17. prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla dzieci i młodzieży

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Anna Syska Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla dzieci i młodzieŜy 322[03].Z3.03 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007


1

Recenzenci: lek. med. Ewa Rusiecka lek. med. Paweł Szymczyk Opracowanie redakcyjne: mgr Anna Syska Konsultacja: mgr Ewa Kawczyńska-Kiełbasa Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[03].Z3.03 „ Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla dzieci i młodzieŜy”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu higienistka stomatologiczna. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


2

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 4 3. Cele kształcenia 5 4. Materiał nauczania 7

4.1. Organizacja opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieŜą oraz osobami z dysfunkcjami róŜnych układów

7

4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 14 4.1.3. Ćwiczenia 15 4.1.4. Sprawdzian postępów 17

4.2. Ocena stanu zdrowotnego i etiologia chorób narządu Ŝucia u dzieci i młodzieŜy

18

4.2.1. Materiał nauczania 18 4.2.2. Pytania sprawdzające 27 4.2.3. Ćwiczenia 27 4.2.4. Sprawdzian postępów 31

4.3. Kontrola stanu uzębienia i zasady oczyszczania zębów 32 4.3.1. Materiał nauczania 32 4.3.2. Pytania sprawdzające 37 4.3.3. Ćwiczenia 37 4.3.4. Sprawdzian postępów 39

4.4. Stomatologiczna edukacja prozdrowotna dzieci i młodzieŜy 40 4.4.1. Materiał nauczania 40 4.4.2. Pytania sprawdzające 45 4.4.3. Ćwiczenia 46 4.4.4. Sprawdzian postępów 48

4.5. Specjalistyczne programy komputerowe i zasady etyki 49 4.5.1. Materiał nauczania 49 4.5.2. Pytania sprawdzające 51 4.5.3. Ćwiczenia 52 4.5.4. Sprawdzian postępów 53

5. Sprawdzian osiągnięć 54 6. Literatura 58


3

1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu oprowadzenia edukacji

prozdrowotnej dla dzieci i młodzieŜy. W poradniku zamieszczono:

– wymagania wstępne, umiejętności jakie powinien posiadać uczeń przed przystąpieniem do realizacji programu jednostki modułowej,

– cele kształcenia, umiejętności jakie uczeń podczas realizacji programu jednostki modułowej,

– materiał nauczania, w którym zawarte są niezbędne treści teoretyczne, umoŜliwiające prowadzenie edukacji prozdrowotnej dzieci i młodzieŜy,

– pytania sprawdzające, które umoŜliwi ą ocenę przygotowania do wykonania ćwiczeń, – ćwiczenia, które zawierają: polecenie, sposób wykonania, wykaz materiałów do

wykonania ćwiczenia oraz pomagają ukształtować umiejętności praktyczne i zweryfikować nabytą wiedzę teoretyczną,

– sprawdzian postępów, który pomoŜe ocenić poziom wiedzy po wykonaniu ćwiczeń, – sprawdzian osiągnięć, który po zrealizowaniu programu jednostki modułowej pozwoli

ocenić poziom nabytych umiejętności w procesie kształcenia, – wykaz literatury.

Schemat układu jednostek modułowych

322[03].Z3.01 Planowanie i organizowanie

stomatologicznej działalności edukacyjnej

322[03].Z3 Edukacja zdrowotna

322[03].Z3.02 Prowadzenie edukacji prozdrowotnej

dla kobiet w ciąŜy i karmiących

322[03].Z3.03 Prowadzenie edukacji prozdrowotnej

dla dzieci i młodzieŜy

322[03].Z3.04 Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla

osób dorosłych i w podeszłym wieku


4

2. WYMAGANIA WST ĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− rozróŜniać rodzaje wad zgryzu, − rozwiązywać problemy, − komunikować się z osobami w róŜnym wieku, − stosować zasady higieny jamy ustnej, − współpracować w grupie, − korzystać z róŜnych źródeł informacji, − posługiwać się podstawową terminologią stomatologiczną, − korzystać z komputera.


5

3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: – scharakteryzować organizację opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieŜą w Polsce, – scharakteryzować podział na grupy dyspanseryjne i grupy ryzyka zdrowotnego, – scharakteryzować organizację opieki zdrowotnej nad osobami z dysfunkcjami róŜnych

układów, – dokonać oceny stanu zdrowotnego narządu Ŝucia u dzieci i młodzieŜy, – określić wpływ czynników wewnątrzpochodnych i pochodzenia zewnętrznego na

powstawanie chorób jamy ustnej, określić wpływ dysfunkcji, parafunkcji i choroby próchnicowej na powstawanie wad zgryzu,

– określić wpływ wartości odŜywczej i konsystencji poŜywienia na kształtowanie narządu Ŝucia,

– określić znaczenie witaminy D w zapobieganiu krzywicy, – wyjaśnić wpływ przebytej krzywicy na powstawanie wad zgryzu, – wyjaśnić wpływ przebytych chorób wirusowych na wady rozwojowe jamy ustnej, – scharakteryzować szkodliwe nawyki u dzieci (ssanie palca, smoczka) i wyjaśnić ich

wpływ na powstawanie zmian ortodontycznych, – scharakteryzować metody zapobiegania wadom zgryzu i wyjaśnić konieczność leczenia

istniejących wad, – scharakteryzować przyczyny powstawania próchnicy zębów u dzieci i młodzieŜy, – wyjaśnić przyczyny powstawania próchnicy kwitnącej, – wyjaśnić wpływ słodyczy na powstawanie próchnicy, – wyjaśnić rolę związków fluoru w profilaktyce próchnicy zębów, – dobrać sposób szczotkowania zębów odpowiednio do wieku dziecka i stanu zdrowotnego

jamy ustnej, – wyjaśnić znaczenie spoŜywania owoców i warzyw w procesie mechanicznego

oczyszczania zębów, – wyjaśnić potrzebę wczesnego badania stomatologicznego dzieci i konieczność leczenia

zębów mlecznych, – zachęcić rodziców i opiekunów do częstego kontrolowania stanu uzębienia dzieci

i utrwalania prawidłowych nawyków higienicznych oraz ewentualnego leczenia stomatologicznego,

– zaplanować działania edukacyjne z zakresu profilaktyki stomatologicznej dla dzieci i młodzieŜy, z uwzględnieniem odbiorców z dysfunkcjami róŜnych układów,

– dobrać metody i środki dydaktyczne odpowiednio do wieku oraz moŜliwości poznawczych dzieci i młodzieŜy,

– przygotować pomoce dydaktyczne do prowadzenia stomatologicznej edukacji zdrowotnej,

– zastosować zasady porozumiewania się z dziećmi i młodzieŜą, – przeprowadzić zajęcia edukacyjne z zakresu profilaktyki próchnicy zębów dla dzieci

i młodzieŜy, – przeprowadzić zajęcia edukacyjne z zakresu profilaktyki chorób przyzębia dla dzieci

i młodzieŜy, – przeprowadzić zajęcia edukacyjne z zakresu profilaktyki ortodontycznej dla dzieci

i młodzieŜy, – poprowadzić zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieŜy z zakresu racjonalnego

odŜywiania, ze zwróceniem uwagi na wartość odŜywczą i konsystencję pokarmów, – zastosować metody pracy indywidualnej i grupowej,


6

– opracować, we współpracy z lekarzem dentystą, kierownictwem placówek oświatowych i wychowawcami, program profilaktyki zdrowotnej w ramach stomatologicznej opieki nad uczniami,

– zachęcić nauczycieli przedszkoli i szkół do realizacji programu profilaktyki stomatologicznej,

– ukierunkować personel opiekuńczo-wychowawczy Ŝłobka i przedszkola na organizowanie zabaw mających na celu utrwalenie prawidłowych nawyków higienicznych i dietetycznych,

– zorganizować wystawy i konkursy o tematyce stomatologicznej, – uzgodnić sposób informowania rodziców i opiekunów o stanie uzębienia dzieci

i młodzieŜy, – posłuŜyć się specjalistycznymi programami komputerowymi, – udokumentować przeprowadzone działania edukacyjne, – zastosować ogólnie przyjęte zasady etyki.


7

4. MATERIAŁ KSZTAŁCENIA 4.1. Organizacja opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieŜą oraz

osobami z dysfunkcjami róŜnych układów

4.1.1. Materiał nauczania Opieka zdrowotna w Polsce

Opieka zdrowotna to zorganizowane działanie szeregu instytucji słuŜby zdrowia słuŜące kompleksowej ochronie zdrowia.

Zgodnie z artykułem 68 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej prawo do ochrony zdrowia przysługuje kaŜdemu, niezaleŜnie od sytuacji materialnej. Szczególną opieką zdrowotną objęte są osoby w podeszłym wieku, niepełnosprawne, kobiety cięŜarne oraz dzieci.

Pierwszym ogniwem w kontaktach lekarz – pacjent jest lekarz podstawowej opieki zdrowotnej. Najczęściej jest to specjalista medycyny rodzinnej (lub zespół internista + pediatra). MoŜe on zadecydować o skierowaniu pacjenta do poradni specjalistycznej lub szpitala.

Bez skierowania moŜna udać się do poradni: − stomatologicznej, − okulistycznej, − onkologicznej, − ginekologiczno-połoŜniczej, − skórno-wenerologicznej, − psychiatrycznej.

Bez skierowania do lekarza specjalisty mogą takŜe udać się osoby: − chore na gruźlicę, − zakaŜone wirusem HIV, − inwalidzi wojenni i osoby represjonowane, − osoby uzaleŜnione od alkoholu, środków odurzających i substancji psychotropowych

jeŜeli wizyta ta jest elementem programu leczenia nałogu. Lekarz podstawowej opieki zdrowotnej udziela świadczeń zdrowotnych w publicznych

oraz niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej (ZOZ), prywatnych praktykach lekarskich lub grupowych praktykach lekarskich. JeŜeli placówki te podpisały odpowiednie umowy z Narodowym Funduszem Zdrowia, leczenie w nich jest bezpłatne. Przychodnię, w której się leczymy, a więc i lekarza pierwszego kontaktu wybieramy sami.

W ramach podstawowej, bezpłatnej opieki zdrowotnej od poniedziałku do piątku moŜemy równieŜ uzyskać pomoc pielęgniarki lub połoŜnej środowiskowej. W nocy oraz w niedziele i święta, w nagłych zachorowaniach, przy pogorszeniu stanu zdrowia osób przewlekle chorych pomoc lekarską, równieŜ bezpłatnie, moŜemy uzyskać w placówkach pomocy doraźnej, wskazanych przez przychodnię podstawowej opieki zdrowotnej. W stanach zagroŜenia Ŝycia, po wypadkach, urazach pomocy udziela pogotowie ratunkowe. Opieka zdrowotna nad dziećmi i młodzieŜą

Szczególną opieką zdrowotną w Polsce objęte są dzieci. JuŜ w okresie prenatalnym wykonywany jest szereg badań nienarodzonego jeszcze dziecka (badanie czynności serca płodu, ocena ruchliwości płodu) oraz matki (pomiary masy ciała, ciśnienia, morfologia krwi, badania moczu, oznaczanie poziomu glukozy, badania poziomu przeciwciał i in.), mający na


8

celu kontrolę właściwego rozwoju dziecka. Kobieta cięŜarna moŜe teŜ liczyć na instruktaŜ właściwego Ŝywienia, trybu Ŝycia oraz przygotowanie do porodu, połogu i karmienia piersią. Opiekę nad nią sprawuje lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, połoŜna oraz lekarz ginekolog.

JuŜ od pierwszych dni po urodzeniu wykwalifikowany personel medyczny bada stan zdrowia noworodka (tabela 1).

Tabela 1. Testy przesiewowe i badania profilaktyczne noworodka [5]

Badania wykonywane przez połoŜną/pielęgniarkę

Badania wykonywane przez lekarza oddziału połoŜniczego

i noworodkowego

0–4 doba Ŝycia

− ocena stanu ogólnego po urodzeniu,

− pomiary masy i długości ciała, obwodu głowy i klatki piersiowej,

− badania przesiewowe w kierunku fenyloketonurii oraz wrodzonej niedoczynności tarczycy,

− badanie słuchu.

− analiza ciąŜy i porodu, − ocena stanu ogólnego,

noworodka bezpośrednio po urodzeniu,

− ocena czynników ryzyka uszkodzenia słuchu,

− badania w kierunku dysplazji stawu biodrowego.

W ciągu 24 godzin po urodzeniu wykonywane są teŜ pierwsze szczepienia ochronne

(WZW typu B, gruźlica). 1–6 tydzień Ŝycia

Gdy dziecko znajduje się juŜ w domu, między pierwszym a szóstym tygodniem Ŝycia mają miejsce minimum cztery wizyty połoŜnej (wizyty patronaŜowe). Mają one na celu nie tylko obserwacje stanu zdrowia i rozwoju noworodka, ale teŜ ocenę czynników ryzyka w rodzinie oraz udzielanie rodzicom porad dotyczących pielęgnacji noworodka i moŜliwych badań profilaktycznych. Po zakończeniu cyklu wizyt połoŜnej dalsze (dla dziecka powyŜej drugiego miesiąca Ŝycia) świadczenia profilaktyczne realizowane są przez pielęgniarkę środowiskową (rodzinną).

W pierwszym – drugim tygodniu Ŝycia ma miejsce takŜe wizyta lekarza pediatry lub lekarza rodzinnego. Dokonuje on min. oceny rozwoju fizycznego dziecka, stanu neurologicznego, wykonuje badania w kierunku wykrycia wrodzonej dysplazji stawu biodrowego. W trzecim tygodniu Ŝycia przeprowadzane jest badanie okulistyczne wcześniaków. 2-6 miesiąc Ŝycia

Między drugim, a szóstym miesiącem Ŝycia powinny mieć miejsce kolejne konsultacje z lekarzem pediatrą (lub lekarzem rodzinnym), w terminach odpowiednich szczepień ochronnych. Poza wykonaniem szczepienia pielęgniarka oraz lekarz dokonują oceny rozwoju fizycznego i psychomotorycznego dziecka. Przeprowadzane są takŜe badania stanu neurologicznego, ryzyka zagroŜenia krzywicą, badania słuchu, które w wypadku zakwalifikowania do grupy ryzyka uszkodzenia słuchu mogą zakończyć się skierowaniem do odpowiedniej jednostki specjalistycznej. W 3–4 miesiącu Ŝycia dziecka moŜe mieć teŜ miejsce wizyta pielęgniarki środowiskowej. Przeprowadza ona instruktaŜ pielęgnacji niemowlęcia oraz ocenia stan zdrowotny rodziny.

W szóstym miesiącu Ŝycia dziecka naleŜy udać się z nim na pierwszą wizytę do stomatologa.


9

9–12 miesiąc Ŝycia Kolejne wizyty u pediatry powinny mieć miejsce w 9 i 12 miesiącu Ŝycia dziecka. Poza

wykluczeniem nieprawidłowości w rozwoju lekarz wykonuje (lub zleca wykonanie) odpowiednie szczepienia ochronne. Na tym etapie rozwoju dziecka konieczne są takŜe wizyty u stomatologa, który bada stan uzębienia mlecznego i jeśli to potrzebne zaleca fluorkowanie.

Badania przeprowadzane w kolejnych latach Ŝycia dziecka ilustruje tabela 2.

Tabela 2. Niektóre świadczenia opieki zdrowotnej oraz badania przesiewowe dla dzieci w wieku 2–6 lat oraz okres ich wykonania [5]

Wiek dziecka (lata)

Badania wykonywane przez pielęgniarkę

Badania wykonywane przez lekarza pediatrę lub lekarza

podstawowej opieki zdrowotnej

Badania wykonywane przez lekarza stomatologa

2

− wykrywanie zaburzeń rozwoju fizycznego

− badanie słuchu − wykrywanie zeza − pomiar ciśnienia

tętniczego

Bilans zdrowia, w tym min: − ocena rozwoju fizycznego

i psychomotorycznego − rozwój reakcji słuchowych − ocena rozwoju mowy

4

− badanie rozwoju fizycznego

− ostrość wzroku − badanie słuchu − statyka ciała − pomiar ciśnienia

tętniczego

Bilans zdrowia: − rozwój fizyczny,

psychomotoryczny i społeczny

− testu rozwoju reakcji słuchowych

− ocena rozwoju mowy

5 Ocena rozwoju fizycznego

psychomotorycznego i społecznego

− ocena stanu uzębienia (PUW-z dla zębów mlecznych) i kontrola higieny jamy ustnej

− profilaktyka fluorkowa

− profilaktyka ortodontyczna

6

− wykrywanie zaburzeń rozwoju fizycznego

− badania wzroku i słuchu

− statyka ciała − wady wymowy − pomiar ciśnienia

tętniczego

Bilans zdrowia: − tempo rozwoju fizycznego

i psychomotorycznego − ocena dojrzałości szkolnej − zakwalifikowanie do grup na

zajęciach wychowania fizycznego

− rozwój reakcji słuchowych i mowy

W ocenie „gotowości szkolnej” mogą takŜe brać udział pedagog i psycholog szkolny.

− ocena stanu uzębienia (PUW-z i PUW dla zębów stałych) i kontrola higieny jamy ustnej

− profilaktyka fluorkowa

− profilaktyka ortodontyczna

Badania przeprowadzane dla noworodków, dwu-, cztero- i sześciolatków to tzw. badania

bilansowe. Są to badania całej populacji dzieci w określonym wieku. Ich rolą jest wczesne wykrywanie chorób często występujących, zdiagnozowanie dzieci chorych i zapewnienie im odpowiedniej opieki specjalistycznej.


10

Rys. 1. Osoby wykonujące świadczenia profilaktyczne [opracowanie własne] Dzieci w wieku szkolnym takŜe podlegają profilaktycznej opiece zdrowotnej. Opiekę

taką sprawują: − lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, − lekarz stomatolog, − pielęgniarka lub higienistka szkolna.

Oprócz tego dla dzieci w wieku 10, 12, 13 i 18 lat przeprowadzane są badania przesiewowe. Wykonywane testy przesiewowe dotyczące m.in.: − wad postawy, − zeza, − ostrości wzroku, − widzenia barw, − słuchu.

Profilaktyczne badania lekarskie obejmują m.in. ocenę rozwoju fizycznego i psychospołecznego, ocenę układów ruchu i moczowo-płciowego, ocenę tarczycy, ocenę dojrzewania płciowego.

W klasach I–VI przeprowadzana jest profilaktyka fluorkowa metodą nadzorowanego szczotkowania zębów. Zadaniem pielęgniarki/higienistki szkolnej jest m.in.: − udzielanie pomocy przedlekarskiej, − prowadzenie dokumentacji medycznej uczniów, − organizowanie szczepień ochronnych, − wykonywanie i interpretowanie wyników testów przesiewowych, − organizacja profilaktycznych badań lekarskich, − prowadzenie profilaktyki fluorkowej.

Opieka lekarza stomatologa polega m.in. na: − przeprowadzaniu badań profilaktycznych, − profilaktyce próchnicy, − przeprowadzaniu profilaktycznych badań ortodontycznych, − zlecaniu szczególnej opieki stomatologicznej.

Dziecko

Lekarz stomatolog

Pielęgniarka

Lekarz rodzinny lub pediatra

PołoŜna


11

Grupy dyspanseryjne i grupy ryzyka zdrowotnego Grupa dyspanseryjna to grupa schorzeń przewlekłych, występujących w populacji

w częstości większej niŜ 1%. Osoby naleŜące do danej grupy dyspanseryjnej wymagają jednolitego leczenia, rehabilitacji i profilaktyki.

Podział na grupy dyspanseryjne: Grupa I – dzieci z ryzyka okołoporodowego. Grupa II – wady wrodzone, w tym m.in. wady mózgoczaszki i twarzoczaszki, wady układu oddechowego, układu krąŜenia, układu pokarmowego, układu moczowego, układu ruchu, narządów płciowych. Grupa III – przewlekłe zaburzenia odŜywiania i stany niedoborowe, np.: krzywica, niedobór lub nadmiar masy ciała. Grupa IV – zaburzenia w rozwoju psychicznym i somatycznym, np.: nerwice szkolne, niedorozwój psychiczny. Grupa V – wady i choroby narządu wzroku, np.: zaburzenia widzenia barw. Grupa VI – przewlekle choroby i wady jamy nosowo-gardłowej i narządu słuchu, zaburzenia mowy i słuchu, np.: nawracające zapalenie uszu. Grupa VII – przewlekłe choroby układu oddechowego, np.: astma oskrzelowa, gruźlica. Grupa VIII - choroby i zaburzenia układu krąŜenia, tkanki łącznej oraz choroba reumatyczna. Grupa IX – przewlekłe choroby układu moczowego. Grupa X – trwałe zaburzenia narządu ruchu i równowagi. Grupa XI – inne choroby przewlekłe, np.: alergie, choroba wrzodowa, nowotwory.

Grupa ryzyka zdrowotnego – grupa osób, która w wyniku posiadanych cech biologicznych, statusu społeczno – ekonomicznego oraz cech środowiska, w którym Ŝyje jest bardziej podatna na pewne choroby lub utratę zdrowia niŜ reszta populacji.

Noworodki z grupy ryzyka to m.in. dzieci: − których rodzice lub przodkowie posiadali dziedziczne choroby genetyczne, − których matka w trakcie ciąŜy przechodziła choroby mogące zagraŜać prawidłowemu

rozwojowi płodu, − u których wystąpiły komplikacje w trakcie porodu, − ze zbyt małą lub zbyt duŜą masą urodzeniową, − wcześniaki, dzieci urodzone po terminie, − u których po porodzie wystąpiły nieprawidłowe objawy, np. drgawki, zaburzenia

połykania i oddychania, wymioty, − których matka choruje na niedokrwistość lub posiada zaburzenia endokrynologiczne

(np. cukrzyca, choroby tarczycy). Czynniki te pozwalają wysnuć przypuszczenie, Ŝe organizm dziecka nie będzie działał

prawidłowo. Zaliczenie do danej grupy ryzyka dzieci starszych lub osób dorosłych opiera się o analizę

czynników wywołujących konkretną jednostkę chorobową. Na przykład w grupie ryzyka nadciśnienia znajdują się osoby: − otyłe, − palące papierosy, − z cukrzycą, − hiperlipidemią.

Opieka zdrowotna nad osobami z dysfunkcjami róŜnych układów Lekarz podstawowej opieki zdrowotnej po przeprowadzeniu odpowiednich badań moŜe:

− skierować pacjenta do poradni specjalistycznej, w tym do poradni rehabilitacyjnej, − zalecić pielęgniarską długoterminową opiekę domową, − skierować na leczenie uzdrowiskowe.


12

Inne formy opieki nad osobami przewlekle chorymi to: − pobyt w zakładach długoterminowej opieki zdrowotnej, − opieka paliatywna, − rehabilitacja na oddziałach ogólnoustrojowych, neurologicznych, kardiologicznych,

pulmonologicznych. Zakłady długoterminowej opieki zdrowotnej

Poza opieką lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, pielęgniarki środowiskowej i połoŜnej oraz poradami otrzymanymi w przychodniach specjalistycznych pacjenci obłoŜnie i przewlekle chorzy mogą zostać skierowani do stacjonarnych zakładów długoterminowej opieki zdrowotnej. Nie dotyczy to osób kwalifikujących się do domów opieki społecznej, wymagających opieki ze względu na status materialny lub zaawansowaną chorobę nowotworową.

Skierowanie takie dotyczy na przykład osób, które zakończyły pobyt na szpitalnym oddziale opieki krótkoterminowej oraz na oddziale dla osób przewlekle chorych, jednak nadal wymagają całodobowej opieki, obserwacji bądź rehabilitacji. Opieka moŜe być kontynuowana w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub opiekuńczo-leczniczym. Zakłady te zapewniają okresową (obydwa typy zakładów) lub stałą (wyłącznie zakłady opiekuńczo-lecznicze), całodobową opiekę oraz pielęgnację dla osób nie wymagających hospitalizacji, ale niezdolnych do samodzielnego funkcjonowania i samoopieki lub, dla których niezbędna jest kontynuacja leczenia, np.: zakłady opiekuńczo-lecznicze dla pacjentów w stanie wegetatywnym, zakłady opiekuńczo-lecznicze dla pacjentów wentylowanych mechanicznie. Pobyt w zakładach jest częściowo (zakłady publiczne) lub całkowicie (zakłady niepubliczne) płatny. Pielęgniarska opieka długoterminowa

Pacjenci nie wymagający hospitalizacji, nie wyraŜający zgody lub nie mogący przebywać w zakładach opieki długoterminowej, przewlekle chorzy, niezdolni do samoopieki mogą ubiegać się o pielęgniarską opiekę długoterminową. Pielęgniarka: a) współpracuje z lekarzem pierwszego kontaktu, b) pracuje na obszarze ok. 30 km2, c) przygotowuje chorego oraz jego rodzinę do samoopieki, radzenia sobie

z niepełnosprawnością. d) pomaga pacjentom wymagającym na przykład:

− kroplowych wlewów doŜylnych, − karmienia przez zgłębnik i przetokę, − płukania pęcherza moczowego, − zakładania i usuwania cewnika, − opieki i pielęgnacji w związku z oddychaniem przez rurkę tracheotomijną.

Opieka paliatywna/hospicyjna

Osoby nieuleczalnie chore, w fazie dalekiego zaawansowania choroby lub u kresu Ŝycia podlegają tzw. opiece paliatywnej (hospicyjnej). Opieka ta obejmuje równieŜ rodzinę osoby chorej, ma na celu wspomaganie jej w trakcie choroby bliskiej osoby (udzielanie porad lekarskich, pielęgniarskich, psychologicznych) oraz zaraz po jej śmierci. Na system opieki paliatywnej składają się: − oddział medycyny paliatywnej (hospicjum stacjonarne, oddział szpitalny) – średni czas

pobytu ok. 30 dni,


13

− hospicjum domowe – zespół hospicjum domowego działa na obszarze ok. 60 km, wizytuje pacjentów w domach, udziela porad telefonicznych. Czas opieki nad osobami dorosłymi to ok. 90 dni,

− hospicjum domowe dla dzieci – działa na obszarze ok. 200 km, − poradnia medycyny paliatywnej. Rehabilitacja

Rehabilitacja oznacza zbiór świadczeń obejmujący: − poradę lekarską, w tym poradę rehabilitacyjną dla noworodków i niemowląt: badanie,

ustalenie programu rehabilitacyjnego, skierowania na dodatkowe badania i konsultacje i inne,

− poradę fizjoterapeuty, − zabiegi fizjoterapeutyczne.

Świadczenia mogą być realizowane: − w poradniach rehabilitacyjnych, − w domu pacjenta (w przypadku znacznych zaburzeń narządu ruchu wynikających

np. z uszkodzeń mózgu lub rdzenia kręgowego, postępujących chorób, tj. guzy mózgu, choroba Parkinsona),

− w szpitalnych oddziałach rehabilitacyjnych. Skierowanie do poradni rehabilitacyjnej moŜe wystawić kaŜdy lekarz. Rehabilitacja ogólnoustrojowa (trwająca zazwyczaj 3–6 tygodni) moŜe być

przeprowadzana w oddziale (w ośrodku) rehabilitacji dziennej lub w stacjonarnym oddziale szpitalnym. Pacjenci oddziału dziennego dojeŜdŜają w wyznaczonych terminach na zabiegi fizjoterapeutyczne lub konsultacje z zakresu neuropsychologii, logopedii, psychoterapii. Pobyt w stacjonarnym oddziale szpitalnym przysługuje pacjentom do 42 dni od zabiegu operacyjnego lub w przypadku urazu narządu ruchu powodującego znaczne upośledzenie funkcji.

Zabiegi rehabilitacyjne prowadzone są takŜe dla osób z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, po zabiegach na ośrodkowym układzie nerwowym i osób z róŜnym stopniem dysfunkcji układu nerwowego. Rehabilitacja neurologiczna (trwa od 3 do 16 tygodni) jest realizowana w oddziałach rehabilitacji neurologicznej lub w spełniających odpowiednie wymogi oddziałach ogólnorehabilitacyjnych.

Rehabilitacja kardiologiczna (trwa 2–8 tygodni) ma miejsce w oddziałach kardiologicznych i w ośrodkach/oddziałach dziennej rehabilitacji kardiologicznej. Kieruje na nią lekarz oddziału szpitalnego (oddziału chorób wewnętrznych) w wyjątkowych przypadkach lekarz poradni kardiologicznej.

Rehabilitacja prowadzona jest w przypadkach: − przedłuŜających się lub powikłanych chorób płuc, − przewlekłych chorób tj., rozedmy płuc, zaostrzenia w przebiegu astmy oskrzelowej, − u dzieci takŜe w przypadku: wrodzonych wad układu oddechowego, mukowiscydozy,

nawracających schorzeń dróg oddechowych towarzyszących chorobom przewlekłym na przykład epilepsji moŜe być prowadzona na oddziałach rehabilitacji pulmonologicznej. Skierowanie na rehabilitację wystawia lekarz oddziału stacjonarnego w wyjątkowych przypadkach lekarz poradni chorób płuc lub poradni alergologicznej. Czas rehabilitacji: od 3 do 6 tygodni.


14

Leczenie uzdrowiskowe W niektórych przypadkach lekarz ubezpieczenia zdrowotnego moŜe wystawić

skierowanie na leczenie uzdrowiskowe. Pobyt w sanatorium uzdrowiskowym jest realizowany w ramach urlopu wypoczynkowego, pacjent ponosi częściową odpłatność za pobyt. W trakcie pobytu przeprowadzane są zabiegi rehabilitacyjne.

Rys. 2. Elementy opieki zdrowotnej nad osobami z dysfunkcjami układów [opracowanie własne]

4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest opieka zdrowotna? 2. Jak jest zorganizowana podstawowa opieka zdrowotna w Polsce? 3. Jakie elementy składają się na opiekę zdrowotną nad dziećmi do 6 roku Ŝycia? 4. Kto sprawuje profilaktykę zdrowotną nad dziećmi w wieku szkolnym? 5. Jakie rozróŜniamy grupy dyspanseryjne? 6. Jak definiujemy grupy ryzyka? 7. Komu przysługuje pobyt w zakładzie długoterminowej opieki zdrowotnej? 8. Kim opiekuje się pielęgniarka w ramach opieki długoterminowej? 9. Kto moŜe zostać skierowany na rehabilitację?

Dysfunkcja układu

Zakład długoterminowej opieki zdrowotnej

Pielęgniarska opieka długoterminowa

Opieka hospicyjna

Poradnia specjalistyczna

Leczenie uzdrowiskowe

Rehabilitacja

Szpital


15

4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeczytaj zdania zawarte w tabeli i określ czy są one prawdziwe czy fałszywe. Tabela do ćwiczenia 1

ZDANIA PRAWDA FAŁSZ Opieka zdrowotna słuŜy kompleksowej ochronie zdrowia

KaŜdy moŜe udać się do specjalisty bez skierowania Testy przesiewowe noworodków słuŜą zakwalifikowaniu do grupy dyspanseryjnej

Badania bilansowe nie są wykonywane w celu zdiagnozowania dzieci chorych

Dzieci w wieku szkolnym nie podlegają profilaktycznej opiece zdrowotnej

Dziecko urodzone przed terminem naleŜy do grupy ryzyka

Palenie papierosów nie jest czynnikiem ryzyka nadciśnienia

Lekarz podstawowej opieki zdrowotnej moŜe skierować na leczenie uzdrowiskowe

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania, dotyczącym opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieŜą,

2) przeczytać uwaŜnie zdania zawarte w tabeli, 3) zaznaczyć znakiem X prawdę lub fałsz, 4) porównać zapisy w tabeli w grupie.

WyposaŜenie stanowiska pracy: − tabela do uzupełnienia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Przyporządkuj podane schorzenia do odpowiedniej grupy dyspanseryjnej: 1) przewlekłe choroby układu oddechowego, np.: astma oskrzelowa, 2) dzieci z ryzyka okołoporodowego, 3) wrodzona wada układu pokarmowego i układu ruchu, 4) przewlekłe choroby układu moczowego, 5) zaburzenia w rozwoju psychicznym i somatycznym (niedorozwój psychiczny, nerwice

szkolne), 6) trwałe zaburzenia narządu ruchu i równowagi, 7) przewlekle choroby i wady jamy nosowo-gardłowej, zaburzenia mowy i słuchu

np. nawracające zapalenie uszu, 8) przewlekłe zaburzenia odŜywiania i stany niedoborowe (krzywica, niedobór lub nadmiar

masy ciała),


16

9) wady i choroby narządu wzroku (np. zaburzenia widzenia barw), 10) inne choroby przewlekłe tj. alergie, choroba wrzodowa, nowotwory, 11) choroby i zaburzenia układu krąŜenia, tkanki łącznej oraz choroba reumatyczna. Tabela do ćwiczenia 2

GRUPA DYSPANSERYJNA

SCHORZENIE

Grupa I Grupa II Grupa III Grupa IV Grupa V Grupa VI Grupa VII Grupa VIII Grupa IX Grupa X Grupa XI

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenia, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym grup dyspanseryjnych, 2) przeanalizować wymienione schorzenia, 3) przyporządkować podane schorzenie do odpowiedniej grupy dyspanseryjnej, wstawiając

numer schorzenia obok właściwego numeru grupy w tabeli, 4) porównać wyniki w grupie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− tabela do uzupełnienia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.


17

Ćwiczenie 3 Wpisz do diagramu elementy opieki zdrowotnej nad osobami z dysfunkcjami róŜnych układów.

Diagram do ćwiczenia 3


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczący opieki nad osobami z dysfunkcjami róŜnych układów,

2) wyszukać elementy opieki zdrowotnej nad osobami z dysfunkcjami róŜnych układów, 3) wpisać wyszukane elementy do diagramu, 4) przeprowadzić analizę danego elementu opieki, 5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy: − diagram do uzupełnienia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie opieki zdrowotnej? � � 2) scharakteryzować opiekę zdrowotną nad dziećmi i młodzieŜą? � � 3) wyjaśnić rolę badań bilansowych? � � 4) scharakteryzować grupy dyspanseryjne? � � 5) podać definicję i przykład grup ryzyka? � � 6) scharakteryzować elementy opieki zdrowotnej nad osobami

z dysfunkcjami róŜnych układów? � �

Dysfunkcja róŜnych układów


18

4.2. Ocena stanu zdrowotnego i etiologia chorób narządu Ŝucia u dzieci i młodzieŜy

4.2.1. Materiał nauczania Pacjent zgłaszający się do gabinetu stomatologicznego moŜe wymagać zabiegów profilaktycznych, inny wyłącznie zabiegów leczniczych. Badania wstępne słuŜą określeniu indywidualnych potrzeb i skonstruowaniu odpowiedniego planu profilaktyczno-leczniczego dla konkretnego pacjenta. Stomatolog, wykonując badanie przedmiotowe ocenia przede wszystkim (u dzieci i młodzieŜy): − higienę jamy ustnej, − głębokość bruzd zębów trzonowych, − stan uzębienia i wypełnień, − warunki zgryzowe. JeŜeli pacjentem jest osoba dorosła, zwraca uwagę na stan: − przyzębia, − błony śluzowej jamy ustnej, − uzupełnienia protetyczne, − stan uzębienia, wypełnień, braki zębowe, − warunki zgryzowe oraz higienę jamy ustnej.

Na podstawie przeprowadzonych obserwacji stomatolog określa liczbę PUW. Ocena tej liczby jest szczególnie przydatna u dzieci i młodzieŜy. W tej grupie wiekowej występują dwa szczyty aktywności próchnicy (4–8 roku Ŝycia, a następnie 11–18 rok Ŝycia). Analiza liczby PUW pozwala ustalić następujące parametry: − intensywność próchnicy (liczba PUW, czyli suma P+U+W), − aktualną aktywność próchnicy (liczba P), − stopień dbałości o uzębienie (stosunek liczby W do PUW), − postęp próchnicy w danym okresie czasu (porównanie liczb PUW w okresie,

np. rocznym). Próchnica i choroby miazgi

Próchnicą określamy proces odwapnienia i rozpadu twardych tkanek zęba. Pierwsze oznaki próchnicy zębów mlecznych moŜna zaobserwować u dzieci około pierwszego roku Ŝycia. Zmiany próchnicowe pojawiają się najczęściej w miejscach, w których higiena zębów jest utrudniona, takich jak: powierzchnie styczne zębów (obszary między zębami), bruzdy zębów przedtrzonowych i trzonowych, powierzchnie przyszyjkowe.

Ze względu na głębokość zmian w tkankach zęba próchnicę (zębów zarówno mlecznych jak i stałych) moŜna podzielić na: − próchnicę początkową – nieznaczne przebarwienie szkliwa (zmatowienie) i nieznaczna

utrata składników mineralnych, nie występuje ubytek tkanki twardej zęba, − próchnicę powierzchowną – pojawiają się zmiany chorobowe na pewnym obszarze

szkliwa (zmniejszona zawartość składników mineralnych, ubytek szkliwa), − próchnicę średnią – zmiany dotyczą zarówno szkliwa jak i zębiny, − próchnicę głęboką – ognisko próchnicowe sięga prawie do miazgi. Przyjmując za kryterium podziału szybkość rozwoju próchnicy moŜemy wyróŜnić: − próchnicę ostrą – gdy zmiany próchnicowe rozwijają się bardzo szybko, − próchnicę przewlekłą – dotyczy najczęściej osób dorosłych. Proces jej rozwoju zostaje

spowolniony na skutek wytwarzania zębiny wtórnej przez komórki miazgi,


19

− próchnicę zatrzymaną – proces rozwoju próchnicy ulega zatrzymaniu, prawdopodobnie dzięki zabiegom higienicznym,

− próchnicę kwitnącą – typ próchnicy rozwijający się szybko, obejmujący wiele zębów. Próchnica moŜe rozwijać się na powierzchniach mało typowych. Za przyczyny rozwoju próchnicy kwitnącej uwaŜa się: − dietę bogatą w słodycze, słodkie napoje, − nieprawidłową higienę jamy ustnej, − kserostomię (niedostateczne wydzielanie śliny), − wady w budowie zęba (niedorozwój zębiny lub szkliwa).

Rys. 3. Przyczyny próchnicy kwitnącej [opracowanie własne]

W powstawaniu zmian próchnicowych odgrywają rolę następujące czynniki: − płytka nazębna, − podatność zęba, − podłoŜe, − czas.

Płytka nazębna to kolonie bakterii próchnicotwórczych. W fazie początkowej próchnicy są to paciorkowce Streptococus mutans, które posiadają zdolność do przytwierdzania się do szkliwa i wytwarzania zewnątrzkomórkowo kwasów oraz wielocukru – dekstranu. To właśnie wytwarzane wielocukry chronią kolonie bakteryjne przed przenikaniem substancji zobojętniających kwasy, nadają płytce lepkość. W miarę postępu choroby w ognisku próchnicowym pojawiają się bakterie o coraz mniejszych wymaganiach tlenowych – pałeczki Lactobacillus acidophilus (względne beztlenowce). Płytka gromadzi się w tych miejscach, do których trudno dotrzeć w trakcie zabiegów higienicznych, lub które nie ulegają mechanicznemu oczyszczaniu w trakcie procesu Ŝucia, takich jak: poddziąsłowo w rowku dziąsłowym, w bruzdach i szczelinach zębów, na powierzchniach wypełnień, na aparatach ortodontycznych, na gładkich powierzchniach zębów w miejscach trudniej dostępnych.

Głębokie bruzdy zębów czy nadmierne stłoczenie w łuku zębowym utrudniające zabiegi higieniczne to przykłady cech zęba zwiększających podatność na próchnicę. Zaburzenia mineralizacji czy rozwoju twardych tkanek zęba, niewystarczająca ilość fluoru w trakcie rozwoju zęba ułatwiają rozpoczęcie zmian próchnicowych. Szczególnie naraŜone na próchnicę są zęby mleczne, których szkliwo jest słabiej zmineralizowane niŜ szkliwo zębów stałych, kanaliki zębinowe posiadają większy przekrój (łatwiej tam wniknąć bakteriom), a zębina i szkliwo są cieńsze niŜ w zębach stałych.

Próchnica kwitn ąca

kserostomia

brak higieny

wady w budowie zęba

Dieta bogata w słodycze


20

Rozwojowi próchnicy sprzyjają węglowodany: skrobia, sacharoza. Stanowią one dla bakterii próchnicowych podłoŜe i substrat. Bakterie wykorzystują uzyskane z sacharozy dwa cukry proste: glukozę do wytwarzania dekstranu oraz fruktozę dla wytwarzania kwasu mlekowego utrzymującego optymalne dla ich rozwoju, niskie pH.

Rys. 4. Czynniki odpowiedzialne za powstawanie próchnicy [4]

Przez około pół godziny po spoŜyciu węglowodanów pH w płytce nazębnej utrzymuje się na poziomie sprzyjającym rozwojowi bakterii próchnicotwórczych. Częste spoŜywanie posiłków, pokarmy bogate w węglowodany, spoŜywanie słodyczy między posiłkami lub tuŜ przed snem, unikanie systematycznego szczotkowania zębów to częste przyczyny rozwoju próchnicy. Niekorzystne dla niemowląt jest karmienie w porze nocnej, kiedy wydzielanie śliny jest zmniejszone – węglowodany pozostają więc dłuŜej w styczności z zębem (ślina rozcieńcza powstające kwasy, buforuje je, opłukuje zęby z resztek pokarmu). Dlatego naleŜy unikać przedłuŜonego karmienia butelką czy podawania posiłku w nocy tylko w celu uspokojenia dziecka. Niebezpieczne dla zębów jest takŜe spoŜywanie kleistych słodyczy oraz lizaków, gdyŜ cukier w tych przypadkach pozostaje przez długi czas w kontakcie z powierzchnią zębów.

Powikłaniem nieleczonej próchnicy są stany zapalne miazgi. Objawiają się bólem, nieznacznym lub obfitym krwawieniem w miejscu ubytku. Choroby przyzębia Zmiany patologiczne w tkankach przyzębia powiązane są zawsze z działalnością bakterii. W warunkach fizjologicznych płytka bakteryjna jest cienka, a sprawnie działające mechanizmy obronne organizmu uniemoŜliwiają powstanie procesu chorobowego. ObniŜona odporność, zwiększona grubość płytki lub szczególna zjadliwość bakterii mogą doprowadzić do zachwiania istniejącej równowagi. Czynnikami miejscowymi wpływającymi na rozwój chorób przyzębia są: − nieodpowiednia dieta – dieta bogata w węglowodany sprzyja rozwojowi płytki nazębnej,

twarde poŜywienie natomiast zmusza do gryzienia przez co wzmaga oczyszczanie zębów w wyniku działania śliny, języka policzków i warg,

− wypełnienia o chropowatych powierzchniach, nieprawidłowo wykonane korony i aparaty ortodontyczne – są trudne do oczyszczania i sprzyjają osadzaniu się bakterii,

− nawarstwiająca się płytka nazębna – zjawisku temu sprzyjają takie nieprawidłowości jak: zęby stłoczone, poza łukiem, nieprawidłowości anatomiczne, np. język olbrzymi, płytka ulega z czasem mineralizacji co powoduje powstawanie kamienia nazębnego, który moŜe draŜnić dziąsła i którego powierzchnia jest takŜe siedliskiem bakterii,

płytka + substrat czas kwas

kwas + ząb czas próchnica


21

− nawyk tłoczenia języka (np.: w zespole Downa, gdzie występuje język olbrzymi) – powoduje rozsuwanie się zębów, przerost dziąseł; moŜe wywoływać nawyk oddychania przez usta,

− niechęć do gryzienia lub jednostronne Ŝucie powoduje zaleganie płytki po stronie nieuŜywanej,

− nieprawidłowe nawyki, np. gryzienie twardych przedmiotów (ołówka), nieprawidłowe szczotkowanie powodują urazy tkanek miękkich przyzębia.

Wśród czynników ogólnych wpływających na choroby przyzębia wyróŜnimy: − niedobory składników pokarmowych, − zaburzenia wydzielania hormonów, np.: w niedoczynności przytarczyc występują zmiany

szkliwa i zębiny sprzyjające gromadzeniu się płytki; zwiększone wydzielanie hormonów płciowych w okresie pokwitania wywołuje zmiany w przepuszczalności naczyń, efekt ten skutkuje obrzękiem i przekrwieniem tkanek przyzębia co w kontakcie z płytką moŜe skutkować stanem zapalnym,

− zakłócenie funkcjonowania mechanizmów obronnych organizmu. Choroby dziąseł i przyzębia podlegają następującej klasyfikacji [4]: I. Choroby dziąseł:

A. Choroby wywołane przez płytkę bakteryjną 1. Zapalenia dziąseł o przebiegu modelowanym czynnikami o charakterze miejscowym

(na przykład nieprawidłowa budowa zębów, wadliwe wypełnienie zęba powodują nawarstwianie płytki i retencję pokarmów; oddychanie ustami jest przyczyną przesuszania dziąsła w przedniej części szczęki – zmniejszona ilość śliny ułatwia osiedlanie bakterii).

2. Zapalenia, których przebieg moŜe być modelowany czynnikami ogólnoustrojowymi związanymi z: a. Zaburzeniami endokrynologicznymi (w okresie pokwitania obserwuje się nasilone

stany zapalne dziąseł związane z burzliwymi przemianami hormonalnymi; u dzieci z cukrzycą typu pierwszego przy zaniedbaniu higieny jamy ustnej zmiany w tkankach dziąsła przebiegają szybciej niŜ u dzieci zdrowych).

b. Zaburzeniami hematologicznymi (stany zapalne dziąseł w przebiegu białaczek ujawniają się wcześnie i mają ostrzejszy przebieg; na stan dziąseł niekorzystnie wpływają takŜe stosowane w białaczkach leki).

c. Przyjmowaniem niektórych leków (leki immunosupresyjne pogarszają odpowiedz obronna organizmu na zakaŜenia bakteryjne np. cyklosporyna A; niektóre leki powodują przerost dziąseł, np. leki przeciwpadaczkowe – fenytoina, leki blokujące kanały wapniowe – nifedypina, werapamil).

d. NiedoŜywieniem (niedobory Ŝywieniowe pogarszają funkcjonowanie układu odpornościowego; niedobór witaminy C nasila przebieg stanów zapalnych dziąseł; niedobór witaminy D powoduje spadek ilości włókien kolagenowych, niedobór kwasu foliowego moŜe skutkować martwicą dziąsła).

B. Choroby wywołane czynnikami innymi niŜ płytka: 1. ZakaŜenia specyficznymi bakteriami, wirusami bądź grzybami. 2. Zmiany o uwarunkowaniu genetycznym. 3. Zmiany będące objawem śluzówkowo-skórnych zaburzeń organizmu lub będące

następstwem reakcji alergicznych. Do tej grupy naleŜą takŜe zmiany powstające na skutek działania czynników draŜniących (fizycznych, chemicznych, termicznych).


22

II. Choroby przyzębia: 1. Przewlekłe zapalenia przyzębia (moŜe powstawać jako skutek przewlekłego

zapalenia dziąseł, główna przyczyna to zakaŜenie bakteriami bytującymi w płytce nazębnej).

2. Agresywne zapalenia przyzębia; wyróŜnia się tutaj min. zapalenie przyzębia przed okresem pokwitania oraz młodzieńcze zapalenie przyzębia.

3. Zapalenie przyzębia jako objaw choroby układowej. Zapalenia przyzębia towarzyszą róŜnym jednostkom chorobowym, albo jako stałe elementy danego zespołu chorobowego (np. zespół Papillona-Lefevre’a) lub teŜ jako objaw obniŜonych w związku z procesem chorobowym sił obronnych organizmu. a. Choroby związane z zaburzeniami hematologicznymi (np. zespół leniwych

leukocytów, w którym utrudnione jest przemieszczanie się leukocytów ze światła naczyń krwionośnych do ogniska zapalnego; w zespole Downa czynnikami sprzyjającymi rozwojowi chorób przyzębia i występowaniu ruchomości zębów są między innymi: krótkie korzenie zębów, język olbrzymi i powiązany z tym nawyk tłoczenia języka, wady zgryzu i połączony z nimi nawyk oddychania przez usta).

b. Choroby związane z zaburzeniami genetycznymi (przykładem są glikogenozy – choroby związane z nieprawidłową budową lub stęŜeniem glikogenu. Efektem glikogenoz jest nieprawidłowy metabolizm tkanek przyzębia, co zmniejsza ich odporność na zakaŜenia i urazy).

c. Choroby związane z innymi niespecyficznymi zaburzeniami. 4. Choroby martwiczo-wrzodziejące (martwiczo-wrzodziejące zapalenie dziąseł lub

przyzębia) – na ich powstanie wpływają takie czynniki jak: stany zapalne dziąseł, niedoŜywienie, zła higiena, stres, białaczki, wrzodziejące zapalenie jelit.

5. Ropnie przyzębia: a. Ropień dziąsła – powstają na skutek skaleczenia lub wbicia w tkankę ciała

obcego. b. Ropień przyzębia – towarzyszy często zapaleniu przyzębia. c. Ropień okołokoronowy – moŜe tworzyć się w płacie dziąsła otaczającym

wyrzynający się ząb. 6. Zapalenia przyzębia związane ze zmianami endodontycznymi.

a. Endo – perio (zakaŜenie miazgi zębów rozprzestrzenione na przyzębie). b. Perio – endo (zmiany zapalno destrukcyjne przyzębia rozprzestrzenione na

miazgę). III. Wady rozwojowe oraz stany i deformacje nabyte.

Przykładem jest ograniczony zanik (recesja) dziąsła, oznaczający obniŜanie się dziąsła. Zjawisko to występuje, np. u dzieci, u których w wyniku braku dostatecznej ilości miejsca zęby wyrzynając się ulegają obróceniu lub przemieszczeniu.

Choroby błony śluzowej jamy ustnej

Błona śluzowa podlega działaniu czynników miejscowych (urazy termiczne, chemiczne, mechaniczne), które mogą mieć wpływ na jej stan. Zmiana wyglądu błon śluzowych moŜe świadczyć o obecności chorób ogólnoustrojowych, powodujących zmiany bez współdziałania z czynnikami miejscowymi.

W organizmie dziecka nawet niezbyt wyraźnie zaznaczone objawy ze strony błony śluzowej mogą wskazywać na zaburzenia immunologiczne, metaboliczne, endokrynologiczne lub zaburzenia krwi.

Stany zapalne jamy ustnej o etiologii bakteryjnej związane są z bytowaniem bakterii takich jak: paciorkowce, gronkowce, meningokoki. Zdarza się takŜe zakaŜenie dwoinką rzeŜączki czy prątkiem gruźlicy. Zmiany w stanie błony śluzowej jamy ustnej obserwujemy


23

takŜe w przebiegu następujących chorób: błonica, płonica, krztusiec, dur brzuszny, czerwonka.

Kolejną przyczyną zmian w stanie błony śluzowej jamy ustnej są infekcje wirusowe. Przebiegają one jako: opryszczka zwykła, pierwotne i wtórne opryszczkowe zapalenie dziąseł i jamy ustnej. RównieŜ wirusowe choroby zakaźne (ospa wietrzna, półpasiec, mononukleoza, odra, róŜyczka) pozostawiają swój ślad w postaci zmian dotyczących jamy ustnej.

Stany zapalne jamy ustnej mogą takŜe powodować grzyby, tj. Candida albicans (kandydoza). Zmiany błony śluzowej jamy ustnej mogą pojawiać się w: − chorobach krwi, − chorobach nerek, − mocznicy, − chorobach przewodu pokarmowego.

Błona śluzowa początkowego odcinka przewodu pokarmowego moŜe zostać równieŜ dotknięta zmianami o podłoŜu alergicznym. Mogą one mieć charakter alergii kontaktowych (bezpośredni kontakt z alergenem, np. składnikiem gumy do Ŝucia) które ustępują po usunięciu antygenu. Jako reakcja na alergeny pokarmowe lub lekowe (np. penicylina, salicylany, kodeina) moŜe pojawić się pokrzywka albo obrzęk naczynioruchowy Quinackiego. Etiologia wad narządu Ŝucia

Powstanie konkretnej wady narządu Ŝucia wiąŜe się najczęściej z jednoczesnym działaniem kilku czynników. Przyczyny powstawania wyŜej wymienionych wad moŜemy sklasyfikować do dwóch grup: − przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne działające na zarodek lub płód (warunkują wady

wrodzone), − czynniki środowiskowe (więc zewnątrzpochodne) działające w Ŝyciu pozapłodowym -

odnoszą się do wad nabytych, Czynnikiem endogennym jest czynnik genetyczny. Predyspozycje do pewnych wad rozwojowych mogą być uwarunkowane genetycznie. Wadami takimi są: − nadmierny rozwój lub niedorozwój Ŝuchwy, − zaburzenia kształtu zębów, − nadmierny rozwój lub niedorozwój szczęki, − niecałkowity rozwój zębiny, − asymetrie twarzowo-szczękowe, − rozszczepy warg, − rozszczepy podniebienia pierwotnego i wtórnego.

Czynnikami egzogennymi, które wpływają na rozwój płodu są: naduŜywanie przez kobietę cięŜarną alkoholu, tytoniu, narkotyków; leki, stres, zanieczyszczenie środowiska, wiek matki i przebyte przez nią w trakcie ciąŜy choroby. Nie bez znaczenia są takŜe choroby ogólne matki (np. cukrzyca, niedokrwistość), nieprawidłowa budowa narządów rodnych, urazy jakim uległa matka.

W powstawaniu wad narządu Ŝucia odgrywają takŜe rolę endokrynopatie – zaburzenia wydzielania wewnętrznego. Mogą one być wrodzone lub nabyte i w zaleŜności od momentu pojawienia się warunkują wady przedurodzeniowe lub wady pojawiające się w późniejszym okresie rozwojowym dziecka. W karłowatości przysadkowej obserwujemy niedoczynność przedniego płata przysadki mózgowej. Wzrost osób chorych jest niewielki (maksymalnie 140 cm), szczęka i Ŝuchwa są małe, resorpcja korzeni zębów mlecznych opóźniona, często pojawia się stłoczenie zębów.


24

Czynniki środowiskowe odgrywające rolę w powstawaniu wad narządu Ŝucia, a działające w Ŝyciu pozapłodowym to: − dysfunkcje, − parafunkcje, − próchnica, − urazy, − choroby ogólne (np. krzywica).

Dysfunkcjami określamy zaburzone czynności fizjologiczne narządu Ŝucia. Oddychanie przez nos jest jednym z elementów warunkujących właściwy rozwój szczęk. Niekiedy oddychanie przez nos moŜe być utrudnione (na skutek obecności ciał obcych, przebytych urazów, skrzywienia przegrody nosa, obrzęków o pochodzeniu alergicznym) i dziecko zaczyna oddychać przez usta. Ten typ oddychania jest niekorzystny dla kształtowania jamy ustnej: otwarcie ust hamuje impulsy ze strony mięśni wokółustnych, wpływające na równowagę działania policzków, języka i warg. Powietrze, które przepływa przez jamę nosową masuje dno nosa, czym powoduje właściwe ukrwienie. Zaburzenia ukrwienia hamują wzrost podstawy szczęki, powstaje wąskie i wysokie podniebienie. Nieprawidłowe oddychanie moŜe doprowadzić do powstania tyłozgryzu lub tyłoŜuchwia.

Oddychanie przez nos moŜe być utrudnione w przypadku przerostu migdałków podniebiennych. Dla ułatwienia oddychania przez nos dziecko wysuwa Ŝuchwę do przodu, co moŜe spowodować powstanie przodozgryzu lub przodoŜuchwia.

Gryzienie twardych pokarmów (np. skórek chleba, twardego jabłka) stanowi dla szczęk bodziec wzrostowy. SpoŜywanie tylko miękkich pokarmów prowadzi do zwęŜenia szczęk i stłoczeń zębów.

Niemowlę rodzi się z fizjologicznym tyłoŜuchwiem. Wyrównaniu pozycji Ŝuchwy sprzyja naturalne karmienie, podczas którego matka trzyma dziecko w taki sposób, Ŝe Ŝuchwa dziecka jest wysunięta. Niewłaściwy sposób karmienia sztucznie (nieprawidłowa pozycja i zły dobór smoczka) powodują, iŜ mięśnie pracują w sposób niekorzystny i tyłoŜuchwie utrwala się. Siekacze górne mogą ulec cofnięciu, a dolne wychyleniu.

Na prawidłowy rozwój narządu Ŝucia ma takŜe wpływ odpowiednia wysokość, na jakiej jest układana główka dziecka w łóŜeczku. Zbyt wysokie ułoŜenie głowy wymusza wysuwanie Ŝuchwy, co moŜe doprowadzić do powstania przodozgryzu lub przodoŜuchwia.

Poziome ułoŜenie główki dziecka utrudnia wysuwanie Ŝuchwy i sprzyja oddychaniu przez usta, moŜe doprowadzić do rozwoju tyłozgryzu lub tyłoŜuchwia. Parafunkcje to czynności nietypowe, wykonywane często i nieświadomie. NaleŜą do nich: − obgryzanie paznokci (równieŜ ołówków i innych przedmiotów), − bruksizm, − ssanie (warg, błony śluzowej policzka, palca, smoczka).

Ssanie smoczków poza okresami karmienia (smoczki uspokajające) często przez wiele godzin dziennie prowadzi do rozwoju tyłozgryzów, zgryzu otwartego przedniego lub zgryzu krzyŜowego, często z bocznym przemieszczeniem Ŝuchwy.

Nawyki ssania w wieku późniejszym niŜ osiemnasty miesiąc Ŝycia (np. uporczywe ssanie kciuka) są uwaŜane za szkodliwe – prowadzą do powstania tyłozgryzów z wychyleniem siekaczy, zgryzów otwartych i krzyŜowych oraz do stłoczenia zębów.

Obgryzanie paznokci czy ołówków moŜe prowadzić do pogłębiania zgryzu otwartego, zgrzytanie zębami powoduje natomiast starcie guzków zębów, zmniejszenie wysokości koron klinicznych i obniŜenie zwarcia.

Próchnica stanowi najczęstszą przyczynę wad narządu Ŝucia. Jest przyczyną utraty zębów mlecznych zanim zdąŜą się uformować zawiązki zębów stałych. Zbyt wczesna utrata zębów mlecznych powoduje zaburzenie czynności mięśni i zahamowanie rozwoju łuków zębowych. Po usunięciu zęba mlecznego tworzy się luka, w kierunku, której przemieszczają się pozostałe


25

zęby. Obecność wszystkich zębów stałych warunkuje proces formowania zgryzu. Utrata zębów przed zakończeniem tego procesu powoduje powstanie wad zgryzu.

W powstawaniu wad narządu Ŝucia odgrywają takŜe rolę urazy; najbardziej niekorzystne są te, które mają miejsce w trakcie procesu wzrostu. Złamania podkłykciowe Ŝuchwy, urazy stawu skroniowo-Ŝuchwowego prowadzą do zesztywnienia stawów. Urazy zębów mlecznych, szczególnie wtłoczenia i przemieszczenia mogą być przyczyną uszkodzenia zawiązków zębów stałych. Znaczne uszkodzenie zawiązka moŜe spowodować, Ŝe ząb stały w ogóle się nie wyrŜnie lub wyrŜnie się w nieprawidłowym miejscu lub czasie.

Krzywica jest chorobą spowodowaną brakiem lub niedostateczną syntezą witaminy D, występuje głównie w 3 pierwszych latach Ŝycia. Niedobór witaminy D powoduje zmniejszenie wchłaniania wapnia w jelitach, co z kolei skutkuje niewystarczającą mineralizacją i zniekształceniami kości. Procesy te mają takŜe swój obraz w narządzie Ŝucia: − zniekształcenie łuków zębowych (zwęŜenie górnego łuku zębowego – kształt litery V,

spłaszczenie przedniej części dolnego łuku zębowego), − zwiększenie kąta Ŝuchwy, − zgryz całkowicie otwarty, − tylozgryz lub tyłoŜuchwie, − opóźnienie ząbkowania, − nieprawidłowa budowa szkliwa i zębiny zębów stałych, − podniebienie wysokie.

Aby zapobiec rozwojowi krzywicy dzieciom juŜ od 2-3 tygodnia Ŝycia moŜna (pod kontrolą lekarza - nadmiar witaminy D jest toksyczny) podawać preparaty witaminy D, np. Devikap (witamina D w kropelkach). Podawanie witaminy D wskazane jest takŜe u kobiet w ciąŜy, karmiących piersią, dzieciom i młodzieŜy do 19 roku Ŝycia. WaŜna jest takŜe odpowiednia dieta (witamina D występuje w Ŝółtku jaj, wątrobie ryb, mleku, tranie). W słoneczne dni warto zabrać dziecko na spacer (synteza witaminy D zachodzi w skórze pod wpływem działania promieni słonecznych). Nie bez znaczenia dla rozwoju narządu Ŝucia są takŜe choroby wirusowe. RóŜyczka, odra czy ospa przebyta przez kobietę cięŜarną w trakcie dwóch pierwszych miesięcy ciąŜy moŜe stać się przyczyną niedorozwoju tkanek twardych zębów. Te same choroby przebyte przez dziecko mogą powodować niedorozwój (hipoplazję) szkliwa. Powikłaniem odry moŜe stać się zgorzelinowe zapalenie jamy ustnej, pozostawiające trwałe ubytki tkanek.

Dla właściwego rozwoju narządu Ŝucia niezbędne jest takŜe właściwe odŜywianie, dieta bogata w warzywa i owoce będące źródłem witamin. Niedobór witamin A i C na przykład skutkuje zaburzeniem wzrostu zębów, niedorozwojem zębów czy szkliwa. Niedobór witaminy B5 przejawia się rogowaceniem i zmianami martwiczymi w obrębie dziąseł. Niedobór kwasu foliowego u kobiety cięŜarnej moŜe doprowadzić do powstania rozszczepu podniebienia u potomka. Brak witaminy D u dziecka prowadzi do zniekształcenia kości szczęk, czego następstwem są nieprawidłowości wyrzynania się zębów i wady zgryzu. Warzywa i owoce, poza dostarczaniem niezbędnych składników odŜywczych odgrywają takŜe rolę w mechanicznym oczyszczaniu zębów. Podawane na surowo dzięki swojej włóknistej budowie biorą udział w oczyszczaniu zębów i błony śluzowej z osadu. Intensywne Ŝucie twardych pokarmów jest czynnikiem pobudzającym wydzielanie śliny, która oczyszcza zęby z resztek pokarmowych.

Metody zapobiegania wadom zgryzu zaleŜne są od etapu rozwoju dziecka. W okresie Ŝycia wewnątrzłonowego odgrywają rolę wszystkie czynniki, które ogólnie wpływają na prawidłowy rozwój dziecka (właściwe odŜywianie, unikanie stresów i uŜywek, higieniczny tryb Ŝycia). W okresie niemowlęcym naleŜy zwrócić szczególną uwagę na odpowiednią pozycję dziecka podczas karmienia naturalnego i sztucznego oraz w wypadku karmienia sztucznego na prawidłowe trzymanie butelki i wybór właściwych smoczków. WaŜna jest takŜe pozycja


26

układania niemowlęcia, profilaktyka przeciwkrzywicza, zrezygnowanie z podawania smoczków uspokajających (a w wyjątkowych przypadkach stosowanie specjalnych smoczków anatomiczno-fizjologicznych). W okresie poniemowlęcym (1–3 rok Ŝycia) naleŜy zwalczać nawyki ssania i oddychania przez usta, podawać pokarm o odpowiedniej konsystencji, prowadzić profilaktykę próchnicy i leczenie powstałych ubytków. Okres przedszkolny i szkolny to okres, w którym profilaktyka wad zgryzu opiera się na: − podawaniu pokarmów o odpowiedniej konsystencji, − zwalczaniu dysfunkcji i parafunkcji, − profilaktyce i leczeniu próchnicy, − stosowaniu protez ortodontycznych w przypadku przedwczesnego wypadnięcia lub

usunięcia zębów mlecznych. W okresie szkolnym dodatkowo prowadzi się kontrolę kolejności wymiany zębów

mlecznych na stałe, zbyt długo utrzymujące się w dziąśle zęby mleczne usuwa się, podobnie jak zęby nadliczbowe. Nawyk obgryzania paznokci moŜna zwalczać specjalnymi preparatami przeznaczonymi dla dzieci (np. lakier do paznokci dla dzieci „gorzki paluszek”).

Nieprawidłowe ustawienie zębów utrudnia ich oczyszczanie. Sprzyja to odkładaniu kamienia nazębnego, rozwojowi próchnicy i chorób przyzębia. Wady zgryzu stanowią takŜe przyczynę nieprawidłowej pracy stawu skroniowo-Ŝuchwowego i zaburzeń mowy. Nieprawidłowy rozkład sił w trakcie Ŝucia sprzyja rozwojowi paradontozy w wieku późniejszym. Leczenie wad zgryzu warto rozpocząć u dziecka jak najszybciej, aby uniknąć skomplikowanych terapii koniecznych po wyrŜnięciu wszystkich zębów stałych. Leczenie wad zgryzu zapewnia warunkującą dobre samopoczucie estetykę i eliminuje zakłócenia czynności Ŝucia.

Rys. 5. Czynniki wpływające na powstanie wad narządu Ŝucia [opracowanie własne]

Wady narządu Ŝucia

urazy

dysfunkcje

choroby

wirusowe, krzywica

próchnica

endokrynopatie

parafunkcje

czynniki genetyczne

nieodpowiednia dieta


27

4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co ocenia stomatolog w trakcie badania przedmiotowego? 2. Co pozwala ocenić liczba PUW? 3. Jak definiujemy próchnicę? 4. Jakie są rodzaje próchnicy? 5. Co to jest płytka nazębna? 6. Jakie czynniki odgrywają rolę w powstawaniu zmian próchnicowych? 7. Jakie mogą być przyczyny chorób dziąseł i przyzębia? 8. Co wywołuje choroby błony śluzowej jamy ustnej? 9. Jakie czynniki wpływają na powstanie wrodzonych wad narządu Ŝucia? 10. Jak definiujemy dysfunkcje? 11. W jaki sposób nawyki ssania u dzieci wpływają na kształtowanie narządu Ŝucia? 12. Jakie zmiany w narządzie Ŝucia powoduje krzywica? 13. Jak moŜna zapobiegać krzywicy? 14. Jaką rolę odgrywa właściwe odŜywianie w rozwoju narządu Ŝucia u dzieci? 15. Jak moŜna zapobiegać wadom zgryzu? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Dokonaj podziału czynników wpływających na powstawanie chorób jamy ustnej na wewnątrzpochodne i pochodzenia zewnętrznego. Czynniki wpływające na powstawanie chorób jamy ustnej: 1) alergeny pokarmowe bądź lekowe, 2) głębokie bruzdy zębów (dziedziczne), 3) infekcje wirusowe jamy ustnej, 4) przyjmowanie niektórych leków, 5) wrodzona hipoplazja szkliwa, 6) dieta bogata w węglowodany, 7) szorowanie zębów i przyzębia twardą szczoteczką, 8) obniŜona odporność uwarunkowana niektórymi chorobami przewlekłymi, 9) niewłaściwa dieta, 10) wirusowe choroby zakaźne (odra, róŜyczka), 11) duŜy przekrój kanalików zębowych, 12) ciasne przestrzenie międzyzębowe (stłoczone zęby), 13) karmienie dziecka w porze nocnej butelką tylko w celu uspokojenia, 14) choroby genetyczne, np.: zespół Downa, 15) genetycznie uwarunkowane wady zgryzu, 16) unikanie gryzienia twardych pokarmów (np. jabłka, marchewki), 17) zakaŜenie jamy ustnej paciorkowcem, gronkowcem, prątkiem gruźlicy, 18) skaleczenie dziąsła lub wbicie w nie ciała obcego, 19) zakaŜenie jamy ustnej wirusami bądź grzybami, 20) zmniejszone wydzielanie śliny, 21) mniejsza mineralizacja szkliwa zębów mlecznych niŜ zębów stałych.


28

Tabela do ćwiczenia 1 Przyczyny powstawania chorób

jamy ustnej Czynniki wewnątrzpochodne

Czynniki zewnątrzpochodne


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym przyczyn chorób jamy ustnej, 2) dokonać analizy wymienionych czynników, 3) sklasyfikować dany czynnik jako zewnątrz- lub wewnątrzpochodny i przyporządkować

w tabeli numer przyczyny odpowiedniemu czynnikowi, 4) przeprowadzić analizę wpływu poszczególnych czynników na powstawanie chorób jamy

ustnej, 5) porównać wyniki w grupie.


− tabela do uzupełnienia, − komputer z dostępem do Internetu, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Wpisz do diagramu czynniki wpływające na powstawanie próchnicy kwitnącej. Diagram do ćwiczenia 2


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym przyczyn próchnicy, 2) wyszukać odpowiednie czynniki wpływające na powstanie próchnicy kwitnącej, 3) wpisać czynniki do diagramu, 4) przeanalizować czynniki ryzyka próchnicy kwitnącej, wyjaśnić wpływ spoŜywania

węglowodanów na powstawanie próchnicy, 5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Próchnica kwitn ąca


29

WyposaŜenie stanowiska pracy: − diagram do uzupełnieniu, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3 Zidentyfikuj czynniki wpływające na powstawanie próchnicy u dzieci i młodzieŜy.


1) zapoznać się z materiałem ćwiczeniowym dotyczącym przyczyn próchnicy, 2) wybrać dwie sytuacje opisujące profilaktykę próchnicy u dzieci i młodzieŜy, 3) wyszukać odpowiednie czynniki wpływające na powstanie próchnicy, 4) przeprowadzić analizę rodzajów próchnicy.


− komputer z dostępem do Internetu, − arkusze papieru, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 4

Na podstawie analizy przypadków, zidentyfikuj, które dziecko jest najbardziej naraŜone na powstanie wad narządu Ŝucia, a które jest nimi najmniej zagroŜone. Opisy przypadków Przypadek A Ola ma prawie sześć miesięcy. Mama, poinstruowana przez połoŜną, uwaŜa Ŝeby podczas karmienia trzymać dziecko w odpowiedniej pozycji. Po kaŜdym karmieniu czyści dziąsła Oli nawiniętą na wskazujący palec jałową gazą, zamoczoną w wodzie lub naparze z rumianku. Jednak budzona płaczem w środku nocy w pośpiechu karmi Olę zazwyczaj gęstym mlekiem i szybko zasypia, nie czyszcząc dziąseł. Mama kupiła Oli w kiosku smoczek uspokajający bez dokonania właściwego wyboru. Przypadek B Marta ma 2 lata i była juŜ dwukrotnie u stomatologa. Lekarz poinstruował rodziców Marty jak właściwie dbać o pierwsze zęby. W trakcie kąpieli Marta bawi się swoją szczoteczką do zębów i naśladuje jak mama czyści zęby. Rodzice kupili Marcie specjalne smoczki anatomiczne, odpowiednie dla jej wieku i polecone przez lekarza. Zgodnie z zaleceniem pediatry podają teŜ Marcie codziennie kilka kropli witaminy D. Pilnują, Ŝeby wieczorem przed zaśnięciem zęby Marty były wyczyszczone. Przypadek C Zosia ma 4 lata i nie była jeszcze u stomatologa. Rodzice uwaŜają, Ŝe nie ma potrzeby przedwcześnie stresować dziecka. Słodycze je, kiedy chce, zawsze leŜą w szafce koło lodówki. Najbardziej lubi jeść słodycze wieczorem, przed snem, kiedy nie widzą tego rodzice. PoniewaŜ zabrano jej smoczek ssie palec, zdarza się jej teŜ obgryzać paznokcie. Zęby myje rzadko, nikt nie powiedział jej jak naleŜy to robić.


30

Najbardziej naraŜona na powstanie wad narządu Ŝucia jest…….................., poniewaŜ........………………………………............................................................................... ………………...……………………………………………………………………………………………………...……………………………………………………………………………… ……………………………………………………..…………………………………………….

Najmniej zagroŜona wadami narządu Ŝucia jest………….., poniewaŜ………….............……... …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………...………………………………………………………………………………………………….………………………..


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym wad narządu Ŝucia, 2) przeprowadzić analizę przypadków, 3) zidentyfikować czynniki środowiskowe wpływające na rozwój wad narządu Ŝycia

u dzieci po urodzeniu, 4) wpisać imię dziecka najbardziej zagroŜonego wadami zgryzu i najmniej zagroŜonego,

uzasadnić wybór, 5) przedyskutować wyniki w grupie.

WyposaŜenie stanowiska pracy: − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 5 Wpisz do diagramu czynniki wpływające na powstawanie wad narządu Ŝucia. Diagram do ćwiczenia 5

Wady narządu Ŝucia


31


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym wad narządu Ŝucia, 2) wyszukać odpowiednie czynniki wpływające na powstanie wad narządu Ŝucia, 3) wpisać czynniki do diagramu, 4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy: − diagram do uzupełnienia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) dokonać oceny ogólnego stanu narządu Ŝucia? � � 2) podać najczęstsze przyczyny próchnicy u dzieci i młodzieŜy? � � 3) wyjaśnić przyczyny próchnicy kwitnącej? � � 4) podać przyczyny chorób jamy ustnej? � � 5) wyjaśnić znaczenie witaminy D w zapobieganiu krzywicy? � � 6) wymienić czynniki wpływające na powstanie wad narządu Ŝucia

u dzieci i młodzieŜy? � � 7) wyjaśnić wpływ dysfunkcji, parafunkcji i choroby próchnicowej na

powstanie wad zgryzu? � � 8) wyjaśnić konieczność leczenia wad zgryzu? � �


32

4.3. Kontrola stanu uzębienia i zasady oczyszczania zębów

4.3.1. Materiał nauczania Pierwsza wizyta u stomatologa powinna mieć miejsce juŜ w szóstym miesiącu Ŝycia. Stomatolog ocenia wtedy stan jamy ustnej, instruuje matkę jak właściwie dbać o pojawiające się pierwsze zęby. Kolejne wizyty dotyczą dzieci dziewięcio- i dwunastomiesięcznych. JuŜ wtedy przy braku przeciwwskazań rozpoczyna się profilaktyka fluorkowa. U dwulatka stomatolog ocenia stan uzębienia (wskaźnik PUW dla zębów mlecznych), równieŜ pod kątem obecnych lub moŜliwych wad zgryzu. Wtedy teŜ moŜe rozpocząć się profilaktyka ortodontyczna. Wizyty kontrolne zanim pojawi się zaawansowana próchnica i ból zębów są bardzo waŜne – umoŜliwiają zastosowanie mało inwazyjnych metod leczenia, co sprzyja wykształceniu pozytywnego nastawienia dziecka do wizyt w gabinecie stomatologicznym – wizyty te nie kojarzą się z bólem. Nieleczona próchnica zębów mlecznych moŜe przenosić się na zęby stałe. W nieleczonych zębach mlecznych zmiany próchnicowe zachodzą szybko i moŜe stać się konieczne usunięcie zęba. Podobnie dzieje się z nieleczonymi zębami stałymi. Przedwczesne usuwanie zębów mlecznych, usuwanie zębów stałych przed zakończeniem formowania zgryzu prowadzą do powstania wad zgryzu. Na kolejne wizyty do gabinetu stomatologicznego warto zaprowadzić takŜe cztero-, piecio-, i sześciolatka. U dziecka w wieku 6 lat moŜna określić zarówno wskaźnik PUW-z jak i PUW. Profilaktyczne świadczenia stomatologiczne przysługują uczniom szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Badania stanu uzębienia mają miejsce dla dzieci i młodzieŜy w wieku 10, 12, 13, 16 i 18 lat. Stomatolog w trakcie wizyty ocenia intensywność próchnicy (PUW), sprawdza obecność wad zgryzu, kwalifikuje do szczególnej opieki stomatologicznej. Prowadzi takŜe edukacje zdrowotną. W klasach I–VI szkoły podstawowej sześć razy w roku ma miejsce grupowa profilaktyka fluorkowa. Dziecku do ukończenia 12 roku Ŝycia przysługuje leczenie zdejmowanym aparatem ortodontycznym (aparaty stałe są dodatkowo płatne). Zasady oczyszczania zębów Zęby naleŜy myć, co najmniej dwa razy dziennie, najlepiej jednak szczotkować je po kaŜdym posiłku. JeŜeli nie moŜemy umyć zębów, dobrze, chociaŜ przepłukać je wodą lub specjalnym płynem do higieny jamy ustnej lub Ŝuć (nie dłuŜej niŜ przez 10 minut) bezcukrową gumę do Ŝucia. Oprócz tradycyjnej szczoteczki dla odpowiedniego oczyszczania zębów warto uŜywać takŜe nici dentystycznej (usuwa resztki pokarmowe i płytkę z przestrzeni międzyzębowych) czy wykałaczek. Podstawowym przyborem słuŜącym do oczyszczania zębów jest szczoteczka. Biorąc pod uwagę twardość włosia wyróŜniamy szczoteczki: − miękkie, − średnie, − twarde.

Główka szczoteczki powinna mieć odpowiednią długość – tak by podczas czyszczenia obejmowała trzy przylegające do siebie zęby (2,5–3 cm; u dzieci 0,75–1 cm). Najskuteczniejsze są szczoteczki wielopęczkowe, posiadające 10–12 rzędów pęczków na długość i 3–4 rzędy na szerokość. Szczoteczkę powinno się zmieniać maksymalnie po 3 miesiącach uŜytkowania.


33

Obecnie coraz większe uznanie zyskują szczoteczki elektryczne. Oczyszczają one przestrzenie międzyzębowe i usuwają płytkę skuteczniej od szczoteczek tradycyjnych. WyróŜniamy szczoteczki: − obrotowe - obraca się część pracująca lub tylko pęczki włosia na powierzchni zęba, − dźwiękowe - emitują fale dźwiękowe wprawiając w ten sposób w ruch włosie szczotki, − do oczyszczania przestrzeni międzyzębowych.

W utrzymywaniu czystości zębów pomagają pasty do zębów. Poza właściwościami czyszczącymi pasty mogą takŜe działać przeciwzapalnie, przynosić ulgę w nadwraŜliwości szyjek zębów, hamować rozwój płytki nazębnej, zapobiegać próchnicy, wybielać zęby. Pasty do zębów o działaniu zapobiegającym próchnicy zawierają fluorki, np. pasta Sensodyne fluoride z fluorkiem sodu.

Rys. 6. Pasta do zębów z fluorem [opracowanie własne] Pasta ta moŜe być stosowana takŜe przez dzieci – na szczoteczkę naleŜy nałoŜyć ilość pasty odpowiadającą wielkości ziarna grochu. Pasty z fluorem moŜna stosować najwcześniej u dzieci w wieku 3–6 lat. NaleŜy jednak pamiętać o tym, Ŝe dziecko moŜe połknąć część pasty – trzeba więc zwrócić uwagę by zawartość fluoru w paście nie przekroczyła 0,05% (np. pasta Elmex D zawiera 0,05% fluoru). Istnieją takŜe specjalne pasty dla młodszych dzieci, pozbawione fluoru, np. Nenedent.

Rys. 7. Pasta do zębów dla małych dzieci [opracowanie własne]


34

Fluor jest stałym składnikiem szkliwa zębów. Związki fluoru obecne w szkliwie są bardziej odporne na działanie kwasów niŜ związki wapnia. Dostarczany organizmowi fluor bierze udział w remineralizacji zębów, stąd konieczność ciągłej podaŜy tego pierwiastka. Fluor ponadto wpływa niekorzystnie na metabolizm komórek bakteryjnych, czym przyczynia się do zmniejszenia przyrostu płytki bakteryjnej. Brak fluoru moŜe stać się przyczyną intensywnej próchnicy.

Rys. 8. Rodzaje profilaktyki fluorkowej [opracowanie własne] Pasty do zębów mogą takŜe zawierać składniki bakteriobójcze lub bakteriostatyczne, zmniejszające krwawienie czy przyspieszające regeneracje dziąsła. Przykładem jest pasta Lacalut active, zawierająca bakteriobójczą chlorheksydynę, mleczan glinu o działaniu ściągającym oraz przyspieszającą gojenie alantoinę. Trzecim elementem prawidłowej higieny jamy ustnej (poza doborem pasty i odpowiedniej szczoteczki) jest prawidłowy sposób czyszczenia zębów. Metodę szczotkowania dobiera się zaleŜnie od stanu uzębienia i błony śluzowej oraz wieku.

profilaktyka fluorkowa

grupowa np. nadzorowane

fluorkowanie w przedszkolach lub

szkołach

domowa pasty do zębów, Ŝele z fluorem, tabletki

z fluorem

indywidualna

zbiorowa np. fluorkowanie soli

kuchennej, wody pitnej

profesjonalna zabiegi w gabinecie stomatologicznym


35

Tabela 3. Wybór szczoteczki i metody szczotkowania zaleŜnie od wieku [9] wiek

(w latach) Szczoteczka do zębów Metoda szczotkowania Dodatkowe informacje

1–3 mała, miękka szczoteczka przyzwyczajanie do szczoteczki np. podczas kąpieli

bez pasty, konieczny nadzór rodziców

3–11 szczoteczka miękka lub średniej twardości

metoda Fonesa, kółeczka 2x dziennie

stęŜenie fluoru w pastach do zębów:

− 3–6 lat: 0,02–0,05% − >6 lat: 0,12–0,15%

wskazana pomoc rodziców, opiekunów

od 11–12 roku Ŝycia

szczoteczka średniej twardości lub szczoteczka elektryczna

dodatkowe ruchy wymiatające (roll) 2x dziennie

pasta o stęŜeniu fluoru 0,12–0,15% nitka dentystyczna

dzieci i młodzieŜ upośledzona

szczoteczka elektryczna minimum 1 raz dziennie przez snem

od 3 roku Ŝycia pasty z fluorem (0,02–0,05%), wskazana pomoc rodziców lub opiekunów

Tabela 4. Wybór szczoteczki i metody szczotkowania w zaleŜności od stanu jamy ustnej [9] Stan jamy ustnej Szczoteczka do zębów Metoda szczotkowania

zdrowe przyzębie średnia twardość Stillmanna, Bassa lub roll; unikanie poprzecznego szorowania

zaostrzone zapalenia przyzębia

miękka roll

recesja dziąsła, wraŜliwość szyjek

miękka roll, stillmanna; unikanie szorowania poprzecznego i Bassa

implanty zębowe bardzo miękka delikatne oczyszczanie połączenia wszczepu z dziąsłem

po zabiegach chirurgicznych miękka roll

Metody szczotkowania Metoda Fonesa – w metodzie tej ustawiamy szczoteczkę pod kątem 90o do powierzchni policzkowych zębów. Wykonujemy szczoteczką (przy zwartych zębach) drobne okręŜne ruchy, kilkakrotnie przy kaŜdych 2–3 zębach. Metoda ta jest prosta, dlatego poleca się ją dzieciom. Wada tej metody polega na niedokładnym oczyszczaniu przestrzeni międzyzębowych. Metoda roll – jest metodą „dziąsło – zęby”. Włosie szczoteczki ustawiamy pod kątem 45o i przesuwamy od dziąsła do wierzchołka zęba ruchem wymiatającym. Metoda ta pozwala na usuwanie płytki z przestrzeni międzyzębowych.

Rys. 9. Metoda szczotkowania roll [9]


36

Metoda Stillmanna i metoda Chartersa – są takŜe metodami, w których szczoteczkę ustawia się pod kątem 45o do czyszczonej powierzchni, kierunek włosia jest jednak przeciwny (rys.10a i 10b). Metoda Stillmanna jest modyfikacja metody roll. Do ruchu wymiatającego dodajemy ruch poprzecznie wibrujący. Jest trudna do nauczenia. W metodzie Chartersa włosie szczoteczki leŜy częściowo na dziąśle, częściowo na zębie. Przyciskając szczoteczkę do dziąsła wykonuje się ruchy drgająco-okręŜne. Po wykonaniu kilku ruchów zmniejsza się nacisk szczoteczki, co pozwala napłynąć krwi do dziąsła. Metoda ta jest trudna i czasochłonna.

a) b)

Rys. 10. Metoda szczotkownia: a) Stilmanna, b) Chartersa [9] Metoda Stilmanna i metoda Bassa – są metodami wibracyjnymi. Szczotkując zęby tymi metodami masujemy takŜe dziąsło, co pobudza ukrwienie. W metodzie Bassa szczoteczkę ustawiamy podobnie jak w metodzie Stillmanna. Wykonujemy szczoteczką drobne ruchy wibrujące w płaszczyźnie poziomej (przednio-tylne). Metoda ta pozwala usuwać płytkę nazębną z kieszonek dziąsłowych. Niewłaściwe szczotkowanie, tj. szorowanie zbyt twardą szczotką moŜe doprowadzać do obnaŜania korzeni.

Rys. 11. Metoda szczotkowania Bassa [9]

Rys. 12. Elementy prawidłowej higieny jamy ustnej [opracowanie własne]

Higiena jamy ustnej

odpowiednia pasta

właściwa metoda szczotkowania

odpowiednia szczoteczka


37

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak częste powinny być wizyty dziecka u stomatologa? 2. Jak często naleŜy myć zęby? 3. Jakie cechy powinna mieć odpowiednia szczoteczka do zębów? 4. Jaką rolę spełniają pasty do zębów? 5. Dlaczego i od jakiego wieku wskazane jest stosowanie past z fluorem? 6. Na czym polega profilaktyka fluorkowa? 7. Jakie są metody szczotkowania zębów? 8. Od czego zaleŜy wybór metody szczotkowania? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Uzasadnij konieczność kontroli stanu uzębienia u dzieci i młodzieŜy.


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym kontroli stanu uzębienia, 2) przeprowadzić analizę skutków zaniedbania higieny jamy ustnej, 3) ustalić w jakim wieku i dlaczego powinno się udawać z dzieckiem do stomatologa, 4) wyjaśnić dlaczego naleŜy leczyć zęby mleczne, 5) przedstawić graficznie wyniki analizy, 6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.


− komputer z dostępem do Internetu, − arkusze papieru, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Scharakteryzuj najwaŜniejsze zasady oczyszczania zębów.


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym oczyszczania zębów, 2) wyszukać zasady prawidłowej higieny zębów, 3) sformułować jak najwięcej zasad i dokonać ich analizy waŜności, 4) dokonać analizy róŜnic i podobieństw zasady higieny zębów dla dzieci zdrowych i dla

dzieci niepełnosprawnych, 5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.


− komputer z dostępem do Internetu, − arkusze papieru, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.


38

Ćwiczenie 3 Wpisz do tabeli elementy doboru właściwej szczoteczki, pasty lub metody szczotkowania w zaleŜności od wieku i stanu jamy ustnej. Tabela 1 do ćwiczenia 3

Wiek (w latach)

Szczoteczka do zębów Metoda szczotkowania Dodatkowe informacje

1–3 szczoteczka ..............................

przyzwyczajanie do szczoteczki, np. podczas kąpieli

bez pasty, konieczny nadzór rodziców

3–11 szczoteczka ............................. lub ........................

metoda ........................ kółeczka 2x dziennie

stęŜenie fluoru w pastach do zębów:

− 3–6 lat: ........................

− >6 lat: ........................

wskazana pomoc rodziców, opiekunów

11–12 szczoteczka średniej twardości lub ....................................

dodatkowe ruchy wymiatające (roll) 2x dziennie

pasta o stęŜeniu fluoru ...................... nitka dentystyczna

dzieci i młodzieŜ

upośledzona

szczoteczka .........................

minimum 1 raz dziennie przez snem

od 3 roku Ŝycia pasty z fluorem (0,02–0,05%), wskazana pomoc rodziców lub opiekunów

Tabela 2 do ćwiczenia 3 Stan jamy ustnej Szczoteczka do zębów Metoda szczotkowania

zdrowe przyzębie średnia twardość Stillmanna, ............. lub ..........; unikanie ................................ ..............................................

zaostrzone zapalenia przyzębia

....................... roll

recesja dziąsła, wraŜliwość szyjek

........................ roll, .....................; unikanie .................... ..................... i .................

implanty zębowe bardzo miękka delikatne oczyszczanie połączenia wszczepu z dziąsłem

po zabiegach chirurgicznych

......................... ..................................

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś

1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zasad oczyszczania zębów, 2) dokonać analizy czynników doboru szczoteczki i metody szczotkowania, 3) wskazać wady i zalety poszczególnych metod szczotkowania, 4) uzupełnić tabele, 5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.


39

WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do Internetu, − arkusze papieru, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wyjaśnić potrzebę wczesnego badania stomatologicznego dzieci

i konieczność leczenia zębów mlecznych? � � 2) podać zasady oczyszczania zębów? � � 3) wymienić i zastosować róŜne metody szczotkowania? � � 4) dobrać szczoteczkę i metodę szczotkowania do wieku dziecka i stanu

jamy ustnej? � � 5) zaproponować sposób higieny jamy ustnej dziecka niepełnosprawnego? � � 6) wyjaśnić rolę past do zębów? � � 7) wyjaśnić rolę fluoru w profilaktyce próchnicy? � � 8) podać elementy profilaktyki fluorkowej? � � 9) podać dopuszczalną ilość fluoru w paście do zębów w zaleŜności od

wieku dziecka? � �


40

4.4. Stomatologiczna edukacja prozdrowotna dzieci i młodzieŜy 4.4.1. Materiał nauczania Stomatologiczna edukacja prozdrowotna dzieci i młodzieŜy

Edukacja prozdrowotna dzieci i młodzieŜy, ale takŜe przyszłych rodziców jest niezbędnym elementem profilaktyki chorób jamy ustnej. To jak odŜywia się przyszła matka i jaki tryb Ŝycia prowadzi ma ogromne znaczenie dla rozwoju dziecka, równieŜ dla rozwoju narządu Ŝucia. W okresie niemowlęcym i poniemowlęcym to na rodzicach spoczywa obowiązek dbania o higienę jamy ustnej dziecka. Dla wielu matek zaskakująca moŜe być informacją, Ŝe dziąsła dziecka naleŜy przemywać po kaŜdym posiłku, nawet, gdy nie ma jeszcze pierwszych zębów. Tak samo jak fakt, Ŝe do gabinetu naleŜy przyjść z dwu czy trzylatkiem nawet, jeŜeli nie ma jeszcze ubytków. WaŜne jest by informować rodziców, Ŝe zęby stałe kształtują się juŜ we wczesnym dzieciństwie i naleŜy dbać o nie, np.: poprzez stosowanie odpowiedniej diety.

Dzieci w wieku przedszkolnym cechuje juŜ większa samodzielność, jest to, więc dobry wiek, aby rozpocząć działania edukacyjne angaŜujące same dzieci. Podstawową formą aktywności dzieci w tym wieku jest zabawa, naleŜy wiec prostym językiem i odwołując się do wyobraźni dziecka (np.: Ŝe w zębach mogą zamieszkać robaczki Ŝywiące się słodyczami, najedzone robaczki wiercą dziury i powodują ból) przekazywać podstawowe informacje dotyczące higieny jamy ustnej, planując róŜnego rodzaju gry i konkursy, w których nagrodzone zostaną wszystkie dzieci - nieotrzymanie nagrody moŜe przerodzić się w niechęć do dbania o jamę ustną. Odpowiednie będą takŜe teatrzyki kukiełkowe, teatrzyki cieni, gry planszowe, zagadki, krzyŜówki, wiersze, opowiadania czy bajki muzyczne. NaleŜy pamiętać o tym, Ŝe dzieci nie posiadają zdolności myślenia symbolicznego, nie będą umiały, więc, np.: zinterpretować wykresu. Formy przekazywania wiedzy oparte na konkretnych danych będą dobrym punktem odniesienia dla pracy z grupami starszymi (12–18 lat). Dziecku trzeba powiedzieć jasno, czego się oczekuje, zawierając jedno polecenie w zdaniu i formułując krótkie zdania. Warto teŜ w proces edukacji zaangaŜować rodziców dziecka, aby wiedzieli, czego mogą od dziecka oczekiwać i by utrwalali w warunkach domowych nabyte przez dziecko umiejętności. Przy organizowaniu zabaw naleŜy pamiętać, Ŝe dziecko trzyletnie potrafi skupić się na wykonywaniu jednej czynności ok. 8 minut, czteroletnie – 12 minut, pięciolatek – 28 minut. Na początku zajęć warto przedstawić dzieciom schemat zajęć – jakie będą kolejne kroki i jaki jest ich cel. KaŜde zajęcie powinno zakończyć się podsumowaniem – wyjaśnieniem, czemu miało słuŜyć dane spotkanie.

Dzieci w młodszym wieku szkolnym (7–12) lat zdolne są juŜ do dłuŜszego skupienia uwagi. W tym okresie wzrasta takŜe pojemność pamięci. Dziecko posiada świadomość skutków własnego postępowania, kształtuje się w nim poczucie odpowiedzialności. Stosowne będzie więc organizowanie pogadanek dla dzieci w tym wieku.

W starszym wieku szkolnym myślenie ma charakter hipotetyczno-dedukcyjny. MoŜna odwoływać się do badań statystycznych, warto przedstawiać fakty, konkretne przyczyny i skutki działań, np.: fakt – niezdrowe odŜywianie, skutek – próchnica.

Inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Dobór środków zaleŜy od rodzaju i stopnia upośledzenia. W przypadku głębokiego upośledzenia umysłowego waŜna jest edukacja bezpośrednich opiekunów dziecka. W przypadku lekkiego upośledzenia, kalectwa fizycznego, wad metabolicznych zajęcia moŜna przeprowadzać tak jak dla dzieci zdrowych, z uwzględnieniem potrzeb i ograniczeń wynikających z danej jednostki chorobowej. U dzieci obłoŜnie chorych największą role odgrywa odpowiedni instruktaŜ higieny jamy ustnej. Najlepiej, gdy w trakcie instruktaŜu moŜemy stanąć za dzieckiem i poprowadzić jego rękę.


41

Rys. 13. Przykładowe zasady stomatologicznej edukacji prozdrowotnej [opracowanie własne]

Metody pracy i środki dydaktyczne Metody pracy dydaktycznej według Cz. Kupsiewicza: − opowiadanie, − dyskusja, − opis, − metody oparte na obserwacji, np.: pokaz, wykres, − metody oparte na działaniu – zajęcia praktyczne, np. rysowanie, − metody aktywizujące, np.: inscenizacja, burza mózgów, − metody eksponujące: film, sztuka teatralna, ekspozycja, − metoda programowa – z uŜyciem komputera, np. samodzielne przygotowanie prezentacji

komputerowej lub wyszukiwanie informacji w Internecie. Wszystkie te metody mogą być stosowane w grupie młodzieŜy. W przypadku dzieci opowiadanie warto poprzeć ilustracjami np. rysując na kilku małych kartonikach historyjkę obrazkową o dziecku, które boli ząb i idzie do lekarza. KaŜdy element historii to osobny kartonik z obrazkiem, np. dziecko boli ząb i płacze, mama prowadzi dziecko do stomatologa, stomatolog bada jamę ustną, dziecko jest uśmiechnięte. Obrazki moŜna później wykorzystać w ćwiczeniu prosząc dzieci by ułoŜyły poszczególne kartoniki w odpowiedniej kolejności.

Stomatologiczna edukacja pacjenta

utrwalanie zdobytej wiedzy

uświadamianie

przyczyn i skutków

metody i środki

dydaktyczne dostosowane

do wieku

prosty, jasny

język

stosowanie

pomocy dydaktycznych

pokazy

i demonstracje

zaciekawienie

odbiorcy

dotarcie do szerokiego

grona odbiorców (broszurki)


42

Z metod opartych na obserwacji dla dzieci moŜna wybrać, np.: teatrzyk. Doskonale teŜ sprawdzają się metody oparte na działaniu, np.: lepienie z plasteliny ulubionych owoców. Są to metody dla dzieci bardzo dobre, zwłaszcza, Ŝe nie potrafią one długo skupić się na jednej czynności i wykazują duŜą aktywność ruchową. Nieodpowiednie dla dziecka będzie, więc przeprowadzenie zajęć w formie wykładu. Najlepiej, gdy róŜne metody przeplatają się ze sobą. Zarówno u dzieci jak i u młodzieŜy moŜna zastosować metody pracy indywidualnej, np.: kaŜde dziecko rysuje na kartonie, czego nie powinno się jeść, dzieciom łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie czego się nie powinno robić, gdyŜ słyszą codziennie zakazy ze strony rodziców lub opiekunów lub grupowej, np.: wszystkie dzieci lepią z masy papierowej duŜy ząb. Ciekawą grupę metod stanowią metody aktywizujące, klasyfikowane teŜ jako metody twórczego rozwiązywania problemów. Do grupy tej naleŜą: − burza mózgów, − „technika 635”, − technika diamentowego rankingu, − piramida priorytetów, − technika śniegowej kuli. Burza mózgów jest metodą, w której prowadzący formułuje pytanie i prosi grupę o podawanie skojarzeń z nim związanych. Wszystkie odpowiedzi są zapisywane w widocznym miejscu, np.: na duŜej planszy przez prowadzącego, dana osoba jednorazowo zgłasza tylko jeden pomysł. W metodzie tej moŜna w szybkim czasie uzyskać wiele rozwiązań. Jest dobrą techniką wprowadzająco do omówienia danego zagadnienia. Pozwala zorientować się, co juŜ wiedzą uczestnicy i o jakie elementy warto zasób wiedzy uzupełnić. Na przykład grupie sześciolatków moŜna zadać pytanie: co robimy gdy boli ząb? Uzyskane odpowiedzi staną się punktem wyjścia do dalszego prowadzenia zajęć. „Technika 635” jest modyfikacją burzy mózgów. Przeprowadzana moŜe być w starszych grupach wiekowych: 6 – oznacza liczbę osób, 3 – liczbę wpisywanych pomysłów, 5 – liczbę „rund”. MoŜna ją takŜe zmodyfikować do techniki 423. Uczestnicy zostają podzieleni na 4 grupy, kaŜda z grup posiada flamaster w innym kolorze oraz duŜy karton papieru z zadanym pytaniem. Pytanie dla kaŜdej grupy jest inne, np.: elementy zdrowego Ŝywienia, jak prawidłowo dbać o zęby?, itp. KaŜda grupa wpisuje swoje 2 propozycje a następnie przekazuje karton kolejnej grupie. W ten sposób odbywają się 3 zmiany, więc kaŜda grupa ma szanse udzielić odpowiedzi na kaŜde pytanie. Kolejne rundy są coraz dłuŜsze, gdyŜ odpowiedzi nie mogą się powtarzać. W technice diamentowego rankingu rozdajemy uczestnikom kartki papieru w kształcie rombu. Zadajemy pytanie i kaŜdy uczestnik zapisuje odpowiedzi – 1 propozycja na 1 kartce. Następnie zbieramy wszystkie kartki, odczytujemy pomysły i wybieramy 9 uznanych przez grupę za najistotniejsze. Prosimy grupę by ustaliła hierarchię waŜności odpowiedzi (pole z numerem 1 – najwaŜniejsza odpowiedź, itd.) i umieszczamy kartkę z odpowiedzią w odpowiednim polu diagramu (rys. 14). Ten typ ćwiczenia wymusza dyskusję i narzuca uczestnikom konieczność uzyskania kompromisu.


43

Rys. 14. Plansza do techniki „diamentowy ranking” [2] Piramidę priorytetów moŜna połączyć z metodą burzy mózgów. Na początku zajęć prowadzący zadaje pytanie i prosi uczestników by swoje odpowiedzi podawali w formie pytań, które są zapisywane na tablicy. Na przykład, jeŜeli tematem zajęć jest higiena jamy ustnej mogą paść pytania: − jak często myć zęby? − jak często zgłaszać się na kontrolę do dentysty? − czy jedzenie czekolady moŜe sprzyjać rozwojowi próchnicy? Dalsza część zajęć moŜe przebiegać w grupach. KaŜdy zespół otrzymuje plakat z piramidą (rys. 15) oraz kartki papieru, na których zapisuje zadawane w pierwszej części zajęć pytania. KaŜda grupa przypina do schematu kartki z pytaniami w takiej kolejności, w jakiej chciałaby poznać odpowiedź.

Rys. 15. Piramida priorytetów [2] Technika śniegowej kuli łączy pracę indywidualną z pracą w grupie. Nad danym zagadnieniem uczeń początkowo zastanawia się samodzielnie, potem przedyskutowuje temat w parach. Pary łączą się w zespoły czteroosobowe, w dalszej części ośmioosobowe, itd. dopóki cała grupa nie wypracuje wspólnego stanowiska.

Podział metod pracy według W. Okonia: − samodzielne dochodzenie do wiedzy, np.: pokazujemy dzieciom wspomnianą juŜ

historyjkę o dziecku, które boli ząb, dzieci same wskaŜą, Ŝe jeśli boli ząb naleŜy udać się do dentysty,

− metody waloryzacyjne – przez przeŜywanie, − metody praktyczne, oparte na działaniu , np.: lepienie z plasteliny, − metody asymilacji, np.: dyskusja, wykład.


44

Środkami dydaktycznymi nazywamy przedmioty oddziałujące na zmysły. Mogą one być: − wzrokowe – film, rysunek, fotografia, mapa, diagram, − słuchowe – audycja radiowa, nagrania magnetofonowe. W pracy dydaktycznej wykorzystujemy takŜe róŜnego rodzaju pomoce dydaktyczne tj. tablice, modele, np.: model zęba, kartony, flamastry. Opracowywanie i realizacja programu profilaktyki stomatologicznej dla dzieci i młodzieŜy Opracowując program profilaktyki stomatologicznej naleŜy uwzględnić następujące elementy: − wizyty grup, klas u stomatologa, − przeprowadzenie grupowej profilaktyki fluorkowej metodą nadzorowanego

fluorkowania, − zorganizowanie spotkań o charakterze informacyjnym: przeprowadzenie instruktaŜu

higieny jamy ustnej, udzielanie informacji o właściwym odŜywianiu i in., − uzgodnienie z gronem pedagogicznym terminów zaplanowanych działań dla

poszczególnych grup (klas) oraz z gabinetem stomatologicznym terminów wizyt, − rozpropagowanie programu wśród nauczycieli i rodziców lub opiekunów,

w szczególności informowanie o celach przeprowadzonych działań, przedstawienie tematyki zajęć z dziećmi i młodzieŜą,

− załoŜenie Indywidualnej Karty Stomatologicznego Badania Profilaktycznego, − zachęcanie nauczycieli przedszkoli i szkół do realizacji programu profilaktyki

stomatologicznej; zachęcanie rodziców i opiekunów do częstego kontrolowania stanu uzębienia i utrwalania prawidłowych nawyków higienicznych oraz ewentualnego leczenia stomatologicznego, organizowanie dla nich spotkań, szkoleń informujących o konieczności i sposobach dbania o higienę jamy ustnej i wyjaśniających skutki zaniedbań,

− ukierunkowanie personelu opiekuńczo-wychowawczego Ŝłobka i przedszkola na organizowanie zabaw mających na celu utrwalenie prawidłowych nawyków higienicznych i dietetycznych – poprzez, np.: przedstawienie konkretnego schematu zajęć,

− organizowanie dla dzieci i młodzieŜy wystaw i konkursów o tematyce stomatologicznej, − ustalenie sposobu informowania rodziców i opiekunów o wynikach badań

stomatologicznych i prowadzonych działaniach edukacyjnych. Utrwalanie prawidłowych nawyków higienicznych i dietetycznych KaŜde spotkanie z dziećmi lub młodzieŜą dobrze jest zakończyć krótkim podsumowaniem, ujmującym najwaŜniejsze cele spotkania. Jednorazowy instruktaŜ czy wykład moŜe okazać się niewystarczający dla zmiany nawyków Ŝywieniowych czy sposobów dbania o jamę ustną. Dobrze jest, więc zaproponować nie jedno, lecz cykl spotkań, a w przypadku dzieci dąŜyć do współpracy z rodzicami, aby dziecko utrwalało zdobyte informacje czy umiejętności takŜe w domu. MoŜna poprosić rodziców by dawali dzieciom słodycze raz dziennie, podczas głównego posiłku, po którym dziecko umyje zęby lub na przykład zaproponować projekt „słodka niedziela”, gdy dzieci jedzą słodycze tylko w jeden dzień w tygodniu. Warto nakłonić rodziców takŜe do konsekwencji – na przykład pilnujemy by dziecko myło zęby codziennie po obiedzie, bez dni wyjątkowych, kiedy moŜe o tym zapomnieć. Po przeprowadzonym spotkaniu z dziećmi moŜna zorganizować wystawę wykonanych prac plastycznych czy modelinowych lub moŜna zadać wykonanie takich prac w domu. Wiszące na ścianie plakaty czy rysunki będą przypominać o przekazanych zasadach dbania o higienę jamy ustnej. W przypadku małych dzieci dobrze jest pogrupować prace na zasadzie dobre/złe, np.: na jednym plakacie umieścić wykonane przez dzieci rysunki zdrowego Ŝywienia i plakat


45

opatrzyć wizerunkiem uśmiechniętej buzi, na kolejnym plakacie przeciwnie – czego nie powinno się jeść. Ułatwi to dzieciom zapamiętanie, co jest dobre dla ich rozwoju i wzrostu a czego lepiej unikać. MoŜna takŜe poprosić dzieci, Ŝeby przyniosły do przedszkola swoje szczoteczki i codziennie po śniadaniu wspólnie myły zęby. WaŜne jest Ŝeby szczoteczki były podpisane i Ŝeby przechowywał je opiekun danej grupy – uniknie się w ten sposób wymieniania szczoteczek między dziećmi. W przypadku starszej młodzieŜy moŜna poprosić by przygotowała się do kolejnych zajęć, na przykład Ŝeby na kolejne spotkanie wyszukała w Internecie informacje na temat zdrowego odŜywiania i przedstawiła je w postaci prezentacji multimedialnej. Zasady dokumentowania przeprowadzonych działań edukacyjnych

KaŜde spotkanie z dziećmi czy młodzieŜą dobrze jest odnotować w specjalnym zeszycie stworzyć plan pracy. Plan ten powinien zawierać: − datę i miejsce przeprowadzonych zajęć, − cel spotkania, temat, − krótki opis przeprowadzonych zajęć, − podsumowanie.

Tak sporządzony opis będzie tworzyć swojego rodzaju dokumentację z przeprowadzonych spotkań, do której zawsze będzie moŜna wrócić na przykład w razie pytań rodziców. Zanotowane spostrzeŜenia mogą być takŜe punktem wyjścia do modyfikacji i ciągłego ulepszania przebiegu spotkań z dziećmi i młodzieŜą.

Informowania rodziców i opiekunów o stanie uzębienia dzieci i młodzieŜy

Przekazywanie informacji o stanie uzębienia i potrzebach leczniczych dziecka rodzicom i opiekunom ma szczególne znaczenie w przypadku dzieci młodszych. Komunikacja z rodzicem moŜe mieć formę telefoniczną lub pisemną. Na kartce naleŜy zaznaczyć, jaki był termin i wynik badania stomatologicznego oraz jakie działania naleŜy dalej podjąć by właściwie zadbać o stan jamy ustnej dziecka. MoŜna takŜe zebrać spisane informacje i poprosić, np.: wychowawcę klasy czy opiekuna grupy w przedszkolu o przekazanie przygotowanych arkuszy rodzicom lub opiekunom. Komunikacja z rodzicami ma wielkie znaczenie – rodzice są autorytetem dla dorastających dzieci, a w przypadku dzieci młodszych są jedynymi osobami, od których zaleŜy prawidłowy rozwój i dobry stan jamy ustnej.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znaczenie dla stanu zdrowia jamy ustnej dziecka ma postawa rodziców? 2. Jaka forma zajęć jest odpowiednia dla dzieci w wieku przedszkolnym, jaka dla młodzieŜy

szkolnej? 3. Jak naleŜy prowadzić zajęcia dla dzieci niepełnosprawnych umysłowo? 4. Jakie są zasady stomatologicznej edukacji prozdrowotnej? 5. Jakie mogą być metody pracy? 6. Co nazywamy środkami dydaktycznymi? 7. Jakie elementy trzeba wziąć pod uwagę przy opracowywaniu programu profilaktyki

stomatologicznej w przedszkolu/szkole? 8. Jak przekonać nauczycieli do realizacji programu profilaktyki stomatologicznej? 9. Jak moŜna utrwalać nawyki higieniczne i dietetyczne wśród dzieci i młodzieŜy? 10. W jakim celu i w jaki sposób dokumentujemy przeprowadzone działania edukacyjne? 11. W jaki sposób moŜna informować rodziców i opiekunów o stanie uzębienia dzieci

i młodzieŜy?


46

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Wpisz do diagramu zasady stomatologicznej edukacji prozdrowotnej. Diagram do ćwiczenia 1


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym edukacji stomatologicznej, 2) przeprowadzić burzę mózgów na temat zasad edukacji prozdrowotnej, 3) wybrać 10 najtrafniejszych odpowiedzi i wpisać je do diagramu, 4) przeprowadzić dyskusję na temat zasad edukacji prozdrowotnej, 5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.


− komputer z dostępem do Internetu, − arkusze papieru, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Edukacja stomatologiczna


47

Ćwiczenie 2 Zaplanuj zajęcia edukacyjne z zakresu profilaktyki próchnicy zębów i szkodliwości spoŜywania słodyczy dla dzieci zdrowych, dzieci niepełnosprawnych umysłowo, młodzieŜy, rodziców i opiekunów. Zajęcia powinny przebiegać w 4 grupach: grupa A: zaplanuj zajęcia edukacyjne z zakresu profilaktyki próchnicy zębów i szkodliwości spoŜywania słodyczy dla dzieci zdrowych,

grupa B: zaplanuj zajęcia edukacyjne z zakresu profilaktyki próchnicy zębów i szkodliwości spoŜywania słodyczy dla dzieci niepełnosprawnych umysłowo,

grupa C: zaplanuj zajęcia edukacyjne z zakresu profilaktyki próchnicy zębów i szkodliwości spoŜywania słodyczy dla młodzieŜy,

grupa D: zaplanuj zajęcia edukacyjne z zakresu profilaktyki próchnicy zębów i szkodliwości spoŜywania słodyczy dla rodziców i opiekunów.


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym prowadzenia zajęć z zakresu profilaktyki próchnicy,

2) określić cel zajęć edukacyjnych, 3) skonstruować plan zajęć, 4) dobrać środki dydaktyczne dla poszczególnych grup pacjentów, 5) dobrać metody pracy zgodnie z moŜliwościami poszczególnych grup, 6) zaprezentować wykonane ćwiczenie, 7) dokonać analizy poprawności wykonanego ćwiczenia.


− komputer z dostępem do Internetu, − arkusze papieru, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3 Zaplanuj szkolenie dla personelu opiekuńczo-wychowawczego Ŝłobka i przedszkola dotyczące negatywnego wpływu na zdrowie dziecka schorzeń takich jak: próchnica, choroby przyzębia i wady zgryzu oraz sposobach zapobiegania im według wybranej metody.


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym szkoleń z zakresu profilaktyki chorób narządu Ŝucia,

2) określić cel zajęć edukacyjnych, 3) skonstruować plan zajęć, 4) dobrać środki dydaktyczne dla poszczególnych grup pacjentów, 5) dobrać metody pracy zgodnie z moŜliwościami poszczególnych grup, 6) zaprezentować wykonane ćwiczenie, 7) dokonać analizy poprawności wykonanego ćwiczenia.


48

WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do Internetu, − arkusze papieru, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 4

Zaplanuj zajęcia edukacyjne dla dzieci z zakresu zdrowego odŜywiania – teatrzyk pod tytułem „Przygody Pana Ząbka”.


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym edukacji z zakresu zdrowego odŜywiania,

2) sporządzić plan spotkania, 3) określić temat i cel spotkania, 4) sporządzić plan i przebieg spektaklu, 5) zaproponować rekwizyty, 6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy: − komputer z dostępem do Internetu, − arkusze papieru, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) uzasadnić cel prowadzenia zajęć edukacyjnych dla dzieci, młodzieŜy,

rodziców i nauczycieli? � � 2) zastosować róŜne metody pracy? � � 3) dobrać metody pracy i środki dydaktyczne adekwatnie do grupy

odbiorców? � � 4) wymienić elementy programu edukacji stomatologicznej dla dzieci

i młodzieŜy? � � 5) udokumentować przeprowadzone działania edukacyjne? � �


49

4.5. Specjalistyczne programy komputerowe i zasady etyki 4.5.1. Materiał nauczania W dobie rozwoju i szybkiego postępu w dziedzinie technik komputerowych takŜe w gabinecie stomatologicznym otwierają się nowe moŜliwości diagnozowania pacjenta. Tworzenie elektronicznych baz danych ułatwia archiwizowanie informacji oraz śledzenie postępów leczenia przez porównywanie danych najświeŜszych z zapisanymi przy pierwszej wizycie. Nowoczesne programy komputerowe pozwalają na zapis danych statycznych (np. zdjęcia) oraz dynamicznych elementów badania (w postaci, np. wykresów). Aby zapisać historię choroby pacjenta moŜna wykorzystać specjalne oprogramowanie do obsługi gabinetu stomatologicznego (np. Lekarz i gabinet firmy ForumSoft) lub programy Microsoft Word i Excel, ułatwiające tworzenie baz danych. Fotograficzne aparaty cyfrowe pozwalają szybko przenosić na komputer zdjęcia wewnątrz- i zewnątrzustne; programy graficzne np. Micrografix ułatwiają odpowiednią obróbkę zdjęć. W ocenie stanu narządu Ŝucia pomagają zestawy wideo VIS (Video Imaging System) i CIS (Computer Imaging System). Oba typy zestawów składają się z niewielkich kamer połączonych z monitorem i pozwalają obserwować na ekranie elementy jamy ustnej. Kamery VIS mogą być wyposaŜone w obiektywy o niewielkich rozmiarach, dzięki czemu mogą docierać do takich struktur jak np. wnętrze kieszonek dziąsłowych. Zestawy komputerowe mają znacznie większe moŜliwości. Nowe systemy mogą być wyposaŜone w bezprzewodowe lub przewodowe mikrokamery, którymi moŜna wykonywać zdjęcia nie tylko łuku zębowego, ale takŜe wybranych fragmentów jamy ustnej powiększonych kilkadziesiąt razy. Poza powiększaniem i pomniejszaniem obrazu w podłączonym do zestawu komputerze moŜliwe są równieŜ takie operacje jak zmiana nasycenia kolorów czy usuwanie wycinka obrazu lub przemieszczanie go w inne miejsce. MoŜna na przykład skopiować wycinek obrazujący zdrowy ząb i przemieścić go w miejsce ubytku tworząc dla pacjenta wizualizacje spodziewanego efektu leczenia.

Rys. 13. Zewnątrzustna kamera A-dec [3] W ocenie stanu tkanek narządu Ŝucia stosuje się takie metody jak: − ultradźwięki, − jądrowy rezonans magnetyczny, − promienie Roentgena (RTG).


50

Odpowiednie zestawy komputerowe pozwalają przetworzyć obraz z kliszy rentgenowskiej lub czytników na obraz cyfrowy, który moŜemy oglądać na ekranie monitora. W uzyskanym obrazie moŜemy modyfikować kolory, regulować kontrast czy powiększać wybrane elementy. Do takich badań słuŜą systemy radiograficzne, np.: opracowany przez Mouyena (Trophy) czy DXIS Panoramic Digital X-Ray System (Signet). Odpowiednie zestawy pozwalają takŜe na wykonanie tomografii radiologicznej. Wykorzystywane są głównie w chirurgii szczękowo-twarzowej, pozwalają, bowiem uzyskać na monitorze trójwymiarowy obraz struktur twarzoczaszki w róŜnych przekrojach przestrzennych. Programy komputerowe umoŜliwiające analizę zdjęć ultrasonograficznych stosowane są w ocenie stanu tkanek miękkich i badaniu zaburzeń czynnościowych stawów skroniowo-Ŝuchwowych.

Rys. 14. Komputerowa wizualizacja przestrzenna szczęki uzyskana z tomografii komputerowej. Planowanie połoŜenia protezy. Program SimPlant (Materialise) [3]

Komputer umoŜliwia takŜe analizę obrazów uzyskanych drogą rezonansu magnetycznego. Odpowiednie oprogramowanie pozwala na powiększanie wybranych fragmentów, modyfikację barw czy oglądanie obrazu w róŜnych przekrojach. W badaniu termograficznym wykorzystuje się sondę do badania zmian temperatury tkanek, opierając się na fakcie wzrostu temperatury w miejscu zaistnienia stanu zapalnego. Energia cieplna emitowana przez tkanki przetwarzana jest w sygnał cyfrowy, widoczny na monitorze w postaci plam w róŜnych kolorach. Metodę tą wykorzystuje się równieŜ do badania przepływu krwi w okolicach korzeni zębów w trakcie zabiegów stomatologicznych. Technika komputerowa pozwala takŜe na dobór odpowiedniego koloru w przypadku uzupełnień protetycznych. Przykładem jest aparat Shade-Eye-Ex .

Rys. 15. Komputerowy analizator koloru zębów Shade-Eye [3]


51

Zasady etyki Wszelkie rozmowy z pacjentem dotyczące stanu zdrowia objęte są tajemnicą zawodową. Nie zwalnia z tej zasady nawet śmierć pacjenta, jedynie on sam moŜe wyrazić zgodę na przekazywanie udzielonych informacji. Odstąpienie od tajemnicy jest równieŜ dopuszczalne, gdy leczenie wymaga konsultacji ze specjalistami, bądź gdy zachowanie pewnych informacji w tajemnicy stanie się przyczyną zagroŜenia zdrowia lub Ŝycia chorego i innych osób. Złamanie tajemnicy jest dopuszczalne w przypadku, gdy wymagają tego przepisy prawa. Ujawnione powinny być fakty zagroŜenia zdrowia lub Ŝycia wynikające z łamania praw człowieka. W praktyce zawodowej naleŜy kierować się hasłem salus aegroti suprema lex esto – zdrowie chorego najwyŜszym prawem. W przypadkach nie cierpiących zwłoki nie moŜna odmówić pomocy osobie chorej. Pacjentowi naleŜy się szacunek, poszanowanie godności i intymności niezaleŜnie od narodowości, płci, rasy, wieku, wyznania czy pozycji materialnej lub innych czynników. Pacjenta naleŜy traktować z Ŝyczliwością, wykonując swoje obowiązki zawodowe starannie, zgodnie ze swoją najlepszą wiedzą i umiejętnościami. Pacjent ma prawo do informacji o swoim stanie zdrowia, przekazanych w sposób dla niego zrozumiały. MoŜe wyrazić takŜe Ŝyczenie nieudzielania mu informacji; przekazywanie wiadomości o stanie zdrowia pacjenta rodzinie powinno być takŜe uzgodnione z chorym. NaleŜy poinformować pacjenta o ewentualnych negatywnych dla zdrowia następstwach leczenia, gdyŜ ma od prawo do odstąpienia od zabiegu. Postępowanie lecznicze wymaga zgody pacjenta, w przypadku osób nieprzytomnych i niepełnoletnich zgody rodziców lub opiekunów. JeŜeli osoba niepełnoletnia jest zdolna do świadomego wyraŜenia zgody, naleŜy starać się uzyskać takŜe zgodę z jej strony. W przypadku osób niepełnoletnich informacje o stanie zdrowia przekazuje się rodzicom lub opiekunom. W razie pomyłki naleŜy poinformować o niej pacjenta i zapewnić mu jak najlepszą pomoc. Bez zgody pacjenta moŜna wykonać badanie w przypadku, gdy zagroŜone jest zdrowie lub Ŝycie osoby badanej lub innych osób. Wykonując obowiązki zawodowe nie naleŜy posługiwać się metodami szkodliwymi, bezwartościowymi lub nie potwierdzonymi naukowo. NaleŜy ciągle uzupełniać swoją wiedzę i rozwijać umiejętności zawodowe. W trakcie pracy nie wolno znajdować się pod wpływem alkoholu czy środków uzaleŜniających. Nie wolno stosować środków i metod dopingowych w celach innych niŜ lecznicze. 4.5.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Czemu słuŜą elektroniczne bazy danych? 2. Jakie zestawy komputerowe słuŜą do oceny stanu narządu Ŝucia? 3. Analizy i edycji, jakich zdjęć i obrazów moŜemy dokonać przy uŜyciu programów

komputerowych? 4. Jakie powinno być główne etyczne hasło zawodowe? 5. Jak naleŜy traktować pacjenta?


52

4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wstaw w brakujące miejsca słowa: efekt leczenia, powiększanie, klisza rentgenowska, baza danych, Excel, nasycenie kolorów, rezonans magnetyczny, kamera, tomograf, przemieszczenie, kontrast, ultrasonograficzny, Word, tak, aby zdania były prawidłowo sformułowane. Elektroniczne .................... pozwalają na archiwizowanie informacji i śledzenie postępów leczenia. SłuŜą do tego takie programy jak ………… i ................ oraz programy specjalistyczne, np. Lekarz i gabinet. Zestawy VIS i CIS wyposaŜone są w niewielkie .................................... Nowoczesne programy komputerowe umoŜliwiają takie operacje jak zmiana .............................., ............................, .......................... wycinka obrazu czy ............................ go w inne miejsce. Nowoczesne zestawy komputerowe pozwalają stworzyć wizualizację .................. .................. Odpowiednie programy komputerowe umoŜliwiają przetworzenie obrazu z .............................. czy .............................. oraz analizowanie zdjęć ...................... oraz zdjęć uzyskanych drogą .................................


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym specjalistycznych programów komputerowych,

2) przeczytać zdania do uzupełnienia, 3) wstawić brakujące wyrazy, 4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

WyposaŜenie stanowiska pracy: − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.


53

Ćwiczenie 2 Dokonaj analizy zdań zawartych w tabeli i zaznacz znakiem „X” czy są one prawdziwe czy fałszywe. Tabela do ćwiczenia 2 ZDANIA PRAWDA FAŁSZ Wszelkie rozmowy z pacjentem objęte są tajemnicą zawodową.

MoŜna odstąpić od tajemnicy po śmierci pacjenta. W praktyce zawodowej, zgodnie z nakazem etyki, naleŜy kierować się hasłem „per aspera ad astra”.

Nie moŜna odmówić pacjentowi pomocy, jeŜeli w zamian zaproponuje korzyść finansową.

Pacjent ma prawo zrezygnować z zaplanowanego zabiegu.

Nie naleŜy informować pacjenta o negatywnych skutkach leczenia.

Nie naleŜy posługiwać się szkodliwymi metodami leczniczymi, nie wolno stosować środków i metod dopingujących do celów innych niŜ lecznicze.


1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym zasad etyki, 2) dokonać analizy zdań zawartych w tabeli, 3) zaznaczyć znakiem X prawdę lub fałsz, 4) zaprezentować wykonane ćwiczenie, 5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.


− tabela do uzupełnienia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić moŜliwości nowoczesnych baz danych? � � 2) wyjaśnić jakie moŜliwości modyfikacji obrazu z kamer dają nowe

programy komputerowe? � � 3) wymienić z jakimi urządzeniami wykorzystywanymi w diagnostyce

stomatologicznej mogą współpracować komputery? � � 4) zastosować zasady etyki? � � 5) rozpoznać działania nieetyczne? � �


54

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uwaŜnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 mozliwe odpowiedzi. Tylko

jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADA Ń TESTOWYCH

1. Lekarzem pierwszego kontaktu jest lekarz a) stomatolog. b) chirurg. c) specjalista medycyny rodzinnej. d) dermatolog.

2. Pierwsza wizyta u stomatologa powinna mieć miejsce w

a) 6 miesiącu Ŝycia. b) 9 miesiącu Ŝycia. c) 12 miesiącu Ŝycia. d) wieku 2 lat.

3. Na podstawie liczby PUW moŜna określić a) tylko aktywność próchnicy. b) postęp próchnicy kwitnącej. c) wyłącznie dbałość pacjenta o uzębienie. d) aktywność próchnicy, postęp próchnicy i dbałość pacjenta o uzębienie.

4. Dziecko z wadą jamy nosowo-gardłowej, cierpiące na krzywicę naleŜy do grupy

dyspanseryjnej a) III i VI. b) II i VI. c) II i VII. d) VII i IX.


55

5. Profilaktyka fluorkowa nie polega na a) szczotkowaniu zębów pastami z fluorem. b) fluorkowaniu wody pitnej. c) podawaniu środków bogatych w wapń. d) podawaniu tabletek z fluorem.

6. Przyczynami rozwoju próchnicy kwitnącej jest

a) kserotomia. b) tylko dieta bogata w węglowodany. c) wyłącznie zła higiena jamy ustnej. d) kserotomia, dieta bogata w węglowodany i zła higiena jamy ustnej.

7. Lekarz podstawowej opieki zdrowotnej moŜe skierować pacjenta

a) tylko na leczenie uzdrowiskowe. b) raz w roku na rehabilitację. c) jednorazowo na leczenie specjalistyczne. d) leczenie uzdrowiskowe, rehabilitację oraz leczenie specjalistyczne.

8. Nieodpowiednią metodą przekazywania wiedzy dziecku jest a) teatrzyk. b) opowiadanie. c) wykład. d) gra planszowa.

9. Owoce i warzywa

a) nie powinny być spoŜywane zbyt często. b) odgrywają rolę w mechanicznym oczyszczaniu zębów. c) nie mają znaczenia dla zdrowego odŜywiania. d) zawierają śladowe ilości witamin.

10. Profilaktyka fluorkowa moŜe przebiegać jako profilaktyka

a) profesjonalna i specjalistyczna. b) zbiorowa, szpitalna. c) profesjonalna, zbiorowa i domowa. d) domowa, pomocnicza.

11. Grupa ryzyka zdrowotnego to

a) grupa dyskusyjna, tematami spotkań jest ochrona zdrowia. b) alpiniści. c) grupa osób o jednakowych upodobaniach kulinarnych. d) grupa osób bardziej podatnych na pewne choroby.

12. Próchnicę powodują bakterie

a) Lactobacillus acidophilus. b) Streptococcus pharyngitis. c) Streptococcus mutans. d) Lactobacillus acidophilus i Streptococcus mutans.


56

13. Wybór szczoteczki i metody szczotkowania nie jest zaleŜny od a) kolejności wyrzynania zębów. b) wieku. c) stanu uzębienia. d) stanu błony śluzowej jamy ustnej.

14. Dziecko czteroletnie potrafi skupić się na jednej czynności

a) 8 minut. b) 12 minut. c) 18 minut. d) 28 minut.

15. Witamina D nie występuje w

a) mleku. b) soku owocowym. c) tranie. d) preparatach witaminowych (np. Devikap).

16. Zestawy komputerowe pozwalające na wykonywanie tomografii radiologicznej

a) są stosowane w diagnozowaniu próchnicy. b) są stosowane w wypełnianiu ubytków. c) są stosowane w chirurgii szczękowo-twarzowej. d) nie znajdują zastosowania w diagnozowaniu próchnicy, wypełnianiu ubytków

i chirurgii szczękowo-twarzowej.

17. W skład szkliwa wchodzi a) fluoroapatyt i fenytoina. b) chlorheksydyna i zawierający wapń hydroksyapatyt. c) fenytoina. d) fluoroapatyt i hydroksyapatyt.

18. Nieprawda, Ŝe tajemnica zawodowa

a) obejmuje kaŜdą rozmowę z pacjentem. b) obowiązuje nawet po śmierci pacjenta. c) nie musi być przestrzegana w rozmowie z rodziną chorego. d) moŜe być złamana, gdy zobowiązują do tego przepisy prawne.

19. Pasty do zębów dla dzieci najmłodszych

a) są niewskazane. b) nie są produkowane. c) nie zawierają fluoru. d) nie są dostępne rynku polskim.

20. Rola śliny polega na

a) opłukiwaniu zębów z resztek pokarmu. b) rozkładaniu tłuszczy. c) buforowaniu powstających zasad. d) rozkładaniu białek.


57

KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko...........................................................................

Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla dzieci i młodzieŜy

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem:


58

6. LITERATURA 1. ABC opieki zdrowotnej. Informator Lubelskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego

Funduszu Zdrowia, Lublin marzec 2007 2. Jańczuk Z.: Profilaktyka profesjonalna w stomatologii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,

Warszawa 2004 3. Panek H.: Nowe technologie w protetyce stomatologicznej. Akademia Medyczna we

Wrocławiu, Wrocław 2006 4. Skulicz D.: Zdrowie w edukacji elementarnej. Wprowadzenie do konstruowania

programów autorskich. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004 5. Springer-Wodzak M., Wochna-Sobańska M.: Stomatologia wieku rozwojowego.

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003 6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu

świadczeń opieki zdrowotnej, w tym badań przesiewowych oraz okresów, w których te badania są przeprowadzane (Dz. U. z dnia 28 grudnia 2004 Nr 276 poz. 2740)

7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie zakresu i organizacji profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieŜą (Dz. U. z dnia 30 grudnia 2004 r.)

8. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408) 9. www.literka.pl Internetowy Magazyn Publikacji

17. prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla dzieci i młodzieży

Education