Ахыры 2-чи бетдеди.

Газета издается на балкарском языке с 1924 года Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru

ГАЗЕТА ПАРЛАМЕНТА И ПРАВИТЕЛЬСТВА КАБАРДИНО-БАЛКАРСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР РЕСПУБЛИКАНЫ ПАРЛАМЕНТИНИ ЭМ ПРАВИТЕЛЬСТВОСУНУ ГАЗЕТИ ВРЕМЯ

Орта кюн, никкола ай (июнь), 11, 2020 жыл №№ 67-68 (20801)

ЗА МАН

Белгилеу

РФ-де баш къырал байрам – Россейни кюню – белгиленнгенли быйыл отуз жыл то-

лады. 2002 жылгъа дери аны атына Россейни Жалынчакъсызлыгъыны кюню дегендиле. Россейни биринчи президенти Борис Ельцин 1994 жыл-

да кесини указы бла Россейни жалынчакъсызлыгъыны юсюнден декларация къабыл кёрюлген кюннге – 12 июнь-нга къырал даража береди. 1990 жылда 12-чи июньда РСФСР-ни халкъ депутатларыны съездинде РСФСР-ни жалынчакъсызлыгъыны юсюнден декларация къабыл кёрюлгенди. Бу документ жангы къыралыбызны мур-дор ташы болгъанды. Ол кезиуге алгъыннгы деменгили СССР-ни республикалары жалынчакъсызлыкъларын билдирип, кеслери алларына къыралла къурауну жолунда эдиле. Андан сора да, ол кюн РФ-ни биринчи президенти айырылгъанды, анда Борис Ельцин хорлагъан эди.

Алай бла 1994 жылдан бери бу байрам конституциялы федерализмни мурдорунда, тенгликни ниетлеринде къуралгъан жангы Россейни белгиси болуп келеди. 1990 жылда къабыл этилген декларацияда уа РФ демократи-ялы, граждан общество айныгъан, хар этносха да тенг онгла берилген къырал болгъаны тохташдырылгъанды.

Хурметли жамауат!2020 жылны экинчи жарымына жазылыу

кампания башланнганды.Сиз «ЗАМАН» газетге почтаны къайсы

бёлюмюнде да жазылыргъа онг табарыкъсыз. Магъаналы ишни болжалгъа салмагъыз!

Жазылыуну алты айгъа багъасы – 684 сом 48 капек.

Эсгертиу

Бизни индексибиз - П5893

ГАЗЕТЛЕГЕ, ЖУРНАЛЛАГЪА ЖАЗЫЛЫУ БАШЛАННГАНДЫ

12 июнь - Россейни кюню

Къыралны жангы тарыхыны, жалынчакъсызлыгъыны, законланы бла тюзлюкню мурдорунда къуралгъан келишиулюкню байрамы

Къабарты-Малкъарны хурметли жамауаты!Къыралыбызда баш политика байрамладан бири – Рос-

сейни кюню – бла алгъышлайма!30 жыл мындан алгъа бу кюнде къабыл кёрюлген Россей

Федерацияны суверенитетини юсюнден декларация шён-дюгю Россейни праволу эм экономика мурдорун салгъанды. Ол къыралыбызны жалынчакъсызлыгъыны, демократия къуралыууну ышаннгылылыгъын белгилегенди, кёп миллетли къыралда жашагъан халкъланы араларында мамырлыкъны эм келишиулюкню сакъларгъа себеплик этгенди.

Бу байрам жаланда жангы Россей бла байламлы тюй-юлдю. Аны бай тарыхы барыбызны да бирикдиреди, къыралда келир жашау ышаннгылы боллугъуна ийнанды-рады. Ол ёмюрлени теренинден бери келген тёрелени, халкъларыбызны бирлигин, патриот сезимлерин эсгертеди. Бюгюнлюкде бирликге эм инсанлыкъ сезимлеге кертичилик Россейни кючлюлюгюн жалчытады. Биз деменгили тарыхы-бызгъа кертичи болургъа борчлубуз, ата-бабаларыбызны жетишимлерине хурмет этерге, Ата журтубузну жюреги-

бизден сюерге, аны айныуу, жашнауу ючюн къарыуубузну аямай ишлерге борчлубуз. Ол алгъыннгы эм ёсюп келген тёлюлени, деменгили Ата журтубузну алларында бизни жууаплылыгъыбызды.

Барыбыз да бирден кюч салсакъ, шёндюгю заманны болумларына тийишли жууап бераллыгъыбызгъа, Россейни жалынчакъсызлыгъын, деменгилилигин жалчыталлыгъыбыз-гъа ийнанама.

Барыгъызгъа да жюрегимден саулукъ, мамырлыкъ, къо-лайлыкъ, ырахматлыкъ тежейме.

Къабарты-Малкъар Республиканы Башчысы

К. Коковну Россейни кюню бла А Л ГЪ Ы Ш Л А У У

Россейни Правительствосуну Председателини орунбасары Марат Хуснуллин тюнене Россей Фе-дерацияны регионларын айнытыу жаны бла прави-тельстволу комиссияны президиумуну жыйылыуун видеоконференция амал бла бардыргъанды. Аны ишине Къабарты-Малкъарны Башчысы Казбек Коков да къатышханды.

Кенгешде къурулушда бла жашау журт–коммунал мюлкде бек магъаналы борчла сюзюлгендиле, ол санда «Къоркъуусуз эмда тынгылы автомобиль жол-ла» миллет проектде белгиленнген ишле къалай тындырылгъанына къаралгъанды.

Жашау журтланы къурулушу РФ-ни регионларыны экономикаларын айнытыугъа башха къырал про-граммаладан эсе уллу себеплик этеди, дегенди ви-це-премьер. Ол адамланы кеслери кеслерине юйле ишлегенлерине энчи эс бурулурун тилегенди.

- Алагъа себеплик этмесек, биз миллет проектде белгиленнген борчланы толтураллыкъ тюйюлбюз. Аны себепли регионланы башчыларындан ол ишге тутхучлулукъ этерлерин тилейме, — дегенди Марат Хуснуллин.

Жыйылыуну кезиуюнде дагъыда экономикагъа тутхучлулукъ этиуню битеумиллет планы сюзюлгенди.

- Биз къурулушха эс тапдырыу жаны бла уллу иш бардыргъанбыз, сизден тилеригим- план бла тынгы-лы шагъырейленигиз эмда аны толтурургъа хазыр болугъуз. Биз контракт системагъа да тюрлениуле кийирирге умут этгенибизни да билдирирге сюеме. Къурулушну айнытыр ючюн, тюзлюк бла къуралгъан конкуренция керекди, - деп чертгенди Хуснуллин.

Къабарты-Малкъарда миллет проектге кёре къуру-луш ишле андан ары бардырыладыла, ол санда жолла да белгиленнген ёлчемде ишленедиле. «Къоркъуусуз эмда тынгылы автомобиль жолла» миллет проектни регион кесегини чеклеринде быйыл 95 жол объектни ишлерге, жангыртыргъа эмда ремонт этерге белгиле-неди. Ол ишле жылны ахырына тындырыллыкъдыла.

Къабарты-Малкъарны Башчысы Казбек Коков Нальчикде онкология диспансерни къурулушу баш-ланнган майданнга къарагъанды. Ол 2013 жылда окъуна тохтатылгъан эди. Болсада шёндюгю заманн-га келишген онкология ара республикагъа бек керек болгъаны баямды. Аны себепли бу магъаналы про-ектни ахырына жетдирир ючюн, къолдан келгенни аямазгъа керекди.

2013 жылдан бери аллай медицина учреждениягъа къурулуш мардала иги да тюрленнгендиле. КъМР-ни Башчысыны буйругъу бла республиканы Къурулуш министерствосу проект документацияны тюзетгенди, ол къырал экспертизагъа жиберилгенди. Жууукъ заманда андан жууап алыныр деп сакъланады. Ан-дан сора проектни андан ары бардырып башларгъа боллукъду.

КъМР-ни Башчысы ол кюн дагъыда Миллет музей-де Республиканы къыраллыгъыны кюнюне жорала-нып ачыллыкъ жангыртылгъан экспозиция къалай хазырлана тургъанына да къарагъанды.

КъМР-ни Башчысыны бла Правительствосуну пресс-службасы.

Кенгеш

Къурулушда бла жашау журт-коммунал мюлкде бек магъаналы борчла сюзюлгендиле

Къарау

Заманнга келишген онкология араны кереклиси туура этилгенди

Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ruЗ А М А НКъыралны жангы тарыхыны, жалынчакъсызлыгъыны, законланы бла тюзлюкню мурдорунда къуралгъан келишиулюкню байрамы

Документде белгиленнгени-ча, къырал эм жамауат жашау бла байламлы оноула чыгъар-гъанда, битеу полномочияла да РСФСР-ни кесине бериле-диле. Конституция эмда за-конла башчылыкъ этгенлери тохташдырылгъанды. Декла-рация инсанлагъа, политика партиялагъа, жамауат органи-зациялагъа да тенг эркинли-кле, онгла тохташдыргъанды. Андан сора да, законла чыгъ-арыучу, аланы толтуруучу эм сюд органла бир бирлеринден айырылгъандыла, автоном республикаланы, областьланы, округланы, крайланы эркинли-клери кенгертилгендиле.

Къыраллыкъны кючлеуге уа аны аты Россей Федерациягъа тюрлендирилгени, жангы Кон-ституция къабыл кёрюлгени эмда къырал символика тох-ташдырылгъаны да себеплик этгендиле. Жалынчакъсыз-лыкъны юсюнден декларация жарашдырылгъаны бла Ата журтубузну тарыхыны жангы кезиую таза бетден башланн-ганды. Къырал байрамча уа ол 1994 жылдан бери белгиле-неди. Шёндюгю аты анга 2002 жылда 1 февральда Урунуу кодекс къабыл кёрюлгенден сора берилгенди.

Россей кёп миллетли, кёп динли къыралны статусун тас этмей, аны бюгюннге дери да сакълап келеди. РФ-де хар миллетге, халкъгъа да, кёплюгюне бла азлыгъына къарамай, тенг эркинликле, правола берилгендиле. Сёз ючюн, КъМР-ни 1997 жылда къабыл кёрюлген Конституци-ясыны 1-чи статьясында Къа-барты-Малкъар Республика Россей Федерацияны ичинде демократия праволу къырал болгъаны жазылыпды. Дагъ-ыда аны 7-чи статьясында республиканы политикасы адамланы къолайлы жашау-лары жалчытылыннган, эркин айныргъа амалла берилген социальный къырал болгъаны да белгиленеди. Алай бла ре-спубликагъа РФ-ни къауумунда уллу статус берилгенди. Бюгюн а КъМР кесини Конституциясы, Парламенти, толтуруучу эм сюд властьлары, политика сим-воликасы – байрагъы, гимни, герби – болгъан республикады.

Болсада жамауат бу къууанч-ны ал кезиуде ангыламай, анга

энтта бир солуу кюннгеча къа-ралгъанды. Адамла дачагъа барып ишлегендиле, табийгъ-атда солургъа чыкъгъандыла, алай ол кюннге къырал магъ-ана бермегендиле. Биринчи байрам жумушла жаланда 1995 жылда болгъандыла. 1996 жылдан бери уа ол кенг халда белгиленеди. Ол жыл биринчи кере болуп Москвада Васи-льевский спускда рок-концерт бла фейерверк къуралгъан эдиле.

1998 жылда Борис Ельцин, РФ-ни инсанларын алгъышлай: «12 июнь къырал байрамды. Алай мен, президентча, хар инсан да аны энчи къууанч-ныча сезерлерин излейме. Ол магъаналы документ къабыл кёрюлген кюнча белгиленмей, барыбызны да бирикдирген байрам … бизни Ата журтубуз-ну кюню болурун сюеме. Аны ючюн мындан ары бизни баш байрамыбызны атына Россейни кюню деп аталады»,-деген эди.

Кертисин айтханда, бюгюн-люкде бу къууанчха кёз къарам тюрленнгенди. Халкъ анга тен-гликни, мамырлыкъны, миллет бирликни белгисинеча къарай-ды. Анга уа байрам регионлада кенг белгиленнгени, аны жангы тёрелери тохташдырылгъанла-ры да шагъатлыкъ этеди.

Сёз ючюн, 12 июньда РФ-ни Къырал саугъаланы бериу тёре 1995 жылда туугъанды. Ал кезиуде адабиятда эм ис-кусствода артыкъда жетишим-лиле белгилене эдиле ол кюн. 2005 жылда бери уа илмуда, гуманитар ишде, технология-лада айырмалыла Кремльде саугъаланадыла.

Алай тёрелени асламы уа Россейни байрагъын сыйлау бла байламлыдыла. 2007 жыл-дан бери «Россейли триколор» деген акция бардырылады. Жаш адамла къыралны битеу регионларында да байракъгъа ушаш этилген ленталаны юле-шедиле.

Хар жылдан да регионлада, бу къырал байрамгъа аталып, тюрлю-тюрлю сейир жумуш-ла къураладыла, рекордла тохташдырыладыла Сёзге, Грозныйде 16 минг адам бирге жыйылып, къолларында акъ, кёк эм къызыл шарлары бла къауумлагъа юлешинип, ша-харны ара майданында РФ-ни къырал байрагъын къурагъ-андыла.

Дагъыда грозныйчиле ре-спубликаны ара шахарыны баш майданында жыйылгъан эдиле. Биринчиден, къызыл, акъ, кёк футболкалада юч къауумгъа юлешинип, РФ-ни байрагъын къурагъандыла. Бу акциягъа 6 минг адам къатыш-ханды. Ызы бла уа битеу жый-ылгъанла бирге Ата журтубузну гимнин айтхандыла. Бу ишге уа 115 минг адам къатышханды, деп билдирген эдиле власть органла.

Черкесскде уа барабанлада сокъгъан къызланы ансам-блини концертинден сора жаш адамла шахарны Киров атлы орамындан Первомайскийге дери 30-метрлик байракъны элтгендиле. Владикавказда РФ-ни къырал байрагъын ша-харны юсю бла самолётда учургъандыла.

Ингушетияда уа волонтёрла 100-метрлик триколорну Магас-да Келишиулюкню 100-метрлик къаласына кётюргендиле. Ол а Шимал Кавказда бек бийик къала болгъанын айтырчады, ол миллет бирликни белгисине саналады.

Арт жыллада уа энтта бир ариу тёре башланнгады - Рос-сейни халкъларыны шуёхлукъ-ларыны парады. Нальчикде анга 2016 жылда бек аздан 8 минг адам къатышханды. Ре-спубликада жашагъан битеу миллетлени келечилери да бир тизгинде шахарны ара орамла-ры бла къууанчлы халда ётген эдиле.

Алай быйыл а пандемия байрамны белгилеуге кесини юлюшюн къошханды. Эпиде-миология болум бла байлам-лы жамауатны къатышыуу бла жыйылыула, байрамла боллукъ тюйюлдюле. Болсада къууанчлы ишле онлайн халгъа кёчгендиле. Сёз ючюн, соци-альный сетьледе «Россейни терезелери» деген акция баш-ланнганды. Жашла бла къызла юйлеринде терезеледе Россей-ни кюнюне аталгъан суратла ишлеп, суратха тюшюп, аланы Интернетде басмалайдыла. Бу акция да байрамны жангы тёресине айланыргъа ушайды.

Басмагъа ТИКАЛАНЫ Фатима хазырлагъанды.

СУРАТДА: Нальчикни 20-чы номерли школуну 1-чи классы-ны окъуучусу Геграланы Жа-миля «Россейни терезелери» акциягъа къошулгъанды.

Коронавирусдан къый-налгъанла тургъан госпи-тальлагъа деп 130 миллион сом багъасы диагностика оборудование сатып алынн-ганды, деп билдиргендиле КъМР-ни Башчысыны эм Правительствосуну пресс-службасындан. Ахча федерал субсидияла бла бёлюннгенди.

Хар бири да 60 миллион сом тургъан компьютер то-мографла Нальчикде экинчи номерли шахар больницада эмда Прохладныйни бла ара район больницасында орна-тыллыкъдыла. Бу оборудова-ние коронавирусха жукъгъан саусузланы ёпкелерин тинти-уде хайырланыллыкъды.

Дагъыда биринчи эм экин-чи номерли шахар клиника больницалада, сора дагъы-да СПИД-ни эмда жукъгъан аурууланы профилактикасы жаны бла арагъа бирер рент-ген аппарат жиберилгенди. Аланы хар бири да 3,5 милли-он сом турады. Специалистле айтханларыча, терк кёчюрю-люрге боллукъ быллай уста-новкала рентген тинтиулени бютюн женгил эм терк барды-рыргъа онг бередиле.

«Компьютер томография вирус пневмонияны ачыкъ-лау жаны бла бек къыйматлы амалгъа саналады, - дегенди

КъМР-ни саулукъ сакълау министри Рустам Калибатов. – Шёндю бизде быллай жети томограф ишлейди, аладан бешиси - кече-кюн да. Ол сан-да ОМС-ни чеклеринде иели организациялада орналгъан юч томограф да хайырланы-лады. Бир сутканы ичинде юч жюзден артыкъ тинтиу этиле-ди. Аны бла бюгюнлюкге тогъ-уз минг адамгъа къаралгъан-ды. Аладан экиден биринде ёпкелерине вирусдан заран тюшгени тохташдырылгъан-ды», - деп белгилегенди ол.

Дагъыда, министр айтханы-ча, багъыу учрежденияланы шёндюгю медицина обору-дование бла жалчытыу, диа-гностиканы игилендирирге, COVID-19 вирусха жукъгъан-ланы да асламыракъ ачыкъ-ларгъа онг береди. «Шёндю-гю техника да бек магъаналы къошумчулукъду», - деп, аны сатып алыуну болжалына сал-май, бир айны ичинде тын-дырыргъа къолдан келгенин белгилегенди.

Алай бла бу кюнледе обору-дованиягъа отоула хазыр бол-лукъдула. Ызы бла бир айны ичинде техниканы барысы да жерине орнатыллыкъды.

Бизни корр.

Къабарты-Малкъарны Правительствосу респу-бликада коронавирус инфекция жайылгъанындан хата кёрген сфералада ишлеген гитче эмда орта предпринимательствогъа себеплик этиу амалланы жарашдыргъанды. МФЦ-дан билдиргенлерине кёре, финанс болушлукъ предприятиялада урунн-ганланы санын сакълаугъа эмда кредит-лизинг борчла бла байламлы къоранчланы жабаргъа жиберилликди.

Биринчисине аллай предпринимательле, кес-лери да федерал тизмеге тюшмегенле тийишли боллукъдула. Аны ёлчеми хар ишчи башындан бир МРОТ тенгли тергелликди. Апрель эмда май айлагъа ахчаны алыр ючюн, бу айны биринчи-синден башлап июльну онбешинчисине дери предпринимательствогъа себеплик этиу Арагъа

заявление берирге эмда тийишли документлени да кёргюзтюрге керекди.

Экинчи амал регион (хата кёрген сфераланы) тизмеге тюшгенлеге деп жарашдырылгъанды. Аны хайыры бла кредит неда лизинг келишимлери болгъанланы апрель, май эмда июнь ючюн про-цент тёлеулерини экиден бири къайтарыллыкъ-ды. Быллай болушлукъ излегенле сагъынылгъан Арагъа биринчи августха дери барып заявление берирге керекдиле.

Бу эки амалны да юсю бла берилирге боллукъ финанс болушлукъну ёлчеми аны излеген инсан былтыр республиканы бюджетине тёлеген нало-гладан кёп боллукъ тюйюлдю, дейдиле МФЦ-да.

УЛБАШЛАНЫ Мурат.

К ъ М Р - д е ко р о н а в и р у с жукъгъанланы саны юч минг бла жарымдан озгъанды – 3576 саусуз. Ахыр кюнледе алагъа орта эсеп бла 70-75 адам къошулады. 10 июньда уа тизме 77 инсаннга кен-гергенди.

Белгили этилген тарихлеге кёре, 10 июньда ауруудан 68 инсан къутулгъанды, вирус жайылгъан кезиуден бери уа 1821 инсан, тийишли болуш-лукъ алып, сау болгъандыла.

Алай бла шёндю медицина болушлукъ 1721 саусузгъа бе-риледи. Озгъан кюн вирусдан бир адам да ауушмагъанын белгилерчады. Болсада ол жукъгъан кезиуден бери ре-спубликаны 34 инсаны ёл-генди.

Коронавирус республикада жайылып башланнган кюнден бери 58,5 мингден аслам тест бардырылгъанды. Ауругъан-ла бла тюбешип, инфекция жукъгъанына ишекли 2124 адам юйлеринде туруп, ме-дицина тинтиуледен ётеди-ле, ол санда РФ-ни Саулукъ сакълау министерствосуну буйругъуна тийишлиликде алагъа компьютер томогра-фия этиледи. Госпитальлада 1128 адам турады, ол санда реанимация бёлюмде 64 ин-сан. 815 саусузгъа болушлукъ амбулатория халда бериледи.

Ро с с е й д е ко р о н а в и р у с 493,6 минг адамгъа жукъ-гъанды. 9 июньда тизме

8404 инсаннга кёбейгенди. Кюнден-кюннге ауругъан-ланы саны орта эсеп бла жюз адамгъа азайгъанын белгилерчады. Пандемия башланнгандан бери вирус-дан 252,7 минг инсан сау болгъанды. Къыралда андан 6358 инсан ауушханды.

Бюгюнлюкде уа корона-вирусдан вакцинаны кес-леринде сынарыкъла эки къауумгъа юлешинип, эки ыйыкъгъа самоизоляциягъа кетгендиле. Аланы асламы аскерчиледиле, ол санда аскерчи медикле да – битеу да бирге 50 адам.

Къыралда инсанла барысы да медицина маскалада жю-рюрге борчлу этиледиле – бу низам алыкъа кетерилмейди.

Джонс Хопкинс атлы уни-верситет белгили этген тарих-леге кёре уа, битеу дунияда бу ауруу 7,2 миллион адам-гъа жукъгъанды, аладан 411,2 мингден аслам ауушханды-ла. Алгъынча, хал Америка-ны бирлешген штатларында къыйынды – анда ауругъан-ланы саны эки миллионнга жууукълашханды (1,97 мил-лион). Вирус жукъгъанланы саны Бразилияда ёсгенлей барады– 739,5 минг, бу къы-рал экинчи жердеди. Россей ючюнчю болгъанды.

АБДУЛЛАХЛАНЫ Фатима хазырлагъанды.

Ахыры. Аллы 1-чи бетдеди.

Оператив штаб

Къапланы тешерге ашыкъмагъыз

Мадар

Госпитальлагъа – жангы оборудование

Предпринимательлеге эс тапдырырчаСебеплик

Малкъар халкъны ахшы, фах-мулу адамлары, совет къырал тохташхан кюнден башлап бю-гюннге дери да кеслерини атла-рын законла чыгъарыучу, аланы толтуруучу органлада белгили этгендиле.

Октябрь революцияны ниет-лери, чакъырыулары Малкъар таулагъа да жетгендиле. Рево-люционерле Энейланы Маго-мет, Зумакъулланы Мустафа, Асанланы Хажимурат, Улбаш-ланы Келлет, Ностуланы Юсуф, Гемуланы Ако эм кёп башхала халкъны бийлени зорлукъла-рындан эркин этиуню, тенгликни ниетлерин жайыуну, халкъны къарангылыкъдан чыгъарыуну кеслерини жашауларыны баш борчларына санагъандыла. Ала Малкъарда жер бла байламлы вопросну тамамлаудан башлап, аны миллет къыраллыгъын тох-ташдырыугъа дери магъаналы ишлени тамамлагъандыла.

Черкесланы Ортабайны жашы Ишу да малкъар халкъны по-литика жашауунда кесини ызын къойгъанды. Анга 38 жыл тол-гъанда (1938 жылда) КъМАССР-ни Халкъ Комиссарларыны Со-ветини башчысы болгъанды, 1937 жылда СССР-ни Баш Со-вети къуралгъанда аны 1-чи чакъырылыууну депутатына да сайланнганды.

Къабарты-Малкъарны Баш Совети 1938 жылда къуралгъан-ды, аны республикагъа политика магъанасыны юсюнден айтыр кереклиси да болмаз. Советни Президиумуна тюрлю-тюрлю жыллада уа малкъар халкъны айтхылыкъ адамланы башчы-лыкъ этгендиле. Сёз ючюн, аладан биринчиси Мокъала-ны Гонайны жашы Азретди. Жарсыугъа, аны жашау жолуну юсюнден шартла кёп тюйюлдю-ле. 31-жыллыкъ жашха «Орта Малкъар» колхозгъа башчы-лыкъны ышанадыла, КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуна таматасына тийишли кёрюлген-де уа, анга жаланда 40 жыл толгъан эди. Ол бу къуллукъда жаланда эки жыл ишлегенди, политика репрессиягъа тюшюп, ГУЛАГ-ны лагерьлеринден би-ринде тутулгъанды.

Улбашланы Локъманны жашы Исмайыл а бу бийик къы-рал къуллукъда къыйын уруш жыллада уруннганды. Прези-диумну башчысына 1941 жылда сайланып, 1944 жылда мартха дери – халкъ туугъан журтундан кёчюрюлген кезиуге дери - иш-легенди. Исмайыл Локъманович Къабарты-Малкъар педагогика институтну 1939 жылда бошай-ды, эки жылдан а бу вузгъа таматалыкъ этерге ышанадыла. Ол ВЛКСМ-ни область коми-тетини ишчи жаш тёлюсюню бёлюмюне таматалыкъ этгенди, республиканы Министрлерини советини бёлюмюню таматасы болгъанды.

Кёчгюнчюлюкде ол Къыргъыз СССР-ге тюшюп, Иванов район-да школну завучу болуп ишле-генди, Къабарты-Малкъаргъа къайтхандан сора Нальчикде 6-чы номерли школну завучуна

салыннганды. Ол КПСС-ни Къа-барты-Малкъарда комитетини экинчи секретарыны къуллугъ-унда да ишлегенди.

Уяналаны Батталны жашы Чомай а законла чыгъарыучу органнга жети жылны башчы-лыкъ этгенди. Баям, малкъар политиклени арасында Чомай Батталовични аты бютюнда бел-гилиди. Ол СССР-ни эм РСФСР-ни Баш Советлерини 1-чи эмда 5-чи, 6-чы чакъырылыуларыны

депутатына айырылгъанды. Ол Къашхатауну школуну уста-

зындан, аны директорундан баш-лап, Чегем, Холам-Бызынгы районлада халкъ билим бериуню бёлюмлерине таматасына, 1940-1941 жыллада уа КъМАССР-ни билим бериуюню халкъ комис-сарына дери жетгенди. Таулу халкъ кёчгюнчюлюкден къайт-хандан сора Чомай Батталович республиканы Министрлерини Советини председателини орун-басары, 1959-1967 жыллада КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну председатели болгъанды.

Уяна улу малкъар халкъны патриоту эди, миллетин бек сюйгенди. Бютюнда ол мал-къар халкъны Орта Азиядан бла Къазахстандан ата журтларына къайтарыуну къурагъанында кёрюннгенди. Ол энчи штаб, таулула жашагъан жерледе комиссияла къурап, юйюрлени санын тохташдыргъанды, туугъ-ан журтха биринчи эшелонлада бараллыкъланы тизмелерин жарашдыртханды. Темир жол транспорт бла жалчытыу вопро-

сну да кеси боюнуна алгъанды. Чомай Батталович тау элледе

социальный, саулукъ сакълау, культура, билим бериу учрежде-нияла, больницала къуралырла-рына уллу къыйын салгъанды. Бюгюнлюкде ол ауушханлы отуз жылдан аслам озгъан эсе да, миллетле аны хурмет, жюрек ыразылыкъ бла сагъынадыла.

Политика тюрлениуле бла бирге законла чыгъарыучу си-

стемада да алышынады. Пар-ламентни биринчи депутатлары айырыладыла, быйыл а андан бери уа депутат корпус 7 кере алышыннганды. Бу кезиуде Къа-барты-Малкъарны Парламенти-ни спикерине Жаболаны На-зирни жашы Махмут, Бечелланы Борисни жашы Илияс, Туменла-ны Хадисни жашы Мурадин, Че-ченланы Ахматны жаны Ануар башчылыкъ этгендиле.

Перестройка КъМР-ни власть структураларына, жамауат-политика жашаууна да тюр-лениуле кийиреди. Законла жарашдырыучу эм аланы тол-туруучу органланы араларында полномочияла юлешинеди-ле. Депутатла къабыл кёрген праволу актланы толтуруу, алай бла адамланы жашауларын женгиллетиу къыйын, аны бла бирге уа жууаплы болгъаны баямды. Бу ишде уа бютюнда Правительствону башчысына ышаныулукъ уллуду.

Бу къуллукъда ишлегенле-ни араларында Черкесланы Маштайны жашы Георгийни сагъыныргъа тийишлиди. Ол кёп жылланы КъМР-ни премьер-ми-

нистри болгъанды, РФ-ни Феде-рал Жыйылыууну Федерация Со-ветини биринчи чакъырылыууну депутатына сайланнганды. Анда Бюджет, финансла, валюта эм кредит оноула, ахча эмиссия, на-лог политика эм таможняны иши жаны бла комиссияны къауумун-да ишлеп, къыралны финансла-ры бла байламлы магъаналы документлени тинтиуге къошул-гъанды. Къырал къуллукълада

бет жарыкълы ишлегени ючюн а Трудового Красного Знамени орден, «Знак Почета», «За трудо-вую доблесть» майдал эм башха бийик къырал саугъалагъа тий-ишли кёрюлген эди.

Республиканы политиклери-ни араларында Чеченланы Жабрайылны жашы Хусейн артыкъда белгилиди десек, жангыллыкъ болмазбыз. Ол Къабарты-Малкъарны Прави-тельствосуна таматалыкъ этген-ди, республиканы Башчысыны Федерация Советде келечиси да болгъанды.

Хусейн Жабраилович Москва-да авиация институтну бошагъан-ды, техника илмуланы докторуду, профессорду, РСФСР-ни техно-логия илмуларыны академия-сыны член-корреспондентиди, КъМР-ни илмуларыны сыйлы къуллукъчусуна тийишли кёрюл-генди. Урунуу жолун а ол ишчиден башлагъанды – Лихачёв атлы за-водда. Ол андан илму къуллукъ-чугъа, политикге дери ёсгенди. Аны битеу жетишимлерин санап чыкъгъан да къыйынды: устаз, алим, премьер-министр, ре-спубликаны РФ-ни Федерация

Советинде келечиси, Советде илму, культура, билим бериу, са-улукъ сакълау эм экология жаны бла комитетини башчысыны орунбасары, ФС-ни бир ненча комиссиясыны келечиси эм кёп башха къуллукъла.

Аны республиканы айныуу ючюн къайгъырыуу эсленмей къалмагъанды. Хусейн Жа-браилович башха бийик къырал саугъала бла бирге республи-каны социальный сферасын, экономикасын айнытыугъа сал-гъан къыйыны эм кёп жылланы бет жарыкълы ишлегени ючюн «Къабарты-Малкъарны аллында къыйыны ючюн» деген орденнге тийишли болгъанды.

Малкъар халкъны политикле-рини араларында Зумакъулланы Мустафаны жашы Борисни аты да энчиди. Ол тюрлю-тюрлю къырал къуллукълада ишлеп, КъМР-ни социальный сфера-сын, экономикасын айнытыугъа уллу къыйын салгъанды. Бю-гюнлюкде уа КъМР-де Адамны эркинликлери жаны бла упол-номоченныйни къуллугъунда республиканы инсанларыны эркинликлерин, праволарын, за-конлу сейирлерин къоруулайды, адамлагъа къолундан келгенича болушады.

Борис Мустафаевич КъМР-ни урунуу эм социальный айнытыу министри, КПСС-ни обкомуну би-ринчи секретары, ВЛКСМ-ни Ара комитетини келечиси, Къабарты-Малкъарны Айырыу комиссия-сыны башчысы болгъанды. Аны биографиясында Афганистанда къуллукъ этген кезиу да энчи жерни алады.

Бюгюнлюкде да толтуруучу къырал власть органда малкъар халкъны фахмулу келечилери бардыла. Ол санда Правитель-ствогъа башчылыкъны Мусукла-ны Тахирни жашы Алий этеди.

Магъаналы министерство-ладан бирине – Экономиканы айнытыу жаны - таматалыкъны Рахайланы Борис этеди. Респу-бликаны экологиясын къоруу-ларгъа Парламентни алгъыннгы депутаты Шауаланы Пагону жашы Илиясха ышаннгандыла. Тюбейланы Исхакъны жашы Альберт а кёп жылланы ичинде Урунуу, иш бла жалчытыу эм со-циальный къоруулау министрни къуллугъунда ишлеп, халкъны социальный излемлерин тамам-лаугъа себеплик этип тургъанды. Бюгюнлюкде уа ол республиканы оноучусуну кенгешчисиди. Респу-бликаны инсанларыны социал излемлерин жалчытыугъа уа энди жаш политик Асанланы Орусбийни жашы Алим жууа-плыды.

Газет статьяда миллетни битеу хунерли, фахмулу политиклерини атларын санап чыкъгъан къый-ынды. Алай таматаланы жашау жоллары, аланы республикагъа, халкъгъа сюймекликлери, аны айнытыу ючюн кеслерин аямагъ-анлары да ёсюп келген тёлюге иги юлгю болур деп ышаныр-чады.

Басмагъа ТИКАЛАНЫ Фатима хазырлагъанды.

АТА ЖУРТХА ТЮЗЛЮК БЛА КЪУЛЛУКЪ ЭТГЕНЛЕ

Малкъар халкъны политиклери: революциядан шёндюгю кезиуге дери

Энейланы Магомет.Гемуланы Ако. Зумакъулланы Мустафа.

3Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru З А М А Н

Уяналаны Чомай. Бечелланы Илияс. Чеченланы Хусейн.

Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ruЗ А М А Н4

Хутуйланы Исхакъны жашы Ханафий белгили къырал къул-лукъчу болгъанды. Аны жашауу жолуна къарасанг, ол керти да сейирди, уллу жетишимледен, хорламладан толу. 1958 жылда аны КПСС-ни Къабарты-Малкъар обкомуну секретарына эмда бюросуна да айырадыла. 1961 жылда уа республиканы Минис-трлерини Советини председате-лини орунбасары болуп ишлеп башлайды.

Хутуй улун таныгъан адамланы эсгериулерине кёре, ол ишин уста билгенича, тири да адам болгъанды, оюмлай билгенди, оюмун да бек къаты къоруулагъ-анды. Не бийик къуллукълада ишлегенлени кабинетлерине да

тыйгъычсыз кирип болгъанды. Ма аны ол ышанлары, адамлыгъы республиканы оноучу къауумунда ишлеуюн магъаналы, къыйматлы да этип тургъанды. Ол кабинетде олтургъан къуллукъчу тюйюл эди. Урунуу коллективледе, колхозла-да, совхозлада, предприятиялада терк-терк болгъанды, халкъны, артыкъда жаш тёлюню, аллын-да дайым сёлешгенди. Илмуну, культураны, саулукъ сакълауну кёп келечилерине жашауну кенг жолуна чыгъаргъа болушханды.

Ханафий Исхакович къуллукъ-гъа табыннган адам тюйюл эди. Республиканы Министрлерини Советини Председателини орун-басары болуп тургъанлай, кеси ыразылыгъы бла илму ишге кёч-генди - Къабарты-Малкъар илму-излем институтну директору бол-гъанды. Ма ол жыллада кёп жаш алимле къошулгъандыла. Аны тилеги бла илму специалистлени хазырлаугъа СССР-ни Илмула академиясыны баш илму учреж-дениялары, къыралда атлары ай-тылгъан вузла да болушхандыла.

Кесини жашауунда Хутуй улу 6 китап, 200-ден аслам тинтиу статьяла жазгъанды эм басма-

лагъанды. Аны илму ишлери-не къырал уллу багъа бичип, «Сыйлылыкъны Белгиси» орден эмда «Жигер уруннганы ючюн» майдал бла саугъалагъанды. Ол КъМР-ни илмусуну сыйлы къул-лукъчусу деген атха да тийишли болгъанды. 1998 жылда уа аны Халкъла аралы Тюрк академияны сыйлы академигине айыргъан эдиле.

Гыттыуланы Исмайылны жашы Магомет (Максим) 1967-1985 жыллада КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну Председатели болгъанды. Уллу Ата журт урушха къатышханды, миллет бла бирге кёчгюнчюлюкде болгъанды. Къыргъызстанны бла Таджикистанны газетлеринде,

ата журтха къайтхандан сора уа «Коммунизмге жол» газетни ре-дакциясында ишлегенди. КПСС-ни КъМР-де обкомуну лектору болгъанды.

Ол кесини атын халкъда ху-нерли политик эмда фахмулу назмучуча къойгъанды. Эллиге жууукъ китап басмалагъанды, аны назмуларына юч жюзден ас-лам жыр жазылгъанды. Аны тиз-гинлерине композиторла Оскар Фельцман, Людмила Лядова, Геннадий Гладков эм башхала эс бургъандыла. Жырларын айт-ханланы араларында уа атлары бюгюн да унутулмагъан артист-ле Эдита Пьеха, Лев Лещенко, Валентина Толкунова, Иосиф Кобзон, Александр Градский эм башхала бардыла. 1976 жылда Москвада Чайковский атлы кон-церт залда Максимни 60-жыл-лыкъ юбилейинде аланы белгили жырчыла жырлагъандыла.

Поэтни назмулары Болгари-яда, Германияда, Мексикада, Палестинада, Латин Американы къыралларында да басмаланн-гандыла. Ол кёп тюрлю жанрлада жазгъанды «Къоллары, жюре-клери да алтын» деген очеркле

китабы, Ачыкъ жюрекле» бла «Человек на марше» эм башха повестьлери да айырмалы эдиле аны. 1975 жылда уа анга «Къа-барты-Малкъар Республиканы халкъ поэти» деген сыйлы ат да берилгенди.

Чабдарланы Къасымны жашы Борисге къыралны, аны бла бир-ге уа республиканы политика мур-дору тюрленнген, озгъан ёмюрню къыйын 90-чы жылларында иш-лерге тюшгенди. Ол КъМАССР-ни Баш Советине 11 жылны тамата-лыкъ этгенди эмда 1990 жылда, бу къуллукъдан кетип, Советни таматасыны биринчи орунбасары болгъанды.

Аны политикагъа жолу комсо-молдан башланнган эди. 1961 жылда КПСС-ни обкомуну ин-структору, ызы бла уа Урван районда производство биригиуню комсоргу болгъанды, районну комсомол комитетини биринчи секретарына айырылгъанды. Ол не ишде да кесини къураучу хунерин кёргюзтгенди.

Ростовда бийик партия школну бошагъандан сора уа анга КПСС-ни Чегем районда биринчи секре-тарыны къуллугъун ышанадыла. Жаш адам анда да жунчумагъан-ды, 3-4 жылны ичинде район иги кёрюмдюле болдуруп башлайды. Жерчиликни, малчылыкъны, къурулушну кёрюмдюлери ар-тыкъда бек къууандыргъандыла. Эллилени жашау къолайлары да ёсгенди.

1973 жылда уа Чабдар улугъа андан да жууаплы къуллукъну ышанадыла – КъМАССР-ни Ми-нистрлерини Советини Предсе-дателини орунбасарын. Ма бу ке-зиуде да ол халкъына къолундан келгенича жарагъанды, кёп жаш адамны къыралны тюрлю-тюрлю жерлерине окъургъа броньла бла жибергенди. Республикагъа кадрла хазырлаугъа уллу къыйын салгъанды.

1990 жылда ол КъМАССР-ни Баш Советини Президиумуну та-матасына сайланады. Бу жууаплы ишде да билими, къылыгъы, иш кёллюлюгю, халкъына сюйме-клиги бла айырмалы болгъанын кёргюзтгенди. Совет къырал чачылып, халкъны ауаралыкъ къысханда да, Борис Къасымович жамауат жашаудан бир жанын-да къалмагъанды, ол билими, сынауу бла миллетине къуллукъ этгенди.

СУРАТДА: (башында) Москвада «Октябрь» залда Гыттыуланы Мак-симни 60-жыллыгъын белгилеген кезиу. 1976 ж.

Онгдан солгъа: Хутуйланы Ханафий, Чабдарланы Борис, Михаил Мамхегов, Михаил Тхагазитов. 1987 жыл.

Миллетибизни сайлама жашлары, къызлары къаза-уатда, урунууда болсала да, кишиликлери, жегирликлери, адамлыкълары, адепликле-ри, тизгинликлери бла да атларын айтдыргъандыла, халкъгъа махтау келтирген-диле.

Уллу Ата журт урушну алып айтсакъ, жашларыбыз ба-тырлыкъларын къанлы сер-мешледе къатлап-къатлап кёргюзтгендиле. Аланы ара-ларында къыралны бек сый-лы саугъасына тийишли бол-

гъанла иги кесек бардыла. Айтхылыкъ лётчик Байсол-танланы Алим саулай Шимал Кавказда биринчи болуп ал-гъанды Совет Союзну Жигити деген атны. Ол Балтиканы кёгюнде, фашистледен Ле-нинградны къоруулагъанды. Гвардияны капитаны учууну бла хауа сермешлени чынт-ты устасы болгъанды. Окъла тешик-тешик этип, шассиси ачылмагъанда да, самолётун «баууруна» къондургъанды. Аскер борчун толтурургъа 277 кере учханды. Кеси энчи сегиз самолётну, экисин аэродром-да жокъ этгенди. Нёгерлери бла уа дагъыда онючюсюн.

Уммайланы Магомет-Ге-рийни жашы Мухажир уруш башланнган кюнледе жаяу аскер ротагъа башчылыкъ этгенди. Аны биринчи са-угъасы «За отвагу» майдал болгъанды. Ол аны бла бек ёхтемленнгенди. 1943 жылда ротасы бла къуршоудан чыгъ-ып, жюзге жууукъ фашист-ни къыргъаны ючюн жаш офицер Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланнганды. 1944 жылда апрельде Одесса ючюн сермешледе ротаны командири, гвардияны та-мата лейтенанты душманны юч кюйсюз атакасын артха ыхтыргъанды.

Уммайланы Мухажир Со-вет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлген эди, алай Алтын Жулдузну уа аны юйю-рюне, уруш бошалып, къыркъ алты жылдан сора берген-диле.

Мамыр урунууда да бизни адамларыбыз жигерликле-рин, чыдамлыкъларын да кёргюзтгендиле. Халкъыбыз, кёчгюнчюлюкню азабын чеге,

ыспассызлыкъ сынагъан 1948 жылда окъуна Келеметланы Шогъайыпны, Жангоразла-ны Ибрагимни, Тетууланы Шамсудинни ёшюнлеринде Алтын Жулдуз жылтырагъ-анды.

Аттоланы Салихни кёкю-регинде жылтырагъан Ал-тын Жулдузу бла Ленинни эки ордени аны урунуу жолу кертиси бла да аламат таулу кишини жигер жолу болгъа-нына толу шагъатлыкъ эте эдиле. Уммайланы Фазика кеси саугъан ийнеклени хар

биринден 41389 килограмм сют алып, рекорд тохташ-дыргъанды. Хар ийнекден бирер бузоу да ёсдюргенди. Яникойчу тиширыуну малчы-лыкъны айнытыугъа салгъан къыйынына къырал бийик багъа бергенди: СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла Социалист Урунуу-ну Жигити деген махтаулу ат аталгъанды.

Социалист Урунууну Жи-гити Чыгырланы Шамкъыз 15 жылында «Сыйлылыкъны Белгиси» орден бла саугъа-ланнганды. Туугъан журтха къайтханда уа Акъ-Сууда бир бёлек заманны сют-товар фермагъа башчылыкъ этип тургъанды. Артда, «Нальчик» совхозгъа кёчгенде, артха къалгъан фермада ишлеп, аны алчыланы санына чыгъ-аргъанды.

Моллаланы Шарафутдин Тырныауузда шахтада ишлеп тургъанды. Ол башчылыкъ эт-ген бригада бир айны ичинде къаяны 766 метр узунлукъгъа тешип, эришиуде битеу Совет Союзда биринчи жерге чыгъ-ады. Алыкъа бизни къыралда бир шахтада да аллай иш этилмегенди. Бригаданы са-улай Москвагъа чакъыргъан эдиле. Хар бирин алтын сагъ-ат бла саугъалагъандыла, ахча да бергендиле. Моллала-ны Шарафутдин а Москвадан Социалист Урунууну Жигити деген атха тийишли болуп къайтханды.

Арымай-талмай ишлеген-лери бла Алтын Жулдуз бла дагъыда Залийханланы Ми-хаил, Ёзденланы Мариям, Улбашланы Зулейха саугъа-ланнгандыла.

Оюмну, сёзню эмда ишни да бирлигини юлгюсю эдиле

Жигитликлери, жигерликлери бла да таурухлада айтылгъан

КЪЫРАЛНЫ АЙНЫУУНА УЛЛУ КЪЫЙЫН САЛГЪАНЛА

Бетни басмагъа ЮСЮПЛАНЫ Галина хазырлагъанды.

5Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru З А М А Н

Коронавирус бла байламлы республиканы Курортла эм туризм министерствосу Минги та-угъа ёрлеуле 2021 жылгъа кёчюрюлгенлерин билдиреди.

- 10-18 июньда Минги тауну къыбыла жанын-дан кюнбатыш тёппесине (5642м.) «Комфорт» классикалы маршрут бла;

- 13-21 июньда къыбыла жанындан кюнбатыш тёппесине (5642м.) «Комфорт» классикалы маршрут бла;

- 13-21 июньда къыбыла жанындан кюнба-тыш тёппесине (5642м.) «Оптима» классикалы маршрут бла;

- 19-28 июньда шаркъ тёппесине (5621м.) шимал жанындан ёрлеу.

Къалгъан жолоучулукълагъа оноула панде-

мияны халына кёре этилликдиле. Бусагъатда санитар-эпидемиология болум игиленнгинчиге дери республиканы Башчысыны буйругъу бла чеклени болжаллары созуладыла. Толу хапар билирге сюйгенле info@na-goru.ru почтагъа жазаргъа боллукъдула.

КУЛЬЧАЛАНЫ Зульфия.

Алгъаракъда Нальчикде Шогенцуков атлы проспектде жангыртыу ишле башланн-гандыла. Бу кюнледе анда жол къурулушчула къазауат-да къармашадыла. Алай ша-харны администрациясындан билдиргенлерине кёре, кёпле ремонт орамны энчи ол кесе-гинде нек бардырылады деп сорадыла.

Мэрияда айтханларыча, бу проспект эм узун, кеси да аслам машина жюрюген объектди. Шёндю Киров атлы проспектге тынгылы ремонт этиле турады. Ол жабыл-гъаны ючюн а бу орамгъа бютюн кёп машина бурулады. Алай бла жангыртыу ишле

шёндю аны тёбен жанын-да башлансала, олсагъат шахарда транспорт жюрюу тохтагъанча боллукъду. Анга уа бютюн кёп адам ыразы болмазлыгъы баямды.

Аны ючюн ишлени орамны огъары жанындан башларгъа оноу этилгенди. Дагъыда юйлеге жылыу жибериу кезиу башланса, тийишли сетьле асыры тозурагъанларын-дан алада аварияла болмай къалмаучуду. Аланы тынгылы жангыртыу проект а алыкъ-ынчы хазыр тюйюлдю. Алай бла жа ланда асфа льтны алышындырып къойгъандан хайыр боллукъ тюйюлдю.

Къоркъуусузлукъну тинтгендиле

К ъ а б а р т ы - М а л к ъ а р н ы Транспорт эм жол мюлк министерствосуну келечи-лери эмда ОНФ-ни бизни республикада бёлюмюню активистлери бу кюнледе Май районда ремонт этиле тургъан жолда иш къалай къуралгъанын жерине барып кёргендиле.

Бу объектде «Къоркъуу-сузлу эмда качестволу ав-томобиль жолла» миллет проектни хайырындан мадар этиледи. Нальчик – Майский жолну бир кесеги былтыр жангыртылгъанды. Шёндю-леде уа аны Ново-Курский бла Октябрьский эллени арасында кесегинде (9,6-ки-лометрлик) ремонт этиле турады.

Министерствону бла ОНФ-ни келечилери келген сагъ-атда жол къурулушчула ас-фальт жайыу бла кюреше тура эдиле. Тинтиучюле анда иш къалай баргъанына, ас-фальтны къалынлыгъына да къарагъандыла. Андан сора бу объектде кемчилик болмагъанын, къоркъуусуз-лукъ жаны бла излемлеге да бузукълукъ этилмегенин белгилегендиле.

Бизни корр.

Анга 140 сабий жюрюрюкдю. Ол беш блокдан къуралгъан бир къатлы комплекс боллукъду.

Анга ток чыбыкъла, суу быргъыла да тартхандыла, терезелени салгъандыла, ич къабыргъаларын сюртгендиле, полларына пенобетон жайгъандыла, жылытырча систе-маны орнатхандыла.

Бюгюнлюкде мекямны тыш къабыргъала-рын жылыуну тутарча материалла бла тыш-лай турадыла эм ичинде коммуникациясын да жарашдырадыла. Участокда эки энчи техника бла 26 адам ишлейдиле.

Саулай айтханда, ясли 60 процентге бит-

генди. Аны къурулушу «Тиширыулагъа болуш-лукъгъа – юч жыллары толмагъан сабийлеге школгъа дери билим бериу» эм «Демогра-фия» проектлени чеклеринде бардырылады. Махкемени быйылны ахырына битдирир мурат этиледи.

КУРДАНЛАНЫ Сулейман.

Республикада консерва-ла чыгъарыучу заводла бу кюнледе жашил къудоруну жарашдырып тебиреген-диле. КъМР-ни Эл мюлк министерствосундан бил-диргенлерине кёре, ол быйыл 3,7 минг гектарда ёсдюрюледи, кеси да был-тырдан эсе 23 процентге аслам болады.

Къудоруну жарашдырыу бла юч завод кюрешеди шёндю. Бу кюнлеге ала бары да 600 минг тонна-дан эки миллион чакълы условный банка продукция чыгъаргъандыла. Озгъан жыл бла тенглешдиргенде, бу кёрюмдю хазна тюрлен-мегенди. Талай кюнден а энтта да юч завод ишни башларыкъдыла.

Саулай айтханда, быйыл республикада консерва продукциядан асламы-ракъ чыгъарыргъа умут этиледи. Тенглешдирип белгилегенде, былтыр за-водла 35,6 миллион услов-ный банка жарашдыргъан эдиле.

ОМАРЛАНЫ Мурат.

К ъ а б а р т ы - М а л к ъ а р д а «Къоркъуусуз эм качестволу автомобиль жолла» миллет проектни чеклеринде респу-бликалы магъаналы жолланы игилендириу къыстау барады. Ол санда Шалушканы Камен-кагъа баргъан ара жолуна да тынгылы ремонт этип бошай турадыла. Алай бла бюгюнлюкде аны 6,1 кило-метр чакълы бирине асфальт жайып бошагъандыла эмда жорукъланы билдирген белги-ле да салып башлагъандыла.

Кёп болмай а КъМР-ни Транспорт эм жол мюлк ми-нистерствосуну бла Битеу-россей халкъ фронтну (ОНФ) бёлюмюню келечилери объ-ектде ишле къалай баргъан-лары бла шагъырейленнген-диле.

Республикада жоллагъа тынгылы ремонт этилирин ОНФ-ни келечилери къуру кёз-къулакъ болгъанлай тура-дыла. Бу жолда да толтуруучу

комитетни таматасы Евгений Бакаев асфальтны марда-лагъа кёре салыннганын эм башха жумушла да тынгылы этилгенлерин белгилегенди. Аны бла бирге «Тозурагъан жолланы картасы/ ОНФ-ни жол инспекциясы» проектге башчылыкъ этген Анзор Тха-моков участокда жангыртыу ишле баргъанларын бил-дирген белгиле тийишлисича орналыргъа кереклисин эм жангы жолну жанлары да оюлмазча кётюрюлмгенлерин эсгертгенди.

Эсге сала айтсакъ, быллай инспекцияла хар ыйыкъ сай-ын бардырыллыкъдыла.

МАГОМЕТЛАНЫ Сулейман.

КъМР-ни Эл мюлк министерствосу малчылыкъны талай сфераларын-да къармашханлагъа субсидияла бла себеплик этиллигини юсюнден билдиреди. Ахча къумалы болмагъан, кеслери да этге багъылгъан ийнекле эмда аллай къойла бла эчкиле тутуугъа, сора дагъыда къу-малы малланы жайыугъа этилген къоранчланы бир кесегин жабаргъа бёлюнюрюкдю. Аны эмда субсидияны ёлчемин тергеуню юсюнден ма-териалла бу документледе басмаланадыла: https://pravitelstvo.kbr.ru/oigv/minselhoz/prikazy_mskh_kbr_/Prikaz%20MCXKBR%2056-2020.docx, https://pravitelstvo.kbr.ru/oigv/minselhoz/prikazy_mskh_kbr_/Prikaz%20MCXKBR%2055-2020.docx.

Документлени алыу 3 июньдан башлап 17 июньнга дери барлыкъды. Аланы жыйып, Эл мюлк министерствогъа берирге неда МФЦ эмда по-чта бла жиберирге керекди.

РФ-ни Кадастр палатасын-дан вузлагъа документлени юй-ден да чыгъа турмай (электрон халда) берирге боллугъуну юсюнден билдиргендиле.

Ведомствода айтханларыча, бу оноу шёндюгю осал эпиде-миология болум бла байлам-лыды. Кеси да абитуриентлеге жолгъа-къолгъа заманларын эмда ахчаларын къоратып ай-ланмазгъа себеплик этерикди, дегендиле.

Аны бла, сёз ючюн, бизни республикадан абитуриент документлерин башха регион-лада окъуна бир ненча вузгъа жиберирге боллукъду. Анга жаланда электрон халда къол салырча сертификат алыргъа керекди. Бу зат а жыл санлары онтёртге жетген гражданлагъа бериледи. Кеси да тийишли ак-кредитациясы болгъан учреж-дениялада, ол санда Кадастр палатада да.

Сертификат алыр ючюн uc.kadastr.ru сайтда регистра-цияны ётерге эмда бу жумуш

ючюн тёлерге керекди. Анда паспорт, СНИЛС, ИНН да из-ленирикдиле. Сюйсегиз а спе-циалистни юйге чакъырыргъа боллукъсуз. Кадастр палата берген цифралы сертификат-ны болжалы онбеш айды.

Дагъыда бир эсгертиу: до-кументлени электрон халда вузланы бары да алмайдыла. Хар биринде да энчи излем барды. Аны себепли приёмный комиссиягъа сёлешип билирге керекди.

УЛБАШЛАНЫ Мурат.

Жангыртыу

Игилендириу Къурулуш

Эл мюлк Тынч амал

Субсидияла

Солуу

Халкъ фронт жоллагъа сакъды

«Южный» микрорайоннга – омакъ ясли

Бир-бир вузлагъа – документлени электрон халда

Жашил къудоруну ж а р а ш д ы р ы у башланнганды

Минги таугъа ёрлеуле келир жылгъа кёчюрюледиле

Шогенцуков атлы проспект айбатланады

ХОРЛАМНЫ СОЛДАТЛАРЫ

Уллу Ата журт урушну жылларын-да Белоруссияны агъачларында

душманнга къажау кюреш бардыр-гъан партизанланы юслеринден кёп сериялы фильм барды. Ма анда таулу жашны юсюнден да хапар барады. Мен акъыл этгенден, аны сыфаты Къулчаланы Махтиге кёре къурал-гъанды. Кертиди, отрядны командири анга Кульчаев деп кёп кере айтады, атын сагъынмайды ансы. Фильмде жаш таза да кавказлы жигитча ёле-ди. Партизанла немислиле бла къаты къазауат бардыра тургъан заманда ол, ахыр огъуна дери атышып, ала тауу-сулгъандан сора уа ёрге туруп, тёгерек тепсеуде аякъ бюгюп, алай жоюлады.

Насыпха, кинодача болмай, Къул-чаланы Махти ол къанлы урушдан сау къутулгъанды. Фильмде партизанла-ны душманнга къажау кюрешлерини юсюнден къалгъан кадрла уа тюздю-ле. Анга аны журналистле Занкиши-ланы Хусейге бла Къулбайланы Алийге айтхан эсгериулери шагъатлыкъ эте-диле. Белоруссияда «Буревестник» партизан бригаданы командири, Совет Союзну Жигити Михаил Муравлёв, комиссары Иван Рябуха бла штабны таматасы Пётр Ловецкий а Кутузов атлы отрядны комиссары Къулчала-ны Махтини жигитлик ишлерин энчи белгилейдиле. Ма аланы бир къаууму:

1942 ж. 30.09. Латыгович. Къулча улу кесини пулемётундан тохтаусуз окъ жаудургъанлай, артха къачып баргъан душманны жолун кесгенди. Аны хайырындан фашист гарнизон ууатылгъанды.

1942 ж. 28.10. Черген районну Яс-ная Поляна эли. Къулча улу алгъа ёшюн ургъан душманны юч кере тох-татханды. Алай бла жети жаралыны сермеш баргъан жерден чыгъарыр-гъа онг бергенди. Бу сермешде таулу жаш ондан артыкъ фашист солдатны къаплагъанды. Демлешиуден кеси бек артда чыкъгъанды. Жигитлиги ючюн Къызыл Жулдузну ордени бла саугъаланнганды.

1943 ж.05.11. Комиссар Къулча улуну отряды душманны 34 автомашинасын кюйдюргенди, 160 фашистни къыр-

гъанды. Махти кеси уа юч немислини ёлтюргенди.

Къулчаланы Темиркъанны жашы Махтини аскерге 1940 жылда

Огъары Малкъардан алгъандыла. Ол Белоруссияда полковой школгъа тю-шеди, андан старшина чын бла чыгъ-ады. Уллу Ата журт уруш башланнганда уа Слоним шахарда къуллукъ эте эди. Ол ачы кюнню ол былай эсгергенди: «Душман бла биринчи къанлы сер-мешиуюбюзде кёп татлы тенглерим-ден айырылгъанма. Ротабызда сау къалгъанла бла артха кетерге тюшеди. Пуховичи шахардан чыкъгъанлай, женгил машина къатыбызда тохтайды. Андан полковник тюшюп, бизге ша-харгъа къайтыргъа эмда складланы чачдырыргъа буюрады.

-Кесигиз ётгенден сора кёпюрню да бузарсыз, сора бизни ызыбыздан жетерсиз. Биз Бобруйскге элтген жол бла барлыкъбыз»,-деп кетди.

Махти, ышаннгылы жашладан бир къауумун да алып, жана тургъан орамлада къара жорлу танкла айланн-ган шахаргъа къайтадыла. Полкну командирини буйругъун толтуруп, Бобруйскге жолгъа тюшдюле, алай аскер тенглерине жеталмадыла. Биз-ни аскерлерибиз, ол шахарны къоюп, артха кетген эдиле. Алай бла былагъа Могилев таба бурулургъа тюшдю.

…Къызыл Аскерни тозурагъан бёлюмлери, къазауат эте,

артха, кюнбатыш таба, кете эдиле. Къуршоудан да кёп кере чыгъадыла. Сау къалгъанла, ахыр кючлерин жый-ып, кюнчыгъыш таба барадыла. Махти къуллукъ этген ротадан да бек аз адам къалады. Вязьм шахарны къатында хал бютюнда къыйыннга айланады. Къара жорлу танкланы къуршоуундан чыгъып, кесибизникилеге къошулур-гъа керек эди. Не ёлюм, не жесирлик. Алай Махти, аны тенглери да ол сёз-лени эшитирге да сюймейдиле. Башха амал тапмай, ала Белоруссияны агъ-ачларына къайтыргъа оноулашдыла.

Жолгъа чыгъардан алгъа уа партия жыйылыуну бардырдыла да, анда «Буревестник» партизан бригаданы жангы къуралгъан Кутузов атлы от-

рядыны командирине лейтенант Горо-жанкинни, штабны начальнигине Ря-буханы, комиссаргъа уа таулу жашны айырдыла. Кече бара, кюндюз солуй, отряд бир талай кюнден белгиленнген жерге келеди. Кёз байланнганда, За-болотье элни къатына жетеди.

Анда партизанла, аз болсала да, кёп зат этгендиле. Жашырын ишлеген

эл Совет къурайдыла. Тойла, ингирле бардыргъанча этип, эллилеге фронтда халны юсюнден билдиредиле. Немис-лилени ётюрюклерин ачыкълайдыла. Къызыл Аскер душманны ууатырыгъ-ына тюшюндюре эдиле. Жаз башы келгенлей а партизанла душманнга къажау кюрешлерин кючлендиреди-ле. Алагъа кёп буйрукъну толтурургъа тюшгенди. Ма аладан бир-экиси:

Минскни бла Молодечнону ортасын-да жюрюген поездлени ууатыргъа ке-рек эди. Кече ортасында Махти юч нё-гери бла жолгъа атланадыла. Агъачны къыйырына жетгенлей, Къулча улу бла Комаровский мина саладыла да, не-

мисли поездни келирин сакълайдыла. Танг атханда ауур жюгю бла эшелон кёрюндю – платформалада танкла, машинала, вагонланы ичлеринде уа –солдатла. Жашла аланы къатлары бла бир ненча вагон озгъандан сора минагъа тагъылып тургъан жипни тартдыла. Тёгерек темир таууш этди, вагонла да жол жанына тёнгередиле, партизанла уа агъачха къутулдула.

1943 жылда кюнлени биринде Минск областьны немисли

башчылары Шацк деген жерге теби-регендиле. Тёгерекде партизанла кёп болгъанларын билип, биргелерине къалауургъа кёп адам алгъандыла. Агъачда патриотла да жукълап тур-магъандыла – гитлерчилени жууукъ келме къоюп, от ачадыла. Къаты атышыу башланады. Партизанла не-мислилени къуршоугъа аладыла. Ала жаннган отну ичине тюшедиле, алай Шацк жанындан алагъа болушлукъ келе эди. Махти, эки пулемётчуну да алып, аланы алларына тебирейди.

Ол сермешде Махти экинчи кере жаралы болады, алай нёгерлеринден айырылыргъа унамайды. Кёп фашист-ни къаплайды. Аны ол жигитлигини юсюнден бетеусоюз радио бла бил-дирген эдиле. 1943 жылда 2 июльда «Правда» газетде да жазылгъанды.

Таулу жашны - белоруслу парти-занны этген кишилиги эмда ба-

тырлыгъы ючюн Къызыл Байракъны, Къызыл Жулдузну, Ата журт урушну биринчи даражалы орденлери бла саугъалагъандыла, «Белоруссияны партизаны -1941-1944» деген жангы, алтын суу ичирилген майдалгъа тий-ишли кёргендиле.

Фронтдан къайтхандан сора Къулча улу уруш тозуратхан халкъ мюлкню аягъы юсюне салыугъа уллу юлюш къошханды. Минскде райисполкомну председателини орунбасары болуп да ишлегенди. Пенсиягъа чыкъгъынчы Нальчикде машинала ишлеучю заво-дну кадрла бёлюмюне кёп жылланы таматалыкъ этгенди.

ТЕКУЛАНЫ Хауа.

Уллу Ата журт урушну жылларында «За отвагу», За боевые заслуги»

деген майдалла бла саугъаланнганла миллионла бла саналгъандыла. Алай алагъа юч кере тийишли болгъанла уа бек аз эдиле. Аллай жигитледен бири Бечелланы Борис болгъанды.

Ол Чегем ауузда Акъ-Топуракъ элде 1921 жылда туугъанды. Школну бошагъанлай, 1941 жылда мартда 19-жыллыкъ жашны Къызыл Аскер-ге къуллукъ этерге чакъырадыла. Кёп да бармай а уруш да башланды. Борис 115-чи кавдивизияны 147-чи артиллерист-миномёт полкуна тюшгенди эмда къаты сермешледе батырлыгъын,кишилигин да кёр-гюзтгенди. Ёлюм бла бетден-бетге тюбеширге анга аз тюшмегенди. Полкну командирлери аны жигитли-гин юлгюге келтиргендиле, кёп кере саугъалагъан да этгендиле.

Борис Воронежни тийрелеринде баргъан къорууланыу сермешлеге, Сталинград къазауатха, Украинаны сол жанын, Белоруссияны кюнчыгъ-ыш районларын азатлаугъа, Варша-ва-Познань эмда Берлин операция-лагъа тири къатышханды. Фронтда жигитча сермешгенине аны Россейни Къорууланыу министерствосуну Ара архивинде сакъланнган саугъалау документлери шагъатлыкъ этедиле. 1944 жылда 2-чи июньда ол «… Дольск

элни тийресинде минометну къатын-да къазауат этип кюрешгени, кесини батырлыгъы бла душманны артха атаргъа себеплик этгени ючюн» «За боевые заслуги» деген майдал бла саугъаланады.

1945 жылда январьда жигит солдат Польшаны Калиш шахарыны

къатында, Просна сууну тийресинде сермешледе айырмалы болгъанды. Аны юсюнден гвардиячы подполков-

ник Саварский 1945 жылда 31 январь-да къол салгъан буйрукъда былай айтылады: «Душман бегиннген жерни тапханды. Аны хайырындан немисли аскерни батареясы чачдырылып,гунч этилгенди». Батыр аскерчи «За от-вагу» майдал бла саугъаланнганды.

Урушну ахырында Бечелланы Борис Ораниенбург шахар ючюн сермешле-

де биягъы гиртчилигин кёргюзтгенди. Душманны эки пулемётун ачыкълап, ала къурутулурча этгенди. Аны ючюн «За отвагу» деген дагъыда бир май-дал бла саугъаланады. Берлин ючюн сермешлени юслеринден ол былай эсгергенди: «1945 жылны апрель ай-ында алты кюнню бла кечени Берлин ючюн къаты кюрешгенбиз. Фашистле да къара-къазауат этгендиле. Орам-ла дотла, трамвай вагонла, ташла бла бегитилип эдиле. Юйлени къа-быргъаларында бла бурууларында Геббельсни «Берлин немислиленики болгъанлай къаллыкъды!» деген чакъырыулары жазылып тура эдиле. Жазыула немис тилде этилгендиле, алай бизге аны кёчюргенлеринде, биз «Фашистленики уа болмаз!» -деп къошханбыз».

Бечелланы Борис урушну башын-дан аягъына дери къазауат этип

чыкъгъанды. Аны хорлатхан Герма-нияны жеринде бошагъанды. Аскер къуллугъун бет жарыкълы бардыр-гъаны, жигитлиги эм батырлыгъы ючюн ол Уллу Ата журт урушну 2-чи даражалы ордени, «Варшаваны азат-лагъаны ючюн», «Берлинни алгъаны ючюн», «Германияны хорлагъаны ючюн» эм кёп башха майдалла бла саугъаланнганды.

АСЛАНБЕКЛАНЫ Халимат.

БЕК КЪЫЙЫН БУЙРУКЪЛАНЫ АНГА ЫШАННГАНДЫЛА

Кишилигини шагъатлары – даражалы майдалла

Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru6 З А М А Н

Бечелланы Борис юй бийчеси Алима бла.

Эски сурат

11Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru З А М А Н

Россей кёп миллетли къыралды, ол а Конституцияда да тохташдырылып-

ды. Бюгюнлюкде къыралда 190 миллетни бла халкъны келечилери жашайдыла. Кавказны миллетлери бла байламлыкъ-ланы уа Россей кёп ёмюрлени ичинде тохташдырып, бюгюнлюкде халкъланы илму, культура, экономика, социал жаны бла да айныуларына уллу себеплик эт-генди.

Сёзге, Россейни Малкъаргъа сейирини юсюнден биринчи документле XVII ёмюр-де тюбейдиле. Ары дери уа толусунлай Малкъаргъа жораланнганлары болмагъ-ан эсе да, «таулу тематика» правитель-стволу учрежденияланы шартларында аз-аздан тюбеп башлагъан эди.

Биринчи уа Малкъар XVII ёмюрде 20-жыллада жазылгъан Посол буйрукъда сагъынылады. Бюгюнлюкде документ-ле Россейни Илмула академиясыны Тарыхны институтуну Санкт-Петербургда бёлюмюнде асыраладыла. Алада «Пат-чах Михаил Фёдоровични буйругъу бла кюмюшню табар мурат бла 1628 жылда Кавказгъа жолоучулукъну юсюнден» деген илму иш барды. Анда сёз Ара Кав-казда магъаданны излеуню юсюнден барады. «Кабардино-русские отношения в XVI-XVIII вв» деген китапда айтылгъа-ныча, документде «…ол жерлени иелери балкарладыла…» деп жазылыпды.

1639-1640 жыллада Федот Ельчинни бла Захарьевни Дидиан жерлеге

жолоучулукълары бютюнда сейирдиле тарыхны сюйгенлеге. Бу къауумну Кав-каз таула кеслерини деменгилиликлери, ариулукълары бла тамашагъа къалдыр-гъандыла: «Дидиян жерге жол тарды, тауладан ётген къыйынды, ат жол а ахыр-да жокъду, жаяу адамла уа къаяла бла ёрлейдиле. Тёппелени кёз кёрген жерден башлап къар басыпды, къар бузлап, къат-къат болуп турады. Эртте жаугъан къар а жылладан жашил болгъандыла, кёк таш кибик»,-деп жазылады «XVI–XVII ёмюрледе орус посолланы жолоучулукъ-лары: статейный тизмеле» деген китапда.

1650-1652 жыллада А.Иевлевни бла М.Толочановну Имеретиягъа жолоучу-лукъларыны юслеринден документле да Малкъарны тарыхын тинтгенде ар-тыкъда магъаналыдыла. Аладан ачыкъ болгъаныча, биринчи болуп Гюржюге имеретинли патчах Александрны келе-чилери бла бирге астраханьчы тилманч Иван Тезиченок ётгенди. Ол 1651 жылда январьда Кавказ ауушла бла барып, эки кюнню Малкъарда тургъанды. Анда ол малкъарлы мурзала Алибекге, Чеполгъа эм Айдабулгъа тюбегенди. Имеретинли

элге да жолоучуну ала ашыргъандыла. Патчах Теймураз бла тюбешгенден

сора Иван Тезиченок баргъан жолу бла артха къайтханды. Алай Имеретиядан Малкъаргъа жол он кюнню алгъанды «.. къар асыры жаугъандан…». Патчах Теймураз ол кезиуде Рачиде киеую име-ретинли патчах Александрда къонакъда эди. Ол Россейни патчахы Алексей Ми-хайловични келечилерине жаз башына дери Теркиде сакъларгъа, … жол ачыл-гъанлай а мурзала Алибекге эм Айдабул-гъа «Болхаргъа» атланыргъа керекди», деп жазылады документде.

15 апрельде Никифор Толочановну эм Алексей Иевлевни къаууму

Теркиден чыгъып, 30 апрельде Анзоров Къабартыгъа жетедиле. Иевлев Тейму-раз патчахха тилманчны жибереди. Аны Малкъаргъа дери таулула Хабим бла Бута ашыргъандыла. Малкъарда тилманч эки кюн тургъанды эмда Гюржюге атланнган-ды. 17 майда Толочановну бла Иевлевни келечиликлери да Малкъаргъа жетедиле. Жолда аланы къабарты мурзала бла бир-ге таулула «…Алибек Чеполов, къарында-шы эм сабийлери бла ашыргъандыла…».

Документледе жазылгъаныча, Мал-къарны жамауаты орус эм имеретинли посоллагъа бийик даражада тюбеген-диле, мурзала алагъа кеслерини юй-леринде къонакъбайлыкъ этгендиле. Москвачыла уа «… ол мурзала къыралны къол тюбюнде тюйюлдюле, ала кеслери алларына жалынчакъсыз жашайдыла…» деп жаза эдиле.

Ол а тау бийле посолланы эмда къырал казнаны Гюржюге ашыргъанлары ючюн хакъ излерге эркинлик береди. Делегаци-яны къоранчларыны юслеринден эсепле-де жазылгъаныча, юч таулу мурзагъа юч аршын къызыл схарла къумач, багъалы чилле къумач эм 10 сом багъасы соболь териле берилгендиле. 1 июньда посоль-ство жолгъа чыгъады. Аланы уа биягъы тау бийле Алибек Чеполов къарындаш-лары эм сабийлери бла ашыргъандыла. Тарыхчыла жазгъанларыча, Малкъарда Гюржю бла чекчи ыз болгъанды: по-соллагъа тюбеген эм аланы андан ары ашыргъан жер.

Таулула В.Жидовиновну бла Ф. Поро-шинни посольстволарын ашырыугъа да къатышхандыла. Аны юсюнден белгили алим В.Виноградов «Балкарцы в рус-ско-кавказских отношениях ХVII века» деген статьясында жазады. Бу жолоучу-лукъну юсюнден документле гюржюлю архивледе да бардыла. 1655 жылда 25 мартда къауум Теркиден чыгъады эмда апрельни ал кюнлеринде къабарты мур-

за Камбулат Пшемаховичге жетеди. 14 апрельде ала Малкъаргъа атланадыла. Анда алагъа мурзала Айдабулов, сабий-лери эм энтта бир мурза (аны атын окъур онг жокъду) тюбегендиле. Россейни келечилерин таулада «Болгъар бий Айда-булну жашы Женбулат…» ашыргъанды. Документледе айтылгъаныча, артха Рос-сейге къайтырны аллында таулу жашны Кутаисиде имеретинли патчах Александр христиан диннге бургъанды. Орус по-солла Жидовинов бла Порошин да анга аталгъан къууанчха чакъырылгъан эдиле.

Россейни бла Гюржюню араларында байламлыкъла къурауда таулуланы

жерлерини юслеринден башха до-кументледе да айтылады. Сёз ючюн, 1957 жылда кахетинли патчах Теймураз Имеретиядан (ол анда къонакъда бол-гъанды) Россейден Иран шахны чабыуул-лукъларындан сакъланыргъа болушлукъ тилер мурат бла Москвагъа атланады. Жол Малкъарны юсю бла баргъанды. Душманларындан къоркъуп, Теймураз Алексей Михайловичге былай жаза эди: «Малкъаргъа аскерле келип, мени Теркиге ашырсынла, мен агарянланы къолларындан жоюлмаз ючюн…».

Архив документледе айтылгъаныча, кахетинли патчахха Малкъарда жарыкъ тюбейдиле, мында уа анга малкъар та-убий Айдаболланы Артутай къошулады. Ол къабарты бий Камбулат Пшемахо-вични аталыгъы болгъанды. 1658 жылда Теймураз Астраханьнга атланады. Аны уа жолда Восток Гюржюден тогъуз адам, Аргун аууздан юч чеченли эмда таулу бий Айдаболланы Артутай ашыргъандыла. Ол жыл окъуна посольство Москвагъа жетеди.

Айдаболланы Артутайны Россейни бла Малкъарны, Россейни бла Гюр-

жюню араларында байламлыкъланы къурауда магъанасы артыкъда уллу бол-гъанды. Россейли документледе биринчи сагъынылгъан таулу Айдаболланы Арту-тай болгъанын айтырчады. Россейни бла Гюржюню араларында байламлыкъланы къураугъа себеплик этген адамгъа къы-ралны ара шахарында сейир уллу эди.

Патчах Алексей Михайлович аны имеретинли патчах Теймураз бла тенг къонакъгъа алгъаны, анга эм багъалы саугъала бергени да анга шагъатлыкъ этеди. Аны юсюнден документ «Русско-чеченские отношения» деген китапда басмаланыпды. Саугъаны юсюнден а былай жазылыпды: «Патчах Алексей Михайлович … анга бойсуннган гюр-жюлю патчах Теймураз Давидовични, митрополитни, архимандритни, аны

адамларын, болхар, тушинск эм шибутцк жерлени иелерине къырал хакъ берирге оноу этгенди. Патчах кеси уа болхарны бийине, тушинск жерледен экеуленнге, шибутцк жерден бир адамгъа 40-шар сом …. бергенди».

Артутай Москвада жыл тенгли тур-гъанды. Патчахны бла аны араларында ушакъны юсюнден документле жокъ эсе-ле да, ол таулу халкъны сейирлерини юс-леринден айтханына ишеклик да жокъду. Алай бла Россейни патчахы Малкъаргъа башха шимал кавказлы халкъла бла тенг эс бургъанды дерге да боллукъду.

Малкъар кеси ыразылыгъы бла Рос-сейге къошулгъандан сора таулуланы башха халкъла бла экономика, политика, культура байламлыкъланы бютюн-да кенгертирге онглары болгъанды. XVIII—XIX ёмюрледе Малкъарны гео-графиясына, тарыхына, халкъны жашау турмушуна, культурасына сейир ёсгени эсленеди. Бери тыш къыраллы, Россейли экспедицияла къуралып, тинтиуле бар-дырылып башлайдыла. Гюльденштедт, Рейнеггс, Паллас, Потоцкий, Клапрот, Боссе, Шаховской, Бларамберг эм кёп башха алимле кеслерини китапларында таулуланы юслеринден сейир шартланы басмалайдыла.

Сёзсюз, малкъар халкъны айныууна, интеллигенцияны къуралыууна со-

вет власть уллу къошумчулукъ этгенди. Бюгюнлюкде политикада, экономикада, бизнесде, культурада, спортда, башха сфералада жетишимлерибиз бла ёхтем-ленирчады.

Былайда жаланда битеу дунияда да атлары айтылгъан белгили алимле Россейни Илмула академиясыны член-корреспонденти, физика-математика илмуланы доктору, академик, космонав-тиканы мурдорун къураугъа уллу къыйын салгъан алим Энейланы Магомедни жашы Тимурну, академик, чыранланы, ырхыланы эм башха геофизика эмда ги-дрометеорология болумланы тинтиу бла кюрешген илму школну башламчысы, кёп жылланы ичинде ООН-ну табийгъат къыйынлыкъла жаны бла Баш Советинде Россейни келечиси, Социалист Урунууну Жигитини, РФ-ни Къырал Думасыны юч чакъырылыууну депутаты Залийханланы Чокканы жашы Михаилни, РФ-ни Илмула Академиясыны член-корреспонденти Беккиланы Юсюпню жашы Азретни сагъ-ынып къойсакъ да тамам болур.

ТИКАЛАНЫ Фатима хазырлагъанды.

Яникойчула кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора элде школ бир ненча жылдан ишленнген эди. Ары дери сабийле бир ненча километ-рни Шалушкадагъы мектепге жю-рюп тургъандыла. Алай окъуу юй ачылгъандан сора уа анда тёрели кюндюзгю окъутуу бла бирге ингир школ да бар эди. Ары асламында сау кюнню ишлеп, бош заманлары ашхамгъа къаршы кезиуге тюшгенле жюрюгендиле.

Ингирги школгъа Лайпанланы Алий директорлукъ этгенди. Ол кеси да 30-чу жылланы ахырында Москва-да Ломоносов атлы университетни бошагъанды. Къарачайлы жаш яникойчуланы билим алырларына бек къаты болгъанды. Сохталары заманларын зырафына ётдюрмезле-

рине уллу себеплик этгенди. Алий Аб-дулкеримович, дерследен тышында тюбешиуле къурап, жаланда окъуулу адамны жашауу сейир да, зауукълу да боллугъун 20-жыллыкъ жашлагъа бла къызлагъа ангылатыргъа кю-решгенди.

Ма бу суратдагъыла ингирги школ-ну 1962 жылда бошагъанладыла. Аланы асламы, Лайпан улуну айтхан сёзлерине къулакъ салып, жети-шимлиле болгъандыла. Бирлери милицияда бет жарыкълы къуллукъ этгенди, экинчилери устазлыкъны сайлагъандыла, ючюнчюлери эл мюлкде оноучула болгъандыла.

Суратда олтургъанла (солдан онгнга): устазла Иван Колесников, Акъайланы Къасым, Лайпанланы Алий, Тихон Фёдорович (тукъуму

Билимлиле болургъа чакъыргъанды

белгисизди), Улбашланы Мусос; сю-елгенле: Акъайланы Тахир, Къудай-ланы Келлет, Атаккуланы Фаризат, Газаланы Исхакъ, Аккайланы Зейтун,

Газаланы Аубекир, Гергъокъланы Зу-хура, Малкъондуланы Владимир эм Биязирланы Магомет.

ТАППАСХАНЛАНЫ Аминат.

ТАРЫХ

Байламлыкъла ёмюрлени теренинде тохташдырылып, кавказ халкъланы илму, культура, экономика, социал жаны бла да айныуларына уллу себеплик этгенди

Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ruПОЭЗИЯ

Москвада къыш кюн жазылгъан назму

Энтта да Москвадама. Къар жауа, Узакъ кюнлеримде жаугъаны кибик, Эски, жангы юйле башларын жаба,Чегемде юйлени жапханы кибик.

Кремльни къалалары акъ бола,Къызыл майданны энтта къар акъ эте,Энтта да ушакъ этеме къар бла,Жаш кюнлерим да кёз аллымдан ёте.

Москва, анам кибик болгъан эдинг,Аныча сылагъан эдинг башымдан,Анам къышхы Чегемде,къайгъы этип,Тансыкъ болуп тургъанында жашына.

Манга сейир китапланы ачдынг сен,Къыйырсыз дуниягъа кёз ачдырдынг:- Кёп бил, къууан, ишле, жаша сау-эсен! -Деп, къанатлыланы жарыкъ учурдунг.Ол кюнледе орамларынг эсимде,Энттажангыданбарамаалада.Бюгюн жюрек сёзюм - сени юсюнг ден,Мен аны алып келгенме тауладан.

Манга огъурлу, чомарт болгъан эдинг,Москва - жаш кюнлеримикъууанчы, Бырнак этмейин, кесинге жаш этдинг.Узакъ кюнлерими китабын ачып,Окъуйма энтта бу къар жаугъан кюнде,Устазларымы, тенглерими эсге Тюшюре, толу ийнанып - ёмюрде Игиликни болмазлыгъына эски.Кёрмез устазларымы, тенглерими Атларын къатлайма мен, хурмет эте, Бу къар жаугъан кюн, къыссам кёзлерими,Аллымдан шаула да, сау болуп, ёте.Энтта тазады бу къар кюн сагъышым,Акъ къагъытха ыразыды къаламым,Мен окъугъан китаплагъа - алгъы-шым, Мен сюйген тиширыулагъа - саламым!Москва, ал ыразылыгъымы сен, Анамача айтама бу сёзлени.Кёп чынгылладан да ётюп сау-эсен.Къууандым энтта кёргениме сени!..

Устаз Борис ИгнатьевичТёп-тёгерегин къар алгъанОрус элде туугъан эди, Жай агъачдан нарат ийис Ургъан жерде тургъан эди.

Ол жерине ушамагъан Тау элге келген эди,Туугъан жеринде кёрмеген Тар жолланы кёрген эди.

Келген эди къартлыгъында

Эшит мени, Россия!Эшитемисе, Россия? Санга айтады жашынг: Жаным, къаным бла да Мен сениме ёмюрге!

Сени палахдан къутхарыуду Къайгъым, сагъышым.Къууанч эсе - бирге, бушуу эсе да - бирге!

Ёмюрде кишиге баш урмагъан

Анa тил бла орус тилТатлы ана тил, шатык тил,Ана сютюнлей татыулу! Санга тенг дунияда не бар! Сенсиз жокъ сёзню татымы.

Ана тил, сенсе ёмюрлюк, Жашау асыу да, къарыу да!Кетген, келлик да - биргенге. О, жокъду сенден ариу да!

Ана тилимде айтханма:- Анам, - деп, биринчи кере. Ана тилимде эшитдимБешик жырны да, бёлене.

- Сюеме, - деди сюйгеним. Жарыкъ болдула юйле да, Бу ариу тилге сукъланып, Шыбырдадыла гюлле да.

Ана тил, сенсе байлыгъым. Мен жашарма сен саулукъда, Тынгылай манга таш, агъач, Жашилкырдыкдажайлыкъда.

Шорхулдап баргъан суула да Жолда ары-бери бёлюне.Бу тынгылауукъ таула да Мени тилимде тиллене.

Жокъ ана тилден багъалы, Олду жашатхан жанымы. Ана тилимде этеме,Къолдан келгенча, жырымы.

Тилей адамгъа, журтха да Ахшылыкъ, насып, тынчлыкъда. Тилим тас болса, не жашау? Керек тюйюлдю бир жукъ да.

Жаным, къаным да тилимде, Болуп къалырма ансыз тас. Болурма кырдык не агъач, Не тынгылауукъ сууукъ таш.

О татлы ана тилибиз! Сенсе жаным-тиним да!Жаным чыкъгъынчы, табына, Мен къуллукъ этер диним да.

Орус тил а? Аллай ариу! Сингди, жарашып, къаныма. Сау дуниягъа кёз ачдыра, Къошулуп жаны жаныма.

Ол экиси да, бир болуп,Бир къан тамырда баралла. Сау дуния бла мен ушакъ Этерча, кюч бере ала.

Орус тил, тилимча татлы, Ансыз мен жарлы, сангырау. Ана тил, сенсиз, мен тилсиз,Сенсиз жокъ бир жукъ ангылау.

Журтуму кенг сууларыРоссияны кенг суулары,Сиз, сюзюлюп, шош барасыз, Кенг ёзен аулакъланыТенгизлеге жол саласыз. Сабыр суула, ариусуз бек,Сабийликден мен тау суугъа Юйреннгенме - жорталла терк, Ушагъанча сахиник буугъа.Ол тау, ёзен суулары да Терен тенгизге агъарла, Бирге къошулсала анда, Чынтты насыпны табарла.

Жарыкъды тангны атханыРоссейни жарыкъбет эрттени,Сюзюлюп баргъан суу бетлери, Агъачда аязла шууулдау, Талада къайынла шыбырдау.

Хар неси да - жууукъ жюрекге,Ойнатады къобуз тюекле:Не жарыкъды тангны атханы, Не мудахды кюнню батханы…

Россейни тарыхы эрттеги - Ёмюрле кетгени, келгени,Къазауат сермешле,хорламла, Созулгъан ёзенле, орманла…

Бирликни, шуёхлукъну, сюймекликни юсюнден айтылгъан тизгинле

КЪУЛИЙЛАНЫ Къайсын

ОТАРЛАНЫКерим

ЗУМАКЪУЛЛАНЫ Танзиля

МАКЫТЛАНЫСафар

МУСУКАЛАНЫСакинат

Монголлу Батыйни жетгени, Тохтамыш, Чингисхан этгени,Кёп улан да Къула тюзюнде Къалгъаны, жоллары юзюле…

Иван Грозный - уллу князь(Тейри!), Биринчи патчахы Россейни,Къазанны, Жайыкъны тийресин, Сибирьни да болгъан иеси,

Кавказгъа да жайды къанатын. Билеклик изледи Къабарты. Душманла - кърымлыла,перслиле Сыйыра жасакъгъа сабийле,

Аланы узакъгъа элтдиле,Жашларын аскерчи этдиле,Къаракъаш къабартыКъызланы Аламда созулду ызлары…

Не къыйын жашады Къабарты! Палахны уа кёрюнмей арты, Россейден изледи билеклик, Аллахха да жетди тилеги.

Ичлери, журтлары кюйгенле,Халкълары жашарын сюйгенле - Къазагъы, Гюржюсю,Бирсиле изледи болушлукъРоссейде…

Тынчлыкъны сюйген азды жерде. Шагъатым а - кетген ёмюрле. Кърым ханы, шведлиле,Полякла кезиулеп Россейге чапдыла…

Барысы да кирип тарыхха, Кетдиле, жутулуп тартаргъа -Биз сюйген ол ара шахарда Сюеледиле акъ къалала…

Кюн тиеди тангда алагъа -Алтынсуу килиса башлагъа. Сора кенг жайылады андан, Ариулайды жерни тумандан…

Шыбырдайдыла акъ къайынла, Эрттеги макъамла таныла.Къыралым уянады ариу, Биз биргебиз, андады къарыу!

Таулуланы сабийлерин Окъутургъа, билим кюню Жарытыр кибик юйлерин.

Ол, мени башымы сылап, Бек алгъа «Букварь»бергенде, Эм алгъа орус харфланы Ол манга кёргюзтгенинде,

Билмедим кенг дунияныАчылырыгъын аллымда, Багъа жетмезлик хазнаны Табарыгъымы мен анда.

Насып да табарыгъымы Поэзияны кючюнден, Аны булбуллары жырлайТурлукъларын да юйюмде,

Россейни поэтлерини Назмулары жюрегимде, Къайын агъашча, шууулдап Турлукълары ёмюрюмде!

Мен Лермонтовну да атын Алгъа эшитген эдим андан. Ол ат манга, Кавказ деген Сёзча, саулай жашауумда

Билмейин сыйлы боллугъун, Эшитген эдим мен ол атны.Жандырдынг манга саугъагъа Таймайын жылытыр отну.

Борис Игнатьевич, устазым! Халатларымы кеч манга. Гюлле угъай, бу назмуну Алып келдим къабырынга.

кишилигинг, Душманла аллында энтта да Тобукъланмаз.Эшит мени, Россия! Энтта болур къууанч кюнюнг,Жан сауда - жюрекде хорлам оту жукъланмаз.

Бизни сенден ёмюрде да айыралмаз жауунг,Сенсе бизге насып, сенсе огъурлу ана

Сюйгенме сени бийик кёгюнгю кёк бояуун, Аны тюбюнде уруш жоллада айлана.

Сени алышыу жокъ мангадунияда жукъгъа да, Сюйгенме тюзлеринги чексиз кенгликлерин. Мен алышалмам ёмюрде бир

шуёхлукъгъа да Батыр уланларынгы халалтенгликлерин.

Сюйгенме сени уллу адамлыгъынг ючюннге,Аслан жюрекле бергенинг ючюн да бизге. Сенсиз - бизге насып жокъ,Россия, жер юсюнде,Ол жокълугъуча анасызкъалгъан ёксюзге.

Неге къууанырма да мен дунияда, сенсизлей? Сен мени къууанчымса, Россия, ёмюрге. Манга сенсиз айланыу неди,насыпны излей?Къууанч эсе - бирге, бушуу эсе да - бирге!

13Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru КУЛЬТУРА

Къулбайланы Людмила бла Бапыналаны Зариф (олтургъан).

Маданиятыбызны даражасын бийикге кётюрген, миллетибизни атын айтдыргъан фахмулу устала

Мечиланы Кязим жазыучуланы къаууму бла.

Солдан онгнга: Зарамук Кардангушев, Алтууланы Зоя, Отарланы Омар, Беппайланы Сергей.

Зумакъулланы Танзиля Кремльде саугъаланнган кезиуде.

Улбашланы Мутай.

Малкъар театрны шёндюгю труппасы журналистле бла тюбешген кезиуде.

«Балкария» тепсейди.

Кучукланы Магомет къабартылы актёр Али Тухужев бла.

Искусствобузну, мада-ниятыбызны да бийикге кётюрген, аны айныууна къыйын салгъанлары ючюн Россейни сыйлы атларына тийишли бол-гъан адамларыбыз бла дайым ёхтемленебиз. Ала жазыу ишде, миллет тепсеуледе, жыр искус-ствода, театрда да кес-лерини шарт ызларын, унутулмазлыкъ жолла-рын къойгъандыла, жа-мауатны хурметин бла сюймеклигин тапханды-ла. Бу бетде аланы къа-уумун дагъыда бир кере сагъыныргъа излейбиз.

Таукенланы Галина.

- Фатима, къачан эм не себепден келгенди эсинге быллай иш бла кюре-ширге?

- Мени «НаКавказтур» деген турист фирмам барды. Аны юсю бла мен таула-рыбыз, башха ариу жерлерибиз бла тыш адамланы танышдырама. Сора кюнлени биринде солургъа келгенледен къалгъан кир-кипчик тёгерекге бек жайылып тургъа-нын кёреме да, жаз солуу кезиу бошал-гъандан сора экология акция бардырмай къоймам деп, къаст этеме. Октябрьде уа Терс-Къолда аллай жумушну ётдюрюрге сюйгеними социал сетьледе билдиреме. Болушургъа сюйгенле терк окъуна кесле-рин танытадыла. Ол кезиуде Минги тауну тийресинде солугъанладан да бир-бирле, бизге къошулуп, акцияны тынгылы ётдюр-ген эдик.

Андан бери къолубуздан келгенича кюрешебиз. Табийгъатха болушханыбыз манга бек хычыуунду. Адам улу жаланда алыргъа сюеди. Алай а жарамайды. Эко-логияны тапсыз халда болгъаны жаланда бизни хатабызданды. Аны ангылай билир-ге керекбиз.

Бу ишни юсю бла кёпле бла да таныш-ханма. Сёз ючюн, Хазиз Хавпачев бла Зубер Ципинов Нальчикде кир-кипчикни

айырып жыйыуну амалларын сингдириу бла кюрешедиле. Ала къурап изеуле, тере-кле орнатыу акцияла да бардырыладыла. Манга да билмеген затымы айтып ангы-латадыла, ишни къалай тап къураргъа боллугъуна тюшюндюредиле.

- Кюз артындан бери къайсы элле-рибизде бардыргъансыз акцияла эм аланы башхалыкълары бармыды ары дери ётдюрюле тургъанладан?

- Вирус бла байламлы тыйгъычла чыкъ-гъынчы биз, айтханымча, Терс-Къолда, Элбрусда, Эл-Тюбюнде эм Яникойда изеуле ётдюргенбиз. Башхалыкъ барды деп да оюмлайма. Сёз ючюн, Элбрус элде табийгъатыбызны сюйген пред-принимательлени болушлукълары бла хайырланылгъан батарейкаланы атаргъа боллукъ энчи контейнерле орнатханбыз. Аланы башха кир-кипчик бла атып къояр-гъа жарамагъанын барыбыз да билебиз. Аккумуляторланы уулары бек аманды. Ол себепден аллай орунла бек керекдиле. Аны кёре ёсген сабийле да гитчеликден анга юйренириклери бек кёллендиреди.

Дагъыда анда кёп къатлы юйню арба-зында пластикни жыяргъа шеша халда контейнер салгъанбыз. Азау талада да жюрек суратлы тюз аллайны орнатханбыз.

Х.М. Бербеков атлы Къабарты-Мал-къар къырал университет (КъМКъУ) Прохладный шахарны фахмулу сабий-леге себеплик этген «Махонька эм аны шуёхлары» жандауурлукъ фондуна бир минг китапны саугъалагъанды.

Огъурлу иш ректорну буйругъу бла университетни хунерли жаш тёлюге болушлукъ этиу программасыны че-клеринде толтурулгъанды. Анга кёре вузну келечилери преподавательле эм студентле ол мурат бла саугъагъа

хазырлагъан суратлау, илму-публици-стика, методика эм башха китапланы жыйышдыргъандыла.

«Махонька эм аны шуёхлары» жан-дауурлукъ фонд беш жылны ишлейди. Быйыл а аны «Билим бериу социал клуб «Фахму – хар хунерли сабийге энчи репетитор» деген проекти «Пре-зидент грантланы фондундан» бла шахарны администрациясындан ахча болушлукъгъа тийишли болгъанды. Аны мурдорунда къуралгъан «Альбион»

эм «Фахму» окъутуу аралагъа мекям берилгенди, аны хайырындан шахарда биринчи сабий китапхананы ачаргъа онг чыкъгъанды, ары китапланы уа фондну шуёхлары бла шахарчыла келтиредиле.

- Фондну билим бериу араларында башха-башха жыл санда сабийле юйре-недиле. Асламысында биз къолайлары аз юйюрледен фахмулу балалагъа болушабыз, аланы олимпиадалагъа, экзаменлеге хазырлайбыз, къошакъ эм чыгъармачылыкъ программала бла ишлейбиз. Алай шахарда сабий лите-ратура фонд бай тюйюлдю, аны ючюн жамауат китапхана ачаргъа тюшгенди. Китапланы саны бусагъатда аз эсе да, алагъа сурам кёпдю, литератураны бериуню эсеплеген эки журнал толгъа-ны анга шагъатлыкъ этеди. Аны ючюн университетге фондха, аны юсю бла уа сабийлеге былай себеплик этгени ючюн ыразылыгъыбызны билдиребиз, - дегенди «Махонька эм аны шуёхлары»

организацияны президенти Сусанна Чолакова.

КъМКъУ-ну ректору Юрий Альтудовха ыспас сёзлерин журналист, фондну по-печитель советини келечиси Валерий Крушельницкий да айтыргъа сюйгенди. Ол белгилегенича, Интернет информа-циягъа не бай болса да, китапны жерин алаллыкъ тюйюлдю. Аны окъуу адам-ны эсинде кесини энчи ызын къояды, учундурады. Аны ючюн университетни Прохладнаны жаш тёлюсюне этген саугъасыны магъанасы чексиз уллуду, дегенди ол.

Фондха келтирилген китапланы жер-жерлерине салыргъа шахарны Мада-ният мекямыны волонтёрланы болуш-хандыла эм аланы кеслери да окъургъа кезиулерин ашыгъып сакълагъанларын айтхандыла.

КУЛЬЧАЛАНЫ Зульфия хазырлагъанды.

Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ruЗ А М А НБашламчылыкъБюгюннгю ушакъ нёгерим Жазаланы Тахирни къызы Фатимады. Ол

Башкирияны къырал университетини бакалавриятын бошагъанды, бю-гюнлюкде да окъууун андан ары бардырады. Алгъаракъда социал сеть-лени биринде мени кёзюме экологияны таза тутаргъа, аны кирлендир-мезге чакъыргъан бир сейир къауум уруннган эди. Ол аккаунтда болгъан суратлагъа къарай келгенимде, жаш адамланы къаууму табийгъаты-бызны, тауларыбызны кир-кипчикден тазалаугъа аслам эс бёлгенлерин кёрюп, бек къууанама.

Кертиси бла да, eco_love_elbrus къауум эллерибизде, туристле кёп жюрюген жерледе болуп, аладан къалгъан пластикден эм дагъыда башха затладан туугъан жерибизни ариулагъанлары бек хычыуун кё-рюннгенди. Битеу бу ишге уа яникойчу къыз башчылыкъ этеди, жаланда кесини жумушларына берилип къалмай, тёгерегине кесине ушашланы жыйып, жерибизни, сууларыбызны тазалай, ариулай тутууну къайгъы-ларын да кёре биледи.

Табийгъатха энчи эс бёлюу – хар инсанны да борчуду

Аллай контейнерлени кеслеринде салыргъа сюйгенлеге да болушургъа боллукъбуз. Аланы Къабарты-Малкъарда хазырлайдыла. Биз аланы предприяти-ядан кеси багъалары бла сатып алабыз.

-Кир-кипчикни жыйышдырыуда, сени оюмунга кёре, магъаналы не затды?

- Бюгюнлюкде битеу дунияда да пла-стикни башха затладан энчи жыйышды-рыугъа аслам эс бёлюнеди. Сёз ючюн, Элбрус элде орнатылгъан оруннга 3 мингден артыкъ пластик шеша жыйыл-гъанды. Ол тийреде жашагъан адамла анга юйреннгенлери бек къууандырады. Кертисин айтханда, халкъ ангыламаз деп къоркъа эдик, алай ол жарсыу керексиз болгъаны къууандыргъанды. Бир-бирде пластик бла бирге башха затланы да атып жибередиле. Болсада хал бара-бара тюзе-лирине ийнанама. Къолдан келип, башха жерледе да аллайла орнатыр муратлыма.

- Ол жыйылгъан пластикни уа не эте-сиз?

- Бу сорууну бизге терк-терк бередиле. Аны жангыдан жарашдырыргъа ашыра-быз. Сёз ючюн, Минги тауну тийресин-деги контейнерледен юч рейс этилгенди Нальчикге.

- Бек магъаналы жумушну башлагъан-са, муратларынга жет.

- Сиз да сау болугъуз, бизни эслеп, га-зетибизни бетинде чыгъарыргъа тийишли кёргенигиз ючюн.

Ушакъны ТАППАСХАНЛАНЫ Аминат бардыргъанды.

Жандауурлукъ

Фахмулу сабийлеге саугъагъа - китапла

15Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru З А М А НДин Огъурлулукъ

Б ы й ы л 5 и ю н ь д а КъМР-ни Муслийман-ларыны дин управле-ниясыны администра-циясыны жыйылыуу болгъанды. Анда респу-бликада эпидемиология болум сюзюлгенди эмда межгитлени мындан ары ишлерин къурауну низамына къаралгъан-ды. Жыйылыуну муфтий

Хазратали Дзасежев бардыргъанды.

Белгили болгъаны-ча, къыралны бир-бир субъектлеринде къор-къуусузлукъ жорукъла сакъланып, межгитле аз-аздан ачылып баш-лагъандыла. Алай был-лай оноула регионну эпидемиология болу-муна кёре чыгъарыла-дыла.

Къабарты-Малкъарда коронавирус жукъгъан ауруу бла байламлы хал-ны ангылатыр мурат бла кенгешге Роспо-требнадзорну КъМР-де управлениясыны баш-чысы Жираслан Па-гов чакъырылгъанды. Аны айтханына кёре, жарсыугъа, алыкъа хал осалды. Кёпле, аурууну къыйынлыгъын ангы-ламай, жууаплылыкъ-ны сезмей, карантинни сакъламайдыла, ала бла уа болумну андан да къыйын этедиле.

Республиканы баш санитар врачы эпиде-миология хал андан да

осалгъа кетмез ючюн межгитлени жууукъ кезиуде ачмазгъа ке-реклисин эсгертгенди. Муфтий анга кенгеш-ге къатышханы ючюн ыразылыгъын айтхан-ды эмда республиканы халкъыны саулугъун, жашауун сакълау неден да багъалы болгъанын чертгенди. Ислам мус-

лийманланы жууаплы болургъа, аманлыкъ-ны жайылыууна сылтау болмазгъа, жамауат-ны къыйынлыкъладан, аурууладан сакълауда битеу къолдан келгенни этерге юйретгенин эс-гертгенди ол.

Аны бла байламлы ДУМ, социал сетьледе муслийманлагъа чакъы-рыу басмалап, сакъ бо-лургъа, адамла кёп сан-да жыйылгъан жерлеге бармазгъа, аллай онг жокъ эсе уа, къоркъуу-сузлукъну, тазалыкъны жорукъларын толтурур-ларын тилегенди.

- Муслийманла бу со-рууну магъаналылыгъ-ына тюшюнюп, сабыр болургъа керекдиле. Битеу бу сынаула бизге Аллахдан берилгендиле, алагъа тёзюмлю болуп тюберге борчлубуз,- деп айтылады ДУМ-ну мус-лийманлагъа чакъырыу сёзюнде.

ТИКАЛАНЫ Фатима хазырлагъанды.

Бюгюнлюкде COVID-19 вирус бла байламлы медицина учреждени-ялагъа болушлукъ тап-дырыу бек магъаналы жумушладан бириди. Республиканы Перина-тал арасына бу кюнледе Россейни Боксдан фе-дерациясыны таматасы Умар Кремлёв болуш-лукъ жибергенди.

Дезинфекция этген затладан 500 литр бла 2

минг медицина къанны ары КъМР-ни Профес-сионал боксдан феде-рациясыны таматасыны орунбасары Гадийланы Даниял бла боксчу Ху-болланы Алибек тап-дыргъандыла. Перина-тал араны атындан жан-дауурлукъ болушлукъ ючюн жашлагъа ыразы-лыгъын врач Хочуланы Марина билдиргенди.

Гадийланы Даниялны

оюмуна кёре, сабийлеге бла тиширыулагъа энчи эс бёлюнюрге керекди. - Бютюнда дуниягъа

энди жаратылгъан ба-лачыкъланы, не да этип, сакъларгъа борчлубуз,- деп чертгенди ол.

РФ-ни МЧС-ини КъМР-да Баш управлениясыны таматасы Михаил На-дежин РФ-ни Президенти Владимир Путинни Наль-чикдеги приёмныйинде инсанларыбызны жарсы-уларына тынгылагъанды.

Бу жумуш Владимир Владимировични буй-ругъу бла аны аты бла Мо-сквагъа келген тарыгъыу къагъытла бла байламлы болгъанды. Аладагъы

соруула бу министер-ствосуну бойсунууунда

болгъанлары себепли, приём ётдюрюрге Ми-

хаил Владимировичге тюшгенди.

Ол кюн министр бла тюбешиуге тёртеулен келгендиле. Аланы со-руулары От ёчюлтюучю къырал службаны бё-люмлерине ишге кирирге сюйгенлери бла байлам-лы эдиле.

Министр келгенлени айтханларына тынгылап, аланы ыразы этген жуу-апла тапханды.

Жаз къызыу кюнле башланнганлары бла бай-ламлы от ёчюлтюучюле хайырланнган суу ызланы хазырлыкъларын тинтиу ишле бардырыладыла. Алай бла Черек районну эллеринде ала не халда болгъанларына надзор ишни бардыргъан инспек-

торла республикалы от ёчюлтюу-къутхарыу служ-баны келечилери бла бирге къарагъандыла.

От ёчюлтюучюле хайырланнган гидрантланы тап ишлеулери бла адамланы жашауларын сакълау байламлыдыла. Алада келген суу белгиленнген

заманнга пожарныйлени суу бла жалчытыргъа ке-рекди. Ансыз ала терк хазырланып, чакъырыугъа тебиреяллыкъ тюйюлдюле.

Черек районда от тюшюуге надзор эм профилак-тика этиу жаны бла бёлюмню таматасы Мухамед Касимов билдиргеннге кёре, саулайда ала 54 ги-дрантны тинтгендиле. Аладан онтёртюсю бузулуп болгъанлары ачыкъланнганды. Аны оюмуна кёре, районну тийресинде от тюшюулени ёчюлтюу бла болум жарсыулу халдады.

***

РФ-ни МЧС-ини КъМР-де Баш управлениясыны профилактика жаны бла специалистлери Май рай-онну тийресинде терек бахчачыланы «Южанка» къауумуну келечилерини арасында кеслерин эм табийгъатны отдан къалай сакъларгъа боллукъ-ларыны юсюнден инструктажла бардыргъандыла.

Быллай мюлкледе адамла къургъакъ бутакъ-ланы, къауданны, кир-кипчикни кюйдюрюрге бек ёч болуучудула. Андан а палах чыгъып къалады. От адамланы юйчюклерине да ётеди. Элледен узагъыракъда орналгъан дачалагъа уа от ёчюл-тюучюлеге жетген къыйыныракъды. Аны себепли специалистле, хар арбазгъа кирип, адамланы сакъ болургъа чакъыргъандыла эм кырдыкны эр-кинликсиз кюйдюргенле административ жууапха тартылгъанларын эм алагъа тазир салыннганларын эсгертгендиле.

ТАППАСХАНЛАНЫ Аминат.

COVID-19 вирус бла байламлы хал Къабарты-Малкъарда бла Къарачай-Черкесде артыкъ ала-мат болмагъаны себепли «Эльбрусоид» органи-зация (@elbrusoid07 @ elbrusoid_moskow) бла @alan_taulu_halk паблик республикаладан ты-шында жашагъан къарачай-малкъар медиклени базаларын жарашдырыуну тийишли кёргендиле.

«Эльбрусоидни» келечиси Герийланы Абузей-итни оюмуна кёре, миллетибизни башха реги-онлада ишлеген специалистлерин табып, ала бла байламлыкъ тохташдырыуну магъанасы бек уллуду. Коронавирус жукъгъанланы саны бюгюн-люкде тюшмейди. КъЧР-ни алып къарагъанда уа, болум анда бек осалды. Больницалагъа жаланда онгсузланы аладыла. Башхалагъа уа юйлеринде бакъдырыргъа тюшеди. Аны бла байламлы бу ба-задагъы специалистле къыйын кезиуде консуль-тацияла бардырырча онгла къураргъа керекди.

Аны себепли бу ауруу бла байламлы болу-шаллыкъ врачларыбызны таный эсегиз, аланы юслеринден башда белгиленнген инстаграм пабликлеге жазаргъа боллукъсуз.

Бизни корр.

РФ-ни Ара банкыны КъМР-де бёлюмюнден билдиргенлерине кёре, республикада энтта да алты элде финанс жумушланы тамамлар амалла женгилирек болгъандыла. Тийишли тинтиуле банкны «Жылыу картасында» басмаланадыла. Дагъыда, анда тергеулеге кёре, республикада жашагъанланы 90 процентден артыгъы финанс жумушланы женгил тындырыргъа онг болгъан тийреледе турадыла.

«Муниципалитетлени тийрелери бу картада аллай жумушланы не-

чик терк берилгенине кёре энчи бир бояу бла белгиленип алай ор-наладыла. Сёз ючюн, бу кёрюмдю 66-100 процентге жетген тийреле жашил бетли ишленипдиле. Ол андан азыракъ – 30-45 процент эсе – къызгъылдым-сарыды, анга да жетмей эсе уа – къызыл-ды. Алай бла, тергеулеге кёре, Малакановское, Черниговское, Плановское, Ташлы-Тала, Ерокко эмда Залукодес элледе банк ин-фраструктура айныгъаны себеп-ли, ала «сары» тийреге (46-65%) кёчгендиле», - дегенди банкны

бёлюмюню башчысы Анатолий Тхамоков.

Эсге сала айтсакъ, бёлюмню специалистлери быллай картаны биринчи кере былтыр январьда жарашдыргъан эдиле. Кесин да хар жарым жыл жангыртханлай турадыла. Аны элледе банкомат-ланы, терминалланы, финанс эмда микрофинанс учреждени-яланы, страховой компанияланы бёлюмлерини санын тергеп алай къурайдыла.

УЛБАШЛАНЫ Мурат.

Боксчуланы къайгъырыулукълары

ПРИЁМ

ЭСГЕРТИУ

ТЕРГЕУЛЕ

Энтта алты элде - банкоматла эмда терминалла

Межгитлени ачаргъаалыкъа эрттеди

Болушлукъ

16 Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ruЗ А М А Н

ЭНИНЕ: 1. Гитче сыйлы терили жаны-уарчыкъ. 4. Жыртхыч жаныуар. 10. Жю-рек да, кийим да болады алай. 11. Жау ийис этдиргенде, аны биширедиле. 12. Тийре. 13. Жаныуарла асламында анда жашайдыла. 15. Биз ол миллетденбиз. 18. Грециягъа эрттеги таулула алай айт-хандыла. 20. Къаргъаны тюрлюсю. 21. Гыржынлыкъ. 23. Сют баш. 24. Мифоло-гияда ёлгенле дуниясы. 27. Дагъыстанда жюрюген тилледен бири . 29. Кюн тий-генде адамны нёгери. 31. Аналыкъны

бла сабийликни къоруулагъан бийче тейри. 32. Эртте заманда чындайча эр киши аякъ кийим. 33. Бахсан ауузунда жер аты. 34. Дунияны ол къутхарлыкъды дейдиле. 36. Сибирде тюрк тилли халкъ. 38. Къытай. 40. Къыйыры темир болгъан гулоч таякъ. 41. Шинжили сары дарман

кёгетли юлкюн.ЁРЕСИНЕ: 2. Аякъ кийим. 3. Адам-

да, малда, жерде да барды. 5. Аскер бёлюм. 6. Адамны санына, сауутха да айтадыла алай. 7. Босагъа. 8. Бир бирге жарашыу, тагъылыу. 9. Зорлукъ иш. 14. Кюлкюлю сёз. 15. Бузулмазлыкъ сёз. 16. Бузда аякъ тутмау. 17. Саргъалтхан ауруу. 19. Юч-тёртжыллыкъ къой. 22. Сабий туугъандан сора 7-чи кюнюнде этилген тойну аты. 25. Ол хансдан гор-чица тузлукъ этедиле. 26. Тюклю узун

сабакълы ханс. 28. Спартакны къозгъа-лыуу болгъан жер. 30. Ат хайыуанны тюрлюсю. 31. Саулай къууурулгъан къой эт. 34. Уллу жаныуар. 35. Театрда ойнагъанлагъа ыразылыкъны кёргюзт-ген шарт. 37. Бийик жер. 39. Юйюрню ауурлугъун кётюрген адам.

Энине: 3. Къууат. 8. Кёнделен. 9. Харамлыкъ. 10. Байламлыкъ. 14. Антау. 17. Тарда. 19. Жауурун. 21. Айыула. 22. Жаулукъ. 23. Балыкъ. 24. Къурта. 25. Садакъа. 28. Лохбау. 30. Хычыуун. 31. Атлыкъ. 32. Тайпа. 35. Хыянат. 38. Къымылдау. 39. Урлатхан. 40. Журун.

Ёресине: 1. Журнал. 2. Балхам. 4. Кёллениу. 5. Алтай. 6. Артыкъ. 7. Шы-бырдау. 11. Ауруу. 12. Къалабалыкъ. 13. Къанжалбаш. 15. Жангылыкъ. 16. Уучулукъ. 18. Оюмлау. 20. Къумач. 26. Айтхылыкъ. 27. Жырна. 29. Хапарлау. 33. Чырды. 34. Хыйла. 36. Науруз. 37. Таурух.

19

Росгвардия

2020 жылны 12 июну битеу къыралда да почта связьны бёлюмлерине солуу кюн боллукъду. Къабарты-Малкъар Республикада уа жаланда бир бёлюм ачыллыкъды (Нальчик, 360051, Шогенцуков орам, 14). Ол шабат кюнню низам заманына кёре ишлерикди.

Орта кюн 11 июньда уа Россейни Почтасыны бёлюмлери тохташдырыл-гъан графикге кёре ишчи заман бир сагъатха къысхартылып ишлерикдиле.

Росгвардияны КъМР-де Управлени-ясыны къуллукъчулары, Россейни кю-нюне атап, Нальчикде 400-жыллыкъны майданында акция бардыргъандыла. Аскерчиле республиканы инсанларына къыралны байрагъыны тюрсюнлерине боялгъан баучукъла юлешгендиле. Ол кюн битеу да бирге быллай саугъа жюз-ден аслам адамгъа этилгенди.

- Россейни байрагъыны хар тюрсюню

да Ата журтубузну тарыхы бла къаты байламлыдыла. Ол ата-бабаларыбыз-ны деменгили, жалынчакъсыз, кючлю къыралыбыз ючюн жанларын аямагъ-анларыны белгисиди,- деп чертгенди Управленияны келечиси полицияны майору Марина Лукожева.

Росгвардияны КъМР-де Управле-ниясыны пресс-службасы.

Республиканы инсанларына - аскерчиледен нохтабау

БилдириуРоссейни Почтасы къалай ишлерикди

Газетни келир номери 16 июньда чыгъарыкъды