11.. uuvvoodd - ef.uns.ac.rs · pdf fileevropska unija (eu), inter-američki statistički...

Poslovna statistika II 7

11.. UUvvoodd

11..11.. PPoojjaamm ii pprreeddmmeett iissttrraažžiivvaannjjaa

ppoosslloovvnnee ssttaattiissttiikkee

Statistika je skup naučnih metoda kojima se kvantitativno i kvalitativno istraţuju

varijacije masovnih pojava. Ona obuhvata grupu metoda koji se koriste za

prikupljanje, analizu, prezentaciju i interpretaciju podataka potrebnih za odlučivanje.

Pošto se primenjuje u velikom broju naučnih oblasti, razlikujemo medicinsku

statistiku, sportsku statistiku, statistiku u psihologiji itd.

Na odreĎenom stepenu razvoja statistike i ekonomije, pojavila se potreba da se

varijacije odreĎenih ekonomskih pojava prate i istraţuju primenom statističkih

metoda. Tako je nastala nova naučna disciplina, pod nazivom Poslovna ili

Ekonomska statistika. Njene korene nalazimo u XVII veku, kada je englez William

Petty izveo prvi obračun narodnog dohotka i to objavio u svojoj studiji Verbum

Sapienti.

Poslovna statistika je naučna disciplina koja se bavi statističkom analizom masovnih

društveno-ekonomskih pojava u i procesa sa ciljem da pruţi korisne informacije

privrednim subjektima kao elementima ekonomskog sistema.

Predmet istraţivanja poslovne statistike čine društvene i ekonomske pojave koje su

od značaja za ekonomsku aktivnost jedne zemlje i svih njenih privrednih subjekata.

Poslovna statistika se zasniva na postavkama ekonomske teorije i teorijske statistike

i razvija se u onoj meri u kojoj napreduju ove dve discipline. Pored toga, poslovna

statistika razvija i svoje sopstvene metode istraţivanja. Za njenu primenu i

razumevanje neophodno je dobro teorijsko poznavanje ekonomskih pojava i

procesa.

U dobro organizovanoj ekonomiji jednog društva neophodno je postojanje

sveobuhvatne poslovne statistike jer planirani privredni razvoj nije moguć bez

razvijenog statističkog sistema informisanja koji pruţa informacije o prošlim,

sadašnjim i budućim karakteristikama velikog broja privrednih resursa.


Predmet istraţivanja poslovne statistike su masovne pojave i procesi koji čine osnov

procesa društvene reprodukcije: društveni proizvod, društveno bogatstvo, narodni

dohodak, stanovništvo, ţivotni standard, zaposlenost itd. Na osnovu kvantitativnih

merenja poslovna statistika analizira zakonitosti ponašanja procesa i pojava u

preduzeću, u ekonomiji jedne zemlje, a takoĎe i na meĎunarodnom nivou.

Predmet istraţivanja poslovne statistike obuhvata sledeće ekonomske pojave:

a) proizvodne snage privrede: stanovništvo i proizvodni kapaciteti;

b) ekonomska aktivnost: proizvodnja, koncepcije proizvodnje, merenje

i izraţavanje proizvodnje, društveni proizvod, narodni dohodak,

dinamika proizvodnje, raspodela i potrošnja i makroekonomski

bilansi;

c) statistika cena i ţivotnog standarda.

Zadatak poslovne statistike je da pomoću statističkih metoda i odgovarajućih

pokazatelja donosi ocene o ekonomskim pojavama i procesima.

Sistem ekonomskih odnosa izmeĎu različitih pojava je izuzetno sloţen i prilikom

planiranja statističkih istraţivanja mora se voditi računa o tome koje će se pojave i

relacije pratiti. TakoĎe se unapred odreĎuje i statistički metod koji će se primeniti na

odreĎenom predmetu istraţivanja.

U cilju ispunjenja svojih zadataka, poslovna statistika mora započeti posmatranja

preciznim definisanjem konkretnih društveno-ekonomskih i istorijskih uslova u

kojima se odreĎena pojava ili proces analizira. Analiza podrazumeva razmatranje i

preciziranje specifičnih karakteristika, pojavnih oblika i zakonitosti razvoja pojave.

Analiza takoĎe podrazumeva poznavanje i upotrebu raspoloţivih izvora podataka i

njihovih sadrţaja, definisanje vremenskog perioda za koji se vrši analiza, adekvatan

izbor obeleţja koja se posmatraju, izbor metoda analize, načina poreĎenja i

zaključivanja itd. Analiza koja je tako definisana predstavlja integralni deo

statističkog istraţivanja. Program statističkog istraţivanja društveno-ekonomskih

pojava treba da obezbedi celovitost posmatranja date pojave, potpunost i

jednoobraznost podataka, jednoobrazno tumačenje i jednoobraznu proveru podataka.

Jedinstvenost statističkog istraţivanja u jednoj zemlji je obezbeĎena preko

statističkog informacionog sistema koji je u potpunosti definisan pravnim aktima

drţave.


22.. SSttaattiissttiiččkkii

ssiisstteemmii

22..11.. OOssnnoovvnnii ppoojjmmoovvii

Statistički informacioni sistem predstavlja zakonom definisan skup statističkih

organizacija, metoda istraţivanja, procedura, standarda, evidencija i publikacija.

Njegov osnovni cilj je da vrši statistička istraţivanja koja su od interesa za celo

društvo i da dobijene rezultate prezentuje potencijalnim korisnicima (drţavnoj

upravi, privrednim subjektima, graĎanima itd.).

Izvori podataka koji se prikupljaju statističkim istraţivanjima mogu se podeliti na

primarne i sekundarne izvore. Primarni izvori podataka su obavezne evidencije i

dokumenta koja su predviĎena zakonskim propisima. Sekundarni izvodi podataka su

različite evidencije koje nisu zakonom predviĎene ili izveštajne jedinice od kojih se

podaci dobijaju putem popisivanja, ankete ili intervjua.

Statistički standardi su jasno definisana pravila o načinu sprovoĎenja statističkih

istraţivanja da bi se omogućila uporedivost dobijenih rezultata, kako na

nacionalnom, tako i na meĎunarodnom nivou. Statistički standardi se postavljaju u

oblasti definisanja raznih pojmova, klasifikacija, nomenklatura, registara, obrade

podataka i slično. Njihova upotreba je propisana zakonom.

Statistički pokazatelj je jednoznačno definisana kvantitativna karakteristika

posmatrane pojave upotpunjena sa kvalitativnim oznakama radi lakše identifikacije.

To je finalni proizvod statističkog istraţivanja.

22..22.. SSttaattiissttiiččkkii ssiisstteemm pprreedduuzzeeććaa

Sa aspekta statističkog sistema, preduzeća se javljaju kao osnovne jedinice

statističkog posmatranja. Vrlo često oni su i izveštajne jedinice u statističkim


istraţivanjima. Veliki broj podataka koji se koristi u statističkom sistemu jedne

zemlje nastaje u preduzećima i drugim privrednim subjektima.

Svaki privredni subjekt ima svoj informacioni sistem uz pomoću kojeg prikuplja,

sreĎuje i prezentuje podatke o karakteristikama i procesima koji se odvijaju u

poslovnom sistemu. Neke od pojava koje se statistički prate od strane privrednih

subjekata su odreĎene zakonom, a neke se posmatraju zato što se za njima pojavila

konkretna potreba samog privrednog subjekta. To znači da informacioni sistem

preduzeća najčešće poseduje širu bazu podataka nego što je to zakonski propisano.

Informacioni sistemi privrednih subjekata čine istovremeno i elemente statističkog

sistema zemlje jer voĎenjem sopstvene evidencije ona stvaraju osnovni statistički

materijal koji se u sirovom ili obraĎenom obliku prosleĎuje drţavnim statističkim

organizacijama.

U okviru preduzeća, posebno većih, postoji sluţba koja se bavi prikupljanjem,

obradom i prezentacijom statističkih podataka. Ova sluţba obično funkcioniše u

okviru računovodstveno-finansijskog sektora.

22..33.. MMeeđđuunnaarrooddnnii ssttaattiissttiiččkkii

ssiisstteemmii

Nacionalna trţišta se sve više meĎusobno povezuju stvarajući globalno, svetsko

trţište. Nacionalne ekonomije se sve više dopunjuju i postaju komplementarne i

zavisne. Da bi se na pravi način pratile varijacije na meĎunarodnom i nacionalnim

trţištima, javlja se potreba za meĎunarodnim statističkim izveštajima o stanju

svetske ekonomije.

Organizacija ujedinjenih nacija (OUN) od 1946. godine razvija meĎunarodni

statistički sistem i preko velikog broja svojih statističkih organa prati tokove u

svetskoj privredi. Pored OUN postoje i druge organizacije koje statistički prate

svetsku ekonomiju: Organizacija za ekonomsku kooperaciju i razvoj (OECD),

Evropska unija (EU), Inter-američki statistički institut (IASI) itd.

Statističkim sistemom OUN upravljaju Ekonomski i društveni savet UN preko

Statističke komisije. Zadaci Statističke komisije su sledeći:

pruţanje podrške u razvoju nacionalnih statistika,

poboljšanje uporedivosti nacionalnih statističkih pokazatelja,

razvijanje statističke kancelarije pri Sekretarijatu UN,

pruţanje pomoći organima UN u vezi sakupljanja, interpretacije i širenja

statističkih informacija,


unapreĎivanje statistike i statističkih metoda uopšte.

U okviru Ekonomskog i društvenog saveta UN postoji i pet regionalnih komisija.

Svaka regionalna komisija ima svoje statističko odeljenje. Preko konferencija koje

organizuju regionalne komisije vrši se usklaĎivanje statističkih sistema unutar

regiona i uspostavlja se veza sa statističkim sistemima drugih meĎunarodnih

organizacija (EU, OECD itd.).

Statistička kancelarija pri Sekretarijatu UN je sluţba koji vrši statistička

istraţivanja, prikuplja podatke nacionalnih statističkih sistema, vrši statističke

analize, izdaje publikacije, koordinira aktivnosti specijalizovanih agencija i

nacionalnih statističkih sistema itd.

Statistička sekcija UNCTAD-a (Konferencija UN za trgovinu i razvoj) je takoĎe

deo statističkog sistema UN.

Statističke službe agencija UN-a takoĎe obavljaju statističke aktivnosti koje su od

interesa za datu agenciju. Od 12 specijalizovanih agencija njih 10 imaju svoje

statističke sluţbe:

Organizacija UN za ishranu i poljoprivredu (FAO),

Organizacija UN za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO),

MeĎunarodna organizacija rada (ILO),

Svetska zdravstvena organizacija (WHO),

MeĎunarodni monetarni fond (IMF),

Svetska trgovinska organizacija (WTO),

MeĎunarodna organizacija za civilnu avijaciju (ICAO),

Svetska banka za obnovu i razvoj (IBRD),

Univerzalna poštanska unija (UPU),

MeĎunarodna unija za telekomunikacije (ITV).

Zbog velikog broja statističkih sluţbi u okviru UN i njihove razuĎenosti, od velike je

vaţnosti koordiniranost u njihovom delovanju, u primeni odgovarajućih standarda,

metoda obrade i prezentaciji podataka. Statistička kancelarija Sekretarijata UN, a

posebno Statistička komisija imaju zadatak da usklade rad svih sluţbi.

Statistički sistem UN izdaje veliki broj statističkih publikacija. Najvaţnije

publikacije su sledeće:

Statistički godišnjak (Statistical Yearbook) (izdavač UN),

Demografski godišnjak (Demographic Yearbook) (izdavač UN),

MeĎunarodna finansijska statistika (International Financial Statistics)

(izdavač IMF),

Godišnjak statistike nacionalnih bilansa (Yearbook of National Accounts

Statistics) (izdavač UN),


Godišnjak statistike meĎunarodne trgovine (Yearbook of International

Trade Statistics) (izdavač UN),

Mesečni statistički bilten (Monthly Bulletin of Statistics) (izdavač UN),

Godišnjak statistike rada (Yearbook of Labour Statistics) (izdavač ILO),

Svetske rezerve energije (Worlds Energy Supplies) (izdavač UN),

itd.

Statistička služba OECD-a ima zadatak da obezbedi funkcionisanje jedinstvenog

statističkog sistema zadovoljavajući potrebe za statističkim pokazateljima zemalja –

članica. Statistička sluţba funkcioniše pri ekonomskom i statističkom odeljenju.

Statistički sistem OECD-a je povezan i usklaĎen sa statističkim sistemom UN-a.

Evropski statistički sistem Evropske unije (ESS) je izgraĎen da bi obezbeĎivao

statistiku za zemlje – članice i sa razvojem Evropske unije ovaj sistem dobija sve

više na značaju. ESS funkcioniše kao mreţa nacionalnih statističkih organizacija,

ministarstava, agencija i centralnih banaka. Zakon o statistici EU je donet u februaru

1997. godine i njime je definisana podela zaduţenja izmeĎu nacionalnih statističkih

autoriteta i statističkih organa EU. Zakonom su takoše definisane osnove upravljanja

statistikom na nivou EU. Funkcionisanje ESS–a je u koordinaciji sa statističkim

sistemima OECD-a i UN-a.

U srcu sistema se nalazi Statistički programski komitet (Statistical Programme

Committee - SPC) koji vrši harmonizaciju nacionalnih statistika i blisko saraĎuje sa

nacionalnim statističkim autoritetima. SPC koordinira sledeće aktivnosti:

razvijanje zajedničkih klasifikacija, metodologija i definicija,

implementacija zajedničkih statističkih istraţivanja,

prikupljanje, analiza i difuzija statističkih podataka za EU, uključujući i

poreĎenja izmeĎu zemalja i regiona.

Operativni deo posla se obavlja preko Eurostat-a, odnosno Generalnog direktorata

Evropske komisije za statistiku koji je osnovan još 1959. godine. Danas Eurostat

ima oko 800 zaposlenih i budţet od preko 50 miliona evra.

Slika 2-1: Amblem Eurostat-a


22..44.. SSttaattiissttiiččkkii ssiisstteemm RReeppuubblliikkee

SSrrbbiijjee

Statistički sistem Republike Srbije predstavlja skup statističkih istraţivanja koja

realizuju statističke organizacije u skladu sa zakonski propisanom organizacijom

njihovog istraţivanja, zasnovanih na stalnim izvorima podataka koji su predviĎeni

zakonom.

Statistički informacioni sistem je sastavni deo društvenog sistema informisanja

Republike Srbije. On se sastoji od sledećih elemenata:

statističke organizacije,

statistička istraţivanja,

baze podataka,

statistički standardi,

metodološke i organizacione procedure i principi,

statistički pokazatelji i statističke publikacije.

Organizacija statistike u Republici Srbiji je regulisana odgovarajućim zakonskim i

drugim aktima:

Ustavom,

Zakonom o statističkim istraţivanjima,

Zakonom o informisanju,

Strategijom razvoja zvanične statistike u Republici Srbiji,

Planovima statističkih istraţivanja.

Prema Zakonu o sistemu statističkih istraţivanja, statistička istraţivanja organizuju i

vrše Republički zavod za statistiku i nadleţni organi u Republici.

22..44..11.. RReeppuubblliiččkkii zzaavvoodd zzaa ssttaattiissttiikkuu

Republički zavod za statistiku je ovlašćen, pored drugih organizacija, na osnovu

Zakona o statističkim istraţivanjima da organizuje i vrši statistička istraţivanja i

publikuje statističke podatke od interesa za celu zemlju.

„Statističkim istraţivanjima prikupljaju se statistički podaci i informacije o stanju u

pojedinim oblastima društvenog ţivota, stanju i kretanju stanovništva, ekonomskim,

socijalnim i drugim pojavama neophodnim za praćenje i usmeravanje privrednog,

naučnog, tehnološkog, demografskog, regionalnog, ekološkog, kulturnog,

prosvetnog i socijalnog razvoja, razvoja poljoprivrede i sela, korišćenje prostora,


obaveštavanje javnosti, razmenu informacija i meĎunarodna poreĎenja o takvim

pojavama i kretanjima.“1

Statistička sluţba Srbije obavlja poslove iz svog delokruga preko 9 područnih

odeljenja u Centralnoj Srbiji i 5 područnih odeljenja na teritoriji Vojvodine.

Republički zavod godišnje sprovede oko 200 istraţivanja i sve rezultate saopštava u

svojih 13 edicija, na redovnim konferencijama za novinare i na svojoj internet

stranici (http://webrzs.statserb.sr.gov.yu).

Republički zavod za statistiku je organizovan tako da ima dva odeljenja (Odeljenje

za odnose sa javnošću i Odeljenje za sistem i komunikaciju) i 11 sektora:

Sektor nacionalnih računa,

Sektor razvoja statističkog sistema,

Sektor ekonomskih statistika,

Sektor društvenih statistika,

Sektor za statistiku cena, zarada, poljoprvrede i ţivotne sredine,

Sektor statistike za AP Vojvodinu,

Sektor za koordinaciju područnih odeljenja,

Sektor za evropske integracije i meĎunarodnu saradnju,

Sektor informaciono-komunikacione tehnologije,

Sektor zajedničkih poslova,

Sektor za publicistiku.

Republički zavod za statistiku objavljuje sledeće publikacije:

1. kompleksne publikacije („Statistički godišnjak Srbije“, „Opštine u

Republici Srbiji“, „Mesečni statistički pregled“, „Društveno-ekonomska

kretanja“, „Trendovi“, „Srbija u brojkama“),

2. saopštenja – sadrţe kratke i brze informacije sa najvaţnijim rezultatima

pojedinih istraćivanja,

3. bilteni – sistematično, iz godine u godinu objavljuju detaljno podatke iz

pojedinih oblasti statistike,

4. opštinska statistička dokumentacija – u jednoj svesci su dati podaci po

opštinama za samo jednu statističku oblast sa znatno većim izborom

obeleţja nego uobičajeno,

5. studije i analize – autorizovani autorski radovi stručnjaka Zavoda iz svih

oblasti istraţivanja,

6. metodologije i standardi – objavljuju se domaći i strani standardi

(klasifikacije, nomenklature, definicije),

1 Zakon o statističkim istraţivanjima, član 3, Sluţbeni glasnik RS, br. 83/92, 53/93, 67/93,

48/94


7. radni dokumenti – prikaz novih metodologija u statističkom istraţivanju i

poboljšanja postojećih kao i drugi radni dokumenti,

8. katalozi – izlaze povremeno, detaljan pregled publikacija i slično,

9. posebne publikacije – kompleksne publikacije, brošure, sa kartogramima i

grafikonima, objavljuju se povodom nekih značajnih dogaĎaja (izbori,

popisi stanovništva i slično).

Slika 2-2: Amblem Republičkog zavoda za statistiku Republike Srbije


33.. DDeemmooggrraaffsskkaa

ssttaattiissttiikkaa

33..11.. PPoojjaamm ddeemmooggrraaffsskkee ssttaattiissttiikkee

ii pprreeddmmeett iissttrraažžiivvaannjjaa

Proces društvene reprodukcije zavisi od niza faktora. Jedan od najznačajnih je

svakako stanovništvo. Zadovoljenje potreba stanovništva je zapravo razlog za

postojanje sistema društvene reprodukcije. Stanovništvo vrši uticaj na taj sistem

svojim obimom i strukturom i u ekonomskom sistemu se nalazi u dvostrukoj ulozi:

sa jedne strane kao generator radne snage, a sa druge kao krajnji korisnik

proizvedenih dobara i usluga. Zbog tolikog značaja za ekonomiju jasna je potreba za

proučavanjem i praćenjem kretanja stanovništva i njegovih karakteristika.

Stanovništvo predstavlja skup ljudi koji se nalazi na odreĎenoj teritoriji u

odreĎenom trenutku. Naučna disciplina koja za predmet istraţivanja ima

stanovništvo naziva se demografija. Demografija proučava zakonitosti koje utiču na

obim i strukturu stanovništva. Predmet istraţivanja se posmatra sa raznih aspekata

(sociološkog, ekonomskog, biološkog, geografskog itd.).

Demografska statistika je grana demografije koja se bavi kvantitativnom i

kvalitativnom analizom stanovništva. Ako se stanovništvo posmatra u jednom,

kritičnom momentu, govorimo o statičkoj analizi. Cilj takve analize je da se saznaju

odreĎene karakteristike populacije u jednom trenutku. Ukoliko se posmatranje

stanovništva vrši od jednog do drugog vremenskog perioda, odnosno u kretanju,

govorimo o dinamičkoj analizi.


33..22.. IIzzvvoorrii ppooddaattaakkaa zzaa ssttaattiissttiiččkkoo

ppoossmmaattrraannjjee ssttaannoovvnniiššttvvaa

U modernoj statističkoj praksi postoji čitav niz izvora podataka koji sluţe za

posmatranje stanovništva.

Najvaţnija statistička evidencija kojom se posmatra stanovništvo je popis. To je

najveća akcija statističkog posmatranja u jednoj zemlji. Tada se celokupno

stanovništvo popisuje i potrebno je prikupiti podatke od svih stanovnika o vrednosti

velikog broja obeleţja. Popis se sprovodi periodično, svakih pet do deset godina, i

potrebno je evidentirati stanje stanovništva u odreĎenom kritičnom momentu (na

primer, 31. marta u ponoć). Popisi u Jugoslaviji su izvršeni osam puta (1921, 1931,

1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine), a u Srbiji i Crnoj Gori jednom, 2002.

godine.

Tabela 3-1: Broj stanovnika i površina po popisima2

Vrlo vaţan izvor podataka o stanovništvu su i matične knjige. Matične knjige

predstavljaju evidenciju roĎenih, umrlih i venčanih. Ova vrsta evidencije

stanovništva se javila mnogo pre popisa i u početku se zasnivala na crkvenim

protokolima. Matične knjige se aţuriraju svakodnevno.

Registri stanovništva su još jedan izvor podataka i u njima se vodi evidencija o

mehaničkom kretanju (roĎenja, smrtni slučajevi, iseljavanje, useljavanje itd.). Svako

naselje ima svoj registar i sluţbu koja ga aţurira.

Od ostalih izvora podataka najznačajnije mesto pripada metodu uzorka. Metod

uzorka je statistički metod delimičnog posmatranja statističke mase (u ovom slučaju

2 Statistički godišnjak Srbije 2005, strana 72.


stanovništva), gde se na osnovu malog broja posmatranih jedinica donose zaključci

o celoj populaciji. Deo statističke mase koji se posmatra naziva se uzorak. Preko

uzorka je moguće doći do pouzdanih informacija o celokupnom stanovništvu na brz

i efikasan način uz veliku uštedu vremena, novca i ostalih resursa za istraţivanje.

Tabela 3-2: Zemlje sa velikim brojem stanovnika u svetu3

33..33.. OOssnnoovvnnii ppookkaazzaatteelljjii

ppooppuullaacciioonnee ssttaattiissttiikkee

Podaci o ukupnom stanovištvu pruţaju osnov za izračunavanje većine pokazatelja

demografske statistike.

Pod ukupnim stanovništvom se podrazumeva broj lica koja ţive na odreĎenoj

teritoriji. Ukupno stanovništvo se obično definiše na jedan od dva načina. Prvi način

je da ukupno stanovništvo čine sva lica koja se u kritičnom momentu nalaze na

teritoriji gde se obavlja popis stanovništva, bez obzira da li oni tu stalno ţive ili su se

slučajno tu našli. To znači da se posmatra stanovništvo koje je prisutno u datom

momentu ili stanovništvu de facto.

Drugi način je da se u ukupno stanovništvo ubraja samo stalno ili pravno

stanovništvo (de iure), odnosno stanovništvo koje na konkretnom području ţivi bez

obzira gde se ono u datom momentu popisa nalazi. Statistička praksa je pokazala da

je tehnički lakše obuhvatiti prisutno stanovništvo, pošto popisivanju podleţu sva lica

koja se zateknu na odreĎenom području (naselja, opštine i drugo). Stalno

stanovništvo se smatra vaţnijim podatkom izučavanje naselja, i u praksi ono je

najčešće osnovni predmet popisa.

3 Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical Hadbook of

Japan, (februar 2007. godine; www.stat.go.jp/English/data/handbook)


Popis stanovništva omogućava da se svakih pet do deset godina doĎe do tačnog

broja ukupnog stanovništva. U meĎuvremenu, od jednog do drugog popisa, ukupan

broj stanovništva se procenjuje primenom matematičko-statističkih modela.

Prosečan broj stanovnika pokazuje prosečno stanje stanovništva u odreĎenom

periodu. Izračunava se na sledeći način:

[3-1] Prosečan broj stanovnika 2

1 PPP ii ,

gde je:

Pi 1 - broj stanovnika na početku perioda,

Pi - broj stanovnika na kraju perioda.

Pored prosečnog broja stanovnika izračunavaju se i sledeće vrednosti:

[3-2] Ukupni apsolutni porast stanovništva PPD ii 1 ,

[3-3] Prosečni godišnji apsolutni porast

stanovništva t

DR ,

gde je:

t – broj vremenskih perioda.

[3-4] Prosečan godišnji porast na 1000

stanovnika (relativni porast) P

Rr ,

[3-5] Prosečna geometrijska stopa porasta

stanovništva 11

1

t

i

i

P

Pr .

Pored navedenih pokazatelja, značajno mesto zauzimaju sledeći pokazatelji:

geografska distribucija stanovništva (geografska struktura) po odreĎenom

području (naselju, opštini, regionu itd.),

relativni izraz naseljenosti (gustina naseljenosti), odnosno broj stanovnika

po jednom kvadratnom kilometru,

broj stanovnika po kvadratnom kilometru poljoprivredne ili obradive

površine.


Tabela 3-3: Gustina naseljenosti u Srbiji4

Slika 3-1: Gustina stanovništva u pojedinim zemljama

5





33..44.. SSttrruukkttuurraa ssttaannoovvnniiššttvvaa

Pored ukupnog broja stanovnika, od velikog značaja je i struktura stanovništva

prema velikom broju obeleţja: pol, nacionalnost, bračno stanje, starosna dob, mesto

roĎenja, zanimanje, poloţaj u zanimanju, školska sprema itd.

U odnosu na obeleţje koje se uzima kao kriterijum, strukture stanovništva mogu biti

biološke, ekonomske i ostale strukture. U biološke strukture spadaju strukture prema

polu i starosnoj dobi. U ekonomske strukture spadaju one koje se formiraju prema

zanimanju, poloţaju u zanimanju, delatnosti itd. U ostale strukture spadaju

društvene strukture, intelektualne, kulturne i obrazovne strukture.

33..44..11.. PPoollnnaa ii ssttaarroossnnaa ssttrruukkttuurraa ssttaannoovvnniiššttvvaa

Pol kao obeleţje je vrlo značajno kako sa demografskog tako i sa ekonomskog

aspekta. Ţensko stanovništo predstavlja osnov za reprodukciju stanovništva, a

muško stanovništvo je preteţni izvor radne snage. Osnovni pokazatelji polne

strukture stanovništva su sledeći:

[3-6] Stopa maskuliniteta (broj muškaraca

na 1000 ţena) 1000

P

PK

f

mm ,

[3-7] Stopa feminiteta (broj ţena na 1000

muškaraca) 1000

P

PK

m

f

f ,

gde je:

Pm - broj muškog stanovništva,

P f - broj ţenskog stanovništva.

Što su ova dva navedena koeficijenta bliţa brojci 1000, to je veća ravnoteţa izmeĎu

muškog i ţenskog stanovništva. Stopa maskuliniteta moţe da se izrazi i kao broj

muškaraca na 100 ţena, odnosno u procentima. Isto vaţi i za stopu feminiteta.

Obično postoji odreĎeni višak ţenskog stanovništva nad muškim. Praksa je pokazala

da se raĎa više beba muškog pola nego ţenskog: na 100 devojčica rodi se 107

dečaka. MeĎutim, muška deca su manje otporna i muškarci imaju kraći ţivotni vek

od ţena. Usled toga, do pribliţne starosti od 30 godina ima više pripadnika muškog

pola, a nakon te granice proporcija se menja u korist ţenskog pola.


Tabela 3-4: Broj stanovnika i stopa maskuliniteta po kontinentima

Kontinenti

Populacija u milionima

Stopa

maskuliniteta

u procentima

Ukupno Muškarci Ţene

SVET – UKUPNO 6,225 3,131 3,094 101

AFRIKA 832 414 418 99

LATINSKA AMERIKA I KARIBI 536 265 271 98

SEVERNA AMERIKA 322 158 164 97

AZIJA 3,776 1,927 1,849 104

EVROPA 727 350 377 93

Istočna Evropa 302 143 159 90

Severna Evropa 95 46 49 95

Juţna Evropa 146 71 75 96

Zapadna Evropa 184 90 94 96

OKEANIJA 31.84 15.98 15.86 101

Izvor: United Nations Statistics Division, Statistical Databases (decembar 2006. godine;

http://unstats.un.org/unsd/databases.htm)

Starosna struktura stanovništva je bitna sa ekonomskog stanovištva pre svega zbog

utvrĎivanja obima aktivnog stanovništva (radne snage) i strukture potrošača. Pored

toga, starost stanovništva je bitna zbog ispitivanja smrtnosti, fertiliteta, broja

brakova, broja razvoda itd. Osiguravajuća društva se intenzivno bave analizom

starosne strukture zbog utvrĎivanja premija za osiguranje ţivota (aktuarska analiza).

Prilikom grupisanja stanovništva, starosni intervali mogu biti različiti. Najgrublja

podela je ona koja ima samo tri intervala: do 14 godine, od 15 do 64 godine i od 65

godina i više. Ekonomski gledano, ova podela je bitna jer prva grupa obuhvata

izdrţavano stanovništvo i predstavlja budući kontigent radne snage, srednji interval

obuhvata radno sposobno stanovništvo, a treći interval obuhvata stanovništvo koje je

neaktivno. Uobičajena praksa je da se koriste starosni intervali od po pet godina: 0-

4, 5-9, 10-14 itd.


Slika 3-2: Učešće starijeg stanovništva (65 godina i više) u pojedinim zemljama

6

Tabela 3-5: Struktura stanovništva Republike Srbije prema starosti i polu7





Grafičko prikazivanje starosne strukture se vrši uz pomoć starosne piramide.

Starosna piramida pruţa izuzetno vaţne informacije o stanovništvu na jednostavan i

jasan način.

Starosna piramida se konstruiše tako što se na ordinatnu osu (y) unose intervali

godina starosti, a na apscisnu osu (x) broj stanovnika (frekvencija). Desna strana

piramide obično prikazuje strukturu muškog, a leva ţenskog stanovništva.

Slika 3-3: Starosna piramida grada Beograda za 2002. godinu (horizontalna osa predstavlja

procenat stanovništva)8

Razlikujemo tri tipa starosne strukture:

Progresivni (ekspanzivni) tip koji je prepoznatljiv po visokom natalitetu i

prirodnom priraštaju. Starosna struktura je izuzetno mlada.

Stacionirani (stagnantni) tip podrazumeva nepostojanje prirasta

stanovništva, sa ujednačenim stopama nataliteta i mortaliteta.

Regresivni (opadajući) tip starosne strukture predstavlja opadanje obima

stanovništva, a starija godišta su više prisutna nego mlaĎa.

8 Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu kroz statistiku, strana

10.


Slika 3-4: Starosne piramide stanovništva Japana

9

Kao osnovni pokazatelj starosne strukture javlja se prosečna starost stanovništva.

Ona pokazuje prosečnu starosnu dob koju je stanovništvo doţivelo na dan popisa.

To je aritmetička sredina (najčešće ponderisana) koja se izračunava na osnovu

starosne strukture. Moţe da se koristi i medijana starosne strukture. Ovaj pokazatelj

ima značaja pod uslovom da se stanovništvo razvija u normalnim uslovima, bez

značajnih poremećaja (ratova, velikih emigracija i slično). Ovaj parametar ne treba

poistovećivati sa prosečnim trajanjem ţivota koje se izračunava na osnovu podataka

o mortalitetu (smrtnosti) stanovništva.


Japan, (www.stat.go.jp/English/data/handbook)


Slika 3-5: Očekivano trajanje ţivota u nekim zemljama (females–ţene, males–muškarci)

10

Koeficijent starosti pokazuje učešće stanovništva starog 60 i više godina u ukupnom

stanovništvu. Ukoliko ovaj koeficijent dostigne 12%, smatra se da je stanovništvo

počelo da stari.

Indeks starenja predstavlja odnos stanovništva starog 60 i više godina i stanovništva

starog do 20 godina. Izračunava se na sledeći način:

[3-8] Indeks starenja 100200

60

P

PI s .

Ukoliko je indeks starenja dostigao 40%, smatra se da stanovništvo stari.

Radi dublje analize starosne strukture odreĎuju se različiti starosni kontigenti.

Kontigent predstavlja broj stanovnika odreĎene starosne dobi. Na primer, kontigent

predškolske dece (0-6 godina starosti), kontigent školske dece (7-14 godina), radni

kontigent (muškarci od 15-64 godine i ţene od 15-59 godina) za analizu aktivnog

stanovištva, fertilini kontigent (ţene od 15-49 godina) radi analize plodnosti

stanovništva, kontigent punoletnog stanovništva, kontigent vojnih obveznika itd.


Japan, (www.stat.go.jp/English/data/handbook)


Tabela 3-6: Prosečna starost stanovništva, indeks starenja i očekivana duţina ţivota

ţivoroĎenih11

33..44..22.. EEkkoonnoommsskkaa ssttrruukkttuurraa ssttaannoovvnniiššttvvaa

Ekonomski značaj stanovništva je izuzetno velik i njemu se poklanja posebna

paţnja. Za analizu ekonomske strukture obično se uzimaju tri obeleţja: zanimanje,

poloţaj u zanimanju i delatnost. Na osnovu ova tri obeleţja mogu se formirati

različite ekonomske strukture za podelu stanovništva po aktivnosti, podelu na

samostalno i izdrţavano stanovništvo, na poljoprivredno i nepoljoprivredno,

proizvodno i neproizvodno itd.

Zanimanje u statističkom smislu se definiše kao društveno korisni, konkretni rad

koji neko lice obavlja radi obezbeĎenja sredstava za ţivot. Zanimanja se grupišu

prema propisanoj nomenklaturi zanimanja. Nomenklatura zanimanja je sastavljena

uz voĎenje računa o društvenom i tehničkom napretku, pojavi novih zanimanja,

razvoju postojećih i nestajanju pojedinih zanimanja. Zbog svoje sloţenosti,

nomenklature se razlikuju od zemlje do zemlje, jer se one razlikuju po dostignutom

nivou ekonomskog i tehničkog razvoja. Konferencija statističara u okviru UN je

izradila MeĎunarodnu klasifikaciju zanimanja koja izjednačava nacionalne

nomenklature. Više od 20.000 zanimanja je grupisano u 67 grupa i 10 osnovnih

grupa zanimanja.

Položaj u zanimanju kao obeleţje treba da omogući prikaz socijalno-ekonomske

strukture stanovništva i produkcionih odnosa u društvu. Poloţaj u zanimanju

predstavlja zapravo poloţaj lica u odnosu na zanimanje kojim se bavi. Prva grupa

obuhvata najamne radnike, druga njihove poslodavce, treća sitne preduzetnike koji

rade za spostveni račun i bez angaţovanja radne snage i četvrta grupa koja obuhvata

lica koja rade u porodičnoj zajednici (na primer, u poljopirvredi).

11 Statistički glasnik Srbije 2005, strana 69.


Delatnost predstavlja vrstu proizvodnje ili usluga kojom se bavi preduzeće i u

okviru koje stanovništvo obavlja konkretan rad u cilju pribavljanja sredstava za

ţivot. Preko delatnosti se formira struktura stanovništva prema objektivnom

zaposlenju koje je odreĎeno preduzećem u kojem lice radi, za razliku od

subjektivnog, ličnog zaposlenja koje je odreĎeno vrstom posla koje lice obavlja. Na

primer, lice koje je zaposleno kao kuvar moţe taj posao da obavlja u nekom hotelu

(delatnost ugostiteljstvo) ili u nekoj fabričkoj kantini (delatnost industrija). Struktura

stanovništva prema delatnostima najbolje odraţava strukturu privrede u celini i daje

nam informacije o osnovnim izvorima za ţivot stanovništva.

Tabela 3-7: Zaposlena lica po delatnostima, oktobar 2004.12

Aktivnost stanovništva je jedan od najznačajnijih faktora u ekonomskom razvoju

društva. Zbog toga posmatranje strukture stanovništva s obzirom na njegovu

aktivnost kao obeleţje je vrlo bitno. Aktivno stanovništvo predstavlja zapravo

statistički ekvivalent za ekonomsku kategoriju radne snage. Stanovništvo se deli na

aktivno i neaktivno na osnovu toga da li učestvuje u procesu rada ili ne, odnosno

aktivno je samo ono stanovništvo koje obavlja društveno koristan rad iz kojeg dobija

sredstva za ţivot, a ostalo stanovništvo je neaktivno.



Aktivno stanovništvo je stvaralac društvenih vrednosti. Procenat aktivnog

stanovništva u ukupnom stanovništvu govori o stepenu mobilizacije proizvodnih

snaga zemlje i opštoj ekonomskoj aktivnosti, pa čak i razvijenosti. U nerazvijenim

zemljama je prisutan veliki deo neaktivnog stanovništva zbog toga što su ţene

isključene iz ekonomske aktivnosti ili zato što je velika nezaposlenost.

Statistička komisija UN definiše aktivno stanovništvo na sledeći način: „Grupa

ekonomski aktivnog stanovništva obuhvata osobe oba pola koji čine ponudu radne

snage raspoloţive za proizvodnju ekonomskih dobara i usluga. Ona uključuje kako

zaposlene, tako i nezaposlene osobe za odreĎeni period koji se utvrĎuje popisom. U

zaposlene spadaju sve osobe, uključujući pomaţuće članove porodice koji obavljaju

posao ili koji imaju zaposlenje za vreme odreĎenog perioda, bez obzira rade li puno

ili nepuno vreme, pod uslovima da ovi poslednji rade bar minimalni period (koji se

utvrĎuje za svaku zemlju dovoljno nisko da isključi samo one čiji je doprinos

neznatan). U nezaposlene spadaju sve osobe iznad odreĎene starosti koje za vreme

popisnog perioda ne rade ili traţe posao za platu ili profit, uključujući i one koji

nikada nisu radili.

Ukupno ekonomski aktivno stanovništvo je zbir civilnog ekonomski aktivnog

stanovništva i vojnih lica. Ipak. vojno osoblje mora biti odvojena kategorija

aktivnog stanovništva. U rezultatima popisa mora biti naznačeno da li je vojno

osoblje uključeno u ekonomski aktivno stanovništvo ili nije“.13

Preporuka Komisije UN je da se u neaktivno stanovništvo svrstaju lica zaposlena

samo na kućnim poslovima bez novčane naknade, studente, odnosno sve učenike

koji nisu uključeni u neku delatnost, pitomce kaznenih zavoda, zavoda za duševno

obolele i dobrotvornih zavoda, sva ostala lica koja nisu uključena u privredni ţivot

(penzioneri, nesposobni za rad, deca, lica koja imaju prihode od renti, privilegija,

dividendi itd.).

13 Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika, Ekonomski fakultet u

Beogradu, strana 72.


Tabela 3-8: Struktura stanovništva prema aktivnosti i polu, po popisima14



Tabela 3-9: Procenat aktivnog stanovnoštva u izabranim zemljama sveta

Muškarci

15-

19

20-

24

25-

29

30-

34

35-

39

40-

44

45-

49

50-

54

55-

59

60-

64 65+

Total

(15+)

BIH 20,4 80,1 96,0 98,1 98,0 96,6 93,0 76,7 55,7 34,1 23,9 71,4

Bugarska 3,5 41,1 67,4 72,7 75,2 75,4 71,5 65,8 53,6 24,8 15,4 46,9

Hrvatska 19,4 69,8 89,8 93,6 93,0 90,7 87,2 80,9 55,1 22,2 21,2 62,1

Češka 4,7 57,5 88,7 92,9 92,7 90,3 89,4 85,1 76,6 30,3 17,7 64,2

Nemačka 33,6 75,4 86,2 94,7 95,9 95,4 94,3 90,3 78,0 34,0 12,8 65,8

Grčka 9,5 50,0 80,7 91,1 92,9 93,4 93,0 85,7 72,1 45,0 23,1 56,8

MaĎarska 4,9 52,0 81,3 86,8 85,7 81,0 77,2 69,8 55,1 16,8 7,4 54,5

Italija 11,5 46,0 72,3 87,0 91,4 92,7 91,8 84,2 55,3 30,6 15,7 58,0

Poljska 7,5 40,6 72,6 80,4 80,5 76,8 70,7 58,7 44,0 23,5 21,7 50,4

Rumunija 14,0 47,7 75,5 84,6 85,7 83,8 80,0 71,3 52,3 34,8 62,7 57,6

Rusija 20,7 75,5 90,9 91,8 91,0 90,3 88,6 85,3 65,2 29,2 6,4 67,1

SCG 23,9 75,2 91,6 98,1 98,2 96,3 91,9 81,8 58,9 37,7 27,1 58,9

Slovačka 4,4 53,0 78,8 84,0 81,9 81,5 80,5 76,0 65,5 11,3 3,9 56,4

Slovenija 9,9 53,4 81,9 91,2 91,6 87,7 85,4 76,3 47,9 16,9 21,6 59,4

Španija 17,6 56,2 79,6 87,7 88,6 89,4 87,5 83,5 70,7 45,5 6,9 61,0

Švedska 20,5 61,6 79,3 86,4 87,2 86,5 86,4 85,4 79,5 59,4 28,2 62,1

Makedonija 18,1 66,5 86,4 92,9 93,9 92,5 88,6 82,7 59,5 33,2 8,1 63,7

SAD 50,7 81,5 91,6 93,6 92,9 92,1 90,3 86,5 77,3 56,5 56,8 66,9

Ţene

15-

19

20-

24

25-

29

30-

34

35-

39

40-

44

45-

49

50-

54

55-

59

60-

64 65+

Total

(15+)

BIH 17,2 61,5 74,0 70,7 70,1 60,5 46,0 29,4 16,6 11,2 6,5 43,1

Bugarska 4,8 35,4 56,7 64,5 72,8 74,0 70,7 63,4 48,6 7,3 6,6 38,4

Hrvatska 17,1 61,0 79,9 81,2 81,1 79,1 71,8 50,4 21,0 8,8 12,7 44,9

Češka 4,6 47,7 57,2 64,7 78,2 82,4 84,9 77,8 59,2 13,4 7,1 45,8

Nemačka 27,5 66,4 74,8 77,2 78,8 81,6 81,2 73,8 58,2 16,4 6,3 48,9

Grčka 4,9 33,1 58,9 59,2 60,3 59,5 54,5 45,4 38,2 20,7 7,3 32,5

MaĎarska 3,2 42,0 59,4 60,4 71,7 75,1 73,7 65,8 51,5 7,3 3,9 40,2

Italija 6,8 32,5 53,2 57,9 58,9 56,9 54,8 46,2 37,6 9,9 4,5 32,8

Poljska 4,7 31,6 59,1 62,3 67,5 69,7 65,9 49,4 39,4 12,5 12,2 38,2

Rumunija 8,6 38,2 64,3 68,9 71,5 70,9 64,7 56,2 48,1 29,4 49,7 44,6

Rusija 11,6 63,6 79,5 82,1 86,3 88,1 86,8 78,9 33,7 16,0 2,5 51,8

SCG 18,2 62,4 80,2 85,4 84,6 78,5 64,7 44,8 28,7 22,5 16,4 43,5

Slovačka 4,9 44,6 60,4 65,4 75,8 80,5 78,3 68,5 46,3 3,4 2,3 43,5

Slovenija 6,0 39,7 75,9 88,0 88,7 82,6 81,5 57,8 41,4 9,2 12,3 46,5

Španija 8,9 42,9 64,4 61,2 57,8 57,4 52,0 41,1 35,1 17,1 3,2 36,0

Švedska 27,4 57,6 74,9 79,2 82,2 84,8 85,2 83,6 80,1 52,6 11,7 55,4

Makedonija 15,0 42,8 59,7 69,2 70,3 66,9 60,9 47,1 23,5 9,6 3,8 41,5

SAD 49,4 72,9 76,1 75,5 76,1 78,0 78,5 74,0 61,6 42,4 34,2 55,3

Izvor: United Nations Statistics Division, Statistical Databases (decembar 2006. godine;

http://unstats.un.org/unsd/databases.htm)


Samostalno i izdržavano stanovništvo je sledeći kriterijum za posmatranje

strukture stanovništva. Osnovni kriterijum za podelu je da li lice ima samostalne

prihode od kojih se izdrţava ili ga izdrţava neko drugi. Aktivno stanovništvo u

celosti ulazi u grupu samostalnih lica jer ţivi od svog rada. U samostalno

stanovništvo ulaze takoĎe i ona lica koja imaju odreĎene prihode a nemaju aktivno

zanimanje. U ovu grupu spadaju penzioneri, primaoci socijalne pomoći, primaoci

dividenti, renti, zakupnina itd. Izdrţavano stanovništvo čine ona lica koja ţive na

teret samostalnog stanovništva, odnosno izdrţavaju ih roditelji, rodbina i druga lica.

Tabela 3-10: Struktura stanovništva prema aktivnosti, oktobar 2004. (procena)15

Poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovništvo, odnosno seosko i gradsko

stanovništvo je obeleţje koje takoĎe predstavlja bitan kriterijum za posmatranje

strukture stanovništva. Podela na poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovništvo je

izvršena na osnovu delatnosti u kojoj aktivna lica obavljaju svoje zanimanje. Ako

lice obavlja svoj rad u delatnosti poljoprivrede ili ribarstva, ono je svrstano u

poljoprivredno stanovništvo. To znači da su tu uključena, na primer, i lica koja su



zaposlena u računovodstvu nekog poljoprivrednog kombinata. Ostala lica čine

nepoljoprivredno stanovništvo.

Tabela 3-11: Poljoprivredno stanovništvo, po popisima16

Jedan od pokazatelja razvijenosti neke privrede je procenat poljoprivrednog

stanovništva u ukupnom stanovništvu. Što je zemlja razvijenija, taj procenat je

manji.

33..44..33.. OOssttaallee ssttrruukkttuurree ssttaannoovvnniiššttvvaa

Bračno stanje kao obeleţje je jedan od kriterijuma posmatranja strukture

stanovništva. Poznata su četiri modaliteta bračnog stanja: oţenjen (udata), neoţenjen

(neudata), udovac (udovica) i razveden (razvedena). Bračno stanje se moţe

posmatrati na jedan od dva načina: brak kao pravno stanje ili brak kao faktičko

stanje. Ukoliko se uzima pravno stanje kao merodavno, onda se samo brakovi i

razvodi izvedeni prema zakonskim propisima smatraju relevantnim.

Brak kao kategorija je bitan za reprodukciju stanovništva. Statistički sistem prati

bračno stanje samo onog dela stanovništva kojem je zakonski omogućeno da stupa u

brak.To znači da se posmatraju lica koja su navršila 15 godina starosti.

Struktura stanovništva se posmatra po starosnim grupa koje stupaju u brak. Stepen

rasprostranjenih brakova se procenjuje na osnovu procenta neoţenjenih (neudatih) u

pojedinim starosnim grupama. U tom pogledu je vrlo bitan procenat stanovnika

iznad 70 godina koji nikad nisu stupili u brak. Odnos broja neoţenjenih (neudatih)



iznad 70 godina naspram ukupnom broju stanovnika daje stopu celibata (monaštva).

To je procenat stanovnika koji uopšte ne učestvuje u reprodukciji stanovnika.

Tabela 3-12: Zemlje u tranziciji, broj ţena koje prvi put stupaju u brak na 1000 ţena

u promilima (TMFR) i prosečna starost ţena koje stupaju u prvi brak (MAFM)17

Koeficijent udatih ţena je bitan za izučavanje plodnosti ţena. Izračunava se

stavljanjem u odnos broja udatih ţena i ukupnog broja ţena iznad 15 godina starosti.

17 Philipov D., Dorbritz J., 2003, Demographic Consequences of Economic Transition in

Countries of Central and Eastern Europe, Population Studies N° 39, strana 77.


Slika 3-6: Bračno stanje stanovništva Beograda starog 15 i više godina

18

Promene u strukturi stanovništva s obzirom na bračno stanje kao obeleţje se

odigrava preko sklapanja brakova (nupcijalitet) i razvoda brakova (divorcijalitet). I

ova karakteristika je bitna za natalitet. Izvori podataka o sklapanju brakova su

matične knjige venčanih, a o razvodima evidencije nadleţnih sudova. Radi praćenja

ovih pojava izračunavaju se sledeći koeficijenti:

[3-9] Opšta stopa nupcijaliteta (sklopljenih

brakova) 1000

P

Mm

aa ,

[3-10] Opšta stopa divorcijaliteta (razvoda) 1000P

Dd ,

[3-11] Opšta stopa divorcijaliteta (razvoda),

drugi način 1000

aM

Dd ,

gde je:

M a - broj sklopljenih brakova,

D - broj razvedenih brakova,

18 Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu kroz statistiku,

strana 13.


P - prosečan broj stanovnika u godini.

Stopa razvoda je u Jugoslaviji varirala izmeĎu 0,5% za Kosovo i 1,8% za

Vojvodinu. Stope nupcijaliteta se mogu izračunavati i po starosnim grupama

stanovništva. Na taj način se dobija tablica nupcijaliteta sa stopama za svaku

starosnu dob. Često se u odnos stavlja broj razvoda i broj sklopljenih brakova u

jednoj godini.

Tabela 3-13: Osnovni pokazatelji o zaključenim i razvedenim brakovima19

Evidencija sklopljenih brakova obuhvata čitav niz obeleţja koja mogu biti

interesantna sa statističkog aspekta: starosna dob, nacionalnost, zanimanje, koji je

brak po redu itd.



Tabela 3-14: Broj vanbračno roĎene dece na 100 poroĎaja20

Gradsko i seosko stanovništvo predstavlja još jedno bitno obeleţje za analizu

strukture stanovništva. Kriterijum za ovu podelu je karakter naselja u kojem se ţivi.

Na osnovu analize strukture stanovništva preko ovog obeleţja moţe se utvrditi

stepen urbanizacije zemlje, kao i stepen industrijalizacije i kulturnog razvoja. Dublje

analize stanovništva posmatraju odvojeno seosko i gradsko stanovništvo, jer različit

karakter naselja utiče na niz drugih obeleţja stanovništva (natalitet, polnu strukturu,

uslove ţivota itd.).


Countries of Central and Eastern Europe, Population Studies N° 39, (Oktobar 2006. godine;

http://www.coe.int/t/e/social_cohesion/population/Publications/), strana 104.


Poseban problem kod podele stanovništva na gradsko i seosko čini kriterijum po

kojem će se neko naselje smatrati gradskim ili seoskim. Kriterijumi koji se

primenjuju su tip lokalne uprave, broj stanovnika, broj stanovnika po kvadratnom

kilometru ili broj poljoprivrednog stanovništva. Naš statistički sistem podelu na

gradska i seoska naselja vrši preko kombinacije broja stanovnika i procenta

poljoprivrednog stanovništva.

Tabela 3-15: Naselja u Srbiji prema veličini i broju stanovnika po popisu 2002.

godine21

Obrazovanje stanovništva predstavlja jedan od bitnih preduslova ekonomskog

razvitka. Struktura stanovništva prema obrazovanju moţe da se posmatra kroz nivoe

pismenosti stanovništva ili preko stepena završenog obrazovanja.

Obuhvatanje obrazovanja stanovništva samo preko pismenosti predstavlja minimalni

kriterijum za posmatranje. Postavlja se pitanje kako tretirati one stanovnike koji

znaju samo da čitaju ali ne i da pišu, odnosno polupismena lica. Preporuka

Statističke komisije UN je da se polupismeni svrstavaju u kategoriju nepismenih.

Kod nas se ta praksa sprovodi od 1953. godine.

Kada je reč o stepenu završenog obrazovanja, pod školskom spremom se

podrazumeva najviša završena škola prema postojećim zakonima iz oblasti

obrazovanja. Ne priznaje se ako je neko započeo odreĎeni nivo obrazovanja a nije



ga dovršio. Podaci o stepenu obrazovanja se prikazuju za lica stara 15 i više godina,

jer je do 15 godina starosti obrazovanje obavezno.

Prilikom popisa stanovništva moţe se traţiti i odgovor na pitanje koje se odnosi na

tekuće školovanje. Cilj ovakvih pitanja je da se doĎe do informacije broju

stanovnika koji se trenutno školuju i o profilima budućih kadrova, što moţe biti

bitno za planiranje ekonomskog razvoja zemlje.

Slika 3-7: Stanovništvo Beograda staro 15 i više godina prema polu i školskoj spremi u

procentima za 2002. godinu22

Etnička obeležja predstavljaju još jedan kriterijum za posmatranje strukture

stanovništva. U pitanju je veliki broj obeleţja: nacionalnost, maternji jezik,

veroispovest, rasa itd. Etnička struktura stanovništva je značajna za demografski

razvitak zemlje kao i za planiranje sistema obrazovanja, kulturnog razvoja,

ekonomskog sistema itd.


strana 22.


Tabela 3-16: Stanovništvo Srbije prema nacionalnoj ili etničkoj pripadnosti, po

popisima 1991. i 2002. godine23

33..55.. SSttaattiissttiikkaa kkrreettaannjjaa

ssttaannoovvnniiššttvvaa

Pod kretanjem stanovništva podrazumevamo promenu broja stanovnika na

odreĎenoj teritoriji u jedinici vremena. Kretanje stanovništva ne izaziva promene

samo u broju stanovnika nego i u vrednosti svih ostalih obeleţja stanovništva,

odnosno u njegovoj strukturi. Statistika treba da posmatra i analizira faktore koji

dovode do kretanja stanovništva. To su sledeći faktori:

raĎanje (natalitet),

umiranje (mortalitet),

iseljavanje (emigracija),

useljavanje (imigracija).



Kretanje stanovništva koje je posledica prirodnih faktora (raĎanja i umiranja

stanovnika) naziva se prirodnim kretanjem. Vitalna statistika je grana demografske

statistike koja za predmet posmatranja ima prirodno kretanje stanovništva.

Mehanički faktori (emigracija i imigracija) izazivaju mehaničko kretanje

stanovništva. Grana statistike koja se bavi ovom pojavom je statistika migracije.

Natalitet stanovništva se obuhvata preko statistike raĎanja. U obzir se uzimaju svi

poroĎaji bez obzira da li je dete roĎeno ţivo ili mrtvo. Kao kriterijum za

razlikovanje, za ţivoroĎeno dete se smatra ona beba koja je po završenom poroĎaju

pokazala znake ţivota. Broj roĎene dece u jednoj godini se naziva apsolutni

natalitet.

Pol roĎene dece se takoĎe prati. Poznato je da se raĎa više muške nego ţenske dece.

Stopa maskuliniteta ţivoroĎene dece nam pokazuje koliko se muških, ţivoroĎenih

beba raĎa na 100 ţenskih, ţivoroĎenih beba.

[3-12] Stopa maskuliniteta ţivoroĎene dece 100N

NN

f

mm ,

gde je:

Nm - broj ţivoroĎene muške dece,

N f - broj ţivoroĎene ţenske dece.

Stopa maskuliniteta ţivoroĎene dece je obično negde oko 107 muških beba na 100

ţenskih. Interesantno je da u toku i nakon ratova dolazi do raĎanja još većeg broja

muških beba.

Natalitet stanovništva moţe da se izrazi preko više pokazatelja. Opšta stopa

nataliteta pokazuje odnos ukupnog broja roĎenih beba prema prosečnom broju

stanovnika tekuće godine:

[3-13] Opšta stopa nataliteta 1000P

Nn ,

gde je:

N – ukupan broj roĎenih beba (ţivih i mrtvoroĎenih),

P - prosečan broj stanovnika tekuće godine.

Efektivna stopa nataliteta uzima u obzir samo ţivoroĎenu decu:

[3-14] Efektivna stopa nataliteta 1000P

Nn

le ,

gde je:


N l - broj ţivoroĎene dece.

Stope nataliteta se pomno prate i svaka zemlja razvija i primenjuje svoju

populacionu politiku. Poznato je da teorijska stopa nataliteta iznosi oko 50 do 60

ţivoroĎenih beba na 1000 stanovnika. Stvarna stopa je, naravno, daleko ispod te

stope. U zemljama sa visokim natalitetom, ta stopa je oko 30 promila. Primetan je

veliki pad nataliteta u evropskim zemljama i on se kreće negde oko 12 promila.

Na natalitet deluju brojni faktori: biološki, ekonomski, socijalni i psihološki.

Biološki faktori dolaze do izraţaja u nerazvijenim zemljama, dok ekonomski imaju

veliki značaj kod zemalja u razvoju. Primećeno je da stopa nataliteta opada kod

zemalja u ekonomskoj tranziciji.

Fertilitet je obeleţje koje govori o plodnosti stanovništva. Posebno se obraća paţnja

na ţensko stanovništvo. Stopa plodnosti je pokazatelj koji se izračunava samo na

osnovu reproduktivnog stanovništva, odnosno onog dela stanovništva koje je

sposobno za reprodukciju. Smatra se da je ţena plodna ako ima izmeĎu 15 i 49

godina. To je takozvani fertilni period. Ţene u toj dobi čine fertilni kontigent

stanovništva. Stopa fertiliteta se izračunava na sledeći način:

[3-15] Stopa fertiliteta (plodnosti) 100049;15;P

Nf

f

,

gde je:

N – broj roĎene dece,

P f 49;15; - broj fertilnih ţena izmeĎu 15 i 49 godina starosti (fertilni kontigent).

Efektivna stopa fertiliteta se dobija na sledeći način:

[3-16] Efektivna stopa fertiliteta (plodnosti) 100049;15;P

Nf

f

le ,

gde je:

N l - broj ţivoroĎene dece.

U slabije razvijenim zemljama, stopa fertiliteta se kreće negde oko 200 promila, dok

je u razvijenim negde oko 50 promila.


Tabela 3-17: Opšta stopa, specifične stope i stopa ukupnog fertiliteta u Srbiji24

Fertilitet moţe da se prati posebno za odreĎene kategorije ţena. Na primer, za ţene u

braku ili za neudate ţene. TakoĎe, mogu se izračunavati i specifične efektivne stope

fertiliteta za ţene odreĎene starosne dobi:

[3-17] Specifična efektivna stopa fertiliteta

(plodnosti) 1000

;

;

;P

Nf

xf

xl

xe ,

gde je:

N xl; - broj ţivoroĎene dece od majki starih x godina,

P xf ; - broj ţena starih x godina.



Specifične efektivne stope se mogu izračunavati i za odreĎeni starosni interval od,

na primer, 5 godina.Najveća stopa fertiliteta, odnosno najveću fizičku sposobnost

raĎanja imaju ţene izmeĎu 20 i 24 godine starosti.

Kumulativni ili totalni fertilitet je stopa koja nam pokazuje koliko dece će roditi

jedna ţena za vreme svog fertilnog perioda, pod uslovom da doţivi 49 godina

starosti:

[3-18] Kumulativni (totalni) fertilitet

1000

49

15;

49;15

xxef

a .

Potrebno je, dakle, sabrati sve specifične efektivne stope fertiliteta i podeliti sa 1000.

Ova stopa se zajedno sa ostalim pokazateljima fertiliteta obično nalazi u tablicama

fertiliteta.

Tabela 3-18: Ukupna (totalna) stopa fertiliteta (TFR) i prosečna starost majki kod

prvog poroĎaja (MAFB)25





Tablice fertiliteta i mortaliteta predstavljaju skup osnovnih demografskih

pokazatelja i uz pomoć njih moguće je izračunati očekivani broj dece koji će roditi

ţena odreĎene starosne dobi. Na osnovu ovih izračunavanja moguće je analizirati

buduće kretanje stanovništva.

[3-19] Očekivani broj dece za odreĎenu

starosnu dob ţene f

IID xe

xxx ;

1

2,

gde je:

I x - broj ţivih ţena odreĎene starosne dobi.

Dublja analiza fertiliteta bi podrazumevala analizu fertiliteta kod različitih

socijalnih, etničkih, obrazovnih i drugih grupa stanovnika.

U pogledu vremenske dimenzije, razlikuje se posmatranje fertiliteta u jednom

vremenskom trenutku (transverzalni, momentni metod) i posmatranje iste grupe

ţena u nizu vremenskih perioda (longitudinalni, kohortni metod). Longitudinalni

metod obično podrazumeva da se grupa (kohorta) ţena prati kroz čitav fertilni

period (od 15. do 49. godine ţivota).

Reprodukcija stanovništva predstavlja sposobnost stanovništva da se obnavlja i

razvija. Za izučavanje reprodukcije posebna paţnja se opet poklanja ţenskom

stanovništvu. U ovom slučaju ţene se posmatraju i kao potomstvo, odnosno kao

buduće majke. Izračunava se bruto stopa reprodukcije ţenskog stanovništva:

[3-20] Bruto stopa reprodukcije ţenskog

stanovništva

49

15 ;

;;

;x xf

xlf

bfP

NR ,

gde je:

N xlf ;; - broj ţivoroĎene ţenske dece od majki starih x godina

P xf ; - broj ţena starih x godina.

Ova stopa nam pokazuje prosečan broj ţivoroĎene ţenske dece koju će sada roĎeno

ţensko dete roditi u toku svog fertilnog perioda, pod uslovom da se stopa fertiliteta

ne promeni i da nijedno ţensko dete ne umre pre 49 godina starosti. Ovo je jedna

teorijska veličina jer je izračunata maksimalno moguća reprodukcija.

Neto stopa reprodukcije ţenskog stanovništva uzima u obzir da neće sva ţenska

deca doţiveti fertilni period u svom ţivotu. Ona objektivnije pokazuje obim

reprodukcije naredne generacije ţena u odnosu na sadašnju generaciju. Izračunava

se na sledeći način:


[3-21] Neto stopa reprodukcije ţenskog

stanovništva p

P

NR x

x xf

xlf

bf

49

15 ;

;;

; ,

gde je:

px - verovatnoća da će novoroĎeno ţensko dete doţiveti odreĎeni broj godina

(verovatnoća doţivljenja).

Verovatnoća doţivljenja se izračunava kao aritmetička sredina ili medijana

vrednosti iz tablice mortaliteta.

Ako je vrednost neto stope reprodukcije jednaka jedinici, onda se očekuje da svako

ţensko dete u toku ţivota donese na svet po još jedno ţensko dete. Pri tolikoj neto

stopi broj stanovništva stagnira.

Mortalitet stanovništva je negativna komponenta prirodnog kretanja stanovništva

koja predstavlja broj smrtnih slučajeva u toku odreĎenog vremenskog perioda. Na

mortalitet utiču isti faktori kao i na fertilitet stanovništva: biološki, ekonomski,

socijalni itd. Visina stope mortaliteta, a pogotovo mortaliteta dece pokazuje

dostignuti nivo ţivotnog standarda društva. Stopa mortaliteta se izračunava na

sledeći način:

[3-22] Stopa mortaliteta 1000P

Mm ,

gde je:

M – broj umrlih u toku jedne godine.

Stopa mortaliteta se kreće izmeĎu 3 i 20 promila, s tim da je ona u Jugoslaviji 1995.

godine iznosila 10,2 promila (4,1‰ na Kosovu i Metohiji i 13,6‰ u Vojvodini).

Detaljnija analiza mortaliteta podrazumeva posmatranje mortaliteta po polu,

starosnoj dobi, profesiji, uzroku smrti, mestu stanovanja itd. Kada se posmatra

smrtnost po starosnoj dobi, uočava se da je smrtnost visoka u prvoj godini ţivota,

zatim vrlo brzo opada, da bi u 12-oj godini ţivota bila najniţa, zatim postepeno

raste, kasnije ubrzava, da bi u najstarijim godinama ţivota dostigla svoj maksimum.

Smrtnost odojčadi se posebno prati, a stopa smrtnosti beba je još jedan u nizu

pokazatelja razvijenosti društva, posebno zdravstvene zaštite.

Tablice mortaliteta prikazuju smrtnost stanovništva prema polu i starosti i one su

sistem meĎusobno povezanih pokazatelja koji na modelu od sto hiljada istovremeno

roĎenih stanovnika numerički prati proces njihovog umiranja u zavisnosti od

starosti. U tablicama smrtnosti pokazatelji se izračunavaju pod pretpostavkom

maksimalne granice ţivota od 100 godina. Posmatranjem smrtnosti sa različitih

aspekata i kvantitativnim izraţavanjem ove pojave postavljena je analitička osnova


za izučavanje procesa umiranja, odnosno za odreĎivanje budućeg kretanja

stanovništva. Ove tablice ima veliku primenu, na primer, pri osiguravanju ţivota

graĎana. Pomoću njih se izračunava visina premije osiguranja.

Tablice mortaliteta imaju sledeće elemente:

verovatnoća umiranja (qx),

verovatnoća doţivljenja (px) odnosno verovatnoća da će lice staro x

godina doţiveti x+1 godinu,

broj ţivih koji su stari tačno x godina (Lx); polazna vrednost je 100000 sa

0 godina ţivota (L0) i ta vrednost se smanjuje u zavisnosti od px,

broj mrtvih (dx),

zbir ţivih (Nx),

srednje trajanje ţivota ( lx0 ).

Obrasci za izračunavanje pokazatelja u tablicama mortaliteta su sledeći:

[3-23] Verovatnoća doţivljenja qp xx1 ,

[3-24] Broj ţivih za x+1 godinu starosti qLL xxx 11 ,

[3-25] Broj mrtvih qLLLd xxxxx 1 ,

[3-26] Zbir ţivih 100

xxx LN ,

[3-27] Srednje trajanje ţivota 5,00

L

Nl

x

xx .

Srednje trajanje ţivota pokazuje koju starosnu dob moţe doţiveti jedan stanovnik u

proseku. Ovu veličinu ne treba poistovećivati sa prosečnom starošću stanovništva

koja pokazuje prosečnu dob stanovnika na dan popisa. Srednje trajanje ţivota je još

jedan pokazatelj kvaliteta ţivota u odreĎenoj sredini i na njega utiče niz faktora. U

Evropskoj Uniji srednje trajanje ţivota za muškarce je 75 godina, a za ţene 81,3

godine (podatak za 1998. godinu).


Tabela 3-19: Speficične stope mortaliteta u Srbijij (deo tabele)26

Prirodni priraštaj stanovništva predstavlja razliku izmeĎu nataliteta i mortaliteta.

Izračunava se na sledeći način:



[3-28] Prirodni priraštaj stanovništva

(apsolutni izraz) MNJ ,

[3-29] Stopa prirodnog priraštaja (relativni

izraz prirodnog priraštaja) mn

P

MNj 1000 .

Stopa prirodnog priraštaja u svetu se kreće izmeĎu 0‰ i 30‰. Ukoliko se na nekom

području javi negativna stopa prirodnog priraštaja, to znači da je mortalitet veći od

nataliteta i ova pojava se naziva „bela kuga“.

Pored stope prirodnog priraštaja, izračunava se i vitalni indeks koji pokazuje broj

roĎenih na 100 umrlih stanovnika:

[3-30] Vitalni indeks 100M

NV i .

Mehaničko kretanje stanovništva (migracija) je stalna ili privremena promena

mesta boravka stanovnika. Drugim rečima, govorimo o prostornoj pokretljivosti lica.

Pod migracijom se ne podrazumevaju turistička, sluţbena i privatna putovanja.

Migracijom se smatra kraća ili duţa promena mesta boravka. Razlikuju se trajna i

privremena migracija. Kod trajne migracije lice zauvek napušta dotadašnje mesto

boravka. Privremene migracije su one koje su duge najviše godinu dana. Bitna je

podela migracija na unutrašnje i spoljne, odnosno one koje se odigravaju unutar

jedne teritorije ili imaju veze sa mestom boravka van nje.

Spoljne migracije stanovništva su one kod kojih dolazi do kretanja stanovništva

izvan odreĎene teritorije, obično drţavne granice. Javljaju se kao doseljavanje

(imigracija) i iseljavanje (emigracija). Razlika izmeĎu broja emigranata i imigranata

se naziva migracioni saldo. Ako je migracioni saldo pozitivan, to znači da se više

ljudi doselilo u zemlju nego što je iz nje otišlo. Izračunava se na sledeći način:

[3-31] Migracioni saldo 1000P

EIS ,

gde je:

I – broj imigranata (useljenika),

E – broj emigranata (iseljenika).


Tabela 3-20: Migracioni saldo (Migration balance) u nekim istočnoevropskim

zemljama od 1990. do 2000. u hiljadama27

Stope imigracije i emigracije se dobijaju na sledeći način:

[3-32] Stopa imigracije 1000P

Ii ,

[3-33] Stopa emigracije 1000P

Ee .

Ako posmatramo migracije sa aspekta faktora koji mogu da vrše uticaj, najčešće su

ekonomske i prisilne migracije. Ekonomske migracije su one do kojih dolazi usled

traţenja boljih materijalnih uslova za ţivot u drugoj sredini, a prisilne migracije su

one do kojih dolazi usled ratova ili političkih pritisaka.





Tabela 3-21: Preseljavanja stanovništva Srbije u 2003. godini28

Iako su migracije stanovništva vrlo vaţna kategorija, posebno sa ekonomskog

stanovišta, njihovo statističko obuhvatanje nije precizno jer je evidentiranje

migracija stanovništva vrlo teško, a često i nemoguće. Tipičan slučaj su emigracije

stanovništva Srbije u toku 90-ih godina XX veka usled ekonomske i političke krize

gde se pribliţan broj iseljenika moţe samo nagaĎati.

Procene kojima se pokušava otkriti broj migracija u odreĎenom vremenskom

periodu se vrše na osnovu rezutata dva sukcesivna popisa stanovništva i prirodnog

priraštaja. Migracioni saldo se računa na sledeći način:

[3-34] Migracioni saldo za period izmeĎu

dva popisa stanovništva MNPPS 12 ,

[3-35] Prosečan godišnji migracioni saldo t

MNPPS 12 ,

[3-36] Prosečna stopa preseljavanja u

odnosu na 1000 stanovnika 1000

P

Ss ,



Tabela 3-22: Stope migracije u Srbiji u periodu 1998-2003. godine29

Unutrašnje migracije predstavljaju kretanje stanovništva unutar zemlje. One se

obavljaju mnogo više i mnogo brţe u odnosu na spoljne migracije. Ipak, ova vrsta

migracija nema toliki značaj kao spoljne migracije jer predstavljaju samo

redistribuciju stanovništva. Njihovo statističko obuhvatanje još je teţe nego kod

spoljnih migracija jer se o njima ne vodi gotovo nikakva evidencija. Pribliţna

procena je moguća opet samo uz pomoć rezultata dva popisa stanovništva.

33..55..11.. KKoommppoonneennttee ppoorraassttaa ssttaannoovvnniiššttvvaa

Porast stanovništva zavisi od dve pozitivne (natalitet i imigracija) i dve negativne

komponente (mortalitet i emigracija). Porast stanovištva se moţe izračunati na

sledeći način:

[3-37] Apsolutni porast stanovništva EIMNR ,

[3-38] Stopa porasta stanovništva (1. način) 1000P

EI

P

MNr ,

[3-39] Stopa porasta stanovništva (2. način) eimnr .

Ukoliko raspolaţemo podacima o prosečnom porastu stanovništva, moguće je

izvršiti procenu broja stanovnika i za one periode u kojima nije izvršen popis

stanovništva. Za procenu broja stanovnika moţemo da se koristimo matematičkim

metodima ili analitičkim metodom (metod komponenti).



Matematički metodi polaze od rezultata popisa iz prošlosti i od pretpostavke da se

budućnost neće mnogo razlikovati od prošlosti. Vrši se jednostavna linearna

interpolacija ili ekstrapolacija koja se bazira na aritmetičkoj ili geometrijskog

progresiji. Ukoliko se poĎe od pretpostavke da stanovništvo raste po aritmetičkoj

progresiji, odnosno u istim vremenskim intervalima za isti apsolutni iznos, za

izračunavanje broja stanovika prvi korak je da se izračuna prosečan apsolutni porast

stanovništva:

[3-40] Prosečan apsolutni porast

stanovništva t

PPR ii 1 .

Potrebno je, dakle, raspolagati sa podacima o broju stanovnika iz dva prethodna

perioda. Nakon toga, broj stanovnika za odreĎenu godinu (t) se izračunava na

sledeći način:

[3-41] Broj stanovnika na osnovu

aritmetičke progresije tRPP ii 1 .

Izračunavanje broja stanovnika po aritmetičkoj progresiji je dobar metod ako

stanovništvo raste sporo i to u kraćim vremenskim intervalima.

Ukoliko stanovništvo raste po geometrijskoj progresiji, odnosno za pribliţno isti

relativni iznos iz perioda u period, koristi se geometrijski metod:

[3-42] Geometrijska stopa porasta

stanovništva 1

1

1t

i

i

P

Pr ,

[3-43] Broj stanovnika na osnovu

geometrijske progresije t

iti rPP 1 .

I ovaj metod daje pouzdane rezultate samo za kraći vremenski period.

Ukoliko se raspolaţe sa podacima iz tri i više vremenskih perioda, projekcija broja

stanovnika se vrši na osnovu neke od poznatih matematičkih funkcija. Broj

stanovnika u nekom vremenskom periodu se moţe izvršiti uz pomoć neke od

funkcija trenda: linearni trend, kvadratni (parabolični) trend, eksponencijalni trend,

logaritamski trend itd.

Analitički metod daje bolje rezultate kada je potrebno prognozirati broj stanovnika

na duţi vremenski period. Uzimaju se u obzir svi faktori koji utiču na rast

stanovništva. Polazi se od starosne i polne strukture stanovništva iz poslednjeg

popisa, a zatim se usvaja hipoteza o budućem fertilitetu, mortalitetu i migracijama.

Nakon toga se utvrĎuje koliko stanovnika će ţiveti do godine za koju se prognozira

broj stanovnika pa se tom broju dodaje broj stanovnika koji će se u meĎuvremenu

roditi. Dobijena vrednost se koriguje za stopu migracije stanovništva.


„Analitička projekcija stanovništva ima prednost nad matematičkim projekcijama

jer, pored ukupnog stanovništva daje detaljno stanovništvo po starosti i polu i

predstavlja bazu za odreĎivanje pojedinih starosnih kontigenata, kao i za projekcije

odreĎenih delova stanovništva (projekcija aktivnog stanovništva, projekcije

poljoprivrednog stanovništva i dr.).“30




44.. SSttaattiissttiikkaa rraaddnnee

ssnnaaggee ii

zzaappoosslleennoossttii

44..11.. AAkkttiivvnnoo ssttaannoovvnniiššttvvoo

Statistika radne snage i zaposlenosti ima zadatak da statistički obuhvati elemente

rada stanovništva da bi se na objektivan način mogli oceniti ostvareni ekonomski

rezultati društva. Stanovništvo ima čitav niz obeleţja koja svojom vrednošću utiču

na proces društveno-ekonomske aktivnosti zemlje. Statistika radne snage i

zaposlenosti prati ta obeleţja.

U ekonomskoj aktivnosti učestvuje aktivno stanovništvo. Za statističko posmatranje

aktivnog stanovništva bitna je njegova struktura po profesijama, raspodela po

privrednim i neprivrednim oblastima, po vrstama i granama delatnosti, po polu itd.

Najveći izvor informacija o aktivnom stanovništvu je popis. Broj aktivnih

stanovnika zavisi od bioloških, ekonomskih i ostalih faktora (socijalnih, političkih

itd.). Na osnovu starosne strukture stanovništva moţe se utvrditi obim aktivnog

stanovništva. Ipak, stepen aktivnosti ovog kontigenta zavisi od dostignutog stepena

društvenog i ekonomskog razvoja zemlje (visina nacionalnog dohotka, društvena

podela rada, produktivnost, stepen obrazovanja stanovništva, sistem socijalne zaštite

itd.).

Aktivno stanovništvo se moţe definisati kao ponuda radne snage, što znači da ono

obuhvata i nezaposleno i nedovoljno zaposleno stanovništvo.

Stanovnici koji predstavljaju potencijalnu ponudu radne snage, odnosno

potencijalno aktivno stanovništvo, čine radni kontigent stanovništva. Tu spadaju

pripadnici muškog pola od 15 do 64 godine starosti i pripadnice ţenskog pola od 15


do 59 godina starosti. Koliko je iskorišćen postojeći radni kontigent pokazuju

sledeći pokazatelji:

[4-1] Broj aktivnih stanovnika PPP nrka ,

[4-2] Koeficijent iskorišćenja radnog

kontigenta 100

P

PK

rk

aa .

gde je:

Prk - radni kontigent stanovništva,

Pn - broj neaktivnih stanovnika iz radnog kontigenta.

Koeficijent iskorišćenja radnog kontigenta je relativni pokazatelj koji nam pokazuje

koji procenat stanovnika u radnom kontigentu je ujedno i aktivno stanovništvo.

Mogu se izračunati i posebni (specifični) koeficijenti iskorišćenja posebno za svaki

pol ili posebno za poljoprivredno i nepoljoprivredno stanovništvo.

Opšta stopa aktivnosti pokazuje procenat aktivnog stanovništva u odnosu na ukupno

stanovništvo:

[4-3] Opšta stopa aktivnosti 100P

Pa a .

gde je:

P - ukupno stanovništvo.

Ovaj pokazatelj varira u svetu od zemlje do zemlje i kreće se od 21% u Indiji do

64% u Australiji. I ovde se mogu izračunavati specifične stope aktivnosti prema

različitim obeleţjima (pol, starosna dob, delatnost itd.).

Aktivno stanovništvo zapravo obuhvata sve stanovnike koji su radno sposobni.

Stvarno angaţovano, odnosno zaposleno stanovništvo je deo aktivnog stanovništva.

Drugi deo aktivnog stanovništva, iako je radno sposobno, ne učestvuje u procesu

rada. Ovde spadaju nezaposlena lica, bolesna lica, lica na izdrţavanju zatvorske

kazne itd. Sa povećanjem zaposlenog stanovništva povećava se i radni potencijal

aktivnog stanovništva.


Tabela 4-1: Stanovništvo Srbije prema aktivnosti, oktobar 2004. godine31

44..22.. ZZaappoosslleennoo ssttaannoovvnniiššttvvoo

Zaposleno stanovništvo je deo aktivnog stanovništva koji učestvuje u procesu

stavaranja društvenog proizvoda. Zaposleno lice je ono koje je zasnovalo radni

odnos u preduzeću, odnosno organizaciji i zajednici kao i lice koje je zasnovalo

radni odnos u privatnom sektoru. Statistički izvor podataka o zaposlenima je

polugodišnji izveštaj o zaposlenima i zaradama zaposlenih. Pored ovog izvora, vrši

se i anketa za dopunu polugodišnjeg izveštaja. Svako preduzeće je obavezno da vodi

zakonom propisanu evidenciju o zaposlenima.



Tabela 4-2: Prosečan godišnji broj zaposlenih u hiljadama u Srbiji (1997-2004)32

Prosečan broj zaposlenih na nivou godine, za celu drţavu, dobija se kao aritmetička

sredina broja zaposlenih 31. marta i 30. septembra tekuće godine. Prosečan broj

zaposlenih u preduzeću se dobija na osnovu dnevnih i mesečnih stanja broja

zaposlenih.

Za praćenje zaposlenosti izračunavaju se sledeći pokazatelji:

[4-4] Opšta stopa zaposlenosti 100P

zz p ,

[4-5] Opšta stopa zaposlenosti radnog

kontigenta 100

P

zz

rk

rk ,

[4-6] Opšta stopa zaposlenosti aktivnog

stanovništva 100

P

zz

a

a ,

gde je:

z – ukupan broj zaposlenog stanovništva.

Zaposlenost stanovništva se posmatra i kao dinamička kategorija, odnosno promene

u zaposlenosti od jednog do drugog vremenskog perioda i to tako što se izračunava

prosečna godišnja stopa zaposlenosti koja pokazuje rast ili pad zaposlenosti.




[4-7] Prosečna godišnja stopa zaposlenosti 11

1

t

i

iz

z

zr ,

gde je:

zi - broj zaposlenih u tekućem periodu,

zi 1 - broj zaposlenih u ranijem periodu.

Koeficijent apsorbcije ukupnog stanovništva pokazuje stepen mogućnosti

zapošljavanja prirasta ukupnog stanovništva:

[4-8] Koeficijent apsorbcije ukupnog

stanovništva P

zk Paps; ,

gde je:

z - prirast broja zaposlenih,

P - prirast stanovništva.

Koeficijent apsorbcije aktivnog stanovništva pokazuje mogućnost zapošljavanja

prirasta aktivnog stanovništva:

[4-9] Koeficijent apsorbcije aktivnog

stanovništva a

aapsP

zk ; ,

gde je:

Pa - prirast aktivnog stanovništva.

Koeficijent fluktuacije pokazuje promene u zaposlenosti u toku godine, po

mesecima. Na taj način je obuhvaćen broj radnika koji je napustio svoje radno mesto

kao i broj novopridošlih radnika.

[4-10] Koeficijent fluktuacije zaposlenosti 100DPS

OF ,

gde je:

O – broj radnika koji su otišli u toku meseca,

PS – početno stanje u broju zaposlenih,

D – broj radnika koji su došli u toku meseca.

Struktura zaposlenih radnika se posmatra kroz vrednosti sledećih obeleţja: oblik

svojine, starosna dob, pol, delatnost, zanimanje, školska sprema, stepen stručnog


obrazovanja, stepen stručne spreme za rad na radnom mestu, proizvodni ili

neproizvodni radnici, smene itd.

Tabela 4-3: Procenat zaposlenih ţena u ukupnom broju zaposlenih Drţava Godina Procenat ţena

Albania 2003 37,5

Austria 2003 45,8

Belarus 2002 53,0

Belgium 2003 43,1

Bosnia and Herzegovina 2000 38,0

Bulgaria 2003 47,1

Canada 2002 46,4

Croatia 2003 44,6

Czech Republic 2003 43,1

France 2003 45,7

Germany 2003 44,7

Greece 2003 38,2

Hungary 2003 45,8

Italy 2003 37,8

Poland 2003 45,4

Romania 2003 45,5

Russian Federation 2002 48,9

Serbia and Montenegro 2002 42,5

Slovakia 2003 45,6

Slovenia 2003 45,6

Sweden 2003 48,3

The former Yugoslav Republic of Macedonia 2003 40,0

Turkey 2002 28,0

Ukraine 2003 49,1

United Kingdom 2003 46,2

United States 2002 46,6

Izvor: United Nations Economic Commission for Europe (UNECE), Statistical

Division (Oktobar 2006, http://w3-dev.unece.org/stat/stat.asp)

Od izuzetne vaţnosti za ekonomski razvoj zemlje je poznavanje strukture zaposlenih

prema svim navedenim obeleţjima. IzmeĎu nivoa i strukture zaposlenosti i

ekonomskog razvoja postoji uzajamna veza. Privredni progres ne postoji bez

odgovarajuće strukture zaposlenih, a i struktura zaposlenih se menja, unapreĎuje i

prilagoĎava privrednom progresu.


Slika 4-1: Zaposlena lica u Srbiji prema sektoru svojine u kom su zaposleni, oktobar 2004.

33

Neka od najvaţnijih obeleţja po kojima se posmatra struktura zaposlenih su svakako

obrazovna i kvalifikaciona struktura. Kvalifikacija radnika zavisi od vrste završene

škole, duţine školovanja i stečenog radnog iskustva. Potrebno je razlikovati školsku

kvalifikaciju od priznate kvalifikacije. Školska kvalifikacija je ona koja je ostvarena

kroz formalno obrazovanja i dokazuje se odgovarajućim dokumentom (sertifikatom,

diplomom). Priznata kvalifikacija je stvarni poloţaj koji lice zauzima u procesu rada

u preduzeću, odnosno posmatra se kvalifikacija koja je potrebna za radno mesto koje

radnik obavlja, bez obzira da li se radnik školovao za taj nivo kvalifikacije ili nije.

Razlikuju se sledeći stepeni kvalifikacija: nekvalifikovani radnik, polukvalifikovani,

kvalifikovani, visokokvalifikovani, niţe, srednje, više i visoko stručno obrazovanje.

Moguće je izračunati prosečnu kvalifikaciju u preduzeću koje se iskazuje u broju

godina obrazovanja. Ovaj pokazatelj se dobija kao ponderisana aritmetička sredina

gde svaki stepen kvalifikacije ima svoj koeficijent: nekvalifikovani radnik - 6,

polukvalifikovani - 9, kvalifikovani - 11, visokokvalifikovani - 13, niţe - 10, srednje

- 12, više -14 i visoko stručno obrazovanje -16.

Kada se u odnos stavi prosečno obrazovanje iz dva vremenska perioda, dobija se

pokazatelj koji se naziva indeks obrazovanja koji pokazuje stepen promene

prosečnog obrazovanja.

Dužina radnog vremena je takoĎe jedan od faktora koji utiču na proizvodnju i

proces rada. Koliko će se vremena utrošiti zavisi kako od broja radnika, tako i od

uslova u kojima se rad odvija. Postoji veliki broj faktora zbog kojih preduzeća ne

iskorištavaju raspoloţivo radno vreme u potpunosti. Statistika pokušava da obuhvati

radno vreme, utvrdi njegovo korišćenje i iskaţe pokazatelje radnog vremena.



Radno vreme predstavlja kvantitativnu stranu rada radnika, pri čemu se zanemaruje

intenzitetu rada i rezultatu koji je taj rad dao. Ovde se rad posmatra isključivo kroz

vremensku komponentu (trajanje). Radno vreme se iskazuje u odreĎenim

vremenskim jedinicama koje treba da odradi ili je odradio odreĎeni broj zaposlenih

radnika.

U statističkoj terminologiji postoji više jedinica mere za posmatranje radnog

vremena. Radnik-dan je jedinica mere koja podrazumeva dolazak radnika na posao i

njegovo prijavljivanje u jednom danu. Radnik-dan se računa čak i ako radnik ne

ostane na svom radnom mestu čitav radni dan nego ga napusti ranije iz bilo kog

razloga. Prema tome, radno vreme koje se iskazuje u radnik-danima ne pokazuje

stvarno utrošenu količinu utrošenog rada u proizvodnji.

Radnik-čas predstavlja efektivan rad jednog radnika u trajanju od jednog sata. U

ovom slučaju se iskazuje ostvareni rad. OdraĎeno vreme koje se iskazuje u radnik-

danima je po pravilu duţe od vremena iskazanog u radnik-časovima.

Radnik-mesec i radnik-godina su pokazatelji koji se izračunavaju na isti način kao i

radnik-dan ali za duţe vremenske periode, odnosno mesece i godine.

Vreme koje stoji preduzeću na raspolaganju naziva se mogući fond radnog vremena.

Radni čas je vreme u trajanju od jednog sata koje jedan radnik treba da provede u

radu. Radni dan je zbir odreĎenog broja radnih časova. Broj časova u radnom danu

se izračunava tako što se zakonski propisani nedeljni broj časova rada (42 sata)

podeli sa brojem radnih dana.

Fond radnog vremena se meri na dva načina. Prvi je na bazi kalendarskog broja

radnih dana koji preduzeću stoje na raspolaganju u jednoj godini (365) ili mesecu.

To je takozvani teorijski ili kalendarski radni fond.

Stvarno mogući fond radnog vremena se izračunava na broju zakonom propisanih

radnih dana u datom vremenskom periodu. To znači da se izuzimaju neradni dani

koji su zakonom odreĎeni.

Ako preduzeće ima 500 radnika, onda se kalendarski radni fond za mesec jun

izračunava na sledeći način:

30 dana u mesecu ● 500 radnika = 15000 dana

ili

30 dana u mesecu ● 500 radnika ● 24 sata dnevno = 360000 sati.

Mogući fond radnog vremena, za rad u jednoj smeni, 6 dana nedeljno po 7 sati,

iznosi:

500 radnika ● 26 radnih dana = 13000 dana


ili

500 radnika ● 26 radnih dana ● 7 sati dnevno = 91000 sati.

Ako preduzeće radi u tri smene, mogući radni fond je manji od kalendarskog fonda

za 30%. Koeficijent iskorišćenja kalendarskog radnog vremena se dobija stavljanjem

u odnos mogućeg fonda i kalendarskog fonda radnog vremena.

U praksi se zapravo ni mogući radni fond ne iskoristi u potpunosti, jer se često

dešava da radnici odsustvuju sa posla usled godišnjih odmora, bolovanja itd. ili zbog

kvarova na mašinama, zastoja u proizvodnji i slično. Zbog toga se mogući radni

fond deli na dva dela: na odraĎeno (iskorišćeno) radno vreme i neodraĎeno

(izgubljeno) radno vreme.

OdraĎeno radno vreme (stvarni fond radnog vremena) čini zbir sati koje su radnici

proveli na poslu, bez obzira da li su stvarno radili ili su samo bili prisutni na radnom

mestu.

Koeficijent iskorišćenja zaposlenih radnika pokazuje koliko je od ukupnog broja

zaposlenih radnika efektivno učestvovalo u radu u posmatranom periodu. Izračunava

se kao količnik izmeĎu prosečnog broja radnika koji su dolazili na posao i broja

zaposlenih radnika. Prosečan broj radnika koji su stvarno radili i dolazili na posao

svakog dana se dobija ako se broj radnik-dana u toku posmatranog perioda (meseca)

podeli sa mogućim fondom radnog vremena po jednom radniku.

Tabela 4-4: Zapošljavanje u Srbiji (1997-2004), godišnji prosek34



44..33.. NNeezzaappoosslleennoo ssttaannoovvnniiššttvvoo

Nezaposleno stanovništvo čini deo aktivnog stanovništva koje trenutno nije

uključeno u proces rada. Posebnu kategoriju u okviru aktivnog stanovištva čine

prikriveni, nedovoljno ili laţno zaposleni.

Kada se kaţe „puna zaposlenost“ ne misli se na zaposlenost svih aktivnih

stanovnika. Ukoliko procenat nezaposlenosti u jednoj zemlji ne prelazi 1,5 – 2 %

moţe se smatrati da postoji puna zaposlenost. To je iz razloga što jedan mali

procenat nezaposlenih čini voljnu nezaposlenost, kada lice ne ţeli da radi, a zatim i

frikcionu nezaposlenost, koja nastaje usled sezonskog ili tehnološkog karaktera

nezaposlenosti.

Na osmoj internacionalnoj konferenciji za statistiku rada data je definicija za

nezaposlena lica: „Nezaposleni su: sva lica odreĎene starosti koja se posmatranog

dana ili nedelje nalaze u jednoj od sledećih kategorija:

a) radnici koji su sposobni da rade i čiji je ugovor o radu istekao ili je

privremeno prekinut, koji su bez posla i traţe zaposlenje,

b) lica koja su sposobna da rade odreĎeno vreme, traţe zaposlenje radi

zarade, ranije nisu radila, i koja u odreĎenom zanimanju nisu radila

kao plaćeni radnici,

c) lica bez posla, sposobna za rad odmah, koja su izvršila sve pripreme

za prihvatanje zaposlenja u odreĎenom roku,

d) lica privremeno ili trajno otpuštena bez naknade“.

Izvore podataka o nezaposlenosti čine popisi stanovništva i evidencija Zavoda za

trţište rada. Podaci koje prikuplja Zavod predstavljaju samo registrovanu

zaposlenost. Registrovana i stvarna zaposlenost se najčešće ne podudaraju. Pored

ove podele na registrovanu i stvarnu zaposlenost, postoji i prikrivena nezaposlenost.


Slika 4-2: Nezaposlena lica prema stepenu stručnog obrazovanja u Srbiji, 2004. godina,

godišnji prosek35

Prikrivena nezaposlenost je povezana sa nedovoljnom i laţnom zaposlenošću. Ovaj

pojam se odnosi na aktivna lica koja su nepotpuno iskorišćena ili nedovoljno rade na

svojim radnim mestima. Dolazi do sledećih slučajeva:

lice obavlja posao u skraćenom radnom vremenu mimo zakonskih

propisa,

lice radi puno radno vreme ali sa vrlo malim učinkom jer se ne angaţuje

dovoljno

lice je pogrešno deklarisano kao aktivno

lice obavlja poslove koji nisu od bilo kakve društvene koristi (laţna

zaposlenost).

Iz navedenog proizilazi da nije jednostavan zadatak utvrditi stvarnu nezaposlenost.

U analizi se polazi od registrovane zaposlenosti iz koje se eliminišu lica koja ne

ispunjavaju odreĎene kriterijume. Bitan pokazatelj u celoj problematici je duţina

čekanja na zaposlenje kao i struktura nezaposlenih po različitim obeleţjima kao i

kod zaposlenih.

Pokazatelji nezaposlenosti su sledeće relativne mere:

[4-11] Stopa nezaposlenosti aktivnog

stanovništva P

Nn

a

aa ,

[4-12] Stopa nezaposlenosti kao odnos

nezaposlenih i zaposlenih lica 100

Z

Nn

az ,



[4-13] Koeficijent aktiviranja z

NK

aa ,

[4-14] Vreme potrebno za zapošljavanje

nezaposlenih mKt az ,

gde je:

Pa – broj aktivnih stanovnika

N a – broj nezaposlenih,

Z – broj zaposlenog stanovništva,

z – prosečni porast zaposlenosti,

m – vremenski period za koji se izračunava vreme potrebno za zapošljavanje (12 za

godinu dana).

Tabela 4-5: Stopa nezaposlenosti u nekim zemljama u svetu (1997-2003) Unemployment rate (%) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Austria 4,4 4,5 3,9 3,7 3,6 4,3 4,4

Bosnia and Herzegovina 39,0 38,7 39,0 39,4 39,9 42,7 44,1

Bulgaria 14,4 14,1 15,7 16,4 19,2 17,8 13,6

Croatia 17,6 18,6 20,8 22,6 23,1 21,3 19,1

Czech Republic 4,8 6,4 8,6 8,7 8,0 7,3 7,8

France 11,8 11,4 10,7 9,3 8,5 8,8 9,4

Germany 9,7 9,1 8,4 7,8 7,8 8,6 9,3

Greece 9,8 10,9 11,8 11,0 10,4 10,0 9,3

Hungary 9,0 8,4 6,9 6,3 5,6 5,6 5,8

Italy 11,6 11,7 11,3 10,4 9,4 9,0 8,6

Poland 10,9 10,2 13,4 16,4 18,5 19,8 19,2

Romania 5,3 5,4 6,2 6,8 6,6 7,5 6,6

Russian Federation 11,2 13,3 12,2 9,8 8,7 8,8 8,9

Serbia and Montenegro 25,6 27,2 27,4 26,6 27,5 26,0 27,5

Slovakia 11,9 12,6 16,7 18,7 19,4 18,7 17,1

Slovenia 6,9 7,4 7,2 6,6 5,8 6,1 6,5

Sweden 9,9 8,2 6,7 5,6 4,9 4,9 5,6

Switzerland 4,2 3,6 3,0 2,7 2,6 3,2 4,1

FYR Macedonia 41,7 32,3 44,0 45,1 41,8 45,3 45,3

Turkey 6,4 6,8 7,6 6,5 8,3 10,3 9,0

Ukraine 2,8 4,3 4,3 4,2 3,7 3,8 3,6

United Kingdom 6,9 6,2 5,9 5,4 5,0 5,1 5,0

United States 4,9 4,5 4,2 4,0 4,8 5,8 6,0

Izvor: United Nations Economic Commission for Europe, Statistical Division (Oktobar

2006, http://w3-dev.unece.org/stat/stat.asp)


Koeficijent aktiviranja pokazuje da li je u odreĎenom periodu proces zapošljavanja

brţi ili sporiji od stvaranja nezaposlenosti. Ako je koeficijent veći od 1, onda broj

nezaposlenih raste brţe od otvaranja novih radnih mesta i obrnuto.

44..44.. KKaaddrroovvii

Kadar se definiše kao radna snaga koja je stekla odreĎeni nivo obrazovanja, odnosno

aktivno stanovništvo koje je završilo odreĎeni stepen školovanja. U ovom slučaju

školovanje treba shvatiti u najširem smislu jer se misli i na one oblike sticanja

znanja koja se stiču na radnom mestu, u okviru različitih kurseva, obuka i slično.

Statistika kadrova posmatra stanovništvo nadovezujući se na statistiku radne snage i

zaposlenosti. Ona obuhvata kvalitativne karakteristike stanovništva i sa posebnom

paţnjom prati aktivno stanovništvo sa aspekta profesionalne strukture. Statistika

kadrova stvara bazu aktivnog stanovništva i zaposlenih po zanimanju i

kvalifikacijama i ta baza čini polaznu osnovu u planiranju budućih kadrova i

voĎenju kadrovske politike.

Obim i struktura kadrova se statistički obuhvataju trojako:

postojeći obim i struktura,

kadrovska situacija u budućnosti,

potrebni obim i struktura kadrova.

Statistika postojećih kadrova analizira postojeće stanje i moţe se reći da obuhvata

trenutnu ponudu kadrova na trţištu radne snage. Kao što je već spominjano,

kadrovska struktura se posmatra sa aspekta različitih obeleţja (pol, starosna dob,

školska sprema itd.)

Statistika budućih kadrova posmatra obrazovanje stanovništva i na osnovu broja lica

koja se nalaze u procesu obrazovanja, kao i vrste obrazovanja koje stiču, pruţa

informacije o karakteristikama budućih kadrova na trţištu radne snage.

Statistika potrebnih kadrova sagledava potrebe privrede i društva za odreĎenim

profilima obrazovanja i na osnovu toga pruţa informacije o tome kakvi su kadrovi

potrebni jednoj zemlji.


Tabela 4-6: Struktura nezaposlenih u Srbiji prema školskoj spremi, oktobar 2004.36

Tabela 4-7: Grad Beograd, prosečne zarade prema polu i sektorima delatnosti, 2004.

godine37



strana 30.


55.. SSttaattiissttiiččkkoo

oobbuuhhvvaattaannjjee

kkaappaacciitteettaa

55..11.. PPrriivvrreeddnnii kkaappaacciitteettii

Privredna aktivnost se zasniva na ukupnim sredstvima proizvodnje sa kojima jedno

društvo raspolaţe. Od njih zavisi obim privredne aktivnosti jer se na osnovu te

materijalne baze odreĎuje veličina proizvodnih kapaciteta. Pored sredstava koja su

angaţovana u proizvodnji opšta materijalna baza se sastoji još i od sredstava koja

posredno sluţe u procesu proizvodnje, kao što su različiti graĎevinski objekti i

različita trajna potrošna dobra. Pored navedenog, za privrednu aktivnost od velike

vaţnosti su i prirodna bogatstva sa kojima jedna zemlja raspolaţe.

Moţe se reći da se materijalno bogatstvo jedne zemlje sastoji od društvenog

(nacionalnog) bogatstva sa jedne i prirodnog bogatstva sa druge strane. Društveno

bogatstvo je plod ljudskog rada dok je prirodno bogatstvo samo po sebi dato, bez

angaţovanja čoveka.

Prirodno bogatstvo predstavlja samo odreĎeni potencijal. Da li će društvo od njega

zaista imati koristi zavisi od toga da li će ono biti obuhvaćeno u procesu

eksploatacije i prerade. Ipak, prirodna dobra predstavljaju bitnu pretpostavku za

odvijanje materijalne proizvodnje. Društvena podela rada i razvoj proizvodnje se

zasniva na poznavanju prirodnih dobara. Kod nekih grana privrede prirodno

bogatstvo se javlja kao osnovni elemenat kapaciteta (poljoprivreda, ribarstvo,

rudarstvo, šumarstvo, vodoprivreda, elektroprivreda itd.). Posebna grana statistike se

bavi statistikom prirodnog bogatstva i za predmet posmatranja ima fondove

zemljišta, šuma, rude, vode i ostalih prirodnih resursa.

Nacionalno bogatstvo društva se stvara radom niza generacija. Definiše se kao suma

akumuliranog društvenog rada koji je uloţen u otkrivanje i preradu prirodnih rezervi


i u izmenu prirodnih dobara. Nacionalno bogatstvo čine zalihe proizvoda ljudskog

rada na teritoriji jedne zemlje, u odreĎenom momentu. Procena veličine nacionalnog

bogatstva se obično vrši za poslednji dan u kalendarskoj godini.

Kapaciteti predstavljaju granice obima proizvodnje koje su odreĎene raspoloţivom

količinom rada, sredstvima za proizvodnju angaţovanim u procesu proizvodnje i

raspoloţivim vremenom za njihovo korišćenje. Kapaciteti u privredi predstavljaju

proizvodnu sposobnost kojom raspolaţu privredne proizvodne jedinice odnosno

faktori proizvodnje. Privredni kapaciteti se prate da bi se došlo do saznanja o

potencijalima privrede jedne zemlje. Sa većim kapacitetima društvo je u

mogućnosti da bolje zadovolji svoje potrebe.

Kapaciteti proizvodne jedinice se izračunavaju na osnovu optimalnih tehničkih i

ekonomskih normativa, uz maksimalno korišćenje proizvodne opreme i prostora.

Ostale pretpostavke su da je zaposlenost radne snage puna, organizacija rada i uslovi

proizvodnje optimalni i sa minimalnim troškovima.

UtvrĎivanje kapaciteta je vrlo sloţen postupak bilo da se radi o kapacitetima

preduzeća ili cele privrede. Različite tehničke, tehnološke, organizacione, kadrovske

i druge osobine vrše kompleksan uticaj. Dešava se da jedan element kapaciteta nema

isti značaj u svim delatnostima. Na primer, zemljište predstavlja osnovni element

kapaciteta u poljoprivredi, a u industriji sporedan. Zbog toga svaka delatnost ima

svoju metodologiju izračunavanja kapaciteta.

55..22.. SSttaattiissttiiččkkoo oobbuuhhvvaattaannjjee

ssrreeddssttaavvaa zzaa pprrooiizzvvooddnnjjuu

Sredstva za proizvodnju se dele na sredstva za rad i predmete rada. Sredstva za rad

predstavljaju onaj deo sredstava za proizvodnju koji se više puta koristi da bi se

izradili odreĎeni proizvodi. Tu spadaju mašine, ureĎaji, alati, a u širem smislu i

graĎevinski objekti, transportna sredstva i slično. Predmeti rada su onaj deo

sredstava za proizvodnju koji se mogu jednokratno upotrebiti za izradu proizvoda.

Sa finansijskog aspekta, sredstva za proizvodnju se takoĎe posmatraju i dele prema

kriterijumu duţine upotrebe u procesu proizvodnje. U tom slučaju razlikujemo

osnovna i obrtna sredstva. U velikoj meri podela na sredstva za rad i predmete rada i

druga podela na osnovna i obrtna sredstva se poklapaju, a izvesne razlike se

otklanjaju konvencionalno ili prema finansijsko-knjigovodstvenim propisima.

Postojeća knjigovodstvena evidencija je zbog toga pogodna za statističko

obuhvatanje sredstava za proizvodnju.


Statistika osnovnih sredstava utvrĎuje obim, sastav i stepen njihovog iskorišćenja.

TakoĎe se prati dinamika osnovnih fondova, izvori povećanja i uzroci smanjivanja.

Statistika prati osnovna sredstva vrednosno (preko knjigovodstvene evidencije) i u

naturalnom obliku.

Osnovni izvor podataka o osnovnim sredstvima je bilans stanja preduzeća, u kojem

su predstavljena osnovna sredstva vrednosno u sledećih devet grupa: zemljište,

šume, graĎevinski objekti, oprema, višegodišnji zasadi, osnovno stado, ostala

sredstva za rad, osnovna sredstva u pripremi, avansi za osnovna sredstva i ostala

osnovna sredstva. Osnovna sredstva koja su u upotrebi iskazana su po nabavnim

cenama, a ispravka vrednosti osnovnih sredstava omogućava da se utvrdi i njihova

sadašnja vrednost.

Sledeći izvor podataka je tehnička dokumentacija koju proizvoĎač osnovnog

sredstva dostavlja prilikom isporuke istog. Tu su takoĎe kupoprodajna

dokumentacija i kartoni osnovnih sredstava. Ovi dodatni izvori omogućavaju da se

osnovna sredstva prate i u naturalnom obliku. Preduzeća uglavnom briţljivo čuvaju

navedenu dokumentaciju i stvaraju kartoteku osnovnih sredstava. Na taj način, na

jednom mestu se mogu pronaći svi bitni podaci o karakteristikama osnovnog

sredstva: od podataka o nabavci do uslova eksploatacije. Preduzeća često vode i

tekuću evidenciju koja prati vreme korišćenja osnovnih sredstava.

Vrednosno praćenje osnovnih sredstava omogućava da se sva osnovna sredstva

iskaţu na jedinstven način i da se utvrdi njihov obim. Osnovna sredstva se

vrednosno obuhvataju na jedan od dva načina: po nabavnoj ceni ili ceni

reprodukcije. Obuhvatanje po nabavnoj ceni znači da se vrednost osnovnih sredstava

izraţava po cenama po kojima je odreĎeno sredstvo nabavljeno. Obuvatanje po ceni

reprodukcije znači da se osnovna sredstva prate po ceni koja bi bila plaćena za

ponovnu nabavku.“Suštinski problem utvrĎivanja vrednosti osnovnih sredstava i

vrednosnih pokazatelja uopšte sastoji se zapravo u promeni cena. S obzirom da

sredstva za rad traju duţi vremenski period, dolazi do toga da njihova

knjigovodstvena vrednost vremenom, zbog promena na trţištu, postaje nerealna.

Tako, primera radi, mašina koja je nabavljena u skorije vreme po odgovarajućoj ceni

moţe da bude materijalno identična odgovarajućoj staroj mašini, a da ipak ima

sasvim drugačiju nabavnu – nominalnu vrednost. Da bi se sredstva iste vrste i

kvaliteta meĎusobno izjednačila po knjigovodstvenoj vrednosti, neophodno je, s

vremena na vreme, vršiti njihovu revalorizaciju na nivou čitave privrede, bez koje bi

bila skoro neupotrebljiva svaka statistika koja polazi od vrednosti osnovnih

sredstava. (...) Osnovna sredstva koja se mogu reprodukovati, a ne predstavljaju ţivu

supstancu, kao stoka ili šuma, troše se tokom upotrebe, prenose svoju vrednost na

proizvod i time sukcesivno gube deo svoje originalne vrednosti. Zato se u

računovodstvu svake godine otpisuju vrednosti amortizacije i za odgovarajući iznos

smanjuje vrednost sredstava koja su bila u upotrebi. O tome se prilikom


revalorizacije mora voditi računa. Upravo za sva ova sredstva procenjuju se dve

vrednosti: osnovna i stvarna. Osnovnu vrednost neki nazivaju novom ili prvobitnom

vrednošću, jer odraţava vrednost ovih sredstava pod pretpostavkom da su nova. U

upotrebi je i termin bruto vrednost, da bi se istakla razlika od neto ili sadašnje

vrednosti koja odraţava stvarnu vrednost, to jest osnovnu vrednost umanjenu za

iznos amortizacionih otpisa. U tom smislu, stvarna ili neto vrednost moţe se smatrati

postojećom, sadašnjom vrednošću, koju bi njen vlasnik dobio prilikom eventualne

prodaje.“38

Razlog za dvostruko iskazivanje je u tome da se preko osnovne vrednosti utvrde

kapaciteti, a preko stvarne vrednosti podatak o preostaloj vrednosti osnovnih

sredstava koja su u preduzeću. Osnovna vrednost je posredni pokazatelj

nepromenljivosti kapaciteta osnovnih sredstava koja su u upotrebi jer iako je deo

vrednosti sredstva otpisan ono i dalje poseduje istu proizvodnu sposobnost. Na

primer, iako je neka zgrada stara 15 godina, ona i dalje ima istu površinu

upotrebljivog prostora.

55..22..11.. PPookkaazzaatteelljjii ssttaannjjaa oossnnoovvnniihh ssrreeddssttaavvaa

Stanje osnovnih sredstava u preduzeću, grani privrede ili celoj privredi se utvrĎuje

preko sledećih pokazatelja:

[5-1] Godišnja masa amortizacije T

OMROA S ,

[5-2] Stopa amortizacije 100S

aO

AS ,

[5-3] Amortizovani deo osnovnih sredstava TAAd ,

[5-4] Koeficijent prosečne istrošenosti 100S

di

O

AK ,

[5-5] Koeficijent prosečne očuvanosti 1000

SO

SK ,

[5-6] Prosečno vreme trajanja osnovnog

sredstva A

OT S ,

gde je:




OS – osnovna vrednost osnovnih sredstava,

R – vrednost krupnih popravki,

M – vrednost modernizacije,

O – ostatak vrednosti,

T – vremenski period,

S – sadašnja vrednost osnovnih sredstava.

Vaţi jednakost da je Ki + K0 = 100%.

55..22..22.. SSttrruukkttuurraa,, ssttaannjjee ii kkoorriiššććeennjjee oossnnoovvnniihh ssrreeddssttaavvaa

Pored podele osnovnih sredstava na devet grupa, često se koristi i podela na tri

grupe: graĎevinski objekti, oprema i ostalo. TakoĎe je značajna i podela na

proizvodna i neproizvodna osnovna sredstva. Najdetaljnija podela osnovnih

sredstava se dobija na osnovu klasifikacije delatnosti. To je jedan od veoma vaţnih

pokazatelja sa stanovišta proizvodnje i proizvodnih kapaciteta pojedinih delatnosti.

Detaljna struktura osnovnih sredstava omogućava lakše praćenje promena u

dinamici osnovnih sredstava. Naša nacionalna statistika prati osnovna sredstva po

tekućim i stalnim cenama.

Struktura osnovnih sredstava se prati preko niza pokazatelja. Vrlo vaţan ekonomski

pokazatelj je udeo novih osnovnih sredstava u njihovoj ukupnoj vrednosti. Pod

novim osnovnim sredstvima podrazumevaju se ona sredstva koja su nabavljena u

poslednjem vremenskom periodu (godini). Koliko je razvijena tehnika proizvodnje

prati se preko udela automatskih mašina u ukupnoj strukturi osnovnih sredstava.

Opremljenost radnika sredstvima za rad je takoĎe merilo tehničke opremljenosti kao

i vrednost opreme po radnom mestu.

Koeficijent povlačenja osnovnih sredstava iz upotrebe pokazuje u kojoj meri se

osnovna sredstva povlače iz upotrebe zbog istrošenosti. Ovaj koeficijent se

izračunava stavljanjem u odnos vrednosti povučenih osnovnih sredstava sa

vrednošću koju su osnovna sredstva imala na početku izveštajnog perioda.

Efikasnost korišćenja raspoloţivih sredstava za rad se utvrĎuje preko sledećeg

pokazatelja:

[5-7] Koeficijent efikasnosti osnovnih

sredstava P

FK e ,

gde je:

F – društveni proizvod,


P – osnovna vrednost osnovnih sredstava.

Koeficijent efikasnosti osnovnih sredstava pokazuje vrednost društvenog proizvoda

koja se dobija po jedinici osnovnih sredstava.

Recipročna vrednost koeficijenta efikasnosti je kapitalni koeficijent koji pokazuje

koliko jedinica osnovnih sredstava dolazi na jednu jedinicu društvenog proizvoda.

Kapitalni koeficijent se po pravilu izračunava na osnovu odnosa ukupnog

društvenog bogatstva i proizvodnje, ali kako su osnovna sredstva lakša za

utvrĎivanje nego društveno bogatstvo, njegovo izračunavanje se najčešće zasniva na

osnovnim sredstvima. Obračun kapitalnih koeficijenata se vrši za pojedine privredne

delatnosti i privredu u celini.

Ukoliko se u analizu uvrste i osnovna sredstva neprivrednih delatnosti dobija se

globalni kapitalni koeficijent. Tada se uvećana vrednost osnovnih sredstava deli sa

nepromenjenom količinom proizvodnje. Zbog toga je globalni kapitalni koeficijent

veći od odgovarajućeg kapitalnog koeficijenta za privredu.

Kapitalni koeficijent se koristi u procesu planiranja i predstavlja jedan od

ekonomskih normativa. Pogodan je kao pokazatelj iskorišćenosti kapaciteta za

privredne grupacije i privredu u celini, dok je za analizu promena u proizvodnji i

analizu poslovanja preduzeća pogodniji koeficijent efikasnosti osnovnih sredstava.

55..22..33.. NNaattuurraallnnoo iizzrraažžaavvaannjjee oossnnoovvnniihh ssrreeddssttaavvaa

Sa aspekta uloge koju imaju u procesu proizvodnje, osnovna sredstva se dele na

graĎevinske objekte i opremu. Oprema ima poseban značaj kao najvaţniji deo

osnovnih sredstava. Oprema se deli na pogonske mašine (energetske mašine,

energetski ureĎaji) i proizvodnu opremu (proizvodni ureĎaji).

Pogonske mašine su izuzetno vaţne za kapacitet i rad cele privrede i one se

statistički obuhvataju kako u vrednosnom izrazu tako i u naturalnom izrazu sa svim

tehničkim svojstvima. Njihova snaga ima visok stepen korelacije sa ukupnim

proizvodnim kapacitetima.

Energetski ureĎaji čine sistem koji iskorišćava izvore energije i daje snagu za

pokretanje proizvodne opreme. Prema izvoru energije, pogonske mašine se dele na

primarne i sekundarne pokretače. Primarni pokretači iskorištavaju snagu prirodnih

izvora i stvaraju mehaničku energiju. Sekundarni pokretači imaju zadatak da

transformišu jedan oblik energije u drugi. Prilikom obračuna ukupne snage

pogonskih mašina, snaga primarnih pokretača u elektranama i snaga

elektrogeneratora se izostavlja da bi se izbegao uvećani izraz, jer se pogonska snaga

elektrana prenosi i neposredno koristi za rad preko elektromotora.


Prema načinu korišćenja, pogonske mašine se dele na ureĎaje čija se snaga

neposredno koristi u proizvodnji i ureĎaje koji se koriste preko elektroenergetskog

sistema.

Proizvodna oprema obuhvata onaj deo osnovnih sredstava sa kojima se neposredno

deluje na predmete rada.To su mašine radilice, aparati, ureĎaji za prenos, merenje,

kontrolu i slično. Proizvodna oprema ne obuhvata fabričke zgrade i sitni alat.

Proizvodni kapacitet se odreĎuje direktno preko tehničko-tehnoloških karakteristika

proizvodne opreme, od nje zavisi broj radnih mesta u privredi i produktivnost rada u

velikoj meri.

Statistika vrši podelu proizvodne opreme na postojeću, instaliranu i neinstaliranu

opremu. Postojeću opremu čini sva proizvodna oprema koja je na inventarskom

spisku preduzeća i nije bitno da li je ona upotrebljiva ili nije. Instalirana oprema

obuhvata proizvodne ureĎaje koji se nalaze u procesu eksploatacije, zajedno sa

opremom koja je privremeno van tog procesa zbog popravke ili remonta.

Neinstalirana oprema je ona koja nije uopšte predata u proces eksploatacije.

U statistici postoje nomenklature proizvodne opreme koje predstavljaju obavezni

standard kojeg moraju da se pridrţavaju sva preduzeća prilikom popisa opreme. U

nomenklaturama su navedene definicije svih vrsta opreme i propisan je način

voĎenja jednoobrazne evidencije u ovoj oblasti. Beleţe se serijski brojevi opreme,

snaga, godina proizvodnje, kapacitet itd.


Tabela 5-1: Ukupne ostvarene investicije u osnovna sredstva u Srbiji, po tehničkoj

strukturi u 2001. i 2002. godini, u stalnim cenama iz 1994. godine39



Tabela 5-2: Ukupne ostvarene investicije u osnovna sredstva u Srbiji, po tehničkoj

strukturi u 2001. i 2002. godini, u stalnim cenama iz 1994. godine40




kkaappaacciitteettaa

UtvrĎivanje kapaciteta, odnosno proizvodne sposobnosti kako preduzeća tako i

privrede predstavlja izuzetno vaţno pitanje, jer se na osnovu raspoloţivih kapaciteta

projektuje ekonomski razvoj zemlje. U preduzeću se preko kapaciteta upravlja

ekonomičnošću, produktivnošću i rentabilnošću proizvodnje, dok na nivou privrede

zemlje kapacitetima se utiče na ukupnu proizvodnju, politiku cena i zadovoljenje

potreba društva.

Statistika ima zadatak da utvrdi obim raspoloţivih kapaciteta i stepen njihovog

iskorišćenja preko izračunavanja niza pokazatelja. Zbog razlika u karakteristikama

privrednih grana postoji više načina za merenje kapaciteta. Uglavnom se polazi od

proizvoda ili proizvodnih faktora, a ponekad i od obe mogućnosti zajedno. Neki

statističari zauzimaju stav da je utvrĎivanje kapaciteta preko proizvoda bolji način,

jer proizvod zavisi od svih proizvodnih faktora.

Pored proizvoda koji je izraţen u naturi ili vrednosno, za merenje kapaciteta koriste

se preraĎene sirovine, potrošnja energije, časovi rada pogonskih sredstava i radne

snage itd.

Razlikujemo više vrsta kapaciteta: Teorijski (ugraĎeni, instalirani, projektovani)

kapacitet predstavlja proizvodnu sposobnost opreme koja je odreĎena tehničkim

karakteristikama. To je kapacitet koji je odreĎen konstrukcionim karakteristikama i

koji se postiţe u idealnim uslovima rada opreme. Teorijski kapacitet je jedan od

podataka koji je zapisan na fabričkoj pločici mašine.

Realni kapacitet (maksimalno mogući, radni, tehnički) je onaj koji podrazumeva

realno moguće iskorišćenje teorijskog kapaciteta.To je teorijski kapacitet umanjen

za neophodne zastoje u radu (promena radnih smena, promena delova, čišćenje,

popravke i slično). Pri izračunavanju realnog kapaciteta uračunavaju se dani

mirovanja opreme usled praznika i izračunava se na osnovu meseca sa 25 radnih

dana i godine od 300 radnih dana.

Optimalni (proizvodni) kapacitet podrazumeva proizvodnu sposobnost opreme u

uslovima njenog optimalnog korišćenja. To je korišćenje uslova teorijskog i realnog

kapaciteta za postizanje maksimalne proizvodnje uz minimalne troškove po jedinici

proizvoda. Oprema se tada koristi na način koji obezbeĎuje najveću ekonomičnost u

konkretnim radnim uslovima. Optimalni kapacitet nekad moţe da bude veći od

realnog kapaciteta kada postoji dobra organizacija proizvodnje, kvalitetna radna

snaga ili neki drugi faktor koji doprinosi boljem korišćenju opreme.


Merenje kapaciteta energetskih ureĎaja predstavlja relativno lak posao u poreĎenju

sa merenjem kod drugih vrsta proizvodne opreme. Kao osnov za merenje moţe se

uzeti proizvodnja koju oprema moţe ostvariti, radna snaga ili preraĎena sirovina.

Ukoliko se kao osnov merenja uzima proizvodnja, onda se vrši evidencija

proizvedene količine proizvoda koju ostvaruje odreĎena oprema. Ako je osnov

preraĎena sirovina, onda se evidentira količina sirovine koja se moţe obraditi

upotrebom date opreme. Ako je osnov radna snaga, onda se meri obim korišćenja

radne snage prosečne kvalifikacije izraţen u vremenu.

Pošto se kapacitet iskazuje u naturalnim jedinicama mere, oteţano je iskazivanje

kapaciteta na nivou privrede. SvoĎenje različitih mernih jedinica na isti imenitelj je

moguće jedino iskazivanjem iskorišćenosti kapaciteta u njegovom relativnom

obliku.

55..33..11.. KKooeeffiicciijjeennttii iisskkoorriiššććeennjjaa kkaappaacciitteettaa

Potpuno iskorišćenje kapaciteta predstavlja cilj ekonomske politike jedne zemlje i

svakog preduzeća. Svako neiskorišćavanje kapaciteta je gubitak i treba ga svesti na

minimum. Ukoliko ne postoje dovoljni kapaciteti u nekom segmentu, preko

investicione politike treba uticati na stvaranje novih kapaciteta.

Iskorišćenost kapaciteta mora stalno da se prati i da se izraţava kvantitativno. U tu

svrhu izračunavaju se odgovarajući koeficijenti iskorišćenja kapaciteta.

Koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta pokazuje iskorišćenje kapaciteta u

vremenu. Izračunava se na sledeći način:

[5-8] Koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja

kapaciteta. 100

T

TK

r

se ,

gde je:

T s - vreme u kojem su kapaciteti stvarno radili,

T r - količina raspoloţivog vremena.

Koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta nam pokazuje u kom procentu je

iskorišćeno raspoloţivo vreme za eksploataciju kapaciteta.

Koeficijent intenzivnog iskorišćenja kapaciteta pokazuje procenat iskorišćenja

proizvodne sposobnosti po jedinici kapaciteta. U odnos se stavljaju ostvarena

proizvodnja i moguća (potencijalna) proizvodnja:


[5-9] Koeficijent intenzivnog iskorišćenja

kapaciteta 100

P

PK

pot

osi ,

gde je:

Pos - ostvarena proizvodnja

P pot - potencijalna (moguća) proizvodnja.

Koeficijent integralnog iskorišćenja pokazuje puno iskorišćenje kapaciteta, odnosno

u vremenu i na osnovu proizvodne sposobnosti. Izračunava se stavljanjem u odnos

ostvarene proizvodnje u datom vremenu i potencijalne (moguće) proizvodnje:

[5-10] Koeficijent integralnog iskorišćenja

kapaciteta 100

KKK

iein .

Ovaj koeficijent obuhvata u sebi i iskorišćeno vreme i proizvedene količine, pa je

prema tome najobjektivniji pokazatelj iskorišćenosti kapaciteta.

Pošto nije uvek jednostavno izračunati koeficijent integralnog iskorišćenja

kapaciteta, najlakše je izračunati koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja kapaciteta.

Polazeći od ovog koeficijenta osmišljen je i najveći broj metoda za merenje

iskorišćenja kapaciteta.To su metodi koji polaze od jedne od sledećih kategorija: rad

radnika, rad motora i mašina, ručnih norma časova itd. Rezultati koji se dobiju

primenom nekog od ovih metoda daju samo pribliţne rezultate.

Za merenje iskorišćenja kapaciteta na nivou preduzeća koristi se metod trenutnih

opaţanja. To je metod koji se bazira na merenju vremena rada proizvodne opreme.

On se koristi kada ne postoje pojedinačni podaci o iskorišćenosti opreme,

evidencioni kartoni rada opreme niti merni instrumenti koji mere vreme rada.

Polazna osnova je statistički metod uzorka, gde se slučajnim izborom posmatra rad

jednog dela opreme u vremenu. Na osnovu merenja u samo jednom segmentu

proizvodnje izvlači se zaključak za celu proizvodnu opremu u preduzeću. Što je veći

segment koji se uzima u uzorak, to je i koeficijent ekstenzivnog iskorišćenja

kapaciteta precizniji.

55..33..22.. KKaappaacciitteettii uu nneeiinndduussttiijjsskkiimm ddeellaattnnoossttiimmaa

Zbog velikih razlika u karakteristikama pojedinih delatnosti, nije moguće razviti

jedinstvenu metodologiju obuhvatanja kapaciteta. Zbog toga u nastavku sledi kratak

prikaz obuhvatanja kapaciteta u značajnijim neindustrijskim delatnostima.

U poljoprivredi, osnovnu organizacionu jedinicu predstavlja poljoprivredno

gazdinstvo. To je skup ljudi i materijalnih sredstava koji su organizovani radi


eksploatacije odreĎenog zemljišta i stočnog fonda. Prema tome, elementi kapaciteta

u poljoprivredi su: zemljišni posed, stočni fond, radna snaga i poljoprivredni

inventar. Prilikom izračunavanja kapaciteta uzimaju se u obzir sva četiri elementa.

Osnovni izvor podataka je popis poljoprivrednih gazdinstava.

Tabela 5-3: Poljoprivredno zemljište u hiljadama hektara, po kategorijama korišćena

u Srbiji (2000-2004)41

Tabela 5-4: Bilans stoke i ţivine, u hiljadama grla, u Srbiji (2000-2004)42

Kapaciteti u poljoprivredi se posmatraju i po odreĎenim obeleţjima, kao što su

vlasništvo i veličina gazdinstva. Veličina gazdinstva se obično utvrĎuje na osnovu




zemljišne površine i stočnog fonda, što je vrlo bitno kada se utvrĎuje nivo

razvijenosti poljoprivrednog sektora zemlje. Na osnovu ovako utvrĎenih kapaciteta

moguće je prognozirati poljoprivrednu proizvodnju gazdinstava.

Stočni fond se u toku godine menja zbog priploda, klanja, bolesti i slično. Zbog toga

se kao stanje stočnog fonda obično uzima onaj deo broja stoke koji nije izloţen

većim varijacijama. Ovo stanje se obično moţe očitati u zimskim mesecima kada je

izvršen izbor stoke koja se odgaja za narednu godinu.

Poljoprivredni inventar obuhvata sva oruĎa za obavljanje poljoprivrednih radova. Na

osnovu strukture poljoprivrednog inventara odreĎuje se tehnički nivo razvoja

poljoprivrede.

U saobraćaju postoji podela na ţeleznički, drumski, vodeni, avio saobraćaj i

telekomunikacije. Osnovni statistički pokazatelji u ovoj grani su količina prevezene

robe, putnika i kvalitet izvršene saobraćajne usluge.

Tabela 5-5: Indeksi fizičkog obima usluga saobraćaja, skladištenja i veza u Srbiji43

Količina prevezene robe se izraţava u različitim jedinicama mere što zavisi o vrste

robe koja se transportuje. Različite vrste roba zahtevaju manje ili više sloţene uslove



prevoza što dodatno komplikuje evidenciju. Izvori podataka iz ove oblasti su

dokumenta koja vodi svako transportno preduzeće.

Broj prevezenih putnika zapravo se utvrĎuje na osnovu broja prodatih putničkih

karata, što znači da će jedno lice biti evidentirano onoliko često koliko je koristio

prevoz.

Kvalitet izvršene saobraćajne usluge se meri brzinom i tačnošću obavljenog

transporta. Cena transportne usluge takoĎe predstavlja jednu od osnovnih

karakteristika. Pored toga, u putničkom saobraćaju kao još jedan pokazatelj kvaliteta

uzima se u obzir i komfor prevoznog sredstva.

U odreĎenim granama saobraćaja bitan pokazatelj kapaciteta je snaga motora i

prevozni kapacitet transportnih sredstava.

Vreme korišćenja saobraćajnih sredstava je specifičan pokazatelj kapaciteta u

saobraćaju koji se izračunava na osnovu vremena putovanja saobraćajnog sredstva,

vremena zadrţavanja (oko utovara, istovara, carine i slično) i vremena van

saobraćaja (remont, popravke itd.).

Podaci o korišćenju prevoznog sredstva predstavljaju bitan element za analizu

ekonomičnosti prevoza. Posmatra se da li je vozilo optimalno opterećeno, delimično

opterećeno ili prazno.

Kada je reč o putničkom saobraćaju, koriste se slični pokazatelji iskorišćenja

kapaciteta s tim što se za osnovnu jedinicu mere uzima putnički kilometar (jedan

kilometar i jedan putnik). Na primer, 10 putnika koji su prevezeni na udaljenost od

20 km predstavljaju 200 putničkih kilometara.

U pomorskom saobraćaju elementi kapaciteta su brodovi i luke. Zapreminskom

tonaţom se meri veličina brodskog prostora i izraţava se u registarskim tonama.

Jedna registarska tona čini 2,38 kubnih metara. Bruto tonaţa obuhvata sav brodski

prostor dok neto tonaţa obuhvata samo prostor za komercijalni teret. Tonaţom

nosivosti se izraţava teţina tovara koju brod moţe da ponese. Kod brodskih luka

kapacitet se meri na osnovu njihovog prijemnog i pretovarnog potencijala (veličina

pristanišnog bazena, duţina molova, karakteristike skladišta, oprema za utovar i

istovar itd.).

Za ţeleznički saobraćaj osnovni elementi kapaciteta su ţelezničke pruge i vozni

park. U vazdušnom saobraćaju to su broj aviona, broj putničkih mesta, duţine linija i

mogućnosti teretnog transporta. Jedinice mere koje se koriste u ovoj vrsti saobraćaja

su putnički kilometri, tonski kilometri, aviokilometri i sati letenja.


Tabela 5-6: Promet putnika i robe u ţelezničkim stanicama Srbije (1999-2004)44

U trgovini, kao pokazatelj kapaciteta koristi se vrednost prodate robe, odnosno

trgovinski promet. Ukupnu vrednost trgovinskog prometa dobijamo sabiranjem

vrednosti svih vrsta prodate robe. Podaci o prodaji se dobijaju na osnovu računa koje

izdaje trgovina, odnosno na osnovu knjigovodstvenih obračuna i statističke analize

prodaje koje preduzeće obavlja za svoje potrebe.

Trgovinski promet se prikazuje sa aspekta trgovinske delatnosti koja se obavlja

(prodaja bele tehnike, motornih vozila, poljoprivrednih proizvoda itd.), grupa

proizvoda, organizacije trgovine (kiosci, samoposluge, megamarketi itd.) i pravnog

statusa (samostalne trgovinske radnje, trgovinska preduzeća, poljoprivredne zadruge

i slično).



Tabela 5-7: Opšti pregled razvoja unutrašnje trgovine u Srbiji (2000-2004)45

Kao pokazatelj kapaciteta, vrednost prodate robe se iskazuje obično kao promet po

prodajnim objektima i promet po kvadratnom metru prodajnog prostora. Magacinski

prostor u trgovini se posmatra dvojako, kao maloprodajni magacin i magacin za

prodaju robe na veliko. Pokazatelji magacinskih kapaciteta su broj magacina i

njihova površina, a koriste se i drugi pokazatelj koji su u vezi sa posebno ureĎenim

magacinima za odreĎene robe (silosi za useve, hladnjače i slično). Vaţnost

magacinskog prostora za prodaju robe na veliko je bitna jer se taj prostor koristi i za

čuvanje zaliha i time čini osnovni kapacitet za čuvanje zaliha celog društva.

Iskorišćenost kapaciteta se iskazuje preko količine lagerovane robe i duţine njenog

lagerovanja, odnosno preko magacinskog tona-dana kao pokazatelja.



Slika 5-1: Promet u trgovini na malo po stanovniku u Srbiji, po stalnim cenama iz 1994.

godine46

U ugostiteljstvu i turizmu, analiza kapaciteta se vrši redovno preko statističke

sluţbe i putem petogodišnjih popisa. Posmatraju se kapaciteti za smeštaj, ishranu,

zabavu, sport, konferencije itd. Cilj je da se utvrdi kvalitet ugostiteljskih usluga koje

se nude. Kao elementi kapaciteta koriste se broj i vrsta jedinica koje pruţaju usluge

smeštaja, broj soba i leţaja, opremljenost objekata, broj i vrsta jedinica za ishranu i

točenje pića, broj jedinica za posebne namene (sport, razonodu, konferencije),

godina izgradnje, sezona rada objekata, vrednost osnovnih sredstava, broj zaposlenih

itd.

Slika 5-2: Indeksi razvoja ugostiteljstva u Srbiji (2002=100)

47




Slika 5-3: Turistička mesta u Srbiji sa preko 100.000 noćenja gostiju (2004)

48

Vodoprivreda je oblast u koju spadaju javni vodovod, korišćenje voda radi potreba

industrije, zaštita zemljišta od erozije, navodnjavanje, regulacija reka i jezera,

odbrana od poplava, odvodnjavanje i zaštita voda od zagaĎivanja. Zbog velike

sloţenosti, vrlo je teško definisati elemente kapaciteta u ovog grani.

U vodoprivredi se statistički posmatraju iskorišćavanje i upotreba voda, zaštita od

štetnog dejstva voda i zaštita od njihovog zagaĎivanja. Kao elementi kapaciteta

koriste se veoma različiti pokazatelji. U oblasti javnih vodovoda, posmatra se

kapacitet rezervoara, duţina vodovoda, ureĎaji za prečišćavanje itd.



66.. AAnnaalliizzaa

pprrooiizzvvooddnnjjee

66..11.. PPoojjaamm pprrooiizzvvooddnnjjee

Proizvodnja se javlja kao posledica ekonomske aktivnosti čoveka odnosno tekućeg

rada radnika u cilju stvaranja novih ekonomskih vrednosti. Statistička analiza

proizvodnje obuhvata proizvodnju u njenom širem smislu, kroz proizvodnju,

raspodelu, razmenu i potrošnju. Pošto je proizvodnja od suštinskog značaja za

opstanak jednog društva ona se posmatra u kontinuitetu i vrlo detaljno uz pomoć

specijalizovanih statističkih sluţbi. Na osnovu prezentovanih statističkih pokazatelja

o proizvodnji pristupa se utvrĎivanju celokupne aktivnosti zemlje, regiona,

preduzeća.

Primenjuju se različiti statistički metodi za posmatranje i analizu, pri čemu popis

ima daleko najvaţniju ulogu.

Kroz razvoj ekonomske misli i statistike kao naučnog metoda menjalo se i shvatanje

proizvodnje sa statističkog aspekta. Razvile su se dve različite koncepcije.

„Koncepcija materijalne proizvodnje, pojam proizvodnje ograničava na vrednosti

stvorene radom koje imaju obeleţje materijalnih dobara ili proizvodnih usluga. Pod

materijalnim dobrom podrazumevaju se proizvodi koji imaju predmetni oblik, a pod

proizvodnim uslugama, kojima taj oblik inače nije svojstven, usluge izvedene radi

obnavljanja upotrebne vrednosti ili povećanje te vrednosti proizvodu koji ima

predmetni oblik (npr. opravke raznih mašina koje su kvarom izgubile svoju

upotrebnu vrednost).

Druga koncepcija polazi od šireg shvatanja pojma proizvodnje koje, pored

materijalnih dobara i proizvodnih usluga u proizvodnju uključuje i nematerijalna

dobra, koja nose obeleţje neproizvodnih usluga. Ona obuhvata rezultate rada svih

kategorija aktivnog stanovništva i onog koje je uključeno u rad van sfere materijalne

proizvodnje, kao što su: drţavni aparat, angaţovan na poslovima administracije,


drţavne odbrane i sigurnosti, prosvetna, kulturna i zdravstvena delatnost, razne

slobodne profesije (advokati, lekari, umetnici i dr.), zatim usluţno zanatstvo, razne

dobrotvorne organizacije, a u krajnjoj liniji i rad obavljen u raznim zabavnim i

sličnim organizacijama. I bankarstvo sa osiguranjem, koje po shvatanju koncepcije

materijalne proizvodnje ne ulazi u proizvodne delatnosti, ovde se tretira kao

proizvoĎač bankarskih usluga. Za razliku od ovih, posebnu kategoriju usluga

sačinjavaju usluge kapitala. U ove usluge spadaju i stambene usluge koje

kućevlasnici pruţaju zakupcima i od njih naplaćuju odgovarajuću zakupninu, zatim

usluge od kapitala datog u zajam i drugi oblici usluga kapitala na kojima se zasniva

renta.“49

Naša zemlja je prihvatila koncepciju materijalne proizvodnje. Veći broj zemalja, pa i

UN, prihvatile su širu koncepciju, odnosno izvore proizvodnje nalaze u svim

društvenim aktivnostima koje čine trţišnu privredu. Iz različitog posmatranja

proizvodnje proizašlo je i različito iskazivanje osnovnih pokazatelja proizvodnje

jedne zemlje, društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka.

Za obračun proizvodnje potrebno je da postoji klasifikacija proizvodnih delatnosti za

čije formiranje se koriste različiti kriterijumi. Klasifikacija se vremenom menja i

dopunjava i ona je definisana zakonskim propisima. Naša klasifikacija delatnosti je

u skladu sa kategorijama klasifikacije delatnosti Evropske unije.

Najznačajnija je svakako podela na proizvodne i neproizvodne delatnosti.

Proizvodne delatnosti su one koje stvaraju materijalna dobra i njihovi rezultati se

obračunavaju primenom koncepcije materijalne proizvodnje. Potrebno je razlikovati

podelu na privredne i neprivredne od podele na proizvodne i neproizvodne

delatnosti.


pprrooiizzvvooddaa

U statističkom smislu, pod proizvodima se podrazumevaju rezultati rada koji su

opredmećeni, odnosno imaju materijalni oblik. Tako iskazani proizvodi su lakši za

statističko obuhvatanje za razliku od usluga koje se teško iskazuju. Značaj

statističkog praćenja proizvoda je velik za svako društvo, a pogotovo u uslovima

trţišne privrede.




Za obuhvatanje proizvoda razvijena je jednoobrazna klasifikacija svih proizvoda

koja je propisana nomenklaturom proizvoda. Ona sadrţi sve proizvode koji su

grupisani po svojoj nameni, upotrebljenim sirovinama i tehnološkom procesu

proizvodnje. Nomenklatura sadrţi proizvode za koje je zaokruţen tehnološki proces

rada i koji su spremni za prodaju na trţištu.

Tabela 6-1: Proizvodnja ţita u Srbiji (2000-2004)50

Vrlo je bitna podela proizvoda sa stanovišta stepena tehnološke obrade na sirovine,

poluproizvode i finalne proizvode. Sirovine i poluproizvodi predstavljaju meĎufazne

proizvode jer se oni koriste kao predmeti rada u daljim fazama proizvodnje. Sirovine

su specifične po tome što nad njima nije izvršen nikakav preraĎivački rad. Kod



finalnih proizvoda, sa druge strane, proces proizvodnje je završen i nije potreban

nikakav dalji rad. Poluproizvodi se pojavljuju kao sirovine na kojima je izvršena

delimična obrada.

Tabela 6-2: Proizvodnja industrijskih proizvoda u Srbiji (2003-2004), deo tabele51

Finalni proizvodi se mogu posmatrati u zavisnosti od toga da li zadovoljavaju

potrebe lične potrošnje stanovništva, opšte i zajedničke potrebe ili investicione

potrebe. Proizvodi koji sluţe zadovoljavanju lične potrošnje stanovništva sluţe za

odrţavanje ţivota i reprodukcije stanovništva na odreĎenom nivou društvenog

standarda. Proizvodi za zadovoljavanje opštih i zajedničkih potreba sluţe za



funkcionisanje drţavnih organa i organizacija od društvenog značaja. Investicione

potrebe se zadovoljavaju potrošnjom dobara za proširenje reprodukcije.

Finalni proizvodi koji se izvoze čine specifičnu grupu dobara koja ne sluţi

zadovoljenju nijedne od navedenih potreba. Kada se neki proizvod izvozi, on dobija

obeleţja finalnog proizvoda bez obzira u kojoj tehnološkoj fazi procesa proizvodnje

se nalazi.

Posebnu kategoriju u statističkom obuhvatanju proizvodnje čini nedovršena

proizvodnja. To su oni proizvodi koji se nalaze u toku procesa proizvodnje i na

kojima je potrebno izvesti dodatnu obradu da bi se dobio finalni proizvod. Ukoliko

je potrebno vremenski tačno razgraničiti dva perioda proizvodnje, nameće se

potreba za iskazivanje nedovršene proizvodnje.

66..33.. SSttaattiissttiiččkkoo iizzrraažžaavvaannjjee


Naturalno izražavanje proizvodnje podrazumeva da se ona iskazuje u prirodnim

jedinicama mere proizvoda (kilogrami, tone, litri, komadi itd.). Ovim načinom

iskazivanja dolazi se do informacija o ostvarenoj količini proizvodnje i tako se

kontroliše izvršenje postavljenih planskih zadataka. Problem je što preko naturalno

izraţenih količina nije moguće vršiti uporeĎivanje različitih oblika proizvodnje kao

ni njihovo sabiranje. Za upotrebu naturalnog izraţavanja u okviru poizvoda iste vrste

vrši se preračunavanje na uslovno naturalne jedinice mere, odnosno sve vrste se

preračunavaju na jednu vrstu proizvoda. Na primer, ako postoje dve vrste soka od

kojih je prva manje kvalitetna varijanta sa većom količinom vode i šećera, a druga je

prirodna sa stoprocentnim sadrţajem voća koja ima dva puta veću cenu, onda se

količina kvalitetnijeg soka mnoţi sa dva i dobija se količina izraţena u uslovnim

litrima koja se moţe sabrati sa količinom manje kvalitetnog soka.

Vrednosno izražavanje proizvodnje podrazumeva da se proizvodnja prikazuje u

novčanom izrazu. Vrednost proizvodnje se dobija tako što se svaki proizvod ili

usluga pomnoţe sa svojom cenom. Na taj način se dobija univerzalna jedinica mere i

moguće je vršiti poreĎenje ili sabiranje različitih vrsta proizvodnje. Nedostatak ovog

izraza je u tome što cene proizvoda i usluga nisu konstantne nego se menjaju tokom

vremena usled uticaja trţišta i drugih faktora. Zbog toga često nije objektivo

uporeĎivati vrednosti proizvodnje iz različitih vremenskih perioda. Ovaj problem se

prevazilazi uporebom stalnih cena, odnosno proizvodnje iz različitih vremenskih

perioda se prate u cenama iz jednog, baznog perioda. To je obično period u kojem su

trţišni uslovi bili stabilni. Drugi način za izjednačavanje cena iz različitih


vremenskih perioda je da se tekuće cene proizvoda mnoţe sa pripadajućim

indeksima cena. Svaki vremenski period zapravo ima svoj indeks cena koji je

pokazatelj stepena promene cena u jednom vremenskom periodu u odnosu na neki

raniji period.

Radno izražavanje proizvodnje predstavlja još jedan način da se količine različitih

proizvoda i usluga svedu na jedan imenilac i time učine uporedivim. U ovom slučaju

sve proizvodnje se svode na količinu rada koji je utrošen. Količina rada koja je

potrebna za proizvodnju nekog proizvoda izraţava se u časovima. Potrebno je

razlikovati stvarno utrošeni i potrebni rad. Stvarno utrošeni rad podrazumeva vreme

koje je stvarno utrošeno u proizvodnji i izraţava se u radnik-časovima. Potrebno

radno vreme je prosečno vreme potrebno za proizvodnju nekog proizvoda i izraţava

se u norma-časovima. UporeĎivanjem količine stvarno utrošenog rada i norma-

časova dolazi se do informacije o nivou produktivnosti. Radno izraţavanje je

posebno značajno u statističkom obuhvatanju nedovršene proizvodnje.

66..44.. IInnddeekkss ffiizziiččkkoogg oobbiimmaa

pprrooiizzvvooddnnjjee ((iinnddeekkss kkoolliiččiinnaa))

Fizički obim proizvodnje predstavlja proizvodnju u njenom naturalnom obliku.

UtvrĎuje se poreĎenjem proizvodnje koja je ostvarena u tekućem periodu sa

proizvodnjom ostvarenom u nekom baznom periodu. Na taj način se dobija indeks

količina. „Indeksi količina ili fizičkog obima pokazuju promene količinskog,

odnosno naturalnog izraza posmatrane pojave u tekućem u odnosu na bazni

period.“52

Za bazni period je preporučljivo birati onaj vremenski period kada je proizvodnja

bila stabilna i kada nije bilo nekih vanrednih okolnosti koje remete normalno

odvijanje proizvodnje. Razlikujemo individualne i grupne indekse količina.

Individualni indeksi pokazuju relativne promene jednog proizvoda u tekućem u

odnosu na bazni period, dok grupni indeksi pokazuju relativne promene količina za

više proizvoda u tekućem u odnosu na bazni period. Primenjuju se sledeće

formule53

:

52 Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici, strana 880.



[6-1] Individualni indeks količina q

qI

j

ji

q

0

[6-2] Grupni indeks količina sa ponderima

iz baznog perioda m

j

jj

m

j

jj

i

q

pq

pq

I

100

10

0

[6-3] Grupni indeks količina sa ponderima

iz tekućeg perioda m

j

j

i

j

m

j

j

i

j

i

qi

pq

pq

I

10

1

gde je:

qi - količina iz tekućeg perioda,

q0 - količina iz baznog perioda,

pi - cena iz tekućeg perioda,

p0 - cena iz baznog perioda.

Ovde je prikazano izračunavanje grupnih indeksa količina po metodu agregata.

Pored ovog metoda u praksi se često primenjuje i metod prosečnih odnosa.

Kod izračunavanja grupnih indeksa količina, cene predstavljaju pondere, odnosno

istaknut je njihov značaj. Ako se koriste ponderi iz baznog perioda, onda je fizički

obim proizvodnje iskazan uz pretpostavku da su cene bile stalno kao u baznom

periodu. Ako se koriste ponderi iz tekućeg perioda, onda je fizički obim proizvodnje

iskazan pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u baznom periodu.

Primer: Indeksi količina

Popisane su prodajne cene i proizvedene količine različitih vrsta čokolada u

pakovanjima od 100 grama, u jednoj fabrici konditorskih proizvoda, u januaru i junu

mesecu:

Vrsta

čokolade

Količine u

januaru

Količine u

junu

Cene u

januaru

Cene u

junu

A 60 55 100 100

B 120 110 100 110

C 80 70 80 90

D 35 35 75 80

Izračunati:


a) individualne indekse količina,

b) grupne indekse količina sa ponderima iz baznog perioda,

c) grupne indekse količina sa ponderima iz tekućeg perioda.

Rešenje:

Bazni period je mesec januar, Prema tome, količine iz tog perioda će nositi oznaku

q0, a cene p0, Cene i količine iz juna će nositi oznake qi i pi.

U tabeli se izračunavaju potrebni proizvodi količina i cena:

Tabela 6-3

Vrsta čokolade q0 qi p0 pi q0•p0 q0•pi qi•p0 qi•pi

1 2 3 4 5 6 7 8 9

A 60 55 100 100 6000 6000 5500 5500

B 120 110 100 110 12000 13200 11000 12100

C 80 70 80 90 6400 7200 5600 6300

D 35 35 75 80 2625 2800 2625 2800

− − − − − 27025 29200 24725 26700

a) Individualni indeksi količina:

%67,9160

55I

Aq ,

%67,91120

110I

Bq

%50,8780

70I

Cq ,

%10035

35I

Dq .

Odgovor: Proizvedena količina čokolade A je u junu mesecu bila manja u odnosu

na januar za 8,33%, čokolade B manja za 8,33%, čokolade C manja za 12,5%, a

čokolada D je proizvedena u istom obimu.

b) Grupni indeks količina sa ponderima iz baznog perioda:

0Iq= %49,9127025

24725.

Odgovor: Proizvedena količina čokolade je u junu mesecu u odnosu na januar bila u

proseku manja za 8,51%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u januaru.


c) Grupni indeks količina sa ponderima iz tekućeg perioda:

iIq= %44,9129200

26700.

Odgovor: Proizvedena količina čokolade je u junu mesecu u odnosu na januar bila u

proseku manja za 8,56%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u junu.



Pošto je proizvodnja izuzetno sloţena i promenljiva ekonomska pojava, nju nije

jednostavno statistički obuhvatiti. Sa druge strane, postoji velika potreba celog

društva da se proizvodnja prati u kontinuitetu, praktično iz dana u dan. Iz tog razloga

su razvijeni posebni statistički metodi kojima se prevazilaze postojeći problemi. Na

osnovu dobijenih statističkih pokazatelja koncipira se poslovna politika preduzeća i

ekonomska politika drţave.

Praćenje proizvodnje po delatnostima iziskuje poseban pristup za svaku delatnost

zbog velikih razlika koje postoje. Statističko obuhvatanje proizvodnje industrije i

rudarstva se vrši na mesečnom, polugodišnjem, godišnjem i višegodišnjem nivou.

Ipak, najvaţniji izveštaj za većinu delatnosti je mesečni izveštaj.

Mesečni izveštaj prikazuje indekse proizvodnje, potrošnje, zaposlenih radnika i

produktivnosti. Bilans proizvodnje i potrošnje električne energije se prikuplja

posebnim statističkim istraţivanjem, dok se kapaciteti industrije statistički

obuhvataju na godišnjem nivou (preko nomenklature proizvoda) i petogodišnjem

nivou (preko nomenklature osnovnih oruĎa za rad).

Statističko obuhvatanje građevinarstva se prikazuje u godišnjem izveštaju u

kojem su prikazani podaci o organizaciji i strukturi graĎevinarstva, sredstvima,

investicijama i preduzećima.


Tabela 6-4: Stambena izgradnja u Srbiji (2000-2004)54

Rezultati statističkog obuhvatanja unutrašnje trgovine se objavljuju u

tromesečnim i godišnjim izveštajima. Prikupljanje podataka se vrši na osnovu

knjigovodstvenih podataka, raznih evidencija i metoda uzorka.

Statističko obuhvatanje zanatstva se vrši na osnovu opštinskih evidencija i

formulara koji su zanatlije obavezne da popune u odgovarajućem roku. Podaci se

takoĎe objavljuju na godišnjem nivou.

Statističko obuhvatanje ugostiteljstva se vrši na tromesečnom i godišnjem nivou

dok se za turizam obavlja na mesečnom nivou, gde je glavni izvor podataka knjiga

gostiju koju su u obavezi da vode sva turistička preduzeća.

Statističko obuhvatanje poljoprivrede se izvodi preko mreţe statističkih

procenitelja – poljoprivrednih stručnjaka i na osnovu knjigovodstvenih i katastarskih

podataka a podaci se objavljuju u godišnjim izveštajima. Na sličan način se vrši i

statističko obuhvatanje šumarstva. Poljoprivreda ima specifičan proces

proizvodnje s tim da je jedan veliki deo u sektoru individualnih poljoprivrednih

proizvoĎača što znači da ne postoji stalna izveštajna sluţba.



Tabela 6-5: Proizvodnja šumskih sortimenata u Srbiji (2002-2004), drţavne šume, u

hiljadama metara kvadratnih55

Ratarstvo kao grana poljoprivrede ima tri faze: oranje i setva, vegetacija biljaka i

ţetva. Na isti način je podeljena i statistika na statistiku setvenih površina, statistiku

stanja useva i statistiku ţetvenih prinosa. Statistika setvenih površina na godišnjem

nivou utvrĎuje ukupno obraĎene površine zemljišta (uzorano i posejano zemljište),

kao i strukturu obraĎenog zemljišta prema vrstama zasejanih poljoprivrednih

kultura. Statistika stanja useva prati vegetaciju poljoprivrednih kultura. Procenjuje

se budući prinos u različitim fazama vegetacije, s tim što atmosferske prilike bitno

remete pouzdanost dobijenih rezultata. Statistika ţetvenih prinosa utvrĎuje ostvareni

prinos poljoprivrednih kultura, uzimajući u obzir i načine obrade, izbor semena i

drugih agrotehničkih mera.

Statistička procena ratarske proizvodnje je nuţna jer nije moguće obuhvatiti

kompletno ratarstvo jedne zemlje popisivanjem. Razlikuju se subjektivni i objektivni

metod procenjivanja. Subjektivni metod se zasniva na iskustvu poljoprivrednih

stručnjaka koji izvrše ekspertizu pojedinih parcela i na osnovu toga donose

zaključak o budućem prinosu. Objektivni metod se zasniva na statističkom metodu

uzorka gde se na odreĎenim poljoprivrednim površinama koje čine reprezentativni

uzorak meri setvena površina ili prinos a zatim se matematičko-statističkim

postupkom izračunava interval u kojem će se nalaziti budući prinos.


aaggrreeggaattaa pprrooiizzvvooddnnjjee

Statističko obuhvatanje agregata proizvodnje je od velikog značaja za ekonomiju

jedne zemlje jer pruţa informacije za najrazličitije analize privrednih i društvenih

pojava. Kroz ove statističke pokazatelje se stiče saznanje o funkcionisanju čitavog

društvenog i privrednog sistema.



Statistika proizvodnje podrazumeva utvrĎivanje globalnih vrednosti, strukture po

izvorima stvaranja, strukturu raspodele po društvenim kategorijama i strukturu

upotrebe prema krajnjim korisnicima sa posebnim osvrtom na tekuću potrošnju i

investicije.

„Najveći global proizvodnje predstavlja vrednost bruto proizvodnje. Ona sadrţi u

sebi vrednosti svih proizvoda pojedinačnih preduzeća, odreĎenu njihovim prodajnim

cenama. Obuhvatajući sve proizvode po njihovoj prodajnoj ceni, pokazatelj bruto

proizvodnje ne zadaje naročite teškoće pri njegovom statističkom utvrĎivanju.

MeĎutim, ovaj global prostim sumiranjem ovih vrednosti, izvesne vrednosti

višestruko obračunava. To je slučaj sa svim meĎufaznim proizvodima – tj.

sirovinama i polufabrikatima – koji se u svakoj fazi prerade pojavljuju kao elemenat

prodajne cene datog proizvoda. Tako će, na primer, pšenica, kao samostalan

proizvod sa svojom cenom, ući u vrednost bruto proizvodnje, ali će se ona ponovo

pojaviti kao elemenat prodajne cene brašna – proizvodnja mlinske industrije – u

kome brašno predstavlja sirovinu. Sumiranjem vrednosti pšenice, brašna i hleba da

bi se dobila ukupna proizvodnja, u stvari je cena pšenice tri puta obračunata, brašno

dva puta, a samo hleb kao finalni proizvod jednom. Ovo obeleţje predstavlja

nedostatak ovog pokazatelja ako ga upotrebimo kao merilo obima ostvarene

proizvodnje. On stvarno u tom pogledu i nema statističkog značenja, osim utoliko

što preko njega izračunavamo obim proizvodnje izraţen u društvenom proizvodu i

narodnom dohotku.“56




Tabela 6-6: Bruto domaći proizvod po bruto cenama u zemljama Evrope (2003)57

Do uporedivih veličina bruto proizvodnje moţe se doći ako se umesto preduzeća

proizvodnja upotrebljava na nivou pogona odnosno proizvoda. Obračun bruto

proizvodnje preko vrednosti proizvoda je jedini način da se doĎe do uporedivih

rezultata.

Društveni bruto proizvod predstavlja vaţan element u analizi meĎusobnih odnosa

privrednih delatnosti i procesa reprodukcije. Kroz društveni bruto proizvod dolaze

do izraţaja sve robne transakcije koje se obavljaju izmeĎu privrednih subjekata i

privrednih delatnosti. Preko robnih transakcija moguće je sagledati vertikalnu

povezanost privrednih delatnosti.

Agregat proizvodnje koji pokazuje novostvorenu vrednost proizvodnje u odreĎenom

periodu je narodni dohodak. To je najčistiji izraz vrednosti ostvarene proizvodnje jer



je ona prikazana bez prenesene vrednosti. Narodni dohodak pokazuje granice

raspodele i potrošnje društva. Preko njega se odreĎuju stope rasta proizvodnje i

dinamika proizvodnje kao i proporcije upotrebe proizvedenih vrednosti.

66..77.. MMeettooddii zzaa oobbrraaččuunn aaggrreeggaattaa


Obračun proizvodnje se vrši tako da iskaţe kako agregate proizvodnje tako i

elemente od kojih se ti agregati sastoje. Obračun agregata se zasniva na pretpostavci

postojanja ravnoteţe izmeĎu proizvodnje i potrošnje što pruţa osnov za procenu

proizvedenih vrednosti u društvu, u odreĎenom vremenskom periodu. Procena

proizvedenih vrednosti se moţe obračunavati sa aspekta proizvodnje dobara, zatim

njihove raspodele i najzad potrošnje. U zavisnosti od ovih aspekata postoje tri

metoda za obračun: proizvodni (realni), prihodni (lični) i rashodni metod. Bilo koji

metod da se koristi u obračunu moraju se dobiti istovetni rezultati. Teoretski je

moguće primeniti bilo koji od ovih metoda da se obuhvate sve ekonomske aktivnosti

u celosti, ali pošto je u pitanju sloţena problematika, da bi se obračun izvršio za sve

ekonomske aktivnosti pribegava se kombinaciji ovih metoda. Naime, ako je neku

ekonomsku aktivnost nemoguće posmatrati po jednom metodu, koristi se drugi ili

treći metod kojim se dopunjavaju rezultati prethodno upotrebljenog metoda.

Bilo koji metod da se koristi, svi pokazatelji su dati u vrednosnom izrazu odnosno u

novčanoj vrednosti odreĎenoj cenom proizvoda i usluga na trţištu. Trţišni kriterijum

obračuna omogućava i poreĎenje ostvarenog i realizovanog društvenog proizvoda,

odnosno vrednosti koja je proizvedena i vrednosti koja je realizovana odnosno

prodata. Jednom izračunati društveni proizvod omogućava da se na lak način utvrdi i

narodni dohodak tako što se društveni neto proizvod umanji za vrednost

amortizacije.

Proizvodni (realni) metod obračuna agregata direktnim putem, preko vrednosti

proizvoda izračunava vrednost agregata. Prodajna cena proizvoda se mnoţi sa

proizvedenom količinom i sabiranjem tako izračunatih vrednosti pojedinih

proizvoda dobija se vrednost proizvodnje. Na taj način se dobija društveni bruto

proizvod. On je samo polazna stavka u analizi procesa reprodukcije jer u sebe

uključuje višestuki obračun meĎufaznih proizvoda o čemu je ranije bilo reči. Kasnije

se pristupa obračunu društvenog neto proizvoda da bi se isključilo višestuko

obračunavanje istih kategorija. To se izvodi na taj način što se iz vrednosti bruto

proizvoda isključuje vrednost reprodukcionog materijala koji je u prethodnoj fazi

obračunat kao krajnji proizvod. Drugim rečima, svaka proizvodnja se obračunava

tamo gde je ostvarena i na taj način se izbegava ponavljanje obračuna.


Proizvodni metod se moţe izvesti i na taj način što se obračunava samo dodajna

vrednost, odnosno vrednost koja je ostvarena u konkretnom privrednom subjektu.

To je vrednost koja je dodata reprodukcionom materijalu u toku procesa prerade. To

bi značilo, na primer, da se iz vrednosti proizvedenog brašna isključi vrednost

ţitarica.

Prihodni (lični) metod za utvrĎivanje društvenog proizvoda se zasniva na

utvrĎivanju prihoda pojedinih subjekata u primarnoj raspodeli društvenog

proizvoda. Ovaj metod inače se najviše koristi u statističkoj praksi. Za izračunavanje

narodnog dohotka po tom metodu, polazi se od obrasca za cenu proizvodnje:

[6-4] Cena proizvodnje W=C+V+M,

gde je:

C – potrošnja konstantnog kapitala,

V – potrošnja promenljivog kapitala,

M – višak dobiti koja ostaje u obliku profita.

Ovde se polazi od vrednosti proizvoda jednog preduzeća u koju je uključena i

vrednost meĎufaznih proizvoda. Iz tog razloga, C (potrošnja konstantnog kapitala)

sadrţi sve troškove reprodukcije, uključujući tu sve materijalne izdatke za

proizvodnju, kao sirovine, pomoćni materijal, gorivo i ostali pogonski materijal, a

takoĎe i izdatke za razne usluge od strane drugih preduzeća i, na kraju, amortizaciju.

Naš pojam društvenog proizvoda posmatra sve ove izdatke kao meĎufaznu

proizvodnju koja ne ulazi u obračun društvenog proizvoda, osim amortizacije. Iz tog

razloga, u našem obračunu društvenog proizvoda C će obuhvatati samo

amortizaciju, dok će V predstavljati i dalje sve izdatke za ţivi ljudski rad utrošen za

ostvarenje date proizvodnje.

U uslovima trţišne privrede, simbol M predstavlja višak vrednosti koji je izraţen u

profitu. Prihodni metod za utvrĎivanje narodnog dohotka se moţe dobiti na osnovu

prethodne formule. U jednačini se C prebaci sa desne na levu stranu, i dobija se

sledeći obrazac:

[6-5] Narodni dohodak W−C=V+M.

Narodni dohodak je jednak razlici društvenog proizvoda i amortizacije (W-C) na

levoj strani jednačine. Na desnoj strani se dobija narodni dohodak preko zbira V+M,

odnosno sume platnog fonda i viška proizvoda.


Tabela 6-7: Bruto narodni dohodak u nekim zemljama u svetu, u dolarima i po

tekućim cenama

Country 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Albania 1.149,10 1.241,40 1.384,80 1.499,10 2.016,95 2.627,42

Argentina 7.565,90 7.503,84 6.992,45 2.542,58 3.206,50 3.749,78

Austria 25.784,43 23.481,31 23.218,78 25.178,76 30.844,01 35.253,12

Belarus 1.205,25 1.040,08 1.240,67 1.472,37 1.808,28 2.337,07

Bosnia and Her. 1.322,33 1.215,23 1.264,34 1.455,97 1.842,64 2.113,00

Bulgaria 1.587,02 1.535,85 1.673,93 1.939,59 2.471,34 3.058,21

Canada 20.697,32 22.680,24 22.114,66 22.677,06 26.556,88 30.436,88

China 783,74 851,69 917,31 989,28 1.102,80 1.276,23

Croatia 4.314,26 3.999,55 4.300,40 4.948,56 6.100,32 7.216,94

Czech Republic 5.612,37 5.291,10 5.720,47 6.851,85 8.426,57 9.913,60

France 24.333,95 22.075,12 22.136,57 23.759,49 29.089,93 33.159,43

Germany 25.776,92 22.860,09 22.696,26 24.217,43 29.387,37 33.003,34

Greece 11.648,89 10.430,96 10.677,65 12.074,77 15.636,29 18.511,43

Hungary 4.323,42 4.318,48 4.805,16 6.025,39 7.677,53 9.408,42

Ireland 21.974,69 21.596,11 22.671,06 25.338,07 31.814,58 37.754,41

Israel 17.486,75 18.726,70 18.319,47 16.526,84 17.075,44 17.946,44

Italy 20.346,58 18.469,56 18.755,59 20.331,96 25.132,31 28.748,20

Japan 35.572,34 37.829,64 33.237,66 31.650,28 34.169,22 37.172,97

Norway 34.907,68 36.708,41 37.221,89 41.911,71 48.504,24 54.703,91

Poland 4.228,47 4.271,69 4.773,01 4.909,34 5.336,29 6.156,94

Romania 1.583,33 1.661,73 1.811,59 2.067,49 2.593,10 3.326,52

Russian Federation 1.279,59 1.726,22 2.071,30 2.332,74 2.903,18 3.950,16

Serbia and Mont. 984,74 1.072,01 1.138,67 1.521,67 1.897,81 2.121,70

Slovakia 3.771,35 3.739,56 3.866,10 4.480,36 6.042,15 7.531,80

Slovenia 10.867,05 9.723,87 9.993,28 11.162,84 14.015,76 16.254,64

Sweden 28.081,56 26.783,83 24.457,36 26.973,70 33.610,94 38.900,14

Switzerland 39.757,12 37.202,50 36.756,16 39.759,30 48.069,49 53.283,80

TFYR Macedonia 1.813,84 1.762,25 1.684,55 1.859,78 2.286,50 2.574,68

Turkey 2.783,82 2.944,02 2.078,65 2.596,51 3.335,28 4.166,33

Ukraine 618,75 617,29 768,79 869,92 1.040,19 1.364,31

United Kingdom 24.881,38 24.557,72 24.519,16 27.000,36 30.917,36 36.424,48

United States 33.013,61 34.949,04 35.571,63 36.150,60 37.526,58 39.602,82

Izvor: United Nations Statistics Division, Statistical Databases

(decembar 2006. godine; http://unstats.un.org/unsd/databases.htm)


To znači da se moţe utvrditi narodni dohodak i bez poznavanja vrednosti bruto

društvenog proizvoda. Računski se dobija ako se saberu izdaci za ljudski rad i višak

proizvoda.

Prethodna jednačina nam daje dva metoda za izračunavanje narodnog dohotka. Bez

obzira koji metod da se koristi, treba da se dobije isti rezultat. Ekonomsko značenje

formule je da ako se zna da je ljudski rad jedini izvor vrednosti, onda će i čista, neto

vrednost, sadrţana u narodnom dohotku, biti ravna vrednosti stvorenoj ljudskim

radom.

Rashodni metod se koristi samo za obračun društvenog proizvoda. Polazi se od

pretpostavke da prihodima društva odgovaraju njegovi rashodi (potrošnja). Cela

proizvodnja se deli na četiri kategorije:

individualna potrošnja (proizvodi široke potrošnje),

opštedruštvena i zajednička (javna potrošnja),

investiciona potrošnja

razlika u zalihama robe na kraju i početku perioda.

Na zbir ovih kategorija se dodaje i saldo uvoza i izvoza robe.

Statistika koristi sva tri metoda obračuna agregata proizvodnje i izraĎuje

odgovarajuće kalkulacije na osnovu kojih se vrši ekonomska analiza. Realni metod

daje pokazatelje o ostvarenoj proizvodnji u zbiru i po delatnostima. Prihodni metod

daje pregled raspodele društvenog proizvoda i narodnog dohotka po društvenim

kategorijama. Rashodni metod daje uvid u raspolaganje proizvodima i prihodima

pojedinih društvenih kategorija u smislu konačne upotrebe raspoloţivih sredstava.

66..88.. SSttaattiissttiissttiiččkkaa pprraakkssaa

oobbrraaččuunnaa ddrruuššttvveennoogg pprrooiizzvvooddaa ii

nnaarrooddnnoogg ddoohhoottkkaa

Društveni proizvod i narodni dohodak se obračunavaju za sve privredne delatnosti.

Obračun se izvodi po proizvodnom metodu, odnosno polazeći od utvrĎivanja

vrednosti proizvodnje i usluga proizvodnih jedinica. Jedan deo posmatranja se

zasniva na podacima iz završnih računa i knjigovodstvenih izveštaja a drugi na

proceni.

Društveni proizvod predstavlja vrednost proizvodnje svih proizvodnih jedinica u

odreĎenom periodu. To je vrednost svih finalnih proizvoda koji su u poslednjoj fazi

proizvodnje za koju se troškovi reprodukcije i dodajne vrednosti obračunavaju samo


jednom. UtvrĎivanje visine društvenog proizvoda se vrši metodom zbira dodajnih

vrednosti, jer se on ne moţe utvrditi zbirom vrednosti proizvodnje samo onih

delatnosti u kojima se obavlja finalizacija proizvodnog procesa. Za svaku

proizvodnu jedinicu u okviru delatnosti se utvrĎuje dodajna vrednost tako što se od

bruto proizvoda oduzima vrednost meĎufazne proizvodnje, bez obzira da li ta

jedinica proizvodi reprodukcione ili finalne proizvode. Zbir dodajnih vrednosti

delatnosti materijalne proizvodnje u vidu amortizacije, zatim zarada i viška rada je

jednaka društvenom proizvodu odnosno vrednosti finalne proizvodnje.

Narodni dohodak je novostvorena vrednost nastala kao rezultat proizvodnog rada u

odreĎenom periodu. On se sastoji od zarada proizvoĎača i viška proizvoda. To je

razlika izmeĎu društvenog proizvoda i amortizacije, odnosno zbir zarada i svih

elemenata viška rada (doprinosi, porezi, kamate i slično).

Agregati naše proizvodnje (GDP - bruto domaći proizvod, GNP - bruto narodni

dohodak) su zasnovani na koncepciji domaće proizvodnje. Domaću proizvodnju

čine samo one vrednosti koje su ostvarene na teritoriji drţava. Nacionalna

proizvodnja, sa druge strane, se sastoji od vrednosti koju su stalni stanovnici jedne

zemlje ostvarili u zemlji i inostranstvu. Obračun je postavljen na ovaj način zato što

se domaći i inostrani faktori znatno prepliću u toku funkcionisanja privrednog

sistema, pa dolazi do poteškoća u njihovom razgraničavanju.

66..99.. SSttaattiissttiiččkkii oobbrraaččuunn vvrreeddnnoossttii

pprrooiizzvvooddnnjjee uu pprreedduuzzeeććuu

Vrednost proizvodnje predstavlja globalni rezultat proizvodne aktivnosti preduzeća i

njegov doprinos društvenom proizvodu nacionalne privrede. Društveni proizvod na

nivou preduzeća podrazumeva vrednost proizvodnje i usluga umanjenu za

materijalne troškove i kao takav je osnov za obračun društvenog proizvoda

privredne grane i nacionalne ekonomije. Neto proizvod preduzeća je razlika

društvenog proizvoda preduzeća i amortizacije. Amortizacija predstavlja vrednost

koja je preneta sa sredstava za proizvodnju na gotove proizvode.

Razvijena su dva metoda za obračun vrednosti proizvodnje u preduzeću. Prvi metod

polazi od godišnje proizvodnje gotovih proizvoda tako što se proizvedena godišnja

količina mnoţi sa odgovarajućim cenama. Dobijeni ukupni rezultat je osnova za

analizu obima proizvodnje po godinama. Finansijski uspeh nije moguće utvrditi na

ovaj način. Problemi koji se javljaju su izbor cena sa kojima će se mnoţiti

proizvedene količine, jer su one veoma promenljiva kategorija. Uticaj imaju i

značajnije izmene u asortimanu proizvodnje, jer je tako teško vršiti poreĎenje sa


ranijim vremenskim periodima kada se, na primer, odreĎene vrste robe nisu

proizvodile.

Drugi metod obračuna vrednosti proizvodnje polazi od evidencije finansijskog

knjigovodstva i završnog računa (bilansi stanja i uspeha). Polazna osnova je, dakle,

prodaja odnosno realizacija gotovih proizvoda. Dobijena vrednost proizvodnje je

pokazatelj finansijskog rezultata preduzeća. Problem obračunskih cena ovde ne

postoji, jer je vrednost proizvodnje iskazana po cenama po kojima je proizvodnja i

prodata. Poteškoće koje se javljaju kod ovog metoda su vezane za obuhvatanje

nedovršene proizvodnje i gotovih proizvoda na zalihama.

Tabela 6-8: Bilans stanja preduzeća Metalac, Valjevo58

58 http://www.metalac.com/files/pdf/Metalac_Posudje_06_9.pdf


Naša statistika koristi drugi metod obračuna proizvodnje, odnosno obračun

realizovane, prodate proizvodnje. Izvor podataka su finansijski izveštaji preduzeća

(bilansi stanja i uspeha) na godišnjem nivou. Završni računi imaju strogo propisanu

sadrţinu i moraju se objavljivati u javnosti. Iz njih je moguće utvrditi fakturisanu

realizaciju (potraţivanja prema kupcima), vrednost zaliha, vrednost proizvodnje,

društveni proizvod, neto proizvod, višak proizvoda itd.

Tabela 6-9: Bilans uspeha preduzeća Metalac, Valjevo59

Osnovni finansijski pokazatelji u preduzeću su ukupan prihod, dohodak i dobit

(gubitak). Oni se obračunavaju putem bilansnog metoda gde se vrši uporeĎivanje

prihoda i rashoda u bilansu uspeha. Bilans uspeha sadrţi račune prihoda i rashoda, a

59 http://www.metalac.com/files/pdf/Metalac_Posudje_06_9.pdf


kao dodatak svako preduzeće prilaţe obrazac „Raspored rezultata“ na kojem se vidi

kako su rasporeĎeni dohodak i dobit, odnosno kako je pokriven gubitak u

poslovanju.

Ukupan prihod je najobuhvatniji finansijski pokazatelj koji se sastoji od poslovnih

prihoda, finansijskih i vanrednih prihoda. Pod ostvarenim prihodom u preduzeću

podrazumeva se svaki prihod za koji postoji duţničko-poverilački odnos, odnosno

prihod nastaje onog momenta kada je prodaja fakturisana, odnosno kada je kupcu

isporučen račun.

Bruto dobit preduzeća se dobija kada se od ukupnog prihoda oduzmu ukupni rashodi

koji mogu biti poslovni, finansijski i vanredni rashodi. Neto dobit se dobija kada se

bruto dobit umanji za iznos poreza na dobit.

Dobijeni finansijski pokazatelji se mogu sabirati za sva preduzeća jedne delatnosti,

regiona ili cele zemlje i na taj način se dobijaju agregatni pokazatelji proizvodnje.

66..1100.. DDiinnaammiiččkkaa aannaalliizzaa


Vrednost proizvodnje se prati tokom vremena i posmatra se njeno kretanje iz jednog

u drugi vremenski period, obično iz godine u godinu. Za dinamičku analizu

proizvodnje koriste se metodi analize vremenskih serija. Vremenske serije su

zapravo hronološki grupisani podaci, u ovom slučaju o vrednosti proizvodnje.

Vremenski periodi u kojima moţe biti izraţena vremenska serija su godina, kvartal,

mesec, dan, sat itd. Podaci koji su prikazani u vremenskoj seriji mogu biti dati u

apsolutnim vrednostima ili relativnim brojevima (indeksima).

Osnovna pretpostavka za dinamičku analizu vremenskih serija je da podaci iz

različitih perioda budu uporedivi. U slučaju proizvodnje to ponekad predstavlja

veliku teškoću, jer nekada nije moguće izvršiti prikupljanje podataka za celu

privredu. U tom slučaju obično se pribegava proceni stvarnog obima proizvodnje u

datom periodu. Još jedan problem moţe biti klasifikacija delatnosti, kao i definicije

čitavog niza karakteristika koje su podloţne promenama.

Specifičnost odreĎenih delatnosti nameće potrebu za analizom u različitim

vremenskim periodima. Industrija se, na primer, prati na mesečnom, kvartalnom i

godišnjem nivou, dok se poljoprivreda zbog svojih karakteristika prati samo na

godišnjem nivou. Sličan je problem i sa graĎevinarstvom, jer se graĎevinska

aktivnost obavlja obično u toplijem delu godine, odnosno u toku sezone.


Dinamička analiza ima posebno rešenje za delatnosti koje imaju sezonski karakter, a

to su sezonski indeksi koji kvantitativno izraţavaju uticaj sezone na proizvodnju.

66..1111.. NNoommiinnaallnnaa ii rreeaallnnaa vvrreeddnnoosstt


Kada vrednost proizvodnje ima novčani izraz, potrebno je razlikovati nominalnu i

realnu vrednost. Nominalna vrednost proizvodnje je iskazana preko tekućih cena, a

realna vrednost proizvodnje je iskazana preko stalnih, nepromenljivih cena. Da bi

vrednost proizvodnje iz različitih vremenskih perioda bila upotrebljiva, potrebno je

izvesti diskontovanje nominalne vrednosti proizvodnje na realnu vrednost, odnosno

vrednost proizvodnje izraţenu po tekućim cenama preračunati na vrednost po

stalnim cenama.

Ako se zna da društveni proizvod izraţava vrednost svih finalnih proizvoda koja su

proizvedena u odreĎenoj godini, onda bi se njegova realna vrednost mogla dobiti

diskontovanjem nominalne vrednosti uz pomoć indeksa cena finalnih proizvoda.

Ipak, tradicionalni indeks cena u većem broju slučajeva nije podešen za takav

postupak, jer polazi od prometa dobara, koji ima drugačiju ponderaciju.

Konstruisanje odgovarajućeg indeksa nailazi na velike praktične teškoće, tako da se

mora traţiti drugi način za utvrĎivanje realne vrednosti društvenog proizvoda. Jedno

od predloţenih rešenja je da se putem posebnih indeksa pojedinih kategorija finalne

potrošnje obračunavaju njihove realne vrednosti, a preko sume ovih vrednosti dobija

realna vrednost društvenog proizvoda. Tako će nominalna vrednost društvenog

proizvoda (F), po istoj logici, predstavljati zbir tih veličina svedenih na realne

vrednosti putem diskontovanja pomoću njihovih specifičnih indeksa cena.:

[6-6] Nominalna vrednost društvenog

proizvoda F = Ci + Cd + I + E – U

gde su:

Ci – proizvodi lične potrošnje,

Cd – proizvodi opštedruštvene i zajedničke potrošnje,

I – proizvodi investicione potrošnje,

E – izvoz,

U – uvoz.


Kada se u prethodnu jednačinu uvrste indeksi cena (i) za svaki od navedenih oblika

potrošnje, dobija se realna vrednost društvenog proizvoda. Formula poprima sledeći

oblik:

[6-7] Realna vrednost društvenog

proizvoda F’ = Ci/ici + Cd/icd + I/ii + E/ie – U/iu.

Za detaljniju analizu od velikog je značaja da se utvrdi posebni indeks cena realnog

društvenog proizvoda. Ovaj pokazatelj se dobija na osnovu sledeće formule:

[6-8] Indeks cena društvenog

proizvoda iF = F/F’.

Iz toga proizilazi, naravno, sledeća formula:

[6-9] Realna vrednost

društvenog proizovda F’ = F/iF.

Kada je u pitanju finansijski deo transakcija, potreban je drugačiji, posredni

postupak diskontovanja. Naime, za sva finansijska sredstva se traţi odgovarajuća

namena odnosno roba za čiju će se nabavku odreĎena finansijska sredstva utrošiti.

Tada se pristupa utvrĎivanju diskonta koji je u srazmeri sa cenama te robe. Na

primer, ako se radi o finansijskim investicionim sredstvima, utvrĎuju se investiciona

dobra koja treba da se kupe za ta sredstva i njihov indeks cena predstavlja osnov za

diskontovanje. UtvrĎivanje robnog ekvivalenta za finansijska sredstva nije uvek

jednostavno i zahteva duţi i sloţeniji obračun.

66..1122.. SSrreeddnnjjii tteemmppoo rraazzvviittkkaa ii

ppoorraassttaa ddrruuššttvveennoogg pprrooiizzvvooddaa ii

nnaarrooddnnoogg ddoohhoottkkaa

Za dinamičku analizu vrednosti proizvodnje, odnosno društvenog proizvoda i

nacionalnog dohotka, koriste se pokazatelji dinamike vremenskih serija. Bitno je da

je iskazana realna vrednost proizvodnje, odnosno da su društveni proizvod i narodni

dohodak iskazani u stalnim cenama.


Osnovni pokazatelji dinamike vremenskih serija izraţavaju tempo kojim se kreće

odreĎena pojava u vremenu. Osnovni pokazatelji dinamike posmatrane pojave su60

:

apsolutni porast pojave (APi, i=1,2,...,n),

tempo razvitka ili koeficijent dinamike (TRi, i=1,2,...,n),

tempo porasta (TPi, i=1,2,...,n),

srednji tempo razvitka (STR),

srednji tempo porasta (STP) odnosno geometrijska stopa rasta.

Formule koje se koriste za ove pokazatelje su:

[6-10] Apsolutni porast pojave: yyAP iii 1,

[6-11] Tempo razvitka: y

yLTR

i

iii

1

,

[6-12] Tempo porasta: 1TRTP ii ; y

APTP

i

ii

1 ,

[6-13] Srednji tempo razvitka: 1

log

log 1

n

TRSTR

n

ii

;

log STRSTR=

[6-14] Srednji tempo porasta

(geometrijska stopa rasta):

1STRSTP ,

[6-15] Prognoziranje pojave:

STRyy ii

11 ;

11 loglog logi

i STRy y

log yiyi=

Postoje i drugi metodi za analizu dinamike vremenskih serija, kao što su aritmetička

stopa rasta, razvojna tendencija (trend) i slično.

Primer:



U jednoj zemlji narodni dohodak, po godinama, u hiljadama evra, bio je sledeći:

Godine: 2002. 2003. 2004. 2005. 2006.

Narodni dohodak: 37000 42000 41000 44000 48000

Izračunati pokazatelje dinamike vremenske serije i prognozirati koliki će biti

narodni dohodak u 2007. godini.

Rešenje:

n = 5.

Tabela 6-10

Godina

(X)

Redni

broj

(i)

Narodni

dohodak

(yi)

Apsolutni

porast

(APi)

Tempo

razvitka

(TRi)

Tempo

porasta (TPi) log TRi

1 2 3 4 5 6 7

2002. 1 37000 - - - -

2003. 2 42000 5000 1,13513514 0,13513514 0,05504757

2004. 3 41000 -1000 0,97619048 -0,02380952 -0,01046543

2005. 4 44000 3000 1,07317073 0,07317073 0,03066882

2006. 5 48000 4000 1,09090909 0,09090909 0,03778856

Ukupno - 212000 - - 0,11303951

Apsolutni porast pojave:

Odgovor: Narodni dohodak je u 2003. godini u odnosu na 2002. bio veći za 5000000

evra, u 2004. u odnosu na 2003 manji za 1000000 evra, u 2005. u odnosu na 2004.

veći za 3000000 evra i u 2006 u odnosu na 2005. veća za 4000000 evra.

Tempo razvitka i tempo porasta:

Odgovor: Narodni dohodak je u 2003. godini u odnosu na 2002. bio veći za 13,51%,

u 2004. u odnosu na 2003 manji za 2,38%, u 2005. u odnosu na 2004. veći za 7,32%

i u 2006 u odnosu na 2005. veći za 9,09%.

Srednji tempo razvitka:

log STR = 0,028259878.

Dobijena vrednost se antilogaritmuje i dobija se sledeća vrednost:

STR = 1,067234555 (106,72%).

Odgovor: Srednji tempo razvitka iznosi 106,72%.

Srednji tempo porasta:

STP = 0,0672345555 (6,72%).


Odgovor: Narodni dohodak je u proseku iz godine u godinu rastao za 6,72%.

Prognoziranje pojave:

i =6; y1 = 37000;

log y 6= log37000 + (6−1) • 0,028259878 = 4,709501116,

Antilogaritmovanjem dobijene vrednosti dobija se prognozirana vrednost:

y6 = 51227,25863.

Odgovor: Pod pretpostavkom da narodni dohodak iz godine u godinu raste za

6,72%, u 2007. godiini se moţe očekivati narodni dohodak od 51227259 evra.

66..1133.. KKoonnttrroollaa kkvvaalliitteettaa uu

pprrooiizzvvooddnnjjii

66..1133..11.. PPoojjaamm kkvvaalliitteettaa

Kvalitet proizvoda ima veliki značaj u proizvodnji i predstavlja jedan od ključnih

faktora u konkurenciji na trţištu. Pod kvalitetom proizvoda podrazumevamo skup

svih njegovih osobina koje ispunjavaju odreĎene standarde sa aspekta namene,

funkcionalnosti, pouzdanosti, ekonomičnosti, odrţavanja, estetike itd. Drugim

rečima, kvalitet proizvoda se moţe tumačiti kao stepen do kojeg proizvod

zadovoljava zahteve potrošača. Jedna druga definicija kvaliteta ističe da je to stepen

do kojeg potrošač oseća da proizvod ili usluga zadovoljava njegove potrebe i

očekivanja.

66..1133..22.. SSttaattiissttiiččkkaa kkoonnttrroollaa kkvvaalliitteettaa

U toku proizvodnje preduzeće mora da pronaĎe ravnoteţu izmeĎu nivoa kvaliteta

proizvoda i visine troškova proizvodnje. Potrebno je zapravo pronaći optimalni,

zadovoljavajući nivo kvaliteta koji će biti postignut uz prihvatljiv nivo troškova

proizvodnje.

Oblast statistike koja se bavi metodologijom merenja i utvrĎivanja kvaliteta naziva

se statistička kontrola kvaliteta. Statistička kontrola kvaliteta je sastavni element

procesa masovne proizvodnje, pogotovo u industriji.

Način procene kvaliteta se prilagoĎava specifičnostima proizvodnje svakog

proizvoda. Negde se vrši merenje pri čemu se izraţavaju numeričke karakteristike


proizvoda i usluga, dok se negde jednostavnim posmatranjem izraţavaju atributivne

karakteristike (dobar-loš, ispravan-neispravan i slično). Stepen preciznosti kontrole

kvaliteta se takoĎe razlikuje od jednog do drugog proizvoda. Na primer, jedna od

najstroţijih kontrola kvaliteta se sprovodi u industriji lekova i medicinskog

materijala.

Prema kontinuitetu razlikuju se diskontiunirana i kontinuirana kontrola kvaliteta.

Diskontinuirana kontrola se ne obavlja stalno nego samo u odreĎenim momentima u

toku proizvodnje, s vremena na vreme. Kontinuirana kontrola kvaliteta je

karakteristična za masovnu proizvodnju i ona se obavlja permanentno u unapred

utvrĎenim vremenskim intervalima.

66..1133..33.. SSttaattiissttiiččkkaa kkoonnttrroollaa pprrooiizzvvooddnniihh pprroocceessaa

Cilj statističke kontrole procesa je da smanji varijacije kvaliteta proizvoda u procesu

proizvodnje. Krajnji cilj je kontinuirano poboljšavanje procesa. Najčešće se

statistička kontrola procesa sprovodi u proizvodnji materijalnih dobara, ali se sve

više upotrebljava i za kontrolu pruţanja usluga. Na primer, statistička kontrola

procesa se moţe upotrebiti da bi se smanjilo vreme za dobijanje kredita u bankama

ili čekanje u redovima.

Pre uvoĎenja statističke kontrole procesa, kontrola kvaliteta se bazirala na

inspekcijama. To je značilo da se proizvod kontroliše nakon njegove finalizacije i da

se odstrane neispravni komadi. To je bila akcija na kraju procesa, na izlazu. Ovakav

pristup je skup i zahteva mnogo vremena, jer je neispravni proizvod već napravljen i

on mora da se baci, preraĎuje, popravlja ili prodaje po sniţenoj ceni. Pravi cilj

statističke kontrole kvaliteta je da se spreči pojavljivanje lošeg kvaliteta na vreme, u

toku samog procesa proizvodnje.

Da bi se razumela metodologija statističke kontrole proizvodnog procesa, potrebno

je shvatiti da se varijacije u kvalitetu proizvoda javljaju iz različitih razloga. Izvori

varijacija mogu biti oprema, materijal, radna snaga, metodi i procedure, okruţenje

itd. Potrebno je razlikovati uobičajene i vanredne varijacije proizvodnog procesa.

Zbog toga razlikujemo slučajne i sistematske varijacije kvaliteta proizvoda.

Slučajne varijacije se javljaju usled delovanja mnogobrojnih faktora koji se ponašaju

na slučajan način. One su uobičajene i ne utiču bitno na kvalitet proizvoda, jer su

malog obima, ukoliko menadţment vodi računa faktorima koji ih izazivaju. Na

primer, redovno se odrţava oprema, radnici su prošli adekvatnu obuku za

proizvodnju itd. Slučajne varijacije su zapravo varijacije koje se tolerišu u procesu

proizvodnje.


Sistematske varijacije znatno remete postizanje ţeljenog kvaliteta proizvodnje i vrše

snaţan i štetan uticaj pomerajući celokupni proizodni proces van granica tolerancije.

Javljaju se usled faktora koji nisu predviĎeni u redovnom procesu proizvodnje. Na

primer, kvarovi mašina, loš materijal, neadekvatni izvori energije, loša radna snaga

itd.

Kada je proizvodni proces izloţen samo slučajnim varijacijama, kaţemo da je proces

pod kontrolom. Ukoliko se javljaju sistematske varijacije, onda je proces van

kontrole. Da bi proizvodni proces bio pod kontrolom, potrebno je pronaći faktore

koji izazivaju sistematske varijacije i otkloniti ih. Na taj način proces će biti ponovo

stabilan i u proizvodnji će se dobijati ţeljeni kvalitet proizvoda.

Statististička kontrola kvaliteta je zapravo deo filozofije kako voditi preduzeće. Cela

firma ili organizacija mora biti orijentisana ka jednom cilju: kontinuirano

poboljšavanje kvaliteta proizvoda i usluga.

66..1133..44.. MMeettoodd uuzzoorrkkaa uu ssttaattiissttiiččkkoojj kkoonnttrroollii pprroocceessaa ii

kkoonnttrroollnnee kkaarrttee

Da bi se eliminisali faktori koji izazivaju sistematske varijacije u proizvodnom

procesu, formira se uzorak na izlazu procesa. Prvi korak je da se odabere varijabla

koja će se pratiti, odnosno koja karakteristika procesa će biti analizirana. Nekoliko

grafičkih tehnika, poznatih pod imenom predstatistički alati, se koristi za tu svrhu.

Kad god je to moguće potrebno je izabrati varijablu koja se moţe iskazati

kvantitativno, a ne opisno.

Kada se analizira kvantitativna varijabla, izvodi se zapravo merenje. Formira se

serija uzoraka (podgrupa) u toku odreĎenog vremenskog perioda. Svaka podrupa se

sastoji od nekoliko jedinica za koje se utvrĎuje vrednost obeleţja. Podgrupe obično

imaju od 2 do 6 jedinica. Za svaku podgrupu izračunavaju se statistike uzorka (na

primer, aritmetička sredina i interval varijacije) i te statistike se prikazuju na

dijagramu gde se vidi njihova promena u toku vremena. UporeĎivanjem tačaka na

dijagramu, nadamo se da ćemo otkriti neobične varijacije u procesu proizvodnje.

Svaka podgrupa se formira u kratkom vremenskom periodu, odnosno u periodu u

kojem ne dolazi do velikih operativnih promena u procesu. Drugim rečima,

formiraju se racionalne podgrupe.

U cilju formiranja racionalnih podgrupa, mora se doneti odluka sa kojom

učestalošću (frekvencijom) ih treba formirati. Na primer, moţemo formirati

podgrupe svakih 15 minuta, svakog sata, jednom dnevno. U suštini, bitno je da se

grupe formiraju dovoljno često da bi se otkrile značajnije promene u procesu.


Kada se utvrdi učestalost formiranja podrgupa, potrebno je utvrditi njihovu veličinu,

odnosno broj jedinica posmatranja koje će biti posmatrane. Potrebno je utvrditi i

način izbora jedinica u uzorak, odnosno podgrupu. Preporučuje se da broj jedinica u

podrgupama bude konstantan. Ako se veličina podgrupe obeleţi sa n, najčešće se n

kreće oko 5 jedinica. Ilustracije radi, pretpostavimo da se u podgrupe izabira po 5

jedinica svakog sata na kraju procesa (output-u), odnosno kod mašine koja pravi 100

jedinica proizvoda svakog sata. Podgupe se mogu formirati u kontinuitetu,

periodično ili slučajnim izborom jedinica. Ako se podgrupe formiraju u kontinuitetu,

moţemo uzimati u uzorak prvih 5 jedinica proizvoda na početku svakog sata rada

mašine. U ovom slučaju uslovi rada mašine i ostali faktori će biti konstantni u

okviru svake podgrupe. Ovaj način pruţa „zamrznutu sliku“ procesa u odreĎenom

momentu. Varijacije unutar podgrupe na ovaj način su svedene na minimum. Ako se

podrgupe formiraju periodično, 5 jedinica proizvoda koji se uzimaju u podgrupu

uzimaće se svakog sata, ali ne uvek u isto vreme u okviru sata. Bitno je da se u

ovom slučaju uzme 5 jedinica koje su proizvedene jedna za drugom. Kod slučajnog

izbora jedinica proizvoda, na slučajan način se bira 5 jedinica svakog sata, ali one ne

moraju biti proizvedene uzastopno.

Opšte je pravilo da se za dobru statističku kontrolu mora formirati barem 20

podgrupa. Na taj način dolazi se do pouzdanih procena aritmetičke sredine i

varijabilnosti procesa proizvodnje.

Nakon formiranja podgrupa pristupa se merenju izabranih jedinica posmatranja i

izračunavanju statistika uzorka (aritmetičke sredine, intervala varijacije, proporcije i

slično). Izračunate statistike uzorka se prikazuju grafički da bi se utvrdile

performanse procesa. Konstruisani dijagrami se nazivaju kontrolne karte. Sada je

potrebno odgovoriti na osnovno pitanje: Da li varijacije koje se uočavaju na

grafikonu nastaju kao rezultat slučajnih ili sistematskih varijacija proizvodnog

procesa? Ova faza se naziva statistički monitoring procesa. Posmatranjem kontrolnih

karti smanjuje se mogućnost da se donese pogrešna odluka o tome da li treba

preduzeti korigovanje proizvodnog procesa ili ne.

Na kontrolnim kartama postoji centralna linija i dve kontrolne granice (gornja i

donja). Centralna linija predstavlja prosečnu vrednost proizvodnog procesa kada je

on u stanju statističke kontrole, odnosno kada postoje samo slučajne varijacije.

Gornja i donja granica su predstavljene horizontalnim linijama. Kada je proces pod

kontrolom, gotovo sve tačke će se nalaziti unutar tih granica. U praksi kontrolne

granice se koriste na sledeći način:

Ako su sve posmatrane podgrupe, odnosno njihove tačke na dijagramu,

izmeĎu donje i gornje granice, imamo dokaz da ne postoje sistematske

varijacije i moţemo pretpostaviti da je proizvodni proces pod kontrolom.

U ovom slučaju postoje samo slučajne varijacije i nema potrebe da se


preduzimaju bilo kakve akcije za korigovanje proizvodnog procesa.

Postoji izuzetak od ovog pravila, a to je kada postoji neuobičajeno

grupisanje tačaka unutar granica, o čemu će biti reči kasnije.

Ukoliko je neka od tačaka van kontrolnih granica, onda imamo dokaz da

je proizvodni proces van kontrole zbog sistemskih varijacija. U tom

slučaju potrebno je preduzeti odgovarajuću akciju za korigovanje procesa

proizvodnje.

Mora se istaći značajnost dokumentovanja celog procesa formiranja podgrupa.

Vreme uzimanja podgrupa se evidentira, a takoĎe se evidentira i lice koje je izvršilo

uzorkovanje. Svaka promena u proizvodnom procesu (resetovanje mašina,

podešavanje, promena smene, operatera itd.) mora se zabeleţiti. Svaki potencijalni

uzrok varijacija proizvodnog procesa mora se pratiti.

66..1133..44..11.. x ii RR kkaarrttee

x i R karte su kontrolne karte koje se najčešće koriste za statističku kontrolu

proizvodnog procesa. Aritmetičke sredine podgrupa su prikazane na x kartama, dok

su intervali varijacija prikazani na R kartama (R je oznaka za „range“ na

engleskom). Na x kartama se posmatra odstupanje aritmetičkih sredina podgrupa

od aritmetičke sredine proizvodnog procesa i cilj je da su odstupanja od ţeljenog

nivoa minimalna. R karte se koriste da bi se utvrdio obim varijabiliteta procesa oko

ţeljenog nivoa. Vaţno je da se obe karte koriste zajedno, jer se samo tako dolazi do

potpune informacije. Postoje i takozvane s karte koje prikazuju standardne devijacije

podgrupa. Ipak, u praksi preovlaĎuje upotreba x i R karti, jer su razumljivije za lica

koja nemaju odgovarajuće matematičko obrazovanje.

Polazi se od pretpostavke da je populacija, odnosno osnovni skup koji čine sve

jedinice koje nastaju u procesu proizvodnje, imaju normalnu raspodelu sa

aritmetičkom sredinom μ i standardnom devijacijom σ. TakoĎe se polazi od

pretpostavke da su višestuka merenja proizvodnog procesa meĎusobno statistički

nezavisna. Prema tome, ako μ i σ ostanu konstantni tokom vremena, distribucija

aritmetičkih sredina podgrupa u bilo kom periodu je normalno distribuirana za

aritmetičkom sredinom μ i standardnom devijacijom n . Iz toga se zaključuje da

u bilo kom periodu 99,73% svih vrednosti aritmetičkih sredina uzoraka je u

sledećem intervalu:

[6-16] Interval poverenja nn 3,3 .

Na osnovu navedenog moguće je utvrditi centralnu liniju u visini aritmetičke sredine

osnovnog skupa μ kao i donju i gornju granicu tolerancije proizvodnog procesa:


[6-17] Donja granica tolerancije nLCLX 3 ,

[6-18] Gornja granica tolerancije nUCLX 3 .

Ukoliko je proizvodni proces pod kontrolom, odnosno μ i σ ostanu konstantni tokom

vremena, sledi da su μ i σ aritmetička sredina i standardna devijacija svih mogućih

merenja procesa. Iz tog razloga, μ se naziva aritmetička sredina proizvodnog

procesa, a σ standardna devijacija proizvodnog procesa. Pošto u većem broju

slučajeva u stvarnosti nije moguće utvrditi stvarnu vrednost μ i σ, njihova vrednost

se mora procenjivati. Ako je proizvodni proces pod kontrolom, odgovarajuća ocena

aritmetičke sredine procesa μ je x , odnosno aritmetička sredina aritmetičkih sredina

podgrupa. Iz toga sledi da je centralna linija na kontrolnoj x karti jednaka vrednosti

x .

Slika 6-1: Prikaz kontrolne karte sa donjom (LCL) i gornjom (UCL) granicom (strelica

pokazuje podgrupu koja je van granica tolerancije)61

Kontrolne granice x karte se, prema tome, dobijaju na sledeći način:

[6-19] Donja granica tolerancije Rnd

xn

dRxLCL x

2

2 33 ,

61 The Balanced Scorecard Institute, Basic tool for process improvement (februar 2007,

http://www.balancedscorecard.org/files/control.pdf)


[6-20] Gornja granica tolerancije Rnd

xn

dRxUCL x

2

2 33 ,

[6-21] Konstanta kontrolne karte nd

A2

2

3,

[6-22] Korigovana donja granica

tolerancije RAxLCL x 2 ,

[6-23] Korigovana gornja granica

tolerancije RAxUCL x 2 ,

gde je:

R - aritmetička sredina intervala varijacije svih podgrupa.

Kako pokazuje formula za konstantu kontrolne karte A2, kontrolna karta zavisi od

veličine podgrupe n. Vrednosti za A2 su date u tabeli broj 6-11.

Centralna linija kod R karti je R , dok se donja i gornja granica tolerancije

izračunavaju na sledeći način:

[6-24] Donja granica tolerancije RDLCLR 3 ,

[6-25] Gornja granica tolerancije RDUCLR 4 ,

gde su D3 i D4 konstante kontrolne karte koje su date u tabeli broj 6-11.


Tabela 6-11: Konstante kontrolnih x i R karti

Konstante za aritmetičku sredinu x Konstante za interval poverenja

(R)

Veličina

podgrupe

n

Faktori za

granice

tolerancije

A2

Delilac za ocenu

standardne

devijacije

d2

Faktori granica tolerancije

D3 D4

2 1,880 1,128 - 3,267

3 1,023 1,693 - 2,574

4 0,729 20,59 - 2,282

5 0,577 2,326 - 2,114

6 0,483 2,534 - 2,004

7 0,419 2,704 0,076 1,924

8 0,373 2,847 0,136 1,864

9 0,337 2,970 0,184 1,816

10 0,308 3,078 0,223 1,777

11 0,285 3,173 0,256 1,744

12 0,266 3,258 0,283 1,717

13 0,249 3,336 0,307 1,693

14 0,235 3,407 0,328 1,672

15 0,223 3,472 0,347 1,653

16 0,212 3,532 0,363 1,637

17 0,203 3,588 0,378 1,622

18 0,194 3,640 0,391 1,608

19 0,187 3,689 0,403 1,597

20 0,180 3,735 0,415 1,585

21 0,173 3,778 0,425 1,575

22 0,167 3,819 0,434 1,566

23 0,162 3,858 0,443 1,557

24 0,157 3,895 0,451 1,548

25 0,153 3,931 0,459 1,541

Granice tolerancije koje se izračunavaju prvi put nazivaju se probnim granicama.

Teoretski, granice tolerancije bi trebalo da su izračunate na osnovu podgrupa koje su

prikupljene kada je proizvodni proces bio pod statističkom kontrolom. MeĎutim,

nemoguće je znati da li je proces pod kontrolom pre nego što su kontruisane

kontrolne karte. Nakon izrade x i R karti, ako je proces pod kontrolom, ove karte se

mogu koristiti za monitoring proizvodnog procesa. Ako karte pokaţu da proizvodni

proces nije pod statističkom kontrolom (na primer, odreĎene tačke na dijagramu su

van granica tolerancije), moramo pronaći i eliminisati sistematska odstupanja pre


nego što izračunamo granice tolerancije na osnovu kojih će se vršiti monitoring

proizvodnog procesa.

Da bi se proces analize pojednostavio, ona počinje sa izradom R karti, koje pokazuju

samo promene u varijaciji proizvodnog procesa. To znači da se prvo identifikuju i

eliminišu sistematske varijacije prikazane na R karti, pa se tek onda pristupa izradi

x karti. Eliminisanje sistematskih varijacija se vrši tako što se isključuju iz

proračuna one podgrupe kod kojih se javlja odstupanje van kontrolnih granica, pa se

ponovo izraĎuje nova R karta. Ovaj postupak se ponavlja sve dok se ne dobije

proces unutar granica tolerancije.

Potrebno je istaći, da iako proizvodni proces moţe biti pod kontrolom, to ne znači da

se automatski dobijaju proizvodi koji zadovoljavaju potrebe potrošača. Bez obzira

što su eliminisani faktori koji izazivaju sistematske varijacije, slučajne varijacije

mogu biti toliko značajne da i dalje remete normalno odvijanje proizvodnog procesa.

Jednom napravljene x i R karte se koriste za monitoring (nadziranje, posmatranje)

procesa proizvodnje i one se periodično revidiraju ponavljanjem njihovog

izračunavanja. Ukoliko se otkriju faktori koji izazivaju sistematske varijacije, na

scenu stupa menadţment koji preduzima mere da se ti faktori otklone. Na primer, da

se iz proizvodnje eliminišu loše sirovine ili da se popravi defektna mašina i slično.

Radnici u proizvodnji ne prihvataju lako česte statističke kontrole kvaliteta, pa je

potrebno da menadţment bude umeren u učestalosti njene primene.

Ponekad su uzroci sistematskih varijacija takvi da ih nije moguće odstraniti iz

proizvodnog procesa iako su identifikovani. Ukoliko kvalitet proizvoda nije

preterano ugroţen, kontrolne karte se izraĎuju bez obzira na postojeće uzroke, tako

što se eliminišu iz izračunavanja one grupe kod kojih se javilo sistematsko

odstupanje ili se jednostavno za statističku kontrolu koriste probne kontrolne karte

izraĎene na početku analize.

Procedura statističke kontrole kvaliteta upotrebom x i R karti bi se mogla prikazati

na sledeći način:

Neophodno je izraĎivanje obe kontrolne karte ( x i R) da bi se analizirao

proizvodni proces.

Analiza počinje izradom R karti: a) pronalaţenje i eliminisanje faktora

sistematskih varijacija b) revidiranje kontrolnih granica x i R karti,

isključivanje iz analize podgrupa koje sadrţe sistematske varijacije c)

provera revidiranih R karti d) ponavljanje prethodna tri koraka sve dok se

ne postigne statistička kontrola.

Kada R karte pokazuju statističku kontrolu, x karte mogu da se podvrgnu

pouzdanoj analizi: a) pronalaţenje i eliminisanje faktora sistematskih

varijacija b) revidiranje kontrolnih granica x i R karti, izbacivanje iz


analize podgrupa koje sadrţe sistematske varijacije c) provera revidiranih

x i R karti d) ponavljanje prethodna tri koraka sve dok se ne postigne

statistička kontrola.

Nakon konačno izraĎenih x i R karti, koriste se kontrolne granice za

monitoring procesa: a) u dijagram se ucrtavaju nove podgrupe b) ako je

na bilo kojoj od kontrolnih karti došlo do sistematskih varijacija pristupa

se korektivnoj akciji nad proizvodnim procesom.

x i R karte se periodično aţuriraju koristeći nove podgrupe.

Kada doĎe do većih promena u proizvodnom procesu, obavezno ponovo

izraditi x i R karte.


77.. MMaakkrrooeekkoonnoommsskkii

bbiillaannssii ii

nnaacciioonnaallnnii rraaččuunnii

77..11.. PPoojjaamm ii uullooggaa

mmaakkrrooeekkoonnoommsskkiihh bbiillaannssaa

Kroz strukturu društvenog proizvoda i narodnog dohotka prikazuje se ekonomska

struktura jedne zemlje. Drugim rečima, posmatranje odreĎenih ekonomskih

kategorija se vrši na sintetički način. Izračunava se čitav niz makroekonomskih

veličina na kojima se zasniva ekonomska i statistička analiza. Obim ostvarene

proizvodje se posmatra kroz vrednosti društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka.

Raščlanjivanjem društvenog proizvoda i narodnog dohotka dobija se niz podataka o

proizvodnji, raspodeli, razmeni i potrošnji na globalnom nivou. Analiza agregata

moţe da se posmatra i po različitim delatnostima ili teritorijalnim jedinicama. Kada

se u analizu unese i dinamička analiza proizvodnje, dobijaju se vaţne informacije za

utvrĎivanje dostignutog nivoa ekonomskog razvoja društva.

Svi elementi koji su navedeni, kao i njihova struktura, prikazani su na jednom

mestu, u makroekonomskim bilansima odnosno društvenim računima.

Makroekonomski bilansi predstavljaju analitičku osnovu za ekonomsko-statističku

analizu društva. Oni predstavljaju prikaz ekonomske aktivnosti jedne zemlje kroz

kvantitativni izraz i nastali su logičkim povezivanjem privrednih bilansa.

„Makroekonomski bilansi, pre svega, daju kvantitativan opis ukupne ekonomske

aktivnosti zemlje, obezbeĎuju kompleksnu analizu ukupnih zbivanja u privredi u

svim fazama razvoja, otkrivaju razvojne tendencije, odnosno zakonitosti privrednog

razvoja i meĎusobnu zavisnost i uslovljenost pojedinih faza i delova privrednog

razvoja. Znači, oni predstavljaju instrument kvantitativne analize stanja i kretanja


privrednog razvoja. Makroekonomski bilansi kao metod kvantitativnog prikazivanja

i analize ekonomske aktivnosti predstavljaju, u stvari, kvantifikaciju postavki

ekonomske teorije. Ekonomska aktivnost prikazana je u makroekonomskim

bilansima na svodan i sintetički način.“62

Postoje četiri sistema makroekonomskih bilansa:

Bilans raspodele društvenog proizvoda,

Tabela meĎusobnih odnosa privrednih delatnosti (input-output),

Sistem finansijskih (novčanih) tokova,

Bilans društvenog bogatstva.

Navedeni bilansi daju zajedno integralnu sliku ekonomije jedne zemlje.

77..22.. BBiillaannss rraassppooddeellee ddrruuššttvveennoogg

pprrooiizzvvooddaa

Bilans raspodele društvenog proizvoda ima zadatak da prati i brojčano iskazuje

tekuću ekonomsku aktivnost privrede, odnosno proizvodnje, potrošnje akumulacije i

odnosa sa inostranstvom. Ovaj bilans se još naziva i bilans formiranja, raspodele i

upotrebe društvenog proizvoda. On na globalan način posmatra sve segmente tekuće

ekonomske, privredne aktivnosti po izvorima stvaranja, zatim proces raspodele,

preraspodele i krajnje upotrebe društvenog proizvoda.

Tekuća ekonomska aktivnost se posmatra uglavnom preko tekućih transakcija,

odnosno kroz proizvodnju novih vrednosti u datom periodu. Izvori podataka o

tekućim informacijama su knjigovodstvene evidencije preduzeća, pre svega bilans

uspeha.

U makroekonomskim bilansima se nastavlja sa poštovanjem knjigovodstvenih

principa, kao i u preduzećima. To znači da se primenjuje sistem dvojnog

knjigovodstva, gde se svaka ekonomska transakcija evidentira dva puta, jednom kao

rashod, a drugi put kao prihod. Kroz primenu knjigovodstvenih principa prikazana je

bruto-novčana ravnoteţa u privredi koja se zasniva na tekućim transakcijama

procesa proizvodnje, raspodele i potrošnje.

Nosioci transakcija su grupisani u sektore u bilansu raspodele društvenog proizvoda,

i to s obzirom na oblike ekonomske aktivnosti (proizvodnja, potrošnja i


Beogradu, strana 268


akumulacija). Svaka od ovih aktivnosti ima svoj račun. Sektori se dalje grupišu

prema funkcijama koju imaju u sistemu društvene reprodukcije, odnosno na sektor

proizvodnje, sektor stanovništva, sektor neproizvodnih delatnosti, sektor investicija i

sektor odnosa sa inostranstvom. Ovaj institucionalni princip podele sektora grupiše

privredne subjekte kao finansijske celine.

Na osnovu navedenih sektora, formirano je i šest osnovnih računa iz kojih se sastoji

bilans raspodele društvenog proizvoda:

Bilans proizvodnih delatnosti (ukupni privredni bilans),

Bilans primanja i izdavanja stanovništva,

Bilans neproizvodnih delatnosti,

Bilans tekuće potrošnje,

Bilans investicija,

Bilans odnosa sa inostranstvom.

Bilans proizvodnih delatnosti kroz uporedno prikazivanje novčanih i robnih

tokova pokazuje strukturu društvenog proizvoda po prvoj i konačnoj raspodeli,

odnosno proces njegovog formiranja i raspodele. Na levoj strani bilansa se nalazi

novčani tok, odnosno struktura društvenog proizvoda po prihodnom metod, dok se

na desnoj strani nalazi robni tok, odnosno struktura društvenog proizvoda po

rashodnom metodu.

Prihodna strana bilansa proizvodnih delatnosti sadrţi informacije o ukupnim

novčanim sredstvima i njihovom rasporedu po pojedinim kategorijama. Vrednosna

struktura ostvarene proizvodnje pokazuje kako je izvršena raspodela društvenog

proizvoda i narodnog dohotka izmeĎu proizvoĎača i vanprivrednih delatnosti. U

obliku novčanih dohodaka, narodni dohodak se raspodeljuje na sledeći način:

sredstva proizvoĎača (zarade, sredstva zajedničke potrošnje i

akumulacija)

sredstva za opšte-društvene potrebe koja se prerasporeĎuju preko

finansijskog sistema (porezi, takse, kamate, premije i slično) društveno-

političkim zajednicama i finansijskim organizacijama, zatim preko

plaćanja neproizvodnih usluga i preko bruto zarada zaposlenih u

vanprivrednim delatnostima.

Pored navedene preraspodele prikazuje se i amortizacija osnovnih proizvodnih

fondova, koja u zbiru sa narodnim dohotkom čini društveni proizvod. Društveni

proizvod uvećan za materijalne troškove čini društveni bruto proizvod.

Na desnoj, rashodnoj strani bilansa proizvodnih delatnosti prikazana je struktura

društvenog proizvoda po rashodnom metodu, na sledeći način:

[7-1] Struktura društvenog proizvoda F = Ci + Co + I + (E-U)


gde je:

F – društveni proizvod,

Ci – lična potrošnja stanovništva,

Co – materijalni rashodi opšte-društvene potrošnje,

I – bruto investicije u osnovna i obrtna sredstva,

E – izvoz,

U – uvoz.

Na desnoj strani bilansa nalazi se i vrednost utrošenog reprodukcionog materijala

(R). Društveni bruto proizvod se dobija sabiranjem društvenog proizvoda i

reprodukcionog materijala (F+R) čime se postiţe ravnoteţa sa levom stranom

računa.

Uz bilans proizvodnih delatnosti nalaze se i dodatni bilansi koji doprinose dubljoj

analizi. Tu se nalaze obračuni društvenog proizvoda i narodnog dohotka u stalnim

cenama kao i dinamika društvenog proizvoda (za celu privredu i pojedine

delatnosti), zatim obračuni različitih aspekata proizvodne aktivnosti izraţeni u

tekućim cenama, prikazi raspodele realizovanog dohotka i neto proizvoda subjekata

u privredi, struktura društvenog bruto proizvoda prema sektorima svojine itd.

Bilans primanja i izdavanja stanovništva prikazuje ličnu potrošnju stanovništva

koja je uslovljena ukupnim primanjima i raspoloţivim robnim fondovima za ličnu

potrošnju.

Na levoj, prihodnoj strani bilansa je prikazan novčani tok, odnosno kupovni fondovi

stanovištva koje čine sva primanja koja potiču iz primarne raspodele i preraspodele

proizvedene vrednosti. Tu su i primanja zaposlenih u neproizvodnim delatnostima,

prihodi po osnovu socijalnog osiguranja i socijalne zaštite, ostala transferna

primanja stanovništva i primanja iz inostranstva. Moţe se reći da se prihodi

stanovništva zapravo sastoje od zarada zaposlenih u privredi i transfernih prihoda,

jer tranferni prihodi obuhvataju sve ostale prihode nastale prelivanjem.

Na desnoj, rashodnoj strani bilansa, prikazana je struktura izdataka za sledeće

namene:

1. sredstva za ličnu potrošnju,

2. neproizvodne usluge i plaćeni porezi, doprinosi, takse i slično,

3. sredstva za investicije,

4. štednja stanovništva.

Dodatni bilansi koji omogućavaju dublju analizu prikazuju ličnu potrošnju u stalnim

cenama i njenu dinamiku, zatim novčana sredstva stanovništva koja su upotrebljena


za podmirenje lične potrošnje stanovništva, struktura robnih fondova koji su

namenjeni potrošnji od strane stanovništva, lična potrošnja po grupama i

podgrupama namene i izvorima snabdevanja, lična potrošnja po osnovnim

namenama i izvorima snabdevanja, zbirni pregled lične potrošnje, potrošnja

prehrambenih proizvoda po stanovniku, potrošnja industrijskih proizvoda.

Bilans neproizvodnih delatnosti obuhvata formiranje sredstava i njihovu upotrebu

u sferi neproizvodnih delatnosti koje sluţe za zadovoljenje opšte-društvenih potreba

stanovništva i ostalih neproizvodnih usluga. U neproizvodne delatnosti spadaju

društvene delatnosti, drţava, finansijske organizacije, lične usluge stanovništva itd.

Aktivnosti koje se obavljaju u okviru ovih delatnosti su sledeće:

opšte usluge koje se ne mogu celishodno i ekonomično obavljati na drugi

način,

poslovi drţavne uprave,

kreiranje i sprovoĎenje ekonomske i socijalne politike.

Tu spadaju obrazovanje, nauka, drţavna uprava, umetnost i kultura, zdravstvo,

socijalna zaštita, narodna odbrana, bankarstvo i finansije i slično.

Na desnoj, prihodnoj strani bilansa neproizvodnih delatnosti prikazani su izvori

prihoda neproizvodnih delatnosti, odnosno transferi u vidu poreza, doprinosa, taksi,

carina, premija osiguranja i slično. Primanja su grupisana po izvorima na sledeći

način:

primanja od neproizvodnih delatnosti,

primanja od stanovništva,

primanja po osnovu meĎusobnih transakcija neproizvodnih delatnosti.

Na levoj, rashodnoj strani bilansa neproizvodnih delatnosti nalaze se dve grupe

rashoda. Prvu grupu čine plate zaposlenih u neproizvodnim delatnostima, isplate

stanovništu po osnovu socijalnog osiguranja i kamate isplaćene stanovništvu. U

drugu grupu rashoda spadaju materijalni rashodi, a to su materijalni rashodi

društvenih delatnosti, drţavne uprave, banaka, osiguravajućih preduzeća, sredstava

za investicije, intervencije u privredi i amortizacija osnovnih fondova neproizvodnih

delatnosti.

I ovde postoje dopunski bilansi koji prikazuju prihode i rashode po vanprivrednim

delatnostima.

Bilans neproizvodne odnosno tekuće potrošnje pokazuje robno-novčanu

ravnoteţu u tekućoj potrošnji kroz poreĎenje robnih fondova lične i opšte-društvene

potrošnje i odgovarajućih kupovnih fondova. Pored toga, ovaj bilans daje globalni

prikaz tekuće potrošnje zemlje da bi se ovaj vid potrošnje razdvojio od investicione

potrošnje.


Na desnoj, prihodnoj strani bilansa prikazana su utrošena sredstva stanovništva i

materijalni rashodi neproizvodnih delatnosti. To su drugim rečima kupovni fondovi

za finansiranje potrošnje materijalnih proizvoda i proizvodnih usluga u ovim

sektorima.

Na levoj, rashodnoj strani bilansa nalaze se robni fondovi lične i opšte-društvene

potrošnje sa specifikacijom po grupama proizvoda.

Bilans investicija ima zadatak da prikaţe odvijanje procesa proširene reprodukcije u

zemlji. Na desnoj, prihodnoj strani bilansa prikazana je struktura izvora sredstava za

finansiranje investicija. Tu se nalaze sledeće kategorije:

amortizacija u osnovne fondove,

sredstva za akumulaciju,

sredstva neproizvodnih delatnosti,

sredstva stanovništva,

neto zaduţenje u inostranstvu.

Na levoj, rashodnoj strani bilansa prikazana je struktura materijalnih ulaganja u

osnovne i obrtne fondove.

Dodatne tabele obuhvataju detaljnije podatke o investicijama uključujući njihovu

dinamiku i strukturu po nameni, karakteru gradnje, tehničkoj strukturi, efektima na

proizvodnju i zaposlenost itd.

Bilans odnosa sa inostranstvom prikazuje sve tekuće transakcije koje su proistekle

iz odnosa sa inostranstvom. Bilansna ravnoteţa unutar zemlje nije moguća ako se ne

uključe i transakcije sa inostranstvom. Bilans odnosa sa inostranstvom se razlikuje

od ostalih bilansa, jer kod njega nisu strogo odvojeni novčani i robni tokovi.

Na levoj, prihodnoj strani bilansa nalaze se izvoz roba i usluga i transferna primanja

iz inostranstva. Transferna primanja od inostranstva se sastoje od doznaka i ostalih

primanja stanovništva i transfernih primanja neproizvodnih delatnosti (naplaćene

kamate i slično).

Na desnoj, rashodnoj strani bilansa nalaze se uvoz robe i usluga i transferna plaćanja

prema inostranstvu. Transferna plaćanja prema inostranstvu obuhvataju plaćanja

stanovništva i transferna izdvajanja neproizvodnih delatnosti (plaćanje kamata i

slično). Saldo bilansa plaćanja predstavlja razliku koja se javlja izmeĎu prihodne i

rashodne strane i on dovodi dve strane u ravnoteţu. Ukoliko je rashodna strana veća,

to znači da postoji neto zaduţenje u inostranstvu, a u suprotnom slučaju postoji

višak na tekućem računu.

Tabela međusobnih odnosa privrednih delatnosti (input-output tabela,

međusektorska tabela) predstavlja statističku osnovu za analizu procesa

reprodukcije. To je kompleksni bilans privredni aktivnosti koji prikazuje detaljnu


strukturu proizvodnje raspodele, razmene i potrošnje. Njen osnovni zadatak je da

pruţi elemente za utvrĎivanje meĎusobnih odnosa privrednih delatnosti. Aktivnost

cele privrede je podeljena na sektore i to tako da postoji dvostruka zavisnost kroz

isporuke proizvoda drugim sektorima i nabavke sredstava za proizvodnju tih istih

proizvoda.

Metod analize meĎusektorskih odnosa uz pomoć tabele polazi od homogenosti i

jednoznačnosti proizvodnih sektora i sveukupnog prikaza svih tokova proizvodnje,

potrošnje i primarne raspodele. U nacionalnim meĎusektorskim tabelama,

proizvodni sektori su definisani prema funkcionalnom principu, odnosno principu

čistih delatnosti, gde je osnovna jedinica statističkog posmatranja proizvod.

Vrednost sredstava koja su raspodeljena i koja se sastoje od meĎufazne proizvodnje

i finalne potrošnje jednaka je raspoloţivim sredstvima (proizvodna potrošnja, lični

dohoci, amortizacija, višak proizvodnje i uvoz). Redovi tabele sadrţe isporuke

sektora pojedinačno drugim sektorima, a kolone vrednost nabavki od drugih sektora.

Zbirevi po redovima i kolonama su na taj način izjednačeni, kako za sektor tako i za

celu privredu.

Sve cene u meĎusektorskim tabelama se iskazuju po tekućoj vrednosti. Cene koje se

koriste u obračunu za utvrĎivanje vrednosti za pojedine tokove u proizvodnji i

njenoj namenskoj raspodeli mogu biti cene proizvoĎača i nabavne cene. Cena

proizvoĎača je ona cena koju proizvoĎač ostvaruje prilikom prodaje, dok nabavna

cena u sebe uključuje još i troškove transporta,trgovinske marţe i slično.

MeĎusektorske tabele se izraĎuju na nacionalnom, regionalnom i meĎuregionalnom

nivou.

Bilans društvenog bogatstva bi trebalo da sadrţi osnovne informacije o

društvenom bogatstvu čime bi se lakše definisali pravci analize ekonomskog

razvoja. Društveno bogatstvo sadrţi postojeće kapacitete zemlje čime je odreĎen

mogući obim proizvodnje i zadovoljenje trajnih potreba društva. MeĎutim, bilans

društvenog bogatstva nije uraĎen ni metodološki ni praktično zbog svoje velike

sloţenosti. Postojali su pojedinačni pokušaji procene nacionalnog bogatstva

Jugoslavije, ali u okviru sluţbe privrednih bilansa statističkog zavoda on se ne

izraĎuje.


77..33.. SSiisstteemm nnaacciioonnaallnniihh rraaččuunnaa

UUjjeeddiinnjjeenniihh NNaacciijjaa

Sistem nacionalnih računa predstavlja celovit i skladno povezan skup

makroekonomskih bilansa i tabela zasnovan na meĎunarodno definisanim

kriterijumima. Osnovna svrha Sistema nacionalnih računa je u što detaljnijem i

sistematičnijem prikazivanju svih ekonomskih aktivnosti jedne zemlje. Integralni

Sistem nacionalnih računa obezbeĎuje potpune informacije o celoj privredi,

uključujući informacije o sredstvima, novčanim tokovima i nacionalnom bogatstvu.

Prikazani su osnovni ekonomski odnosi i glavni agregati, koji karakterišu dinamiku i

strukturu ekonomskog razvoja.

Sistem nacionalnih računa je metodološki zasnovan na obračunu proizvodnje po

široj koncepciji i prati aktivnost privrednih subjekata po sektorima i zbirno. Sektori

su formirani prema meĎunarodnoj klasifikaciji delatnosti u kojoj nema razgraničenja

na proizvodne i neproizvodne delatnosti. Velika paţnja je posvećena tome da Sistem

ne bude preopširan ili suviše uprošćen. Velikim uprošćavanjem izgubio bi se veliki

broj vaţnih informacija o ekonomskim aktivnostima, a s druge strane preveliki

Sistem bi ograničio analitičku vrednost sa aspekta korisnika.

Sistem nacionalnih računa ima primenu pre svega kao osnova za voĎenje

ekonomske politike zemlje i njenih teritorijalnih jedinica. Pored toga, on je osnov za

makroekonomsku analizu jer pruţa konzistentne i integrisane podatke o privredni

zemlje. Treće, kao meĎunarodno prihvaćeni standard, Sistem pruţa mogućnost da se

na istim metodološkim osnovama lakše uporeĎuju podaci različitih zemalja i regiona

u svetu.

Prvi nacionalni računi su se pojavili posle velike ekonomske krize 1929. godine, da

bi se posle pozitivnih iskustava u Velikoj Britaniji, Norveškoj, SAD-u i Holandiji

počeli izraĎivati i u drugim zemljama i meĎunarodnim organizacijama.

U 1993. godini izraĎen je Sistem nacionalnih računa 1993 (SNA93) kao rezultat

saradnje Ujedinjenih nacija, OECD-a, Evropske zajednice, Svetske banke i

MeĎunarodnog monetarnog fonda. Cilj je bio da se svim zemljama omogući

konstrukcija novog sistema nacionalnih računa i revizija postojećih. U 1995. godini

je formulisan Evropski sistem računa 1995 (ESA95) koji su izdati od strane

Evropske komisije (EUROSTAT), MeĎunarodnog monetarnog fonda, OECD-a,

Ujedinjenih nacija i Svetske banke. SNA93 i ESA95 predstavljaju metodološki

okvir obračuna nacionalnih računa Republike Srbije.

Predmet posmatranja nacionalnih računa UN su proizvodnja, raspodela i potrošnja

dobara i usluga, sagledani na osnovu transakcija finalnih proizvoda. Posmatranjem


transakcija samo finalnih proizvoda izbegava se višestruko sabiranje vrednosti

meĎufaznih proizvoda. Makroekonomska analiza se zasniva na dva osnovna

makroekonomska agregata, na društvenom bruto proizvodu i narodnom dohotku.

Transakcije u sistemu nacionalnih računa su podeljene na sledeći način:

transakcije dobara i usluga (domaća proizvodnja i uvoz) i njihova

upotreba (meĎufazna, finalna i investiciona potrošnja plus izvoz),

transakcije raspodele kojima se novostvorena vrednost deli na rad, kapital

i drţavu, uključujući i preraspodelu dohotka i bogatstva,

finansijske transakcije koje obuhvataju nabavku neto finansijske imovine

ili obaveze posredstvom finansijskih instrumenata.

Ostali tokovi koji nisu obuhvaćeni u prethodne tri grupe obuhvataju promene obima

i vrednosti imovine i potraţivanja koja nisu posledica transakcija (amortizacija,

prirodni izvori i njihova upotreba, nepogode i politički dogaĎaji, dobici ili gubici

vlasnika zbog promena cena).

Nosioci ekonomske aktivnosti se grupišu u institucionalne jedinice i sektore:

Nefinansijski odnosno proizvoĎački sektor koji čine privredni subjekti

angaţovani u proizvodnji roba u nefinansijskih usluga za trţište. Tu

spadaju privatne i javne korporacije, zadruge, ortačka preduzeća, javna

preduzeća, nekomercijalne organizacije koje pruţaju usluge privrednim

subjektima koja upravljaju i usmeravaju grupu kompanija (holding

kompanije).Osnovni izvor sredstava ovog sektora je proizvodnja dobara i

usluga.

Finansijski sektor koji čine institucije angaţovane u oblasti finansijskog

poslovanja ili drugim finansijskim aktivnostima. Tu spadaju centralna

banka i druge monetarne institucije kao i osiguravajuće institucije.

Sektor drţave u kojem se nalaze institucionalne jedinice koje pored

političkih funkcija vrše usluge preraspodele narodnog dohotka i

društvenog bogatstva u sferi potrošnje. Tu se nalaze drţavni organi i

agencije, nekomercijalne organizacije i samostalni penzioni fondovi.

Sektor obuhvata opšte usluge drţave (administracija, spoljni poslovi,

javni red i bezbednost, istraţivanje), odbranu, obrazovanje, zdravstvo,

socijalnu zaštitu, komunalne i stambene usluge, ostale usluge (sport,

kultura, religija i slično) i ekonomske usluge (administracija i regulisanje

privrednih poslova, puteva, transporta, komunikacija itd.).

Sektor nekomercijalne organizacije koji se sastoji od jedinica koje pruţaju

usluge domaćinstvima. Ovaj sektor obuhvata aktivnosti obrazovanja,

zdravstva, socijalne zaštite, rekreacije i kulture, religiozne organizacije,

profesionalne organizacije, udruţenja graĎana i sindikata. Nekada se ovaj

sektor iskazuje u okviru sektora domaćinstva.


Sektor domaćinstva koji obuhvata pojedince ili grupe pojedinaca kao

potrošače, a takoĎe i kao preduzetnike. U okviru njega postoje podsektori:

preduzetnici, vlasnici preduzeća koji rade sami i sa članovima porodice,

zaposleni (najamni) radnici, primaoci dohotka od svojine, kamata i

dividendi kao i primaoci transfernih dohodaka (penzija, socijalne pomoći

i slično).

Sektor inostranstva. U okviru njega su prikazane transakcije izmeĎu

institucionalnih jedinica rezidenata i nerezidenata.

Sektor privrede čine zajedno nefinansijske i finansijske jedinice. Ovaj sektor, prema

MeĎunarodnoj standardnoj klasifikaciji ekonomskih delatnosti, obuhvata sledeće

sektorske delatnosti:

1. poljoprivreda, lov i šumarstvo,

2. ribarstvo,

3. vaĎenje rude i kamena,

4. preraĎivačka industrija,

5. proizvodnja električne energije, gasa i vode,

6. graĎevinarstvo,

7. trgovina na veliko i malo, popravka,

8. hoteli i restorani,

9. saobraćaj, skladištenje i veze,

10. finansijsko posredovanje,

11. poslovi sa nekretninama, iznajmljivanje.

U vanprivredne sektore spadaju sledeće delatnosti:

1. ostale komunalne, društvene i lične usluge,

2. drţavna uprava i odbrana,

3. obrazovanje,

4. zdravstveni i socijalni rad,

5. privatna domaćinstva sa zaposlenim licima,

6. eksteritorijalne organizacije i tela.


77..44.. OObbuuhhvvaattaannjjee pprrooiizzvvooddnnjjee,,

ppoottrrooššnnjjee ii mmaakkrrooeekkoonnoommsskkiihh

aaggrreeggaattaa uu ssiisstteemmuu nnaacciioonnaallnniihh

rraaččuunnaa

Društveni bruto proizvod predstavlja najvaţniji agregat u sistemu nacionalnih

računa. On kao mera proizvodnje predstavlja polaznu osnovu Sistema nacionalnih

računa. On se javlja i kao mera bruto dodatne vrednosti koju proizvode sve

rezidentne jedinice u ekonomiji. Obračunava se po trţišnim cenama tako što se

vrednost svih proizvoda, svih proizvoĎača, sabira i konsoliduje, a zatim se vrši

umanjenje za visinu meĎufazne potrošnje. Zbir bruto dodatne vrednosti mora biti

jednak zbiru finalnih izdataka za potrošnju, investicije i izvoz i umanjen za visinu

uvoza.

Pored društvenog bruto proizvoda, u sistemu nacionalnih računa UN javljaju se i

sledeći makroekonomski agregati:

bruto proizvodnja preduzeća,

neto domaći proizvod,

bruto narodni dohodak,

neto narodni dohodak ili samo narodni dohodak,

narodni raspoloţivi dohodak.

Bruto vrednost proizvodnje čine vrednosti svih proizvoda i usluga proizvedenih u

obračunskom periodu i obračunatih po trţišnim cenama. Nju čine:

vrednost meĎufazne potrošnje,

amortizacija,

zarade zaposlenih,

poslovni višak,

posredni porezi umanjeni za subvencije.

Društveni bruto proizvod (GDP – Gross Domestic Product) obračunat po trţišnim

cenama predstavlja konačni rezultat proizvodnje. On predstavlja zbir ukupne

proizvodnje dobara i usluga umanjen za visinu meĎufazne potrošnje. Postoje tri

načina za njegovo izračunavanje:

proizvodnim metodom, sabiranjem bruto dodajnih vrednosti svih

proizvodnih institucionalnih jedinica rezidenata,


prihodnim metodom, sabiranjem svih dohodaka ostvarenih u tekućoj

proizvodnji (zarade, amortizacija, poslovni viškovi) i posrednih poreza

umanjenih za subvencije,

rashodnim metodom, sabiranjem vrednosti dobara i usluga namenjenih

finalnoj potrošnji.

Društveni bruto proizvod se iskazuje na nivou cele privrede, dok se na nivou

pojedinih sektora, delatnosti ili grana upotrebljava izraz dodajna vrednost.

Društveni neto proizvod (Net Domestic Product) se dobija oduzimanjem

amortizacije od društvenog bruto proizvoda ili sabiranjem svih dohodaka rezidenata

od privredne aktivnosti.

Bruto narodni dohodak (Gross National Income) se dobija tako što se društveni

bruto proizvod uvećava za iznos dohodaka koji su jedinice rezidenta ostvarile od

ekonomske aktivnosti i imovine u inostranstvu a umanjuje za iznose koji su

isplaćeni jedinicama nerezidenata.

Narodni dohodak (National Income) se dobija kada se saberu društveni neto

proizvod i neto dohoci ostvareni ekonomskom aktivnošću i imovinom u

inostranstvu. Drugim rečima, narodni dohodak je zbir vrednosti primarnih dohodaka

svih institucionalnih sektora.

Bruto dodajna vrednost predstavlja meru proizvodnje dobijenu umanjivanjem

vrednosti proizvodnje za visinu meĎufazne potrošnje.

Narodni raspoloţivi dohodak (National Disposable Income) se dobija kada se na

narodni dohodak dodaju svi tekući transferi u novcu ili robi koji su inistitucionalne

jedinice primile od jedinica nerezidenata i oduzmu svi tekući transferi u novcu ili

robi koji su platile institucionalne rezidentne jedinice nerezidentima. Ovaj agregat

izraţava iznos dohotka koji je na raspolaganju zemlji za finalnu potrošnju i bruto

akumulaciju.

Društveni bruto proizvod je, ipak, najčešće korišćen u Sistemu nacionalnih računa

UN, jer je on mera finalne proizvodnje. U Sistemu nacionalnih računa UN,

proizvodnja se definiše po širem konceptu proizvodnje i obuhvata usluge

(finansijske, obrazovne, zdravstvene, usluge socijalne zaštite, usluge drţavne uprave

itd.), za razliku od uţeg, materijalnog koncepta proizvodnje.


77..22.. ŠŠeemmaa nnaacciioonnaallnniihh rraaččuunnaa

RReeppuubblliikkee SSrrbbiijjee

Sistem nacionalnih računa se moţe formirati na nivou nacionalnih ekonomija,

pojedinačnih ekonomskih jedinica ili institucionalnih jedinica, zatim za grupe

jedinica ili institucionalne sektore. Bitno je da se prikazivanje rezultata različitih

aktivnosti velikog broja ekonomskih jedinica vrši jednoobrazno. Zbog toga i postoji

jedinstvena struktura računa za njihovo prikazivanje. Računi se grupišu u sledeći tri

osnovne kategorije:

tekući računi koji se odnose na proizvodnju, raspodelu i upotrebu

dohotka,

računi akumulacije, koji obuhvataju sve promene u imovini, obavezama i

sopstvenim sredstvima celog sektora,

računi stanja imovine, koji prikazuju stanje imovine, obaveza i sopstvenih

sredstava na početku i kraju obračunskog perioda.

Sistem omogućava potpunu makroekonomsku analizu zemlje. Početak je posvećen

obračunu proizvodnje tj. stvaranju dohotka po institucionalnim sektorima, a potom

njegovoj raspodeli instrumentima finansijskog sistema u tri faze:

primarna raspodela, koja se odnosi na raspodelu dodajne vrednosti

faktorima proizvodnje (radu, kapitalu i drţavi),

sekundarna raspodela, koja pokazuje raspodelu dohotka u novcu preko

transfera,

preraspodela u naturi.

Sektori koji imaju finalnu potrošnju rasporeĎuju svoj dohodak na potrošnju i

štednju.

Računi su podeljeni na levu i desnu stranu. Na desnoj strani tekućih računa se nalaze

izvori sredstava sa transakcijama koje uvećavaju ekonomske vrednosti. Na levoj

strani se nalazi upotreba sredstava i ta strana je povezana sa transakcijama koje

smanjuju ekonomske vrednosti jedinica ili sektora. Računi akumulacije i bilans

stanja imovine na desnoj strani prikazuju promene u dugovanjima i sopstvenim

sredstvima, a na levoj promene u imovini.

Svi računi imaju stavku salda, koja predstavlja razliku leve i desne strane. Stavka

salda zatvara jedan račun i otvara sledeći. Na taj način svi računi u sistemu su

povezani u homogenu celinu.

Šeme koje su deo Sistema nacionalnih računa nisu obavezne za zemlje članice. One

predstavljaju preporuku kako treba obuhvatati proizvodnju, a pojedine zemlje će ih


upotrebljavati u skladu sa svojim nivoom razvijenosti. Bitno je da se ostvari

jedinstvo definicija i osnovna sadrţina da bi bilo moguće vršiti uporeĎivanja.

U kontekstu makroekonomskih bilansa i nacionalnih računa, osnovni zadatak

ekonomske statistike je da pruţi kvantitativni osnov za analizu i praćenje

ekonomskih pojava. Statistika vrši njihovo kontinuirano praćenje, kontrolu

postignutih rezultata i prezentovanje kvantitativnih karakteristika. Cilj je da se doĎe

do kompletnih i pouzdanih informacija koje čine osnov za izgradnju kvantitativnih

modela u empirijskim ekonomskim istraţivanjima.

U nastavku ovog poglavlja prikazani su nacionalni računi za ukupnu ekonomiju63

:

Račun 0: Račun dobara i usluga,

Račun 1: Račun proizvodnje,

Račun 2: Račun formiranja dohotka,

Račun 3: Račun rasporeĎivanja primarnog dohotka,

Račun 4: Račun preraspodele dohotka,

Račun 5: Račun upotrebe dohotka,

Račun 6: Račun kapitala,

Račun 7: Račun izvoza i uvoza dobara i usluga.

63 Republički zavod za statistiku, Sistem nacionalnih računa Republike Srbije, 1997-2004,

Studije i analize, broj 76, Beograd 2006, strana 39.


Tabela 7-1: Račun 0: Račun dobara i usluga

Tabela 7-2: Račun 1: Račun proizvodnje


Tabela 7-3: Račun 2: Račun formiranja dohotka

Tabela 7-4: Račun 3: Račun rasporeĎivanja primarnog dohotka


Tabela 7-5: Račun 4: Račun preraspodele dohotka

Tabela 7-6: Račun 5: Račun upotrebe dohotka


Tabela 7-7: Račun 6: Račun kapitala

Tabela 7-8: Račun 7: Račun izvoza i uvoza dobara i usluga


Slika 7-1: Izdaci domaćinstava za finalnu potrošnju, po nameni, iz dela dodatnih analitičkih

tabela i grafikona


88.. SSttaattiissttiikkaa

pprroodduukkttiivvnnoossttii

rraaddaa

88..11.. PPoojjaamm pprroodduukkttiivvnnoossttii

Produktivnost rada predstavlja jedan od osnovnih pokazatelja privredne razvijenosti

jedne zemlje, jer se razvijanje proizvodnih snaga moţe posmatrati kroz ostvarivanje

što većeg efekta uz ulaganje što manje količine rada. Produktivnost rada zavisi od

velikog broja faktora:

stručna sprema radnika,

podela rada,

organizacija poslovanja,

iskorišćenost proizvodne opreme,

lokacija i kvalitet sirovina,

socijalni i psihološki uslovi rada,

odnosi izmeĎu radnika i poslodavaca,

sistem nagraĎivanja radnika,

starosna struktura radne snage,

zdravstveno stanje radnika,

itd.

Iz svega nabrojanog uočava se sintetički karakter produktivnosti rada kao i njena

kompleksnost. Kada se produktivnost rada posmatra sa aspekta statistike, veliki je

problem što se statistički ne mogu obuhvatiti oni nemerljivi faktori koji utiču na

produktivnost. Drugi problem je što se statistički obuhvataju samo oni faktori koji se

mogu brojčano izraziti.


Tabela 8-1: Produktivnost rada u nekim zemljama izraţena preko ostvarenog

društvenog proizvoda po satu

Zemlja

Društveni

proizvod po satu u

USD

Indeks društvenog

proizvoda po satu

(US=100%)

Australia 40,1 83

Austria 40,1 83

Belgium 52,9 109

Canada 38,5 80

Czech Republic 21,7 45

Denmark 43,3 90

Finland 40,1 83

France 49,0 101

Germany 44,0 91

Greece 30,8 64

Hungary 22,4 46

Iceland 36,6 76

Ireland 50,5 104

Italy 38,1 79

Japan 34,4 71

Korea 19,7 41

Mexico 14,2 29

Netherlands 50,1 104

Norway 63,5 131

Poland 18,1 37

Portugal 24,1 50

Slovak Republic 22,9 47

Spain 36,9 76

Sweden 43,0 89

Switzerland 39,0 81

Turkey 13,6 28

United Kingdom 40,1 83

United States 48,3 100

OECD 36,4 75

G7 43,3 90

North America 40,1 83

OECD-Europe 38,6 80

Euro-zone 41,9 87

Izvor: sajt OECD-a (februar 2006, http://www.oecd.org/dataoecd)


Merenje produktivnosti rada se moţe vršiti na dva načina. Prvi način je utvrĎivanje

ostvarene proizvodnje u jedinici radnog vremena, a drugi u odreĎivanje količine

vremena potrebnog za proizvodnju jedinice proizvoda. Formule za izračunavanje

imaju sledeći izgled:

[8-1] Produktivnost rada (1. način) t

qPr

[8-2] Produktivnost rada (2. način) q

tPr

gde je:

q - količina proizvoda,

t - vreme proizvodnje.

88..22.. IInnddeekkssii pprroodduukkttiivvnnoossttii rraaddaa

Indeksi produktivnosti rada pokazuju relativne promene u produktivnosti rada u

tekućem u odnosu na bazni period. Javljaju se u dva oblika:

individualni indeksi produktivnosti,

grupni indeksi produktivnosti.

Individualni indeksi produktivnosti rada pokazuju relativne promene u

produktivnosti rada za jednu vrstu proizvoda. Izračunavaju se na osnovu sledećih

formula64

:

[8-3] Individualni indeks produktivnosti (1) qqT

Q

T

QIP i

i

ijq 0

0

0 :: ,

[8-4] Individualni indeks produktivnosti (2) ttQ

T

Q

TIP i

i

ijt 0

0

0 :: ,

gde je:

Qi – fizički obim proizvodnje u tekućem periodu,

Q0 – fizički obim proizvodnje u baznom periodu,

Ti – ukupno utrošeni rad u tekućem periodu izraţen u vremenu,



T0 – ukupno utrošeni rad u baznom periodu izraţen u vremenu,

ti – utrošeni rad za izradu jedinice proizvoda u tekućem periodu,

t0 – utrošeni rad za izradu jedinice proizvoda u baznom periodu,

qi – proizvedena količina proizvoda u jedinici vremena u tekućem periodu,

q0 – proizvedena količina proizvoda u jedinici vremena u baznom periodu.

U praksi se više koristi prva varijanta produktivnosti rada (IPq). Kao što je već

pominjano, kod ovog indeksa produktivnost rada je izraţena u proizvedenoj količini

proizvoda u jedinici vremena. Ako je IPq veći od 1 odnosno 100%, došlo je do

porasta produktivnosti rada i suprotno, ako je IPq manji od 1 odnosno 100%, došlo

je do smanjenja produktivnosti.

U drugoj varijanti, kada je produktivnost rada izraţena u potrebnom vremenu za

proizvodnju jedinice proizvoda (IPt), ako je IPt veći od 1 odnosno 100%, došlo je do

smanjenja produktivnosti rada i suprotno, ako je IPt manji od 1 odnosno 100%,

došlo je do porasta produktivnosti.

Navedeni indeksi produktivnosti (IPq i IPt) su meĎusobno recipročni:

[8-5] IP

IP jt

jq

1,

[8-6] IP

IP jq

jt

1,

[8-7] 1IPIPj

tj

q .

Grupni indeksi produktivnosti rada pokazuju relativne promene u produktivnosti

rada za više različitih proizvoda. Grupni indeksi produktivnosti se najčešće dele u

sledeće dve grupe:

grupni indeks produktivnosti promenljivog sastava proizvodnje,

grupni indeks produktivnosti nepromenljivog sastava proizvodnje.

Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje pokazuje

relativne promene u produktivnosti rada kada se uzima u obzir i promenljivost

strukture proizvodnje. Izračunava se na osnovu sledećih formula:

[8-8] Grupni indeks produktivnosti rada

promenljivog sastava proizvodnje (1) n

i

n

i

n

ii

n

ii

q

T

Q

T

Q

PI

10

10

1

1 :ˆ ,



promenljivog sastava proizvodnje (2) n

i

n

i

n

ii

n

ii

t

Q

T

Q

T

PI

10

10

1

1 :ˆ ,

Ukoliko je potrebno količine različitih proizvoda izraziti zbirno u uslovno

naturalnim jedinicama, koriste se sledeće formule:

[8-10]

Grupni indeks produktivnosti rada

promenljivog sastava proizvodnje

preko uslovno naturalnih jedinica (1) n

i

n

i

n

ii

n

ii

q

T

kQ

T

kQ

PI

10

10

1

1 :ˆ ,

[8-11]

Grupni indeks produktivnosti rada

promenljivog sastava proizvodnje

preko uslovno naturalnih jedinica (2) n

i

n

i

n

ii

n

ii

t

kQ

T

kQ

T

PI

10

10

1

1 :ˆ ,

gde je:

k - koeficijent za pretvaranje u uslovno naturalne jedinice proizvoda.

Ako je potrebno izračunati vrednosni izraz proizvodnje, koriste se sledeće formule:

[8-12] Vrednosni izraz proizvodnje (1) n

i

n

i

n

ii

n

ii

q

T

pQ

T

pQ

PI

10

10

1

1 :ˆ ,

[8-13] Vrednosni izraz proizvodnje (2) n

i

n

i

n

ii

n

ii

t

pQ

T

pQ

T

PI

10

10

1

1 :ˆ ,

gde je:

p – stalna cena za pretvaranje proizvedenih količina u vrednosni izraz proizvodnje.

Grupni indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje se moţe

izračunati i preko indeksa fizičkog obima proizvodnje i indeksa dinamike ukupno

utrošenog vremena za proizvodnju:


promenljivog sastava proizvodnje (3) I

IPI

r

q

qˆ ,


promenljivog sastava proizvodnje (4) I

IPI

q

r

tˆ ,


gde su:

[8-16] Indeks fizičkog obima proizvodnje n

i

n

ii

q

Q

Q

I

10

1 ,

[8-17] Indeks fizičkog obima proizvodnje u

uslovnim jedinicama n

i

n

ii

q

Q

kQ

I

10

1 ,

[8-18] Indeks fizičkog obima proizvodnje u

vrednosnom izrazu n

i

n

ii

q

Q

pQ

I

10

1 ,

[8-19] Indeks dinamike ukupno utrošenog

vremena za proizvodnju n

i

n

ii

r

T

T

I

10

1 .

Grupni indeks produktivnosti rada nepromenjenog sastava proizvodnje pokazuje relativne promene prosečne produktivnosti rada koje nastaju usled

konkretnih mera u cilju poboljšanja organizacije rada, ali na bazi nepromenjene

strukture proizvodnje. Izračunava se na osnovu sledećih formula:

[8-20]

Grupni indeks produktivnosti

nepromenjenog sastava proizvodnje

sa ponderima iz baznog perioda n

i

n

i i

i

t

QQ

T

QQ

T

IP

10

10

0

0

'0 ,

[8-21]

Grupni indeks produktivnosti

nepromenjenog sastava proizvodnje

sa ponderima iz tekućeg perioda

1

0

10

'

ni

ii

iti n

ii

TQ

QIP

TQ

Q

.

Pravi indeks produktivnosti rada nepromenjenog sastava proizvodnje se izračunava

na osnovu sledećih formula:

[8-22] Pravi indeks produktivnosti rada

nepromenjenog sastava proizvodnje (1) '

1'

0

0

IPIP

t

q ,

[8-23] Pravi indeks produktivnosti rada

nepromenjenog sastava proizvodnje (2) '

1'

IPIP

i

i

t

q .


88..22..11.. OOddnnooss iinnddeekkssaa pprroommeennlljjiivvoogg ii nneepprroommeennlljjiivvoogg

ssaassttaavvaa pprrooiizzvvooddnnjjee ii iinnddeekkssaa ssttrruukkttuurrnniihh pprroommeennaa

Indeks produktivnosti rada promenljivog sastava proizvodnje ( PI ˆ ) je moguće

izraziti i kao proizvod indeksa nepromenljivog sastava proizvodnje ( PI ) i indeksa

uticaja strukturnih promena (Isp) u proizvodnji na globalnu produktivnost:

[8-24] Indeks produktivnosti rada

promenljivog sastava proizvodnje (1) 'ˆ

0IPIPI qspq,

[8-25] Indeks produktivnosti rada

promenljivog sastava proizvodnje (2) 'ˆ IPIPI i qspq

.

Iz navedene formule proizilazi da se indeks uticaja strukturnih promena moţe

utvrditi kao odnos indeksa produktivnosti promenljivog sastava i indeksa

produktivnosti nepromenljivog sastava proizvodnje:

[8-26] Indeks uticaja strukturnih promena (1) '

ˆ

0IP

PII

q

q

sp ,

[8-27] Indeks uticaja strukturnih promena (2) '

ˆ

IP

PII

i q

q

sp .

Ako je produktivnost rada izraţena u broju jedinica proizvoda u jedinici vremena, a

vrednost odnosa je preko 100%, govorimo o povoljnom uticaju strukturnih promena

u proizvodnji na ukupnu produktivnost i obrnuto.

Ukoliko je produktivnost rada izraţena u recipročnom obliku, odnosno u vremenu

potrebnom za proizvodnju jedne jedinice proizvoda, vrednost iznad 100% će

pokazivati da je uticaj strukturnih promena bio nepovoljan za ukupnu produktivnost.


99.. SSttaattiissttiikkaa cceennaa ii

ssttaattiissttiiččkkoo

oobbuuhhvvaattaannjjee

ooddnnoossaa rraazzmmeennee

99..11.. EEkkoonnoommsskkii zznnaaččaajj cceennaa

Cena se definiše kao trţišna vrednost robe ili usluge izraţena u novcu, odnosno broj

novčanih jedinica koje kupac plaća prilikom kupovine roba ili usluga. Na

slobodnom trţištu cena se formira slobodno pod uticajem ponude i traţnje pa je time

sklona oscilacijama oko stvarne vrednosti robe ili usluge.

Jedna od osnovnih funkcija cene je da u velikoj meri utiče na preraspodelu narodnog

dohotka. Preko promene cene menja se i učešće u raspodeli pojedinih privrednih

subjekata ili šire rečeno društvenih kategorija. Cilj statistike cena je da obuhvati

postojeće varijacije i da utvrdi efekte tih varijacija na preraspodelu dohotka po

društvenim kategorijama. Zbog toga cene imaju veliki značaj u ekonomiji svake

zemlje i njihovo slobodno formiranje na trţištu se mora shvatiti uslovno. Politika

cena ima ulogu da preko uspostavljanja odreĎenog odnosa cena postavi i proporcije

za preraspodelu dohotka.

Statistika cena posmatra varijacije cena u prostoru i vremenu. Prostorno gledano,

cena istog proizvoda moţe da bude različita od jednog do drugog proizvoĎača ili

trţišta. Vremenski, cena jednog proizvoda moţe da se menja od jednog do drugog

vremenskog perioda. Statistika ima zadatak da preko sintetičkih pokazatelja izrazi

tendencije i intenzitet promena cena za veliki broj proizvoda, na odreĎenom prostoru

i u odreĎenom vremenskom periodu.


Statistika cena prati sledeće cene:

cene proizvoĎača industrijskih proizvoda,

cene proizvoĎača poljoprivrednih proizvoda,

cene industrijskih proizvoda u trgovini na veliko,

cene industrijskih prehrambenih proizvoda u trgovini na malo,

cene industrijskih neprehrambenih proizvoda u trgovini na malo,

cene poljoprivrednih proizvoda u prometu na malo,

cene usluga,

cene ugostiteljskih usluga,

cene reprodukcionog materijala, sredstava za rad i usluga u poljoprivredi.

Posebno se prate cene izvoznih i uvoznih proizvoda kroz statistiku spoljne trgovine.

Statistika prikuplja podatke o cenama preko mesečne izveštajne sluţbe. Na osnovu

prikupljenih podataka utvrĎuju se pojedinačne i prosečne cene, indeksi cena i odnosi

razmene.

S obzirom da je trţište jedne zemlje veliko i da se na njemu pojavljuje ogroman broj

proizvoda i usluga, statističko posmatranje cena se izvodi delimičnim obuhvatanjem

cena. To zapravo znači da se u okviru grupe proizvoda posmatra samo jedan manji

broj proizvoda koji reprezentuju čitavu grupu. Na osnovu dobijenih cena

reprezentativnih proizvoda vrši se uopštavanje za čitavu grupu. Polazi se od

pretpostavke da sve cene čine jedan sistem meĎuzavisnih kategorija i da za

utvrĎivanje njihovog nivoa nije potrebno raspolagati cenama svih proizvoda i

usluga.

Delimično posmatranje cena podrazumeva da se prvo utvrdi lista posmatranih,

reprezentativnih proizvoda čije cene statitička sluţba treba da prati. Da li je neki

proizvod reprezentativan ili nije odreĎuje se na osnovu udela u prometu tog

proizvoda na trţištu u odnosu na čitavu grupu.

Pošto nije moguće vršiti prikupljanje podataka o cenama na celom trţištu, drugi

korak u organizovanju delimičnog posmatranja je da se odrede izveštajne jedinice,

odnosno na kojim delovima teritorije neke zemlje ili regiona će se prikupljati

podaci. Vrši se izbor mesta koja takoĎe treba da reprezentuju čitavu teritoriju na

adekvatan način. Obično su to mesta na kojima se obavlja veliki promet proizvoda.

Vremenska dimenzija je takoĎe bitna, pa se donosi odluka o tome u kom momentu i

koliko često će se vršiti prikupljanje podataka o cenama. Neke cene se prate dnevno,

kao što su cene na berzi, dok se neke cene prate nedeljno, mesečno itd. Učestalost

prikupljanja podataka zavisi od vaţnosti datih proizvoda kao i od osetljivosti

odnosno varijabilnosti njihovih cena.


99..22.. UUttvvrrđđiivvaannjjee pprroosseeččnnee cceennee

Cena jednog proizvoda moţe da bude različita od prodavca do prodavca. Što je veća

teritorija na kojoj se vrši posmatranje, veća je i verovatnoća da će se razlikovati i

cene istog proizvoda ili usluge. Statistika cena zbog toga različite cene preračunava

na prosečnu teritorijalnu cenu.

Cena se takoĎe menja od jednog do drugog vremenskog perioda, a postoji potreba

da se utvrdi prosečna mesečna, nedeljna ili godišnja cena, da bi se potom izračunao i

indeks cena. Zbog toga se izračunavaju i periodične prosečne cene da bi se utvrdila

prosečna cena za odreĎeni vremenski period.

Izračunavanje prosečnih teritorijalnih i periodičnih cena se moţe izvesti na više

načina, od kojih se u našoj praksi primenjuju dva:

izračunavanje najčešće, modalne cene, odnosno cene koja se na trţištu

najčešće pojavljuje,

izračunavanje ponderisane aritmetičke sredine.

Najbolji metod za izračunavanje prosečnih cena je ponderisana aritmetička sredina.

Nju dobijamo na osnovu sledeće formule:

[9-1] Prosečna cena dobijena putem

ponderisane aritmetičke sredine n

ii

n

iii

q

qp

p

1

1

gde je:

qi - prodata količina i-tog proizvoda,

pi - cena po kojoj su količine i-tog proizvoda prodate.

Ukoliko statistička sluţba raspolaţe sa podacima o prodatim količinama, ovaj metod

je najbolji za primenu. Kod prodaje robe na veliko ti podaci se relativno lako mogu

dobiti, ali je problem kod prodaje na malo jer je nju mnogo teţe pratiti.

U odsustvu podataka o prodatim količinama, umesto pondera količina (q) koristi se

neki drugi ponder. Za izračunavanje prosečnih teritorijalnih cena upotrebljava se

broj stanovnika na području na kojem se posmatraju cene. Odgovarajuća cena se

mnoţi sa brojem stanovnika datog područja. Na taj način se uvaţava veličina trţišta

kao faktor obima prodaje proizvoda. Pored broja stanovnika, kao ponderi se javljaju

i sledeće kategorije:

broj radnika za cene zanatskih usluga,

broj posetilaca za cene kulturno-umetničkih predstava,


broj putnika za cene u saobraćaju,

itd.

Kod izračunavanja prosečnih periodičnih cena moţe se koristiti broj dana realizacije.

Ukoliko je potrebno izračunati mesečnu prosečnu cenu, ona se dobija preko

ponderisane aritmetičke sredine dnevnih cena, gde je ponder broj dana vaţenja

pojedinih cena.

Tabela 9-1: Prosečne cene na malo u Republici Srbiji 2004. godine (deo tabele)65



99..33.. OObbuuhhvvaattaannjjee cceennaa uu ssttaattiissttiiccii

RReeppuubblliikkee SSrrbbiijjee

Princip reprezentativnosti je osnova metodologije statističkog obuhvatanja cena.

Pošto nije moguće pratiti sve cene proizvoda i usluga, na svakom mesto i u svakom

momentu, napravljena je lista reprezentativnih proizvoda i usluga koje se prate u

izabranim gradovima, privrednim subjektima i prodajnim mestima u tačno odreĎeno

vreme. Ova metodologija je razvijena na osnovu preporuka OUN čime je

omogućena uporedivost podataka na meĎunarodnom nivou.

Liste proizvoda se periodično aţuriraju. Zavod za statistiku Republike Srbije

objavljuje nomenklature za praćenje cena i pondere za izračunavanje grupnih

indeksa cena u posebnom izdanju o metodološkom materijalu. U statistici Srbije

izračunavaju se sledeći indeksi cena:

cene proizvoĎača industrijskih proizvoda,

cene proizvoĎača poljoprivrednih proizvoda,

cene industrijskih proizvda u trgovini na veliko,

cene na malo,

cene ugostiteljskih usluga,

cene troškova ţivota.

Cene proizvođača industrijskih proizvoda predstavljaju cene po kojima

industrijska preduzeća prodaju svoje proizvode na domaćem trţištu, franko

utovareno u mestu proizvoĎača. Ako je u pitanju zajedničko poslovanje, to je cena

koju po sporazumu ostvaruje proizvoĎač, tj. maloprodajna cena umanjena za

procenat troškova prometa na veliko i malo i poreza na promet. U nju se uključuje i

iznos regresa ako je odobren proizvoĎaču.

Odabrana industrijska preduzeća dostavljaju statističkim organima svoje cene

jednom mesečno. Obično se biraju ona preduzeća koja imaju najveću proizvodnju

reprezentativnih proizvoda i usluga, s tim što se za svaki proizvod ili uslugu bira

više preduzeća.

Prosečne mesečne cene se računaju ponderisanjem cena sa količinama koje su

prodate na domaćem trţištu. Prosečne godišnje cene su prosta aritmetička sredina

prosečnih mesečnih cena.

Cene proizvođača poljoprivrednih proizvoda se prate u sektoru individualnih

proizvoĎača i u sektoru poljoprivrednih preduzeća. Cene u sektoru individualnih

proizvoĎača su tzv. otkupne cene po kojima ovlašćeni privredni subjekti otkupljuju

poljoprivredne proizvode od individualnih proizvoĎača. Cene poljoprivrednih


preduzeća su one cene po kojima ona prodaju proizvode iz sopstvene proizvodnje na

trţištu.

Cene poljoprivrednih proizvoda se prate mesečno. Prosečne godišnje i kumulativne

cene poljoprivrednih proizvoda se dobijaju preko odnosa vrednosti i količina za dati

period. Prati se oko 80 reprezentativnih proizvoda.

Cene industrijskih proizvoda u trgovini na veliko su cene po kojima trgovinska

preduzeća na veliko prodaju industrijske proizvode trgovini na malo i drugim

kupcima na trţištu zemlje, franko utovareno u mestu prodavca, bez trgovinskog

rabata i popusta.

I ovde postoji lista izabranih gradova, proizvoda i trgovina. Prati se oko 185

proizvoda. Cene se popisuju jednom mesečno, u odreĎeno vreme i na odreĎenom

mestu od strane lokalnih statističkih zavoda. Prosečne mesečne cene se izračunavaju

ponderisanjem cena po gradovima godišnjim količinama prodatih proizvoda.

Prosečne godišnje cene su prosta aritmetička sredina prosečnih mesečnih cena.

Cene u trgovini na malo su one cene po kojima trgovina na malo, individualni

poljoprivredni proizvoĎači i vršioci usluga prodaju svoje proizvode i usluge krajnjim

potrošačima. Lokalni statistički zavodi snimaju izabrane proizvode i usluge u

odreĎenim gradovima i na odreĎenim lokacijama. Bira se ono prodajno mesto

(radnja, pijaca) na kojem se ostvaruje najveći promet. Cene industrijskih proizvoda

se snimaju jednom mesečno, a broj prodajnih mesta zavisi od veličine grada. Cene

poljoprivredno- prehrambenih proizvoda se snimaju dva puta mesečno, a usluga

jednom mesečno.

Prosečna mesečna cena za svaki grad se izračunava kao prosta aritmetička sredina,

na osnovu više cena sa različitih mesta u gradu. Prosečna mesečna cena

poljoprivrednih proizvoda se računa na osnovu cena iz treće sedmice u mesecu.

Prosečne mesečne cene za republiku se računaju ponderisanjem prosečnih gradskih

cena. Kao ponderi se koriste godišnje prodate količine.

Prosečne godišnje cene industrijskih proizvoda i usluga se računaju kao prosta

aritmetička sredina prosečnih mesečnih cena, dok se prosečne godišnje cene

poljoprivrednih proizvoda računaju ponderisanjem prosečnih mesečnih cena

količinama prodatih proizvoda u odreĎenom mesecu.

Cene u trgovini na malo se prate za 117 prehrambenih, 214 indusrijsko-

prehrambenih proizvoda i 78 vrsta usluga.

Cene ugostiteljskih usluga (hrana, piće, prenoćište) se posmatraju u izabranim

gradovima od strane lokalnih statističkih zavoda. Snimanje se vrši jednom mesečno.


Prosečne mesečne cene se računaju ponderisanjem cena u izabranim objektima.

Ponderi su prodate količine hrane i pića, kao i ostvareni broj noćenja gostiju. Lista

za popis sadrţi 67 različitih ugostiteljskih usluga koje su podeljene u četiri grupe:

hrana,

alkoholna pića,

bezalkoholna pića,

prenoćišta.

Tabela 9-2: Indeks cena ugostiteljskih usluga u Srbiji (2002-2004)66

Cene troškova života obuhvataju cene odreĎenih vrsta proizvoda i usluga na

osnovu kojih se izračunava indeks troškova ţivota kao pokazatelj nivoa ţivotnog

standarda stanovništva. I ovde su u pitanju cene na malo, ali samo za jedan broj

proizvoda i usluga koje utiču na nivo ţivotnog standarda. Ponderi koji se koriste za

izračunavanje indeksa troškova ţivota su dobijeni na osnovu ankete o potrošnji

proizvoda i usluga u domaćinstvima.

99..44.. IInnddeekkssii cceennaa

Indeksi cena pokazuju relativne promene cena odreĎene robe u tekućem u odnosu na

bazni period. Indeksi cena mogu biti:

individualni, kada pokazuju relativne promene cena jedne vrste robe,

grupni, kada pokazuju relativne promene cena za više roba.



Individualni indeksi cena pokazuju relativne promene cena jedne vrste proizvoda, u

tekućem u odnosu na bazni period. Izračunava se na osnovu sledeće formule67

:

[9-2] Individualni indeks cena: p

pI j

j

ip

0

,

gde su:

pi – cene u tekućem periodu,

p0 – cene u baznom periodu,

j – redni broj proizvoda.

Grupni indeksi cena pokazuju relativne promene cena više proizvoda, u tekućem u

odnosu na bazni period. Izračunavaju se na osnovu sledećih formula:

[9-3] Grupni indeks cena - metod agregata

sa ponderima iz baznog perioda: m

j

jj

m

j

jj

i

p

qp

qp

I

100

10

0,

[9-4] Grupni indeks cena - metod agregata

sa ponderima iz tekućeg perioda: m

j

j

i

j

m

j

j

i

j

i

pi

qp

qp

I

10

1,

gde su:

qi – količine proizvoda u tekućem periodu,

q0 – količine proizvoda u baznom periodu,

Za dodatnu analizu obično se izračunavaju idealni indeks cena i indeks vrednosti na

osnovu sledećih formula:

[9-5] Idealni indeks cena ili prosečni grupni

indeksi cena: 2

0 III

i pp

p ;

IIIii ppp 0

,

67 Sve formule za indekse cena su preuzete iz knjige Stojković M.(2001), Statistika,

Ekonomski fakultet u Subotici, strana 885.


[9-6] Indeks vrednosti n

i

n

iii

W

qp

qp

I

100

1 .

Idealni indeks cena pokazuje relativnu promenu prosečne prodajne cene proizvoda, a

indeks vrednosti pokazuje relativnu promenu vrednosti proizvoda, u tekućem u

odnosu na bazni period.

Primer: Indeksi cena

Popisane su prodajne cene i proizvedene količine različitih vrsta čokolada u

pakovanjima od 100 grama, u jednoj fabrici konditorskih proizvoda, u januaru i junu

mesecu:

Vrsta

čokolade

Količine u

januaru

Količine u

junu

Cene u

januaru

Cene u

junu

A 60 55 100 100

B 120 110 100 110

C 80 70 80 90

D 35 35 75 80

Izračunati:

a) individualne indekse cena,

b) grupne indekse cena sa ponderima iz baznog perioda,

c) grupne indekse cena sa ponderima iz tekućeg perioda,

d) indeks vrednosti.

Rešenje:

Bazni period je mesec januar, Prema tome, količine iz tog perioda će nositi oznaku

q0, a cene p0, Cene i količine iz juna će nositi oznake qi i pi.

U tabeli se izračunavaju potrebni proizvodi količina i cena:

Tabela 9-3 Vrsta

čokolade q0 qi p0 pi q0•p0 q0•pi qi•p0 qi•pi

1 2 3 4 5 6 7 8 9

A 60 55 100 100 6000 6000 5500 5500

B 120 110 100 110 12000 13200 11000 12100

C 80 70 80 90 6400 7200 5600 6300

D 35 35 75 80 2625 2800 2625 2800

− − − − − 27025 29200 24725 26700


a) Individualni indeksi cena:

p

pI j

j

ip

0

I p1 100,00% I p

2 110,00% I p3 112,50% I p

4 106,67%

Odgovor: U junu mesecu u odnosu na januar, cena čokolade A je ostala

nepromenjena, cena čokolade B je porasla za 10%, čokolade C za 12,5% i čokolade

D za 6,67%.

b) Grupni indeks cena sa ponderima iz baznog perioda:

0Ip %05,10827025

29200.

Odgovor: U junu mesecu u odnosu na januar, cena čokolade je u proseku porasla za

8,05%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u januaru mesecu.

c) Grupni indeks cena sa ponderima iz tekućeg perioda:

iIp %99,10724725

26700.

Odgovor: U junu mesecu u odnosu na januar, cena čokolade je u proseku porasla za

7,99%, pod pretpostavkom da su cene bile stalno kao u junu mesecu.

d) Indeks vrednosti se izračunava na sledeći način:

IW %80,9827025

26700.

Odgovor: Vrednost proizvedene količine čokolade, u junu u odnosu na januar, bila

je u proseku manja za 1,2%.


Tabela 9-4: Indeksi cena u Srbiji (1959-2004)68



Tabela 9-5: Indeksi cena na malo u Srbiji (2002-2004)69



Tabela 9-6: Indeks cena na malo hrane, alkohola i duvana u zemljama Evropske

unije (2005=100%)

Country 2006, Jan 2006, June 2006, Dec

EU (27 countries) 101,20 102,73 103,90

EU (25 countries) 101,04 102,50 103,62

Czech Republic 100,6 101,6 100,9

Germany (including ex-GDR from 1991) 101,4 102,6 103,7

Greece 101,77 103,24 106,13

France 100,56 101,90 101,74

Italy 100,7 102,1 103,5

Hungary 101,22 107,95 112,08

Malta 100,81 100,44 102,77

Netherlands 100,71 101,62 102,05

Austria 100,82 101,00 102,92

Poland 100,1 100,9 101,7

Portugal 102,40 104,18 105,00

Slovenia 101,47 102,27 104,45

Slovakia 100,54 103,67 103,42

Finland 100,73 101,35 101,97

Sweden 99,81 100,88 101,09

United Kingdom 100,6 102,8 104,6

Norway 100,2 102,1 101,3

Izvor: EUROSTAT (februar 2006, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal)


99..55.. OOddnnoossii rraazzmmeennee

Kada se popisuju cene odreĎenih grupa proizvoda, onda iza tih cena stoje i odreĎeni

proizvoĎači koji zajedno čine jednu homogenu grupu, na primer, proizvoĎača

poljoprivrednih proizvoda.

Indeksi cena pojedinih grupa proizvoda nam omogućavaju da se otkriju tendencije u

kretanju cena i relacije izmeĎu različitih grupa proizvoda. Stavljanjem u odnos

grupnih indeksa cena moguće je odrediti u kom odnosu razmene se meĎusobno

nalaze homogene grupe proizvoĎača.

U zavisnosti od kretanja cena proizvoda i usluga, proizvoĎačke grupe se nalaze u

boljem ili lošijem poloţaju u odnosu na druge. Na primer, kada se stave u odnos

poljoprivredni i industrijski proizvodi, ako su cene poljoprivrednih proizvoda veće

od industrijskih, onda se i grupa poljoprivrednih proizvoĎača nalazi u povoljnijem

poloţaju u odnosu na industrijske proizvoĎače i obrnuto.

Stavljanjem u odnos indeksa različitih grupa proizvoda otkrivamo koliko je dobar ili

loš poloţaj odreĎene grupe proizvoĎača. Ako indeksi dve grupe proizvoda ne

pokazuju ravnomernu razmenu, govori se o makazama cena. Na primer, kada indeks

cena industrijskih proizvoda raste brţe od indeksa cena poljoprivrednih proizvoda,

onda kaţemo da su se makaze cena otvorile na štetu poljoprivrede. Odnos razmene

dva sektora, odnosno u kojoj meri su se otvorile makaze cena, dobijaju se deljenjem

dva indeksa cena.

Nepovoljni poloţaj poljoprivredne u našoj zemlji u poslenjih 60 godina moţe se

jasno pratiti preko odnosa razmene, odnosno uporeĎivanjem indeksa cena.

U spoljnoj trgovini, od velikog značaja je praćenje razlika u uvoznim i izvoznim

cenama. Preko odnosa razmene u meĎunarodnoj razmeni prati se poloţaj privrednih

subjekata i cele zemlje u meĎunarodnoj podeli rada. Generalno gledano, ako

prosečna izvozna cena poraste više nego prosečna uvozna cena, onda data zemlja

moţe za istu količinu svog izvoza da uveze veću količinu stranih proizvoda i usluga

i obrnuto. Sa boljim odnosima razmene logično dolazi i do većeg rasta narodnog

dohotka.

Ako se posmatraju odnosi razmene u uţem smislu, onda se posmatraju odnosi

izvoznih i uvoznih cena i obrnuto. Odnosi razmene se posmatraju preko sledeće

formule:

[9-7] Odnos razmene (1) p

po

i

e


[9-8] Odnos razmene (2) p

po

e

i

gde je:

pe - prosečna izvozna cena,

pi - prosečna uvozna cena.

U praksi se obično koristi prva formula (izuzev u Velikoj Britaniji). Kad raste

vrednost o, onda kupovna snaga izvoza prema uvozu relativno raste, tj. sa rastom

izvoznih cena naspram uvoznih za istu količinu izvoza obezbeĎuje se veća količina

uvoza iste strukture i obrnuto.

Da bi se pratile promene u odnosima razmene u toku vremena, koristi se odnos

izmeĎu indeksa izvoznih i uvoznih cena za odreĎeni vremenski period:

[9-9] Odnos indeksa izvoznih i uvoznih

cena I

IO

pi

pe

p

gde je:

Ipe – indeks izvoznih cena,

Ipi – indeks uvoznih cena.

Ako navedeni pokazatelj raste, onda je došlo do relativnog poboljšanja odnosa

razmene u posmatranom u odnosu na bazni period i obrnuto. Na osnovu ovog

pokazatelja ne moţe se zaključiti da li je odnos razmene bio povoljan u baznom

periodu.



žžiivvoottnnoogg ssttaannddaarrddaa

ssttaannoovvnniiššttvvaa

1100..11.. PPoojjaamm žžiivvoottnnoogg ssttaannddaarrddaa

Ţivotni standard obuhvata opšte uslove ţivota i rada ljudi, pri čemu se materijalni i

društveni uslovi ţivota i rada posmatraju kao jedna celina. Materijalni uslovi

obuhvataju mogućnost da ljudi zadovolje svoje osnovne potrebe (ishrana, odevanje,

stanovanje). Pored materijalnih uslova, ţivotni standard podrazumeva

zadovoljavanje i čitavog niza drugih potreba koje nemaju materijalnih karakter

(zdravstvenih, obrazovnih, kulturnih i slično).

Na zasedanju statističkih eksperata Ujedinjenih nacija 1954. godine, elementi koji

utiču na ţivotni standard stanovništva jedne zemlje su svrstani u 12 grupa:

zdravlje i demografski uslovi (smrtnost dece, trajanje ţivota, lekarska

nega, broj bolničkih kreveta itd.),

ishrana (kalorična vrednost ishrane, raznovrsnost itd.),

vaspitanje (broj škola, broj Ďaka na jednog učitelja, broj pismenih, broj

novina i knjiga na 1000 stanovnika itd.),

uslovi rada (trajanje nedeljnog radnog vremena, visina plata, broj

neradnih dana u godini itd.),

uslovi zaposlenja (broj zaposlenih, struktura stanovništva po delatnostima,

brzina zapošljavanja itd.),

potrošnja i štednja (potrošnja i štednja po glavi stanovnika, udeo javnih

usluga itd.),

uslovi transporta (broj putničkih kilometara po stanovniku, broj tonskih

kilometara, duţina puteva, broj vozila itd.),


uslovi stanovanja i oprema domaćinstava (broj stanova, bela tehnika po

domaćinstvima itd.),

uslovi odevanja,

odmor i zabava,

socijalno osiguranje,

sloboda čoveka.

Pored navedene liste, stručnjaci Ujedinjenih nacija su se sporazumeli i oko

pokazatelja koji bi na sintetički način odslikavali nivo ţivotnog standarda u nekoj

zemlji. Predloţena su tri pokazatelja:

narodni dohodak odnosno udeo potrošnje i akumulacije u narodnom

dohotku,

indeks realnog narodnog dohotka po stanovniku,

prosečno trajanje ţivota.

Pored navedenih pokazatelja, kao dodatni sintetički pokazatelji ţivotnog standarda,

koriste se i pokazatelji ekonomske razvijenosti, a to su domaći bruto proizvod,

narodni dohodak i narodni raspoloţivi dohodak. Najveću primenu ima domaći bruto

proizvod po stanovniku izraţen u stalnim cenama.

Pošto nijedan od navedenih sintetičkih pokazatelja nije dovoljan sam po sebi da

pruţi celovitu sliku o ţivotnom standardu u nekoj zemlji, vrlo često se uz njih

prilaţu i dodatni demografski podaci, kao što su stopa umiranja dece do jedne

godine starosti i slično.

1100..22.. MMeettooddii zzaa mmeerreennjjee žžiivvoottnnoogg

ssttaannddaarrddaa

Za prikupljanje podataka o ţivotnom standardu načešće se koriste popisi i ankete.

Ankete se rade povremeno ili redovno. Prate se samo neki od velikog broja

elemenata ţivotnog standarda. Elementi koji se prate proizilaze iz statistike

porodičnog budţeta i iz statistike troškova ţivota.

Metodologija statistike porodičnog budţeta podrazumeva da se napravi slučajan

uzorak od jednog broja porodica i da se onda vrši precizna evidencija stvaranja i

potrošnje porodičnog budţeta. Prate se stvarni prihodi i raspodi porodice kako po

svojoj dinamici tako i po strukturi. Svaka porodica iz uzorka mora da vodi dnevnik

prihoda i rashoda. Na osnovu dobijenih podataka iz ankete utvrĎuje se prosek

prihoda i potrošnja po članu porodice i struktura potrošnje po pojedinim

kategorijama potreba.


Statistika troškova ţivota i zarada prati promene u uslovima podmirivanja osnovnih

potreba stanovništva koje nastaju usled promena cena roba i usluga kao i visine

zarada. Šta se sve smatra osnovnim potrebama stanovništva zavisiće konkretno od

zemlje do zemlje. Neka potreba se moţe u razvijenim zemljama smatrati osnovnom

dok se u nerazvijenim smatra luksuzom. Ipak, bez obzira na specifičnosti svake

zemlje, postoji odreĎena grupa potreba koje predstavljaju miminum osnovnih

potreba za stanovnike svih zemalja. Da bi se bar pribliţno odredila ta donja granica,

Svetska banka je odredila princip da jedan dolar dnevno po stanovniku potrošen na

ishranu predstavlja granicu ispod koje počinje siromaštvo.

1100..33.. IInnddeekkss ttrroošškkoovvaa žžiivvoottaa

Promene u troškovima ţivota se prate preko promena cena dobara i usluga kojima se

zadovoljavaju osnovne potrebe stanovništva. Indeks troškova ţivota pokazuje

relativne promene maloprodajnih cena u tekućem u odnosu na bazni period samo

odreĎene grupe proizvoda i usluga koje sluţe za podmirenje osnovnih ţivotnih

potreba. U pitanju su cene na malo, jer stanovništvo kupuje robu i usluge na trţištu.

Indeks cena na malo je mnogo obimniji od indeksa troškova ţivota jer indeks

troškova ţivota obuhata samo odreĎena dobra i usluge.

Materijalna dobra i usluge koje sluţe za zadovoljavanje osnovnih potreba ulaze u

takozvani tipski budţet. Tipski budţet je lista proizvoda i usluga koje sluţe za

zadovoljenje ţivotnih potreba tipičnog sastava porodice. Proizvodi i usluge su

izraţeni u potrebnim količinama za porodicu tipičnog sastava.

Tipski budţet obuhvata sledeće proizvode i usluge: ishrana, duvan i piće, odeća i

obuća, ogrev i osvetljenje, pokućstvo, stan, usluge i kulturne potrebe. Tipični sastav

porodice je ţena, muţ, ţensko dete od 6 godina i muško dete od 10 godina.

Metodi za utvrĎivanje strukture tipskog budţeta su:

metod porodičnih budţeta (na osnovu stvarne potrošnje porodice),

metod teorijskih budţeta (na osnovu stvarne potrošnje porodice

korigovane na osnovu fizioloških potreba).

Mesečne potrebe nekih artikala prema statističkoj nomenklaturi su: polubeli hleb 60

kg, pšenično brašno 3 kg, meso 8 kg, mast 5 kg, mleko 15 litara, sir 3 kg, kokošija

jaja 25 kom, pasulj 3 kg i šećer 3 kg. Koristi se sledeća formula za izračunavanje

indeksa troškova ţivota70

:



[10-1] Indeks troškova ţivota: n

i

n

ii

p

qp

qp

I

10

1 .

Primer: Indeks troškova ţivota

Popisane su cene u dva najveća megamarketa u Subotici za nekoliko osnovnih

artikala. Cene su izraţene u dinarima:

Proizvod: Hleb Brašno Meso Mast Mleko Sir Jaja Šećer

Rodić MB: 20 30 255 45 40 65 13 40

Maxi: 25 34 265 55 45 70 15 45

Izračunati kolika je razlika u troškovima ţivota kada bi se svi proizvodi kupovali u

samo jednom marketu. Koristiti mesečne potrebe artikala prema statističkoj

nomenklaturi.

Rešenje:

Količine (q) su preuzete iz statističke nomenklature o mesečnim potrebama prosečne

porodice za odreĎenim artiklima (tipski budţet). Na osnovu formule za indeks

troškova ţivota otvorene su nove kolone u tabeli broj 10-1:

Tabela 10-1

Proizvod p0 pi

Količine u

tipskom budţetu

(q)

piq p0q

1 2 3 4 5 6

Hleb 20 25 60 1500 1200

Brašno 30 34 3 102 90

Meso 255 265 8 2120 2040

Mast 45 55 5 275 225

Mleko 40 45 15 675 600

Sir 65 70 3 210 195

Jaja 13 15 25 375 325

Šećer 40 45 3 135 120

Ukupno - - - 5392 4795

Zbirevi iz tabele su uvršteni u formulu broj 10-1 i dobijen je sledeći rezultat:

%45,1124795

5392I p .


Odgovor: Kada bi se svi proizvodi kupovali samo u Maxi marketu, troškovi ţivota

bi bili u proseku veći za 12,45% nego kada bi se svi proizvodi kupovali u marketu

Rodić MB.

Tabela 10-2: Struktura minimalne potrošačke korpe u Republici Srbiji (lančani

indeks)71

71 Ministarstvo za trgovinu, turizam i usluge (septembar 2006; minttu.sr.gov.yu)


Tabela 10-3: Indeks cena na malo i troškova ţivota (januar 2005 – jun 2006.

godine)72

1100..44.. SSttaattiissttiikkaa zzaarraaddaa

Ţivotni standard stanovništva se prati preko indeksa troškova ţivota i indeksa

zarada. Statistika redovno prati kako nominalne tako i realne zarade zaposlenog dela

stanovništva. Osnovni izvor podataka su mesečni izveštaji privrednih subjekata o

radnicima i njihovim neto zaradama. Neto zarada je zapravo iznos koji radnik

neposredno primi za svoj rad (na ruke). Bruto zarada predstavlja neto zaradu

uvećanu za iznos doprinosa i poreza koje radnik plaća za doprinos budţetima,

socijalnom i zdravstvenom osiguranju. Sa aspekta ţivotnog standarda od veće

vaţnosti su neto zarade jer iz tog iznosa radnik zadovoljava svoje lične potrebe.

Najčešća kategorija koja se koristi za analizu je prosečna zarada radnika. Dobija se

tako što se ukupna zarada u odreĎenom vremenskom periodu podeli sa brojem

72 Ministarstvo za trgovinu, turizam i usluge (septembar 2006; minttu.sr.gov.yu)


zaposlenih. Tako se dobija prosečna zarada za godinu, mesec, dan ili sat rada.

Najčešće se ipak koriste prosečne mesečne i godišnje zarade.

Prosečna zarada se stavlja u odnos sa kretanjem troškova ţivota i na osnovu tog

odnosa se zaključuje da li je došlo do promena u ţivotnom standardu.

Potrebno je razlikovati nominalnu i realnu zaradu. Zarada sama po sebi, kao

odreĎeni novčani iznos koji radnik primi je nominalna zarada. Nije uzeto u obzir

kretanje cena dobara i usluga. Kolika je zaista kupovna moć radnika iskazuje se

preko realne zarade. Realna zarada moţe biti iskazana u apsolutnom ili relativnom

obliku.

Tabela 10-4: Kupovna moć po glavni stanovnika u zemljama u tranziciji 1998.

godine u poreĎenju sa Nemačkom (Nemačka 1998 = 100%)73

Apsolutni izraz realne zarade se dobija kada se nominalni iznos zarade podeli sa

indeksom troškova ţivota. Tek uporeĎivanjem apsolutnih realnih zarada iz tekućeg i

prethodnog perioda moţe se zaključiti da li je radnik realno više zaradio ili nije.

Relativni izraz realne zarade se dobija kada se nominalna zarada podeli sa

prosečnim troškovima ţivota. Tada realna zarada izraţava procentualni deo

potrošnje koji se moţe podmiriti nominalnom zaradom.





U praksi se izračunavaju dva pokazatelja: indeks nominalnih i indeks realnih zarada.

Indeks nominalnih zarada se dobija kao odnos nominalnih zarada iz dva vremenska

perioda, a indeks realnih zarada kao odnos indeksa nominalnih zarada i indeksa

troškova ţivota. Preko indeksa realnih zarada dolazi se do zaključka o kretanju

nivoa ţivotnog standarda. Ukoliko indeks realnih zarada raste, raste i ţivotni

standard.

Tabela 10-5: Kupovna moć po gradovima rangiranim prema zaradama u odnosu na

prosek u Republici Srbiji (jun 2006. godine)74

1100..55.. IInnddeekkss zzaarraaddaa

Indeks zarada (plata) pokazuje relativne promene zarada u tekućem u odnosu na

bazni periodu. Najčešće se koriste dve vrste indeksa zarada:

individualni indeksi zarada,

grupni indeksi zarada.

74 Republički zavod za statistiku (jul 2006; http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/index.php)


Individualni indeksi zarada pokazuju relativne promene zarada za jednu kategoriju

radnika, u tekućem u odnosu na bazni period. Izračunavaju se na osnovu sledeće

formule75

:

[10-2] Individualni indeksi zarada x

xI

ijpl

0

,

gde je:

ix - prosečna zarada za jednu kategoriju radnika u tekućem periodu,

0x - prosečna zarada za jednu kategoriju radnika u baznom periodu,

j – redni broj kategorije radnika.

Grupni indeksi zarada pokazuju relativne promene plata za više kategorija

radnika, u tekućem u odnosu na bazni period. Grupni indeksi zarada mogu biti:

grupni indeksi zarada promenljivog sastava zaposlenih,

grupni indeksi zarada nepromenljivog sastava zaposlenih.

Grupni indeks zarada promenljivog sastava zaposlenih se izračunava na osnovu

sledećih formula:

[10-3] Grupni indeks zarada promenljivog

sastava zaposlenih (1) XX

L

X

L

X

I in

i

n

i

n

ii

n

ii

pl 0

10

10

1

1 ::ˆ ,

[10-4] Grupni indeks zarada promenljivog

sastava zaposlenih (2) I

II

r

x

plˆ ,

[10-5] Indeks ukupno isplaćenih plata n

i

n

ii

X

X

X

I

10

1 ,

[10-6] Indeks dinamike ukupnog broja

zaposlenih n

i

n

ii

r

L

L

I

10

1 ,

gde je:

75 Sve formule za indekse zarada su preuzete iz knjige Stojković M.(2001), Statistika,

Ekonomski fakultet u Subotici, strana 891.


X i - ukupna iznos zarada koje su isplaćene u tekućem periodu,

X 0 - ukupan iznos zarada koje su isplaćene u baznom periodu,

Li - ukupan broj zaposlenih u tekućem periodu,

L0 - ukupan broj zaposlenih u baznom periodu,

X i - opšti prosek zarada u tekućem periodu,

X 0 - opšti prosek zarada u baznom periodu.

I x - indeks ukupno isplaćenih zarada,

I r - indeks dinamike ukupnog broja zaposlenih.

Grupni indeks nepromenljivog sastava zaposlenih moţe se izračunati upotrebom

jednog od dva metoda:

metod agregata sa ponderima iz baznog perioda,

metod agregata sa ponderima iz tekućeg perioda.

Ovako izračunati indeksi zarada pokazuju promene opšteg proseka zarada po

zaposlenom bez uticaja promena u strukturi zaposlenih. Upotrebljavaju se sledeće

formule:

[10-7] Metod agregata sa ponderima iz

baznog perioda n

i

n

ii

pl

Lx

LxI

100

10

'0 ,

[10-8] Metod agregata sa ponderima iz

tekućeg perioda n

ii

n

iii

pl

Lx

LxI

i

10

1' ,

gde je:

L0 - ukupan broj zaposlenih u baznom periodu,

Li - ukupan broj zaposlenih u tekućem periodu.

Za kvantitativno obuhvatanje promena u strukturi zaposlenih koristi se sledeći

pokazatelja:

[10-9] Indeks uticaja promena u

kvalifikacionoj strukturi '

ˆ

I

II

pl

pl

sp .


Upotrebljavaju se i sledeće relacije:

[10-10] Grupni indeks promenljivog sastava

zaposlenih 'ˆ III plsppl ,

[10-11] Indeks isplaćenih zarada (1) III rplx ˆ ,

[10-12] Indeks isplaćenih zarada (2) IIII rplspx ' .

Indeks isplaćenih zarada nam pokazuje koji faktori su najviše uticali na masu

isplaćenih zarada svih zaposlenih.

Realna plata pokazuje kupovnu moć zarade izraţenu preko količine roba i usluga

koja se moţe kupiti za iznos nominalne zarade.

[10-13] Realna plata I

L

X

R pn

ii

n

ii

pl :

1

1 ,

gde je:

I p - indeks troškova ţivota.

Indeks realne plate pokazuje relativne promene realne plate u tekućem u odnosu na

bazni period. Izračunava se na osnovu sledećih formula:

[10-14] Indeks realne plate (1) n

i

n

iplpl

L

X

RIR

10

10

: ,

[10-15] Indeks realne plate (2) I

IIR

p

pl

pl

ˆ.



kkoonnjjuunnkkttuurree

Statistika konjunkture je oblast statistike koja se bavi pruţanjem informacija o

ponudi i traţnji na odreĎenom trţištu. Na osnovu tih informacija donose se odluke iz

oblasti ekonomske politike jedne zemlje. Privredni subjekti takoĎe imaju velike

koristi od istih informacija. U oblasti portfolio investicija, na primer, vlasnici hartija

od vrednosti donose odluku na osnovu konjunkturne statistike kako da formiraju

strukturu svoj portfolia.

Statistika konjunkture se sluţi vrlo preciznim metodima za praćenje ponude i traţnje

jer se na taj način dobija slika celokupne nacionalne ekonomije. Pokazatelji

konjunkturnih kretanja se objavljuju u izveštajima zavoda za statistiku, izveštajima

sa finansijskih trţišta, publikacijama raznih organizacija koje se bave istraţivanjem

trţišta roba i usluga i u periodičnim biltenima sa berzi rada.

U praksi je razvijeno više metoda za registrovanje i predviĎanje cikličnih kretanja

privrede. Barometarski (indikatorski) metod se bazira na vremenskim serijama

različitih pojava u privredi i društvu. Te pojave mogu biti cene hartija od vrednosti,

stopa inflacije, stopa kriminaliteta i čitav niz drugih pojava. Privredna komora SAD-

a je objavila predled podataka za više od stotinu indikatora cikličnih kretanja

privrede.

Zaokrete u kretanju privrede ne prikazuju svi indikatori u isto vreme. Neki indikatori

menjaju svoje ciklično kretanje pre, neki istovremeno, a neki posle opštih privrednih

kretanja. Zbog toga se indikatori dele na vodeće, koincidirajuće i zaostajuće

indikatore.

Vodeći faktori, naravno, pokazuju ciklične zaokrete pre same privrede. Ipak nijedan

vodeći faktor ne najavljuje zaokrete u preciznoj vremenskoj distanci od cele

privrede. Isto tako, potrebno je sprovesti proceduru izbora indikatora i vremenom

aţurirati njihovu listu. Nisu ni svi indikatori podjednako značajni za sve zemlje, tako

da svaka zemlja ima svoju listu indikatora.


Postupak izbora indikatora kreće od izbora referentne serije. Referentna serija je

serija čije varijacije sa velikom verovatnoćom odraţavaju fazu ciklusa kroz koju

upravo prolazi cela privreda. Obično je to indeks ukupne industrijske proizvodnje ili

indeks društvenog proizvoda. Nakon izbora referentne serije pristupa se utvrĎivanju

kriterijuma za izbor vodećih indikatora, od kojih su najvaţniji sledeći kriterijumi:

vodeći indikator mora da ima zaokrete u svojoj seriji mnogo pre zaokreta

u drugim vremenskim serijama,

vodeći indikator mora da bude stabilan, odnosno da se promene dešavaju

u vremenskim razmacima istog trajanja,

mora da postoji visok stepen korelacije izmeĎu amplituda i periodičnosti

promena vodećeg indikatora i referentne serije,

vodeći indikator mora da ima jasno ekonomsko značenje.

Kao što je već pomenuto, vodeći indikatori se razlikuju od zemlje do zemlje, što

zavisi od privredne razvijenosti i aţurnosti statističke sluţbe. Privredna komora

SAD-a je objavila kratku listu indikatora koja se sastoji od dvanaest vodećih, četiri

koincidirajuća i šest zaostajućih faktora. U Nemačkoj se kao vodeći indikatori

koriste broj narudţbina, nadnice i plate po jedinici, ponuda novca, kamatne stope,

cene akcija, opšta situacija, prodaja i zalihe gotovih proizvoda. Prema nizu

kriterijuma, kao najbolji indikator pokazale su se cene akcija. Naša zemlja koristi

četiri indikatora:

kvantum indeks preraĎivačke industrije,

kvantum indeks u maloprodajnoj mreţi,

broj slobodnih radnih mesta,

ponuda novca.

Kompozitni (svodni) indeksi su indikatori koji sumarno prikazuju promene u

proseku svih indikatora. Cilj je da se izbegnu laţni signali do kojih dolazi usled

slučajnih varijacija vodećih indikatora.

Posebnu vrstu predstavljaju tzv. difuzni indeksi. Pomoću njih se jednostavno

odreĎuje pravac promena u privredi. Formira se tako što se od svih uporebljenih

vodećih indikatora izdvoji udvostručena grupa onih koji pokazuju tendenciju rasta i

onih koji su nepromenjeni. Njihov zbir se deli sa dvostrukim brojem serija. Formula

za izračunavanje je sledeća:

[11-1] Difuzni indeks 1002

2 21

N

NND ,

gde je:

N1 – grupa vodećih indikatora koji pokazuju tendenciju rasta,

N2 – grupa vodećih indikatora koji ne pokazuju tendenciju rasta.


Rezultat pokazuje koji procenat vodećih indikatora je u ekspanziji. Difuzni indeks se

kreće u intervalu od 0% do 100%. Ako je difuzni indeks veći od 50%, onda je

privredna aktivnost u ekspanziji. Difuzni indeksi se obično izračunavaju po granama

privrede.

Ako se uporede kompozitni i difuzni indeks, uočava se da kompozitni indeks

pokazuje ne samo smer nego i intenzitet promena koje se očekuju u privredi, pa je

zbog toga njegova vrednost veća. U praksi, meĎutim, SAD i Japan koriste difuzne

indekse, dok Evropska Unija koristi i jedne i druge, ali se prednost daje

kompozitnim indeksima.

1111..11.. IInnddiikkaattoorrii kkoonnjjuunnkkttuurree nnaa

ffiinnaannssiijjsskkoomm ttrržžiiššttuu

Finansijsko trţište je najosetljivije na ciklična kretanja privrede, i to kako na trţištu

novca i kapitala, tako i na trţištu akcija.

Na trţištu novca i kapitala promene se prate preko kretanja kamatnih stopa i

merenjem količine novca u opticaju. Promena u ponudi novca predstavlja pouzdan

vodeći indikator i zbog toga se koristi u velikom broju zemalja, pa i kod nas, za

predviĎanje privrednih kretanja. Agregati M1 (gotov novac i depoziti po viĎenju)

najavljuju konjunkturne promene u istom ili sledećem kvartalu. Agregati M2

(likvidna sredstva koja uz M1 obuhvataju štedne depozite po viĎenju, kratkoročne

depozite i kratkoročne obveznice) i M3 (ukupna likvidna sredstva koja uz M2

obuhvataju sredstva rezervi preduzeća i pokrića po akreditivima, garancijama i

kreditima u inostranstvu) ukazuju na promene 3 do 4 kvartala pre promena

konjunkture.

Na trţištu akcija indikatori se dele na cenovne indikatore, indikatore količine i ostale

indikatore. Cenovni indikatori su odnos broja rastućih cena naspram broja

opadajućih cena, odnos najviših prema najniţim cenama i kretanje cena

najatraktivnijih akcija. Indikatori količine polaze od pretpostavke da promene u

obimu prometa prethode svim cenovnim promenama. U SAD se na primer koristi

indikator količine kod kojeg se uporeĎuju prometi na Njujorškoj (NYSE) i

Američkoj (AMEX) berzi. Na prvoj se trguje kvalitetnijim i sigurnijim akcijama, a

na drugoj više spekulativnim akcijama. Što je odnos ove dve berze više pomeren ka

AMEX berzi, to je izvesniji rast trţišta i privredne aktivnosti jer se više ulaţe u

spekulativne akcije.


Slika 11-1: Dow Jones indeks i dogaĎaji koji su imali veliki uticaj na njegovo kretanje

76

Prilikom izrade berzanskog indeksa mora se voditi računa o veličini uzorka,

reprezentativnosti uzorka i ponderisanju (pridavanju značaja pojedinim elementima

uzorka).

1111..11..11.. BBeerrzzaannsskkii iinnddeekkssii

Berzanski indeksi su pokazatelji promena vrednosti hartija od vrednosti na trţištu.

Neki berzanski indeksi pokazuju kretanja na celom finansijskom trţištu dok drugi

76 Dow Jones & Company (februar 2007, http://indexes.dowjones.com/mdsidx)


pokazuju kretanja na odreĎenim delovima tog trţišta (industrijski, trgovinski,

graĎevinski indeksi itd.).

Berzanski indeksi se izračunavaju na jedan od dva načina:

kao ponderisane ili proste sredine cena hartija od vrednosti ( Dow Jones u

SAD, Value LIne Composite Average u SAD, NIKKEI 225 u Japanu

itd.),

kao odnosi ponderisanih prosečnih cena odreĎenih hartija od vrednosti u

tekućem u odnosu na bazni period (S&P 500 u SAD, NASDAQ

Composite u SAD, FA-SE 100 u Velikoj Britaniji, CAC GENERAL

INDEKS u Francuskoj itd.).

Svaki berzanski indeks je paţljivo izraĎen i prilikom njihovog formiranja uzeti su u

obzir sledeći faktori:

uzorak, odnosno broj akcija različitih firmi koje će se posmatrati mora biti

dovoljno velik da na pravi način reprezentuje ceo osnovni skup, u ovom

slučaju sve akcije na trţištu,

firme čije akcije se uvrštavaju u uzorak takoĎe moraju da reprezentuju

celo trţište,

ponderisanje akcija mora da bude proporcionalno značaju koje ta akcija

ima na trţištu.

Dow Jones indeksi čine grupu indeksa koji obuhvataju kako trţište hartija od

vrednosti u celini tako i pojedine segmente. Najpopularniji je industrijski Dow Jones

indeks (DJIA - Dow Jones Industrial Average). Vrednost DJIA se svakodnevno

objavljuje u specijalizovanim časopisima u svetu. DJIA predstavlja prosek cena

akcija 30 velikih kompanija koje su kotirane na Njujorškoj berzi (NYSE): Coca

Cola, Walt Disney, Mc Donalds, Texaco, American Express, Boeing, Caterpillar,

AT&T, Philip Morris, Proctor&Gamble, Sears, General Electric, General Motors

itd.

Formula za izračunavanje DJIA je sledeća:

[11-2] Dow Jones Industrial Average

d

p

DJIAi

ti

t

30

1,

,

gde je:

p – cena akcija,

d – broj firmi.

Kao što se vidi iz formule, kod DJIA ne postoje ponderi koji bi dali značaj akcijama

koji je proporcionalan značaju firmi na trţištu, što dovodi u pitanje objektivnost


dobijenih rezultata. Ipak, Dow Jones indeksi su u upotrebi od 1884. godine i imaju

veliki ugled i poverenje na trţištima širom sveta.

Tabela 11-1: Industrijski Dow Jones indeks, kretanje po godinama

God. Indeks na početku

godine

Najviši

indeks u

toku godine

Datum

najvišeg

nivoa

Najniţi indeks u

toku godine

Datum

najniţeg

nivoa

Indeks na kraju

godine

Promena

Poeni %

2006 10847.41 12510.57 Dec. 27 10667.39 Jan. 20 12463.15 + 1745.65 +16.29

2005 10729.43 10940.50 Mar. 4 10012.36 Apr. 20 10717.50 – 65.51 – 0.61

2004 10409.85 10854.54 Dec. 28 9749.99 Oct. 25 10783.01 + 329.09 + 3.15

2003 8607.52 10453.92 Dec. 31 7524.06 Mar. 11 10453.92 + 2112.29 +25.32

2002 10073.40 10635.25 Mar. 19 7286.27 Oct. 9 8341.63 – 1679.87 – 6.76

2001 10646.15 11337.92 May 21 8235.81 Sept. 21 10021.50 – 765.35 – 7.10

2000 11357.51 11722.98 Jan. 14 9796.03 Mar. 7 10786.85 – 710.27 – 6.18

1999 9184.27 11497.12 Dec. 31 9120.67 Jan. 22 11497.12 + 2315.69 +25.22

1998 7965.04 9374.27 Nov. 23 7539.07 Aug. 31 9181.43 + 1273.18 +16.10

1997 6442.49 8259.31 Aug. 6 6391.69 Apr. 11 7908.25 + 1459.98 +22.64

1996 5177.45 6560.91 Dec. 27 5032.94 Jan. 10 6448.27 + 1331.15 +26.01

1995 3838.48 5216.47 Dec. 13 3832.08 Jan. 30 5117.12 + 1282.68 +33.45

1994 3756.60 3978.36 Jan. 31 3593.35 Apr. 4 3834.44 + 80.35 +2.14

1993 3309.22 3794.33 Dec. 29 3241.95 Jan. 20 3754.09 + 452.98 +13.72

1992 3172.41 3413.21 June 1 3136.58 Oct. 9 3301.11 + 132.28 +4.17

1991 2610.64 3168.83 Dec. 31 2470.30 Jan. 9 3168.83 + 535.17 +20.32

1990 2810.15 2999.75 July 16 2365.10 Oct. 11 2633.66 – 119.54 –4.34

1989 2144.64 2791.41 Oct. 9 2144.64 Jan. 3 2753.20 + 584.63 +26.96

1988 2015.25 2183.50 Oct. 21 1879.14 Jan. 20 2168.57 + 229.74 +11.85

1987 1927.31 2722.42 Aug. 25 1738.74 Oct. 19 1938.83 + 42.88 +2.26

1986 1537.73 1955.57 Dec. 2 1502.29 Jan. 22 1895.95 + 349.28 +22.58

1985 1198.87 1553.10 Dec. 16 1184.96 Jan. 4 1546.67 +335.10 +27.66

1984 1252.74 1286.64 Jan. 6 1086.57 July 24 1211.57 – 47.07 –3.74

1983 1027.04 1287.20 Nov. 29 1027.04 Jan. 3 1258.64 + 212.10 +20.27

Izvor: Dow Jones & Company (februar 2007, http://indexes.dowjones.com/mdsidx)

S&P 500 indeks (Standard and Poor's 500) je indeks koji obuhvata akcije 500

kompanija različite veličine, starosti i uspešnosti koje se kotiraju na NYSE i OTC


trţištu. Sastav S&P 500 je promenljiv i zavisi od toga da li odreĎena firma opstaje

na trţištu. Reprezentativnost ovog indeksa je, naravno, mnogo veća nego DJIA. Kod

S&P indeksa ponderiše se svaka akcija sa njenom trţišnom kapitalizacijom, odnosno

uzima se u obzir udeo vrednosti akcija odreĎene firme u ukupnoj trţišnoj vrednosti.


[11-3] Standard and Poor's 500 indeks 100500&500

1,,

500

1,,

ibibi

ititi

Np

Np

PS ,

gde je:

p – cena akcija,

d – broj firmi,

N – broj akcija.

S&P 500 uključuje oko 30% od ukupnog broja akcija koje se kotiraju na NYSE.

DJIA čini svega 2% svih akcija sa NYSE. Iako postoji velika razlika u metodologiji

izrade indeksa DJIA i S&P 500, paţljivom analizom utvrĎeno je da su ova dva

indeksa podjednako efikasna kao pokazatelji kretanja na finansijskom trţištu.

Koeficijent korelacije koji je tom prilikom izračunat je 0,963 što govori o jakoj

korelacionoj vezi izmeĎu njih.

Praćenje konjunkturnih kretanja se odvija na tako što se berzanski indeksi prate 24

sata dnevno, iz minuta u minut. Prognoziranje budućih kretanja se izvodi uz pomoć

različitih metoda, od onih naivnih, subjektivnih do visoko sofisticiranih, naučnih

metoda. Od naučnih metoda najčešće se koriste ankete, analiza vodećih indikatora,

trendovi, analiza cikličnih varijacija, regresioni i ekonometrijski modeli.

Prognoziranje konjunkturnih kretanja je dalo odreĎene rezultate, ali ipak nije u

potpunosti eliminisalo nepredvidivost trţišta pa se i u novijoj istoriji, na kraju XX

veka, dešavalo da se velike ekonomske krize pojave iznenada. Nauka i u okviru nje

statistika imaju zadatak da se i dalje razvijaju i da pronaĎu metode koji će na

pouzdan način predvideti kretanja različitih pojava na trţištu.


LLiitteerraattuurraa 1. The Balanced Scorecard Institute, Basic tool for process improvement

(februar 2007, http://www.balancedscorecard.org/files/control.pdf)

2. Bowerman B.L., O'Connell R.T., Hand M.L. (2001), Business Statistics in

Practice, second edition, McGraw-Hill, New York, USA

3. Cabrera J., McDougall A. (2002), Statistical Consulting, Springer, USA

4. Cooper D.R., Schindler P.S. (2001), Business Research Methods, seventh

edition, McGraw-Hill Irwin, USA

5. Dow Jones & Company (februar 2007,

http://indexes.dowjones.com/mdsidx)

6. EUROSTAT (februar 2007, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal)

7. Groebner D., Shanon P., Fry P., Smith K (2000), Business Statistics: A

Decision-Making Approach, fifth edition, fifth edition, Prentice Hall,

New Jersey, USA

8. Groves R.M., Fowler F.J., Couper M.P., Lerkowski J.M., Singer E.,

Tourangeau R. (2004), Survey Methodology, Wiley-Interscience, New

Jersey, USA

9. Ministarstvo za trgovinu, turizam i usluge (septembar 2006;

minttu.sr.gov.yu)

10. Mladenović D., Đolević V., Šoškić D.(2000), Ekonomska statistika,

Ekonomski fakultet u Beogradu

11. OECD (februar 2006, http://www.oecd.org/dataoecd)

12. Philipov D., Dorbritz J., 2003, Demographic Consequences of Economic

Transition in Countries of Central and Eastern Europe, Population Studies

N° 39, (Oktobar 2006. godine;

http://www.coe.int/t/e/social_cohesion/population/Publications/)

13. Prem S. Mann (1998), Introductory Statistics, third edition, John Wiley &

Sons inc., New York, USA

14. Republički zavod za statistiku, Sistem nacionalnih računa Republike

Srbije, 1997-2004, Studije i analize, broj 76, Beograd 2006.

15. Republički zavod za statistiku (jul 2006;

http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/index.php)

16. Savić, M. (2005), Poslovna statistika, Subotica


17. Statistics Bureau & Statistical Research and Training Institute, Statistical

Hadbook of Japan, (februar 2007. godine;

www.stat.go.jp/English/data/handbook)

18. Statistički godišnjak Srbije 2005.

19. Stojković M.(2001), Statistika, Ekonomski fakultet u Subotici

20. United Nations Economic Commission for Europe (UNECE), Statistical

Division (Oktobar 2006, http://w3-dev.unece.org/stat/stat.asp)

21. United Nations Statistics Division, Statistical Databases (decembar 2006.

godine; http://unstats.un.org/unsd/databases.htm)

22. Zakon o statističkim istraţivanjima, član 3, Sluţbeni glasnik RS, br.

83/92, 53/93, 67/93, 48/94

23. Zavod za informatiku i statistiku (2005), Ţene i muškarci u Beogradu

kroz statistiku

24. Ţiţić M., Lovrić M., Pavličić D. (2002), Metodi statističke analize,

Ekonomski fakultet Beograd

11.. uuvvoodd - ef.uns.ac.rs · pdf fileevropska unija (eu), inter-američki statistički...

Documents