1_gullupinar (1)

Kent Sosyolojisi Kuramlar zerine Bir Literatr DeerlendirmesiFuat Gllpnar*zet: Bu almada, kent ve mekn sosyolojisine katkda bulunmu kuram ve kuramclar eletirel olarak ele alnacaktr. 19. yzyl teorisyenleri olan Marx, Engels, Weber ve Simmel, kentleme olgusunu yaanan toplumsal deiimleri merkeze alarak aklamaya almtr. 1920lerde ortaya kan Chicago Okulu kentlemeyi Darwinci bir bak asyla rekabet, hkimiyet ve iktidar gibi kavramlarla aklyor ve kentsel gelimenin getirdii eitsizlikleri, uyumsuzluklar ve meknsal farkllamalar doal ve deitirilemez bir sre olarak kabul ediyordu. 1970lerle birlikte ise, kenti kapitalist retim sreleriyle birlikte analiz eden ada Kent Sosyolojisi ya da dier adyla eo-Marksist kuram ortaya kmtr. Lefebvre, Castells ve Harveyin nclk ettii bu yaklam, Chicago Okulunun zellikle kentsel geliimin yaratt eitsizlik ve elikileri doal gren yaklamlarn eletirmi ve kentlemeyi, zgn bir mekn sosyolojisi olarak kapitalist sreler ve sermayenin mantyla birlikte ele almak gerektiini savunmutur. Son olarak, 1990larda kentleri kreselleme balamnda ele alan ve bununla snrlayan bir yaklam olan dnya kentleri yaklam eletirel olarak ele alnacaktr. Anahtar Kelimeler: Kent kuramlar, chicago okulu, kentleme, kent ve eitsizlik, ada kent kuram, dnya kentleri. A Literature Review On Theories Of Urban Sociology Abstract: This study aims at reviewing the theories which contibutes urban and space sociology with a critical analysis. Firstly, it elaborates the theories of Marx, Engels, Weber and Simmel who evaluate urbanization within the context of their social theories and broader social factors. Chicago school regards the inequality, anomy and social unrest in a city as natural and irreversible processes because of its Darwinist view which is based on competition, power and domination. In the 1970s, contemporary urban sociology, namely eoMarxist theory started to focus on the capitalist production process when dealing with city and space. eo-Marxist scholars like Lefebvre, Castells and Harvey criticisize the view of Chicago School which see the inequality, contradictions and anomy created by urban developments as a natural process. Besides, the eo-Marxist scholars produce a very specific sociology of space which claims that city needs to be held with regard to capitalist relations and the logic of accumulation and capital. Finally, this study critically figures out the World City theory which held urbanization process within the context of globalization and reconstruction of world economy by market forces and technological developments. Key Words: Urban theories, chicago school, urbanization, city and nequality, neo-marxist theory, world city.

*

Yrd. Do. Dr. Anadolu niversitesi, Sosyoloji Blm, 26470, Yunusemre Kamps/ Eskiehir/Trkiye.

ada Yerel Ynetimler, Cilt 21, Say 3, Temmuz 2012, s. 1-29.

2 ada Yerel Ynetimler, 21(3) Temmuz 2012

GR19. yzylda sosyologlar, kentleme olgusunu yaanan toplumsal deiimleri merkeze alarak aklamaya almtr. Bu anlamda, geleneksel toplumlardan modern toplumlara dnm tarm toplumundan sanayi toplumuna gei (Saint - Simon), cemaatten cemiyete gei (Tnnies), basit toplumlardan karmak toplumlara gei (Spencer), mekanik dayanmal toplumlardan organik dayanmal toplumlara gei (Durkheim), kutsal toplumlardan laik toplumlara gei (Howard, Becker) olarak tanmlamlardr (Yrkan, 2005). Redfieldin kentsel toplumu, baka gruplarla devaml temaslar ve ilikiler halinde bulunan byk bir cemiyettir. Kltr ve yaam tarz bakmndan heterojendir. Akrabalk balarnn yerini gayri ahsi ilikiler almtr. Dini hayat nemini kaybetmeye balamtr. Karmak bir teknoloji ve geni lde iblmne dayanan bir ekonomik yaps vardr ve ierisinde hzl deiimler yaanmaktadr. 19. yzyl sosyologlar kentlemeyi kendi sosyal teori anlaylarnn iinde deerlendirmi ve kentlemeyi daha geni toplumsal faktrlerle birlikte deerlendirmitir. Kent sosyolojisinin ilk tohumlarnn atld bu dnemde, gelikin bir kent sosyolojisinden bahsetmek mmkn deildir. Bu dnemde, Marx ve Engelsin kent analizi, kenti toplumsal deiim kuramyla ilikilendirmekteydi. Marx, Weber ve Simmel, kenti ayrntl olarak tek bana ele almak yerine, toplumsal yaamdaki dier faktrlerin daha geni bir analizi ile ele almlardr. Bu yaklamlar, kentlemeyi kendi bana zgn bir olgu olarak deil feodalizmden kapitalizme geite modernlemenin bir rn olarak grmektedir. Kentlemeyi toplumdaki dnmlerle birlikte ele alan Simmel, Durkheim ve Weber (ve hatta Wirth) kentsel alanlarda topluluk duygusunun yok olduunu ne srmlerdir. Kentlemenin hzlanmas ve byk kentlerde ok sayda insann yaamaya balamasnn topluluk duygusunu ve ballklar yok ettiini ve bunun da genel olarak anonimleme ve yabanclamaya yol atn savunmulardr (Mazumdar, 2003). 1920lere gelindiinde ise, kentin tek bana bir olgu olarak ele alnmas ve Kent Sosyolojisinin bir disiplin olarak ortaya kmas Chicago Okulunun nclnde sz konusu olmutur. Kent sosyolojisinin Chicagoda domas, kentin sosyal aratrma laboratuvar haline getirilmesi sayesinde olmutur. Chicago Okulu teorisyenleri olan Park, Burgess, McKenzie ve Wirth nemli bir byme yaayan Amerikan kentlerini niteliksel metodlarla sosyolojik olarak incelediler. Chicago Okulunun zgn yan; kentsel gelimeyi ve bymeyi, sosyolojinin iinde ilk kez sadece kente zg terimlerle ele almalardr. Chicago Okulu devasa g alan Amerikan kentlerinde btnleme, uyum ve sosyal uzlamann nasl saland sorusuyla ilgilendi. Dolaysyla, kentsel gelimenin getirdii eitsiz-

Kent Sosyolojisi Kuramlar zerine Bir Literatr Deerlendirmesi

3

likleri, uyumsuzluklar ve meknsal farkllamalar doal ve deitirilemez bir sre olarak kabul etmekteydiler. 1970lerle birlikte, kenti kapitalist retim sreleriyle birlikte analiz eden ada Kent Sosyolojisi ortaya kmtr. Henri Lefebvre, Manuel Castells ve David Harveyin nclk ettii bu yaklam, Chicago Okulunun zellikle kentsel geliimin yaratt eitsizlik ve elikileri doal gren yaklamlarn eletirmilerdir. Neo-Marksist olarak da isimlendirilen ada Kent Sosyolojisi yaklam, Marx ve Engelsten farkl olarak; kenti ayr ve tek bana analiz birimi olarak ele almtr. Bu yaklam kentsel gelimeleri, devletin ve brokrasinin kentsel alanlara mdahalesi, snf mcadelesi ve sermaye birikim sreleri asndan ele almtr. Neo-Marksist kuramclara gre, kapitalizm giderek artan biimde kent meknna kendi mantn ve ileyi kurallarn empoze etmektedir. Sz konusu sre; bir yandan kentin metalamasna yol ap kapitalizmin bymesine olanak salarken, dier yandan kapitalizmin retim srecindeki elikilerine benzer elikilerin kendisini kent meknnda da gstermesine yol amtr. Kent, kapitalist sermaye birikim srelerinin, elikilerinin ve eitsizliklerin yaand bir mekn haline gelmektedir. 1990larda kentleri kreselleme balamnda ele alan ve bununla snrlayan bir yaklam ortaya kmtr. Friedmann ve Sassenin nclk ettii bu yaklam kentlemeyi, kreselleme ve dnya ekonomisinin piyasa gleri tarafndan yeniden yaplandrlmas ve teknolojideki gelimelere bal olarak analiz etmektedir. Dnya kenti kavramn ilk kez John Friedmann (1986) kullanmtr. Dnya kenti (world city) kavramnn ortaya atlmasndan yllar sonra Saskia Sassen (1991: 2000), ayn sreci kresel kent (global city) kavramyla aklamaya almtr. Dnya kenti kavram, kapsaml bir kreselleme sylemi iinde ortaya kmtr. Dnya kentlerinin ortaya k, yeni bir kresel ekonominin ortaya kmasyla aklanmaktadr. SOSYAL TEOR ve KE TLEME: KLASK KE T KURAMLARI Ekonomi Politik Yaklam: Karl Marx (1818-1883) ve Frederich Engels (1820-1895) Genel olarak, Marx ve Engels'in almalarnda kenti ayr bir alma nesnesi olarak ele alan ve/veya kenti sistematik olarak aklayan kuramsal bir yaklam bulmak zordur. Ancak, zellikle Engels'in Salford ve Manchester kentlerine ilikin gzlemlerinden yola karak kaleme ald ngiltere'de Emeki Snflarn Durumu balkl almas, adalar ve hatta daha sonra gelen sosyal kuramclarla karlatrldnda; kent meknnn siyasal stratejiler asndan nemi zerine yaplm en kapsaml almadr. Bununla birlikte, hem Marxn kendi almalar hem de Engels ile yapt almalarda kente ilikin dikkate deer bir dizi deerlendirme yer almaktadr (engl, 2001: 10).


Ekonomi politik yaklamn temsilcisi olarak karmza kan bu dnrler kentleme olgusunu, kapitalizmin geliimi ve sermaye birikim sreleri erevesinde analiz etmektedir. Kapitalist meknn retim sreci, Marksist kentsel mekn kuramlar kapsamnda incelenmitir. Marx ve Engels, kapitalist devlet ve snf mcadelesi kuramnda kenti, analiz birimi olarak grmemelerine ramen, feodalizmden kapitalizme gei balamnda tarihsel olarak nemli bir zmleme nesnesi olarak ele almlardr. Kentlemenin nemi ve farkl retim biimlerinin dnmn gz nne alarak, kr ve kent arasndaki eliki ve kapitalizmin gelimesi asndan kentin roln incelemilerdir. Marx ve Engelsin (1998) belirttii gibi, kapitalist retim ilikilerinin krsal yapda meydana getirdii dnmler krsal retimde ok sayda alann isiz kalmasna ve kentlere g etmesine neden olmutur. O dnemdeki hzl endstrileme beraberinde tarihte grlmemi bir kentleme sreci yaratmtr. Batda kapitalizmin kentlere ektii krsal gmenler kentlerde korkun yaam koullaryla karlamlardr. A kalmakla karn tokluuna ve uzun sreli lesiye almak arasndaki fark, kente yeni gelmi ii ve ailesi iin yaam ve lm arasndaki ince izgidir. Ekonomi politik adan kentleme srecini deerlendiren Engels, retim ve yeniden retim srelerini birlikte ele alarak Marksist snf ve kent analizine nemli bir katk salamtr. Engelse gre, kapitalizmin yaratt smr ve sefalet kendisini sadece retim alannda gstermez. Yeniden retim alan da kapitalizmin yaratt sefalet ve smrnn izlerini tar. Bu nedenle Engelsin almasnn zgn yan, yaam mekn ve yeniden retim srelerine snf elikisi ve oluum sreleri erevesinde dikkat ekmesidir (engl, 2001). Nitekim Engels (1997: 73) ngilterede Emeki Snflarn Durumu ve Konut Sorunu balkl almasnda ngilterede 19. yzylda byk kentlerde iilerin oturduu kenar mahallelerini yle tasvir eder: Kentlerin en kt mahallelerindeki en kt evler; genelde uzun bir sra zerine dizilmi, tek ya da iki katl, kiminin konut olarak kullanlan bodrumu da bulunan, ounda kural d yaplm kulbelerdir. drt oda bir mutfak bulunan bu evler, Londrann baz kesimleri hari, ngilterede bir utan teki uca ii snf evidir. Sokaklarda genelde kaldrm yoktur, inili-yokulu, pis, p ve hayvan pislii doludur, kanalizasyon ya da atk su kanal yoktur. Tam tersine, yollar durgun, pis su birikintileriyle kapldr. Ayrca kt, karmakark yaplanma nedeniyle semtin hava akm engellenmitir ve buralarda kk bir alanda birok insan bir arada yaad iin, bu emeki mahallelerinin nasl bir havas olduu kolaylkla tahmin edilebilir. 1840da St. John ve St. Margaret kiliseleri mntkasnda 5.294 konutta ya ve cinsiyet ayrmakszn tka-basa doldurulmu kadn, erkek, ocuk tam 5.366 isi ailesi, 26.830 kii oturuyordu; bu ailelerin drtte-nn yalnzca bir odas vard. Bodrum kat haftada 3 ilin, giri katnda bir oda 4 ilin, ikinci katta 4 ilin 6


5

peni, nc katta 4 ilin, tavan aras 3 ilin bedelle kiraya veriliyordu (Engels, 1997: 75). Grld zere, kentlemede oyunu kurallarna gre oynad dnlen gelimi lkelerde de sanayi devrimi sonras kentlerdeki insanlk d koullarn egemen olduu bir ortam uzun sre varln korumutur. Marx ve Engelsin almalarnda kapitalist kentin ortaya k iki ynl bir deerlendirmeye yol amtr. Kapitalist retim ilikileri bir yandan burjuvazinin zaferinden itibaren bu snfn gericilemesine ve smr ilikilerine yol aarken, dier yandan baka bir ilerici durumu da dourmutur. Bu ilerici durum kentli sanayi proleteryasnn ortaya kmasdr. Ynlar halinde kentleen yeni emeki kesim sanayi kentlerinde younlarken, kapitalizmin gerici yz de iyiden iyiye belirginlemitir. Emek gleri sanayileen kentlerde kapitalizmin zellikle erken dnemlerinde acmasz bir smryle karlamlardr. Kentlerde younlaan sanayi proletaryas hem retimin yapld fabrika ve atlyelerde, hem de yaam meknnda bir arada yaamakta, smr ve ezilme srecini birlikte yaamaktadr (engl, 2001). Marx bu yetersizlii aklarken, feodalizmin meknsal yaps nemli bir belirleyici olarak ne kmaktadr. Feodal retim ilikileri iinde smrlen kyllerin retim srecinde meknsal anlamda birbirlerinden ayr dmeleri, bir araya gelerek rgtlenmelerinin nnde nemli bir engeldir. Bu nedenle Marx ve Engels (1998: 47) kapitalizmin kra giriiyle krsal yaplarn zln olumlu bir gelime olarak nitelemektedirler: Burjuvazi kr kentin iktidarna tabi klm bulunuyor. Devasa kentler yaratp ve krla karlatrldnda kentsel nfusu dikkate deer biimde artrrken, nfusun dikkate deer bir ksmn da krsal yaamn ahmaklndan kurtarmtr.

deal Tip Olarak Kent: Max Weber (1864 - 1920)Weber kenti kavramlatrrken ekonomik ve siyasi rgtlenme zerinde durmutur. Webere gre iktisadi olarak kent iinde yaayanlarn tarmdan ok ticaretle urat yerdir. Weberin kent tanmna siyasi deiken asndan bakldnda ise kentlerin greli zerklii n plana kmaktadr. Belirtiimiz siyasi ve iktisadi boyutun bir araya gelmesi Weberin ideal kentini oluturmaktadr. Sz konusu kent feodalizmden kapitalizme geite, rasyonelliin, vatandalk haklarnn, kapitalist giriimcinin gelitii mekn olarak nemlidir. Webere gre loncalar, kentin i alanlaryla giderek daha az ilgilenmeye, siyasi kontrol ile de daha fazla ilgilenmeye baladlar. Dolaysyla, vatandalk haklar lonca rgtlenmeleri zerinde temellendi. Sonu olarak, Webere gre kentin nemi, kurumsal bir meruluk kayna olarak kapitalist giriimciye ve vatandalk haklarnn douuna kaynaklk etmesidir (Aslanolu, 1998: 58-59). Weber, kent olgusunu aklarken Kta Avrupasnn sahip olduu sosyal kurum ve ilikileriyle, gemi ve ada medeniyetlerden farkl olarak aa -


kard kentsel topluluk kavramna vurgu yapmaktadr. Kentsel topluluu kiileraras ilikileri topyekn kavrayan bir birim olarak yorumlayan Weber, meknda ekonomik ve ticari ilikilerin greli hkimiyetinin kentsel topluluun aa kmasndaki en nemli unsur olduunu dnmektedir. Ona gre, kentsel topluluun dier unsurlar ise istihkm, pazar, bamsz bir mahkeme ya da hukuk dzeni, ynetsel form, kent sakinlerinin katld seimlerle ibana gelmi, ksmen zerk yerel bir ynetimdir (Tellan, 2008: 35). Weber, kentler zerine yapt sosyolojik almalar ulus devletlerin oluum ana kadar getirmi ve Ortaan zerk kent devletlerini iddial biimde idealletirmitir. Webere gre, gerek anlamda kentler ancak Avrupada olumutur. Weber, kentin topluluk hareketi olmaktan ok toplumsal bir hareket olduunu belirtmesine ramen, bir kentte aranmas gereken nitelikleri ulus-devletler anda topluluku saylabilecek bir tarzda belirlemitir (Weber, 2000: 122; zyurt, 2007: 120). Weber kentin Douda, Batda olduu gibi, zerk, siyasi gce sahip, kendi kanunlarn kartan zel mahkemeleri olan birimler olmadn savunmaktadr (Aslanolu, 1998: 50). Weber, Bat kentlerinin zerklii ile Avrupa kapitalizminin oluumu arasnda iliki kurmutur. Yabanclama Mekn Olarak Kent: Georg Simmel (1858-1918) Simmel, tpk Wirth, Durkheim, Marx ve Weber gibi daha kentsel olan alanlarda topluluk duygusunun yok olduunu ne srmtr. Bu dnrlerin hepsi kentlemenin hzlanmas ve byk kentlerde ok sayda insann yaamaya balamasnn topluluk duygusunun ve mekna balln yok olmasna, genel olarak ise anonimleme ve yabanclamaya yol atn ve bunlarn da kentsel yaam kalitesinin dmesine neden olduunu savunmulardr (zdemir, 2011). Simmel kent konusunda zellikle kltrel boyutlar zerinde younlamtr ve kentsel yaamn nasl bireysel bilin dnmlerine yol atn ele almtr. Simmel almalarnda, kentin ar uyarc ve kkleri belli olmayan bir mekn olarak okunmas gerektiini ifade eder. Simmele gre kent hayatnn en temel sorunu toplumsal gler, tarihsel miras, d kltr ve teknik karsnda, kiilerin kendi zerklik ve bireyselliklerini koruma abasndan kaynaklanmaktadr. Kentli insan para ekonomisinin de egemen olduu, herkesi ve her eyi sayya indirgeyecek biimde rasyonellemi, dakiklik, hesaplanabilirlik ve kesinlikin egemen olduu, kendisi iin hibir eyin zel bir anlamnn olmad snrsz zevk peinde koan, srekli birbiriyle elien tepkiler veren bezgin tutumun yaygn olduu bir yaam tarzna sahiptir. Bu sorunu anlamak isteyen sosyolog iin bireyselliin metropoliten biimlerinin psikolojik temelini kavramak nemlidir (Martindale - Neuwirth, 2003: 39). Simmelin nl Metropol ve Zihinsel Yaam (1902) adl almas, modern yaamn en byk sorununun bireyin kendi zerklik ve bireyselliklerini kendi


7

ellerinde tuttuu iddiasndan kaynaklandn savunmutur. Simmel, metropol yaamnda kiiliin d glere nasl uyum salad sorusunun cevabn aramtr. Simmel, 19. yzyln son eyreinde belirgin bir biimde aa kan metropollerde bireylerin, dsal etkenlere kar bir mentalite gelitiremediklerini, bilinliliklerini ne karp duygularn gizleyemedikleri srece de kentliliin karakteristiklerine sahip kamayacaklarn savunmaktadr. Ancak Simmel, insanlar bunlar gerekletirdikleri zaman ise, insanlarn kentin bir dilisine dneceklerini ve kentsel ekonomik ilikilerin akl yoluyla zgrleme tasavvurunun sonucu olduunu belirtmektedir (Tellan, 2008: 34). Simmele gre, metropol yaama para ekonomisi egemendir. Buna gre, para ekonomisi, belli bir zihin durumuna dayanmaktadr ve bu zihin; faiz, hesaplanabilirlik ve dakiklik gibi nesnel ve llebilir kazanlarla temellendirilmektedir. Kiiselliin yok olduu gndelik yaam ierisinde parasal mbadele gc ve sermaye ile ilikiler n plana kmaktadr. Kiisel farkllklar ortadan kaldran kapitalist modernlemenin, bireyi kendi varln anlaml klmak iin elinden gelen azami gayreti sergilemeye zorladn ifade eden Simmele gre metropolde birey, aprak duygusal durumlarn toplam olduundan daha da kk, ihmal edilebilir bir nicelie indirgenmitir(Simmel,1996: 88). Kent, zeknn olduu kadar para ekonomisinin de egemen olduu yerdir. Simmel kentleri, parann ve pazar ekonomisinin i ie getii ve pek ok insann fiziksel olarak youn iliki iine girdii yerler olarak tanmlamaktadr. Para insanlar arasndaki mesafeyi eitleyen ve insanlar nesneletiren bir aratr. Parasal iliki, bir tr gayr ahsi ilikidir. Herkese ayn soruyu sordurur: Ne kadar?/Ka para? Kentte ekonomik hayat, herkesi bir sayya indirgeyecek biimde rasyonellemitir. malatlar tanmad tketicilere ynelik retim yapt iin, kendi karn ve mterinin karn rasyonel olarak hesaplamak zorundadr. Kentlerin bymesi ve pazarn genilemesiyle, modern insan gittike daha hesap olmaktadr (Martindale, 2000: 33). Simmel iin kentteki sosyal yaam, dakiklik, kestirebilirlik ve kesinlik gibi para ekonomisi ve entelektel dnce ile sk skya bal karmak bir ilikiler an artrmaktadr. Para ekonomisi kesinlik ve dakiklik yaratr, insanlar kendi etkinlik ilikileriyle ilgili olarak daha hesap yapar, bu durum insanlar etkinliklerini kesin ekilde programlamak zorunda brakr (Urry, 1999). Toplumsal rgtlenmenin mekn ya da insan zerinden deil de para ekonomisine dayanmas, insan davranlarn yeni bir rgtlenme zorunluluu ynnde biimlendirmektedir. Bu yeni toplumsal rgtlenmede insana ait kltrel deerlerin yerini ekonomik gereklikler almaktadr. Simmelin kent kuramna yapt zgn katklardan biri de, kent insann bir yabanc olarak kurgulamasdr. Kentli insan, davranlarn kendisi olarak gerekletiremedii ve blnm bir kiilie sahip olduu iin, bir yabancdr.


Simmelde, kentsel yaamn psiik formlar, kentli insann kiiliini ve davrann etkileyen kurumlar, ilikiler ve dnceler kent sosyolojisinin odana yerleir. Ona gre, kent sosyolojisinin ncelikli konusu tam olarak kentlilerin zihinsel yapsdr. Bu nedenle de Simmelin kent teorisi sosyal psikolojik kent teorisi olarak deerlendirilmitir (Martindale, 2005; Yrkan, 2005). Simmele gre modern kentli insan, modernlik ncesinde veya kr yaamnda sosyal gruplarn yelerine vermedii, zgrlk ve kiilik sahibi olma frsatna sahiptir. Kentsel ortamda temkinlilik ve karlkl kaytszlk, bedeli kaybolmuluk ve yalnzlk olan bir zgrlk salar. CHICAGO OKULU: KE T SOSYOLOJS YKSEL Ekolojik Yaklam: Robert Ezra Park (1864-1944) Ekolojik kuram gelitiren ilk kent sosyologlar R. Park, Roderick McKenzie ve E. Burgesstir. Kentsel ekoloji kuram ilk modern sanayi kentlerinde kentsel byme ve meknsal ayrmlama sorununu aklamay amalayan bir kuramdr. Park, kenti ilk kez sistematik olarak analiz eden kuramc olarak karmza kmaktadr. Kent sosyolojisinde getto, knt alanlar ve lks konut vb. kavramsallatrmalar ilk kez bu yaklam gndeme getirmitir. Ekolojistler ilk kez kentsel mekn ile sosyal sreler arasnda bir iliki kurarak, kent meknnn sosyal yapy nasl etkilediini sorun etmilerdir. Kenti ilk kez sistemli bir ekilde inceleyen kentsel ekoloji kuram insan topluluklarn evreye uyumunu sorgulamaktadr. Baka bir ekilde syleyecek olursak, kentsel ekoloji bireylerin ve kurumlarn fiziksel dalm, yerleim ve rgtlenme biimlerini analiz etmektedir. Parka gre kentler, amal bir tasarm ya da planlama sonucu deil doal bir sre olarak ortaya kmaktadr. Kentsel meknlarda oluan lks konut ve sanayi blgeleri gibi yerleim yerleri doal alanlar olarak tanmlanr. Park, kentin doal ve deimeyen glerin etkisiyle olutuunu vurgulamakta ve kentleri insan doasnn bir rn olarak alglamaktadr. Ona gre kent iinde knt alanlarn, gettolar kaldrmak, insann igdlerini kaldrmakla, yok etmekle e anlamldr (Park, 2005: 63 - 68). Park, Darwinin evrim teorisinden etkilenmitir. Kentleme srecini doal ayklanma, rekabet ve hayatta kalma mcadelesi gibi Darwinci ilkelerle aklamaya almaktadr. Bu nedenle, Park ve ekolojistler iin kent, kendine ait bir hayat olan bir organizma veya sosyal ormandr. Buna gre, kent, iinde insanlarn srekli olarak karmak bir hayat mcadelesi ve meknsal rekabet sreci iinde evrelerine uyum saladklar, en gl olann hkim ve merkezde olduu, en zayf olann kent merkezinin arka taraflarnda kald bir sosyal orman dr. Ancak doada olduu gibi, kentsel rekabet dnemi bir kez hafiflediinde, insanlar da bitkiler gibi belirli bir mahalleye yerleir, kk salar ve bir topluluk


9

duygusu gelitirirler. Yeni bir istila ve yerini alma a balar, zira kent merkezindeki yeni gruplar yoksul mahalleleri istila eder ve en yakn mahalleyi istila etmek iin, btn kente yaylan bir dalga etkisiyle, mevcut sakinleri da doru iterler. Sonuta yeni bir kentsel yerleim rnts, yeni bir kentsel g dengesi, yeni bir denge ve uyum ortaya kar (Park, 2005). Park gibi ekolojistlerin kuramsal erevelerini olutururken cevap aradklar temel soru insanlarn evreye nasl uyum salad sorusudur. Bu soruya sosyal srelerle mekn arasnda bir iliki kurarak cevap bulmaya almlardr. Ekolojistler, sosyal sreleri mekna uyarlayarak, kentsel byme ve gelimeyi aklamaya almlardr. Dnemin sosyal bilimlerini etkileyen Darwinizm, ekolojistlerin kentle ilgili grlerini de dorudan etkilemitir. Ekolojistlerin Darwinizmden aldklar iki kavram rekabet ve hkimiyettir. Rekabet, insanlar arasnda yarmac bir ibirliine yol amakta ve bunun sonucunda ilevsel ve meknsal farkllamalar ortaya kmaktadr. Rekabet olgusu farkl ekonomik karlar olan farkl gruplar kentte farkl yerlere yerletirmede etkili olmaktadr. Ayrca kentte ulam, iletiim alarnn geliimi ve nfus art ile birlikte meknsal farkllamalar belirgin hale gelmektedir. Hkimiyet olgusunu ise, ekolojist kuramclar, kentlerin stratejik ve nemli merkezlerinin ticaret ve sanayi gibi kurulularca hkimiyet altna alnmas durumunu aklamak iin kullanmlardr. Ekolojik kuram kentsel analiz yaparken rekabeti bir ekonomik yap anlayna sahiptir. Bu kurama gre, insanlarn kentsel meknda dalm hkimiyet ilikilerinin bir sonucudur. Tpk tabiatta olduu gibi, belli bir tr veya trler dierlerine stn gelmektedir. Bir bitki topluluunda bu hkimiyet, genel olarak, farkl trlerin k iin yapm olduklar mcadelenin bir sonucudur. Ia daha rahat ulaan bitkiler daha ok gelimekte, dier bitkiler zerinde hkimiyet kurmaktadr. Kentte de hkimiyetin merkezini simgeleyen kent merkezi st gelir gruplarnn elindedir. nk kent merkezindeki kira ve emlak fiyatlarnn yksek oluu bu durumu zorunlu hale getirmektedir. Bir kent yerlemesinde yarma halinden iblmne dayanan bir denge durumuna gei, mekn zerinde kapladklar alan ve sahip olduklar ilev bakmndan birbirinden farkl olan alanlarn meydana gelmesiyle mmkn hale gelmitir. nsanlar kentsel meknda tpk tabiatta bitki ve hayvan gruplarnn belli alanlarda toplanmas gibi belli mahalle ve semtlerde toplanr, sosyal ve kltrel birlikler olutururlar (Karasu, 2008: 260). Doadaki canllar gibi insanlar da kentte yaamlarn srdrmek iin kendileri iin en uygun olan evresel koullar seerler. Ekolojik yaklama gre, ekolojik ilemler araclyla fiziksel evredeki bitki ve hayvan hayat, sz konusu evreye uyum salama modelleri sayesinde dzgn bir biimde dalrlar. Bu k noktasn kente uygulayan Parka gre, kent ayklayan ve snflandran byk bir mekanizmaya benzer. Genellikle sadece ada toplumlardaki kentleme ile


ilgili olduu dnlen ekolojik yaklama gre kentler, biyolojik ekolojide grlen ilemlere benzetilebilecek yarma, istila, saldr ve birbirlerini izleme ilemleri araclyla doal blgelere ayrlrlar. Bu ilemler evredeki semt ve mahalleleri karakteristik zelliklerine gre blgelere ayrma iini ynlendirir. Bu ayrmaya gre, ehir merkezinde ticari kurulular, i ve elence yerleri youn bir ekilde bulunmaktadr. evrede ise, daha ok ucuz daire ve kiralk odalardan oluan salksz yerleim alanlar vardr. Bu yerleim alanlarnn tesinde ise, orta snf kenar mahallelerinin yer ald, ii snfna ait blgeler bulunmaktadr (Giddens, 1993: 98-99). Castells (1977), ekolojik kurama ynelik eletirisinde bu kuramn iinde sre boyutunun yer almadn iddia etmektedir. Castellse gre bu kurama statik bir yap hkimdir. Ekolojistler kapitalist srelerin ortaya kard kentsel meknn doal ileyiindeki bu ayrmlamalarn deitirilemeyeceini varsaymaktadrlar. Kent iindeki knt alanlar ve gettolar kent iindeki doal ileyiin bir sonucu olarak grlr ve doal grld iinde deitirilemez meknlar olarak alglanmaktadr. Ekolojik kuram kent geliimini doal bir sre olarak grd iin, bilinli dzenleme ve planlamann zerinde durmamaktadr. Ayrca, Parkn gelitirdii meknsal rgtlenme modelleri sadece Amerikaya zgdr ve Amerikadaki baz kentlere uyar; dier lkeler iin genellenemez. Yaam Biimi Olarak Kentlilik: Louis Wirth (1897-1952) Wirthin fikirleri, 1938 ylnda yazd Bir Yaam Biimi Olarak Kentsellik adl makalesinde toplanmtr. Wirth kentlerdeki yaamn evrensel niteliklerini oluturmaya alarak, kentleme bir yaam biimidir grn savunmaktadr. Wirthn almas kenti aklayan sistematik bir yaklam olmas asndan dier yaklamlardan ayrlmaktadr. Ona gre kentin ayrc zellikleri nfusun bykl, younluu ve heterojenliinin sonucudur. Wirthe gre, nfusun bykl, younluu ve heterojenlii kenti krdan ayran ve kenti anlamamza yarayan aklayc deikenlerdir. Bunlar ksaca aklamaya alalm. Wirthe gre kentlerde nfusun bykl, nfus okluu ve birok farkl kltrn bir arada olmas; benzer kltrlerin bir araya gelerek kapal topluluklar oluturmasn ve dier farkl topluluklardan kendilerini ayrarak, korunma amal kaytszlk davran gelitirmelerine neden olmaktadr. Buna gre, karlkl etkileim srecine katlanlarn saysal okluu; bireysel farkllklarn artmasna yol amaktadr. Kent topluluunun yelerinin, kiisel zelliklerinin, mesleklerinin, kltrel yaamlarnn ve dncelerinin, bu yzden, krsal kesimde yaayanlarnkine gre, daha da ayr kutuplara ayrlm olduu beklenebilir (Serim, 2007). Kentlerdeki insanlar birbirlerine ok yakn meknlarda yaamakla beraber ounlukla birbirlerini tanmazlar. nsanlarn bakalar ile olan temas ksa mrl ve blk-prk bir ilikiye dayanr. Bu ilikiler isel bir tatminden ziyade kar zerine kurulu; anonim deil kiisel


11

ilikilerdir. Birey manevi deerler, katlma ve yardmlama duygusu ve iinden gelen kendini ifade edebilme yetisi gibi zelliklerden soyutlanmtr (Ylmaz, 2010). Sonu olarak, nfus bykl, insanlar arasnda ayrm, kaytszlk ve toplumsal mesafe yaratmaktadr. Wirthe gre, nfusun younluu; nfusun belli bir meknda ylmasdr. Wirthe gre younluk, belirli roller yardmyla insanlarn birbirleriyle iliki kurmasn salamakta ve bu tr rollerin gerekletirilebilmesi iin daha byk resmi dzenlemeleri gerektirmektedir. nsan younluundan kaynaklanan karmaalara engel olmak iin kentlerde ast stat farkllklar ya da belirli yasal dzenlemelerle hareket alanlar kstlanmtr. allan yer, yaplan iin nitelii, gelir, rksal ve etnik zellikler, toplumsal stat, gelenekler, alkanlklar, zevkler, tercihler ve nyarglar kentsel nfusun farkl yerleim yerlerine seilip datlmasnda en nemli etmenler arasndadr. Ayn konumda bulunan ve benzer gereksinimleri olan kimseler, bilinli olarak ya da iinde bulunduklar koullarn bir gerei olarak farknda olmadan ayn yerlerde yaamay yelerler. Ancak aralarnda duygu ya da duyarllk balar olmayan bireylerin birbirlerine ok yakn bir biimde yaayp beraber almas, rekabetin, ilerleme gdsnn ve karlkl smrnn artmasna yol aar. Kentteki nfusun younluu gz nne alndnda; sorumsuz davranlar ve kabilecek dzensizlikleri nlemeye ve biimsel denetime ihtiya vardr (Serim, 2007: 94 - 95). Wirthe gre nfusun heterojenlii (eitlilik) ise; kentte insanlarn farkl ve deiken statlere sahip olduklar, farkl toplumsal evrelere katldklar anlamna gelmektedir (Urry, 1999: 23). Byk kentler tam olarak belirlenmemi snrlar ve belirli alanlarda farkl kltrden insanlar bir araya getirmektedir. Bir araya gelen farkl kltrlere ait insanlar (kentli, kyl) karlkl etkileim iinde bulunmaktadr. Kentte daha ok sayda insann bulunmas, kiisel farkllklarn daha da artmasna yol amaktadr. Kentsel evrede, bu tr deiik kiilik tiplerinin karlkl toplumsal etkileim iinde bulunmas, kast snrlarn esnekletirme ve snf yapsn karmaklatrma eilimini tamaktadr. Bylece, toplumsal farkllamann yapsnn btnlemi durumda olan toplumlara gre daha fazla kola ayrlmasna ve farkllamasna yol amaktadr (Serim, 2007: 9596). Nfusun eitliliinin en nemli sonularndan birisi snf yaps zerinde olan etkisidir. elitliliin artmas kentte var olan farkl kent kiilik yaplar arasnda etkileimin artmasna nclk eder. Bu etkileim kentin kat snf yapsn krmakta ve toplumsal tabakalama sistemi iinde toplumsal hareketlilii glendirmektedir. rnein, kent yaamnda bir memur, bir yandan bir sendika yesi olabilirken dier yandan bir ku gzlem derneinde alabilmektedir. Kentlerdeki insanlar birbirlerine ok yakn meknlarda yaamakla beraber ounlukla birbirlerini tanmazlar. Kentlerdeki insanlarn bakalar ile olan iliki-


leri ksa mrl ve blk-prk bir ilikiye dayanr. Bu ilikiler isel bir tatminden ziyade kar zerine kurulu; anonim deil kiisel ilikilerdir. Birey manevi deerler, katlma ve yardmlama duygusu ve iinden gelen kendini ifade edebilme yetisi gibi zelliklerden soyutlanmtr. Ekolojik grten hareketle kalabalk ve youn bir nfusun, farkllaan ve belirli zellikler kazanan blgeler ortaya karmasn kanlmaz bir son olarak kabul eden Wirthe gre, bitki ve hayvanlarda olduu gibi ilevlerin farkllamas ile daha fazla sayda birey nispeten ufak blgelerde bir arada yaama frsat bulmutur (Wirth, 2002: 85-101). Wirthn kuramnn zgn yan, kentsel yaamn ayr bir inceleme konusu olarak ele alnmasdr. Wirthe gre, kent yalnzca yaanan bir mekn deil, ayn zamanda, insanlar etkileyen, onlardan etkilenen toplumsal, kltrel ve ekonomik bileenleri ieren bir btndr. Ona gre, kentleme, hayat tarznda ve dnya grnde meydana gelen deiiklikler ile ilgilidir. Kentlilii bir yaam biimi olarak gren Wirth kentlerde ok sayda insann birbirine yakn mesafede ikamet etmelerine karn insanlarn kiisel olarak birbirlerini tanmadan yaadklarna iaret etmektedir. Kentlerde tipik olarak fiziksel balar yakn, fakat sosyal balar uzaktr. Uzak, souk ve bezgin grnm bakalarnn beklentileri karsnda bireyi koruyucu bir kalkandr (Wirth, 2002). Bu durum, geleneksel kylerdeki yaamla temel bir kartlk oluturmaktadr. Kent sakinleri arasndaki temaslarn ou geici, yzeysel ve ilikileri tatmin etmekten ok baka amalar iin ara olarak kullanlr. Dkknlardaki satclar, bankalardaki kasiyerler, otobslerdeki yolcular ve bilet kontrolrleri arasndaki etkileimler geici karlamalardr. nsanlar kendileri iin deil, dier amalarna ara olarak bu etkileimlere girerler. Wirthe gre kentlerde toplumsal yaamn younluu farkl zelliklere sahip mahallelerin oluumuna ortam hazrlar ve bunlarn bazlar kk topluluklarn zelliklerini koruyabilmelerini salar. rnein, g alanlarnda aileler arasnda geleneksel trde balantlar bulunur. Birok insan dierlerinin ounu kiisel dzeyde tanr. Ancak, bu tr blgeler kent yaamnn daha geni kalplar iine ekildiinde, bu zelliklerini srdrebilme imkn gittike azalr (Giddens, 2000: 507). Kent blgelerinde yaayanlar ok fazla hareketli olma eiliminde olduklarndan, bunlar arasndaki balar, greli olarak zayftr. nsanlar her gn birok farkl etkinlik ve durum iinde yer alrlar, yaamn hz krsal kesimlerden daha hzldr. nsanlar her gn birok farkl etkinlik ve durum iinde yer alrlar yaamn hz krsal kesimlerden daha hzldr. Rekabet ibirliinden daha ok ne kmaktadr (Giddens, 2000: 507). Ayrca, Wirthe gre kentleme ile birlikte bir lde nfusun dengesiz dalmnn, bir lde de toplumsal hareketliliin sonucu olarak, genellikle grup yeliinin deikenlii hzldr. Oturulan ve allan yerin nitelii ile gelir-giderdeki deikenlik, rgtleri bir arada tutma


13

ve bunlarn yaamasn salama, gelitirme ve yelerinin birbirlerini tanmalarnn srekli olmasn salama olduka zordur (Ylmaz, 2010: 257). Wirthn Bir Yaam Tarz Olarak Kentlilik (1938) eseri, kentin ilikilerinin gittike daha fazla resmi, paralanm, ikincil ilikilere dayand ve dayanaca; ailenin zayflayaca akrabaln ve komuluun kaybolaca, ticari ilikilerin ve kitle kltrnn insan hayatnn btnn kapsayacan savunmaktadr (Flanagan, 1994). Ancak, Wirth gnmz kentlerindeki ilikilerin ok fazla yzeysel olmas ve kiisel olmamas zelliini de abartmaktadr. Nitekim yakn arkadalk veya akrabalk balarn ieren topluluklar gnmz kent toplumlarnda onun tahmin ettiinden daha sreklidir (Giddens, 2000: 507). Byk bir kent yabanclarn dnyasdr ancak kiisel ilikileri de destekler ve yaratr. Bu her zaman paradoksal olmayabilir. Dolaysyla, gnmzde kentler kiisel olmayan anonim ilikiler iermektedir ancak zaman zaman da eitlilik ve bazen yaknlamalara kaynaklk edebilirler. Ayrca Wirth, kentsel mekn ve kentli insan patolojik bir olgu olarak grmesine ramen, bu durumdan kurtulmak iin nerilerde bulunmaz. ADA KE T KURAMLARI 1970lerin banda Lefebvre, Castells ve Harveyin nclnde yeni sorular sormaya balayan eletirel kent teorisi, kentsel gelimeyi ve kentsel gelimenin evrelerini eletirel bir bak asyla kavramsallatrmtr. Bu yaklamlar ncelikle kentlemedeki evrensellik ideolojisini eletirmilerdir. Bu eletirinin merkezinde, kentlerin kapitalist retim tarz altnda ortaya km sosyal olarak kurulmu lekler olduklarn yok sayan ve kentsel mekn biyolojik analoji yoluyla betimlemeye alan Chicago Okulu bulunmaktadr (Trkn - Kurtulu, 2005: 19). Toplumsal rn Olarak Mekn: Henri Lefebvre (1901-1991) Lefebvree (1991) gre, mekn retim ilikilerini ve yeniden retimin toplumsal ilikilerini iermektedir. Lefebvre, meknn toplumsal bir rn olduunu ve her retim biiminin kendi meknn retmekte olduunu iddia etmektedir. Bylece, meknn retim srecinde yaratlan yeni meknlar ayn zamanda yeni toplumsal ilikiler oluturmaktadr. Kapitalizm, mekn retiminde, kendi temsillerini yapl bir evre araclyla ina etmektedir ve meknsal pratikler bu temsiller ile toplumsal ilikiler arasndaki etkileim sonucunda olumaktadr. Lefebvre kent planlamas ve ehirciliin, kapitalizmin stratejik aralar olduunu savunmaktadr (Koak, 2008: 223). Lefebvre (1976), klasik kent planlamasnn meknn toplumsal olarak retildii gereini gz ard ettiini dile getirmitir. Kent planlamasnn, mekn saf, apolitik, nesnel, yansz, bilimsel ve masum bir alma nesnesi olarak grmesini ideolojik bir yaklam olarak eletirmektedir. Mekn, ideoloji ya da


siyasetten arndrlm bilimsel bir nesne deildir; her zaman politik ve stratejik olmutur. Eletirel bir mekn bilimi verili bir meknn nasl ve hangi stratejiye gre retilmi olduunu tanmlamaldr. Ayrca, verili bir meknn ierdiklerini, bir baka deyile bu mekn kullanan insanlar, belki de o meknn fiziksel biimine ya da ilevine kar durmu insanlar dikkate alan bir bilimsel alma alan olmaldr (Lefebvre, 1976; Alkan - Duru: 2-3). Sonu olarak, Lefebvree gre, sosyal faaliyetler, mekn ve etkileim birbirine baldr. Sosyal etkileim iin mekn kullanlmaktadr ama bu etkileimler ayn zamanda mekn retirler. Lefebvrein de srarla tartt gibi, kapitalizm mekna yerleerek ve mekn reterek kendisini deien koullar altnda srdrlebilir klmaktadr. Lefebvrein zgn sylemi de, bu erevede anlam kazanmaktadr. Ona gre birincil dev, mlkiyet ilikilerinin kapitalist dzenein srdrlebilirliindeki etkin rolnn kavranmas ve gndelik hayatn, meknn kkten dnmyle dorudan ilintili olduunun teyit edilmesidir (Sargn, 2008: 50). Lefebvree gre nemli olan, meknn kapitalist toplumda nasl retildii ve bu retim srecinde ortaya kan elikilerin analizidir. Lefebvre, Marxn tanmlad kapitalist retim ilikileri ve retim gleri arasndaki elikinin kentsel meknda farkl bir boyuta ulatn ifade etmektedir (Aslanolu, 1998: 67). Buna gre, sermaye, mekna farkl bir ilevsellik kazandrmaktadr. Kapitalist gelime iinde, sermaye mekn bir meta haline getirmektedir. Mekn bu anlamda, corafi ve edilgen bir alan olmaktan uzaklam ve ilevsellik kazanmtr. Lefebvree gre, kapitalizm, mallarn meknsal yerlemede retildii bir aamadan, meknn kendisinin kt bir kaynak olarak retildii bir sisteme dnmtr. Bylece meknn kapitalist retimi, artk deer yaratm ve kr elde etmede etkili hale gelen bir metaya dnmtr. Lefebvre, sermaye sahiplerinin kapitalist sermaye birikim srelerinin getiimiz yzyl iine girdii krizleri mekn kullanarak zdn sylemektedir. Lefebvre, burjuvazinin kent meknn nasl baar ile kullandn ve bunun da nasl kapitalizmin (Engels'in ngrsnn tersine), ayakta kalmasn saladn vurgulamaktadr. Kapitalizm kendi i elikilerini bir asrdr zmese bile hafifletmeyi baarm ve sonuta, Marxn Kapitali yazndan gnmze geen yzyllk srede bymeyi gerekletirmitir. Bu durumun maliyetinin ne olduunu hesaplayamayz ancak, ancak nasl bir arala gerekletirildiini biliyoruz: Mekn igal ederek ve meknlar reterek (Lefebvre, 1976: 21; engl, 2001: 14). Lefebvre, retim alanndaki elikilerin kapitalizmin tek elikisi olmadn, yeniden retim ve gnlk yaam meknndaki elikilerin de nemsemesi gerektiini savunmaktadr. Lefebvre bir yandan kapitalist birikim srelerinin meknsalln ve kapitalizmin mekn iselletirip soyut hale getirerek kullanlmasn vurgularken, dier yandan da bu tr bir meknsalln sadece retim


15

ve dolam iin deil, ayn zamanda yeniden retim sreleri iin de geerli olduunun altn izmektedir. Bu, alan snflarn stratejileri asndan yeni almlar salayan bir formasyondur. Lefebvree gre, mcadelenin retim alannda skmayp, yeniden retim alanna ve gnlk yaama ynelik olarak geniletilmesi sosyalist bir toplumun ve meknn kuruluunun da n artdr. Dier bir anlatmla, bu yaklama gre, nasl kapitalizm mekn kefedip kullandysa sosyalistler de benzer bir grevle kar karyadr. engle gre (2001: 16), Lefebvrein yaklamnn temel zayfl da bu noktadr. nk sosyalist meknn farkllklarn mekn olacan syleyen Lefebvre, nasl olup da bir dizi farklln kapitalizmin ortadan kaldrlmasna ynelik bir projede bir araya getirilebileceini aklamamaktadr. Lefebvrenin teorik erevesini izdii bakla kentsel hak, kent kaynaklarna ulama ve kentsel kararlara bireysel katlm zgrlnden ok, kenti deitirecek kiilerin kendilerini deitirme perspektifinde deerlendirmektedir (Gler, 2011). Lefebvre, siyasal iktidarlarn kentsel rgtlenmeyi, kentsel rgtlenmenin ise insan yerleimlerini belirleyebileceini dnmektedir. Mekn l snflandrmaya gre aklamaktadr: Alglanan mekn, tasarlanan mekn ve yaanlan mekn. Lefebvree gre kentsel meknn retimi, zorunlu olarak ona bal olan sosyal ilikilerin yeniden retimini de iermekte ve bu balamda kentsel meknn retimi, kentin sadece fiziksel meknnn planlamasndan daha fazla olarak kent hayatnn tm ynlerinin retimi ve yeniden retimini iermektedir (Lefebvre, 2002: 367). Lefebvreden bu yana corafyaclar, kent planlamaclar, kent bilimcileri, belediyeler, sivil toplum rgtleri, kentsel almalarda kent sakinlerinin heterojenlii ile deil, ayn zamanda kentsel haklarda formle edilen kentli haklarnn korunmasna ynelik almalarda bulunmaktadrlar. zetle, Lefebvre soyut mekn aklarken onun, toplumsal olan zerindeki belirleyici etkisini vurgulamaktadr. Ayrca, sosyal-meknsal farkllklarn, meknn toplumsal rn olduu dncesini ortaya koymaktadr. Sosyal ve meknsal olan birbirlerine ait ve paras olarak diyalektik bir yaklam iinde ele almaktadr (zdemir, 2011). Lefebvree gre kapitalist gelime srecinde doal mekn sosyo-ekonomik artlarda kt bir metaya dnmtr. Kollektif Tketim ve Toplumsal Hareketlerin Mekn Olarak Kent: Manuel Castells (1942- ) Castellse (1977) gre, kent, kollektif tketimin ve igcnn yeniden retiminin saland meknsal birimdir. Kentler, igcnn yeniden retimi iin gerekli olan eitim, salk, konut gibi kollektif tketim ihtiyalarnn saland meknlardr. Castells (1977: 237) kentsel olarak tanmlanan temel problemlerin toplu tketim sreleriyle veya igcnn yeniden retimi sreleriyle ilgili ol-


duunu dnmektedir. Eitim, salk, ulam, konut, dinlenme gibi ihtiyalarn karlanmas emein yeniden retimi iin gereklidir. Devlet bu noktada iilerin ie yeniden hazr hale gelmelerini salayacak ekilde araclk eder. rnein, devlet temel salk hizmetleri, kamusal eitim, toplu ve ucuz ulam, ucuz konut sunumu gibi kollektif tketim ihtiyalarn karlayarak alanlarn ve ailelerinin yaamlarn srdrmesi ve alabilmesi iin gerekli ihtiyalar karlamaktadr. Bu anlamda, Castellse gre kent ncelikle ortak tketim meknlardr. Kollektif tketim aralar olan konut, eitim, salk, kltr, ticaret, ulam vb., unsurlar btn toplumsal gruplarn gnlk yaamlar temelinde rgtlenmektedir. gcnn yeniden retimi iin devlet bu tketim aralarn salamaya ynelik mdahalelerde bulunmaktadr (Gottdiener, 2001). Gerekte, devlet bu kollektif tketim aralarn salarken temel amac igcnn ertesi gn almas iin gerekli olan gda, barnma, dinlenme, vb. ihtiyac olan dier ve mal ve hizmetleri karlamaktr (emek gcnn yeniden retimi). Bu ynyle kentler ayn zamanda igcnn yeniden retiminin saland meknsal bir birimdir. Castells bu noktada kentleri kollektif tketimin yapld ortak bir mekn ve iilerin ertesi gne hazrlanmas iin gerekli olan tm ihtiyalarnn karland bir meknsal birim olarak grmektedir. Sonu olarak, eitim, salk, konut, altyap, ulam ve dinlenme gibi emein yeniden retim srecinin unsurlar kentlerin kollektif tketim alanlarn oluturmaktadr. Bu kollektif tketim ihtiyalarnn karlanmamas veya aksamas sistemi tehlikeye sokacak ve kentsel toplumsal hareketlerin ortaya kmasna neden olacaktr. Castells kapitalist toplumda kentleri, emek gleri ve sermaye arasnda oluan elikiler, bu elikiler sonucunda oluan toplumsal hareketler ve toplumsal hareketlerin sistemi tehdit eden ykc sonular nlemek iin devletin ortak tketim srelerine yapt mdahaleler erevesinde analiz etmektedir (Gne, 2009: 254). Castellsin kent sorununa yaklamnda emek gcnn yeniden retimi merkezi bir yer tutmaktadr. Sermaye birikim sreleriyle Castells, kolektif tketim aralarna ayrlan kaynaklar ilgilendirdii srece ilgilenmitir. Castellsin kent sorununa olan ilgisinin odanda emek gcnn yeniden retimi vardr. Castells'in kentsel almalar alanna en nemli katks yeniden retim srelerinin yaratt elikileri kentsel dzeyde sistematik ve ayrntl biimde kavramsallatrmasdr. Castells, kapitalist ilikilerin, artk retimin deil kolektif tketimin, baka bir anlatmla devlet tarafndan salanan hizmetlerin merkezi haline geldiini ve emek gcne ait enerji ve becerilerin yeniden retilmesi iin gerekli olan kasaba ve kentlere zel bir rol yklediini iddia etmitir. Devlet tarafndan salanan bu hizmetlerin her biri kolektif olarak salandklar iin siyasallamaktadr. Bu nedenle, ortaya kan ey, bu kolektif tketim biimleri iinde ve evresinde younlaan bir kentsel politika alandr. Kentler, kolektif


17

tketim biimleri araclyla emek gcnn yeniden retilmesini salayan toplumsal retim ilikilerindeki deiimlerden dolay yeni tr politikalarn merkezi olmaktadr. Bu adan, kentsel protesto biimleri sonucunda oluan meknsal biim, deien toplumsal retim ilikilerine gre aklanabilmektedir (Urry, 1999: 24-25; zdemir, 2011). Castells, kolektif tketimi ve onun evresindeki toplumsal mcadeleleri kent sorunun odana yerletirmitir. Bylece Castells ilgili alann, meknn nasl retildii sorusundan, kentsel problemlerin nasl retildii konusuna kaydrmtr (Gottdiener, 1994). Castellse gre, evler, okullar, ulam hizmetleri ve bo zaman faaliyetleri insanlarn gnmz sanayisinin rnlerini tketme yollardr. Hkmet kurulular yollar ve kamuya ait evler ina ederek, yeil alanlar planlayarak vb. kent yaamnn birok ynn dorudan etkilemektedir. Bankalar ve sigorta irketleri gibi inaat projelerine para salayan byk irketler de bu sreler zerinde byk bir gce sahiptirler. Bu nedenle, kentlerin fiziksel biimi hem pazar gleri (giriimciler) hem de hkmetin gcnn bir rndr. Ancak kentsel yaratlm evre sadece devletin ve gl insanlarn etkinlikleriyle deil ayn zamanda bu giriimlere direnen kentsel gruplarn eylemleriyle de ekillenmektedir. Zira, eer iktidar kenti biimlendiriyorsa bunun ortaya kard kentsel sosyal hareketler de iktidarn dntrlmesinde stratejik bir rol oynayacaktr (Castells, 1997: 216). Castells, toplumun meknsal biimi, geliimi, mekanizmalar gibi konular zerinde durmaktadr. Ona gre, kentleri anlamann yolu meknsal biimlerin nasl olutuklarn ve dntklerini kavramaktan gemektedir. Kent ve mahallelerin mimari zellikleri ve planlar, farkl sosyal gruplar arasndaki atma ve mcadeleleri yanstr. rnein, gkdelenler, kr elde etme amacyla yaplabildii gibi teknoloji ve gven araclyla kent zerinde parann gcn sembolize ederler. Dahas bu dev binalar, kapitalizmin ykselme dneminin katedralleridir (Gl, 2002: 11-12; Ylmaz, 2010). Sermaye Birikimi Olarak Kent: Davd Harvey (1935) Ekonomi politik perspektifin bir baka temsilcisi olan Harvey, kent almalarnda genel olarak kapitalist sistemin adaletsizlii zerine odaklanmaktadr. Harvey, mekn kavramn kapitalist sermaye birikimin hareketleri ve krizleri kapsamnda ele almaktadr. Harveye gre kapitalist kentleme, retim srecinde ekonomik krize giren sermayenin, krlarn arttrmak amacyla yatrmlarn daha krl olan kentsel yapl evreye ynlendirmelerinin sonucunda gelimitir. Kapitalist giriimciler azalan krlarn tekrar azamiye karabilmek iin retim srecinin dnda kentlere ynelerek kentlerin yapl evrelerine yatrm yapmaktadr.


Harvey, kentsel rant teorisini sermaye birikiminin dinamiiyle aklamaktadr. Bunu rant sermayesinin ve kriz teorisinin ortaya kna balayarak yapar. Kapitalistler arasndaki rekabet ar birikim bunalmna neden olur. Bu birikim sorunu krize yol aar; istikrar salamann yolu sermayenin yapl evrede yatrma ynlendirilmesidir (Akn, 2007: 47). Harveye gre sermayenin kente yatrm, sermayenin birikim sreleri esas alnarak analiz edilmelidir. Sermayenin birinci dngsnde (evrim) temel yatrm, retim ve tketimdedir. Snrl bir zaman dneminde ortaya kan ar birikim nedeniyle birinci dngde bloke olan ve krize giren sermaye, ikinci ve nc dnglere doru akar. Sermayenin ikinci dngs sabit mallardaki yatrmlarla oluur ve dorudan girdiler yerine, yardmlar olarak tanmlanan tketim fonlaryla oluur. Kapitalizmin doas gerei art-deer retiminde girdii krize zm olarak, sermayenin ikinci dngleri (yapl evre retimi; konut, iyerleri, alveri merkezlerine, ksaca kentsel alana yatrm vb.) devreye girmektedir. Sermayenin ikinci dngye kaynn tek nedeninin birinci dngdeki birikim fazlasnn olmad; ikinci dngdeki kr oranlarnn yapl evrede yksek olmas durumunda da sermayenin bu alana kat sylenebilir (Akn, 2007: 60). Harveyin kentleme modeli sermaye birikiminin hareket ve krizleri analizine dayanmaktadr. Sermaye birikim srecinde emein yeniden retimini salayan kentsel yeniden retim, toplumsal atmalara neden olmaktadr. Bu, krsal nfusun zellikle yeni gelimekte olan sanayi blgelerine ucuz emek olarak ekilmesiyle balayan bir sretir. Emeki snflarn kentlere akmas bir sre sonra kentleme maliyetlerini karlayamama gibi nedenlerle atmaya dnmektedir. Bu atmada emeki snflarn kentsel taleplerinin karlanmasnda yaanan glkler, ayrca bir atma kayna oluturmaktadr. Bu srete iki deiken nemlidir. Birincisi; sermaye kesiminin kendi arasndaki rekabeti veya yarmadr. zellikle, inaat sektr, sermaye snfnn birbiri ile mcadelesinde nemli bir yere sahiptir. Kapitalist toplumlarda sermaye birikim sreci ile kentleme birbirinden bamsz deildir. nk, kapitalizm, doas gerei art deer retmeyi istemektedir. Bu deer yaratm, ya alma sreleri uzatlarak ya da retim aralarna yatrm yaplarak gereklemektedir. Ancak bu durum kimi dnemlerde ar birikime yol amakta ve kr oranlarnda d ile sonulanmaktadr. Harvey sermayenin iine girdii retim krizine zm olarak sermaye snfnn ikinci evrim olarak adlandrd, kentsel alana yaplan yatrmlar, yani ina edilmi evreye yaplan yatrmlarla (fabrikalar, brolar, gkdelenler, oteller, lks konutlar, alveri merkezleri) sermayenin kendisini yeniden reteceini ileri srmektedir (Harvey, 1985: 71). Harvey, kentsel soruna ilikin olarak sermayenin dolam srecinde kentsel yapl evresinin oynad rol vurgularken, sermaye ve snf merkezli bu yakla-


19

mnda kentsel elikiyi sermaye mantndan hareketle anlamaya almaktadr. Harvey gnmz kentlerinde meknn devaml olarak yeniden yaplandrldna iaret etmektedir (Giddens, 2000: 509). Yeniden yaplandrlan mekn, modern kentte bir ideolojik amaca sahiptir. Ksmen, toplumdaki egemen grup ve kurumlarn yrrlkteki ideolojisini yanstr; ksmen de piyasa glerinin, hi kimsenin zellikle arzu etmedii sonular douran dinamikleri tarafndan ekillendirilir. Bu anlamda kentsellik hl sanayi kapitalizminin ihtiyalar tarafndan srklenmektedir. Artn retimi, mlk edinilmesi ve dolam, kentselliin i dinamiklerine bal olmam, sanayi toplumunun getirdii koullar tarafndan dzenlenmeye devam etmitir (Alkan - Duru, 2002: 1). Kentleme, gelimi kapitalizmin mekn rgtleme biimidir; fiziksel evreyi yaplandrma ve meknda insan ve toplumsal ilikileri rgtleme biimidir (Harvey, 1985; Akn, 2007: 55) ve kapitalizm bunu zenginlerin lehine olacak ekilde adaletsiz ve eitsiz bir ekilde gerekletirmektedir. Kapitalist giriimciler krlarn azamiye karmak iin retim srecinin dnda kentin yapl evresinde yatrm yapmaktadr. Kentlere yaplan gkdelenler, alveri merkezleri, lks konutlar, oteller sermayenin karn azamiye kartmak iin yaptklar yatrmlarn birer gstergeleridir. Kentsel mekna yaplan yatrmlar kentin evresini yeniden yaplandrmaktadr. Kapitalist ehirlerdeki meknlar, sistemin elikilerini ve sisteme isellemi adaletsizlikleri yanstmaktadr. Meknsal rgtlenme, kapitalizmin isleyii asndan nemli bir konuma sahiptir ve bu nedenle meknn zmlenmesi, gnmz kapitalizminin zmlenmesinde temel bir unsur olmaktadr (Koak, 2008: 223). Kentlerin bymesi ve gelimesi tesadflerin deil, kapitalist sistemin zn oluturan sermaye birikim srelerinin bir sonucu olmaktadr (Gottdiener, 1994: 133). Toplumsal ihtiyalarn dnda kr amal yaplan yatrmlar kentlerde meknsal dzeyde eitsizliklerin olumasna neden olmaktadr. Gelir dzeyleri yksek orta ve st snflar kentsel meknda kendileri iin en uygun yerlerde yaamay seerken, alt gelir gruplar ve yoksullar kentin gelimemi yoksul blgelerinde yaamaktadr. Mahalleler gelir, etnik, rksal ve snfsal temelde ayrmlamay yanstmaktadr. Harveye gre, kentlerin bu ekilde eitsiz ve ayrmlam meknlar retmesi, kapitalist sermaye birikim srelerinin bir sonucu olarak grlmelidir. Byk lekli inaat irketlerinin rettii byk lekli konut alanlar, kent meknna byk bir hzla eklemlenmektedir. Kentte yeni gelien ada grnml, grece yaam kalitesi yksek konut alanlar ile knt blgeleri yan yanadr. Harveyin dedii gibi, Serbest piyasa poplizmi orta snflar etraf evrilmi ve korunakl alveri merkezleri iine yerletirmi, ama yoksullara gelince onlar evsiz barkszln yeni ve olduka kbus dolu postmodern manzarasnn orta yerine frlatmtr (Akn, 2007: 266).


Bu noktada Harveye gre, byk tketim merkezlerinin ltlar, moda endstrisi, kahveler, byk sergilerin hepsi kent yaamnn tketiminin zendirilmesine ynelik dzenlemeler olmutur. Dolaysyla, tm olanaklar, kentsel kaynaklarn yeniden tketiminin gerekletirilmesine ynelik dzenlemelerdir (Harvey, 2008). KRESELLEE KE TLER: D YA KE T KURAMI Kreselleme balamnda kentleri analiz eden literatrden en kapsamllar Dnya Kentleri ve Kresel Kentler yaklamlardr. Dnya kenti kavramn ilk kez John Friedmann (1986) kullanmtr. Dnya kenti (world city) kavramnn ortaya atlmasndan yllar sonra Saskia Sassen (1991; 2000), ayn sreci kresel kent (global city) kavramyla aklamaya almtr. Dnya kenti kavram, kapsaml bir kreselleme sylemi iinde ortaya kmtr. Dnya kentlerinin ortaya k, yeni bir kresel ekonominin ortaya kmasyla aklanmaktadr. Kresellemenin, dnya ekonomisinin piyasa gleri tarafndan yeniden yaplandrlmas ve teknolojideki gelimelere bal olarak gerekletii varsaylmtr. 1980lerden sonra ulam ve iletiim teknolojilerinde yaanan olaanst devrimler sayesinde dnya, kreselleme denilen mal, sermaye hizmet ve bilgi aknn uluslararas lekte hzland bir dneme girmitir. Bu srete, baz kentler sosyal, ekonomik ve kltrel ve siyasal zellikleriyle n plana karak mal, bilgi ve sermaye aknn kresel lekte merkezi haline gelmilerdir. te ulusal konumlarnn dna taarak ekonomik, sosyal ve siyasal olarak kreselleen dnyada belli roller stlenen ve kresel dnyann ayrlmaz bir paras haline gelen bu meknlar dnya kentleri olarak tanmlanmaktadr. Kresel lekte merkezi bir konuma ykselen bu kentler zellikle kreselleen dnya ekonomisiyle btnlemelerinden dolay dnya kenti olarak anlmaktadr. nk, bu kentler, tm dnyadan mal, sermaye, bilgi, insan aknn olduu kresel merkezler halini almlardr. Bunun yannda, gnmzde iletiim ve ulam teknolojilerindeki yaanan gelimeler sonucunda baz kentler lke iinden ve lke dndan youn gle kar karya kalmlardr. Ald glerle birlikte byyen baz dnya kentlerinin nfuslar milyonlar, on milyonlar ve hatta yirmi milyonlar bulabilmektedir. Uluslararas g, dnya kentleri asndan nemli bir deikendir nk genileyen hizmet ve enformel sektrlerde ucuz igc olarak gmenler almaktadr. Kapitalizmin 20. yzyln sonunda kresellemesi ve kresel akkanlk, insan yaamlarnda ve bu yaamlarn meknsal karl olan kentlerin yapsnda yeni dnmlere neden olmaktadr. Kresel kapitalizmin etkisi ile kentsel mekn, byk bir dnme uramaktadr (Yrtc, 2005: 9).


21

Btn bu gelimelerin sonucu olarak dnya kenti, kresel ekonominin kontrol, ynetim ve organizasyon merkezi olarak tanmlanmaktadr. Friedmanna gre (1986) uluslararas sermayenin younlat ve birikiminin gerekletii meknlardr. Blgesel, ulusal ve uluslararas ekonomiler bu kentlerde eklemlenirler. Sassen (1991) ise dnya kentlerini sadece kontrol ve ynetim merkezleri olarak deil, ayn zamanda ticaret ve hizmet sektr ile finansal yeniliklerin retiminin de gerekletii kentler olarak tanmlayarak dnya kenti kavramna yeni bir boyut kazandrr. Uluslararas finansn, uluslararas firmalarn genel merkezlerinin buralarda younlamas, kresel ulam ve iletiim alarna sahip olma, yksek dzey uzmanlam hizmetlere sahip olma, medya ve kltr araclyla ideolojik siyaset kresel kentlerin temel zellikleri olarak tanmlanmtr. Gnmzde dnya kentleri farkl uluslararas kontrol mekanizmalarn, sermaye younlamas ve birikimini ellerinde tutan kresel meknlardr. 1991de yaymlad The Global City: ew York, Londra, Tokyo adl kitabnda Sassen, kresel kentlerin, Friedmannn belirttii gibi yalnzca faaliyetlerin egdm iin dm noktalar olmadn, belirli retim alanlar da olduklarn dile getirmektedir. Kresel kentler komuta ve egdm faaliyetleri iin dm noktalar olmalarnn yansra, fabrikalarn, ofislerin ve hizmet satlarnn meknsal datm alarnn ynetimi iin kompleks firmalarn ihtiya duyduu uzmanlam hizmetlerin retimi ve bu hizmetlere ait pazarlarn oluturulmas; finansal ekonominin genilemesi ve uluslararaslatrlmas iin merkezdirler. Sassen, kresel kentlerin bu yapsn anlamak iin onlar baz faaliyetlerin yapld mekanlar olarak anlamak zorunda olduumuzu ve imalat ve hizmet arasndaki ikiliin tesine gemek gerektiini belirtir. nk kresel kentlerin rettii ve egdm salad daha ok hizmet retimidir (adrc, 2006: 23). Saskia Sassene (1991: 3) gre, gemite, uluslararas ticaret ve bankaclk merkezleri olmalarnn tesinde, bu kentlerin artk drt yeni ilevi vardr: Birincisi, bu kentler, dnya ekonomisinin rgtlenmesine younlaan komuta merkezleri haline gelmilerdir; ikincisi, finans ve uzmanlk gerektiren kilit yerleimler olmulardr; ncs, nde gelen sektrlerde zellikle yeniliklerin retim merkezleridir; drdnc olarak da, retilen rnlerin ve hizmetlerin piyasalardr. Dnya kentlerinin geliimini emek-sermaye ilikisi erevesinde irdeleyen Fuat Ercan ise, kresel kentler iin zellikle sermaye birikiminin belirleyici olduunu vurgulamaktadr. Dnya kentlerinin btnsel kapitalist g ilikilerinin ve buna bal olarak ekonomik, politik ve kltrel ilikilerin kontrol edildii merkezler olduunu iddia eden Ercana gre, finansal ilikilerin dnya leinde btnlemesi, meta retiminin dnya leinde gereklemesinin sonucudur. retimin yayld mekanlarda, yaratlan deerlerin, meta biimine dntrl-


me zorunluluu ve sermayenin uluslararaslamas dnya leinde ileyen bir trafik yaratmaktadr. Bu ekilde, sermaye birikiminin ar younlap merkeziletii ve retim srecinin ise paralanarak btn dnyaya yayld bir dnemde sermayenin mlkiyeti ve meta aklarnn kontrol edilmesi ok daha nemli bir hale gelmitir (Ercan, 1996). Ancak, Ercan (1996: 71) dnya kentlerini tek bana son dnemlerin deien ekonomi politik sreleri erevesinde ele almann da yetersiz olaca kansndadr. Bu kentlerin kendine zg tarihsel ve toplumsal zelliklerinin ve koullarnn etkileri de dnya kentleri olarak n plana kmalarnda etkili olmutur. Dnya kentleri merkez ve evre lkelerde yer alan kentler temelinde bir sralamaya konulmaktadr. Kentler arasnda yaplan bu hiyerarik sralamaya gre, merkez lkelerde yer alan New York, Londra, Tokyo ilk srada gelmektedir. Bir alt kademede Frankfurt, Zrich, Amsterdam, Chicago, Los Angeles, Washington, Sidney, Hong Kong gelmektedir. evre lkelerdeki Sao Paolo, Mexico, Singapur, stanbul vb. kentler ise hiyerarinin alt sralarndaki dnya kentleridir (Ercan, 1996). Kresel sermayenin ve retimin yeniden rgtlendii bu srete, sahip olduklar ayrcalklaryla baz kentler dier baz kentlere gre daha nemli hale gelmitir. Kentlerin dnya ekonomisindeki hiyerarik ilikileri, doal olarak kentler arasndaki ekonomik gc ve rekabeti akla getirmektedir (Friedmann - Wolf, 1982; Sassen, 2000). Kresel kent/dnya kenti olmann kente ynelik olumsuz sosyo-ekonomik etkileri ise yle sralanabilir: Dnya kentleri rekabet asndan ucuz igc talep etmektedirler. Ucuz i gcn karlamak iin kentlere ynelik youn i ve d gler yaanmaktadr. Dnya kentlerinde yerel toplumsal kurumlar g yitirmektedirler. Dnya kentlerinde sosyal haklarda azalmalar ortaya kmaktadr. Dnya kentlerinde uzmanlam imalat sektrnden yar uzmanlam servis hizmeti sektrne kaymaktadr. Bu kentlerde yaama maliyeti (ev kiras, kamu hizmetlerden yararlanma vb.) srekli artmaktadr. Sermayenin bu kentlerde yeniden yaplanmas sosyal kutuplamaya yol amaktadr. Bu kentlerde enformel sektrn gelimesine paralel olarak artan oranda kadn ve ocuk emeinden yararlanlmaktadr. Kentsel yaamn artan maliyeti karsnda yaam kaliteleri baz blgelerde olduka dmekte ve kentin byk bir kesiminde ayakta kalma mcadelesi kentsel iddeti arttrmaktadr.


23

Kayt d ekonomi giderek gelimektedir (Es, 2007: 41). Son olarak, dnyann birok lkesinde kresel kent/dnya kenti syleminin argmanlar etkili bir politika arac olmutur. Birok merkezi ve yerel hkmet son yirmi yldr kentlerini kresel kent yapmak iin birbirine benzeyen politikalar retmilerdir. Hem erken kapitalistlemi hem de ge kapitalistleen lkelerin kentleri bu sylemin iaret ettii ekonomik baary yakalamak, sermayeyi ekmek, uluslararas bir turizm ve finans merkezi olabilmek iin gerekli yapsal evreyi oluturmak adna birok byk kentsel proje gelitirmitir. Bu projelerin hazrlanma srecinde planlama sistemi esnekletirilmi, uygulamalarda zel sektre arlk veren kamu zel ortaklklar oluturulmutur. Kentlerin pazarlanmas yarmaclk kapasitesini artrmak adna nem kazanmtr. Kentler kapitalist toplumdaki herhangi bir dier meta gibi paketlenen, reklam yaplan ve pazarlanan bir meta haline gelmitir. lgin olan ise kentlerin bu yarmaya benzer imajlarla katlmasdr (ktem, 2006: 55). SO U 19. yzyln sonunda zellikle Robert Ezra Parkn temsil ettii Chicago okulunun ekolojist yaklam insan davranlarn toplumsal yaplarn ve fiziksel evre etmenlerinin belirledii olgular olarak aklamaktadr. Topluluun iinde yaad doal evre olan kentin fiziksel zellikleri, ekonomik evre ve toplumsal evrenin birey davranlarn biimlendiren nemli faktrlerdir. Bu yaklam kente organizmac bir bak asyla yaklamaktadr; buna gre kent insan doasnn tm zelliklerine sahip mikro bir evrendir. Sonu olarak, Chicago okulunun sosyologlar sosyal yaam ile biyolojik organizmalar arasnda bir iliki kurarak kentlemeyi aklamaya almlardr. Ekolojik yaklam, kentleme ile biyolojideki ekolojik gelimeler arasndaki benzerlii vurgulamaktadr. Bu yaklama gre biyolojinin temel ilkeleri ile kent nfusunun meknsal yerleimi arasnda bir iliki vardr. Buna gre; ekonomik rekabet, kentlerdeki belli kurallara gre kullanlmasn salamaktadr. Nfusun kentsel dalm ile ekonomik rekabet arasnda bir iliki vardr. Parkn ne srd ayklama mekanizmas kentte kimlerin nerede yaayacan belirler. Park, kentin biyolojik ekolojide olduu gibi rekabet, istila, saldr ve yerine geme sreleriyle doal blgelere ayrldn sylemitir. Bylece kentler, farkl zelliklerdeki semt ve mahallelerin birbirinden ayrt yerler haline gelmitir (Bahar, 2009: 282). Chicago okulundan farkl olarak, yine 19. yzyln sonlarnda gndeme gelen ekonomi-politik yaklama gre ise kentlerin gelimesi rastgele bir sre deil, ekonomik ve siyasal elitin kararlar sonucu kentler olumaktadr. Bu yaklam kentlerdeki eitsizliklere ve g ilikilerine vurgu yapmaktadr. Kentleme ile kapitalizm arasndaki ilikiye vurgu yapan ekonomi-politik yaklam, kentsel


yatrmlar yapan sermaye snf ile politik karar verme srelerinde rol alan aktrlere vurgu yapmaktadr. Bu yzden kentlerin bymesi srecinde arpklklar, eitsizlikler ve istenmeyen durumlar oluur (Bahar, 2009: 283). zellikle, 1970lerden sonra ada kent kuramclar olan Lefebvre, Harvey ve Castells, Chicago okulundan farkl olarak, kentlemeyi zerk kendi halinde bir sre olarak deil, siyasal ve ekonomik deimelerle birlikte dnen karmak bir sre olarak ele almaktadr. Dolaysyla, iktidar ve kar mekanizmalarnn kentleme srecinin temel belirleyenleri olarak tarif eden bu kuramclar, yapl/yaratlan evre kavramn ortaya atmlardr. 1970li yllarla birlikte zellikle Avrupada kentlerin ve kentlemenin iktidar ilikileri, retim biimi ve sermaye birikim srelerinden dorudan etkilendii hatta bu sreler tarafndan ekillendirildiini iddia eden bu ada yaklamlar, Chicago okulunun analizlerinin iktidar, toprak rant, deiim deeri gibi olgulara yer vermediinden kent ve kentleme dinamiklerinin btn boyutlarn analiz etmekte eksik olduklarn vurgulamaktadr. Bu ada kent akmn ncleri olan Castells, Lefebvre ve Harvey; kentlerin emein yeniden retim srecinin bir paras olduunu; kollektif tketim konusu olan kentsel hizmetlerin geni lde siyasallatrlmaya elverili olduunu; ve bu siyasallamann kentsel toplumsal hareketlere yol atn savunmulardr (Kele, 2012). Castells, bu anlamda, kent meknnn zgn yannn ekonomik yapyla ilgili olduunu zellikle belirtir. Lefebvrein kent sosyolojisine yapt en nemli katklardan birisi ise mekan kavramnn yansz bir kavram olmayp ideolojik bir ierie sahip olduunu ve kapitalist bir toplumda mekan sermaye ve devletin temsilcilerinin biimlendirdiini savunmasdr. Bu adan Lefebvree gre mekn, yansz bir yn olmayp, bir mcadele alann temsil etmekte ve retim ile yeniden retim alanlarn kapsamaktadr. Egemen toplumsal yap kendisini meknsal yapda da hissettirmektedir. Buradan hareketle mekn zerine yaplacak bir mcadele ile retim ilikileri erevesindeki mcadele arasnda benzerlik kurmaktadr (Kaar, 2008: 9). 20. yzyl ise dnya leinde kentleri ok ynl olarak etkileyen bir dizi gelimeye sahne olmutur. Bu gelimelerden en nemlisi saylabilecek kreselleme srecinde, mal, teknoloji, fikir, bilgi, sermaye ve insan hareketleri hzlanm, eitlenmi ve ulus-tesi bir nitelik kazanmtr. Kreselleme, modern toplumun rgtlenme biimi olan ulus-devleti ve onun mekn ile olan ilikisinde dntrmeye balamtr. Kreselleme, lkeler arasndaki fiziksel ve ekonomik snrlar nemsizletirerek lkelerin egemenliklerini andrrken, kentleri, kresel sistemin temel birimlerinden biri haline getirmektedir. Kreselleme srecinde sermaye ve kent ilikisi daha nemli hale gelmitir. Kresel hareket eden sermaye, sermaye birikimi iin kendine uygun meknlar seerek, buralarn bymesine, nem kazanmasna ve hatta kresel


25

aklarla birlikte, kendisi de kreselleen bir kent formunun oluumuna katkda bulunmaktadr (en, 2011: 145). Ekonominin kresellemesiyle birlikte, kentlerin, dnya ekonomisinin ynlendirilmesi ve hacmi ve hz gittike artan finansal ilemlerin kontrol konusundaki rolleri de nem kazanmaya balamtr. Bu balamda, dnya kenti kavram, bamllk ilikisi iinde olan btn ekonomik aktivitelerin kresel bir a iinde organize edilmesi ve ynetilmesi srelerine de iaret etmektedir. Ancak, dier yandan, kresellemenin olumsuz bir yan kentsel doku zerinde yaplan tahribat artrmasdr. Kreselleme sreci ile yaylan sermaye hareketleri sonucunda kurulan fabrikalar ile birlikte, kentsel doku tahrip olmakta ve kentler bundan olumsuz etkilenmektedir. zellikle, gelimi lkeler tarafndan ar sanayi tesislerinin az gelimi lkelere gnderilmesi sonucunda atklar oralarda boaltlmaya balanmtr. Bu da evre kirlilii ve kentsel doku bakmndan olumsuz birer rnek olarak karmza kmaktadr. Kreselleen dnyada gelimi ve gelimekte olan dnya kentleri arasndaki farkllk sadece sosyal ve ekonomik anlamda deil, kltrel btnleme balamnda da ortaya kmaktadr (Kaypak, 2009: 13). Bir toplumun meknsal biimi olarak kentler, toplumun tm geliim dinamikleri ve mekanizmalaryla yakndan ilgilidir. Bu anlamda kentsel mekan, doal ve deitirilemez bir yapy deil, yapay ve toplumsal olarak ina edilmi bir ortam- ekonomik, politik ve ideolojik boyutlaryla daha geni toplumun yapsal zelliklerinin belirledii bir alt sistemi ifade eder (Flanagan, 1994: 83-88). Fakat bu yapay ortam yaratan sre, ayn zamanda eitsizlik, eliki ve gerginliklerle doludur (Marn, 2004: 29). Gerekte, gnmz kentlerinin sorunlar zerine alanlarn yle ya da byle yzlemesi gereken en temel soru, kentin nasl kavranmas gerektii ve bu erevede de kreselleen kapitalist toplumsal ilikiler iinde kentin zgnlnn ne olduu sorusudur. Gnmze yerel/kr veya kent dzeyinde meydana gelen deimeler, aslnda ekonominin kresel dzeyde yeniden yaplanma srecindeki yansmasndan ibarettir. Baka bir deyile, byk kentin hikayesi, kentin kendisinden daha byktr. Bu da beraberinde nemli bir temel metodolojik sorunu getirmektedir: Eer kentler allacaksa, kent leinde meydana gelen deimelerin, artk genel olarak dnya dzeyinde meydana gelmekte olan deimelerin nda yeniden gzden geirilmesi gerekmektedir. Bu srete kent kuramlarnn gelitirilmesi, iletiim ve ulam teknolojileri sayesinde mekann anlamn yeniden dnmemiz gerektiini ortaya karan kreselleme srecinin ekonomik, sosyal, kltrel ve ekonomik boyutlaryla ilikilendirilmesine bal olacaktr.


KAY AKAAkn, Emel (2007), Kentsel Gelime ve Kentsel Rantlar: Ankara rnei, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Aslanolu, Rana (1998), Kent Kimlik ve Kreselleme, Asa Kitabevi, Bursa. Bahar, Halil, . (2009), Sosyoloji, Usak Yaynlar, stanbul. Canatan, Kadir (1995), Bir Deiim Sreci Olarak Modernleme, nsan Yaynlar, stanbul. Castells, Manuel (1977), The Urban Question, NY, Edward Arnold Press. Castells, Manuel (1997), Kent, Snf, ktidar, Bilim ve Sanat Yaynevi, Ankara. Castells, Manuel (2005), A Toplumunun Ykselii, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. adrc, Halil (2006), Kresel Kentler ve stanbulun Kresellemesi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. Duru, Blent - Alkan Ayten (2002), Giri: 20. Yzylda Kent ve Kentsel Dnce, 20. Yzyl Kenti, Blent Duru ve Ayten Alkan (Der.): mge Yaynevi, Ankara, s. 7-25. Engels, Friedrich (1997), ngilterede Emeki Snfn Durumu, Ankara: Sol Yaynlar. Ercan, Fuat (1996), Kriz ve Yeniden Yaplanma Srecinde Dnya Kentleri ve Uluslararas Kentler: stanbul Toplum ve Bilim, Say 71, s. 61-96. Es, Muharrem (2007), Kent zerine Dnceler, Okutan Yaynevi, stanbul. Flanagan, William G. (1994), Contemporary Urban Sociology, Cambridge, Cambridge University. Friedmann, John - Wolff, Goetz (1982), World City Formation: An Agenda for Research and Action, International Journal of Urban and Regional Research, Vol. 6, No: 3, p. 309-344. Friedmann, John (1986), The World City Hypothesis, Development and Change, 17, p. 69-83. Giddens, Anthony (1993), Sosyoloji: Eletirel Bir Yaklam, (ev. Ruhi Esengn, smail retir), htar Yaynclk, stanbul. Giddens, Anthony (2000), Sosyoloji, Ayra, Ankara. Giddens, Anthony (2005), Sosyoloji: Ksa Fakat Eletirel Bir Giri, Phoenix, Ankara. Gottdiener, Mark (1985), The Social Production of Urban Space, The University of Texas Press, Austin. Gottdiener, Mark (1994), The ew Urban Sociology, USA: McGraw Hill. Gottdiener, Mark (2001), Mekn Kuram zerine Tartma: Kentsel Praksise Doru, Praksis: Kent ve Kapitalizm, s. 248-69.


27

Gler, Mahmut (2011), Kentsel Haklar, Kapitalizm ve Katlm, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt 66, Say 1, s. 49-71 Gne, Fatime (2009), Kentleme, Sosyolojiye Giri iinde, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yayn No: 1951. Haris, Charles D. - Ullman, Edward, L. (2002), Kentin Doas, 20. Yzyl Kenti, Blent Duru ve Ayten Alkan (Der.) mge Yaynevi, Ankara. Harvey, David (1985), Consciousness and Urban Experience, Baltimore, John Hopkins University Press. Harvey, David (2001), Postmodernliin Durumu, Metis Yaynlar, stanbul. Harvey, David (2002), Snfsal Yap ve Meknsal Farkllama Kuram 20. Yzyl Kenti, Ayten Alkan ve Blent Duru (Ed.), mge Yaynevi, Ankara, s. 147-173. Harvey, David (2003), ehir ve Sosyal Adalet, Metis Yaynlar, stanbul. Harvey, David (2008), Umut Meknlar, Metis Yaynlar, stanbul. Ik, Ouz - Pnarcolu, Melih (2001), betlee Yoksulluk Sultaniye rnei, letiim Yayclk, stanbul. Kaar, Ycel (2008), eo-liberal Yaplanmann Kentsel Mekana Yansmas: Gaziantep rnei, Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Karasu, M. Arman (2008), Trkiyede Kentleme Srecinin Sua Etkisi, AHFD, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/1499/16548.pdf, (eriim: 22.03.2011). Kaypak, afak (2009), Kreselleme Srecinde Kltrel Kimlik Almlar ve Kentsel evreye Yansmas, Sleyman Demirel niversitesi, Uluslararas Davraz Kongresi, Isparta, http://idc.sdu.edu.tr/tammetinler/demokrasi/demokrasi40.pdf (Eriim Tarihi:12.12.2010). Kele, Ruen (1990), Kentleme Politikalar, mge Yaynevi, Ankara. Kele, Ruen (1996), Kentleme Srecinde Trkiye, zmit, KOSAD Yaynlar. Kele, Ruen (2012), Kentleme Politikas, mge Yaynevi, Ankara. Koak, Ayn (2008), Ankara Atatrk Bulvarnn Toplumsal ve Meknsal retimi, Orta Dou Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara. Koyuncu, Ahmet (2009), Kresel Kentte Komuluk, Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 22, s. 23-42. Lefebvre, Henri (1976), Survival of Capitalism, Macmillan, London. Lefebvre, Henri (1991), The Production of Space. United Kingdom: Blackwell Publishing. Lefebvre, Henri (1998), Modern Dnyada Gndelik Yaam, Metis Yaynlar, stanbul.


Lefebvre, Henri (2002), Work and Leisure in Everyday Life, The Everyday Life Reader, Routledge, New York. Marn, Mehmet C. (2004), Globalleme Srecinde Kent ve Blgelerin Meknsal Ekonomilerdeki Rol ve Ekonomik Corafya Eitsizlii: Bir Yerleim Kuram Yaklam, http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/keas-II.pdf, (eriim, 08.07.2011). Martindale, Don - Neuwirth, George (2003), nsz, inde Max Weber, ehir ve Modern Kentin Oluumu, (ev: Musa Ceylan), Bak, stanbul, s. 7-80. Martindale, Don (2005), ehir Kuram, ehir ve Cemiyet, (Haz.) A. Aydoan, Z Yaynlar, stanbul, s. 35-100. Marx, Karl - Engels, Friedrich (1998), Komnist Parti Manifestosu, Evrensel Yaynlar, stanbul. Mazumdar, Sanjoy (2003), Kentsel Yaam Kalitesi Kentsel Yaam Kalitesi ve Yer Duygusu, Mimarlk Dergisi, http://www.mimarlarodasi.org.tr/ mimarlikdergisi/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=53&RecID=1330. (Eriim, 03.12.2010). ktem, Binnur (2006), Neoliberal Kresellemenin Kentlerde nas: AKPnin Kresel Kent Sylemi ve stanbulun Kentsel Dnm Projeleri, Planlama, 2, s. 53-65. zdemir, rn A. (2011), Kltr Balamnda Kent ve Meknsal rgtlenme, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 2, s. 62-76. zyurt, Cevat (2007), Yirminci Yzyl Sosyolojisinde Kentsel Yaam, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 10, 18, s. 111-126. Park, Ezra R. (2005), Human Ecology, The Urban Sociology Reader, Jan Lin - Christopher Mele (Ed.), Routledge, London. Sargn, Arif (2008), Yakn Dnem Kentleme Srelerine likin Eletirel Notlar, Mlkiye, XXXII, 261, s. 45-54. Sassen, Saskia (1991), The Global City: ew York, London, Tokyo. Princeton: Princeton University. Sassen, Saskia (2000), Cities in a World Economy, Pine Forge Press, New York. Serim, Sema (2007), 20. Yzylda Mimarlk Bilgisi ve Balamn Kefi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 1, s. 359-366. Sdal, Sleyman - zkan, Emre. Y. (2008), Kentin Dnm ve Yoksulluk, Eitim Bilim Toplum, 6, 24 s. 22-49. Simmel, George (1996), Metropol ve Zihinsel Yaam Cogito, 8, s. 81-89. en, B. (2011), Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar, Gne, F. (Der.), Kent Sosyolojisi, AF Yaynlar, Eskiehir, s. 144-174. engl, Tark H. (2001), Snf Mcadelesi ve Kent Mekn, Praksis, 2, s. 7-21.


29

Tekeli, lhan - Glksz, Yiit (1995), Kentleme, Kentlileme ve Trkiye Deneyimi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 13, Cilt 11-15, letiim Yaynlar, stanbul. Tellan, D. cal (2008), Gndelik Yaamn retimi ve Reklamlar, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, 27, s. 27-55. Thorns, David (2004), Kentlerin Dnm, Soyak Yaynlar, stanbul. Trkn, Aye - Kurtulu, Hatice (2005), Giri, stanbulda Kentsel Ayrma inde, (Ed.) H. Kurtulu, Balam, stanbul, s. 9-25. Urry, John (1999), Meknlar Tketmek, Ayrnt, stanbul. Weber, Max (2000), ehir: Modern Kentin Oluumu, Bak Yaynlar, stanbul. Wirth, Louis (2002), Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme, Duru Blent ve Ayten Alkan (Ed.), 20. Yzyl Kenti, mge Kitabevi, Ankara, s. 77-107. Ylmaz, Nail (2010), Farkllatran ve Ayrtran Bir Meknizma Olarak Kentleme, Sosyal Siyaset Konferanslar Dergisi, s. 249-267. Yrtc, Hakk (2005), ada Kapitalizmin Meknsal rgtlenmesi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. Yrkan, Ayda (2005), ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, Nobel Yaynlar, Ankara.

1_gullupinar (1)

Documents