ดอก คอ กงทเปลยนแปลงไปเพอทำ�หน�ทในก�รสบพนธแบบอ�ศยเพศ โดยก�รสร�งสปอร ดงนน สวนประกอบต�งๆ ของดอกกคอใบทเปลยนแปลงรปร�งหน�ทไป

ดอกและสวนประกอบของดอกโดย ชมพล คณวาส และ สหช จนทนาอรพนทหนวยปฏบตการวจยพรรณไมประเทศไทยภาควชาพฤกษศาสตร คณะวทยาศาสตร

จฬาลงกรณมหาวทยาลยลขสทธของภาพและเนอหาทงหมดเปนของภาควชาพฤกษศาสตร คณะวทยาศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย อนญาตใหนำาไปใชในการเรยนการสอนในหองเรยนไดแตไมอนญาตใหทำาซำา หรอลอกเลยนแบบดวยวธการใดวธการหนง หรอนำาภาพและเนอหาไปดดแปลงเพอใชทำาสอการสอน สงตพมพ หรอสงอนใดตอไปอก โดยไมไดรบอนญาต

โดยทวไปดอกประกอบดวยสวนต�งๆ 4 ชนตดอย อยบนฐ�นดอก (receptacle) ซงคอสวนของขอและปลองทอดตวกนแนน เกอบอยในระดบเดยวกนทปล�ยของก�นดอก (peduncle) ทำ�หน�ทรองรบสวนประกอบต�งๆ ของดอก โดยเรยงลำ�ดบจ�กชนทอยด�นนอกเข�สด�นใน ไดแกชน

(1) วงกลบเลยง (calyx) 2( ) วงกลบดอก

(corolla) (3) วงเกสรเพศผ

(androecium) และ (4) วงเกสรเพศเมย (gynoecium)

calyx

corolla

androecium

gynoecium

วงกลบเลยง ประกอบขนจ�กกลบเลยง (sepal) ซงอ�จแยกจ�กกนเปนอสระ หรอเชอมตดกนทบรเวณโคน และสวนปล�ยแยกออกจ�กกน เรยกสวนทเชอมตดกนว� หลอดกลบเลยง (calyx tube) และเรยกสวนปล�ยทแยกจ�กกนว� แฉกกลบเลยง (calyx lobe)

วงกลบดอก ประกอบขนจ�กกลบดอก (petal) ซงอ�จแยกจ�กกนเปนอสระ หรอเชอมตดกนทบรเวณโคน และสวนปล�ยแยกออกจ�กกน เรยกสวนทเชอมตดกนว� หลอดกลบดอก (corolla tube) และเรยกสวนปล�ยทแยกจ�กกนว� แฉกกลบดอก (corolla lobe)

sepal petal

calyx tube

calyx lobe corolla lobe

corolla tube

คำ�ว� วงกลบรวม “ ” (perianth) มคว�มหม�ยหล�ยอย�ง ใชไดในหล�ยกรณ เชน ใชเปนคำ�รวมทเรยกทงกลบเลยง และกลบดอก นนคอในกรณน perianth จะหม�ยถงวงกลบทงหมดของพชซงส�ม�รถแยกไดเปนวงกลบเลยงและวงกลบดอก แตในดอกไมบ�งชนดทลกษณะของวงกลบไมส�ม�รถจำ�แนกไดชดเจนว�จะเปนวงกลบเลยง หรอวงกลบดอก เชน บวจน พลบพลง ซงแตละชนดมวงกลบ 2 ชน ๆ ละ 3 กลบ แตกลบในแตละชนมลกษณะ รปร�ง สสน ทเหมอนกน ในลกษณะเชนนกส�ม�รถใชคำ�ว� perianth แทนกลบทง 6 กลบ และเรยกแตละกลบว� กลบรวม (tepal) หรอในดอกไมอกหล�ยๆ ชนด เชน บวหลวง จำ�ป จำ�ป� ทมจำ�นวนกลบม�กและมลกษณะทไมแตก ต�งกนอย�งเดนชด หรอมคว�มคล�ยคลงกนม�ก กส�ม�รถใชคำ�ว� perianth ไดและเรยกแตละกลบนนว�เปนกลบรวมไดเชนเดยวกน

วงเกสรเพศผ ประกอบขนจ�กเกสรเพศผ (stamen) ซงอ�จมจำ�นวนตงแต 1 อนถงจำ�นวนม�กประกอบดวยสวนทเรยกว� อบเรณ (anther) และก�นชอบเรณ (filament)

เกสรเพศผอ�จตดอยบนฐ�นดอก (receptacle) หรอตดอยเหนอวงกลบ (epipetalpous) อ�จแยกกนอยเปนอสระ หรอสวนของก�นชอบเรณเชอมตดกนเปนกลม หรอมสวนอบเรณเชอมตดกน

anther filament

anther

filament

anther ก�นชอบเรณสวนทเชอมตดกน

ก�นชอบเรณสวนทเชอมตดกน

วงเกสรเพศเมย ประกอบขนจ�กเกสรเพศเมย (pistil) ซงอ�จมจำ�นวนตงแต 1 อนถงจำ�นวนม�ก เกสรเพศเมยแตละอนเกดขนม�จ�กใบพเศษทเรยกว� ค�รเพล (carpel) เกสรเพศเมยหนงอนอ�จจะม�จ�ก

1 ค�รเพล หรอหล�ยค�รเพลเชอมตดกนกได แลวมก�รเปลยนแปลงรปร�งลกษณะในไปเปนสวนต�งๆ ของเกสรเพศเมย ไดแก รงไข (ovary) ก�นยอดเกสรเพศเมย (style) และยอดเกสรเพศเมย (stigma) ภ�ยในรงไขอ�จมชองในรงไข

1 ชองหรอหล�ยชอง ขนอยกบจำ�นวนและลกษณะก�รเชอมตดกนของค�รเพล ในชองรงไขจะพบออวล (ovule) ซงจะเปลยนแปลงไปเปนเมลด (seed) สวนรงไขจะเปลยนแปลงไปเปนผล (fruit) หลงก�รปฏสนธ (fertilization)

carpel

carpel

ovule

ovary

ดอกไมทมชนต�งๆ ครบทง 4 ชน เรยก ดอกครบสวน “ ”(complete flower) แตบ�งชนดอ�จมชนต�งๆ ไมครบทง

4 สวน เรยกดอกเหล�นว� ดอกไมครบสวน“ ” (incom-plete flower) ในดอกไมครบสวน ห�กชนทห�ยไปชนใดชนหนงนนคอชนของเกสรเพศผ หรอเกสรเพศเมย จะเรยกดอกเหล�นนว� ดอกไมสมบรณเพศ “ ” (imperfect flower) และดอกใดกต�มถ�มชนเกสรเพศผและเกสรเพศเมยครบอยในดอกเดยวกน (ไมว�ชนอนๆ จะมครบหรอไม) จะเรยกว� ดอกสมบรณเพศ (perfect flower)

ดอกเฟ องฟาเปนดอกสมบรณเพศ แตเปนดอกไมครบสวน คอ

ขาดชนวงกลบดอก

ดอกสานเปนดอกสมบรณเพศ และเปนดอกครบสวน

ดอกยอยโปยเซยนถอเปนดอกไมสมบรณเพศ คอ แยกเปนดอกเพศผ

และดอกเพศเมยและดอกแตละเพศเปนดอกไมครบสวน

ดอกปตตาเวยถงแมมกลบเลยงและกลบดอก แตถอเปนดอกไมครบสวน เนองจากเปนดอกแยก

เพศ มทงดอกเพศผ และดอกเพศเมย ดงนนจงเปนดอกไมสมบรณ

เพศดวยเชนกน

นอกจ�กชนต�งๆ ทง 4 ชนแลว ยงอ�จพบ ใบประดบ “ ”(bract) ในดอกไดอกดวย โดยทวๆ ไป ใบประดบจะอยในระดบทตำ�กว�วงกลบเลยง คออยทโคนหรอปล�ยก�นดอก ในกรณทเปนชอดอก ใบประดบทรองรบชอดอกจะใชคำ�ว� bract แตถ�เปนใบประดบทรองรบดอกยอยในชอจะเรยกว� ใบประดบยอย (bracteole)

ดอกไมบ�งชนดอ�จมชนพเศษเกดขนม� เรยก ชนกะบงรอบ หรอมงกฎ (corona) เปนชนพเศษทมกอยระหว�งวงกลบดอก และวงเกสรเพศผ ชนกะบงรอบอ�จเจรญหรอพฒน�ม�จ�กสวนของเกสรเพศ หรอวงกลบดอกกได

bracteole (ใบ

ประดบยอย) bract (ใบ

ประดบ)

corolla (วงกลบดอก)

corona (กะบงรอบ)

epicalyx (รวประดบ)calyx (วงกลบเลยง)

corolla (วงกลบดอก)

ชบ� (Hibiscus rosa-sinensis L.)ดอกชบาเปนดอกชอทลดรปเหลอเพยงดอกยอยทปลายหนงดอก เปนดอกสมบรณ กลบเลยงสเขยว 5 กลบ เชอมตดกนคลายรปหลอด ปลายแยกเปน - 45 แฉก โคนหลอดกลบเลยงมรวประดบ กลบดอกสแดง ขาว หรอชมพ 5 กลบ เชอมตดกนเลกนอยทโคน และเชอมตดกบโคนหลอดเกสรเพศผ เกสรเพศผจำานวนมาก กานชอบเรณเชอมตดกนเปนหลอด และหมลอมรอบรงไข และกานยอดเกสรเพศเมย กานยอดเกสรเพศเมย 1 อน แตสวนปลายแยกเปนแฉก 5แฉก ยอดเกสรเพศเมย 5 อน กลมหรอร มขน รงไขเหนอวงกลบ

ลขสทธของหนวยปฏบตการวจยพรรณไมประเทศไทย ภาควชาพฤกษศาสตร คณะวทยาศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

peduncle (ก�นชอดอก)pedicel (ก�นดอกยอย)

แนวรอยตอระหว�งก�นชอดอกและก�นดอกยอย

style (ก�นยอดเกสร

เพศเมย)

ovary (รงไข

)

สวนปล�ยก�นยอดเกสรเพศ

เมย

สวนปล�ยก�นยอดเกสรเพศ

เมย

ยอดเกสรเพศเมย

stamen (เกสร

เพศผ)

หลอดเกสรเพศผ

กานชอบเรณ

สวนทไมเชอมตดกน

stigma (ยอดเกสรเพศเมย)

ลขสทธของหนวยปฏบตการวจยพรรณไมประเทศไทย ภาควชาพฤกษศาสตร คณะวทยาศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

อบเรณ

bract (ใบประดบ)

floret (ดอกยอย)

เฟ องฟ� (Bougainvillea sp.)เฟ องฟาออกดอกเปนชอ ในหนงชอมกม 3 ดอกยอย มใบประดบรองรบชอดอก 3 ใบ กานดอกยอยของแตละดอกเชอมตดบรเวณตรงกลางของใบประดบ ไมมกลบดอก กลบเลยง 5 กลบเชอมตดกนเปนหลอด สวนปลายผายออกคลายเปนแฉกของวงกลบ มแถบกลางกลบ เกสรเพศผจำานวน - 510 อน สนยาวไมเทากน เกสรเพศเมย 1 อน กานยอดเกสรเพศเมยตดทดานขางของรงไข รงไขเหนอวงกลบ

ลขสทธของหนวยปฏบตการวจยพรรณไมประเทศไทย ภาควชาพฤกษศาสตร คณะวทยาศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

inflorescence & floret

(ชอดอกและดอกยอย)

calyx (วงกลบเลยง)

ovary (รงไข

)

style (ก�นยอดเกสรเพศเมย)

filament (ก�นช

อบเรณ)

anther (อบ

เรณ)

ลขสทธของหนวยปฏบตการวจยพรรณไมประเทศไทย ภาควชาพฤกษศาสตร คณะวทยาศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย