingan natijalarni amaliyotga joriy qilingungacha bo'lgan jarayonlarni qamrab olishi kerak. Mintaqa­vi)' statistikaning to'liq SKT iqtisodiyot va ijtimoiy sohani maqsadJar qo'yilishidan to rivojlanish natijalari olingungacha bo'lgan jarayonni

S5

qamrab oJadi. KO'rsatkichlar tiz~mi jamiyat rivoji natijalarini maksirnal tarzda ob'ektiv ifodaJ~s~ga ~aratlladl, "" ,

Mintaqaviy statlstlkanll1~ S~T M~T, USIL~blyotl qo lIanlsh! t?bora rivojJanib, sifat jihatdan yaxshJlanlb bonshl lozlm" MHT b~zor Iqtlsodi. yotining modeli sifatida tizimJi yo~~as,huv talablanga to'la J,avo,b beradi. o'z navbatida, regional hisoblar tlzlml (RHT), MHT uslublyotl talabla. rioa mos holda shakllantirilib, uning asosida mintaqa iqtisodiyotiga ti. zi~li yondashiladi, Shuning uchun RHT kO'rsatkichlari mintaqaviy sta· tistikaning umumlashtiruvchi ko'rsatkichlari hisoblanadi va mintaqaning rivojlanish natijalarini ifodalaydi,

Ko'rsatkichlar tizimini tuzishda quyidagi shartni ham hisobga olish kerak: statistik kO'rsatkichlar tizimini shakllantirishga sartlangan xara. jatlar summasi axborotlardan olingan foydadan ortib ketishi kerak emas. Shuning uchun tizimli yondashuv talablaridan kelib chiqqan holda min. taqaviy statistika SKTni shakllantirishda davlat statistikasi idoralarida mavjud bo'igan kO'rsatkichlardan samarali foydalanish zarur,

4.3. Mintaqaviy statistik ko'rsatkichlar tizimi

~n.'~naga ko'ra, mintaqa ma'muriyati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish daraJ~sml tezkor rejimda har oyda hamda choraklar va yil yakuniga ko'. ra ohb b~r~di, Shuning ~chun bunga mos holda kO'rsatkichlar tizimi ham 2 ta tlzlmlardan tashkJl topgan bo'lishi mumkin:

1) tezkor ma'iumotiar tizimi' , 2) yakuniy ma'iumotiar tizimi,

, Mi~taqaviy tezk?r (?perativ) boshqaruv uehun axborotlar manbai °1 z~eklston, Respubhkasl Davlat statistika qo'mitasining hududiy ido-r~ all tomol1ldan tayyorlanadigan har 0 lik' ...,." dlY holati to'g'risida chop etiladi an bY " mmtaqanmg ~Jtlmoltlqtlso­esa statistik yilnomalar iJ'ro' gh k' y,u et:nlar, yakumy tahhl uehun ( I' b' , ' Iya 0 Imlyat Idoralarining 'I I' so Iq, OJxona Idoralari va h k ) h' bl d' ma umot an T " ISO ana I

ezkor axborot tizimi 3 ta k' k' hi . ~ ishlab chiqarish' 0 rsat'le ar blokidan iborat bo'ladi: ~ ijtimoiy; , ~ moliyaviy,

56

4.2-rasmda milltaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tezkor tahlil qilishda qo'Uaniiadigan ko'rsatkichlar tizimining namunaviy sxemasi keltirilgan.

Milltaqaviy jarayonlarni tahlil qilishda qo'llaniladigan statistik ko'rsatkichlar tizimi

1 + 1 Mahsulot (xizmatlar) Moliyaviy Ijtimoiy

ishlab ehiqarish va ko' rsatk ich lar kO'rsatkiehlar sotish-kn' rsatk ichlari

• Tijorat banklariga • XMT uslubiyoti • Faoliyat turlari aholining pul bo'yicha ishsizlik bo 'y ieha i/chgan qo 'yilmalari hajmi darajasi mahsulot hajmi va tizik • Tashkilotlar va • Mehnat birjasida hajm indeksi aholiga berilgan ro 'y xatda turgan • Asosiy oziq-ovqat kreditlar bo'yicha yoshlar (16-29 yosh) mahsulotlarini ifeh muddati o'tgan soni, yoshlarning • Faoliyat turlari qarzdorlik hajmi umumiy ishsizlar bo'yieha ko'rsatilgan • Kreditlash sonidagi ulushi pullik xizmatlar hajmi muddatiga ko'ra • Aholining nominal va indeksi: aloqa, mintaqa va real pul yo'lovchi tash ish, iqtisodiyotiga daromadlari (sh.j.ish maishiy xizmat berilgan kreditlar haqi) • Mintaqa bo'yicha hajmi • Yashash minimumi umuman, korxonalar .Ish haqi bo'yicha (YaM) miqdori mahsulotiga muddati o'tgan • Aholi jon boshiga buyurtmalar hajmi qarzdorlik o'rtacha pul • Faoliyat turlari • Tashkilotlarning daromadlari va YAM bo'yicha mehnat muddati o'tgan nisbati unumdorligj indckslari dcbitorlik va • Pul daromadlarida ~

.'ste'mol narxlari kreditorlik qarzlari tovar sotib olishga va indeksi xizmatlarni to'lashga • San oat mahsuloti ifeh sarflar ulushi narxlari indeksi • Kambag'allar • Asosiy oziq-ovqat darajasi turlariga 0 '11acha • 10 mingta aholiga narxlar to' g' ri kelgan

ro'yhatga olingan jinoyatlar soni

--:) 'I.' ,

4.2-ras111. MintaqaviY.ia~·ayonlarni tezkor tahlil qilishda qo 'llaniladigan statistik ko 'rsatkichlar tizimi

57

"Mahsulot ishlab chiqarish va sotish ko'rsatkich/ari" blokida min­taqaviy iqtisodiyotning yetakchi tarmoq/ari va fao/iyat tur/ari bo'yicha ish/ab chiqarish faoliyati natijalarining asosiy xarakteristika/ari va ular­ning o'zgarish tendensiyalari keltirilgan. Shuningdek, oziq-ovqal mah­sulot/arini ishlab chiqalish va aholiga pullik xizmat ko'rsatish ifodalangan.

KO'rsatkichlaming ayrimlarini ko'rib chiqarniz. Mahsulol yetkazib berishga haqiqatdagi buyurtmalar hajmi korxo·

nada ish bilan band bo'iganiarning qancha vaqt davomida ish bi/an ta'· minlanganligini ifoda/aydi.

Mahsulot yetkazib berishga haqiqatdagi buyurtma/ar hajmi

bu yerda;

(4.1 )

Bx - mahsu/ot yetkazib berishga oxirgi davrlarning oxiriga (oy oxiriga) buyurtma/ar hajmi;

Ich - ish/ab chiqarish quvvat/aridan foyda/anish darajasi 0' zgar· magan holatda oy davomida asosiy fao/iyatda ish lab chiqarilgan tovar va xizmatlar.

Ba'zi mamlakatlaming sanoat statistikasida shunga o'xshash ko'r· satkichlar hisobi yuritiladi. Masalan, Gerrnaniyada sanoat buyumlariga kelib tushgan buyurtmalar kO'rsatkichining hisoblanishi iqtisodiy kon'· yunkturani tahlil qilish imkoniyatini beradi.

Mehllat lmumdorligi indeksi - ishchi kuchidan foydalanish samarador· Iigini ifodalovchi eng muhim ko'rsatkich hisoblanadi. Mehnat unumdorligi indeksi (Ill',) iqtisodiy faoliyat turlari bo'yicha quyidagicha hisoblanadi:

Iw = , Iq, I OOo~ ---""'-"---- , /0,

It, (4.2)

bu yerda, /q, - i - faoliyat turida mahsulot ish lab chiqarishning fizik hajm

indeksi; /1,- i - faoliyat turida ish bilan band bo'lganlar soni indeksi. 4.2- formuladagi mehnat unurndorligi indeksini ham iqtisodiy fao­

liya! turlari, ham umuman, mintaqa iqtisodi bo'yicha hisoblash mumkin.

58

Mintaqaviy statistikada narx indekslari muhim ahamiyatga ega. Masalan, iste'mol narxlari indeksi (INI) helgilangan tovar va xizmatlar savatining joriy davrdagi qiymatini bazis davridagi qiymatiga nishati sifatida hisoblanih. aholining noishlah chiqarish maqsadlarida xarid qilgan tovar va xizmatlarga vaqt davomida narxlar va taritlarning umu­miy o'zgarishini ifodalaydi va mintaqaviy statistikada iqtisodiyotda so­di .. bo'layotgan intlyatsion jarayonlar dinamikasini tavsiflovchi eng mu­him kO'rsatkich bo'lib hisoblanadi.

Sanoat mahsulotlati ishlab chiqaruvchilari narxlari indeksi (SMICHI) bazaviy korxonalardagi vakolat-tovarlarga narxlami qayd qilish orqali hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilarning ish lab chiqargan va sotishga rno'ljallangan mahsulotlariga narxlar belgilangan korxonalarda narxlami qayd qilish vaqtida haqiqatda shakllangan miqdorda aniqlanadi (QQS va aksiyalarsiz., lekin rnahsulot tannarxiga kiritiladigan soliqlar qo'shiladi).

Moliyaviy ko 'rsatkichlar yuridik shaxslar va aholi tasarrufida bo'l­gan pul-kredit resurslari hamda korxona va tashkilotlardagi o'zaro hi­sob-kitoblar holatini ifodalaydi. Moliyaviy kO'rsatkichlar tizimining aso­siy vazifasi - rnintaqa ma'muriyatiga mintaqaning moliyaviy, shu jurn­ladan tashkilotlar va aholining moliyaviy majburiyatlari bilan bog'liq bo'igan salbiy holatlami tezkor o'rganish imkoniyatini taqdim qilishdir. Masalan, rnarnlakatning ba'zi mintaqalarida ish haqlarining o'z vaqtida to'lanmasligi jiddiy muammo bo'lib hisoblanadi.

Ijtimoiy ko'rsatkichlar bloki ancha keng, chunki mahalliy hokirni­yat idoralarining olib borayotgan mintaqaviy siyosat natijalari ushbu ko'rsatkichlar orqali baholanishi mumkin. Bu blokda mehnat bozon, aholi daromadlari va kambag'allik darajasi hamda mintaqaning ijtimoiy hayotini ifodalovchi ko'rsatkichlar qatnashadi.

Masalan, ishsizlik darajasi ko'rsatkichi iqtisodiy nobarqarorlik va ishlab chiqarishdagi pasayishlar natijasida sodir bo'ladi. Natijada aholi turmush darajasi pasayadi, chunki ishehi kuchi taklifining ortiqchaligi mehnat narxining tushib ketishiga olib keladi. Keyinehalik ijtimoiy ni­zolar kelib chiqib, mintaqada ishning faollik darajasi pasayadi. Odatda ishsizlik ko'lamining nisbiy ko'rsatkichini ifodalashda yil boshi va oxi­riga hisoblangan ishsizlik darajasi xizmat qiladi:

59

Ishsizlik darajasi =

Ishsizlar soni

iqtisodiy faol aholi soni

x 100%, (4.3)

lahon amaliyotida har qanday jamiyatda 1-3% atrofida tabiiy ish­sizlikning mavjudligi tan olingan. Agar ishsizlik darajasi 5-7% atrofida bo'isa - mnqbul daraja hisoblanib, ushbu ishchi kuchi erkin mehnat re­surslari deb nomlanadi. Ishsizlik darajasining kritik nuqtasi bo'lib 10% belgilangall. Agar ishsizlik darajasi II % va undan yuqori bo'isa omma­viy ishsizlik to'g'risida gapirish mumkin.

2007 yildan e'tiboran O'zbekistonda ishsizlik darajasi Xalqaro meh­nat tashkiloti (XMT) uslubiyoti bO'yicha hisoblanadi.

XMT uslubiyotiga ko'ra ishsizlar sonini aniqlash uchull iqtisodiy fa-01 aholi sonidall ish bilan band bo'iganiar soni ayiriladi. Ushbu uslubiyot ishsizlikning haqiqiy darajasilli aniqlashga imkon beradi.

Mintaqada maqsadli ijtimoiy siyosatni ish lab chiqish uchun asosiy e'tiborni aholining kam ta'minlangan qatlamlariga qaratish maqsadga muvofiq. Yashash minimumi darajasidan past pul daromadlari oladigan aholi soni aholini o'rtacha pul daromadlari bo'yicha taqsimot qatorlari asosida aniqlanadi va yashash minimumidan past pullik daromad oladi­gan aholi soni yig'indisi sifatida hisoblanadi.

Mintaqadagi kambag'allik darajasini hisoblash uchun yashash mi­nimumidan past darajada pullik daromad oladigan aholi soni mintaqa­dagi umumiy aholi soniga bo'linadi. Xalqaro andozalarga ko'ra, lIshbu ko'rsatkichning kritik nuqtasi 7% hisoblanadi.

Xorijiy mamlakatlarda ijtimoiy kO'rsatkichlar blokiga kiradigan oxirgi guruh indikatorlari - ish tashlashlar soni, unda qatnashganlar soni va ish vaqtidan YO'qotishlar - ish tashlashlar sodi .. bo'igan vaqtda o'r­ganiladi.

Ish tashlashlarni statistik kuzatishda xodimlar tomonidan o'z ixti­yorlari bilan ma'lum vaqt davomida mehnat bO'yicha ixtiloflami yechish maqsadida mehnat vazifalarini bajarishdan bosh tortishi tushuni ladi. Ish tashlashning boshlanishi mehnat jamoasi tomollidan umumiy yig'ilishda ish tashlash to'g'risida qaror qabul qilinish vagli hisoblanadi. Mahalliy

rahbarlar tomonidall bunday vaziyatlar har tomonlama chuqur o'rgani­ladi va tegishli qaror qabul qilinadi.

Tezkor axborot tizimidan farqli ravishda, yakuniy tahlilda qO'liani­ladigall ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichlar tizimida ko'proq ma' lumotlar-

60

dan fo)dalaniludi, chunki nunda) lahlil mintaqaning ijlirnoiy.iqlisodiy rivojini yaxlit, bi .. butunlikda ifodalashi lozim. Mintaqada sodir bo'la­yotgan voqea va jarayonlarni ifodalovchi rniqdoriy va sifal belgilari sonining kaltaligi, bir-birini to'idirllvchi kichik kO'rsatkichlar tizimi luzilishini taqozo qiladi. ,

Ajratiladigan kichik kO'rsatkichlar tizimi mintaqaviy statistik ko'r­satkichlar tizimining umumiy metodologik tarkibiga kirib, ulami ma'­lum ma'lulllotlar bilan to'ldirilishi davlat mintaqaviy boshqaruvida har tomonlama foydalaniladi.

4.5-rasmda yakuniy axborot tiz1mining namunaviy tarkibi keltiril­gan, uning bloklari mintaqaviy iqtisodiyot rivoji natijalari blokiga mos keladi (4.I-rasm).

Ushbu kO'rsatkiehlar tizimi orgali o'z mazmuniga ko'ra barcha bir jinsli kO'rsatkichlar, gaysi tarmoqqa tegishli ekanligidan gariy nazar, bitta guruhga birlashtirilgan. Bu bir tomondan ko'rsatkiehlarning qayta.; ri I ishini (dublirovanie) oldini olsa, ikkinchi tombndan ko' rsatkichlar~ ning hisoblash metodologiyasini birxillashtiradi, mintaqa va respublika bo'yieha axborotlami yig'ish, yetkazib berish, qayta ishlash va saqlash­ning yagona tizimini yaratadi.

Davlat statistika idoralarida ishlab ehiqarish natijalarining umulll­lashtiruvchi ko'rsatkichlari bo'lib regional hisoblar tizimi (RHT) orqali hisoblanadigan quyidagi ko'rsatkichlar xizmat qiladi:

- yalpi ishlab ehiqarish; - oraliq iste'moli; - yalpi hududiy mahsulot (Y AHM); - yalpi qo'shilgan qiymat (Y AQQ). Qayd qilingan ko'rsatkiehlami hisoblash uslubiyoti keyingi mav­

zuJarda ko'rib chiqiladi "Turmush darajasi" blokida mintaqadagi ijtimoiy rivojlanish jara­

yonJarining natijalari ifodalanadi. Ijtimoiy kO'rsatkiehlar kichik tizimiga tezkor tahlil uchun axborotlar tizimi kabi, tahlil qilish uehun yetarli da­rajada ko'rsatkichlar kiritilgan (4.6-rasm).

Ijtimoiy ko'rsatkiehlar blokiga RHT ko'rsatkiehlari, aholi sog'lig'i holati, mintaqaning ijtimoiy rivoj lanishi va boshqa indikatorlar kiritilgan.

Quyida ijtimoiy ko'rsatkichlar tizimiga ba'zi tushuntirishlar beliladi. Aholi turmush darajasiga umumlashtiruvehi xarakteristika beruv­

chi kO'rsatkiehlar sifatida mintaqa davlat statistika idoralari tomonidan

61

ishlab ehiqiladigan hududiy R/-IT ko'rsatkiehlari taklif qilinadi (4.5.

rasm): -uy xo'jaliklarining haqiqatdagi pirovard iste'moli; _ uy xo'jaliklarining pirovard iste'mol xarajatlari; _ davlat muassasalari va uy xo'jaligiga individual xizmat kO'r.

satuvehi nodavlat tashkilotlarining pirovard iste'mol xarajatlari.

RHTning qayd etilgan kO'rsatkiehlari aholining kundalik ehtiyoj. lari lIehun, natura shaklidagi ijtimoiy transfertlarni hisobga olgandagi haqiqiy xarajatlarini ifodalaydi. Ushbu ko'rsatkichlar davlat idoralari Va

notijorat tashkilotlarining aholi iste'mol xarajatlarini moliyalashtirish. dagi ishtirokini ko'rsatadi.

Aholining sog'lomlik holatini ifodalovchi kO'rsatkichlar muhim ij­timoiy indikator hisoblanadi. Sog'lom turmush tarzi to' g' risidagi va/eo. logiya fani jamiyatda erishilgan natijalarga quyidagi savolga berilgan ja. vobga qarab baho ber-adi: "ushbu natija aholining sog'lomligiga qanday ta'sir o'tkazdi?".

62

l\1intRqR rivoji nRtijRIRrinin~ ko'rsRtkichlar tlzimi ~ 1

I I I [ I ISH LAB CHIQARISH I I MOLlYA I I T1IRMUSH DARAIASI [ DEMOGR-..... FIYA I EKOLOGIYA

Ishlab chiqarish natijalan I- H D.vlat llIoliyasi H UllIumlashtiruvdu ~ Aholi ,om Atrof-Illulut

\;0' rsathohlan ko' rsat~,chlar t- ,OoslalllshH ,

Faohyal turlan ho 'yicha Korxonalarda to'l.vlar va Ahoh sog'lig'i

~ hisob-kitoblar I- hol.li Aholtnmg t3bllY mahsulot ishlab chiqarish ,a f- f- harakati ,

sorish Y OInoniashl!'art I H Mohya-kredit rizim. nvoji

I- I.bt.lru qay13 ,

H liy-)oy ,h.raitlan nLbsh I

Tlf f\ h!!f81Sl)<a l- I-

I-- InveslitSion faoliyat H Ijtimoiy infratuzilma

Iqtisodi) ot samarAdorhgt f- H Mehnal bozon

I IQTlSODIY MUSTAQILLIK

4,5 -rasm. Mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish natijalarining ko 'rsatkichlar tizimi

"""""",d~ .. ~OI,:I:~~~s~~arajaSI va ijlimoiy rivojlanishning ko' rsatkichlari tizimi h I Turmush darajasi ~ I IJtimOly mfratuZllma •

I Aholl daTomadlan I I- A.hoiJrung ISle'mol xaraJatlan Maorif xlzma11anntng Sog' hqOl saq13sh );.11JUatianrung

OChlqligl OChlqhl;l

:-.Jom.inal va r~al pul I- Put \araJatlan tarL.tbl va

Bolalami maktabg"cha Profi\aknl..lekshHU\'larb,I:H1 daromadlari t- muassasalar bllan qlmrab ohnganlar son!. tuzdlSru I-t3"mmlam5hl. t~glsbh I-

teltshmlishtlOlim btl'\g.lnlar

Pul d:lfi)madlan tark.hl I- y yoshdagl bolalar ~on;g8 somga msbalan. a't Onq-ovqat mahsulotlan nlsb3lan. %

ISle'moll FaoltyallUrian bo'Ylcha o'nacha Shlrol.of!arga ambulator qnbuhp

oylik nominal ish haql I- H Yashash mimmuml I ~chl smcn"dt'l '- kel.gllnlu 300m ""11 har !:'lilt. ahohga. S.hlf"kor\lr k,) n~lga \..Q·mhga

0' \...1) otgan1arnml:! I- honshl

Bclgllimgan o'nttcha oylll.. H Kamhag'alllL dllfaJ3S1 umunny o'kun:htlar

peosJya Imqdon I- sonidagl ulushl y \ I-Umulluy ISlc'mol uar"bn Imh:ksl MadalU) at \'8 dam ohsh

1000 la ahohg" to'g'n 1000 t3 alh~h~a to' g' n t..('igan Jam )moyalchlhk daraJ3s1 f 10 mmg Lelgan ollY \a o'na la'ilm I-

ahohga Jlnoyatlar SOI1l) I- muassasalanda I- dish muassa53.lao ~0:l1

'-I ttl ahohl;!lt to'g'n L.elgan wnulmy

o'QI)'o1gan1ar soni uY·Joy fondl

Mad:l\I')' at muassasale.nga 1m

'-I rJOO la ahohga IlISb3tail

qarnJganlal1 som ~"'JFl'":VW,~'"!""'·~7~··.- .. """ .... ".,..:-.•. '''~: -I

I AIm" sog'lIg', hol.111 Ii ~. ~ Itlm.l bozon ~ I

I ."

l I I I KU1ih'YOlgan yashash Samlon Bnlril.u ()'hnl! I IFA sum I XMT u<;lublyonga Iw'rll. Rasnll)' Ishsll'lar

Yilian l1lutJdah l..a'lalht..l:u 1118n ()' lun IS/lSILItl.. dar:JlaSI sQDlda J 6-29 .\ os})gfJcha bo 'Jg:Ul /

yO!'hlJ' "'ush, oro/ Ir~'-'nl ----------------------------------------------------------__ ----------------------A

Biroq sog'liq holatini ifodalaydigan indikatorlarni aniq aytish qi .. yin. "Sog'liq" tllshunchasining o'zi har xii izohlanadi. Hozirgi zamon gigiena taniga ko'ra, aholi sog'lig'ining holati 3 ta asosiy omillar bilan belgilandi: populyatsiya genofoni, atrof-muhit holati va ijtimoiy-iqtiso­diy om i liar (uy-joy sharoiti, ovqatlanish, j ismoniy tarbiya bi Ian shllg' ul­lanish, rekreatsiya va to'laqonli hordiq chiqarish imkoniyatlari, sog'liqni saqlash tizimi darajasi va h.k.).

Shunday bo'isada, sog'liq holatini baholashda pirovard ijtimoiy ahamiyatga molik quyidagi kO'rsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiq:

- kutilayotgan 0'11acha yashash yillari; - Saraton kasalligidan vafot etish (hal'l 00 ming mehnatga layo-

qatli yoshdagilarga to'g'ri kelgani; - bolalar o'limi (har 1000 ta tug'ilgan bolalarga to'g'ri kelgan

bir yoshga to' lmasdan vafot etgan bolalar soni). Odatda, ijtimoiy infratuzilma rivojiga xarakteristika berish uchun

kasalxonalardagi krovatlar soni, maktabgacha bolalar muassasalari soni va boshqa kO'rsatkichlar qo'llaniladi. Biroq, o'z xarakteriga ko'ra ular tegishli faoliyat turlaridagi ishlab chiqarish quvvatlarini ifodalaydi (sog'liqni saqlash, maorif va h.k.) va ushbu faoliyat turlari rivoji uchun omil bo'lib hisoblanadi.

Iqtisodiyotga tizimli yondashuv nuqtai nazaridan ushbu soha rivoji va holatiga aholining ko'rsatilgan xizmat turlarini iste'moli ko'rsatkich­lari aniqroq baho beradi: tegishli yoshdagi bolalami maktabgacha muas­sasalar bilan ta'minlanishi; profilaktik tekshiruvlar bilan qamrab olin­ganlar ulushi va boshqalar.

Boshqacha aytganda, ijtimoiy infratuzilma rivoji kO'rsatkichlari xizmatni ushbu faoliyat turlaridan aholining foydalanish imkoniyatlari va ularning dinamikasini tavsitlashi lozim.

Endi mintaqa iqtisodiy mustaqilligi kategoriyasining mazmuni va uni statistik kO'rsatkichlar yordamida o'\chash masalalarini ko'rib chiqamiz.

4.I-paragrafda ko'rib chiqilganidek, mintaqaning iqtisodiy musta­qilligi deganda mintaqa ahoJisining hayotiy zarur tovar va xizmatlarga bo'lgan ehtiyojlarini, iqtisodiy mustaqilligini saqlab qolgan holda, qon­dirishga bo'igan salohiyati tushuniladi.

Iqtisodiy mustaqillikni quyidagi ko'rsatkichlar orqali ifodalash mumkin:

- sanoat mahsuloti jismoniy hajmi indeksi, %;

65

- chakana savdo aylanishi indeksi, %; - asosi)' kapitalga investi.tsiyalar indeksi, %; ~- mudduti o'lgan kreditorlik va debitorlik qnrzlor nisbati, %; - iqtisodiyotga kredit qo'yilmalari, rnlrd. so'm; - XMT metodologiyasiga ko'ra ishsizlik darajasi, %; - kambag'allik darajasi, %; - aholi jon boshiga to'g'ri kelgan pul daromadlari va yashash

minimum.i nisbati, %; -har 10 mingta aholiga to'g'ri kelgan qayd qilingan huquqbu­

zarliklar soni. Xulosa qilib aytish lozimki, mintaqaviy statistika ko'rsatkichlar ti­

zimini tuzishda mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqish maqsadga mllvofiqdir.

KO'rsatkichlar tizimini tuzish ijodiy jarayon bo'lib, natija tekshiri­layotgan ob'ektni har tomonlama tizimli o'rganish orqali uning rivojla­nish qonuniyatlarini ochib berishga qaratilgan bo'lishi lozim.

TESTLAR 1. Mintaqa iqtisodiyoti rivojining natijalarini quyidagi indika-

torlar tavsiflaydi: a) tabiiy resurslar; b) iqtisodiy mustaqillik; c) yangi texnologiyalar. 2. Statistik ko'rsatkichlar tizimini tuzishning ketma-ket bos­

qichlarini belgilang: a) ko'rsatkichlar va ular tizimini shakllantirishga as os qilib olingan

belgilar tanlanadi; b) o'rganilayotgan voqea va hodisalar nazariy tahlil qilinadi; c) tizim tuzishdan maqsad va axborotga ehtiyoj aniqlanadi; 3. Statistik ko'rsatkichlar tizimini tuzishda qanday shartlarni

hlsobga ollsh lozlm?

a) o'zaro kllchli korrelyatsion bog'liqlikda bo'igan bir nechta ko'r­salkichlami kiritmaslik zarur;

b) ko'rsatkichlarni hisoblashda har bir ko'rsatkich bO'yicha yuqori darajadagi aniqlikni talab qilish;

c) amalda hisoblash imkoniyati bo'imagan kO'rsatkichlarni tizimga kiritishga yo'l qo'yiladi.

66

4. "Mahsulot yetkazib berishga lImllmiy hUYllrtmalar hajmi" ko'r-satkichi aniqlashga imkon beradi:

a) mintaqa ish lab chiqarish korxonalarining reja kO'rsatkichlarini; b) mahsulot yetkazib berllvchilar va buyurtmachilar sonini; c) korxonada ish bilan band bo'igan xodimlarni qancha vaqt davo­

mida ish bilan ta'minlanganligini. 5. Mintaqaviy statistikaning natijaviy axborotlari orasida qay­

si e'tirof noto·g'riligini tanlang: a) natijaviy kO'rsatkichlar tizimi mintaqa rivojiga kompleks tarzda

baho berishi kerak; b) natijaviy axborot tizimi mintaqa iqtisodiyoti rivoji modeli blok­

lariga mos kelishi lozim; c) natijaviy axborotlar faqat ijtimoiy ko'rsatkichlarni ifodalashi

kerak. 6. Iqtisodiy mustaqillik deganda tushuniladi: a) mintaqaning iqtisodiy mustaqilligi asosida aholining hayotiy za­

rur iste'molini qondirish imkoniyati; b) aholi turmush darajasini munosib tarzda ushlab turish, demo­

grafik vaziyatni yaxshilash, aholining noishlab chiqarish tarmoqlarining xizmatlariga bo'igan talabini qondirish;

c) respublika, viloyat va o'zini-o'zi boshqarish hududlarida yuzaga kelgan iqtisodiy va ijtimoiy holatni statistik kuzatish, baholash, tahlil qi­lish va prognozlash.

7. Tizimiy yondashuv nuqtai nazaridan mintaqaviy iqtisodiyot modeliga qaysi darajalar kirmaydi:

a) maqsad; b) oral iq daraja; c) rivojlanish vositasi darajasi; d)rivojlanish natijasi darajasi. 8. Statistik ko'rsatkichlar tizimini tuzishda quyidagi talablarni

hisobga olish lozim: a) o'zaro kuchli korrelyatsiyada bo'igan belgilarni kiritmaslik; b) ahamiyatsiz axborot beradigan belgilarni kiritmaslik; c) hisoblash mumkin bo'imagan ko'rsatkichlami kiritmaslik.

67

9. Qaysi ko'rsatkichlar ish lab chiqarish ko'rsatkichlari va ishlab chiqarish natijalarining ijtimoiy tomonlarini yaqqol ajratish­ga imkon beradi?

a) mahsulot yetkazib berishga umumiy buyurtmalar hajmi, ma­halliy byudjetga kelib tushadigan foydaga soliq;

b) korxonalar foydasi hajmi, sanoat mahsulotiningjismoniy haj-mi indeksi;

c) asosiy kapitalning yalpi jamg'arilishi. 10. Mintaqaviy statistikaning tezkor ma'iumotlar tizimida eng

ko'p ko'rsatkichlar qaysi blokka tegishli: a) mahsulot (xizmat) ishlab chiqarish va sotish; -oiIII

b) moliyaviy kO'rsatkichlar; c) ijtimoiy ko'rsatkichlar.

V bob. MINTAQAVIY STATISTIKANING

AM ALlY USLUBIYOTI

S.l. Hududiy qatorlar

Mintaqaviy statistika - makon iqtisodiyotiga yo'naltirilgan fan si­fatida o'z an'anaviy (ma'iumotiarni jamlash va guruhlash, o'rtacha miq­dorlar, variatsiya kO'rsatkichlari va h.k.) uslublarini qo'llash bilan bir qatorda m intaqa rivoj i xususiyatlarini maksimal darajada ifodalash uchun o'ziga xos uslublardan ham foydalanadi. Bunday usullarga hudu­diy indikatorlami juft taqqoslash, hududiy indekslar va boshqalami kiri­tish mumkin.

Amaliyotda mintaqaviy statistik tahlilning boshlanishi ijtimoiy-iq­tisodiy voqea va hodisalarning hududiy kesirnini shallantirish hisob/a­nadi (mintaqalar kesimida - Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri, bitta mintaqa kesimida - turnan va shaharlar).

Matematik statistika usullari yordamida rnintaqaviy statistika rna'­lurnotlarini guruhlash hududiy taqsimot qator/ari, ya'ni hududiy qatorlar deb nom olgan.

Hududiy qator belgilangan mintaqalar (viloyatlarda - tuman va shaharlar kesimida) ro'yxatiga ko'ra iqtisodiy va ijtirnoiy ko'rsatkich rniqdorlarining ketma-ketligidir.

Hududiy qator/ar makon va zamon nuqtai nazaridan panel ma'lu­motlari ko'rinishida keltiriladi. Panel ma'lumotlari uch o'lcharnga ega bo'ladi: TYZ, ya'ni vaqt ketma-ketligida (T - davrlar yoki kuzatish rno­rnentlari soni) iqtisodiy va ijtimoiy kO'rsatkichlaming Y rniqdorlari Z rnintaqa kesimida keltiriladi (5.1- rasm).

y

y -ko'rsallichlar

r 1- vaqt

z • rninlatlolor

z

5.1 - rasm. Mintaqaviy statistikaning panel rna 'lurnotlari . •

69

Mintaqaviy statistik tadqiqotlaridagi panel ma'iumotiarning tor­mati ko'p o'lchovli statistik tahlil, matematik-statistik modellashtirish va prognozlash usullaridan foydalanishni taqozo qiladi.

Turli-tuman, mazmunli voqea va hodisalarni ifodalovchi hududiy qatorlar turli taqsimot qatorlari qonunlariga bo'ysunadi. Taqsimof qo­ntmi deganda variatsiya qatori chastotalarining variatsiyalangan (o'zga­ruvchan) belgilar qiymatidan analitik ifodalangan bog'liqligi tushuniladi.

Taqsimot qonunlari jadval, grafik ko'rinishda yoki chastota va va­riantlarning o'zaro bog'liqligini ifodalovchi matematik formulalar tarzi­da berilishi mum kin.

Hududiy qatorlar variantlari va ularga mos keluvchi chastotalar­ning haqiqiy qiymatlari empirik qatorni tashkil qiladi. Empirik qatorlar chastotalari grafikda poligon yoki taqsimot gistogrammalari ko'rinishida ifodalanishi mumkin. 5.1-jadvalda shartli mintaqadagi atrof-muhitni ifloslantiruvchi chiqindilar to'g'risida hududiy qator keltirilgan.

5.1 -jadval Shartli rnintaqadagi turnanlar bO'yicha atrof-rnuhitni

ifloslantiruvchi chiqindilar taqsirnoti

Chiqindilar miqdori bo'yicha Tumanlar soni

Ulushi (chastotalar). tumanlar guruhlari, tonna %

10 gacha 5 14,3 10 -15 4 11,4 15-20 13 37,1 20-25 8 22.9 25 va ~ugori 5 14,3 Jami 35 100,0

5.1-jadval tahlili: 1. Shartli mintaqaning 5 ta tumanida chiqindilar 10 tonnadan osh­

maydi. Yana 5 ta tumanda chiqindilar maksimal darajada, ya'ni 25 ton­nadan oshgan. Ushbu guruhlardagi tumanlar ulushlari har birida 14,30/0<1an.

2. Ushbu to'plamda modal, ya'ni eng ko'p uchrab turadigan tu-manlar tashlagan chiqindilar 15 dan 20 tonnagachani tashkil qilib, ushbu intervalga mintaqaning 13 ta tumani kirgan.

Amaliyotda eng ko'p qo'llaniladigan taqsimot qatori normal taq­simot qatori deb yuritiladi. Notekis taqsimlanish darajasini miqdoran

70

dordagi paramelrlarga bog'Jiq bo'lishi lozim. Masalan, eksponentsial laqsimo( bitta parametrga - o'rtacha miqdorga bog'liq bo'lsa, normal va logononnal taqsimotlar - ikkita parametrga (o'rtacha miqdor va o'rtacha kvadratik tafovut) bog'liq bo'ladi.

Taqsimotning ma'ium qonllniyatga mos kelishi gipotezasi arnaliy ahall1iyatga molik. Masalan, normal taqsimot qonuniga mos ke)ishi bel­gining qiYlllatiari bo'yicha qancha Illinlaqa II yoki bu intervalga IlIshishi lllul11kinligini prognozlash 11111mkin.

Taqsimot qatorJarini tahlil qilish statistik tadqiqotning universal lIsuli ho'lishiga qaramasdan, undan foydalanish mintaqa iqtisodiyoti ho­zirgi holalining Illuhirn qirralarini ochib berishi mumkin.

5.2. Hududiy indikatorlarni .iuft taqqoslash

Iqtisodiy va ijlillloiy voqea va hodisalarni mintaqaviy tahlil qilish­ning asosiy usullaridan biri hududlararo taqsimJangan statistik ma'lu­motJarni o'zaro taqqoslash hisoblanadi. Hodisalami taqqoslash ko'pin­eha ularni o'lchashni anglatadi. Taqqoslash natijasida hududlar ijtimoiy­iqtisodiy rivojini yangi sifat darajasida baholovchi statistik ko'rsatkich­larga ega bo'lamiz.

Taqqoslashdan asosiy maqsad - ob'ektlami yoki ular to'g'risidagi tasavvumi tartibga solish, ularni sistemalashtirish va shkalalashtirishdan iborat. Amaliyotda taqqoslash rivojlanishning eng maqsadga muvofiq variantini tanlash vositasi bo'lib hisoblanadi. Masalan, investitsiyalami hududlararo joylashtirishda.

Taqqoslama tahlilning mohiyati - o'rganilayotgan ko'rsatkichni alohida tanlab olingan ikkita mintaqada juft taqqoslashdir. Statistika na­zariyasida ushbu tahlil uslubi "nisbiy miqdorlar metodi" yoki "taqqos­lash nisbiy miqdorlari" deb yuritiladi. Bunda turli ob'ektlarga (mintaga­viy statistikada gap Illintaqalar xususida ketadi) tegishli bo'igan bir xiI sifatga ega bo'lgan ko'rsatkichlar taqqoslanadi.

Shunday qilib, mintaqalar kO'rsatkichlarini jun taqqoslash qU) ida­gicha amalga oshiriladi (5.2):

bu yerda,

1~ I, = -- x 100,

y I

I, - hududlararo taqqoslashning nisbiy miqdori;

74

(5.2)

)'1 i )'2- o'zaro taqqoslanadigan ob'ektlar kO'rsatkichlari. Kasrning maxrajida etalon (raqobatchi, qo'shni) mintaqa yoki to'p­

lam bO'yicha 0'11acha kO'rsatkichlarni (viloyat yoki mamlakat bo'yicha o'11acha) joylashtirish murnkin.

Juft taqqoslashlarni amalga oshirishda alohida e'tibor taqqoslana­yotgan mintaqalar bo'yicha kO'rsatkichlarning hisoblanish uslubiyoti, hisoblangan davri va hududiy uyg'unligi (mosligi) ta'minlanishiga e'ti­bor berish lozim.

5.2-jadval ma'lumotlari turli shartli mintaqalardagi aholi jon bo­shiga iste'mol qilingan oziq-ovqat mahsulotlari ko'rsatkichlarini juft taqqoslashga imkon beradi. Agar, misol uchun, 9-mintaqani shartli eta­Ion deb qabul qilsak, quyidagilarni e'tirof etish mumkin.

8-mintaqaga nisbatan 9-etalon mintaqada non mahsulotlarini iste'­mol qilish -22,5%ga, go'sht va go'sht mahsulotlari iste'moli - 19,O%ga, kartoshka, sabzavot va poliz mahsulotlati bo'yicha ko'rsatkich ancha yuqoriligini ko'rishimiz mumkin. Shakar iste'moli esa 8-mintaqada yuqori.

Mintaqalararo taqqoslash tahlillarida juft taqqoslashlarning boshqa variantlarida ham foydalanish mumkin. Juft taqqoslash usullarini tan­lashda ayrim taqqoslashlarning natijalari turli mazmunga ega bo'lishi mumkinligini inobatga olish zarur. Masalan, oila iste'mol savatini shakl­lantirishda uy xo'jaligi a'zolari bir tomondan non va non mahsulotlari, ikkinchi tomondan esa go'sht va go'sht mahsulotlari iste'moli miqdorla­rini optimallashtirishda turli me'yorlardan kelib chiqishi mumkin. Ular kaloriyasi pastroq tovarlar iste'molini qisqartirib, sifati va kaloriyasi yu­qoriroq mahsulotlar miqdorini oshirishga intiladilar.

5.2 -jadval Shartli mintaqalarda aholi jon boshiga oziq-ovqat

mahsulotlarini iste'mol qilish, kg

'fij N ..... -.- .... ..c 0 .-, .-

• V'l 'J: (\l . 'J: 8. .- - 00 (\l [ij :J s::: (\l

~ o c::J V'l 0 0

dO;:: 00'= ..c ... ;> • .... ..c "0 (\l s::: 0 > 0 d -Vl c::J2 ..:..: ..:..: Mintaqa 0- - E 0 - - ;;- :J e (\l .-

;Z ~ o ;:;:; -t:: Vl ..c E .... ;>..c .... :J ,.. d ..c.!:: :J en ro ~

d (\l V'l c::J Vl ;.-: '(ii

E ] E . E :J 0 «:J r- 0 <0 0 ;;..

en ... ;:l

C/l

1 121 179 79 62 358 262 42 9,0

75

2 129 245 108 48 289 198 31 11.1 -3 122 172 82 51 302 275 43 7.2 4 128 219 81 57 334 282 45 12.9 5 117 140 99 50 258 221 28 7,9 6 119 174 103 52 255 234 29 5.6 7 131 11.5 119 5.5 288 248 29 10.2 -8 102 88 II I 48 209 248 33 12.6 --9 12.5 130 148 57 307 287 29 15,5 10 108 163 90 50 253 205 43 9,0

Taqqoslash bazasini tanlashda eng jozibali variantlardan biri bo'lib kO'rsatkichlarning "eng yaxshi" qiymati hisoblanadi. Agar iste'molchi legishli oziq-ovqat turlari iste'molini yanada oshirishga manfaatdor bo'lsa, bu indikalorlarning eng yaxshi kO'rsatkichlariga mos keladi, iste'molni pasaytirishiga manfaatdor bo'isa - eng past indikator hisoblanadi:

I =~X'OO"I0 'I Y

I~'

belgining maksimal qiymatida - eng yaxshi kO'rsatkich;

I == Y,nlm X 1000/0 • y"

belgining minimal qiymatida - eng past kO'rsatkich;

bu yerda;

/= I, 2, 3 ... n - taqqoslanayotgan hlldlldlar; } = J, 2, 3 '" k - taqqoslanayotgan kO'rsatkichlar.

(5.3)

(5.4)

bo'is Hosil b~'I~an nisbiy miqdor qiymati qanchalik 100% ga a in I a (tlj), ~-mJntaqada taqqoslanayotgan j-ko'rsatkichning . y q .

pes lqadam mmtaqa ko'rsatkichiga shunchalik yaqin bo'ladi. q'ymall

76

5.3-jadval Mintaqalardagi aholi .ion boshiga oziq-ovqat mahsulotlari

iste'molining eng yaxshi ko'rsatkichlarga nisbati, %,

--'f.3 I

N -- ..... - ..c .£

~ .-, .;: o or- :.n .;: ill 0/) ('<3 ('<3 o..(ij o ('<3

::l t:: 0 ~

<I) 0 ...- ('<3";:: 0/)";:: ..c ..... ;.., c 0 ;.. 0 ('<3.£

(':l 'U (':l

Mintaqa 0- til - E - ..:..: ..:..: g ..... ::l ;> ;:, (':l .-z 5l E -o <I) - <I) ..... ..c ,...

..c t'<l ;".c: -..c ::l ;:l r/) ::: t'<l ~ ~ ('<3 -;;; t'<l <I) X <I)

E .r:;, E '0 E ::l . "" f- a ('<3 0 :>

C/J ..... ;:l

C/J

I 91.7 73.1 53.4 100,0 100,0 91,3 93,3 42.5 2 97,7 100.0 73,0 77,4 80,7 69.0 68,9 52,4 3 92,4 70,2 55,4 82,3 84,4 95,8 95,6 34,0 4 97,0 89.4 54,7 91,9 93,3 98,3 100,0 60,8 5 88,6 57, I 66,9 80,6 72, I 77,0 62,2 37.3 6 90,2 71,0 69,6 83,9 71,2 81,5 64,4 26,4 7 99,2 46,9 80,4 88,7 80,4 86,4 64,4 48, I 8 77,3 35,9 75,0 77.4 58,4 86,4 73,3 59,4 9 94,7 53.1 100,0 91,9 85,8 100,0 64,4 73,1 JO 81,8 66,5 60,8 80,6 70,7 71,4 95,6 42,5

5.3-jadvalda keltiriJgan ma'Jumotlarga ko'ra, eng yaxshi ko'rsat­kichlar non va non mahsuJotJari bO'yicha 7-mintaqada, kartoshka bo'yi­cha - 2- mintaqada, sabzavot va poJiz mahsulotlari bo'yicha - 9-minta­qada va h.k. kuzatilgan,

Yuqorida keltirilgan juft taqqoslash uslubiyoti sxemasi ko'p 0'1-chovli taqqoslash jarayonining boshlanishi bo'lib hisoblanadi.

5.3. Mintaqaviy statistik axborotlar o'lchamini qisqartirishning noparametrik uslubiyotJari

Mintaqaviy statistik tahlillar o'tkazish jarayonida tadqiqotchilar ko'­pincha ko'p o'Jchamli makonga (prostranstvo) duch kelishadi: Har bir ob'ekt n-ta kO'rsatkichlardan iborat bo'igan tizim orqali tavsiflanadi. Katta hajmdagi axborot massivlarini tahlil qilish va shu bilan bir vaqtda, katta o'ichamii ma'iumotiarni o'zlashtirish insonning qo'lidan kelmaydi. Shuning uchun katta o'lchamli to'plmalardan kichikroq o'lchamli rna'­lumotlarga o'tishga intilish - tabiiydir.

77

O'lehamlarni qisqartirish tlslubiyotlariga qadam-baqadam regres­sion taillil, asosiy komponcntlar usuli va boshqalami kiritish mumkin. Min­taqaviy indikatorlar qiymatlarining kuehl i variatsiyasi sharoitida eng maq­bulusul bo'lib noparamelrik usullar hisoblanadi. Yuqorida keltirib o'til­gan usullarning ustunlik tomoni shundan iboratki, ular natijalarni yefarli darajada soddaroq izohlashi, statistik ma'iumotiardagi xatoliklar va statistik to'plamdagi keskin O'zgarishlarga nisbatan kamroq ta'sirehanligidir.

Uy xo'jaliklarida oziq-ovqat mahsulotlari iste'moli to'g'risidagi ma'lumotlarni "siqish"ning o'rinlar summalari usuli, ko'p o'lehamii o'r­taeha va "Pattern" kabi noparametrik usullarini ko'rib chiqamiz.

Noparametrik usullar orasida eng oddiy usul o'rinlar summasi usu­Ii hisoblanadi. Ushbu usulda har bir oziq-ovqat mahsuloti iSle'moli bo'­yieha mintaqa egallagan 0' rinlari yig'indisi hisoblanadi. 5.4-jadvalda uy xo'jaligining hal' hir a'zosiga to'g'ri kelgan oziq-oqvat iste'moli bo'yi­eha mintaqalarning reyting baholari usuli keltirilgan.

Mintaqalarning alohida oziq-ovqat mahsulot turlarini iste'moli bo'­yicha egallagan o'rinlariga ko'ra, ularga umumlashtiruvchi reyting baho­lari quyidagi tartibda berilgan:

birinchi o'rin - 4-mintaqa; ikkinchi o'rin - 9-mintaqa; uchinehi o'rin - I-mintaqa va h.k. O'rinlar summasi usulining hisob-kitoblami amalga oshirishdagi

ustunlik tomonlari bilan bir qatorda, ushbu ko'p omilli noparametrik ba­holash usuli jiddiy kamchilikka ham ega. Bu usulda xususiy indikatorlar bO'yieha o'rin berilayotganda indikatorlar qiymatlari orasidagi farqla­nishlar hisobga olinmaydi. Bir tomondan, ayrim ko'rsatkichlar bO'yicha boshqa mintaqalarga nisbatan katta ustunlikka ega bo'igan mintaqalar o'rinlar summasi usulida ustunlikka ega bo'lmaydi. Indikatorlar qiy­mallari bir-biriga yaqin bo'igan holatlarda esa, aksincha, mintaqalar­ning o'rinlari shartli xarakterga ega bo'ladi.

Bularning barchasi mintaqalarga reyting baholarini berishda ma'­lum og'ishlarga yo'l qo'yilishiga olib kelishi mumkin.

78

r) Hal' bir mintaqa uchun normalashtirilgan xuslIsiy kO'rsatkichlar qiymatlariga "o'ra o'rtacha arifmetik miqdor hisoblanadi (I" );

;1) O'rtacha qiymatlari t,~ o'sib yoki kamayib borishi bo'yicha ran· jirlanadi va mintaqaga reyting bahosi belgilanadi.

5.5 -jadval Uy xo'jaliklarining bar bir a'zosiga to'g'ri kclgan oziq-ovqat

mahsuJotlari istc'moli bo'yicha mintaqaJarni turli usuIJarda ranjir.ash

O'finlar summasi usuli «Pattern» usuli

Mintaqalar mintaqalar minlaqa xususiy baholar mintaqa

o'rinlari summasi

rangl o'rtachasi, % rang)

1 35,5 3 80,7 3 2 39,5 4 77.4 4 3 41.5 6 76,3 5 4 22,5 ) 85,7 1 5 60,5 )0 67,7 10 6 52.5 7 69,8 8 7 40,0 5 74,3 6 8 56,0 8 67,9 9 9 27,5 2 82,9 2 10 56,5 9 71,2 7

Olingan ma'iumotiarning kO'rsatishicha, noparametrik reyting ba­holashlarning turli usullaridan foydalanganda turli natijalar olinadi, bi­roq "Pattel11" usuli qo'llanilganda nisbatan tor doirada tebranishlar sodir bo'ladi.

Reyting baholashning ko'rib chiqilgan usul1aridan mintaqaviy iq­tisodiyotning boshqa bir qancha kategoriyalari bO'yicha reytinglami bel­gilashda, xususan: iqtisodiy rivojlanish, investitsion jozibadorlik, iqti· sodiy xavfsizlik darajalari va h.k., hamda ko'p omil1i statistik baholash· ning boshqa ko'p vazifalarini yechishda foydalanish mumkin.

5.4. Hududiy indckshu

Hududiy indekslar mintaqaviy tadqiqotlarning o'ziga xos usullari· dan biri hisoblanadi. lJlar yordamida ko'r"utkichlar makon bo'yicha taq-

80

qoslanadi: viloyatlar, rayonlar va h.k. Statistikada indekslar deb o'rga­nilayotgan voqea va hodisa darajasi ushbu sharoitda hoshqa sharoitdagi darajaga nisbatan qanchaga farqlanishini ifodalovchi nisbiy rniqdorga ayti lad i.

Hududiy indekslarni tU7.ishda ko'rsatkichlarning makondagi taq­qoslash bazasi va vaznlar tanlanadi. .luft taqqoslashlarda har bir hudud taqqoslanadigan (indeks surati) yoki taqqoslash bazasi (indcks maxraji) bo'lishi mumkin. Biroq bu turli va hattoki qarama-qarshi natijalami be­rishi mumkin. Bun(i3y holatga tushib qolmaslik uchun bir qancha usul­lardan foydalaniladi.

Masalan, standartlashgan (bir xiI) vaznlardan foydalanish. Bunda standart sifatida taqqoslanayotgan hududlardagi kO'rsatkichlaming vazn­lari qiymatlarining yig'indisi yoki kattaroq darajadagi hudud (rnasalan, taqqoslanayotgan hududlar joylashgan mamlakat, viloyat) vaznlari oli­nishi mumkin.

Chunonchi, hududiy narx indekslami hisoblashda vaznlar sifatida ikkala mintaqada sotilgan tovarlaming umumiy hajmlari olinadi:

(5.5)

bu yerda, P.! va P.h - aynm tovar turlariga (i) A va B mintaqalardagi

narxlar; q . - A va B mintaqalarda sotilgan ( jismoniy hajrn) i-turdagi

'll+h)

tovarlar miqdorlari yig'indisi; n - tovar turlari soni.

Agar taqqoslash bazasi sifatida tanlab olingan hudud bO'yicha vazn ko'rsatkichlari noma'ium bo'lsa, hududiy narx indeksini hisoblash­da o'rtacha garmonik indeks formulasidan foydalanish tavsiya etiladi.

(5.6)

bu yerda, Pol q., - A - mintaqada sotilgan tovarlar hajmi qiymati;

81

5.6-jadval Shartli mintaqa qishloq xo'jalik zonalaridagi ko'rsatkichlar

A zona B zona Shartli va oraliq qiymatfar

Qishloq I ts 1 Is xO'jalik ya\pi mah- yalpi mah-

ekin hosil. sulot hosil. sulol guruhlari m 109, tan- mIngo lan- I'A + /'H ZA ·(VA + VH) ZH *(/',1 + "/I)

IS naD:!. ts nand. ( /',{) SO· III (V/I) sO'rn

(2.4) (ZH) Don 371.7 2771 365.2 2444 736,9 2041655,14 1800983.6 Kun~aboqar 316.1 1415 1092.0 2950 1408.1 1992461,5 41538~L .Iami - - - - - 4034116,64 5954878.6

n

I = ~z" v.IML• = 277 I" (371,7 + 365,2) + 1415· (316,1 + 1092,0) = 4034116,64 = 0.677

z" f- 2444 * (371,7 + 365,2) + 2950 * (316.1 + 1092,0) 5954878.6 ~Z,. V"A.L • • =,

Hisob-kitoblar natijalari bo'yicha o'rtacha 7 yillik ma'lumotlarga ko'ra A zonasidagi mahsulotlarning tannarxi B zonadagi mahsulotlar tannarxining 67,7% ni tashkil qilar ekan.

TESTLAR 1. Hududiy taqsimot qatori deganda tushuniladi: a) konkret mintaqaga mansub bo'lgan belgilarning vaqt bo'yicha

turl i qiymatlari; b) mintaqalar ro'yxatiga ko'ra joylashtirilgan iqtisodiy va ijtimoiy

kO'rsatkichlaming ketma-ket keltirilgan qiymatlari; c) mintaqa to'g'risida axborotni tavsiflovchi jadval. 2. Kuchsiz assimetrik hududiy qatorlar quyidagi taqsimot

hilan ifodalanadi ... : a) Maksvell; b) logarifmik normal; c) Sharle; d) Puasson.

,

3 N xd 1 -~ d d .. . !(t) = x r:::= x e 2 ifo a quyi agi taqslmotnmg nazany

0' ,,2rr

chastotalarini aniqlashda qo'llaniladi: a) Maksvelt taqsimoti;

83

b) Sharle taqs imoti; c) PlIasson taqsimoti; d) Normal taqsimot qOllllni. 4. Summalar algoritmining birinchi bosqichi: a) har bitta xlIsllsiy ko'rsatkich kamayib borishiga ko'ra ranjirla.

nadi (maksimal qiymati 1- rangga mos kcladi); b) xlIslIsiy kO'rsatkichlar tizimi aniqlanadi, mintaqalar to'plarni

shakllant iri ladi; c) barcha mintaqalar ranglarining yig'indisi olinadi; d) peshqadam mintaqa to'g'risida xulosa chiqariladi; e) har bitta xlIsllsiy ko'rsatkich a'sib barishiga ko'ra ranjirlanadi

(minimal qiymati 1- rangga mas keladi). 5. "Tug'ilish darajasi, promille" ko'rsatkichi uchun hududi}'

indikatorlarni juft taqqoslashda normalashtirilgan koeffisiyent (Iii)

quyida formula bo'yicha hisoblanadi:

a) to, = ~,<IoO"/o; Y J ml1\

b) t = Y" .. n xIOO%; 'J Y

" c) t = ~J X 100"10 •

'J Y

6. Hududiy indikatorlarni juft taqqoslash metodi mintaqalar· al'O ko'rsatkichlar qiymatlarioi quyidagi mintaqalar bilan taqqos­lashni nazarda tutadi:

a) peshqadam; b) jami; c) o'rtacha; d) eng kam. 7. "Iste'mol narxlari indeksi" kO'rsatkichi uchun yang; yaxshi

miqdor quyidagi qiymat hisoblanadi: a) maksimaJ; b) minimal; c) 0' rtacha; d) normalla<;htirilgan. 8. «Pattcrm) metodi bo'yicha reytingli baholash uchun ketmll'

ket bosqichlarni belgilang: a) mintaqaviy axborot 111',,11 mutritsa kO'rinishidagi birlamchl

84

ma'iumotlar; b) har bir mintaqa uchull xususiy ko'rsatkichlarning n()nnallashti~

rilgan qiymatlarining o'11achasi hisoblanadi (~);

c) to, qiymatlari o'sib borish yoki kamayib borish bo'yicha tartibga

solinadi, ya'ni ranjirlanadi va mintaqaga umullllashgan bahoning miqdo­riy reytingi beriladi;

d) har bir ko'rsatkich bo'yicha eng yaxshi qiymal aniqlanadi va u shartli etalon mintaqa deb hisoblanadi (~lIl1");

e) dastlab berilgan matritsa kO'rsatkichlar qiymatlarining nOlmalashtirilgan qiymatlariga o'tkaziladi ({,,).

9, Sotish (yoki ish lab chiqarish) jismoniy hajmlarining hudu­diy indekslarini tuzishda vazn sifatida qo'lianiladi:

a) taqqoslanayotgan hududlardagi har bir mahsulotning o'rtacha narxlari;

b) bir turdagi har bir mahsulotning taqqoslanayotgan hududlar­dagi jami sotish (yoki ishlab chiqarish) hajrni.

10. Hududiy indekslar quyidagi ko'rsatkichlarni taqqoslashga imkon beradi:

a) makonda (viloyatlar, tuman va shaharlar va h.k.); b)vaqt bO'yicha (yillar, oylar va h.k.); c) etalon bilan (nOlmallashtirilgan qiymat bilan).

85

VI bob. MINTAQA DARAJASIDA STATISTIK AXBOROTLARNI TARQA TISHNING ZAMONA VIY USULLARI

6.1. Axborot bozori: asosiy tushunchalar va tavsiflar

Hal' qanday iqtisodiy tizimni boshqarish mexanizm ini amalga oshi­rishning asosiy vositasi va quroli axborot hisoblanadi. Hozirgi davrda axborot birinchi darajali resurslardan biriga aylanib, uning ahamiyati ja­miyatning moddiy, xom ashyo va boshqa resllrslaridan kam emas. Bun­dan tashqari, ulardan foydaJanish darajasi, asosan axborot resurslaridan foydalanish darajasiga uzviy bog'langan.

BozoI' iqtisodiyoti mohiyatiga ko'ra axborot tizimidir, chunki bo­zor mexanizmi bozor munosabatlarining har bir sllb'ekti tomonidan te­gishli iqtisodiy qarorlarni qabul qilinishi lIchun yetarli va aniq ma'lu­motlarni erkin olinishini taqozo qiladi.

Adabiyotlarda axborot deganda noaniqliklarga barham beruvchi, yangilik elementlariga ega bo'lgan saqJanish, berish, o'zgartirish ob'ekti bo'lgan, ma'lurn tarzda tashkil qilingan ma'lumotlar tllshuniladi.

Bozor nuqtai nazaridan axborotlar, mintaqaviy statistika - hududiy tarnoyilga ko'ra tuzilgan ijtirnoiy ahamiyatga molik bo'lgan ijtimoiy­iqtisodiy axborotlardir.

Axborot bozorining rivojlanish darajasi milliy (mintaqaviy) iqtiso­diyotning rivoji uchlln asoslardan biridir. Mintaqaviy axborot bozorining rivojlanish darajasiga baho berilar ekan, 1I bilan bog'liq tushunchalarga to'xta o'tish lozim.

Mintaqaviyaxborot bozori - bu iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy me­xanizrnlar va hozirgi zamon elektron texnologiyalar tizimi bo'lib, min­taqa darajasida axborot mahsulot va xizmatlarini potentsial sotuvchilar va ushbu mahsulot va xizmatlarning iste'molchilarini potensial xaridor­lar sifatida birlashtiradi.

Axborot faoliyati - axborot kirishi va chiqishidagi hal' qanday faoliyat.

Axborotlarni laqdim qilish - rna'lum doiradagi shaxslar tomonidan axborotlarni olishga yoki ularga axborotlarni berishga yo'naltirilgan faoliyal.

Axbomtlarni larqalis/t - noma'lum doiradagi shaxslar tomonidan axborotlarni olishga yoki ularga axborotlarni berishga YO'naltirilgan faoliyat.

86

Demak, axborot faoliyatiga ma'iumotiar bazasini tashkil qilish, it­miy-tadqiqot faoliyati, boshqarllv apparatihlOliyati, OA V, reklama va boshqa turdagi faoliyatlar kiradi.

Axborot b?fratllzilmasigu faqat noshirlik, axborot tizimlari, turli elektroll ballklar va rna'iurnotiar bazalari, axborot-telekornmunikatsion tannoqlar va h.k.lami tashkil qilllvchi faoliyat turlari kiradi.

Axborot xizma!i - axborotga egalik qilishni ta'rninlash, ya'ni ax­borot mahsulotlarini chop elish, ma'iumotiami kompyuterda qayta ish­lash, reklarna, vositachilik xizrnati va boshqa kasbiy xizmatlar yordami­da a..xborot mahsulotlarini ishlab chiqish va foydalanuvchilar ixtiyoriga berish.

Axborot mahSlllo[lari - ham buyum (ma'iumotnoma, dasturiy mahsulotlar, videoftlmlar va boshqalar), ham buyum shaklida bo'imagan (OA Vda og'zaki xabar berish va h.k.) tarzdagi axborot faoliyati mahsulotlari.

Davlat statistikasi idoralari mintaqaviy axborot bozorining ishti­rokchilari hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'­mitasining hudlldiy boshqarmalari mintaqaviy ijtirnoiy-iqtisodiy jara­yonlami boshqarish maqsadida foydalaniladigan axborot ishlab chiqa­ruvchilari orasida yetakchi o'rin egal/aydilar.

Davlat statistikasi hududiy idoralarining axborot mahsulotlari ras­miy rna'ruzalar, statistik to'plamlar, byulletenlar, iqtisodiy sharhlar, ekspress-axborotlar va boshqa material/ar hisoblanadi. Qayd qilingan nashrlar kitob savdosi talmoqlari orqali tarqatilmaydi. Axborot mahsu­lotlarini tayyorlashdan tashqari O'zbekiston Respublikasi Davlat statis­tika qo'mitasilling hududiy idoralari statistik kO'rsatkichlam; hisoblash uslubiyoti, statistik kuzatish shakllarini to'ldirish bo'yicha maslahat xiz­matlari, shaxsiy kompyuterlardan foydalangan holda hujjatlar aylanishi­ni shakllantirish xizmatlarini kO'rsatadilar.

Davlat hokirniyati va boshqaruv idoralari (mintaqa xalq deplltatlari kengashlari, mintaqaviy va munits;pal ma'muriyatlari, soliq xizmati va boshqalar), vazirliklar, davlat qo'mitalari, tashkiJotlar, fan muassasalari va tuzilmalari hamda xususiy shaxslar (masalan, talabalar va tadq;qot­chilar, xllsusiy tadbirkorlar) statistik axborotlarning iste'moJchilaridir.

Mintaqa, rayon (shahar) va korxonani boshqarishda statistik axbo­rot ahamiyatini oshirish maqsadida Davlat statistika qo'mitasining hu­dudiy boshqarmalarida axborot faoliyati muntazam takomillashtirilib boriladi. Shu maqsadda ayrim davlat statistikasining mintaqaviy idora-

87

lari o'z axborot mahsulotlari va xizmatlariga iste'mol talablarini tahlil qi ladifar.

Iste'mol talabini o'rganish lIslIJlaridan biri har yili o'tkaziladigan marketing tadqiqotlari hisobJanadi. Tadqiqot usuli - anketa orqali va savol-javob usuJlari. U lardan maqsad statisti k axborotga bo' Igan talab va undan foydalanish sohalarini aniqlashdir. Anketa orqali kllzatish xal. qaro amaliyotda, odatda milliy kutubxonalarda statistik axborotlarga qi. ziquvehilar orasida o'tkaziladi. MasaJan, kutubxona kitobxonlariga quo yidagi savollar bilan murojaatqilingan: statistik nashrlarga birinehi mar· ta qaeholl dueh kelgansiz? Milliy kutubxonadan tashqari qaysi joylarda ushbu adabiyotlardan foydalanish imkoniyati bor? Nima sababdan bun· day nashrlarga murojaat qilgansiz va adabiyotJarni izlash natijasidan ki· tobxonlar qoniqish hosil qildilarmi?

Anketa orqali so'rovlar o'tkazish natijasida, xorijiy nashrlarda qayd qilillishicha, Ilashrlarga eng ko'p murojaat qilganlar talabalar bo'· lib, murojaat qilishning asosiy sabablari o'qish va kasbiy faoliyat bilan bog'liq. Bundan tashqari, anketalar tahlili natijasida turli axborot turla· riga talabning ba'zi tendensiyalari aniqlangan. Ular orasida yetakchi o'rinni sanoat va ishlab chiqarish, kichik biznes va ijtimoiy soha rivojini tavsiflaydigan nashrlar egallagan.

Davlat statistika qo'mitasi hududiy idoralarining so'nggi paytIar­dagi faoliyatlari ko'proq statistik axborotlar va uslubiyotlami keng j amoatchi I i kka yetkazi shga qarati Imoqda.

Shunday qilib, hozirgi vaqtda axborot bozorini statistik tadqiqot qilishning metodologik bazasi to bora rivojlanib bonnoqda. Shu bilan bir qatorda, axborot texnologiyalari, axborot tizimlari, axborot bozoridagi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi jarayonlami tavsiflovchi statistik kO'rsatkichlar tizimi, ma'lumotlami to'plash, qayta ishlash va tahlil qi· lish ishlarini yanada takomillashtirish talab qilinadi.

6.2. Mintaqaviy statistik kuzatish axborotlarini himoyalash

Statistik registrlar, kadastrlar va ma'lumotlar bazasida keltirilgan mintaqaviy statistik kuzatish ma'iumotlari mualliflashtirilmagan patent· siz axborot hisoblanadi. Ushbu axborotlar mamlakat axborot resurslari· ning taxminan 80%ni tashkil qiladi.

Su ma'\umotlardan foydalanish ayrim fuqaro\ar, jamoalar va ja­miyat manfaallariga putUI' yetkazishi 11111mkin. Xususan, aholi tunnush

88

darajasi sifati (tibbiy, moliyaviy va h.k.) to'g'risidagi ma'iumotiar ayrilll shaxslarga tegishli bo'lib, uning shaxsiyatiga potentsial xavf solishi mumkin. Mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy salohiyati to'g'risidagi statislik ax­borotlarning ma'ium qismi davlat, xizmat va tijorat sirlari katcgoriyala­riga mansub bo'lishi mUlllkin. Shu sababli Illintaqaviy statistik kuzatish ma'iumotiarini himoya qilish masalasi dolzarbdir.

Davlat stat.istika idoralari individual ma'iumotiar biJan ishlashda O'zbekiston Respublikasi "Statistika to'g'risida"gi qonlln va BMTning rasmiy statistikaga taalluqli tamoyillariga rioya qiladilar. Ularga ko'ra, jismoniy va yuridik shaxslardan olingan statistik ma'iumotiar qat'iy kontidensial (maxfiy) bo'lib, faqat statistik umumlashtirishlardagina foydalanilishi mumkin.

Yuridik shaxslarning davlat statistik hisobotlari statistika idoraJa­riga kel i b tushgan vaqtdan boshlab chegaralangan tarqatish mavqeida bo'igan (xizmat siri) xizmat doirasidagi axborot statusini oladi, chunki undagi axborotlar uchinchi shaxslar uchun noma'ium bo'igan haqiqiy yoki potentsial qiymatga ega bo'lib, qonun doirasida undan erkin foyda­lanish imkoniyati yo'q.

Yuridik shaxslarning davlat statistik hisobotlaridagi ma'lumotlari faqat yuridik shaxsning yozma ruxsati bilan chop etilishi mumkin. Agar mas'ul hamda o'z xizmat mavqei yoki amalga oshirayotgan faoliyatiga ko'ra davlat statistik kuzatishlaridagi birlamchi statistik ma'iumotlar bilan tanishish huquqiga ega bo'igan shaxslar, ularni yo'qotib qo'ysalar, noqonuniy tarzda oshkor qilsalar yoki tarqatsalar yoki ushbu ma'lumot­larning buzilishiga yo'l qo'ysalar, O'zbekiston Respublikasining amal­dagi qonunchiligiga binoan intizomiy, fuqarolik-huquqiy, ma'muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortiladilar.

6.3. Statistik axborot sifatini baholash

Hozirga vaqtda iste'molchilarga taqdim qilinayotgan axborotlar­ning sifatiga katta ahamiyat berilmoqda. Buning bir qancha sabablari bor. Birinchidan, iqtisodiyotdagi aloqalar tobora murakkablashib borishi natijasida va xo'jalik qaror/arini qabul qilish yoki ularni asoslashda za­rur bo'ladigan ma'lumotlarni to'plashda yo'l qo'yilgan xatolar "qiy­mati" yanada oshib ketgan, chunki xatolarning salbiy oqibatlari ish lab chiqarish va muomala sohalarida yanada oshib ketadi.

I kkinchidan, turli vazifalami yechishda iqtisodiy-matematik usullar

89

va kompyuter texnikasini qo'lJash, ma'lumotlarni qayta ishlashning integratsiyalashgan tizimlari rivojlanishi, ulardan kompleks tarzda foy­dalanish darajasining oshishi axborot sifatiga yuqori darajadagi talablar qo'ymoqda. Sirlamehi ma'lumotlarda yo'l qo'yilgan xatolar keyingi ko'p sonli hisob-kitoblarda murakkab, katta mablag' talab qiladigan hi­sabIaI' natijalarini qadrsizlanishiga olib kelishi mumkin.

Uehinehidan, qayta ishlanadigan ma'lumotlar hajmining oshib bo­rishi, ulal1ling sifatini tekshirishda ancha me/mat sarfini ta/ab qiladi.

Statistik axborotlardan foydalanuvchi/arga maqbu/ bo'ladigan si­fatli ma'lumotlami ishlab ehiqish - ijtimoiy-iqtisodiy sohada boshqaruv­ni samarali tashki/ qi/ishning asosiy vazifalaridan biridir. Bunga davlat, shu jumladan, mintaqaviy statistika ma'lulllotlariga xa/qaro statistika amaliyotida qo'llaniladigan asosiy tushunehalar va ta/ablarga javob beradigan ma'iumotlar olinsagina erishish mumkin.

lahon statistika amaliyotida statistik faoliyat natijasi sifatida ma'­lumotlaming sifatini belgilaydigan, hamma tomondan tan olingan umu­miy ta'rif mavjud emas. Lekin shunga qaramasdan, hozirgi davrda sifat ta'rifida ko'pchilik tomonidan e'tirof etiladigan tushuneha qaror topgan bo'lib, u foydalanuvehilar uehun axborotlaming zarurligidir.

Sifat kO'rsatkichining hozirgi zamon tushunchasida yana ikkita boshqa komponentlar ham qatnashmoqda: qo'llanilayotgan statistik us­lubiyotning to'g'riligi (shu jumladan, qabul qilingan xalqaro andozalar­ga mosligi, masalan, MHTga) va ularga statistika idoralari tomonidan ma'iumotiarni to'plash, qayta ish/ash, tahlil qilish va chop etishda rioya qilinishi.

Sifat ko'rsatkichining tegishli qirralarini yaxlitlik, zarurJik, aniqlik va haqqoniylik, o'z vaqtida berilganligi, axborot olishning erkinligi, tal­qin qilish va taqqoslash imkoniyatlarida ifodalash mumkin (6.1-rasm). Ushbu sifat elementlari statistik dasturlami mamlakat va rnintaqa miqyo­sida rejalashtirishda hisobga olinishi va o'zaro balanslashtirilgan bo'lishi lozim.

Yaxlitlik - statistik faoliyatning ilmiy asoslangan uslubiyotga asos­lanishi va statistik ma'iumotiarni to'plash, qayta ish lash va tarqatishning tasdiqlangan tadqiqot uslubiyotlariga qat'iy rioya qilinishi. Ushbu atama statislik faoliyatning ob'ektivlik tamoyili va etik me'yorlarini o'z ichiga oluvchi inslitutsional asoslarini qamrab olib, statistik kuzatishlarni reja­lashtirish va o'tkazishda professionalizmni, shu jumladan statistik uslu­biy bazadan foydalanishda qo'llashda shaffotlikni ta'minlaydi.

90

Statistika amaliyotida qo'lianiladigan statistik faoliyatning uslubiy bazasi xalqaro andozalar va tamoyillarga mos kelishi lozim,

Statistik l11a 'lul11otla1'11ing zarurligi foydalanuvchilar uchun uning zarurligiga sitat bahosi orqali, ya'ni ma'iumotiar belgilangan maqsad­larga javob berishi va foydalanuvchilarga yetkazilganligi bilan bahola­nadi, Zarurlik - statistik tadqiqot oldiga qo'yilgan maqsad va vazifalar­ning to'g'riligi, ularning me'yoriy-huquqiy bazalarga mosligi bilan izohlanadi,

Foydalanuvchilarning ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda statistik faoliyatni rejalashtirishda, foydalanuvchilar tomonidan kutilayotgan ma'iumotlarni shakl1antirishga sarflar qiyrnati va ketgan vaqt hisobga olinishi lozim,

Ishonchlilik - ijLimoiy-iqlisodiy voqea va hodisafarni t(Jvsijlovchi statistik kuzatish natijalarining (statistik rnodel1ar orqali olingan para­metriaI' qiymatlarining haqiqiy qiymatlardan farqlanishi) adekvatlik (moslik) darajasi,

Yaxlithk Statistik ishlaming yagona uslubiyoti

Zarurlik Ma'lumotlarning foydalanuvchilar uchun zarurllglnl baholash

Haqqomylik va anrqllk Statistl~ modellar paramenlarinrng haqlqaldagl qiymatlardan mmimal darajada farqlanishi

Ma'iumotiarni o'z vaqtida Ma'lumotlarnl to'plash va chop ellsh orasldagi vaqtning taqdlm qililllShl maqbulligl

K uzallsh nallJalaridan Foydalanuvchilar tomonidan ma'lumOllarni olish

foydalanish IInlwniyatl

i Talqm qllinishl 1--1 Ob';:kti\' holatga mos kelishi I Muvofiqlik lurl! ~ulallsh naliJalan orasid3 rnantiqlY bog' Ilqhkning

mavjudligt

6.1-rasm. S/aLisrik ma 'Ilimo/far sijatining mazmuni.

91

AmaJiy alamaJarda statis(ik kllzatish natijalarining ishonchlilik da. raja~iga baho beruvchi yagona va to'Jig me'yor mavjud emas va shu­ning lIchun lin; ifodalashda bir nechta ifodalash shakllari go'lianiladi.

Amaliy ehtiyojdan kelib chiqqan holda, ishonchlilik darajasi xatolik o'lehami (potensial xatolik miqdori) o'lchanadi. Hisob-kitoblar­dagi xatoliklar, odatda bosh to'plamni to'la qamrab olmaslik, tanlashda xatol iklar, respondentlarning savollarga javob bermasl iklari, atay lab taq­dim qilingan axborotlarni buzib ko'rsatish hamda ma'lumotlarni qayta ishlash jarayonida sodir bo'lishi mumkin.

Statistik kO'rsatkichning aniqligini baholash tasodifiy tanlashdagi xatolikni tavsitlaydi va hisoblanayotgan qiymatlardan boshqa barcha tanlashlar orasidagi tafovutni ifodalaydi. Aniqlik darajasi, odatda disper­siya, standar1 xato, variatsiya koeffitsiyenti va ishonch intervali yorda. mida tavsitlanadi. Tanlama to'plam bO'yicha hisoblangan aniqlik dara-' jasi 2 ta omilga bog'liq bo'ladi: aniqlikni hisoblash va tanlamani shakl· lantirish usullariga.

Ma'lumotlarni 0 'z vaqtida taqdil11 qilish deganda tavsiflanayotgar. vogea va hodisa to'g'risidagi ma'lum.otlarni ular sodir bo'lgan vaqtdan, to chop etilguncha o'tgan vagt uzunligining foydalanuvchilar ehtiyojlari. ga mos kelishi tushuniladi. O'z vaqtida taqdim etish vaqti foydalanuv­chilar uchun zarur bo'lgan statistik axborotning dolzarbligi hamda za­rurligi saqlanib qolgan vaqt intervali bilan belgilanadi.

Ma '/umotlarni olish imkoniyati - ularni rasmiy tarqatishga tayyor­lik holati (chop etish) bilan belgilanib, unda foydalanuvchilar uchun ma'lumotlarni olish shaklining qulayligi, tegishli axborotlarning tayyor· lik darajasi (ma'lumotlar to'g'risida axborotlar) hamda ushbu ma'lu­motlarni foydalanuvchilar tomonidan olish imkoniyatlari vositalaridan boxabarligi nazarda tutiladi. Ushbu tavsifning qirralaridan biri foydala­nuvchilar tomonidan katta hajmdagi axborotlami olish imkonivatlari hisoblanadi.

Statistik ma'll/motlami talqin qifish imkoniyati statistik ma'lu­motlami real ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga mosligini hamda ulami tahlil qilishga, shu jumladan avtomatlashgan tarzda tayyorlashning oddiyligi bilan izohlanadi. Nashrlarda foydalaniladigan statistik atamalarning, shu jumladan belgilar, ko'rsatkichlar va tadqiqot qilinayotgan to'plam che­garalarining qat'iyligi ularning talqin qilish darajasini belgilaydi.

Muvoflqlik statislik kuzatish ma'lumotlarining to'liqlik darajasi va boshqa kuzatishlar yoki hisob-kitoblar orqali olingan ko'rsatkichlar bi-

92

Ian o'zam rnantiqiy bog'/iq/igini ang/atadi. Muvofiqlashgan ma'iumot­lar xmnologik ketma-ket/ikda bir-biriga qarama-qarshi ke/maydi, o'zaro taqqoslama bo'/ib, bir xiI vaqtdn tashkil qilingall boshqa kU711tishlami 0' zaro to' Idiradi. Bunda turl i kuzatishlarda foydalani ladigan maqsadl i to'plamlar boshqacha bo'lishini e'tihorga olish lozim.

Chop etiladigan rna'iumotiaming sifatini baholashda eng muhim shartlardan biri statistik kllzatish natijalarini tegishli uslubiy axborotlar ya'ni kuzatish ko'rsatkichlarini hisoblash lIsuli materiallari shujumladan statistik tasnifhr va kllzatish ob'ektini oamrab olish ma'lumotiari bilan ta'minlanishi hisoblanadi.

Shltistik kuzatish das/uri va Jormulyari sifati. O'zaro uyg'unlash­gan kO'rsatkichlar tizimi va tasnit1ardan foydalanish - statistik ma'/u­motlar va kuzatish natijalarining taqqoslamaligini ta'minlashdagi eng muhim shartlardir. Shuning uchun foydalanuvchilarga taqdim qilina­digan ma'lumotlar O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mi­tasida foydalaniladigan Statistik ko'rsatkiehlar Katalogiga mos ravishda tuziladi.

Statistik registrlar ma ",lImotlari sifati. Davlat statistika idoralari statistik kuzatishlami amaliy tashkil qilishda registrlar tizimini yaratadi­lar va hozirgi kun sharoitida real bosh to'plamga mos keluvehi, chegara­langan identifikatsiya belgilari to'plami, tasniflar va asosiy statistik xa­rakteristikalami qamrab oluvehi kuzatish birliklari ro'yxatini muntazam yangilab turadilar.

Tanlama slatislik kuzatish natijalarining sifati tanlama bo'yicha hi­soblangan kO'rsatkichlaming haqqoniyligi bilan baholanadi. Tanlama kuzatish natijalari amalda daim haqiqiy, kuzatish vaqtida noma'lum bo'igan tekshirilayotgan bosh to'plam ko'rsatkiehlaridan farqlanadi. Ushbu farqlanishlar - tan lama xatolar muntazam yoki tasodifiy bo'lishi mumkin.

Muntazam tanlama xatolar tanlash tamoyilining buzilishi va bosh to'p/am birliklariga xos bo'Jmagan xususiyatlarga ega bo'igan birJiklar­ning tanlama to'pJamga tushib qolishi natijasida sodir bo'Jadi.

Tasodifiy xatolar - ehtimollik qonuniyatlariga ko'ra o'zgarib tura­di. Ularning mavjudligi - eng puxta rejalashtirilib o'tkazilgan tanJama­larda ham bosh to'pJam tarkibini aniq tiklay oJmasligi bilan belgilanadi. Shuning uchun tasodifiy xatolar bareha qisman kuzatishlarga xos bo'lib, agar ulaming qiymati kichik va statistik baholanishi mumkin bo'lsa, yo'l qo'yilishi mumkin bo'igan xato hisoblanadi.

93

Tanlash xatosi (reprezentativ vakolat/ilik xatosi) - bosh va tan lama to'plam kO'rsatkichlarining qiymat/ari orasidagi fargo Reprezentativ xa­toning o'rtachasi quyidagicha hisoblanadi:

&,=X-/-1,

bu yerda, x- tanlama o'rtachasi; p- bosh to'plam o'rtachasi.

Bosh to'plam parametrlari, xususan bosh to'plam o'rtachasi (1'), har doim ham ma'lum bo'lavennaydi. Shu sababli ijtimoiy-iqtisodiy tanlama kuzatish tadqiqotlarini o'tkazishda quyidagi nisbatdan foydalaniladi:

J?' s~ = (Y = 0:-, 11 v 11

bu yerda, s;- tanlama o'rtachaning o'rtacha xatosi;

q - tanlama to'plamning o'rtaeha kvadratik xatosi; n - tanlama to'plamdagi bir/iklar soni.

Shunday qilib, tanlashning o'rtacha xatosi to'plamdagi variatsiya qanehalik katta bo'lsa, shunchalik katta va tanlama to'plamdagi bir­liklar soni qanchalik katta bo'lsa, shunchalik kichik bo'ladi.

Statistik faoliyat amaliyotida har qanday tanlama bahosida ma'­lum xatolikka yo'l qo'yiladi. Ushbu holat bosh to'plam birliklarining barehasini tanlama to'plamda qamrab olinmasligi, tanlash asosidagi ma'lumotlarning yetarli darajada bosh to'p/amni ifodalay olmasligi, respondentlaming qo'yilgan savollarga javob bermasliklari, axborot­lami ataylab buzilishi, ma'lumotlarni qayta ishlashdagi kamchi/iklar va h.k.lar bilan·izohlanadi. Tanlama· kuzatish natijalarini tarqatishda uning aniqlik darajasiga baho berish uehun, albatta, tanlangan ishonch ehti­molligiga ko'ra ishonch intervalini hisoblash lozim.

Ishoneh intervali deganda ma'lum ehtimollikka ko'ra baholana­yotgan kO'rsatkiehning haqiqiy qiymati joylashishi mumkin bo'lgan interval tushuniladi.

Odatda, ijtimoiy-iqtisodiy voqea va hodisalarni statistik tadqi­qot1arida 0,683,0,954 va 0,987 ga teng bo'igan ishonch darajalari qo'1-laniladi. Masalan, agar ehlimollik 0,683 ga teng bo'lsa, har mingta ha­qiqiy qiymatdan 683 lasi hisoblungan ishonch intervalida joylashgan

94

bo'ladi, ehtimollik 0,954 ga teng bo'isa - 954 tasida va ehtimollik 0,987 ga teng bo'isa - 987 holatda haqiqiy qiymat hisoblangan ishonch intervalida joylashgan bo'ladi.

Hozirgi sharoitda statistik axborot sifati tushunchasi, shuningdek, statistik kuzatish ma'lulllotlarini himoyalashni ham nazarda tutadi. Ax­borotlami muhofazalash masalasi, ayniqsa mintaqa va munitsipal dara­jalarda dolzarb hisoblanadi.

TESTLAR 1. Mintaqa darajasida axborot mahsulotlari va xizmatJarini

ishlab chiqaruvchilarni potensial sotuvchilar sifatida hamda ushbu mahsulot ,'a xizmatlarni iste'mol qiluvchilarni potentsial xaridorlar sifatida bir- biriga birlashtiruvchi iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy mexanizmlar hamda hozirgi zamon elektron texnologiyalari:

a) axborot texnologiyalari; b) axborot bozori; c) axborot tizimi. 2. Axborot faoliyatiga kiradi: a) ma'iumotiar bazasini yaratish; b) i Imiy-tadqiqot faoliyati; c) reklamani yaratish; d) kompyuter texnikasini ta'mirlash. 3. Qay holatda davlat statistikasi tomonidan yuridik shaxslar­

ning statistik hisobot ma'Jumotlari chop etiJishi murnkin? a) har qanday sharoitda ham chop etilishi mumkin emas; b) yuridik shaxslaming yozma tarzda bergan roziligi bilan chop

etilishi mumkin; c) manfaatdor shaxslar tomonidan chop etish xarajatlari qoplan-

ganda, chop etilishi mumkin. 4. Statistik axborot sifati namoyon bo'ladi ... : a) yaxlitlikda; b) ochiqlikda; c) tezl i kda; d) talqin qilinishida.

95

5. Stafistik ma'Jumotlarlling sifat komponentalariga uning mazmulli mos kcJishilli belgilang: 1. YaxJitlik, 2. Muvofiqlik, 3. Kuzatish natijalarining ochiqHgi, 4. Talqin qilinishi:

a) turli kuzatish natijalari orasida o'zam mantiqiy bog'liqlikning mavjudligi;

b) foydalanuvchilar tomonidan ma'iumotiarni olish imkoniyati; c) ma'lumotlarning ob'ektiv haqiqatga mos kelishi; d) statistik ishlarning yagona lIslubiyoti. 6. Statistik ma'iumotiarning sifatiga baho berishda statistik

modellar natijasida olingan parametrlarning haqiqatdagi qiymat­lardall minimal farqlanishini ifodalaydi:

a) yaxlitlik; b) ishonchlilik va aniqlik; c) uyg'unlik; d) kuzatish ma'iumotiarining ochiqligi. 7. Nashriyot faoliyati, axborot tizimlari, turli elektron banklar

va ma'iumot bazalari ko'rinishidagi axborot-texnologik faoliyatlari va boshqalar hisoblanadi axborot ... :

a) xizmati; b) infratuzilmasi; c) sohasi; d) tizimi. 8. BMTning "Rasmiy statistikaning asosiy tamoyillari"ga ko'­

,'a, statistikani tashkil qilish maqsadida statistika idoralari tomoni­dan to'planadigan individual ma'iumotiar ...

a) qat'iy konfidensial maxfiy va faqat statistik maqsadlarida foydalaniladi;

b) to'g'ri guruhlangan bo'lishi kerak~ c)OAVda o'z vaqtida chop etilishi kerak. 9. O'zbckiston Respublikasining "Statistika to'g'risida"gi qo-

nuni qabul qilingan: a) 1992 yilda; b) 1993yilda; c) 2002 yilda; d) 2003 yilda.

10. Statistik ma'iumotiar sifatiga baho bcrishda «kcraklilik»o! anglatadi:

a) statistik modellar natijasida olingan parametrlar qiymatlari-ning haqiqiy qiymatlarda minimal farqlanishini;

b) foydalanuvchilar tomonidan ma'iumotiarni olish imkoniyatini; c) foydalanuvchilar lIchull ma'llIl1lotlaming zarurligini baholashni.

97

VII bob. REGIONAL HISOBLAR TIZIMI (RHT)

7.1. RHT to'g'risida tushuncha

O'zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab MHT va xalqaro statistika lIslubiyotiga asoslangan hisobga olish va statistika tizimi yaratilishiga kirishildi. MHTni tuzishdagi murakkab· liklar bozor iqtisodiyotiga o'tish davridagi nostandal1 sharoitlar va o'zgarishlarning katta miqyoslarda sodir bo'lishi bilan bog'liq bo'lgan, Biroq, shunga qaramasdan, mamlakatimizda MHTga 0'1ish doirasida ancha ishlar bajarildi,

Mamlakat miqyosida hal qiluvchi kO'rsatkichlarni hisoblash tizimi shakllantirildi, Agregat schetlar ishlab chiqilib, muntazam chop eti!­moqda, Y AIM choraklik va yillik rejimda hisoblanmoqda, "xufyona iq­tisodiyot"ni baholash uchun uslubiy yondashilmoqda va h.k.

O'zbekiston Respublikasida MHTning rivoji hozirgi davrda uchta yo'nalish bo'yicha amalga oshirilmoqda:

- iqtisodiyot sektorlari uchun schetlar ishlab chiqish; - MHT kO'rsatkichlarini yil ichidagi davrlarga hisoblash; - mintaqa darajasidagi hisoblar.

Mintaqa darajasida MHTning ko'rsatkichlar tizimini tuzish olib borilayotgan ishlar orasida eng murakkabi hisoblanadi. Chunki ushbu sohada xalqaro darajada yetarli uslubiy tavsiyalar ishlab chiqilmagan. BMT MHT-93 versiyasining "Intregratsiyalashgan tuzilmaning turli ho­latlar va turli maqsadlar uchun qo'llanilishi" nomJi kitobida regional hi­soblami shakllantirishning umumiy tamoyillari keltirilgan, xolos. Unda. mamlakat mintaqalaridagi iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish darajalari jiddi) farqlangan holatlarda RHT alohida ahamiyatga ega bo'lishi tan olinadi.

Bir qancha mamlakatlarda mintaqaviy hisoblar milliy uslubiyot bo'yicha hisoblanadi. Masalan, Germaniyada dastavval mamlakat miq­yosida YAIM hisoblanadi, so'ngra hududlar statistika boshqarmalari va­killarining yig'ilishlarida mamlakat bo'yicha yaratilgan Y AIMning ba'zi qismlarini taqsimlash maslalasi muhokama qilinadi.

AQSH va Yaponiyada mintaqaviy hisob-kitoblami mustaqil tash­kilotlar (masalan, tegishli shtatlar mablag'lari hisobiga universitetlar to­monidan) amalga oshiradilar. Ularning ishlanmalariga mamlakat miqyo­sida faqat ba'zi aniqliklar kiritiladi. AQSHDA "Shtatning yalpi mahsu· loti" (GROSS STATE PRODUCT) ko'rsatkichi unga federal hukumat miqyosidagi harbiy va I'uqarolik sohalaridagi xarajatlarsiz hisoblanadi.

98

A vstriya va Finlyandiyada M HTning mintaqaviy kO'rsatkichlari muntazam hisoblab boriladi va chop etiladi. Ushbu ma'lumotlar davlat hokimiyati va boshqaruvi idoralarining mintaqalardagi rivojlanish dara­jalaridan boxabarligini ta'minlab, miiaqaviy tU7ilmaiar xususiyatlarini va chegaralangan resurslardan foydalanish sal11aradorligini aniqlashga imkon beradi.

Yevrostat tomonidan Y AQQ, yollallma xodimlarning mehnat haqi (MH), asosiy kapitalni yalpi jamg'arish (AKY AJ), YAHM hamda uy xo'jaliklarining mintaqaviy schetlari kabi asosiy mintaqaviy tarmoqlar, agregatlar va mintaqaviy schetlar shakllanishining asosiy tamoyillari ishlab chiqilgan.

Mamlakatimizda regional hisobchilik ishlari MHTni regionlar miq­yosida ishlab chiqish orqali rivojlantirilmoqda. RHTda MHTning asosiy tamoyillari saqlab qolingan bo'isada, mintaqaviy iqtisodiyotning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan qirralari ham mavjud.

RHT balans jadvallari shaklida taqdim qilinadigan mintaqa daraja­sidagi muhim makroiqtisodiy jarayonlarni ifodalovchi axborotlar tizim idir.

RHT - MHTning uzviy bog'langan qismi. U, bir tomondan, mun­tazam tarzda har mintaqaning iqtisodiy faoljyati to'g'risida iqtisodiy taqqoslama ma'iumotiar olinishini ta'minlaydi, ikkinchi tomondan esa, milljy iqtisodiyotning holatini aniqlashtiradi. RHT axborotlari boshqa­ruv qarorlarini qabul qilish va mintaqaviy iqtisodiy siyosatni ish lab chi­qishda mintaqaviy statistikaning asosi hisobJanadi.

RHT jamiyat uchun umumiy jamoaviy xizmatlarni ishlab chiqa­rish, qayta taqsimJash va iste'mol qilishni tavsiflashda o'ziga xos xusu­siyatlarga ega. Ushbu jarayonlarni ifodalovchi ko'rsatkichlar MHTda qanday mazmunga ega bo'lsa, shu mazmunni ifodalaydi, ammo to'ldi­rish va hisoblash usuJlari biroz farqlanadi.

RHT, MHT kabi daromadlar harakatini ifodalaydi: daromadlar korxonalar, tashkiJotJar va uy xo'jaliklarining ishlab chiqarish faoliyati natijasida hosil bo'ladi, ishlab chiqarishda qatnashganlar orasida taq­simlanadi; so/iqqa tortish, majburiy to'lovlar va ijtimoiy transfertlar yo'li bilan qayta taqsimlanadi hamda pirovardida, iste'mol va mlllkni jamg'arish uchlln foydalaniladi.

Milliy hisobchilikning nazar;y masa/alar; makroiqtisodiy statistika va MHT fanlarida hal' tomon/ama ko'rib chiqilgan.J Shllning uchun

'flaw\OHaJlhHoe C''''1080JlCTBO: Y·,,,6HltK. I nOll pell 611. 6aWK8TOBa. H. <P,ma"c", If CMTIICT.II<a, 2002

99

• ushhu bobda taqat mintaqnviy schetlarga tegishli axhorot va ma'iumot_ .

lar bilan cheklanamiz. Hozirgi vaqtda milliy hisobchilikning mintaqaviy ustuvor yo'na­

lishlari quyidagilardir: - iqtisodiy faoliyat turlari kesimida joriy narxlarda Y AI-lM hajmini

hisoblash; - mintaqa iqtisodiyoti bO'yicha umumiy va faoliyat turlari bo'yi­

eha ish lab chiqarishning m intaqaviy schetJarini tuzish; - ishlab chiqarish schetlari va Y AHMNI doimiy narxlarda, Y AHM

jismoniy hajmini hisoblashlar; - daromadlar shakllanishining mintaqaviy schetlarini tuzish; - daromadlardan foydalanish schetining ayrim ko'rsatkichlarini hi-

soblash (pirovard iste'mol. yalpi jamg'arish xarajatlari). Ushbu hisob-kitoblarningjoriy qilinishi mintaqa darajasida YAHM

kabi kO'rsatkichlarni aniq hisoblash imkoniyatini beradi. ByudjetJararo munosabatlarni isloh qilish va YAHM ko'rsatkichi­

dan turli mintaqalarga iqtisodiy-moliyaviy ko'mak berish dasturlarida foydalanishi sababli mintaqaviy schetlami hisoblash uslubiyotini yanada nvojlantirish va takomillashtirishning ahamiyati oshib bonnoqda.

7.2. Mintaqaviy hisoblar tuzisbning umumiy tamoyillari va xususiyatlari

Mintaqa darajasidagi schetlar ro'yxati nazariy jihatdan MHTga mos keladi. Mintaqaviy schetlar ham T-shaklida tuzi lib, balans jadvallari ikki qismdan iborab bo'ladi - resurslar va foydalanish. RHT tuzishning uslubiy tamoyillari MHT tamoyillariga mos. Biroq amalda barcha ta­moyillarga rioya qilinishida ba'zi muammolar mavjud. Xususan. minta­qaning ayrim hududlari ekstra-mintaqa hududida (u yoki bu hududga mansub bo'lmagan mamlakat iqtisodiy hududining qismlari - harbiy qismlar, elchixonalar va h.k.) joylashgan bo'lishi.

Bundan tashqari, mamlakat ichida integrallashgan iqtisodiy makon mavjud bo'lib, undagi narxlar va moliya tizimi o'zaro muvotiqlashti­rilgan, unda umumiy koml1lunikatsioll va transport tannoqlari, yagona melmat bozori, bojxonalarsiz savdo, aholi va kapitalning erkin harakati kabi xususiyatlar bor. Shu sababli mintaqalar iqtisodiyoti turli mamla-

100

kathlJ"ga nisbatan kuchlil'oq bog'lansan ular orasidagi tovar va daromad­

lar oqimlari intensivroq xarakterga ega. Yuqorida keltirilgan sabablarga ko'ra miritaqa darajasida birlamchi

daromadlar (yollanm3 xodimlarning mehnat haqi, iqtisodiyotning yalpi foydasi va yalpi aralash daromadi, mahsulot va importga soliqlar) hara­katini mamlakat ichida, mintaqnlararo, xorijga taqsimlash va hisobga olish mllshkul masala.

Bir mintaqa birlamchi daromadlarining bir qismi boshqa mintaqa­ga yoki xorijga ish haqi, soliqlar, dividendlar, foizlar va rentalar shaklida o'tib ketishi va tashqaridan \.Ishbu mint3qaga kelishi mumkin.

Mintaqalararo birlamchi daromadlar saldosini hisobga olish mu­rakkab masala. Bu masala hozirgi bosqichda ko'rib chiqilmoqda va uni yechish bO'yicha ba'zi urinishlar bor. Xususan, Y AMD dan yalpi regio­nal birlamchi daromadlarga o'tish (Y ARBD). Shuningdek. mintaqalar darajasida joriy transfertlami qayta taqsimlab bo'imaydi (gumanitar yor­dam. sovg'alar va h.k.).

Mintaqa darajasida faqatgina sehetlaming elementlarini, ya'ni ba'· zi makroiqtisodiy ko'rsatkiehlami hisoblash mumkin: Y AHM, Y AQQ, pirovard iste'mol xarajatlari hamda asosiy kapitalni jamg'arish.

MHTning sehetlari orasida mintaqa darajasida tuziladigan yagona schet ishlab chiqarish schetidir. Unda ushbu yilda Y AHMNI ishlab chiqarish uehun sarflangan umumiy mahsulot va xizmatlar hajmi ifodalandi.

lshlab ehiqarish seheti MHTdagidek RHTda ham alohida o'rin ega/aydi. Uni tuzish uchun mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish va ishlab ehiqarishga sarflangan xarajatlar to'g'risida katta hajmda axbo­roHami to'plash va qayta ishlash kabi ishlami bajarish tatab qilinadi. Ushbu sehetni mintaqa darajasida tuzish bo'yieha ma'!tun ish/ar bajarilgan bo"lsada, ammo ulan1ing natijasi matbuotda hanuzgaeha e'lonqilinmagan.

7.1-jadvalda shartli mintaqaning ishlab ehiqarishseheti keltirilgan. Uning resurs qismida asosiy narxlardagi YAICH ko'rsatkichi keltirilgan.

,.;~ "Foydalanish" qismida Y AHMni ishlab c/,-iqarishga sarflangan xarajatlar ~;; oraliq iste'moli tarzida ifodaJangan. Ushbu sehetda YAHM balanslash·

tiruvehi modda hisoblanadi. .

101

o'tkazish maqsadida subsidiyalarni taqdim etadi (masalan, eksportni rag'batlantirish uchun).

Oraliq iste 'moli- ushbu davr mobaynida boshqa turdagi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchull foydalanilgan va o'z qiymatini to"aligicha o'tkazgan tovar va xizmatlar qiymati, Asosiy kapital iste'­moli (am0l1izatsiya) oraliq iste'moli tarkibiga qo'shilmaydi.

lshlab chiqarish schetini tuzish amalda Y AHMNI ishlab chiqarish usulida hisoblashga imkon beradi va Ilatijada Y AHM asosiy va bozor narxlarida aniqlanadi:

Y AHMASOSIY narxlar = Y A]CH - 0] (7.1 )

Y AHMBOZOR naodan = Y AICH - 01 + MS - S (7.2)

bxirgi yillarda ishlab chiqarish sehetini iqtisodiy faoliyat turlari bo'yicha eksperiment-tajriba asosida hisoblashlarga urinishlar bo'lmoqda.

Ishlab chiqarish schetidagi axborotlar katta amaliy ahamiyatga ega. Sehet ko'rsatkichlaridan iqtisodiy faoliyat turlari va iqtisodiyot sektor­lari bo'yicha taqqoslashlarni o'tkazishda foydalanish mumkin:

- ishlab chiqarish material sig'imi = 01 : Y AICH; (7.3) - iqtisodiyot samaradorligi = YAQQ : 01 yoki Y AHM : 01; (7.4)

- nisbiy soliq yuki = MS : Y AHM. (7.5)

Ishlab chiqarish schetining kO'rsatkichlarini boshqa ijtimoiy-iqti­sodiy ko'rsatkichlar (ish bilan bandJar soni, energiya iste'moli va bosh­qalar) bilan taqqoslash natijasida faoliyat turlari va mintaqaviy iqtisodi­

r,t yot bo'yicha nisbiy ko'rsatkichlami hisoblash mumkin. Masalan:

- mehnat unumdorligi = Y AHM : ish bilan bandlar soni 7.6) 7.I-rasmda shartli mintaqadagi iqtisodiyot samaradorligining

1isbiy ko'rsatkichi joriy yilda bazis yilga nisbatan yuqoriligi keltirilgan. Shu bi Ian bir qatorda iqtisodiyot bo'yicha mahsulot ish lab ehiqarishda naterial sig'imi darajasi kamaygan. Bu esa o'z navbatida, I so'mlik yal­Ji ishlab chiqarish uchun joriy yilda bazis yiliga nisbatan kamroq re­;ursJar sarflanganilini anglatadi. Soliq yukining o'zgarishi iqtisodiyot sa­naradorligiga bevosita bog'liq: J so'mJik Y AHMGA to'g'li keJadigan so-

103

liqlar slInunasining qisqarishi o'rtacha bi~ birlik . sarflangan resurslarga qo'shilgan qiyrnat hajmining oshishiga ol1b keladl.

UO

1.20

1.00

0.00

0.00

OAO

0.20

0.00

~ . ,'''~" ..... ~.'''-.. --.-".--.. --,--.... ---------- , I

-+-Moddiy ~ig'il1l 1,n j . ','" 1,1 ~ i

~ 0.96 0,97 O,~8 I !

I .... _. Iqlisodiy I

I samaradorli~ I . ., All .,51 951 •• 5 AU I

• . ~ -, 9 ...... 1

Ii I .a I • -1;-, .. I ,

I -l- Nfibi} !oliq

U15 '."2 o.m o.m ILK 5 I yuki 6,09& I

I ..- • • * • * I , , , I , ,

~11fI 2005 2005 2007 2tXJ8 2009 2010 2011

7.1-rasl11. Shartli mil1faqal1il1g ish lab chiqarish scheli bo )!I'clw

nisbiy ko 'rsatkichlari.

1996 yildan e'tiboran mintaqaviy statistikada pirovard iste'mol xa­rajatlari darajasi va uy xo'jaliklarining haqiqatdagi pirovard iste'moli tarkibini hisoblash boshlandi. Bu ko'rsatkichlar MHTning egalikdagi da­romadlardan foydalanish schetining kO'rsatkichlari hisoblanadi.

Pirovard isle 'mol xarajatlari uy xo'jaliklari tomonidan tovar va xizmatlami sotib olish xarajatlari, davlat boshqaruv idoralari va uy xo'­jaliklariga xizmat ko'rsatuvchi nodavlat, notijorat tashkilotlaming piro­yard iste'mol xarajatlarini qamrab oladi. Uy xo'jaliklarining haqiqatdagi piruvard istc'moliga, juriy iste'rnol uchun xarid qilingan lovar va xiz­mallardan lashqari, natura shaklidagi ijtimoiy transfertlar (olingan imti­yozlar, natura shaklidagi Ilafaqalar) ham kilitiladi. 7.2-jadvalda yuqorida ko'rsalilgan kO'rsatkichlarning shaltli mintaqadagi qiymatlati keltirilgan.

104

7.2- jadval. Shartli mintaqadagi uy xo'jaliklarining pirovard va

haqiqatdagi pirovard iste'mol xarajatlarining 2007-2011 yillardagi dinamikasi (joriy narxlarda)

2007 yil 2011 yil KO'rsatkichlar

mlrd. so'm tarkihi. % mlrd. sO'm tarkibi. %

I. Pirovard istc'mol xarajatlari 464.440 100.0 1 139,021 100.0

~. Uy xO'jaliklarining pirovard Iste'moli 423.99 91,2 1041,283 91,4

2.1. Uy xO'jaliklarining pirovard iste'mol~a xaraiatlari 345.100 81,4 822,305 79,0 2.2. Individual xizmat kO'rsatuvchi davlat muassasalari va uy xO'jaliklariga xizmat kO'rsatuvchi pirovard iste'moli 78.699 18.6 218.978 21,0

13. Jamoa xizmat ko'rsatuvchi ~avlat muassasalarining pirovard Iste'mol xaraiatfari 40.641 8,8 97,738 8.6

7.2-jadval ma'iumotiari quyidagi xulosalarni chiqarishga imkon beradi:

I. 2007-2011 yillarda shal11i mamlakatda pirovard iste'mol xara­jatJari 2,5 marta oshgan.

2. Uy xo'jaliklarining haqiqatdagi iste'mol xarajatlarining o'sish sur'atlari jamoaviy xizmat ko'rsatuvchi davlat muassasalari xarajatlari­ning (hokimiyat va boshqaruv idoralari, huquqni muhofaza qilish idora­lari va h.k.) o'sish sur' atlaridan unchalik katta bo'imagan.

3. 2007 yilda tovar va xizmatlarni xarid qilishda aholining ulushi 81,4%, individual xizmat kO'rsatuvchi muassasalarning ulushi 18,6 foiz­ni tashkil qilgan bo'lsa, ulushlar 2011 yilda mos ravishda 79,0 foiz va 21,0 foizni tashkil qilgan.

Uy xo'jaliklarining pirovard iste'mol xarajatlarini hisoblashda aso­siy manba chakana tovar aylanish statistikasi hisoblanadi ("Aholiga pul­lik xizmatlar hajmi to'g'risida ma'iumot" nomli I-xizmat shakli, "Aho­Jiga ko'rsatilgan pullik xizmat turlari to'g'risida ma'iumot" P-I shakli­ning 3-ilovasi) hamda qO'shimcha axborot bazasi sifatida uy xo'jaliklari

105

byudjet/al'ini tekshirish, fermer xo'jalikJarini tanlama kuzatish, lotore­yalar o'tkazishlli tashkil qilish bo'yicha hisobotlar va boshqalardan foydalaniladi.

Davlat muassasalarining pirovard iste'mo/ga xarajatlari davlat bYlIdjeti ijrosi bo'yicha hisobot, Moliya vazirligi huzuridagi Pensiya jamg'armasi byudjeti ijrosi, Aholini ish bilan bandlik jamg'armasi va boshqa byudjetdall tashqari jamg'armalar hisobotlari ma' lumotlari aso­sida hisob-kitob qilinadi.

Nodavlat, notijorat tashkilotlarning pirovard iste'molga xarajatlari quyidagi manbalar asosida aniqlanadi; kasaba uyushmalari bO'yicha -kasaba uYllshmalari byudjet ijrosi to'g'risida hisobot, ijodiy birlashma­lal', jarng'armalar, pal1iya va diniy tashkilotlaming joriy xarajatlari va bozor xizmatlarini sotishlari - ekspel1usulda har yili o'tkaziladigan tad­qiqotlar asosida.

Mintaqalararo ijtimoiy farqlanishlarni o'rganishda mam/akat min­taqalaridagi ahol; jon boshiga to'g'ri keJgan haqiqiy pirovard iste'mol xarajatlarini taqqoslash muhim xulosalar chiqarishga imkon beradi.

Turli mintaqalarda aholi jon boshiga to'g'ri kelgan haqiqiy piro­yard iste'mol xarajatlari jiddiy farqlanishi mumkin. Farqlanishlar dara­jasiga variatsiya koeffisienti baho beradi. Unga ko'ra mintaqalararo ko'rsatkichlar dinamikada ko'rib chiqilsa, tafovutlar yil o'tgan sari qis­qargan, ya'ni mintaqalardagi aholi turmush darajalari bir-biriga yaqinla­shayotgani yoki farqJanish darajasi yanada kLlchayib, kattalashib bora­yotganligini ko'rish mum kin.

Haqiqiy pirovard iste'tnolga xarajatJar ko'rsatkichi mintaqa fuqa­rolari o'zlarining kundalik ehtiyojlari uchun qancha mabJag' sarflayot­ganliklarini ifodalaydi. BiJvosita ushbu ko'rsatkich mintaqa aholisining daromadJari hajmiga baho berishi mumkin, chunki kishilar qancha ko'p xarajat qilsaJar, shunchalik daromadlari ham ko'p bo'lishi kerak.

Peshqadam mintaqalar o'z ichki iste'mol bozoriga investorlar va potensial xaridorlarni ko'pJab jalb qilish imkoniyatlariga ega bo'ladilar.

Mintaqa darajasida milliy boylikning asosiy elementlaridan hisob­lanmish asosiy kapitalni jamg'arish va asosiy fondlar qiymati to'g'risida katta hajmda axborotlar mavjud.

Asosiy kapilalni .va/pi jOll1g 'orish (A KYAJ) institutsional birJiklar tomonidan kcJgusida yangi daromadlar olish maqsadida ishlab chiqa­rishda foydalanish lIchun asosiy kapital ob 'ektlariga mabtag'tar kiritish-

106

Yuqoridagi rasmda Shartl; mintaqadagi AK Y AJ va asosiy kapital­ga investitsiyalarning 2007-2011 yillardagi dinamikasi keltirilgan.

Mintaqaviy statistik yjlnomalarda tadqiqotchilar asosiy kapital ha­rakati (yangilanish va chiqib ketish koeftisientlari) va shu bilan bog'lig boshqa kO'rsatkichlardan ham foyda/anishlari mumkin.

Kelgusida RHTni moliyaviy mablag'lar aylanishi statistikasi ko'r­satkichlari bilan to'idirish nazarda tuti/moqda. Bu maqsadda moliyaviy schetni tuzish zarur. Moliyaviy schetni tuzishda as os bo' lib bank va mo­liya statistikasi hamda to'iov balansi xizmat qifadi.

7.3. Yalpi hududiy mahsulot (Y AHM)

Ya/pi hududiy mahsulot (YAHM) mintaqa ichidagi ishlab chiqarish omillaridan foydalanish natijasida yaratiladi va ichki bozorda tovar va xizmatlarning potensial taklifini tavsiflaydi. Bozor narx/aridagi Y AHM pul kO'rinishida mintaqadagi ishlab chiqarish faoliyatining natijalarini ifodalaydi.

Y AHM iqtisodiy mazmuniga ko'ra Y AIMga mos keladi. Y AHM bO'yicha ma'lumotlar mintaqaviy iqtisodiy siyosatni ish lab chiqishda, mintaqalararo taqosslashlarda foydalanilib, mintaqalar rivojidagi nomu­tanosibliklarni aniqlashga imkon beradi.

Mintaqaviy kO'rsatkichlami, shu jumladan, Y AHMni hisoblash bosqichma-bosqich amalga oshiriladi:

- YAHMni birinchi baholash, aslida, hududiy davlat statistika ida­ralari tomonidan korxona va tashkilotlarning o'tgan yillik va lIshbu yil­ning 10 oylik statistik hisobotlari, mahalliy byudjetlar ijrosi va boshqa axborotlar asosida amalga oshiril ishi lozim;

- YAHMni ikkinchi ballo/ash O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi tomonidan hududiy davlat statistika idoralari hisob­lagan Y AHM ko'rsatkichlarini tekshirishlari va o'tgan yildagi Y AHM ma'lumotlari bilan muvotiqligini solishtirish asosida kelgusi yilning fevral oyida amalga oshiriladi;

- YAHMni uchinchi baholash hududiy davlat statistika idoralari tomonidan Y AHM hajmining bazaviy yili ma'lumotlarini aniqlashtirish asosida bajariladi.

Shunday qilib, yuqorida bayon qilingan Y AHMni hisoblash usuli­ning mohiyati shundan iboratki, unda qisman mintaqalarda mavjud bo'lgan axborotlardan foydalaniladi. Faqat mamlakat miqyosidagi ma'-

108

I umot lar III i ntaqalararo markazlashti ri I gall tarzda "tepadan pastga" taq­simlanadi. Buning natijasida mamlakat bo'yicha ishlab chiqarilgan YAIM bilan barcha mintaqalar Y AHMlarining yig'indisi o'rtasida farq bo'ladi va u lO%dan ziyodni tashkil qiladi.

YAHMlar yig'indisi va YAIM kO'rsatkichlari orasida farq, Y AIM tarkibida mintaqalar darajasida lo'la yoki qisman aniqlash imkoniyati bo'lmagan elementlal11ing mavjudligidan kelib chiqadi (harbiy xarajat­lar, xalqaro hamkorlik va h.k.).

Mintaqa darajasida quyidagilami aniqlab bo'imaydi: 1. Umuman jamiyatga jamoaviy nobozor xizmat ko'rsatuvchi tar­

moqlaming qo'shilgan qiymatlari (davlat boshqaruvi, mudofaa va h.k.) 2. Banklarning o'ziga xos faoliyati bilan bog'liq bo'igan moliyaviy

vositachilar xizmatlari bO'yicha qo'shilgan qiymat. Tijorat banki yuridik shaxs sifatida bir mintaqaning hududida ro'yxatdan o'tib, o'z vazifalari­ni boshqa mintaqa hududida amalga oshirishi mumkin.

3. Impo11ga soliqlar miqdori, chunki eksporter bojxona deklaratsi­yasini, tovar ishlab chiqarilgan joydan qat'iy nazar, har qanday boshqa punktda to'ldirishi mumkin.

4. Sof soliqlarning aniq miqdorlarini, chunki subsidiyalaming taq­simlanishi to'g'risida to'la axborotlar mavjud emas. Subsidiyalar aniq maqsadlar uchun byudjetdan bevosita Moliya vazirligi orqali vazirlik va idoralarga o'tkazilishi mumkin.

5. Bevosita statistik usullar yordamida kuzatuvlar tashkil qilinma­gan ayrim tannoqlaming qo'shilgan qiymatlari.

Ushbu farqlanishlar RHTning axborot bazasini kengaytirish natija­sida qisqartiri I ishi mumkin.

Y AHMni ishlab chiqish katta hajmdagi mehnat va mabJag'lami talab qiladi. Olingan axborotlarni tahlil qilmasdan barcha shu paytgacha bajarilgan statistik ishlaming samaradorligini baholab bo"maydi. Y AHMni iqtisodiy-statistik tahlil qilishning ayrim YO'nalishlarini ko'rib chiqamiz.

Ishlab chiqarilgan Y AHM quyidagi kO'rsatkichlar asosida tahlil qilinadi:

- mamlakat YAIMda mintaqa YAHMning ulushi. Ushbu kO'rsat .. kich miqdori mintaqaning iqtisodiy rivojlanish darajasi, iqtisodiyotidagi ishlab chiqarish tarkibi va mintaqa ko'lamiga bog'liq;

109

- aholi jon boshiga to'g'ri kelgan Y AI-1M va ushbll kO'rsatkich bo'yi-:ha mintaqaning egallagan o'mi. Ushbll ko'rsatkich har bir minta­ganing mamlakat YAIMga qo'shgan hissasini aniqlashga imkon beradi:

- iqtisodiy fao/iya! turlari bo'yicha YAHM tuzilishi va tarkibi. Ushbu ko'rsatkich mintaqaning ixtisos/ashuvi va har bi .. faoliyat tmining Y AHM yaratishga qo'shgan hissasini aniq/aydi;

- taqqos/ama narxlarda YAHM dinamikasi. U mintaqaning iqtiso­diy o'sish sur'atlariga baho beradi.

YAHMdan foydalanishni tahlil qilish "uy xo'jaliklari haqiqatdagi pirovard iste'molining Y AHMdagi ulushi" asosida amalga oshiri/adi. Ushbu ko'rsatkich Y AHMning qancha qismi aholining kundalik ehti­yojlari uchun sarflanganligini ko'rsatadi.

Y AHMning muhim analitik xususiyatlaridan biri, uning yordamida mintaqadagi inflyatsiya darajasini aniqlash hisoblanadi (7.3-jadva/).

7.3-jadvaJ Shartli mintaqaning taqqoslama narxlardagi Y AHM va Y AHM

deflyatori dinamikasi (o'tgan yilga nisbatan, %)

Ko"rsatkichlar 2006v. 2007y. 2008y. 20JOy. 201 Iy. Taqqoslama narxlardagi YAHM 105,0 1 12.8 110.1 105,2 107.7 Y AI-IM dctlyatori 105,8 109.5 131,6 119,9 130.6

7.3-jadvaldan ko'rinishicha, taqqoslama narxlardagi Y AHMning har yili o'sishi kuzatilmoqda. 2006-2011 yillarda Y AHMning o'rtacha yillik o'sish sur'ati J 08, I foizni, ya'ni yiliga qo'shimcha o'sish sUr'ati 8, I foizni tashkil etgan. Biroq, mintaqa iqtisodiyotidagi narxlarning o'sishsur'ati YAHMning o'sish sur'atidan yuqori bo'igan. Y AHM def­Iyatorining o'rtacha yillik qO'shimcha o'sish sur'ati yiliga ]9,0 foizga teng bo'igan.

Afsuski, hozircha, mintaqa iqtisodiyoti sektorlari bo'yicha rasmiy ma'/umotlar chop etilmayapti. Ular mintaqadagi asosiy ijtimoiy-iqtiso­diy tendensiyalami yanada chuqurroq tahlil qilish imkoniyatini kengay­tirgan boo lar edi.

110

7.4. \' AHMni mintnq~'lararo taqqoslash

Sobiq ittifoq davrida qo'ilanilgan xalq xo'jaligi halansiga (XXH) nisbatan MHTda makroiqtisodiy kO'rsatkichlarning mintaqaviy kesim­dagi kO'rsatkichlari kengroq keltirilgan. Sho'rolar davrida eng umum­lashtiruvchi makroiqtisodiy kO'rsatkichlar bo'imish jami ijtimoiy mah­sulot (JIM) va milliy daromad (MD) barcha 15 la ittifoqdosh respubli­kalar kesimida hisoblangan.

Hozirgi paytda O'zbckiston Respublikasida YAHM barcha 14 ta mintaqa bO'yicha hisoblanmoqda.

Mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tahlil qiJishda Y AHM to'g'risida axborotdan keng foydalaniladi. Ayrim mintaqa darajasida YAHM hajmini ijtimoiy va iqtisodiy ko'rsatkichJar bilan (ahoJi soni, asosiy fondlar qiymati. iqtisodiyotda ish biJan band bo'lganlar soni va boshqaJar) taqqoslab, mintaqalararo rivojlanish darajalariga baho beriJa­di va shu asosda muhim xuJosaJar chiqariladi. MasaJan, shartJi mamJa­katdagi 14 ta mintaqa ichida ahoJi jon boshiga to'g'ri keJadigan Y AHM hajmi bO'yicha IO-mintaqa 2011 yiJda 4-0'rinni egallagan (2006 yilda-7-0'rin) O.4-jadvaJ).

7.4 -jadva\ Aholi jon boshiga to'g' ri kelgan YAHM hajrni bo'yicha mintaqalar

egallagan o'rinlar

Mintaqalar 2006y. 2007 y. 2008 y. 2009 Y. 2010 y. 2011 y. I. 6 6 4 5 5 5 2. 14 14 14 13 14 14

3. JI I I 11 12 13 12

4. 2 1 I 1 1 I

5. 5 4 6 7 6 7

6. 12 13 12 II 1 1 10

7. I 3 3 3 3 3

8. 10 9 JO JO JO 11

9. 4' 5 5 6 7 6

10. 7 7 7 4 4 4

II. 13 12 13 14 12 13

12. 3 2 2 2 2 2

13. 8 8 8 8 8 8

14. 9 10 9 9 9 9

III

7.5. RHT yordamida mintaqaviy iqtisodiyot samaradorligini o'rganish

Respublikamizda hududlarning iqtisodiy jihatdan mustaqilligini, byudjet xarajatlari bO'yicha barcha mintaqalarning (bu yerda 14 ta hu­dud, ya'ni Qoraqapog'iston Respublikasi, 12 ta viloyat va Toshkent shahri nazarda tutilmoqda) dotatsiyadan chiqarilganligidan mintaqaviy samaradorlikning fan kategoriyasi va iqtisodiy amaliyot sifatidagi aha­miyati oshib bonnoqda.

Iqtisodiyotni boshqarish iyerarxiyasi nuqtai nazaridan mintaqaviy samaradorlik ll1akroiqtisodiy va lokal (mikroiqtisodiy) samaradorlik tu­shunchalari oralig'idagi tushunchadir. Bir tomondan, mintaqaviy sama­radorlik mintaqa hududida joylashgan korxonalar faoliyatining natijasi hisoblanadi va hudud tizimi chegaralaridagi ishlab chiqarish-resurs sa­lohiyatidan foydalanish natijasini ifodalaydi. Demak, mintaqaviy sama­radorlik ushbu hududda joylashgan xo'jalik yurituvchi sub'ektlar (kor­xonalar) samaradorliklari yig'indisidir.

Mintaqadagi bozor iqtisodiy kon'yunkturasi shu sababli, unda joy­lashgan korxonalaming bozor munosabatlari holatini additiv funksiyasi ko'rinishida tavsitlaydi.

Boshqa tomondan, mintaqaviy samaradorlik mintaqaviy iqtisodi­yotdagi tannoqlar va faoliyat turlari, hududiy mehnat taqsimoti va ll1in­taqalarning o'zaro iqtisodiy aloqalari doirasida, umummilliy maqsadlar­ga mos kelishi zamJ". Shu ma'noda mintaqaviy samaradorlik makroiqtisodiy samaradorlikka o'xshash mazmunga ega bo'lgan tushuncha hisoblanadi.

Shunday qilib, minlaqaviy samaradarlik deganda olingan iqtisodiy samara bilan uni olishga olib kelgan xarajatlar yoki resurslar nisbatini ifodalovchi mintaqaviy iqtisodiyot faoliyatining natijasi tushuniladi.

Mintaqaviy samaradorlik iqtisodiyot fani va amaliyotining katego­riyasi sifatida iqtisodiy va ijtimoiy samaradorliklar bilan bog'liqlikni ta­gozo etadi. Mintaqaviy samaradorlikning ol1ib borishi mintaqa aholisi­ning turmush darajasi va uning sifatini, ijtimoiy himoyalanganlik dara­jasini hamda iqtisodiy o'sishni ta'minlovchi jamg'arishning, innovatsion texnologiyalami o'zlashtirish hisobiga ishlab chigarishning intensivlik darajasini oshishini ta'minlaydi.

Iqtisodiy samaradorlikni o'rganishning makroiqtisodiy va mintaqa­viy jihatlari yagona uslubiy baz.a. yagona statistik ko'rsatkichlar tizimi, ulami hisobla<;h va tahlil qilish usullaridan foydalanish imkoniyatini yaqinlashtiradi.

112

Mintaqa faoliyati samaradorligiga umumlashtiruvchi baho berish uchun olingan samara (qo'shilgan qiymat) va xarajatlar (resurslar) nisba­tini ifodalovchi nisbiy miqdorlar hisoblanadi.

Samaradorlik samara miqdori hamda xarajatlar resurslarning o'zga­rishi hisobiga ko'tarilishi yoki pasayishi rnllmkin. Mintaqaviy statistika­da iqtisodiy sarnarani, ya 'ni ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatining na­tijasini quyidagi ko'rsatkichlar orqali o'lchash rnumkin:

Y AICH, Y AHM, YAQQ, mintaqa hududidagi tashkilotlaming moli­yaviy natijalari yig'indisi.

Resurslar sifatida quyidagilar ishtirok etadi: jonli mehnat (iqtisodi­yotda ish bilan band bo'lganlar soni, lllarga hisoblangan ish haqi), meh­nat vositalari (asosiy kapitaJ qiymati), mehnat predmetlari (ayJanma ka­pital qiymati).

Mintaqaviy samaradorlikning statistik ko'rsatkichlar tizimi asosida an'anaviy va zamonaviy konseptual yondashishlar yotadi. Mintaqaviy samaradorlikni o'rganishga an'anaviy yondashuvga xarajat va resurs yondashishlarini misol qilib keltirish mumkin.

Xarajat bo'yicha yondashish joriy jonli va buyumlashtirilgan meh­nat samaradorligini o'lchaydi:

Sx =YAHM / (AJ(] + OJ + IX), (7.7)

bu yerda; Sx - xarajat yondashishiga ko'ra hisoblangan mintaqaviy iqtiso-

diyot samaradorligi; Y AHM - yaJpi hududiy mahsulot; AKI - asosiy kapital iste'moli (amortizatsiya); OJ - oraliq iste'moli; IX - nominal ish haqi.

Nazariy jihatdan xarajat sifatida jonli va buyumJashtirilgan meh­natni qamrab oluvchi to'la mehnat xarajatlari tarmoqlararo mehnat ba­lansining tenglamalar sistemasi orqali hisoblanishi mumkin. Ammo mintaqa darajasida hozirgi vaqtda tarrnoqlararo balanslar tuzilmaydi. Shu sababli buyumlashtirilgan mehnat samaradorligini tahlil qilishda boshqa usullami izlash lozim.

Resurs bo'yicha yondashish resurslardan foydalanish samarador­ligini o'lchaydi;

113

S,. = YAHM I (AsK + AyK + lX)), (7.8)

bu yerda Sr - resurs yondashishga ko'ra mintaqaviy iqtisodiyot samaradorligi;

AsK va AyK -asosiy va aylanma kapital hajmJari.

Mintaqaviy samaradorlikni o'rganishda balans tuzilmalar, ya'ni RHT asosida olingan makroiqtisodiy ko'rsatkichJar kana ahamiyatga ega

Mazkur mavzuning 7.2-qismida ishJab chiqarish scheti asosida oJingan nisbiy ko'rsatkichlar keltirilgan. Mintaqaviy samaradorlik tah­lilini quyidagi ko'rsatkichlar yanada chuqurJashtiradi:

- 1 so'mlik asosiy kapitalga Y AQQ ishlab chiqarish; - kapital samarasi (mintaqalar va faoliyat turJari bo'yicha) - minta-

qadagi Y AQQNI sarflangan kapital mabJag'larga nisbati; - Y AQQning amortizatsiya sig'imi - AKIni Y AQQga nisbati - hi­

sobot davrida I so'mlik sarflangan AKIga (amortizatsiya) qancha Y AQQ olingan;

- ish haqi sig'imi - nominal hisoblangan ish haqining Y AQQga nis­bati, ya'ni Y AQQning qancha qismi ishlab chiqarishda qatnashgan xo­dimlaming ish haqiga sarflanganJigi;

- iqtisodiyotning nishiy unumdorligi - YAQQning Y AICHGA nisbati.

Zamonaviy tadqiqotchilar mintaqaviy samaradorlikni o'Ichashda o'z qarashlariga yondashadilar. Masalan, ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik me 'yori yordamida mintaqaviy samaradorlikning umumlashtiruvchi ko'rsatkichini taklif qiladi lar -I (Ij /qS):

IjJqS = O'KJ( * aholijon boshiga YAHM, (7.9) bu yerda O'KJ( - tug'ilishdan keyin o'rtacha kutilayotgan hayot

kechirish, yilIar. Ushbu me'yor iqtisodiyotning rivojlanish natijalariga nafaqat miq­

doriy, shu bilan birga sifat nuqtai nazaridan ham baho beradi. Bu ko'r­satkichlami tanlashga asosiy sabab - jamiyatning ob'ektiv maqsadi bo'­lib, aholining yashash yillarini ko'paytirishni ta'minlash hisoblanadi.

4 ~BIU\l!Hl\ /tE. - KPHTOpHil, nOJ<alaTeJlH " O~"HKlI COUHDJUIo-)""OlIo ...... ecKoii 3<\l<\lekTHIIHOC"I1lI/ Bonpocw

C"r.nHCTIOOf. - N28. - 2002.

114

Aholi yashash yillarining uzunligiga turmush darajasi, ekologiya, komfort va boshqa omillar ta'sir ko'rsatadi. Aholi jon boshiga Y AHM mintaqaning natijaviy kompleks xarakteristikasi hisoblanadi.

IImiy mushohadalar doirasida xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning mintaqa iqtisodiyoti rivojiga qo'shgan hissasini baholashda xo'jalik yu­rituvchi sub'ektlar faoliyatining samaradorligiga quyidagi me'yor taklif qilinmoqda5

:

KgA = (MQA - SB,J / BX, (7.10)

bu yerda; MQA - A xo'jalik yurituvchi sub'ektning hudud nvoJlga

moliyaviy qO'yilmalari; SBA - mintaqa byudjetidan A sub'ektiga yoki uning xodimlariga

berilgan subsidiyalar; BX - mintaqa byudjetining umumiy xarajatIari.

Yuqoridagi Kg rne'yori xo'jalik yurituvchi sub'ektning hudud ri­vojiga, uning byudjetiga soliq to'lashi, ijtimoiy dasturlarga rnoliyaviy qO'yilrnalar va h.k.lar orqali qo'shgan hissasini aniqlashga imkon beradi.

Shunday qilib, hozirgi paytgacha rnintaqaviy iqtisodiyotning sa­maradorligini statistik o'lchash rnasalasi rnunozaraligicha qolrnoqda. Ushbu sohada ilrniy izlanishlaming kelgusidagi YO'nalishlari fikrimiz­cha, hududiy-xo'jalik kichik tizimlarining (klasterlar) hamda munitsipal tuzilmalar ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholashga yondashishlar­ni takomillashtirish hisoblanadi.

TESTLAR 1. RHT deganda tushuniladi: a) amaldagi qonunchilikka mos ravishda O'zbekiston Respublikasi

hududida ro'yxatdan o'tgan barcha xo'jalik yurituvchi sub'ektlami sta­tistik hisobga olishning axborot tizirni;

b) balans jadvallari shaklida keltiriIgan rnintaqa darajasidagi rnu­him iqtisodiy jarayonlami ifodalovchi axborot tizirni;

c) rna'lam ma'lurnotlar to'plamini ifodalovchi, hisobot davrida ha­qiqatda iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullangan xo'jalik yurituvchi sub'ektIar to'plami.

, Gafurov l. Otsenka "konomicbeskogo potentsiaJa territorii II Ekonomist. - JIlg3. - 200S.

lIS

2. Bozor narxlaridagi Y ADM quyidagi formula orqali hisoblanadi: a) Y AICH - 01 + BS - Subsidiyalar b) mintaqa tannoqlarining asosiy narxlardagi QQlari yig'indisi; c) YAICH - 01. 3. Agar mintaqa iqtisodiyotidagi Y AleH= 5914 mlrd. so'm.,

01=2182 mlrd. so'm. bo'isa. ishlab chiqarishda moddiy xarajatlar ulushi qancba bo'ladi?

a) 0,37; b) 2,71; c) 1,55. 4. Asosiy babolarga: a) mahsulotlarga soliqlar qO'shiladi, subsidiyalar qo'shilmaydi; b) mahsulotlarga subsidiyalar qo'shiladi, soliqlar qo'shilrnaydi; c) mahsulotlarga soliqlar va subsidiyalar qO'shiladi. s. Mintaqa iqtisodiyoti darajasida quyidagi ko'rsatkichni hi-

soblasb mumkiu emas: a) YAICH; b) moliyaviy vositachilaming qo'shilgan qiymatlari; c) 01; d) uy xo'jaliklarining pirovard iste'moli. 6. Oraliq iste'moli (01) - bu: a) bozor va nobozor xarakteridagi iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan

barcha tovar va xizmatlar yig'indisi; b) ushbu davr mobaynida boshqa tovar va xizmatlami ishlab

chiqarish maqsadida to'laligicha sarflangan tovar va xizmatlar qiyrnati; c) mintaqa ichki bozorida taklif qilingan barcha potensial tovar va

xizmatlar hajmi. 7. Uy xo'jaliklariniog baqiqatdagi pirovard iste'moli ko'rsat­

kichi mintaqalararo taqqoslashlarda quyidagilarni aniqlashga im­kon beradi:

a) mintaqalarning aholi turmush darajasi bo'yicha tabaqalanishini; b) tarmoqlar bo'yicha ixtisoslashuvini; c) ishlab chiqarish sohasi rivojini. 8. Bozor narxlariga: a) mahsulotlarga soliqlar qo'shiladi, subsidiyalar qo'shilrnaydi; b) mahsulotlarga subsidiyalar qo'shiladi, soliqlar qo'shilmaydi; c) mahsulotlarga soliqlar va subsidiyalar qo'shiladi.

116

9. Resurs bo'yicha yondashilishiga ko'ra mintaqaviy samara-dorlik darajasi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

a) S = Y AHM / (OK + ObK -\- OT); b) SEE = SPJ '" aholi jon boshiga Y AHM; c) S = YAHM / (POK + PP + 01'). 10. Y AHM to'g'risidngi ma'iumotiar foydalaniladi:

a) mintaqaviy iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish uchun; b) mintaqalar rivojidagi nomutanosiblikni aniqlash uchun mintaqa­

Iararo taqqosiashlarda; c) marnlakat iqtisodiyotiga mintaqa qo'shgan hissani aniqlashda.

117

VIII bob. MINT AQA BOZOR INFRA TUZILMASI V A ISTE'MOL BOZORI ST ATISTlKASI

8.1. Mintaqa bozor infratuzilmasining iqtisodiy mohiyati va uni 0' rganish

Mintaqaviy statistikaning markaziy masalalaridan biri mintaqaning bozor infratuzilrnasini shakllanish va rivojlanish jarayonlarini tahlil qi­lishdir, chunki bozor infratuzilmasi har qanday hududiy tuzilrna iqtisodi­yotining ajralmas uzviy qismi bo'lib, unda muhirn rol o'ynadi.

Infratuzilma ishlab chiqarish samaradorligini, aholi turmush dara­jasini oshirish hamda mintaqalararo ijtimoiy-iqtisodiy aloqalarni ken­gaytirishda qudratli qurol hisoblanadi.

An'anaviy nuqtai nazardan infratuzilma tushunchasi (Iotincha infra - quyi, tagi va structura - tuzilish, joylashish) - ishlab chiqarish va ki­shilar yashash tarziga xizmat ko'rsatuvchi tarmoqlar va faoliyat turlari kompleksi sifatida tushuniladi.

Bozor infratuzilmasi deganda (Market infrastructure) asosiy bozor jarayonlarini tashkiliy va rnoddiy jihatdan ta'rninlovchi bozorga xizmat ko'rsatuvchi tuzilmalar, muassasalar, tadbirkorlar rnajrnuasi tushuniladi.

Bozor infrtatuzilmasi tushunchasining kengligi darajasiga baho be­rishda ikkita yondashuv mavjud: chegaralovchi va kengaytiruvchi. Bi­rinchi yondashuvda bozor infratuzilmasiga tovar va bozorda xizmatlar­ning erkin harakatini ta'minlovchi muassasa va tashkilotlar tizirni sifati­da qaralsa, ikkinchi yondashuvda esa barcha bozor tizirnining barqaror rivojini ta'minlovchi iqtisodiy tizimi sifatida qaraladi.

Bozor infratuzilmasiga keng ma'noda yondashuvda unga, bir to­mondan, iqtisodiy salohiyat, ya'ni moddiy-buyurn mazmuni qo'shilsa, ikkinchi tomondan, bozor sub'ektIarining foaliyati bobidagi iqtisodiy munosabatlar majmuasi nazarda tutiladi.

Mintaqa bozor infratuzilmasi rnurakkab kategoriya bo'lib, 3 ta ie­rarxik darajani birlashtiradi:

I. Tovarlami iste'molchilarga yetkazib berilishini ta'rninlovchi faoliyat turlari majmuasi (transport, savdo, reklama faoliyati va h.k.).

2. Tovarlar ayirboshlanishi va harakati hamda xizmatlar ko'rsatish jarayoniga xizmat ko'rsatuvchi keng shohobchalarga ega bo'lgan va o'za-ro bog'langan tashkilotlar tannoqlrui (chakana savdo tashkilotlari, kredit rnuassasalari va h.k.).

118

3. Bozor jarayonlarini ta'minlovchi texnik \ositalar \a uskunalar to'plami (savdo-ombor majmualari, kassa apparatJari, Internet tannoq­lari va boshqalar).

Ushbu ta'rif bozor infratuzilmasi tushunchasiga keng ma'noda yondashishga mos keladi.

Bozar infratuzilmasining rivoji iqtisodiyotda tovar aylanishi sama­radorligining oshishini ta'minlashi, erkin tadbirkorlik rivoji uchun sha­roitlar yaratganligi sababli pirovardida jamiyat ishlab chiqaruvchi kuch­larining rivojiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.

Bozor infratuzilmasi rivojlanish darajasining pastligi mintaqalarda ishbilarmonlik faolligining past bo'lishiga sabab bo'lib, tovar bozorlari­ning rivojlanishiga to'sqinlik qiladi.

Bozor infratuzilmasining rivojlanishini rag'batlantiruvchi quyidagi omillar mavjud: jihozlangan omborxonalar, rivojJangan axborot tarmoq­lari, progressiv moliya-kredit hisob-~itoblari vositalari va h.k.laming mavjudligi.

Bozor infratuzilmasining iqtisodiy mohiyatini ko'rib chiqish min­taqaviy statistika tomonidan uni o'rganishning vazifalari doirasini aniq­Jashga imkon beradi:

1. Bozor infratuzilmasi tashkilotlari soni dinamikasini o'rganish. 2. Bozor infratuzilmasi tarkibini sektorlar, faoliyat turlari, mulkchi­

lik shakllari, tashkiliy-huquqiy shakllari bo'yicha tahlil qilish. 3. Mintaqalarni bozor infratuzilmasi tashkilotlari bilan ta'minlan­

ganligini baholash. 4. Bozor infratuzilmasi tashkilotiarining hududlararo hamda hu­

dudlar ichida taqsimlanishini tahlil qilish. 5. Bozor infratuzilmasi salohiyatidan foydalanish samaradorligini

va unga ta'sir qiluvchi omillami o'rganish.

8.2. Bozor infratuzilmasining tasnifi

Bozor infratuzilmasini statistik tahlil qilish tizimli yondashish ta­moyillariga asoslanib, unga ko'ra bozor infratuzilmasiga jadal rivojla­nayotgan va ma'\um tarkibga ega bo'lgan tizim sifatida qaraladi.

Bozor infratuzilmasini bir qancha belgilar bo'yicha tasniflash mumkin: 1. Funksional belgi bo'yicha: - savdo vositachilik infratuzilmalari (birjalar, tijorat markazlari,

ulgurji yarmarkalar va boshqalar);

119

- moliya-kredit infratuzilma (tijorat banklari, investitsiya fondlari); - axborot infratuzilmasi (marketing, reklama agentliklari); - iqtisodiy-huquqiy infratuzilma (arbitraj sudlari, advokatlik ido-

ralari va boshqalar); - tashqi iqtisodiy infratuzilma (savdo-sanoat palatalari, bojxona

omborxonalari va boshqalar); - innovatsion infratuzilmasi (innovatsion-texnologik markazlar,

texnoparklar, o'quv-ishbilarmonlik markazlari va boshqalar). 2. Bozorga xizmat ko'rsatish xarakteriga ko'ra: - turlicha bozorlarga xizmat ko'rsatuvchi umumbozor infratuzil­

masi (moliya-vositachilik muassasalari, auditorlik firmalari, axborot markazlari);

- ayrim turdagi bozorlarga xizmat ko'rsatuvchi ixtisoslashgan inf­ratuzilmalar (iste'mol, moliya-kredit, ko'chmas mulk bozori va h.k.).

3. Ierarxik belgiga ko'ra: - xalqaro: xalqaro banklar, sug'urta kompaniyalari, xorijiy firma­

laming savdo vakolatxonalari, xalqaro yarmarkalar, bojxonalar; - milliy: O'zbekiston banklar Assotsiatsiyasi, yirik tijorat bankJari

va umumdavlat ahamiyatiga moJik birjalar; - mintaqalararo: mintaqaiararo ahamiyatga molik savdo-vosita­

chilik firmalari; - mintaqaviy: tijorat markazlari, moliya muassasalari, mintaqaviy

ahamiyatga molik savdo-vositachilik firmalari; - lokal (shahar va tuman): ulgurji va mayda ulgurji firmalar, rek­

lama agentliklari, auditorlik fmnaiari, advokatlik idoralari. 4. Mulkchilik shakli bo'yicha bozor infratuzilmasining qatnash­

chilari xllSusiy, shirkat, xorijiy va boshqa mulkchilik shakllariga bo'linadi. Bozor infratuzilmasi tovar ishlab chiqarish va bozor xizmatlarini

rivojlantirish uchun zarur sharoitlami shakllantiradi. Savdo-vositachilik infratuzilmasi korxonalami xom ashyo va uskunalar bilan ta'minlaydi va ishlab chiqarilgan mahsulotni (xizmatni) sotish jarayonida qatnashadi.

Korxonalar va uy xo'jaliklarining faoliyatini moIiya-kredit, ax-bo­rot, iqtisodiy-huquqiy infratuzilmasiz tasavvur qilish mumkin emas.

Shunday qilib, bozor infratuzilmasi nafaqat Y AHMni ishlab chi­qarish jarayonida, balki uni taqsimlash, ayirboshlash va iste'mol qilish jarayonlarida ham qatnashadi.

Bozor infratuzilmasining rivoji bozor infratuzilmasi ob'ektlari tar­moqlarining kengayishi va ko'proq tarmoqlami qamrab olishi bilan na-

120

moyon bo'ladi: shu'ba kompaniyalarL mahsuJotni sotishning ulgurji va chakana punktlari, omborxonalar va h.k. Mutaxassislar ushhu jarayonga ramifikats;ya deb nom berganlar (inglizcha: ramification ~ tarmoqlashish).

Mintaqada bozor infratuzilmasining rivojlanish darajasiga haho be~ rish uchun bozor infratuzilmasi tarmoqlari va faoliyat turlarida ishlab chiqarilgan Y AQQning mintaqa umumiy Y AHMdagi ulushi, bozor inf~ ratuziimasi tashkilotlaridagi asosiy kapitalga investitsiyalar, ularda band bo'lganiar soni kO'rsatkichlaridan foydalanish mumkin"

Mintaqaning bozor infratuzilmasi bozor tizimi bilan (ishlab chiqa~ rish vositalari, mehnat resurslari, moliya va boshqa bozorlar) bog'langan holda mintaqada takror ishlab chiqarish jarayonini normal ishlashi uchun iqtisodiy muhitni shakllantiradi. Mintaqa ichidagi aloqalar ayrim korxo~ nalar miqyosidagi ishlab chiqarish jarayonlarini mintaqadagi takror ish~ lab chiqarish jarayonlari bilan integratsiyalashtiradi. Mintaqalararo alo­qaiar, o'z navbatida, mintaqa ichidagi jarayonlami mamlakat iqtisodiyoti va "tashqi dunyo" bilan o'zaro aloqalarini ta'minlaydi.

8.3. Mintaqa iste'mol bozori infratuzilmasi statistikasi

Mintaqa isle 'mol bozori deganda hududda aholining zarur ehtiyoj­larini qondirishni ta'minlaydigan muomala sohasining tashkillashtirish tushuniladi.

(ste'mol bozori bir nechta segment/ami qamrab oJadi: - oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari bozori, - iste'mol xizmatlari bozori, - ko'chmas mulk bozori.

Barcha segmentlar oldi-sotdi tizimi asosida o'zaro aloqada bo'ladiJar. Iste'moJ bozoriga xarakteristika beruvchi ko'rsatkichlar lizimiga

quyidagilar kiradi: - korxonalar soni, ularning tip va turlar bO'yicha taqsimlanishi; - asosiy vositalar qiymati; - savdo korxonalari maydoni (umumiy ovqatlanish korxonalarida -- keluvchilar uchun joylar soni) - jami va o'rtacha I ta korxonaga; - tovar aylanishi - jami, va I ta xodimga (I kv, m savdo maydo-

niga, J ta korxonaga); - savdo korxonalarining joylashish zichligi (har 10 ming aholiga

to'g'ri kelgan savdo korxonalari soni va savdo maydoni).

121

Iste'mol bozori rivojini dinamikada o'rganishda indeks usulidan foydalanish maqsadga muvofiq.

KorxonaJar soni va o'11acha savdo maydonining 0' zgarishi hisobi. ga savdo korxonalarining lImumiy savdo maydonining o'zgarishiga ta'· sirini hisob-kitob qilish lIchun qllyidag; shartJi beJgiJarni kiritamiz:

Is,,,. Is" - bazis va joriy yillarda n-ta savdo tashkilotlarining I-I 1=/

1I111umiy maydoni, m2;

no, 11, - bazis va joriy y i lIardagi savdo tashki lotlari soni; ;'", ;., - bazis va joriy yillarda 1 ta korxonaning o'rtacha savdo

maydoni: " " _ LS,,, _ LS"

Sll=~~ Sl=~-· nIl n,

Qulaylik uchun ~ ifodani So harfi bilan, ~ ifodani Sl harfi ~s," ~S" t=I ,.,

bilan belgilaymiz.

Omillar bo'yicha taqsimlangan savdo maydonining umumlY 10·

deksi quyidagicha bo'ladi:

Savdo maydonining qo'shimcha o'sishiga ta'sir qiluvchi omillar­ning ta'sirini quyidagi additiv model orqali hisoblash mumkin: - -

dS = S,- So = s,n,- S"11,,,

shu jumladan: - I ta korxona o'11acha sa~do "2.aydonining o'zgarishi hisobiga:

t:,S; = S,n,- S"n. = n.<s,- s), - korxonaJar sonining o'zgarishi hisobiga:

- -(I, S" == S"n. - Sun" = s" (n. - n..>·

Umumiy qO'shimcha o'sish xususiy qO'shimcha o'sishlaming yi­g'indisiga teng bo'Jadi:

122

8.4. Iste'mol bozori t"ivojini statistik kuzatishning tashkil ctilishi

Sobiq ittifoq davrida tovar oqimlarini qat'iy belgilanishi sharoitida markazlashtirilgan savdo, moddiy-tcxnika ta'minoti tashkilotlari mavjud bo'lib. ularning maxsus ulgU1ji-chakana, ulgurji-ta'minot tashkilotlari talmoqlari orqali iqtisodiyot tarll10qlari tovar resurslari bilan ta'minlan­gan. Ushbl1 tashkilotlar hudud bO'yicha umumlashgan hisobotlarni dav­lat statistika idoralariga taqdim etishgan. Bu tizim tugatilganidan so'ng a'\borotlami taqdim qilish bevosita savdo tashkilotlarining o'ziga yuklatilgan.

Hozirgi vaqtda O'zbekiston Respublikasida ulgurji va chakana savdo statistikasida xorijiy tajriba va xalqaro standartlar qo'llanilmoqda. Xususan, kichik tadbirkorlik sub'ektlarining savdo faoliyatini o'rganish­da tanlama kuzatish uSl1l1ari keng qo'llanilmoqda. Tanlama kuzatishga o'tish imkoniyati Statistika registri, statistik kuzatish ob'ektlarining Bosh to'plamini yaratish bilan ta'minlandi. MHT talablariga ko'ra, ras­miy hisobga olingan ma'iumotiar bilan bir qatorda maxsus hisoblashlar yordamida norasrniy faoliyat hajrnlari ham hisob-kitob qilinadi.

Statistik axborot bazasi ichki bozoming 2 ta segmenti bO'yicha shakllantiriladi: ulgurji va chakana savdo.

Savdo tashkilotlarining chakana savdo aylanishi bosqichma-bos­qich hisobga olinadi:

I-bosqich, Yirik savdo korxonalaming chakana savdo hajrnlari aniqlanadi. Ushbu ma'lumot ular tomonidan taqdim qilinadigan oylik shakl N!!P-I - "Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va yuklash to'g'ri­sida ma'lumot" asosida hisoblanadi.

2-bosqiC/,. Kichik biznes sub'ektlarining chakana savdo hajrnJari ular tomonidan taqdim qilinadigan choraklik .N'!!P-l shakli asosida aniqlalladi.

3-bosqic/,. Yirik va kichik savdo tashkilotlarining urnurniy chaka­na savdo aylanmasi qayta hisoblanadi (berkitish yoki kamaytirishlar hajmiga).

Chakana savdo ayJanishida berkitish (kamaytirib ko ',-satish) hajmi "ma 'fum bo '/gem parametrial''' usulida amalga oshiriladi. Bunda to'g'­ridan to' g'ri yoki statistika idoralari, banklar, bojxona xizmati yoki boshqa idoralar tomonidan to'planadigan rna'iurnotlarni taqqoslash usul­Jaridan foydalaniladi. Xususan, taqqoslash uchun quyidagi kO'rsatkichlar qo'llaniladi:

123

a) rnllomala xarajatlarining lovar aylanishiga nisbati, % (N"!!5-x _ "Mahsulot ishlab chiqarish va sotishga xarajatlar to'g'risida ma'iumot­lar" shaklidan foydalangan holda hisoblanadi);

b)bank kassa/ariga kelib tushgol1 savdo lushlllni (xodirnlarga naqd ko'rinishda ish haqi to'lash, jisrnoniy shaxslarda tovarlar xarid qilish va boshqa xarajatlar rnavjudligi sababli, odatda banklarga raqat 50-60% tu­shum topshiriladi). Banklarning hisobot ma'iumotlari N!! II-savdo "Kas­sa aylanishi to'g'risida rna'iumotlar" shakli bilan taqqoslanadi;

v) uy xo .'jaliklarining oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovar/arini xarid qilishga xarajallari (hal' chorakda N~ I shakli bo'yicha "Uy xo'jaliklari byudjetini tanlama kuzatish natijalariga" ko'ra belgilanadi.

Chakana savdo aylanishi hajmlarini nazorat qilish chakana savdo jismoniy hajmi indeksini yuqorida qayd qilingan ko'rsatkichlar bilan taqqoslash yordamida bajariladi. Bunda eng katta (maksimal) va eng ki­chik (minimal) qiymatlar hisobga olinmaydi.

Kuzatilmaydigan iqtisodiyotdagi hajmlarni ham hisobga olgan hol­da hisoblangan chakana savdo umumiy aylanish hajmi har chorakda is­te'mol tovarlari zaxiralari, ekspOlt, import va h.k.lami hisobga olgan hold a chakana savdoning hisoblangan tovar resurslari balansi orqali tek­shirib boriladi.

TESTLAR 1. Mintaqaning bozor infratuzilmasi qamrab oladi: a) tovarlarni iste'molchilarga yetkazib berilishni ta'minlovchi tar­

moqlar va faoliyat turlari kompleksi (transport, savdo, reklama faoliyati va h.k.);

b) tovarlarni ayirboshlash va harakati hamda xizmatlar ko'rsatishni ta'minJaydigan keng qamrovli va o'zaro bog'langan korxonalar shohob­chaJari (do'konlar, kredit muassasalari va h.k.);

c) bozor jarayonlarini ta'minlovchi texnika vositaJari va uskunalar to'plami (savdo-ombor komplekslari, kassa apparatlari, internet sho­hobchalari ).

2. Bozor infratuzilmasi ierarxik be1giga ko4 ra bo 4 linadi ... : a) xaJqaro; b) milliy; c) umumbozor; d) mintaqalararo; e) savdo-vositachilik.

124

3. Hitta korxonaga to'g'ri kelgan o'rtacha savd() maydonining o'zgarishi hisobiga savdo maydonining mutlaq qu'shimcha o'sishi qaysi formula yordamida hisolJIanadi'!

a) ,\ co = -; n - -; 11 = n (-; - -;); . l..). ,,-11 I .lu I I III .1"

b) .1 S = -s n - :: n ; I I 0,)0 "

c) !!.S .. == ~"n,- ~"n" = ;,,(n. -n.,). 4. Mintaqa bOlor infratuzilmasi bozorga xizmat kO'rsatish xa-

rakteriga ko'ra bo'linadi ..• : a) ixtisoslashgan; b) xalqaro; c) milliy; d) umumbozor. 5. Asosiy bozor jarayonlarini tashkiliy va moddiy ta'minlaydi­

gao, bozorga xizmat ko'rsatuvchi yordamchi korxona va muassasa­lar majmuasi nomlanadi:

a) bozor tarmog'i; b) bozor infratuzilmasi; c) iste'mol bozori. 6. Davlat statistik kuzatish jarayonida savdo tashkilotlarining

chakana savdo aylanmasi hajmini hisoblash ketma-ketligini ko'rsating: a) yirik va kichik savdo tashkilotlarida yashirilgan (berkitilgan)

chakana savdo aylanmasi hajmi hisoblab chiqiladi. b) kichik tadbirkorlik sub'ektlarining choraklik tanlama kuzatish

.N'!.!P-l shakli bo'yicha tekshirish ma'iumotiariga ko'ra chakana savdo ay lanmasi hisoblanadi ..

c) yirik va kichik savdo tashkilotlarining oylik N2P-l shakli hiso­botlari bo'yicha chakana savdo aylanmasi aniqlanadi.

7. "Ma'ium bo'igan parametrlarga ko'ra" hisoblash usulining mohiyati:

a) statistika, bank, bojxona va boshqa idoralar tomonidan to'p­lanadigan ma'iumotlardan to'g',idan-to'g'ri foydalanish yoki ulami taqqoslash;

b) statistik kuzatish natijalarini arifmetik va mantiqiy nazorat qilish;

c) maxsus uyushtirilgan statistik tekshirishlarni o'tkazish. 8. Iste'mol bozoridan tanlama kuzatishni o'tkazishda Davlat

statistika qo'mitasining quyidagi resurslaridan foydalaniladi: a) statistik registr;

125

b) ob'ektlarni statistik hisobga olishning Bosh to'plami; c) statistik tasniflagichfar. 9. Savdo aylanmasi miqdorini aniqlashtirishda "Ma'iurn

bo'igan parametrlar" sifatida qo'lianiladi: a) tovar aylanishiga nisbatan muomala xarajatlari darajasi, %; b) uy xo'jaliklarining oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarfarini

xarid qilish xarajatlari; c) tijorat banklari kassalariga topshirilgan savdo tushumi. to. Uy xo'jaliklarining haqiqatdagi pirovard iste'moli ko'rsat_

kichli mintaqalararo taqqoslashlarda quyidagilarni aniqlashga im­kon beradi:

a) mintaqalami aholi tunnush darajasi bo'yicha differentsiasiyalashga; b) tarmoqlar bo'yicha ixtisoslashuvini; c) ish lab chiqarish sohasi rivojini.

126

IX bob. MINTAQADA INNOVATSION FAOLIY AT STATISTIKASI

9.1. Innovatsiyalar tushunchnsi va ularni tusniflash muammolari

Oxirgi yillarda rivojlangan mamlakatlarda Y AIMning qO'shimcha o'sishi asosan texnologiyalar, xizmatlar, lIskllnalar, kadrlar Illalakasi, ishlab chiqarishni tashkil qilishda mujassamlashgan yangi ilmiy bilimlar hisobiga to'g'ri kelmoqda.

'{angiliklar yoki innovatsiyalar kishi kasbiy faoliyatining har qan­day turiga xosdir. Innovatsiyalar ilmiy tadqiqotlar, tahlillar va ilg'or taj­ribani umumlashtirish natijasida sodir bo'ladi.

11 miy adabiyotlarda i nnovatsiya tushunchasiga tllrl icha qarashlami kllzatish mumkin. Ba'zi mualliflar (V. G. Medinskiy, F. Valenta, F. Nik­son, L. Voldachek) innovatsiyani jarayon, harakat sifatida, boshqalari esa (E. A. Utkin, She Goxberg va boshqalar) ob'ekt yoki pirovard mahsu/ot yoki texnologiya natijasi sifatida ta/qin qiladilar.

Keng ma'noda innovatslJJQ tushunchasi - turli-tuman o'zgarishlar, texnika, tashkilotchilikka, jarayonga, ijtimoiy hayotga va h.k.larga yangi yoki takomillashi/gan yechimlami joriy qilishdir. lnnovatsiyalar to'g'ri­sidagi ta'limotga asos so/gan olim Y. Shumpeter sanaladi. Innovatsiya tushunchasiga uning yondashishi - klassik yondashuv deb qabul qilin­gan. Y. Shumpeter innovatsiyani yangi kombinatsiyalami quyidagi o'z~ garib turadigan ho/atlarda sodir bo'/ishini aniq/agan:

- iste'molchiga hozircha tanish bo'imagan yangi turdagi tovami yoki qandaydir tovaming yangi ko'rinishini joriy qilish;

- ishlab chiqarishning yangi, ya 'ni ushbu ishlab chiqarish tarmo­g'ida (faoliyat turida) amalda sinab ko'rilmagan lIsulini joriy qilish;

-mamlakatning ushbu tarmog'ida ilgari bo'imagan yangi bozomi ochish;

- xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotning yangi manbasini egallash, lIshbu manba ilgari bor bo'iganligi yoki u endi topi/ganidan qat'iy nazar;

- qandaydir tarmoqni yangidan tashkil qilish, masalan, monopo~ listJik mavqeini egaIJash yoki uni yo'qotish.

Demak, ushbu ta'riflardan innovatsiyaning texnik, iqtisodiy va tashki/iy xarakteri namoyon bo'/adi. Y. Shumpeteming fikricha, innovat-

127

. . . "0' '~',

siya predmeti yangi va joriy qilingan mahsulot, ish lab chiqarish jarayoni hamda tashkilotlar hisoblanadi.

J-Iozirgi zamon nuqtai nazaridan innovatsiyaga quyidagicha ta'rif be­rish mumkin: innovatsiya yangi ilmiy-texnik, texnologik, tashkiliy-iqtisodiy, ishlab chiqarish yoki boshqa yechimlaming amaliyotga birinchi marta joriy qilinishidir.

Inl1ovalsion jarayon - ilmiy-texnik intellektual faoliyat natijasida ix­tiro, yangi texnologiyalar, mahsulot va xizmat turfarini amaliyotda foydala­nish jarayoni. I nnovatsion jarayonning quy idagi bosqichlarini ajratish mwnkin:

I. Fundamental tadqiqotlar. 2. Amaliy tadqiqotlar. 3. Konstruktorlik ishlanmalari. 4. Marketing. S. Ishlab chiqarish. 6. Sotish. Turli mualliflar innovatsiyalarga turli tasniflash beradilar. Masalan,

nemis olimi Gerxard Mensh (1975y.) innovatsiyalaming 3 ta guruhini ajratgan: bazisli, yaxshilaydigan va psevdoinnovatsiyalar. Uning fikri­cha, bazisli innovatsiyalar iqtisodiy o'sish va iqtisodiy tizimning siklik rivojlanishiga xizmat qiladi. Sekin-astalik bilan bazisli innovatsiyalami yaxshilaydigan, undan keyin esa - psevdoinnovatsiya shakliga o'tadilar. Masalan, velosiped ixtirosi - bazisli innovatsiya, velosipedning uch g'il­diraklidan ikki g'ildiraklik shakliga transfonnatsiya qilinishi - yaxshi­laydigan, velosipedga qO'shimcha moslamalarning o'rnatilishi esa -psevdoinnovatsiya bo'lib hisoblanadi.

Innovatsiyalar jamiyatda muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalami b<tiaradi: I. Energiya, resurslar va jonli mehnat sarflarini qisqal1irish. 2. Mahsulot sifatining oshishi iste'molning o'sishi va aholi tur­

mush darajasini yaxshilaydi. 3. Talab va taklif orasidagi mutanosiblikni ta'minlaydi (mahsulot

sifatini oshirish, xarajatlami qisqal1irish orqali iste'molni kO'paytirish). 4. Odamlaming ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish.

Innovatsion faoliyatning yakuniy darajasi yangiliklar samarasining yangilikni joriy qilishga tadbirkorlarning xarajatlari orasidagi nisbat bilan belgilanadi. Ko'pchilik olimlarning tikricha, innovatsiyalar odatda kechiktirilgan samara keltiradilar.

128

9.2. Innovatsion faoliyat to'g'risida statistik kuzatishni tashkil qilish

Hozirgi davrda respublikamizda mumlakat va LIning mintaqalarida innovatsion jarayonlami statistik kuzatish YU1.asidan ma'ium ishlar amalga oshirilmoqda. Davlat statistika idoralari muntazam tarzda har yangi (yo­ki respublikamizda mavjud bo'imagan, printsipial yangi, modernizatsi­yalashtiri Igan, modi fikatsiyalangan) turdagi mashinalar, uskunalar, ap­paratlar. priborlar, avtomatlashtirish vositalari, hisoblash texnikasi, ax­borat texnologiyalar va h.k.larning namunalari to'g'risida ma'iumotiar to·playdilar.

Axborot va kommunikatsion texnologiyalar (AKT) rivojini kuza­tish statistika faoliyatining mutlaqo yangi yo'nalishi hisoblanadi. Bu yo'nalish nafaqat respublikamizda, balki jahon statistika amaliyotida ham yangidir. AKT statistikasi mustaqil yo'nalish sifatida XX asming 90-yillarida axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi bilan shakllana boshladi.

O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining hududiy idoralari amalda "Statistika ishlari Dasturi"ga binoan quyidagi davlat statistik kuzatishlarini amalga oshiradilar:

yillik shakllar: - N2 I-texnologiya - "I1g'or ishlab chiqarish texnologiyalarini ya­

ratish va foydalanish to' g'risida rna' lumotlar"; - N22-fan - "Bajarilgan ilmiy-tadqiqotlar va ishlanmalar to'g'risi­

da ma'iumot"; - N23-innovatsiya - "Axborot va kommunikatsion texnologiyalar­

dan foydalanish va 1I bilan bog'liq mahsulot (ishlar, xizmatlar) ish lab chiqarish to'g'risida ma'lumotlar".

choraklik shakl: - N~2-fan (qisqa) - "Bajarilgan ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar

to'g'risida ma'iumot"; lkki yilda hir marta taqdim qilinadigan shakl: -N22-KB innovatsiyalar - "Kichik korxonaning (tashkilotning) tex­

nologik innovatsiyasi to'g'risida ma'/umot". Davlat statistikasi tomonidan jami innovatsion faol tashkilotlar so­

ni va turli innovatsiya jarayonlarining turli yo'nalishlari bo'yicha xara­jatlar to'g'risida ma'iumotlar chop eti/adi:

-tadqiqotlar va ishlanmalar;

129

-mashina va uskunalarni sotib olish; -yangi texl1ologiyalarni sotib olish; -dasturiy vositalarni sotib olish; -ishlab chiqarishni loyihalashtirish; -personalni o'qitish va tayyorlash; -marketing tadqiqotlari; -texnologik innovatsiyalar bilan bog'liq oo'lgal1 boshqa xarajatlar.

9.3. Agrosanoat rnajrnuasida innovatsiya turlari

Agrosanoat majmuasidagi fan-texnika taraqqiyotining jahon tajri­basi oxirgi o'n yillikda kO'rsatishicha, agrar sektorda juda katta innovatsion salohiyat mavjud. Xalqaro amaliyotda mintaqaviy innovatsion jarayonlami rivojlantirishga qaratilgan bir qancha tashkiliy-iqtisodiy choralar apro­batsiyadan o'tgan:

- umumdavlat va mahalJiy darajalarda maxsus maqsadli da stur­lami amalga oshirish;

- mil1taqaviy (mahalJiy) hokimiyat idoralarini bevosita davlat to­monidan subsidiyalash va maqsadli assignatsiyalash;

- mintaqaviy innovatsiya rivojil1i rag'batJantirishga yo'naltirilgan soliq imtiyozlari;

- ilmiy (texnologik, innovatsion) parklal11i shakllantirish; - kichik investitsion biznes-inkubatorlarni yaratish: davlat va ma-

halliy ijroiya hokimiyati idoralari qoshida texnologiyalami ishlab chiqa­rishga berish bo'yicha markazlarni tashkil qilish.

Mintaqalardagi innovatsion siyosat ularda shakllangan iqtisodiy sharoitlar bilan belgilanadi. Shuning uchun har bir mintaqada uni amalga oshirishda turli chora-tadbirlarning yagona usuli mavjud emas. Minta­galar innovatsion rivojlanish masalalarini yechishda ulardagi o'ziga xos xususiyatlar, an'analar, mavjud bo'igan resurslar va ehtiyojlardan kelib chiqadi. Mintaqada innovatsion jarayonlaming rivoji faqat innovatsiya dasturlarini samarali ijrosiga bog'liqdir.

Qishloq xo ,fuligi ishlab chiqarishida innovafs(l'alur. Qishloq xo'­jaligida innovatsion faoliyatning quyidagi asosiy YO'nalishlarini keltirish mumkin:

I. Qishloq xo'jaligi ishllib chiqarishi va ularni qayta ishlashda yan­gi va takomillashtirilgan tcxnologiyalar (masalan, qishloq xo'jaligi ekin­larini yetishtirishning moslashtirilgan texnologiyasi).

130

2. Yangi navlar va gibridlarni juriy qilish. 3. Qishloq xo'jaligi rnahsulotlarini qayta ishlashda yangi texnika,

rnexanizmlar va usukunalami juriy qilish. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida biologik innovatsiyalarning

ahamiyati katta: seleksiya-gcnclik saluhiyatni ushirishning muhim yo'­nalishlarini ifodalovchi mamlakal va dunyo seleksiyasi yutuqlarini joriy qilish natijasida ekinlar hosildorlik darajasining oshishi, o'g'itlardan sa­marali foydalanish, ishlab chiqarish intensivligini oshirishga yo'naltiril­gan resurslar kjalishini la'minlaydigan texnologiyalar, mehnat unum­dorligini oshirish.

Korxonaning tashkiliy-iqtisodiy ehora-tadbirlar sirasiga yanada ta­kom i Hashti ri Igan mehnat va nazoratni tashki I iy shakllarini, boshqaruv va firma savdosining progressiv tizimlarini joriy qilishlar kiradi. Ayrim xo'jaliklar prinsipial yangi mahsulot ishlab ehiqarilishni o'zlashtiradilar va omborxona xo'jaligini kengaytirib takomillashtiradilar.

Tadqiqot natijalarining kO'rsatishieha, ishlab ehiqarishga ilmiy­texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy qilayotgan ko'pehilik korxonalar o'z ishlab chiqarish va iqtisodiy kO'rsatkichlarini yaxshilash bo'yieha katta yutuqlarga erishadi!ar. Bu, eng avvalo, qishloq xo'jalik ekinlari­ning hosildorligi va chorva mollari mahsuldorligi ko'rsatkiehlarida na­moyon bo'ladi. Bunday korxonalarda, odatda ushbu kO'rsatkiehlar bar­qaror bo'lib, o'sish tendensiyasiga ega.

Qishloq xo )'aligi mahsulotlarini qayfa ishlashda innovatsiyalar. O'simlik yog'i, sharbatlar va pastalarni ishlab ehiqarishda yangi texno­logiyalardan foydalanib, xalqaro sifat kO'rsatkiehlari talabiga javob be­ruvehi chiroyli dizayn bilan qadoqlangan mahsulotlarni ishlab chiqarili­shi va uni rekalama qilish natijasida yang; bozorlami egallash yoki mav­jud bozordagi o'rnini yanada mustahkamlanishi mumkin.

Bioyonilg'i ishlab chiqarish. Oxirgi yiJlarda dunyoning ko'pchilik mamlakatlarida bioyonilg'idan foydalanishga katta qiziqish bildirilmoq­da. Buning uchun bir qaneha ob'ektiv asoslar mavjud. Masalan, yonilg'i sifatida foydalanish mumkin bo'igan biomassa hajmi yetarli darajada. Bu resurslar yirik kornpaniyalar tomonidan monopollashtirilmagan va ulaming narxi dunyo bozorlari kon'yunkturasi ta'siridan xolidir.

Bundan tashqari, eksportga yo'naltirilgan, intensiv rivojlanayotgan yoqilg'j granulJari va briketlar ish lab ehiqarish tannoqlari iehki bozor ri­vojlanishidan manfaatdorlar, ehunki ichki bozor ular mahsulotlarining asosiy iste'molchilari bo'lib, investitsiya bo'yieha xavf-xatarlarn; pasay-

13/

tiradi. Bioyonilg'i ishlab chiqaruvchilar mamlakat ichida o'z mahsulot­lariga talabni shakllantirish uchun bir qancha ishlarni amalga oshirmoq­dalar. Masalan, qozon uskunalarini yetkazib berish, targ'ibot ishlari .

.Iahon miqyosida ushbu tllrdagi yonilg'i ishlab chiqarish o'sib bor­moqda. AQSHda 60 ta kompaniya yiliga 680 ming lonna yonilg'i ishlab chiqarmoqda, 600 mingdan ziyod binolar isililmoqda, 20 tadan 0I1iq kompaniyada qozon, pech, gorelkalar va boshqa bioyonilg'i yoqadigan llskunalar ishlab chiqari I moqda.

Finlyandiyada uy xo'jaligida (2005 yil) 70 ming tonna bioyonilg'i iste'mol qilingan va 7 minga yaqin bino isitilgan.

XXRda 2020 yilga qadar yiliga 50 min. tonna bioyonilg'i ishlab chiqarilishi mo'ljallanmoqda, Kanadada (2005 yilda) 915 ming tonnaga yaqini ishlab chiqarilgan.

Shunday qilib, hozirgi kunda innovatsion faoliyatni statistik kuza­tish, ayniqsa agrosanoat majmuasida, dolzarb masalalardan biri bo'lib qolmoqda.

TESTLAR 1. Fan-texnika intellektual faoliyati natijasida olingan ixtirolar,

yangi texnologiyalar, yangi turdagi mahsulot va xizmatlardan amali­yotda foydalanisbga aytiladi:

a) innovatsion fao\iyat; b) investitsion faoliyat; c) axborot-kommunikatsion faol iyat. 2. Innovatsion faoliyatga klassik ta'rif bergan olimning nomi: a) V.G. Medinskiy; b) F. Valenta; c) F. Nikson; d) L. Voldachek; e) Y. Shumpeter; f) G. Mensh. 3. Statistik kuzatishlarni tasbkil qilishda davlst statistikasiga

turti innovatsiya jarayonlari yo'nalishlari lIchun ajratiladigan xara­jat turlarini ko'rsating:

a) taqdiqot va ishlanmalar; b) mashina va uskunalarni xarid qilish; c) dasturiy vositalarni sotib olisl1; d) personalni o'qitish va tayyorlash; e) marketing tadqiqotlari.

132

4. Faqat yillik davlat statistik kU7.atish shakllarini ko'rsating: a) N!! 2-fan (qisqa) «llmiy-t~dqiqotlar va ishlanrnalar bajariJishi

to'g'risida ma'iumotlan>; b) N!! 3-uxborot «Axborol texnologiyalaridan foydalanish va ular

bilan bog'Jiq bo'lgan mahsulotlar (isltlar, xil'J1latlar) lo'g'risida ma'JuIDot»; c) N!! 4-innovatsiya - "Axborot va kommunikatsion texnologiya­

lardan foydalanish va u bilan bog'liq bo'igan tovarlar (ishlar, xizmatlar) to'g'risida ma'lulllot";

d) N!! 2-MP innovatsiyalar - "Kichik korxonaning (tashkilotning) texnologik innovatsiyalari to'g'risida ma'iumot".

5. Innovatsiyalar to'g'risidagi noto'g'ri fikmi tanlang: a) innovatsiyalar jamiyatda bir qancha muhim ijtimoiy-iqtisodiy

vazifalami bajaradi (resurslar sarfini qisqaJ1irish, insonning ijodiy im­koniyatlar va h.k.lami rivojlantirish);

. b) yangiliklami kiritish yoki innovatsiyalar - inson faoliyatining barcha turlariga xos;

c) Davlat statistika qo'mitasi innovatsion faoliyatda faqat yillik hi­sobotlar asosida kuzatishlar o'tkazadi;

d) qishloq xo'jaligida biologik innovatsiyalar keng tarqalgan (urug'­chifik sohasidagi yutuqJar, yangi texnologiyalarni joriy qilish va h.k.).

6. Mintaqa iqtisodiyoti rivojining natijalarini quyidagi indika-torlar tavsiflaydi:

a) tabiiy resurslar; b) iqtisodiy mustaqillik; c) yangi texnologiyalar. 7. Statistik ko'rsatkichlar tizimini tuzishning ketma-ket bos­

qichlarini belgilang: a) ko'rsatkichlar va ular tizimini shakllantirishga asos qilib olingan

belgilar tanJanadi; b) o'rganilayotgan voqea va hodisalar nazariy tahlil qilinadi; c) tizim tuzishdan maqsad va axborotga ehtiyoj aniqlanadi; 8. Statistik kO'rsatkichlar tizimini tuzishda qanday shartlarni

hisobga olish lozim? a) o'zaro kuchli korrelyatsion bog'liqlikda bo'igan bir nechta ko'r­

satkichlarni kiritmasl ik zarur; b) kO'rsatkichlarni hisoblashda har bir kO'rsatkich bO'yicha yuqori

darajadagi aniqlikni talab qilish;

133

c) amalda hisoblash imkoniyati bo'lmagan ko'rsatkichlarni tizimga kiritishga yo'l qo'yiladi.

9. Hudlldiy taqsimot qatori deganda tushuniladi: a) aniq mintaqaga mansllb bo'igan belgilarning vaqt bO'yicha turli

qiymatlari; b) mintaqalar ro'yxatiga ko'ra joylashtirilgan iqtisodiy va ijtimoiy

ko'rsatkichlarning ketma-ket keltirilgan qiymatlari; c) mintaqa to'g'risida axborotni tavsiflovchi jadval. 10. Kuchsiz assimetrik hududiy qatoriar quyidagi taqsimot

hilan ifodalanadi ... a) Maksvell; b) logarifmik normal; c) Sharle; d) Pliasson.

134

Foydalanilgan adabiyotlar

1. O'zbekiston Respublikasining "Davlat statistikasi to'g'risida"gi qonun. "Xalq so'zi gazetasi, 2002 )'il, 26 dekabr.

2. Karimov I.A. .Iahon 111(lliyaviy~iqtisodiy inqirozi. O'zbekiston sharoiti­da lIni bartaraf dislllling yo'lIm; va choralari. T.: O'zbekiston, 2009.

3. A6)l.paXMaHosa LVI. CTanlCTIIKa IUIQlopMa,",110HHOrO o6w4eCTBa - cOBpeMcHHoe COCTOSIHHe Ii nepcneKTI1BI1 pa3BI1TI1SI II Bonpocbf CTaTliCTIIKH. - 2008. - N!! I. - c. 20.

4. AllaplIH, H.C. K Bonpocy 0 KOH,",en,",1111 11 COnep)f(aHHI1 CI1CTeMI1 CTaTIfCTllyeCKHX nOKa3aTeJIeH )l.JISI aHaJII13a COUl1aJIHO<IKOHOMI1-t.JeCKoro pa3BHTlHI POCOIl1 Ii ee perl10HOB I H.C. Anapl1H, 11.C. MIIMPI1KOBa, E.C. 3aBapl1Ha, b.T. PSI6YWKI1H II Bonpocbl CTanl~ CTHKH. - 1999. - N'!.7 - c.40.

5. beJlSIeBCKHH l1.K. PenfOHanbHblH aHanl13 nOTpe611TenbcKoro pblHKa II Bonpocbl CTaTI1CTI1KI1. - 2005. - .N29. - c.16.

6. El1orpalP~1I1 BenHKI1X mO)l.ei1 II www.Biografy.ru 7. bJlaHK, M. OCHOBbl 11 HHcTpYMeHTapl1H 0<pI1Ul1anbHOH CTanICTI1~

KH. OpHeHTl1pOBaHHIIH Ha nOJIb30BaTenSI / M. bnaHK, T. KepHep, B. PanepMaxep II Bonpocbl CTaTI1CTI1KI1. -.N26. - 2004. - c.59.

8. bYToB, B.H. OCHOBbl pemOHanbHoH 3KOHOMI1Kl1 I B.11. bYTOB. B.r. HmaToB, H.n. KeToBa. - M., POCTOB H/~., 2000.

9. 3apoBa, E.B. Teopen14ecKl1e OCHOBbl pemoHMbHoH CTaTHCTHKI1: yye6. noco611e I E.B. 3apoBa, H.B. nOCKYPl1Ha. - CaMapa, 2004.

10. 3apoBa, E.B. C6anaHCI1pOBaHHaSI CI1CTeMa nOKa3aTeneH pa3-Bl1Tl1SI penlOHa: CTaTI1CHlyeCKOe 06ocHoBaHI1e 11 3KoHOMeTpl1yeC­Koe MO)l.enl1pOBaHl1e / E.B. 3apoBa, P.A. npO)f(I1Bl1H II Bonpocbl CTaTI1CTHKH. - 2008. - .N28. - c. 59.

11. 3a6emlH, B. np06J1CMbi cPOpMHpoBaHIHI HHcP0PMaJ.-\110HHbIX PCCYPCOB B 06I1aCTH cTaTHCTI1yeCKOH ,UeSITenHOCTl1 H nYTl1 I1X pe~ WeHI1~ I B. 3a6enHH, B. bO)f(KO II Bonpocbl CTaTl1CTHKH. - 1998. - N!!2. - c.SI.

12. 3eHKoBa H. 06 oueHKe o6beMoB Me)f(penlOHanbHoH ToprOBnH II Bonpocbl CTaTl1CTHKI1. - 2008. -.N~ 11. - c.30.

13. 3YPHOBCKI1 n. VlH£\:>opMaUI10HHbIH 6H3Hec: B3fn}l.,U l13 BHYTPI1 II MHpoBas! 3KOHOMHKa H Me*,UYHap0,UHble OTHOWeHI1}1.. - 1990. -.N28. - c.

135

14. I1rHaToB, B.r. PefHOHOSe.lleHHe I B.r. HmClToB, B. H. EYTOR -M., POCTOS H3 J.(OHY: MapT, 2004.

15. KOT n~peBCKaSl, T.H. COBpeMelHJaSl KOHuenCIHI Ka4eCTBa CTaTHC­

TI14eCKI1X .llaHHbIX H ee HCnOJlb'30SaHHe B CTaTHCTHt.feCKOH npaK­

THKe I T H. KOTJUJpescKaSI, A.B. llynnos, c.A. MHwynma // Bonpocbl

CTaTHCTI1KH. - 2002. - N~5. - c.3. 16. KpeMJleB, H.~. CHcTeMa pCfHOHaJlbHblX C4eTOB KaK oTpaIKeHl1e

npoueccoB 3KOHOMH4eCKoro pa3BHTHJl Ha Me30ypoBHe / H.,n. KpeMJleB, ,a.K. P03eH6epr /1 Bonpocbl CTaTHCTHKH. - N~3. - 2004.

- c.l4.

17. KypaToBa E.C. OueHKa 3KoHoMH4ecKoH 1cpcpeKTHBHoCTH Me)f(pe­

rHOH3JlbHbIX CB~3eH /1 Bonpocbl CTaTI1CTHKH. - 2006. - N23. - c.62.

18. Ma3o.IJ.e naCKaJI. J.(eueHTpaJIH3aUH}) B craTHcTHKe, rocy napcTBeH­

H<UI n01111TI1Ka H 3KOHOMH4eCKaSl Teopml II Bonpocbl CTaTHCTI1KH.

- 2005. - N!!3. 19. MapwaJloBa, A.c. OCHOBbJ TeOpIIJ1 penlOHaJlhHOrO BocnpoH3-

BOnCTBa: Kypc neKUHH I Hr AEHY I A.c. MapwaJloBa, A.M. Ho­

BOCeJlOB - M.: 3KOHOMHKa, 1998. 20. MX.HTap5iH, B.C. CTaTI1CTH4CCKoe HCCJle.IJ.OBaHHe pa3BHTWI 31<0-

HOMI1KH perHOHa I B.c. MXI1Tap~lH, O.A. XOXllOBa II BonpOChl

CTaTI1CTI1KI1. - 2008. - N~8. - c. 53.

21. HaUI10HanbHOe C4eTOBO.llCTBO: Y4e6HI1K I non pe.IJ.. 6.1·1. EawKa­

TOBa. - M., 2005.

22. 0630P npaKTI1KI1 paC4eTOB BanoBoro pemOHallbHOrO npo.uyKTa B

cTpaHax CHr II Bonpocbl CTaTl1CTHKI1. - N~8. - 2004. - c.16. .

23. nawHHueBa H.I1. PemOHaJlbHaSl CTaTHCTI1Ka: 3aJla411, npo6neMbl,

onblT II Bonpocbl CTaTHCTHKH. -. 1999. - N~7. - c. 35. 24. nawHHueBa H.l1. COBpeMeHHble np06JIeMhi CTaTHCHtKH pCfJlO­

liOB H MYHI1l\HnaJIHHX 06pa30BaHI1H II BonpOCbl CTaTIICntKIt. -

2006. - N~12. - c. 5. 25. neHlOranoBa A.B. PoccH~tcKI1H OnhlT MYHHlumanhHoH CTanICTI1-

KI1: aHa]IH3 cOjJ,epJKaHl1e I1H<IJOPM,UU10HHOH 6a3hl 11 HanpanJJeHI15t

ec COBCpllJeIiC'fBOBaIIlHJ II BOIlPOCl,1 CTanK'T11KlI. - 2005. - N~ - c.17. 26. Pen1OHaJlbHa~ CTaTH~nIKa. Y'-le61-111K / 110 ... ,\ petJ.. E.B. 3apoBoit

r.11. 4Y.IJ.I1JIHHa. - M.: ct>IHIaHC hI '" CTaTHCTII Ka, 2006.

27. CI1BCJlKI1H, B.A. PemOll3JIbl-la}l CTaTUCTI1Ka: KypC JIeKl\I1H I B.A.

CUaeJJKI1H, H.E. KY3HettolJa _. Opel16ypr: oon OpeH6yprCTaTa,

2006.

136

28. CHcTeMa HaUHOHaJIHHX C"leTOB t 993 rOAa.J.-h.l1.. CeKpeTapHaTa

OOH, 1993.

29. COJlOSeB8 CB. YpoBeHb )f(M3HH H ")KOHOMW-IeCKOe proBHTHe pe­

rHOHa II BonpocbI CTaTHCTHKH. - 2004. - N!!8. - c. 71. 30. CTenaHoB C.B. lJ,ena oUIH6KH H C'J'OHMOCT Ka4eCTBa 06CJleAOBa­

HHSI II Bonpochl CT8THCTHKI1. - 200'], - N!!I2. - c.20.

31. CYCJlOB M.n. TeopJ:H) CTan'lCnl"leCKHX nOKa3aTeneH. - M.: CTaTHcTHKa, 1975.

32. ToproBKHna T.A 0 nOBHllleHHH K8QeCTBa H .l1.0CTOBepHOCTH CTa­

THCTH"leCKOH HH<!>0PM8UHH, HCnOJIb3yeMoH npH nO.l1.TOTOBKe HH­

$opMaUHoHHO-aHaJIHTH1{eCKRX MaTepHaJlOB 1/ BonpochI CTaTHC­

THKH. - 2005. - N!!10. - c.62.

33. Qo6aHY KT. PbIH01{HaJI HH<ppacTpYKTYpa pernOHa 8 C"CTeMe Ha­

UHOHaJlbHHX C"leTOB II BonpOCbl CTaHtCTHKH. - 2004. - N!!l, - c.20.

34. lllynJleuoB, A <1>. PerHOHaJlbHaSI H MYHHUHnaJlHaSI CTaTHCTHKa:

np06JleMbl CTaHOBJleHlUI I A. <1>. lllynJIeuoB, B.H. J],H6Hp.l1.eeB 1/ Bonpocbl CTaTHCTHKH. - 2004., - N!!6, c. 40.

35. HrHaToB, B.I. PerHOHOBe.l1.eHHe / B.r. MmaToB, B. H. EYToB. -

M., POCTOB Ha J],OHY: MapT, 2004. 36. KOTmlpeSCKM, T.M. COBpeMeHHaJI KOHI.{enL{HSI Ka1{eCTBa CTa­

THCTH1{eCKHX AaHHbIX H ee HCnOJlb30BaHHe B CTaTHCTH1{eCKOH

npaKTHKe I T.M. KOTJlSIpeBCKaJI, A.I>. JIynnoB, C.A. MHlllYTHHa /1 BonpocbI CTaTHCTHKH. - 2002. - N!!5. - c.3.

37. KpeMlles, HtJ;. CHCTeMa pernOHaJIbHHX C4eI'OB KaK <rrpIDKeHHe npouec­

COB 3KOHOMH1{eCKoro proBH'IIDl Ha Me30ypoBHe I H)J.. KpeMJIes, JJ;.K P03eH6epr II BonpocbJ crarncnnm. - N!!3. - 2004. - c.14.

38. KypaTosa E.C. OueHKa 3KOHOMH"leCKOH 3<p<peKTHBHOCTH Me)Kpe­

rnOHaJIhHHX CBIDeH II BonpocbI CTaTHCTHKH. - 2006. - N!!3. - c.62.

39. Mro:J.l1.e TIaCKaJI. l-(cueHTpanH3aI.{HSI B CT:lTHCTHKe, rocYA8pCT­

BeHHaSI nOJlHTHKa H 3KOHOMJ1l1eCKaSI TeopHSI 1/ BonpocbI CTaTHC­

THKH. - 2005. - N!!3. 40. Map1ll3noBa, A.C. OCHOBII TeopHH peruoHaJIbHoro BocnpoH3-

BO.l1.CTBa: Kypc neKUHH I HrAEHY / A.Co MaplllaJJoBll, A.M.

HOBOCeJlOB - M.: 3KOHOMHKa, 1998.

41. MXHTapSIH, B.C. CT8THcTHt{ecKoe HccncAOBaHHe pa3BHTIDI 3Ko­

HOMI1KI1 perHOHa I B.C MXHTapSIH, o.A XOXJIOBa II BonpocbI CTaTHCTHKH. - 2008. - N!!8. _. c. 53.

137

42. HauHOHaJIHOe C"IeTOBO,ACTBO: Y"Ie6HHK I nOll pell. E.l1. Eawka­TOBa. - M., 2005.

43. 0630P npaKTHKH paC"IeTOB BaJIOBOrO perHOHaJIbHOrO npoll}'KTa B

cTpaHax CHI'II Bonpocbl CTaTHCTHKH. - N!!8. - 2004. - c.16. 44. naWHHl\eBa H.11. PerHOHaJIbHaJI CTaTHCTHKa: 3a,na"lH, np06J1eMhI,

OnblT II BonpOCbl CTaTHCTHKH. - 1999. - N!!7. - c. 35. 45. nawHHl\eBa H.H. COBpeMeHHble npo6neMbi CTaTHCTHKH perHO­

HOB H MYHHl\HnaJIbHbIX 06paJOBaHHH II BonpOCbI CTaTHCTHKH. -

2006. - N!!12. - c. 5. 46. neHlOraJIOBa AB. POCCHHCKHH on biT MYHHUHnanbHOH CTaTHC­

THKH: aHaJIH3 CO.llep)J{aHHe HHt!>opMal\HOHHOH 6aJbI H HanpaBJlC­

HHS! ee COBcpllIeHCTBOBaHHSI II BonpOCbl CTaTHCTHKH. - 2005. -N!!6 - c.] 7.

47. PerHOHaJIbHM CTamCTHKa. Y"Ie6HHK I nOll peA. E.B. 3apoBoH,

r.M. qY.llHJlHHa :- M.: <l>HHaHcbl H CTaTHCTHKa, 2006. 48. CHBenKHH, B.A PemOHaJlbHaJI CTaTHCTHKa: KYpc JleKl\HH I B.A.

CHBeJlKHH, B.E. KY3Hel\OBa - OpeH6ypr: oon OpeH6yprcTaTa, 2006.

49. CHcTeMa Hal\HOHaJlbHHX C"Ie-rOB 1993 ro,na. 113.ll. CeKpeTapHaTa 00H,1993.

50. C01l0BeBa r.B. YpoBeHb >KH3HH H 3KOHOMH"IeCKOe p83BHTHe perHoHa II Bonpocbl CTaTHCTHKH. - 2004. - N!!8. - c. 71.

51. CTenaHoB c.B. U:eHa OllIH6KH H CTOHMOCT KalJeCTBa 06CJle.lloBa­HHR II Bonpocbl CTaTHCTHKH. - 2007. - N!!12. - c.20.

52. CYCJlOB 11.0. Teoplul CTaTHCTH"IeCKHX nOKaJaTeneH. - M.: CTaTHcTHKa, 1975.

53. ToproBKHHa T.A 0 nOBHweHHH KalJCCTBa Ii .llOCTOBCPHOCTH CTa­

THCTH"ICCKOH HH<p0PMaU.HH, HCnOJlh3ye~lOH npH nO.llrOTOBKe HH­

tP0pMauHoHHO-aHaJIHTHlJeCKHX MaTepHaJl08 II Bonpochl

CTamCTHKH. - 2005. - N!dO. - c.62.

54. Yo6aHY K.r. PblHOlJHrut HH<ppacTpYKTypa perHoHa B CUCTeMe

HauHOHaJJbHHX C"IeTOB /I Bonpocbl CTarnCTHKH. - 2004. - N!! 1. - c.20.

55. lllynnel\oB, A. <1>. PerHOHaJlbHrut Ii MYHHlJ,HnanhHasl CTaTHCTHKa:

npo6neMbi CTaHOBJleHHJI / A.<I>. Wynneu.oB, B.H. ,nH6Hp.lleeB 1/ BonpocbI CTaTHCTHKH. - 2004. - N!!6, c. 40.

138

MU;\OARIJA

SO'Z 80SHI ............................................................................................ 3 I bob. MINTAQAVIY STATISTIKAGA KJRISH ............................. .4

1.1.Mintaqaviy statistika to'g't;sida tushuncha ............................................. .4 va hozirgi sharoitda uning roli ......................................................................... 4 1.2. Hududiy statistika rivojining tarixiy bosqichlari ..................................... 8 1.3. Mintaqaviy statistikaning tamoyillari va vazifalari .............................. 15 1.4. Respublika mintaqaviy statistikasining hozirgi davrdagi muammolari va ri voj lanish istiqbollari ............................................................................... 17 Testlar ............................................................................................................. 19

II BOB. MINT AQA - STATISTIK KUZATISH 08'EKTI ............ 22 2.1. Mintaqa tushunchasining evolyutsiyasi ................................................ 22 2.2: "Mintaqa" tushunchasining hozirgi zamon konsepsiyalari ................. 26 2.3. Mintaqaviy statistikada mintaqa ta'rifi .................................................. 33 Testlar ............................................................................................................. 35

III bob. MINT AQA VIY STA TISTIK KUZATISHNI TASHKIL QILISH ................................................................................................... 37

3.1. O'zbekiston Respublikasi hududiy statistika idoralarining tashkiliy tarkibi .............................................................................................................. 37 3.2. Munitsipal statistika ................................................................................ 38 3.3. Mintaqa darajasida davlat axborot resurslarini shakllantirish xusu-siyatlari ........................................................................................................... 40 3.4. Davlat statistikasini nomarkazlashtirishning Yevropa tajlibasi ........... 44 Testlar ............................................................................................................. 48

IV bob. MINTAQAVIY STATISTIKANING KO'RSATKICHLAR TIZIMI. ................................................................................................... 51

4. I . Mintaqa iqtisodiyotini o'rganishga tizimli yondashuv ......................... 51 4.2. Mintaqaviy statistika ko'rsatkichlari tizimini tuzishning nazariy masa-lalari va xususiyatlari ..................................................................................... 53 4.3. Mintaqaviy statistik ko'rsatkichlar tizimi .............................................. 56 Testlar ............................................................................................................. 66

V bob. MINT AQA VIY ST A TISTlKANING AMALIY USLUBIYOTI ........................................................................................ 69

5.1. Hududiy qatorlar ..................................................................................... 69 S.2. Hududiy indikatorlami juft taqqoslash ....................................... ; .......... 74 5.3. Mintaqaviy statistik axborotlar o'lchamini qisqal1irishning noparamet-rik uslubiyotlari .............................................................................................. 77

139

5.4. I ~ududiy indekslar ................................................................................... S() Testlar ............................................................................................................. X~

VI bob. MINTAQA DARAJASIDA STATISTIK AXBOROTLARNI TARQATISHNING ZAMONAVIY USULLARI ............ , ........................................................ " ........................... '" ...... , ..... 86

6.1. Axborot bozol;: asosiy tushunchalar va tavsiflar ................................. 86 6.2. Mintaqaviy statistik kuzatish axborotlalini himoyalash ....................... 88 6.3. Statistik axborot sifatini baholash .......................................................... 89 Testlari ............................................................................................................ 95

VII bob. REGIONAL HISOBLAR TIZIMi (RHT) .......................... 98 7.1. RHT to'g'risida tushuncha ..................................................................... 98 7.2. Mintaqaviy hisoblar tuzishning umumiy tamoyillari va xususiyatlali ....................................................................................................................... 100 7.3. Yalpi hududiy mahsulot (Y AHM) ...................................................... 108 7.4. Y AHMni mintaqalararo taqqoslash .................................................... III 7.5. RHT yordamida rnintaqaviy iqtisodiyot samaradorligini o'rganish . 112 T estlar ........................................................................................................... 115

VIII bob. MINTAQA BOZOR INFRATUZILMASI VA ISTE'MOL BOZORI ST A TISTIKASI.. ............................................................... I 18

8.1. Mintaqa bozor infi'atuzilmasining iqtisodiy mohiyati va uni o'rganish ....................................................................................................................... 118 8.2. Bozor infratuzilmasi tasnifi .................................................................. 1 19 8.3.Mintaqa iste'mol bozori infratuzilmasi statistikasi .............................. 121 8.4. Iste'mol bozori rivojini statistik kuzatishning tashkil etilishi .......... 123 Testlar ........................................................................................................... 124

IX bob. MINTAQADA INNOV A TSION F AOLIY AT . ST A TISTIKASI .................................................................................. ] 27

9.l. fnnovatsiyalar tushunchasi va ulami tasniflash muammolari ............ 127 9.2. Innovatsion faoliyat to'g'risida statistik kuzatishni tashkil qilish ..... 129 9.3. Agrosanoat majmuasida innovatsiya turlari ............................... 130 Testlar ........................................................................................................... 132

Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................. 135

140

A.A. l\ABIXOO.JAVEV, M.A. LMAJH)VA

" MINTAQAVIY STATISTIKA" fanidan

O'QlJV-USLUBIY QO'LLANMA

Muharrir Sh. Xudoyberdiyeva Sahifalovchi Sh.Shomuslimova

Bosmaxona guvohnomasi N~ 10-0635 Bosishga ruxsat etildi 10.09.12 Bichimi 60x84 1/16

Nashr hisob tabog'i 10 b.t. Adadi 100. Buyurtma N~ 47.

Toshkent Moliya instituti bosmaxonasida rizografiya usulida chop etildi

100000, Toshkent, Amir Temur shoh ko'chasi 60 a uy.