17 grupa_f1608, f1570, f1579, f1633_bez dodatka

Univerzitet u Novom Sadu,Fakultet tehničkih nauka,Departman za grafičko inžinjerstvo i dizajn

Seminarski rad iz predmeta Završna grafička obrada:Procesi završne grafičke obrade Zbornika radova

~ grupa 17 ~

Profesor:

Asistent:

Studenti: dr Dragoljub Novaković

msc Ivana Jurič

Ivana Nježić, f1608Ivan Blesić, f1570Nikola Rajić, f1579Miloš Mašić, f1633

Sadržaj

1. Diskusija ulaznih parametara procesa 32. Materijali potrebni za izradu zbornika radova 4 2.1. Papir 4 2.1.1. Ofsetni papir 4 2.1.2. Siva lepenka 4 2.1.3. Kunstdruk papir 5 2.2. Folije za plastifikaciju 5 2.3. Lepilo 5 2.4. Metalna spirala 63. Tehnološki postupak izrade kroz fazu završne grafičke obrade 6 3.1. Rezanje 6 3.2. Sakupljanje 7 3.3. Plastifikacija 7 3.3.1. Hladni postupak plastifikacije 7 3.3.2. Sjajna plastifikacija (glos – laminacija) 8 3.3.3. Mat plastifikacija (mat – laminacija) 8 3.4. Presvlačenje korica 8 3.5. Povezivanje metalnom spiralom 9 3.6. Brojanje i pakovanje 94. Algoritam odvijanja procesa 95. Mašine potrebne za realizaciju tehnološkog postupka 11 5.1. Mašina za poravnavanje tabaka- POLAR AJR-7S 11 5.2. Mašina za rezanje- POLAR N137 Plus 11 5.3. Mašina za sakupljanje- Horizon HAC-120 11 5.4. Mašina za plastifikaciju- Venlly V520FZ 12 5.5. Mašina za spajanje lepenke i presvlačnog materijala- Roby 1800 13 5.6. Mašina za postavljanje spiralnog poveza- Spiral Binder F118A 136. Proračun potrebnih grafičkih materijala za dati proizvod 14 6.1. Utrošak materijala za kartonske korice 14 6.2. Utrošak presvlačnog materijala 14 6.3. Utrošak spirale 15 6.4. Utrošak folije za plastifikaciju 15 6.5. Utrošak lepila 167. Zaključak 17Literatura 18Dodaci 19

Seminarski rad iz završne grafičke obrade, grupa 17

3

1. Diskusija ulaznih parametara procesa

Zbornik radova – knjigaKnjižni blok – format: 208 x 285 mmObim: 248 stranaKnjižni blok: ofsetni paprir 80 g/m2

Spajanje: povezivanje metalnom spiralomKorice: siva lepenka debljine 0,7 mm obložen papirom za presvlačenje (kunstdruk papir, 140 g/m2 sa sjajnom folijom za plastifikaciju)Tiraž: 300 kom

Zbornik radova (Slika 1) je periodična publikacija, najčešće propratni materijal naučnih skupova, obično izrađivana u mekom povezu. Potrebno je da ima trajnost, ali s obzirom da radovi brzo zastarevaju i bivaju zamenjeni novim najčešće se štampaju samo crno-belo, a ni tiraži nisu veliki (što možemo primetiti i na ovom primeru). Povezivanje tvrdim koricama se najčešće koristi kod zbornika koji objedinjuju veću količinu radova (npr kompilaciju određenog broja već održanih naučnih simpozijuma, skupova i slično).

Uglavnom su zbornici A4 formata (a i naš primer je veoma blizu A4 formatu). Zbog spiralnog poveza potrbno je svaku stranicu rezati pojedinačno, kao i korice i stoga nam redosled kod montaže nije bitan, a ni operacija savijanja takođe nije potrebna. Za veličinu štamparskog tabaka za knjižni blok odabran je format B1.

Računski dobijamo da više listova knjižnog bloka stane na tabak ukoliko su orijentisani kao u prvom slučaju:

1000 x 700 1000 x 700 285 x 208 208 x 285 3 x 3 = 9 4 x 2 = 8

Slika 1- Zbornik radova GRID simpozijuma 2012


4

2. Materijali potrebni za izradu zbornika radova

Za izradu zadatog zbornika biće potrebni sledeći zadatkom definisani materijali: ofsetni 80 g-ski papir za štampu knjižnog bloka, siva lepenka debljine 0,7 mm koja će se obložiti kunstdruk 140 g-skim papirom koji će biti presvučen sjajnom folijom za plastifikaciju (pri spajanju korica sa presvlačnim kundstruk papirom biće nam potrebno i termo-lepilo). Za povezivanje knjižnog bloka i korica biće korišćena metalna spirala.

2.1. Papir

Papir je složen materijal sastavljen iz međusobno isprepletenih pretežno biljnih vlakana dobijenih mehanički ili hemijski uz dodatak lepila, punila i boje, a formira se na situ odvodnjavanjem papirne mase. (Konstantinović et al, 2005.)Kao najčešće podloge za štampu u grafičkoj industriji javljaju se papir, karton i lepenka koji moraju imati jasno definisana i prethodno ispitana svojstva od značaja za kvalitet krajnjeg otiska kao što su gramatura, format, debljina, specifična težina, stepen neprozirnosti, fluorescentnost, boja i sjajnost, podesnost za štampu, stepen keljivosti, vlažnost i smer vlakanaca, belina, hrapavost, tvrdoća, mekoća, čvrstoća, elektroizolacija, prašenje i čupanje, statički elektricitet, otpornost na kidanje, cepanje, probijanje, savijanje, stabilnost dimenzija, otpornost prema starenju... Provera materijala se najčešće obavlja kod proizvođača ili prerađivača, kao i pred samu štampu.Papiri i kartoni se u upotrebi nalaze u obliku tabaka i traka. Postoji veliki broj različitih vrsta papira i kartona, a osnovna klasifikacija se vrši prema gramaturi i debljini. U zavisnosti od toga o kakvom je proizvodu reč koristiće papir odgovarajuće gramature, debljine, sirovinskog sastava...

Prema gramaturi papira može se napraviti sledeća klasifikacija: - papiri (7-150 g/m2)- polukartoni (150-250 g/m2)- kartoni (250-500 g/m2)- kartoni i lepenke (500-600 g/m2)- lepenke (preko 600 g/m2)

2.1.1. Ofsetni papir

Papiri prvenstveno namenjeni ravnoj- ofset štampi. Zbog prisustva sredstva za vlaženje na neštampajuće delu forme i indirektnog postupka prenosa otiska, ova tehnika od papira zahteva dobre mehaničke osobine, ravnu površinu i dimenzionu stabilnost, otpornost na uticaj vlage, hemijsku neutralnost i površinsku sposobnost upijanja boje. Najbolji kvalitet otiska daju bolje vrste bezdrvnog papira i srednje fini papiri.Svi ofsetni papiri imaju veći sadržaj lepila, tj. stepen keljenja je 3/4 do 1/1 i to obično sa sintetičkim smolama koje daju papiru hidrofoban karakter. Smanjena upojnost ofsetnih papira ne smeta pri štampi jer se štampanje vrši sa tankim slojem boje koja se u potrebnom vremenu površinski suši. Veći sadržaj keljiva, naročito upotreba sintetičkih smola, doprinosi sticanju dobrih mehaničkih osobina i smanjenju deformacija pod uticajem vlage, ne samo iz vazduha , već i vlage koju papir primi zbog dodira sa vlažnom površinom gumiranog cilindra. Radi smanjenja hidroskopnog svojstva za izradu ovih papira koristi se samo posno mlevena celuloza. Smanjenje čvrstoće papira može izazvati čupanje vlakanaca sa površine papira jer su ofsetne boje uglavnom gušće i lepljivije. Glatkoća površine ofsetnih papira je uglavnom mala. Nešto veća je za finije radove, kao i za štampu geografskih karata.Ofsetni papiri treba da su hemijski neutralni, tj. da ne sadrže materije koje bi sa vodom stvarale jedinjenja koja deluju na štamparsku formu. Za štampu knjiga se uglavnom koriste ofsetni papiri glatkoće 30-80 (po Beku) i gramature 70-240 g/m2.

2.1.2. Siva lepenka

Lepenkom se nazivaju proizvodi papirne industrije iznad 600 g/m2. Lepenka je obično izrađena od drvenjače, hemijske drvenjače i starog papira. S obzirom na sirovinsku bazu delimo ih na: belu lepenku, smeđu lepenku, sivu lepenku, lepenku od slame i specijalnu


5

lepenku. Lepenka je višeslojni materijal dobijen od raznih vlakana lepljenjem i presovanjem. Proizvodi se u sirovom formatu B. Koristi se za izradu različitih omota ambalaža, vreća, kesa, kartonskih kutija, kutija od lepenki i sl. Najčešće se razlikuju dva tipa lepenke: ravna i talasasta. Prema broju slojeva može da bude dvoslojna, troslojna, petoslojna, sedmoslojna, od čega zavisi debljina lepenke.Siva lepenka se izrađuje od starog papira sa primesama usitnjenog tekstila. Glavne odlike sive lepenke su: visoka otpornost, neznatna lomljivost, obostrana glatkost. Upotrebljava se uglavnom za izradu korica kod tvrdog poveza, za raznu ambalažu i albume. Postoji i tanja siva lepenka slabijeg kvaliteta i koristi se za druge stvari gde nije potrebna tolika čvrstoća.

2.1.3. Kunstdruk papir

Kunstdruk papir je obostrano premazni papir. Premazuje se mineralnim materijama, mora biti jako satniran i imati visoki sjaj. Koristi se za štampanje visokovrednih fotografija i višebojnih ilustracija. Dobija se premazivanjem sirovog papira koji je po sastavu bezdrvni, a ponekad i kvalitetan srednje fini papir, mašinski gladak, puno keljani, koji mora da ima potpuno glatku površinu. Ovaj papir mora imati određenu mekoću da bi se postigao ravnomeran nanos premazniih sredstava.Proizvodi se u gramaturama od 80 do 140 g/m2, a polumat i mat satnirani kunstdruk se proizvodi u najnižoj gramaturi od 115 g/m2.

2.2. Folije za plastifikaciju

Folije za plastfikaciju papira se obično nanose na korice grafičkih proizvoda i namenjene su prvenstveno zaštiti korica od mehaničkih oštećenja. Pored toga, folije papiru koji presvlače daju i veći sjaj (ako se radi o sjajnim folijama koje se najčešće i koriste), te u manjoj meri vizuelno poboljšavaju kontrast otiska.

Folije se dele na:- folije za toplu plastifikaciju- hladnu plastifikaciju- samolepljive folije.

Folije za plastifikaciju mogu biti različite debljine. Debljina folije koja će se koristiti zavisi od mašine za plastifikaciju i od namene proizvoda koji se plastificira, njegove debljine i dr. Debljina folija za plastifikaciju se kreće od 30 do 250 μm, a mogu biti sjajne ili mat površine. Folije mogu biti rezane pojedinačno (kao tabaci kod papira) u standardnim formatima kao i papiri, ili u rolnama različitih debljina, dužina i širina (Slika 2).

2.3. Lepilo

Lepila su čiste supstancije ili smeše supstanicija organskog ili neorganskog porekla, koje su zahvaljujući svojim svojstvima pogodne za čvrsto povezivanje predmeta od istih ili različitih materijala. Osnovno svosjstvo lepila je da pokazuje veoma izraženu adheziju prema materijalijma koje slepljuje i da poseduje dovoljnu koheziju i stabilnost kako bi veza između slepljenih predmeta bila trajna i čvrsta. Pri kontaktu lepila i predmeta koji treba da slepi dolazi do interakcije, tj. privlačenja između molekula, funkcionalnih grupa, atoma i jona koji se nalaze u površinskim slojevima lepila i predmeta koji se slepljuju. Usled ove interakcije dolazi do adhezije, tj. vezivanja lepila na površinu predmeta. Na jačinu slepljivanja utiču temperatura, pritisak i debljina sloja lepila. (Konstantinović et al, 2005.)Lepila koja se koriste u grafičkoj industriji su makromolekulske supstancije prirodnog ili sintetičkog porekla. Sintetička lepila imaju prednost nad prirodnim, jer imaju uvek ista i postojana svojstva, omogućavaju kraće vreme sušenja, a samim time i kraće vreme za izradu grafičkih proizvoda. Prema oblasti primene u grafičkoj industriji, upotrebljavaju se lepila u sledećim oblicima: vodeni rastvor, vodene disperzije, rastvori u organskim rastvaračima, čvrsta termolepila i termoreaktivna lepila. (Konstantinović et al, 2005.)Termolepila pri višoj temperaturi dobijaju mekoću i mogu se koristiti samo kod mašinski procesa lepljenja jer “radna” temperatura im je 150-160o C i ona treba biti održavana tokom celog procesa lepljenja.

Slika 2- Folije za plasitifikaciju papira


6

2.4. Metalna spirala

Kod poveza spiralom mogu se koristiti plastične ili metalne spirale. Plastične spitale obično imaju kraći vek trajanja, a mogu biti u obliku “češljeva” (sa mogućnošću ubacivanja ili izbacivanja listova) ili iz jednog dela (Slika 3). Metalne spirale imaju duži vek trajanja i stabilnije su od plastičnih, a i izrađuju se u više verzija- jednostruke, dvostruke, prstenovi (takođe sa mogućnošću ubacivanja ili izbacivanja stranica).Uopšteno, prednost spiralnog poveza je mogućnost potpunog otvaranja listova (180o) i mogućnost ubacivanja ili izbacivanja listova. Povez metalnom spiralom je uobičajen za blokove, kalendare, planere, ali i razne specijalne publikacije, brošure i slično. Spiralna žica se proizvodi u nekoliko standardnih boja, i više standardnih veličina i debljina (od 10-tak do 100-tinak listova) u zavisnosti od grafičkog proizvoda. Kod nekih proizvoda se umesto jedne dugačke – koristi dve ili više kraćih spirala.

3. Tehnološki postupak izrade kroz fazu završne grafičke obrade

Izrada proizvoda, u zavisnosti od njihove složenosti se obično odvija u više faza koje nazivamo tehnološki proces proizvodnje. Kada govorimo o grafičkim proizvodima tehnološki proces se može podeliti na 3 glavne faze- priprema štampe, štampa i završna grafička obrada. Kod završne grafičke obrade se kreira konačni oblik grafičkog proizvoda. Kao što je već napomenuto, u zavisnosti od složenosti datog proizvoda i proces završne grafičke obrade može biti više ili manje složen.Na primer, zborik radova o kome je u zadatku reč spada u složene grafičke proizvode i završna grafička obrada ovoga proizvoda će se pored osnovnih operacija rezanja, sakupljanja, brojanja i pakovanja sastojati i od plastificiranja kundstruk papira, presvlačenja korica istim, te povezivanja proizvoda metalnom spiralom.

3.1. Rezanje

U grafičkoj industriji pod rezanjem se podrazumeva razdvajanje materijala ravnim ili okruglim nožem. Tehnikom rezanja različiti materijali (papir, karton, lepenke, presvlačni materjali itd.) i proizvodi knjigovezačke dorade (knjižni blokovi, brošure, časopisi, itd.) izrezuju se na odgovarajuću veličinu. (Konstantinović et al, 2005.)Rezanje može biti pripremno i završno. Pripremno rezanje podrazumeva operacije pripreme materijala za proces štampanja, oplemenjivanja površine ili za neke operacije završne grafičke obrade, najčešće se izvodi sa 2-4 reza. Završno rezanje podrazumeva obrezivanje knjižnih blokova na mašini za rezanje naslage ili na trorezaču, odnosno izrezivanje proizvoda na mašini za izrezivanje.

Postoje tri principa rezanja u završnoj grafičkoj obradi:1. Princip reza nožem (Slika 4)2. Princip reza makazama (Slika 5)3. Princip reza pucanjem (Slika 6)

Od ova tri principa svaki može da se izvede ravnim ili kružnim sečivom ali se u grafičkoj industriji najčešće koristi princip reza ravnim nožem.

Mašina za rezanje papira je osnovna mašina završne grafičke obrade i ima važnu i nezamenljivu ulogu u toku izrade grafičkog proizvoda. Kroz njen ciklus proizvodnje prolazi sav neštampani i štampani materijal koji se u daljim fazama pretvara u finalni

Slika 3- Razne vrste plastičnih i metalnih spirala

Slika 4- Princip reza nožem Slika 5- Princip reza makazama Slika 6- Princip reza pucanjem


7

proizvod. Ove mašine se međusobno razlikuju po stepenu automatizacije i po dužini rezanja. Prema stepenu automatizacije proizvode se ručne, poluautomatske i automatske mašine za rezanje. Automatske mašine mogu da budu standardne tj. bez programatora i sa programatorom. Najčešće rezne dužine su: 72, 90, 115, 135, 155, 185 cm.Glavni delovi mašine za rezanje papira su: nož, nosač noža, postolje, rezna letvica, presa, graničnik i sto za izlaganje. Sam čin rezanja sastoji se od podešavanja graničnika na određenu dužinu, ulaganja poravnatog materijala za rezanje, presovanja naslage, aktiviranja noža i odlaganja izrezanog materijala. Efikasnost mašina za rezanje zavisi od mnogih činioca, ali brzina podešavanja graničnika na određenu dužinu i njegovo kretanje je odlučujući faktor. Ušteda u vremenu potrebnom za rezanje i tačnost rezanja od +/- 0,1 mm kod svih rezova glavne su karakteristike savremenih mašina. (Konstantinović et al, 2005.)

3.2. Sakupljanje

Pod pojmom sakupljanja u grafičkoj industriji podrazumeva se kompletiranje (izrada) knjižnog bloka određenim redosledom nekog grafičkog proizvoda (knjige, brošure, bloka, kalendara i dr.) od pojedinih savijenih tabaka ili listova. Tačan raspored knjižnih tabaka za sakupljanje određuje se pomoću oznake strane (paginacije), primarne signature i kontrolnog znaka (npr. Slika 7).Za sakupljanje savijenih knjižnih tabaka postoje 2 tehnološka postupka: - tehnika sakupljanja tabak na tabak- tehnika sakupljanja tabak u tabak (Slika 8)

Sakupljanje tabak u tabak obavlja se najčešće kod proizvoda čiji broj tabaka ne iznosi više od 6 tj. zavisi od vrste proizvoda, gramature i voluminoznosti upotrebljenog papira. Sakupljanje tabak u tabak obavlja se za manje tiraže ručno, a za veće količine tabaka (brošure i čašopise) obavlja se na mašinama za sakupljanje i ovakav način sakupljanja je najčešći kod proizvoda koji se povezuju žicom.Sakupljanje tabak na tabak najčešći je način izrade kod svih ostalih vrsta poveza (osim poveza žicom), tj. kod proizvoda sa većim obimom stranica. Operacije sakupljanja mogu se vršiti ručno ili automatski. (Konstantinović et al, 2005.)

3.3. Plastifikacija

Plastifikacija papira je proces presvlačenja papira folijom u cilju zaštite od mehaničkih oštećenja, plastificiran papir je daleko otporniji na vlagu i uticaje Sunca, a i vek trajanja mu se produžuje. Plastifikacija može biti topla ili hladana, mat ili sjajna.

3.3.1. Hladni postupak plastifikacije

Hladna plastifikacija papira je postupak pri kome se na prethodno odštampane tabake uz pomoć vodo-topivog lepka nanosi acetatna folija debljine 12-15 μ (sjajna, mat, ili specijalna). Na taj način dobija se kompozit koji je mehanički daleko otporniji od papira (tj kartona) kako na kidanje, tako i na spoljne uticaje. U smislu produžene trajnosti i povećane upotrebne vrednosti finalnog proizvoda, ovaj postupak se može smatrati ekološkim, a pogotovo u odnosu na neke druge postupke (npr. toplu plastifikaciju ili UV-lakiranje) u poredjenju sa kojima je daleko energetski efikasniji. (Deto d.o.o.; 2013.)

Slika 7- Oznaka za sakupljanje

Slika 8- Tehnike sakupljanja tabaka


8

3.3.2. Sjajna plastifikacija (glos – laminacija)

Plastifikacija hladnim postupkom (na lepak) acetatnom folijom 15 mikrona. Ovakvim lameliranjem papira dobija se velika otpornost na habanje, znatno produžava trajnost proizvoda, i popravlja ukupan estetski utisak. Sjajna folija je pogodna za sve boje podloge i vrlo je otporna na površinsko habanje, tako da dugo zadržava luksuzan “lakiran” izgled. (Deto d.o.o.; 2013.)

3.3.3. Mat plastifikacija (mat – laminacija)

Plastifikacija hladnim postupkom (na lepak) acetatnom folijom 12 mikrona. Ovakvim lameliranjem papira dobija se velika otpornost na habanje, znatno produžava trajnost proizvoda, i popravlja ukupan estetski utisak. Mat folija je posebnim postupkom izrade obrađena tako da ima zatvoren satenasti sjaj (ne presijava se tako mnogo kao sjajna plastifikacija). Pogodnija je za svetlije podloge pošto je vrlo delikatna i osetljiva, a odlikuje je naročito prijatan taktilni “baršunasto svilenkasti” osećaj pod rukom. (Deto d.o.o.; 2013.)

3.4. Presvlačenje korica

Presvlačenje korica je postpak oblaganja (najčešće) lepenke presvlačnim materijalom (koža, papir, tkanina...). Presvlačenje korica se najčešće javlja kod grafičkih proizvoda sa tvrdim koricama u cilju povećanja otpornosti korica i veće stabilizacije proizvoda.Presvlačni materijali mogu biti: platna, polusintetički i sintetički oslojeni materijali, specijalni papiri za presvlačenje, koža i pergament, plastične folije...Prvi materijal za presvlačenje je bio pergament, a i danas se koža upotrebljava kod luksuznih izdanja kao najplemenitiji materijal. Sve su više u upotrebi polusintetički materijali jer su otporni na trljanje, vlagu, prljavštinu, svetlost, mogu se prati, zadržavaju boju i vrlo su pogodni za utiskivanje na nižim temperaturama sa lako odvajajućim folijama. (Gerić, 2005.)

Opšti zahtevi prema materijalima za presvlačenje su:- otpornost na kidanje, istezanje i trljanje- postojanost na vlagu i svetlost- mogućnost prerade u operacijama završne grafičke obrade (sposobnost lepljenja bez prodiranja lepila na suprotnu stranu, fleksibilnost, mala istegljivost, itd.)- sposobnost za ukrašavanje (utiskivanje sa i bez folija, štampanje, postojani oblici reljefa, itd.) (Novaković, 2012.)

Proces presvlačenja se sastoji iz sledećih operacija (Slika 9): pripremanje presvlačnog materijala (rezanje na potrebne dimenzije, zasecanje ćoškova pod uglom od 45o), premazivanje presvlačnog materijala, pozicioniranje lepenke na presvlačni materijal, previjanje presvlačnog materijala i formiranje ćoškova, istiskivanje zaostalog vazduha između presvlačnog materijala i sastavnih elemenata korica, presovanje korica i sušenje. (Novaković, 2012.)

3.5. Povezivanje metalnom spiralom

Ovaj postupak podrazumeva bušenje rupa, sečenje spiralne žice i stezanje prethodno pripremljenog (sakupljenog) materijala. Mogu se bušiti papir i karton (lepenka) do debljine od 2mm, juvidur (čvrsta providna folija), razni specijalni materijali, itd… Postupak se može vršiti ručno ili automatski. (Deto d.o.o.; 2013.)

Slika 9- Šematski prikaz krojenja materijala i sastavljanje tvrdih korica


9

Oblik rupa može biti kvadratni ili okrugli (u zavisnosti od spirale koja se koristi, ili mašine), a broj i razmak rupa, kao i oblik, veličina i debljina spirale, zavisi od formata i obima proizvoda. Postoje dva standardna koraka za bušenje rupa u odnosu na željeni broj lista, odnosno veličinu knjižnog bloka (2:1 / 3:1). (Deto d.o.o.; 2013.)

3.6. Brojanje i pakovanje

Brojanje i pakovanje su završne faze završne grafičke obrade grafičkih proizvoda. U zavisnosti od tiraža, obima samog proizvoda i njegovih proizvoda, oni se sortiraju (broje) po 5, 10, 15, 20... komada i pakuju u pakete, te šalju naručocu. Pakovanja su najčešće od natron papira.

4. Algoritam odvijanja procesa

Tehnološki postupak izrade zadatog proizvoda se sastoji od niza obradnih postupaka koji se vrše nad ofsetnim papirom (koji čini knjižni blok), presvlačnim materijalom i lepenkom (koji grade koricu proizvoda). Nakon što je prošao pripremno rezanje i štampu, ofset papir se kontroliše na eventualne nedostatke u štampi, oštećenja ili nepravilnosti. Tabaci ofset papira koji se pokažu nezadovoljavajućim se odbacuju kao otpad. Ostali tabaci ofset papira se šalju na prvu fazu obrade, rezanje. Naravno, pre rezanja je neophodno poravnati tabake kako bi se osiguralo što preciznije rezanje. Rezanje se vrši na mašini za rezanje te se obrađeni tabaci kontrolišu na eventualna odstupanja. Tabaci koji imaju manje dimenzije od potrebnih i kod kojih uglovi rezanja nisu upravni se odbacuju kao otpad, a tabaci čije dimenzije su veće od potrebnog ili čije ivice su tek malo iskrzane se mogu vratiti u proizvodni proces te „popraviti“. Ostali (ispravni) tabaci se šalju dalje, na sakupljanje.Siva lepenka zajedno sa presvlačnim materijalom gradi koricu. Ona se na početku proizvodnog procesa kontroliše na eventualna odstupanja, oštećenja ili prljanje. Tabaci lepenke koji se pokažu kao nezadovoljavajući se odbacuju kao otpad. Ostali tabaci se šalju na rezanje, kome prethodi poravnavanje. Rezanje se u konkretnom slučaju vrši na istoj mašini na kojoj se reže ofset papir, mada bi se tada trebao promeniti nož, zbog razlike u debljini i neophodnom pritisku na podlogu. Izrezana lepenka će imati dimenzije konačnog formata zbornika, 208x285 mm. Ova lepenka se kontroliše na nepravilnosti i odstupanja pa se tabaci koji imaju manje dimenzije od zahtevanih i/ili kod kojih uglovi rezanja nisu upravni, odbacuju kao otpad, dok se tabaci čije su dimenzije veće od potrebnog ili čije ivice su tek malo iskrzane vraćaju na naknadnu obradu (rezanje). Ostali (ispravni) tabaci sive lepenke se šalju na spajanje sa presvlačnim materijalom.Presvlačni materijal je u našem slučaju od kunstdruk papira što znači da se može obrađivati iz naslaga tabaka umesto rolni. Isprva se na njemu vrši pripremno rezanje i štampa i ove dve operacije se kontrolišu. Tabaci presvlačnog materijala kod kojih su prisutne greške u štampi, oštećenja ili nepravilnosti se odbacuju kao otpad, a ostali se šalju na plastificiranje. Plastificiranje se retko vrši pre rezanja, ali to zavisi od površine koja treba da se plastificira i površine koja mašina može da plastificira. Ova operacija se kontroliše pa se tabaci presvlačnog materijala kod kojih su prisutni mehurići ili kod kojih dolazi do odlepljivanja folije za plastificiranje odbacuju kao otpad. Ostali plastificirani tabaci presvlačnog materijala se šalju na rezanje, kome prethodi poravnavanje. Rezanje se u konkretnom slučaju vrši na istoj mašini za rezanje kojom se vrši rezanje tabaka ostalih materijala, mada se tada preporučuje poseban nož za rezanje lepenke zbog različitog ugla noža, razlike u debljini i neophodnom pritisku na podlogu. Tabaci čije dimenzije su manje od zahtevanih ili kod kojih je došlo do bilo kakvog odstupanja prilikom rezanja se odbacuju kao otpad, a tabaci čije dimenzije su veće ili čije ivice su tek malo iskrzane se mogu popraviti i oni se šalju na naknadnu obradu. Ostali (ispravni) tabaci se šalju na spajanje sa presvlačnim materijalom.Spajanje presvlačnog materijala sa sivom lepenkom se vrši na zasebnoj mašini koja sve operacije presvlačenja vrši automatski. Ipak, prilikom spajanja može da dođe do oštećenja ćoškova formirane korice i grešaka pri lepljenju pa je i za ovu operaciju predviđena kontrola. Korice koje se pokažu kao nezadovoljavajuće se odbacuju kao otpad a ostale se šalju na sakupljanje (tabak na tabak), zajedno sa knjižnim blokom.Kada se izvrši sakupljanje knjižnog bloka i korica, pristupa se kontroli dobijene naslage. U slučaju da je došlo do zamenjenog, dupliranog ili izostalog tabaka, naslaga se vraća na ponovno sakupljanje. U slučaju da je došlo do gužvanja papira ili nabiranja, oštećen materijal se odbacuje kao otpad. Ostali sakupljeni tabaci se šalju na sistem (posebnu mašinu) koji vrši i pripremu knjižnog bloka (i korica!) za postavljanje spirale i samo postavljanje spirale. Po izlasku iz navedene mašine se kontroliše dobijeni proizvod, ali ukoliko je došlo do oštećenja knjižnog bloka ili korica, grešaka u postavljanju spirale ili grešaka pri bušenju, proizvodi se odbacuju kao otpad. Ostali proizvodi se šalju na brojanje, pakovanje i distribuciju.

n

knižni blok

ofsetni papir

pripremno rezanjei štampa

neodgovarajućedimenzije,

prisustvo mrlja ioštećenja na

papiru,greške u štampi, ...

pripremno rezanjei štampa

korice

siva lepenka kundstdruk papir

veće dimenzije,iskrzane ivice, ...

izostali, nedostajućiili zamenjeni tabaci





papiru,greške u štampi, ...



lepenci, ...

prisutni mehurići,odlepljivanje

folije, ...

manja dimenzija,neodgovarajuće

rezanje, ...


rezanje, ...

gužvanje inabiranje papira, ...

- lepljenje sive lepenkei kunstdruk papira -

- plasti�ciranje -

oštećenji ćoškovikorice, krivo

slepljen presvlačnimaterijal, ...

greška pri bušenju,oštećenja knjižnog

bloka, pogrešnopostavljena spirala, ...


rezanje, ...

10


11

5. Mašine potrebne za realizaciju tehnološkog postupka

5.1. Mašina za poravnavanje tabaka- POLAR AJR-7S

POLAR-ova AJR-7S (Slika 10) mašina za automatsko poravnavanje tabaka implementuje naprednu tehnologiju i odlikuje se tehničkim svojstvima koje rad čine lakim i brzim. Ulaganje je automatsko a mašina podržava i rad sa tabacima koji se nalaze na paletama, odakle se preuzimaju pomoću posebnih pneumatskih hvataljki. Postoji ugrađen brojač kojim se može kontrolisati kvantitet poravnatih tabaka. Kako je operacija poravnavanja brža od operacije rezanja, jedna ovakva mašina može opsluživati nekoliko mašina za rezanje. Postoji ugrađen sistem za izvlačenje vazduha između listova u naslazi, što poboljšava predstojeću operaciju rezanja i omogućava još precizniji rad. Nakon poravnavanja naslage papira, hvataljke prenose tabake na paletu za transport. Upravljanje mašinom je jednostavno i intuitivno, odvija se preko ekrana osetljivog na dodir, preko kojeg se takođe podešavaju i parametri rada mašine. Specifikacije mašine su sledeće:

Maksimalna brzina rada: 40 000 tabaka po satuMaksimalna veličina tabaka: 1200 x 1640 mm

5.2. Mašina za rezanje- POLAR N137 Plus

POLAR N137 PLUS (Slika 11) je mašina namenjena za rad sa velikim formatima papira i lepenke (reč je o papirima i lepenkama čije dijagonale iznose i do 1370 mm). Za konkretni zadatak ovo se pokazalo iznimno zahvalno jer najveći format podloge nad kojom se vrši rezanje predstavlja format K7 (1010 x 710 mm, dakle, dijagonale 1234,58 mm). Ovim je postignuto da se naslaga papira ne mora izlagati iz mašine samo kako bi se rotirala radi daljeg sečenja. Mašina je opremljena 18,5’’ monitorom u boji osetljivim na dodir. Postoji mogućnost programiranja rada mašine, čime je rad veoma ubrzan i pojednostavljen. Zamena noža je pojednostavljena uz pomoć POLAR OptiKnife tehnologije. Za osiguranje preciznosti razvijen je specijalni POLAR mehanički podsistem za pozicioniranje DPS tačnosti 1/100mm. Specifikacije mašine su sledeće:

Dužina sečiva: 1370mm. Dubina ulaganja: 1450mm Visina naslage za ulaganje: maksimalno 165mm Pritisak sigurnosnog pritiskača: 30 dNMinimalni pritisak pritiskača: 150 dNMaksimalni pritisak pritiskača: 5500 dNBrzina noža: 45 reza/minNajmanji rez: 25 mm

5.3. Mašina za sakupljanje- Horizon HAC-120

Kod mašine Horizon HAC-120 (Slika 12) ulagajući mehanizam je jednostavan za upravljanje i podesiv za različite veličine papira. Postoji 12 polica za ulaganje papira. Police se automatski mogu podizati i spuštati, pritiskom tastera. Postoji opcija podešavanja pritiska na papir, tako da je moguće efikasno koristiti širok spektar papira. Svaka polica prima 450 listova papira gramature 70 g/m2.Jedinica za upravljanje je u obliku mobilnog upravljača povezanim kablom od 2,7 m. Ovo omogućava operatoru komotno upravljanje. Na mašini se nalaze dva LED displeja preko kojih se pokazuju greške u radu poput nedostajaćeg ili duplog tabaka kao i zaglavljenje

Slika 10- POLAR AJR-7S

Slika 11- POLAR N137 Plus


12

papira u mašini. Osetljivost svakog senzora na polici je moguće podešavatu u 5 nivoa u zavisnosti od svojstava papira sa kojim se radi. Ugrađen je i brojač koji zaustavlja mašinu nakon zadate vrednosti, kao i ukupni brojač. Specifikacije mašine su sledeće:

Minimalna veličina papira za sakupljanje: 148x210 mmMaksimalna veličina papira za sakupljanje: 318x470 mmVisina naslage papira za ulaganje: 40 mmBrzina sakupljanja: 3800 proizvoda po satuDetekcija greške: detektovanje promašaja, duplih listova i zaglavljenjaMonitor: 2 seta monitoraNapajanje: 100V, 50/60 HzPotrošnja: 360 WTežina mašine: 226 kg

Takođe, proizvođač u ponudi ima i tkz. criss-cross sto za izlaganje CCR-DX. On služi za izlaganje papira iz mašine za sakupljanje. Poseduje mehanizam koji svaki drugi sakupljeni proizvod okreće za 90 stepeni, na taj način ih vidljivo razdvajajući i pojednostavljajući sledeći korak u proizvodnji.

5.4. Mašina za plastifikaciju- Venlly V520FZ

Zaštita štampe: zaštita od grebanja i vlage.Poboljšanje štampe: pojačava, sjajna površina.

Osobine:Uređaj poseduje automatski podešivi ulagač, tako da je ulaganje, plastificiranje i separacija tabaka (podloge za plastificiranje) potpuno automatsko.Za ulaganje se koriste podesivi servo motori radi prevencije ulaganja dva papira istovremeno. Operator treba samo da podesi dužinu papira, preciznost podešavanja je ±2mm.Valjak za zagrevanje kao sredstvo transfera toplote u sebi koristi ulje u kojem se nalazi sonda za merenje temperature radi očitatavanja tačne temeperature.Za ulaganje se koriste pneumatski separatori papira sa vibrirajućim stolom. Pneumatski pritisak je lako podešavati.Mašina poseduje i podsistem za sprečavanje savijavanja papira koji je prvenstveno namenjen za tanke papire, a papir posle plastificiranja postaje puno lakši za sakupljanje.Ulaganje podloge za plastificiranje se obavlja automatski, a prilikom namotavanja rolne folije za plastificiranje se koriste specijalne, visokostabilne pneumatske kočnice.

Maksimalna veličina podloge za plastificiranje: 520x700 mm.Minimalna veličina podloge za plastificiranje: 210x297 mm.Dozvoljena težina papira: 127- 450 g.Maksimalna brzina plastificiranja: 35 m/min.Temperatura plastificiranja: ~130°CSnaga: 11kW.Ukupna težina mašine: 500 kg.Gabaritne dimenzije: 1900x1300x1650 mm.Garancija: Proizvođač obezbeđuje 18 meseci garancije nakon isporuke mašine i u tom periodu obezbeđuje besplatnu zamenu defektnih delova.

Slika 12- Horizon HAC-120

Slika 13- Venlly V520FZ


13

5.5. Mašina za spajanje lepenke i presvlačnog materijala- Roby 1800

Pomalo zanemarena ali veoma bitna operacija jeste i lepljenje presvlačnog materijala preko lepenke, formirajući konačan oblik korica. Jedan ovakav uređaj predstavlja i Roby 1800 (Slika 14), kompanije Zechini.Mašina Robi 1800 je prvenstveno namenjena lepljenju presvlačnog materijala preko jednodelnih korica (poput korica zadatih zadatkom), trodelnih korica ali i petodelnih korica (specijalni kalendari, dnevnici i religijske knjige). Podržava rad sa velikim brojem materijala: papiri, oslojeni papiri, poliuretan, čak i tekstil (ukoliko je presvlačni materijal platno).Mašina Robi 1800 se sastoji iz više podsistema: podsistem za ulaganje presvlačnog materijala, podsistem za ulaganje lepenke, podsistem za lepljenje, transportni podsistem, podsistem za presovanje, podsistem za savijanje presvlačnog materijala (turning-in) i podsistem za izlaganje. Specifikacije mašine su sledeće:

Minimalne dimenzije presvlačnog materijala: 110 x 200 mmMaksimalne dimenzije presvlačnog materijala: 630 x 1030 mmMinimalna gramatura presvlačnog materijala: 115 g/m2Minimalne dimenzije lepenke: 110 x 200 mmMaksimalne dimenzije lepenke: 600 x 1000 mmMaksimalna debljina lepenke: 3 mmMaksimalna širina lepenke za povežnjak: 10 mmDimenzije mašine: 160 x 220 x 780 cmMaksimalna brzina mašine: 1400 korica na satNapajanje: 400 V, 50 Hz, trofazno, 8 kWDovod vazduha: 450 l/minTežina: 3600 kg

5.6. Mašina za postavljanje spiralnog poveza- Spiral Binder F118A

Postavljanje spiralnog poveza metalnom žicom predstavlja jednu od najvažnijih postupaka dovršetka knjige, zbornika radova. Suštinski obuhvata dve zasebne operacije: bušenje sakupljene naslage (knjižnog bloka i korica) te provlačenje spiralne, metalne žice kroz njih. Ipak, usled sve većih tiraža i sve veće težnje ka automatizaciji operacija obrade, proizvedene su i automatske mašine koje u jednom prolazu vrše i bušenje sakupljene naslage kao i provlačenje spirale kroz njih. Treba imati na umu da ovo takođe implicira da se kontrola vrši tek na kraju proizvodnog procesa. Jedan ovakav automatizovan sistem predstavlja i Spiral Binder F118A (Slika 15), kompanije Ernst Pfäffle Maschinenbau GmbH. Primarno je namenjena postavljanju spirala za potrebe izrade upustava, kalendara i slično, a osobina koja ga izdvaja i koja se pokazala zahvalnom za zadatkom zadati proizvod jeste da sa lakoćom buši i provlači spiralu i kroz lepenku. Specifikacije Spiral Binder F118A su:

Minimalna dužina spirale za pojedinačni proizvod: 100 mmMaksimalna dužina spirale za pojedinačni proizvod: 420 mmProduktivnost: 1200 – 1800 proizvoda na satNapajanje: 230/400 V; trofazno napajenje, 50/60 Hz; 0,75 kWZahtevani kompresovani vazduh: 12 l/minNeophodan prostor: 450 x 180 cmTežina: 1350 kgBroj operatera: 2

Ulaganje u mašinu je ručno. Po ulaganju se vrši poravnavanje za precizno perforisanje te sama perforacija. Istovremeno, metalna žica se iz kalema ispravlja i dovodi do materijala, podešava se prečnik spirale te se ona postavlja na materijal. Sistem takođe poseduje automatsku regulaciju i odsecanje metalne žice te njeno zakretanje pri krajevima (kako spirala ne bi spala sa proizvoda). Izlaganje se vrši automatski, a pored okruglog profila prečnika metalne žice, mašina podržava i ovalni profil.Varijanta koja je izabrana za konkretni zadatak ima nagib elemenata savijanja žice od 8 mm, čime podržana debljina knjižnog bloka iznosi 13 do 24 mm.

Slika 14- Roby 1800

Slika 15- Spiral Binder F118A


14

6. Proračun potrebnih grafičkih materijala za dati proizvod

6.1. Utrošak materijala za kartonske korice

Zadate kartonske korice su od sive lepenke, debljine 0,7 mm. S obzirom da se za ambalažne kartone, papire i lepenke koriste materijali oznake K i E (Gerić, 2005.), za polazni format je odabrana lepenka formata K7 (710 x 1010 mm) koji se često i navodi kao standardni format za kartone i lepenke. Po pitanju dimenzija pojedinačne korice, one odgovaraju dimenziji obrezanog knjižnog bloka (208 x 285 mm), ali budući da je u pitanju spiralni povez, potrebno je obrezivanje sa sve četiri strane tese dodaje napuštanje sa svih strana po 3 mm istim, pa format pojedinačne korice iznosi 214 x 291 mm.

1010 x 710 mm 1010 x 710 mm214 x 291 mm 291 x 214 mm 4 x 2 = 8 3 x 3 = 9

Iz proračuna se vidi da u drugom slučaju na jedan tabak lepenke stanu 9, stoga, količina lepenke formata K7 potrebnih za pun tiraž iznosi:

Broj tabaka kartona za korice (kom) = (tiraž + dodatak 3%) / broj korica koji stane na tabak kartona za korice (x 2)*Broj tabaka kartona za korice (kom) = (300 + 9) / 9x 2 = 68,6 => 69 tabaka lepenke

*Umnožak 2 se dodaje jer je za izradu datog proizvoda neophodno imati dve korice (prednju i zadnju) te će utrošak materijala biti dvostruko veći.

6.2. Utrošak presvlačnog materijala

Zadatkom zadani presvlačni materijal je kunstdruk papir, gramature 140 g/m2. Za polazni format presvlačnog materijala je izabran tabak B2 formata (700 x 500 mm). S obzirom da se radi o presvlačnom materijalu na format obrezanog knjižnog bloka potrebno je dodati po 15 mm sa svake strane. Time dobijamo da je format jednodelnog presvlačnog materijala 238 x 315 mm.

208 + 15 + 15 = 238 mm285 + 15 + 15 = 315 mm

Dakle, na tabak dimenzija 700 x 500 mm stane više pojedinačnih presvlaka ukoliko su one orijentisane polegnuto:

500 x 700 mm 500 x 700 mm238 x 315 mm 315 x 238 mm 2 x 2 = 4 1 x 2 = 2


15

Stoga, količina kunstdruk papira formata B2 neophodnih za pun tiraž iznosi:

Količina presvlačnog materijala za korice (m) = (tiraž + dodatak 3%) / broj jednodelnih presvlaka koji stane na tabak presvlačnog materijala (x 2)*Količina presvlačnog materijala za korice (m) = (300 + 9) / 4 x 2 = 154,5 => 155 tabaka kunstdruk papira

* Umnožak 2 se dodaje jer je za izradu datog proizvoda neophodno imati dve korice (prednju i zadnju) te će utrošak materijala biti dvostruko veći.

Treba imati na umu i da se inače presvlačnom materijalu količinski dodaje 5 – 20%, ali u konkretnom slučaju, reč je o rezanju iz naslage te za navedenim dodatkom nema realne potrebe.

6.3. Utrošak spirale

Ukupna dužina spiralne metalne žice neophodne za pun tiraž prvenstveno zavisi od visine korice (u našem slučaju jednake visini obrezanog knjižnog bloka (285 mm) te se računa na sledeći način:

Ukupna dužina spirale (m) = visina proizvoda (m) x (tiraž + dodatak 3%)Ukupna dužina spirale (m) = 0,285 x (300 + 9) = 88,065 m spirale

6.4. Utrošak folije za plastifikaciju

Folija za plastifikaciju se proizvodi u rolnama. Imajući u vidu da zadatkom nije preciziran format (širina) rolne folije za plastifikaciju, ova veličina je podređena karakteristikama mašine za plastificiranje. U konkretnom slučaju, mašina Venlly V520FZ podržava plastificiranje papira maksimalnih dimenzija 520 x 700 mm. S obzirom da je format štamparskog tabaka korica 500 x 700 mm teoretski bismo mogli tabake ulagati u mašinu za plastificiranje po dužoj strani (tada bi iskorišćenje folije bilo približno 100%), ali treba napomenuti da se u praksi puna širina rolne folije za plastificiranje nikada ne koristi, već se bočno odbija najmanje 1 cm, te će tabak biti ulagan u mašinu za plastificiranje po kraćoj strani.

Ukupna dužina folije za plastifikaciju je u konkretnom slučaju:

Ukupna dužina folije za plastifikaciju (m) = (tiraž + dodatak 3%) x dužina ili širina štamparskog tabaka presvlačnog materijala (m) / broj jednodelnog presvlačnog materijala dobijenog iz širine rolneUkupna dužina folije za plastifikaciju (m) ={[(300 + 9)x2]* x 0,7 / 1**}/4*** = 108,15 m folije za plastificiranje

*Tiraž se množi 2 zato što su potrebne po 2 zasebne korice za svaki pojedinačan proizvod (pa je tiraž korica duplo veći)** Broj jednodelnog presvlačnog materijala dobijenog iz širine rolne je 1 zato što tabaci kundstruka odmah posle štampe idu direktno na plastificiranje*** Cela jednačina je podeljena sa 4 jer na jedan štamparski tabak stanu 4 pojedinačne presvlake (dakle naknadnim rezanjem će iz jednog već plastificiranog tabaka biti dobijena 4 zasebna presvlačna materijala )


16

6.5. Utrošak lepila

Lepilo je prisutno usled slepljivanja sive lepenke i kunstdruk papira radi formiranja finalnog oblika korice. Količina lepila stoga zavisi od površine koja se lepi a ta površina je zapravo celokupna površina kunstdruk papira (238 x 315 mm). Za normativ potrošnje lepila je izabran 2,9 jer je računski dobijena debljina knjižnog bloka blizu 12,4 mm (zaokružena na 15 mm) a dužina korice 238 mm (ipak bliža zaokruženoj vrednosti 220 mm nego 260 mm). Proračun lepila neophodnog za pun tiraž izgleda:

Ukupna količina lepila (kg) = (tiraž + dodatak 3%) x premazna površina jednog proizvoda (m2) / normativ premazane površine lepila (kg/m2)Ukupna količina lepila (kg) = (300+9) x (0,238 x 0,315) / 2.9 = 7,988 => 8kg lepila


17

7. Zaključak

Završna grafička obrada je poslednji korak proizvodnje grafičkih proizvoda i ona oblikuje, finalizuje sam proizvod, te je zbog toga veoma važna faza grafičkog procesa. Kao što je već napomenuto, u zavisnosti od složenosti samog proizvoda procesi završne grafičke obrade će varirati od samog obrezivanja, brojanja i pakovanja (kod jednostavnih grafičkih proizvoda), preko sakupljanja, savijanja, šivenja, lepljenja, krojenja korica, okrugljivanja povežnjaka, perforacija, štancovanja, bigovanja, povezivanja spiralom, povezivanja žicom, i sl (kod složenih grafičkih proizvoda). U ovom slučaju je bila reč o složenom grafičkom proizvodu, te je bio potreban veći broj operacija kako bi proizvod bio finalizovan.

Zbornici radova prema nameni i predviđenom vremenu upotrebe spadaju u manje kvalitetne publikacije, jer su po prirodi veoma potrošni (uvek nastaju novi radovi koji zamenjuju postojeće...). Navedeni tehnološki postupci i spomenuta oprema opisuju nastanak zadatkom zadatog proizvoda, a dat je i utrošak materijala koji je za to potreban.


18

Literatura:

- Alibaba.com Hong Kong Limited and licensors (2012.) [pristupljeno 27.5.2013.]- Deto d.o.o. (2013.); http://deo.rs/ [pristupljeno 27.5.2013.]- Ernst Pfäffle Maschineau GmbH i.L. (2012.); http://ww.pf-pfaeffle.com/index.html [pristupljeno 30.5.23.]- Gerić, K.; “Grafički maerijali- skripta”, Novi Sad, 2005.- Horizon international Inc. (2012.); http://ww.horizon.co.jp/ [pristupljeno 26.5.2013.]- Jovanović, S. “Tehnologija grafičog materijala”, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005. - Konstantinović, V.; Petrović, A. “Osnovi grafičke tehnike”; Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005.- Novaković D.; Apro M. “Završna grafička obada- praktikum za vežbe”; FTN Izdavaštvo, Novi Sad 2012. - Novaković, D.; Dedijer S.; Milić N. “Grafički procesi- praktikum za vežbe”; FTN Izdavaštvo, Novi Sad 2012.- Novaković, D. “Završna grafička obrada i ambalaža- skripta”; Novi Sad, 2004.- Polar- Mohr (2013.); http://www.polar-mohr.com/index_en.html [pristupljeno 26.5.2013.]- ZECHINI GRA.FOR (2012.); http://www.zechini.com/ [pristupljeno 31.5.2013.]

17 grupa_f1608, f1570, f1579, f1633_bez dodatka

Documents