T.C. GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

ESK TRK EDEBYATI BLM DALI

17.YY. ARLERNDEN HKMET ve DVANI

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Aysel ER

Tez Danman Prof. Dr. Cemal KURNAZ

Ankara 2006

TCGAZ NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNEAysel ERye ait 17. yy. airlerinden Hikmet ve Dvn adl alma, jrimiztarafndan Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal/ Eski Trk Edebiyat BilimDalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

(mza)Bakan.Akademik Unvan, Ad Soyad

(mza)ye.Akademik Unvan, Ad Soyad

(mza)ye.Akademik Unvan, Ad Soyad

(mza)ye.Akademik Unvan, Ad Soyad (Danman)

(mza)ye.Akademik Unvan, Ad Soyad

NSZ

Bir toplumun yaay, inanlar, kltr, dnce dnyasedebiyatna yansmaktadr. Bu nedenle edebiyatn; dolaysyla da edebeserlerin nemi byktr. Edebiyat tarihi, edeb eserlerin sistemli bir ekildeincelenmesi ile yazlr.Salam, gvenilir bir edebiyat tarihinin yazlmas iinde salam metinlerin olmas gerekir.

Biz de almamzda 17. yy da yaam olan Hikmet Divnn salambir metin halinde ortaya koymay amaladk. Hikmet, edebiyatmzda pekbilinmeyen bir isimdir. Bu almayla birlikte onun ahsiyeti ve edeb kiiliinide ortaya koymay planladk.

almamza Milli Ktphane Yazmalar Katalounda bulunan dvnnnshasn tesbit ederek baladk.Trkiye genelindeki ktphane kataloglarn,yabanc kataloglar incelememiz sonucunda dvnn baka bir nshasnnbulunmadn tesbit ettik. Baka bir nshann mevcut olmamas almamzzorlatrd. Dvnn baz blmlerinde nem lekeleri bulunmas dolaysylabaz kelimeler net olarak okunamad.Bunlar dipnotlarda yazllar dagsterilerek belirtildi.

Dvn metni oluturulurken dvn tertibinde bir deiiklik yaplmad.nk tertip bakmndan Hikmet Dvnnn orijinal bir yn mevcuttur. air,iirleri kafiye harflerine gre sralamtr. Mesneviye kadar bu ekildekisralamay srdrrken, mesneviden sonraki iirlerde air, bu sistemigzetmemitir.

IV

airin hayat, edebi ahsiyeti ve eserleri hakknda kaynaklardaherhangi bir bilgiye rastlayamadmzdan dolay bunlara dairsyleyeceklerimizi iirlerinden fileyerek sylemeye altk.

almamz iki blmden olumaktadr.Birinci blmde airin hayat, ahsiyeti ve edebi ahsiyeti zerinde

durduk. Edebi ahsiyeti iin ise iir ve air hakkndaki grleri, dil ve slup,dvndaki ataszleri ve deyimler, airin etkilendii airler balklar altndaincelemelerde bulunduk.

kinci blmde dvnn ekil ve muhteva zelliklerini incelemeyealtk. ekil zelliklerini nazm ekilleri, vezin, kafiye ve redif balklar ileele aldk.Divanda toplum hayatna ilikin zellikler dikkat ekici olduu iinmuhteva zellikleri daha ok bu ynde inceledik.Sonu ve kaynaka da bublmdeki balklardr.

almamzn son ksmnda ise divan (metin) yer almaktadr. Divanmetninin banda metnin tekilinde takip edilen yol hakknda bilgi verilmitir.

almalarm batan sona tek tek okuyan ve almam srasndabyk desteini grdm sayn hocam Prof. Dr. Cemal KURNAZa,yardmlarn grdm dier hocalarma teekkrlerimi sunarm.

Aysel ER2007

VNDEKLERNSZ...IIIKISALTMALAR.......VIII. BLM: HKMET HAYATI, AHSYET VE ESER...1

A) Hikmetnin Hayat1B) ahsiyeti....41.ahsiyeti...4

2. Edeb ahsiyeti....7 a) iir ve ir Hakkndaki Grleri..7

b) Hikmetde Dil ve slp.10 c) Dvndaki Ataszleri ve Deyimler15c.a)Ataszleri..15 c.b) Deyimler.........19

d) Hikmetnin Etkilendii ve Etkiledii irler..23C) Dvn....24

II. BLM: HKMET DVNININ EKL VE MUHTEV ZELLKLER..26A) Dvnn ekil zellikleri..........................26

1. Nazm ekilleri...26a) Kasde...26b) Gazel.28c) Mesnev29d) Terc-i Bend.29e) Muhammes.............30f) Murabba.....................30g) Rub....30h) Kta...31

2. Vezin...323. Kfiye ve Redif..35

B) Dvnn Muhtev zellikleri....43 Hikmet Divannda Cemiyet.43 I.ahslar.............................................43 A. Tarih ahsiyetler..43 a) Hkmdarlar, Devlet Adamlar..43 b) airler.......44 c) Sanatkrlar...44 B. Tarih-Efsanev ahsiyetler.........44 C. Masal Kahramanlar. 47

VI

II. Kavimler. 50III. lkeler, ehirler, Dalar, Nehirler. 50IV. tim Hayat..................................50

A) Giyim-Kuam...51B) Yiyecek-ecek....51C) Eya...................................................................................................51D) Tp-Hastalk.55E) Al-Veri......56F) Mimari...57G) Oyunlar..........................58H) Yaz:.....59I) Adet ve Gelenekler:.....60

HKMET DVNI........62Metnin Tekilinde Takip Edilen Yol..........62Dvn (Metin).................................................................................................64Dizin...............265SONU.......................................................................................................386KAYNAKA..............388ZET...........................................................................................................391ABSTRACT.................................................................................................392

VII

KISALTMALAR

a.g.e. Ad geen eserAns. AnsiklopediF. B. Fahri Bilgest. stanbulTDK Trk Dil KurumuTDV Trk Diyanet VakfMEB Milli Eitim BakanlBkz. Baknzc. cilts. sayfaYay. YaynlarYy Yzyl

I.BLM: HKMETNN HAYATI , AHSYET VE ESER

A) Hikmetnin Hayat:

Kaynaklarda Hikmetnin hayat ile ilgili herhangi bir bilgiyerastlanamamtr. Milli Ktphane Yazmalar Katalounun 141.sayfasnda -06Mil Yz FB 294/1- numarasyla yer alan Hikmet Dvn iin verilen bilgilerdeHikmetnin doum tarihi bo braklp, lm tarihi iin H 1080-M 1669yazlmtr. Bu bilginin dvnn son blmnde yer alan tarihlerden yolaklarak verilmi olduunu tahmin etmekteyiz.Doum tarihini bilemediimizirin lm tarihini de kesin olarak bilemiyoruz.

Dvnnn sonunda bulunan manzumeler, Hikmetnin yaad dnemhakknda bize ip ular vermektedir.(bkz. 282-289 nolu manzumeler) Bumanzumelerde Hikmet, IV. Muradn Badat seferinden sz etmektedir:

Ttil-mlke limen oldukda istisn-y Hak

Evliy burcn grp Sultan Murada mstahak

(282-1)

Geldi burc- evliyya pdih- dn-penh

Virdi ol subh- sadet san kudmndan afak

(282-8)

Trih-i Feth-i Girid Be-dest-i Sultan Mehemmed Han Gzi balklmanzumede ise IV. Mehmedin Girid seferinden sz eder.

2Zlfikr- reh-i din mftehir-i sdku yakn

Yed-i sdkla dutup bend-i girbn- Girid

(283-2)IV. Murad, 1623-1640 yllarnda; IV. Mehmed ise 1648-1687 tarihlerinde

padiahlk yapmlardr. Bu manzumelerde ad geen dier ahslardan biriolan Kara Mustafa Paa (Firr) (?-1671) 17.yy da yaamtr.1 Hikmet, bazmanzumelerinde (bkz.284, 286, 287 nolu manzumeler) Mustafa Paayamedhiyelerde bulunmutur.

Azim-i Basra Mustafa P

Old tevfkaa olup hem-rh

(284-5)Ftih-i Basra Mustafa P

Aa vcib du ola her gh

(284-26)Manzumelerde ad geen dier ahslardan Murtaza Paa2 (bkz.138 nolu

manzume) 17.yy da Badat vlisidir3; Yahya Aa 4 (bkz. 285 nolu manzume)1668de isyan etmi, 285 nolu manzumede bu konu ilenmitir.

Rikb- hmyna ilm idp

Ki Yahy olup si v fitne-kr

(285-9) Badat valisi brahim Paa ile Hseyin Paa arasndaki mcadele,

Hseyin Paann yaptrd atoya 6 ay kapanmas5 gibi olaylar 288 nolumanzumede ilenmitir.

1 Mehmet Sreyya, Sicill-i Osmn, Tarih Vakf Yurt Yay., st. 1996, c.4, s.1198

2 Mehmet Sreyya, a.g.e., c.4, s.1118

3 slm Ans., Milli Eitim Basmevi, st. 1945, c.3, s.323

3Alt ay askeriyle leyl nehr

Kurna ire kapand old mukm

(288-5)Hikmetnin yaam olduu corafyay tam olarak bilemiyoruz. Baz

iirlerinde Badat ve bu civardaki yerleim yerlerine ait yer isimlerigemektedir: Badat (bkz. 284, 287, nolu manzumeler),Kurna6 (bkz. 284,285, 288 nolu manzumeler), Zekiye (bkz. 284 nolu manzume), Basra (bkz.284,288 nolu manzumeler), Dceyl7 (bkz. 138 nolu manzume) gibi. Buradanyola karak, onun baz grevler dolaysyla da olsa buralarda bulunmuolabileceini syleyebiliriz. Badat bizim kltrmzde evliyalar burcu diyeanlmaktadr.

Geldi burc- evliyya pdih- dn-penh

Virdi ol subh- sadet san kudmndan afak

(282-8)Bihamdillh yine geldi yerine

Didm trhini Bagdd- cn

(287-16)

Sonu olarak, Hikmetnin dvnnn sonundaki manzumelerde vermiolduu tarihler, zikrettii yerler ve olaylar dolaysyla, genel olarak onun 17.yyda, Badat ve civarnda yaadn ve 1669dan sonra vefat ettiinisyleyebiliriz.

4 slm Ans., Milli Eitim Basmevi, st. 1945, c.3, s.323

5 slm Ans., Milli Eitim Basmevi, st. 1945, c.3, s.323, 325

6 Kmusul-lm, c. 5, s. 3726

7 Kmusul-lm, c.3, s. 2122

4B) ahsiyeti

1. ahsiyeti:Kaynaklarda Hikmet hakknda herhangi bir bilgi mevcut olmadndan

ahsiyeti ile ilgili tesbit edilmi herhangi bir bilgi sunamyoruz. iirlerindenyola karak Hikmetnin ahsiyeti ile ilgili bir eyler sylemek de pek mmknolamamtr.Hikmet iirlerinde, bulunduu asrdan yaknma, kymetininbilinmemesi, felein bakalarn mutlu ederken kendisine hep dertler vermesigibi irlerin genel syleyilerini kullanmtr. Tezkirelerde ve dierkaynaklarda Hikmetnin adnn gememesi onun tannmam, hretbulamam bir ir olduunu gstermektedir.Yine Hikmet iirlerinde,devrinde doru szl kimselerin bulunmadn, gnl ve irfan sahibi kiileredeer verilmediini, gzel sz sahiplerinin kymetinin bilinmediini sylese de17.yy da Nef, Nb, Nil gibi irlerin hret bulduunu dnrsek,Hikmetnin bu syleyilerinin geerliliinin olmadn grebiliriz.Aada busyleyilerine rnekler verilmitir:

imdi bir asrdayuz kim olamaz Hikmetiy

Zmre-i ehl-i dil shib-i irfna revc

(31-21)

Bu iki kimseye yokdevr-i felekde ne aceb

Bir hner-perver () bir merd-i shan-dna revc

(31-23)

Yokimi kadr eref ehl-i dile Hikmetiy

Oldu er u kasidde ne sevdda ahr

(94-5)

5Szde bir fiyet sr bulnmaz asl

imdi bir asrda kim bir szi sag dem yok

(160-2)

am degl hk-i vatanda Hikmeti n-kadr ise

Kanda lal kadri yokderyda drr kymeti

(227-20)

Hikmet Dvnnda tasavvuf syleyileri de grmekteyiz. Bir iirindebende-i Mevlnyuz diyen airin 146 nolu sem redifli iiri de bize onunMevlev olduunu dndrtmekte ise de kesin bir yargya varmak dorudeildir. Aada bu tr syleyilere rnekler verilmitir.

Bugn ey ikmet biz ibn-i vaktz

Olan kimdr di gel ferdya vris

(29-7)

Biz o ser-mest-i mey-i mest-i elestz ki mdm

Meh-i nev kse-i meyhnemz presidr

(89-3)

ikem-nab- vcd- shana Lokmnuz

Aceb olmaz bize n bende-i Mevlnyuz

(97-7)

ol kadar mahu- fakruz virmezz ey ikmet

Atlas- gerdn- dna hrka-i pemnemz

(98-6)

Cm- ulma irse elm ikmet nola

6Py- himemle meclis-i irfna milz

(99-7)

Bugn ey ikmet biz ibn-i vaktz

Bize syler gam- ferdy vi

(142-7)

Hikmet dnyada hi mutlu olamadn da ifade etmitir. Feleinkendisine azap ettiini, bakalarna mutluluk verirken onun isteklerinivermediini, mrnde dertlerden, kederlerden kurtulamadn sylemitir.

ol kadar derd gamum var ki gelemez kaleme

Olamaz erh-i gam derdme defter kgaz

(51-26)

Akrnum ire Hikmeti ancakbaa felek

Crmm aceb nedr ki heme azb ider

(55-7)

Ey Hikmeti ancakolmadum ben

Bu dehrde d-km- nev-rz

(95-28)

Nedendr bilmezem lemde ben makhr- gerdnam

Felek her kimseye kmn virr ancakbaa virmez

(109-2)

Bir garb-i mlk-i akam b-kes b-hem-demem

Eyle tevfku refkm kl bu dehetden hals

7(131-3)

ntih-y mre irdm ibtid-i mrde

Bulmadum bu mr-i fnde kdretden hals

(131-4)

Kahr u lutf rife hergiz gerekmez ikmet

Ger bugn gldrse l-bd agladur ferd felek

(162-22)

Bir yerde de Hikmet zenginliin, dnyann ve dilberin bir hiolduunu; asl zenginliin bunlardan kurtulmak olduunu sylyor.

Devlet dny v dilber hi imi ey ikmet

Devlet oldur kim ola bir gn bu devletden hals

(131-14)

2. Edeb ahsiyeti:

a) iir ve air Hakkndaki Grleriirlerin genellikle makta beyitlerindeki syleyilerinde iirle ve kendi

iirleriyle ilgili grleri yer alr. Bylece biz irlerin iirle ilgili tesbitlerinigrrz.Ayn zamanda bu syleyiler bize edebiyat eletirisini de sunar.Hikmet iirlerinde ounlukla kendi iirlerini vmtr.

Defter-i evsfu eflke eylerdi beyn

Ger olayd ikmet-tek bir shan-ver fitb

(14-31)

Saa bu fahr yeter Hikmetiy ir o meh

8idp didi fed ola bu mamna rakb

(18-7)

Cesed-i tabuma virmi naar kuvvet-i rh

Shan- rh-fezm olsa nola cn- bahr

(54-33)

Demidr ikmet klsam seyhat kiver-i nama

Semend-i tab- pkm gibi bk-rhumuz vardur

(62-5)

Ll shanz Hikmetiy ehl-i dil ire

avvs- dr-i bahr-i shan-senc-i haylz

(96-7)

O hurd-i ceml ikmet mirc vasfnda

Meh-i nev husrev-i namum semendine rikb olmaz

(110-7)

Dem-i ilhm ile cn-bah olup dillerde eru

Meger kim tabua ey ikmet htif naar klm

(122-7)

Magz- hikmetdr sen remz-i kelmu ikmet

Bl-aceb senden ki klmakhikmeti Lokmna ar

(135-16)

Muciz-nm-y reh-i nam ire ikmet

Fenn-i shanda yetmege Lokmana alur

(57-1)

9Hikmet, eer iiri gzel, irin bir eda ile sylemek istersen, frsatbulduka sevgilinin eker saan dudaklarn p, demektedir.

Tti-tek rn-makl olmakdilerse ikmet

Frsat el virdke yru lal-i ekker-brn p

(19-5)

Hikmetnin iir yazmadaki amac sevgilinin dedikodusunu etmektir.nk gnl ehli hep sevgilinin vasflarnda, nazndan, kahr ve ltuflarndankonumaktadr.

Kavl-i nz u lutf u kahru vasfn ehl-i dil kider

Nkte v ir [] gazelden gft u gyudur gara

(136-4)

Hikmet, eer o dudaklar sarho eden sevgili beni sarho etmeklealkoymasayd, tm kint benim iirlerimle dolard, demektedir.

Kint defter-i namum dutard ikmet

Ol leb-i mey-gn beni ser-mest hayrn itmeye

(220-7)

Hikmet, ilim ve mn bilginlerinden, kendisine bykleme yaplarak vesayg duyularak, bu dvna bir erh yaplmasn mit etmekte olduunusylemitir.

Rsihn- ilm man var mdm ikmet

deler tam tekrm ile bu dvna erh

10

(38-5)

Hikmetiye gre dnya defterindeki en gzel eser iirdir. O, iir veznininbahirlerini vezinsiz okuyanlarn mihnet denizinden kurtulamamasndilemektedir.

Bahr-i mihnetden kenra kmasun ey ikmet

Bahr-i vezn-i iri ol kim mest n-mevzn okur

(85-7)

Her air gibi Hikmet de iirlerinde kendisini vm, deerininbilinmediinden yaknmtr. iirlerinde, sylediklerini baarl bir ekildeuygulayamay, sk sk vezin kusurlarna rastlanmas, onun ok da baarlbir air olmadn gstermektedir.

b) Hikmetde Dil ve slupHikmetnin yaam olduu devir olan 17. asrda, ...Trk-Osmanl

irleri artk ran edebiyatna eskisi kadar deer vermiyorlard. Trk iirsanat, asrlardan beri bilhassa Trke syleyi bakmndan hayli yerli ve millibir istikmet alm bulunuyordu. Kullanlan Trke kelimelerin, Trkedeyimlerin ve halk syleyilerinin, bu arada Trk iirine mahsus birseslendiriin bu iire verdii ehre phesiz ok milli idi. Trk iiri daha geenasrlarda Ahmed Paa, Nect ve Nev gibi; Fuzl ve Bk gibi, kendiklsiklerini yetitirmiti.17.asrn birok sanatkrlar artk ran irlerini deil,kendi klsiklerini rnek edinmilerdi.8 Daha ok Nilde grdmz Sebk-iHind syleyiini Hikmetde de grmekteyiz. Hikmet iirlerinde sk sk terkiplisyleyileri kullanmtr. Bu terkiplerin ok az Trke kelime olup,

8 Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, st. 1997, c.2, s.

651

11

ounluunu Arapa ve Farsa kelimeler tekil etmektedir.Hikmetniniirlerinde 4l, 5li,6l terkipler kullandn grmekteyiz.

Afitb- hasret-i vasl- ruhnda dem-be-dem

Sye-bnum det-i gamlarda d-rh olm baa

(2-5)

Her dem ister ola yz evkile pervne-i rh

le-i em-i reh-i r- dil-dra fed

(10-2)

Ahker-i h- hayl-i hl-i anber-byua

Nola ger tam zinden olsa micmer fitb

(14-26)

Bir dem yine bu sencel-i dilden cd degl

Nak- hayl-i sret-i behcet-fez-y dost

(20-6)

Nee-i muciz-i cn-bah- Mesh-i lal

Komad rh-fez-y leb-i hbna revc

(31-6)

Seyr-i pr-ive-i reftr- kad-i dil-cyu

Komad serv-i seh sahn- glistna revc

(31-16)

onceler am dehen glende kanun vire

Istlh- nkte-i lal-i leb-i cnna erh

(38-4)

12

Ll shanz Hikmetiy ehl-i dil ire

avvs- dr-i bahr-i shan-senc-i haylz

(96-7)

ehd-i tene-i lal-i revn-bahu olan k

Yatursa hk-i kyu ire ger bi yl trb olmaz

(110-2)

Kulle-i nz- visl-i yra pervz itmege

Sm zer gibi dil murg- dile olmaz kanat

(139-11)

Fed-y cn-fez-y lal-i yram okdan ey dil men

adeng-i gamze-i celld- yra imtinnum yok

(161-6)

Sedd-i rh- km olup baht- siyh- ehl-i dil

Ren olmaz m erg- kadr-i ch- ehl-i dil

(179-1)

Cra-ke-i ski-i bezm-i ezel

Kld beni mest-i mey-i lem-yezel

(239-1)

Bu eyym- hayt-efzda ey dil her gl-i hamr

Tesell-bah- hicrn- ruh- zib-y cnndur

(280-6)

13

Hikmet, dvnnda bugn iin yaygn olmayan baz kelimelerikullanmtr: Belkim, bah, yah, yoh, bular, aham, yasdanup, karanku,sencileyin, anclayn, yuvar, synmez, sagnma, kucmak, nite, bah, birle,anca, menem, eyleyben, saralm, ylgar, kocaldn, ndin, ylgarda, altun,idiser, konuluk, varayn, almadn, kaan, yahi, kimi, tri, algl,yogulmak,yohlar, olmaysar,sayru, korkarn, baglyayn, mak, yilter... gibi.

Klca kalmaz tende cnum ne alsa destine

neden belkim eker ol zlf-i anber-br g

(35-2)

Kucmakdil miynn ol em-i pertev

Mkil sagnma rite-i sna bagludur

(93-6)

Terk eyleyben akl dil det-i cnn

Demdr dutalum irs ile Mecnn kbelinden

(194-3)

Yasdanur her kim der-i devlet-mebn sdkla

Pye-i ulyya ikdm eyleyiser b-gmn

(286-17)

Divanda zgn syleyiler bulunmaktadr.Ay tutulmasn, felein ayrlk ateinden dolay gsne da stne da

vurmas eklinde sylemitir.Srh-r mh grp sanma dutulm ki felek

am- hicrde urup ggsine dg stne dg

(151-3)

14

Sevgilinin ay yz ortal kapladndan, gne batmaktadr diyerek hsn-i talil yaplmtr.

Ayag varmazd garba fitbu varmaga

Ger meh-i ruhsrn ol gl-ehre pinhn itmeye

(220-5)Gl gzel kokusunu, sabah rzgarnn sevgilinin anber kokulu zlfn

kmldatmas sonucu almtr.Gl bu ho by eh kandan bulurd her seher

Ger sab depretmeseydi zlf-i anber-bru

(233-2)Sevgilinin salar, gl aacnda rakseden ylana benzetilmitir.

Serv-kadd zre gs-y hrmnu gren

an nihl-i verde kmdur klur eh-mr raks

(134-4)Ak sevgilinin yoluna tm varln koymutur. Geriye bir can kalmtr, o

da feda olsun demektedir.Koydum yolnda sm zer cmle varum

Bir cn ki kalm ol dah olsun fed-y dost

(20-13)

Hikmet, allmn dnda syleyiler de kullanmtr. An,sevgilisine giriftar olmas karsnda hayfler etmesi gerek hayata yakn,daha realist bir yaklamdr. Klasik iirde byle bir anlay yoktur.

Ben olam ey gonce-i dil blbl-i zru sen

Dil eke her dem cef-y mihnet-i hru sen

15

kbet agyr- bed-girdr ola yru sen

Gelmeye agyr ile yr olmadan ru sen

ayflar olsun baa koldum giriftru sen

(243-1)

c) Dvndaki Ataszleri ve Deyimler17.yy daki halk syleyilerine ynelme sonucunda iirlerde atasz ve

deyimlerin kullanm da artmtr. Hikmetde de bu kullanmlargrebilmekteyiz.

c.a) Ataszleri: Hikmet ataszlerini daha ok rublerinde kullanmtr.Gzden rak olan gnlden de rak olur: Hikmet bu ataszn kendi

anlamnda deil de, bu sz dorulamayan bir anlamda kullanmtr.Sevgilinin gzden uzak olmas gnlden de uzak olmas demek deildir.nk gnl gzden nce sever diyerek ataszn farkl bir ekildekullanmtr.

Gzden rag olursa glden degl rak

Kim ddeden dil evvel olur in-y dost

(20-16)

Gnlden gnle yol vardr: Gnlden gnle yol vardr derler; fakatayplama ta o yolu kapatmtr.

Glden gle yol var imi dirler(di) amm kim

Arada seng-i tan ile o yol okdan kapanmdur

(72-3)

Resm-i vefya virmek in ikmet nesin

16

Dilden dile muhabbet anun gzr ider

(82-8)

Yer pek girilmez, gk yksek klmaz: Ahm gklere kt, gz yalarmyere indi; fakat ben isteklerime ulaamadm. nk yer kat, gk ise uzaktr.

kd hum gklere gedi sirikm yerlere

rmedm maksda hir yer katdur gk rag

(152-3)

Sz gm ise skut altndr:Shanu nukre ise lk sktu zerdr

Eyle hatm-i shan ey tab- gher-kn- shan

(192-22)

Srrn dman bilmesin dersen dostuna ama: iirde tam olarak buatasz kastedilmese de benzer bir syleyi olarak kabul edebileceimizdenburaya aldk.

Bir nashat ki ilde cr ola

Gerek ol pend itibr ola

Srru yra syleme zr

Belki yru bir zge yr ola

(255)

yileecek hastann hekimi ayana gelirmi:Men-i dil-hasteye seni grmek

Aceb olmaz bugn ki old nasb

17

aste n shhate md eyler

Gelr ol derd-mende karu tabb

(262)

Gn domadan neler doar:

Ay u n saa dimem itme

*Lk olma zamneden gfil

Feshe yetmez mi leyletl-hubl

Togmadn gn neler togar ey dil

(271)

Geen mr geri gelmez:Dutalum kim hm-y devlet uup

Her kim bana varup konmaz

o ger mri kadrini bil

Ki geen gn dah gir gelmez

(272 )

Zaman sana uymazsa sen zamana uy:

Sz- arhu ternesi okolur

Dime dutmam kulakterneye ben

Saa uymaz ise zamne eger

Uyasun sen gerek zamneye sen

(273 )

Eski dman dost olmaz, domuz derisinden post olmaz:Togru dirler eski dmen degmede olmaz m dost

18

Dost olnca bir tarafdan gsterr l-bd rehak

(282-15)

Kii kendine ettiini lem bir yere gelse edemez:

Kiin yine kendye itdgin

demez yogulsa bu lem ki var

(285-15)

Dvnda bunlardan baka atasz olup olmadndan emin olmadmz,vecizli bir syleyii ieren kullanmlar da grmekteyiz:

Yegdr ey Hikmeti her bahse skt olsa cevb

Mr eger klm ola nola Sleymn ile bahs

(27-20)

Togru olmazsun neden ukla ey serv-kadd

Servde olmaz bilrsn nki bir sr kec

(34-3)

Her ii kecdr adnu keclginden ikmet

Toru olmaz glgesi ger olsa bir dvr kec

(34-5)

El-kssa nevdr mede sanup acebleme

blar vefsuz olmada resm-i kadmdr

(69-6)

arm-i ky- dilberde rakb-i b-edeb neyler

Edebsz deme ey ikmet tazr lzmdur

19

(84-5)

Nedendr merdm-i emi brakm fitneler dehre

alatm ikmet dirlerdi merdmden hat kmaz

(102-7)

Ezelden tarh olup klarn gy rsyla

Cef bnydnu andanm asl kim harb olmaz

(110-4)

Akbir srdur dil-i ukile hem-rz olur

tmek olmaz srr- ak degme bir ndna ar

(135-5)

Bu mukarrerdr ki nutkolmaz kesilmi bada

Lk olmaz kesmeyince ban gy kalem

(180-25)

c.b. Deyimler:Hikmetinin divannda deyimleri ska kullandn grmekteyiz. En sk

kullanlan deyimlerden birisi akln almak deyimidir. An akln sevgilialmtr.

Yitrmi Hikmet akln bua mmkin mi inkru

Sen almsun anu akln saa lem gmn eyler

(73-7)Dier bir deyim de can vermek tir. Ak sevgili ile bazar etmi; valsna

karlk cann vermitir.Met- vasla virdi ikmet cn

20

Anu yr ile bzrndadur ha

(144-5)dil uzatmak deyiminin tevriyeli olarak kullnldn grmekteyiz.

Kat iderler dem-be-dem em dilin mikr ile

Dil uzadur grdiler sen-tek meh-i tbna em

(145-15)Divanda yer alan balca deyimler unlardr:

ac sz :155/6, 192/4azna al :232/3akl banda :277akl bandan git- :166/2akl elden gider- :26/4akln al- :73/7, 88/2,161/3,162/7, 166/2,190/6akln batan al- :100/6, 203/2, 230/2akln ver- :119/4, 277akln yanndan ayrma- :211/4akln yitir- :73/7lemi kapla- :17/3aman verme- :6/3in eyle- :3/7ayana yz sr- :156/18, 200/25, 278ayan kes- :122/6bar delin- :77/3bar yank :145/9

21

barna bas- :174/7, 216/2ba e- :195/3ba eme- : 95/10baa klma- :128/1bana al- :120/3bana dolan- :217/5bana toprak savur- :15/2, 121/16ban duvara vur :125/4balar zre tut- :31/2bir iim su :59/2can fed et- :83/5, 86/7can fed ol- :20/13, 145/9can sakn- :18/6can ver- :2/3, 22/1, 27/16, 44/3, 45/11, 94/3, 108/3, 144/5,173/1, 182/4, 200/27cana gel- :114/5, 150/4cana getir- :184/4cann kurtar- :10/3re bul- :89/5dil uzat- :132/4, 145/15dilden ge- :6/6dili varma- :88/5dnyay bana dar eyle- :200/10el ver- :184/6emana getir- :23/1eii toprana yz sr- :19/4fed ol- :18/7

22

frsat el ver- :19/5gfil ol- :3/7gsne ur- :26/3gkte araken yerde bul- :268gnl alak :200/13gnl d- :95/29gnln al- :161/2, 191/1gnln ele- :231/1gnl bala-(dil) :85/3gnl ver- :26/5, 35/5, 45/1, 58/2, 97/2,114/3, 117/2,135/12,211/4, 212/4, 218/4, 226/1gz aar- :18/4gz gnl al- :131/6gz kesme- :189/1harb ol- :110/1,4hasret ek- :50/8hasret ile l- :9/7hatra aldrma- :20/19hatr de- :20/19hkmn yrt- :23/3kadrini bil- :25/5,159/8kan ala- :16/1, 35/6,40/5,111/5,135/2, 175/4,176/3, 239/29kan alat- :286/12kan dk- :6/3,75/5, 125/7, 191/4, 214/3kan i- :214/3kan ya dk- :150/7kann dk- :191/4

23

kanl ya ak- :41/5 , 101/6kapsn bekle- :6/5kalarn at- :87/1kyamet kop- :21/1kk bala- :221/3kurban ol- :31/15mecnuna dn- :18/1minnet bil- :7/1minnet ek- :229/6odlara yan- :26/1pyna d- :19/3reh bulma- :14/9szn tut- :182/4toprana yz sr- :170/2mit kes- :120/1, 241/9ydna gel- :45/20ya akt- :51/25yolunda ba koy- :159/1yolunda can ver- :113/5yz evir- :280/9yz sr- :17/5, 80/2, 149/10

d) Hikmetnin Etkilendii ve Etkiledii airler:Kaynaklarda Hikmet ile ilgili bir bilgi bulunmamasndan dolay, onun

hangi irlerden etkilenip, hangi irleri etkiledii konusunda bir bilgimiz

24

yoktur. Hikmetnin Badat valilerinden bahsetmesi, Badat seferine katlmgibi ifadeler kullanmas (bkz.284, 285, 287, 289 nolu manzumeler), burc-evliyadan bahsetmesi, zer Trkesini hatrlatan szckler kullanmasonun Fuzlden etkilenmi olabileceini bize dndrtmektedir.

Dvndaki bir manzumenin (bkz.141 nolu manzume) makta beytindeFuzlnin ad gemektedir. Hikmet burada, Fuzlnin bir gazelindekisyleyiini almtr.

Ger ok istersen Fuzl az et sz

Kim ok olmaktan klptr ok azz hr sz9

Fuzl

Kim bu msra ne ho dimi Ful ikmet

Kim okolmakdan klupdur okazzi hr laf

Hikmet

Hikmet, grdmz kadaryla, dikkat eken bir yn bulunmayanvasat bir airdir. Dolaysyla net bir ey syleyemesek de baka airlerietkilemi olabileceini pek de dnemiyoruz.

C) Dvn

Milli Ktphane Yazmalar Katalounda 06.Mil.Yz. F.B. 294/1 numarasile yer alan dvn hakknda u bilgiler yer almaktadr: Hikmet l.1080/1669

9 Prof. Kenan Akyz ve dierleri, Fuzl Dvn, Aka Yay., Ankara 200, s.188

25

Talik hatla 210x 143 155x85 mm lsnde, 17 satrl, 1a-81ayapraklarnda10, rutubet lekeli harf filigranl kada yazlmtr. Szbalarkrmz mrekkeplidir.Kahverengi mein cilt ierisindedir.

_6_,! 28_