1

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo : Liber I

 ||f1|v59

I. [1] Testimonium igno¦rantiae uestrae, quae ¦iniquitatem dum defen¦dit, reuincit, in prom

tu est, ¦quod omnes qui uobis-cum retro ignorabant et uobiscum oderant, ¦simul eis contigitscire, desinunt odisse qui desinunt ignorare, immo ¦fiunt et ipsi quod oderant, et incipiunt odisse quod fuerant. [2] Adeoquo¦tidie adolescentem numerum Christianorum ingemitis;obsessam uoci¦feramini ciuitatem, in agris, in castellis, ininsulis Christianos; omnem ¦sexum, omnem aetatem, omnemdenique dignitate transgredi a uobis quasi ¦detrimento doletis. [3] Nec tamen hoc ipso ad aestimationem alicuiuslatentis boni ¦animos promouetis; non licet rectius suspicari,non libet propius experiri; ¦hic tantum curiositas humanatorpescit. [4] Amatis ignorare quod alii ¦gaudeant inuenisse;mauultis nescire, quia iam odistis, ¦quasi certi non oditurosuos sciatis. [5] Atquin si nullum erit odii reppe¦rie-tur, optimum utique ab iniustitia priore discedere : sin uerocau¦sa constiterit, nihil odio detrahetur, quod adeo ampliusiustitiae ¦conscientia cumulabitur. Nisi si emendari pudetaut excusari piget. ¦

[6] Scio plane qua responsione soletis redundantiae nostraetestimonium ¦conuenire : non utique eo bonum praeiudicari,quia plerosque conuer¦tat et sibi rapiat, inquitis. [7] Nouidemutationem mentis in malas partes. ¦Quot desertores bonaeuitae? Quot transfugae |v60 in peruersum? Multi bona fide, ||f1v im-mo iam plures pro extremitatibus temporum. [8] Verum deficitadae¦quatio comparationis istius. Nam de malo ita constatapud omnes, ¦ut ne ipsi quidem rei, qui ad malum transeuntet a bonis in peruersa deuer¦tunt, defendere malum pro bonoaudeant. Turpia timori, pudori impia ¦habent. [9] Denique ges-tiunt latere, deuitant apparere, trepidant depre¦hensi, negantaccusati; ne torti quidem facile aut semper confitentur, ¦certedamnati maerent. Exprobant etenim quod erant insemetipsos, ¦malae menti ab innocentia transitum uel fatoimputant. Adeo nolunt suum ¦esse, quia malum negare nonpossunt.

[10] Christiani uero quid tale con¦sequuntur? Neminem pu-det, neminem paenitet, nisi tantum pristinorum. ¦Si denota-tur, gloriatur; si trahitur, non subsistit; si accusatur, nonde¦fendit, interrogatus confitetur, damnatus gloriatur.Quod hoc malum ¦est, in quo mali natura cessat?

II. [1] In quo ipsi etiam contra formam iudicandorum ¦malorumiudicatis. Nam nocentes quidem perductos, si admissum ne-gent, ¦tormentis urgetis ad confessionem, Christianos uerosponte confessos ¦tormentis conprimitis ad negationem.[2] Quae tanta peruersitas, ut confes¦sioni repugnetis, tormen-torum officia mutetis, grati reum euadere, ¦inuitum compel-lentes negare? Praesides extorquendae ueritatis de ¦solisnobis mendacium exquiritis, ut dicamus nos non esse quodsumus. ¦ [3] Opinor, non uultis nos malos esse ideoque gestitisde isto nomine exclu¦dere. Sane ceteros ad hoc tenditis etcarnificatis, ut negent quod esse dicun¦tur? Atquin illis ne-gantibus non creditis : nobis, si negauerimus, statim creditis. ||f2[4] Si certi estis nos nocentissimos esse, cur etiam in hoc aliterquam nocentes ¦a uobis agimur? Non dico quod neque accu-sationi neque recusationi spa¦tium commodetis (soletisinaccusatos et indefensos non temere dam|v61na¦re): [5] sed uerbi gratia, si de homicida consutatur, non statim confesso ¦eonomen homicidae dispuncta causa est aut satiata cognitio¦(quamquam confessis difficile credi¦tis), [6] uerum insuperconsequen¦tia exigitis, quotiens caedem egerit, quibus telis,quibus in locis, ¦quibus spoliis sociis receptoribus, ne quidomnino mali hominis deli¦tescat aut desit aliquid instruendaead sententiam ueritati. [7] Porro ¦de nobis quos atrocioribus acpluribus criminibus deputatis, breui¦ora ac leuiora elogiaconficitis : credo, non uultis oneratos, quos ¦omni opere per-ditos uultis, aut non putatis requirenda quae nos¦tis.[8] Hoc ergo peruersius, si cogitis negare de quibus certissimescitis, ¦immo, quo magis odio uestro competebat seposita for-ma iudicandi ¦proprio studio non ad negationem certare, nequos odistis libera¦retis, sed ad confessionem singulorum scele-rum, quo magis inimicitiae ¦satiarentur exaggeratione poe-narum, dum recognoscitur quot ¦quisque iam conuiuia illa :celebrasset, quotiens in tenebris incursas¦set incesta. [9] Quid,quod eradicandi generis diffundenda erat requisi¦tio, porrigen-da quaestio in socios consciosque? Perducerentur ¦infantariaeet coci, ipsi canes pronubi: emendata res esset. Etiam ¦spec-taculis gratia adgregaretur : quanto enim studio in caueam ||f2vconueniretur depugnaturo aliquo qui centum infantes de- uoras¦set? [10] Si enim tam horrenda tamque monstruosa denobis defe¦runtur, utique erui debuerunt, ne incredibiauiderentur et odi¦um in nos publicum refrigesceret. Nam etplerique fidem talium ¦temperant, honorantes naturam, quaerere pabulum ferinum ¦quam concubitu abhumano genere praeclusit.

III. [1] Vos igitur, alias ¦diligentissimi ac pertinacissimi dis-cussores scelerum longe minorum, ¦cum talibus tam hor-rendis et omnem impietatem supergressis eam ¦diligentiamdeseratis |v62 neque confessionem recipiendo, iudicantibus semper ¦laborandam, neque exquisitionem digerendo, damnatoribussemper ¦consulendam, iam apparet omne in nos crimen nonalicuius scele¦ris, sed nominis dirigi. [2] Adeo, si de criminumueritate constaret, ipsa ¦criminum nomina damnatis accom-modarent, ut ita pronun¦tiaretur in nos : "illum homici-dam" uel "incestum" uel quodcumque iac¦tamur, "duci, suffigi,ad bestias dari placet". Porro sententiae uestrae ¦nihil nisiChristianum confessum notant; nullum criminis nomen ex-tat, ¦nisi nominis crimen est.

[3] Haec etenim est reuera ratio totius odii aduer¦sus nos :nomen in causa est, quod quaedam occulta uis per uestramigno¦rantiam oppugnat, ut nolitis scire pro certo quod uospro certo nes¦cire certi estis, et ideo nec creditis quae non pro-bantur, et ne probentur ¦facile, non uultis inquirere, ut no-men ¦inimicum sub praesumptione ¦criminum puniatur.[4] Adeo, ut de nomine inimico recedatur, ||f3 ideo negare compel- limur, dehinc negantes liberamur, tota impuni¦tate prae-teritorum, iam non cruenti neque incesti, quia nomen illudamisimus. ¦

[5] Sed dum haec ratio suo loco ostenditur, uos quam inse-qui¦mini ad expugnationem nominis, edite : quod nominiscrimen, quae ¦offensa, quae culpa? [6] Praescribitur enim uobisnon posse crimina obicere ¦quae neque institutum dirigit ne-que probatio adsignat neque sententia e¦numerat : quod prae-sidi offeratur, quod de reo inquiratur, quod ¦respondetur uelnegatur, quod de consilio recitatur, id reum agnosco.¦[7] Itaque de nominis merito si qui reatus est nominum, si quaaccusatio uoca¦bulorum, ego arbitror nullam esse uocabuloaut nomini querellam, ¦nisi cum quid aut barbarum sonat autinfaustum sapit uel inpudicum ¦uel aliter quam enuntiantemdeceat aut audientem delectet. |v63 [8] Haec uoca¦bulorum aut no-minum crimina, sicuti uerborum atque sermonum barba¦ris-mus est uitium et soloecismus et insulsior figura. Christianum¦uero nomen, quantum significatio est, de unctione inter-pretatur. ¦[9] Etiam cum corrupte a uobis Chrestiani pronun-tiamur (nam ne no¦minis quidem ipsius liquido certi estis),sic quoque de suauitate uel boni¦tate modulatum est. [10] Deti-netis igitur in hominibus innoxiis etiam ¦nomen innoxiumnostrum, non incommodum linguae, non auribus ¦asperum,non homini malum, non pari infestum, sed et Graecum ¦ aliis, et sonorum et interpretatione iucundum. Et utiquenon gla¦dio aut cruce aut bestiis punienda sunt nomina! ||f3v

IV. [1] Sed dicitis sectam nomine puniri sui auctoris. Primo quidem sectam ¦de auctoris appellatione mutariutique probum usitatumque ius est, ¦dum philosophi quoque deauctoribus cognominentur Pythagorici ¦et Platonici, utmedici Erasistrati et grammatici Aristarchii. ¦ [2] Itaque siob auctorem malum mala secta, tradux mali nominis plec¦titur.Atquin temeritate praesumeretur. Prius erat cognoscere¦auctorem, ut cognosceretur secta, quam de secta inspectio-nem ¦auctoris retinere. [3] At nunc necessario ignorandosectam, quia ig¦noratis auctorem, aut non recensendo aucto-rem, quia nec sectam ¦recensetis, in solum nomen inpingitis,quasi in illo detinentes sectam ¦et auctorem, quos omninon nostis. [4] Et tamen philosophis patet liber¦tas transgre-diendi a uobis in sectam et auctorem et suum nomen, ¦necquisquam illis odium mouet, cum in mores ritus cultusuictus¦que uestros palam ac publice omnem eloquii amaritu-dinem elatrent, ¦cum legum contemptu, sine respectu persona-rum, ut quidam etiam ¦in principes ipsos libertatem suaminpune iaculentur.

[5] Sed ueritatem ¦saeculo perosissimam philo|v64sophi quidem affectant, possident autem ¦ Christiani, ideoque qui possidentmagis displicent, quia qui affectat, ¦inludit, qui possidet,defendit. [6] Denique Socrates ex ea parte dam¦natus est, quapropius temptauerat ueritatem, deos uestros destruendo :¦quamquam nondum tunc in terris nomen Christianum, tamenueritas ¦semper damnabatur. [7] Itaque et sapientem nonnegabitis, cui etiam ||f4 Pythius uester testimonium dixerat : "uirorum," inquit, "omnium So¦crates sapientissimus." VicitApollinem ueritas, ut ipse aduersus se pronun¦tiaret; confessus est enim se deum non esse, sed eum quoque sapientissimum¦affirmans qui deos abnuebat. Porro apud uos eo minus sa-piens, qui¦a deos abnuens, cum ideo sapiens, quia deos ab-nuens.

[8] Quo more ¦etiam nobis soletis: "bonus uir Lucius Titius,tantum quod Christia¦nus." Item alius : "Ego miror GaiumSeium, grauem uimm, factum ¦Christianum." [9] Pro stultitiaecaecitate laudant, quae sciunt, uituperant, ¦quae nesciunt,et id quod sciunt, eo quod nesciunt uitiant. [10] Nemini ¦sub-uenit, ne ideo bonus quis et prudens, quia Christianus, autideo ¦Christianus, quia prudens et bonus, cum sit humaniusocculta ma¦nifestis adiudicare quam manifesta de occulto praeiudicare. ¦[11] Ali, quos retro ante hoc nomen uagosuiles improbos norant, ¦emendatos repente mirantur, et tamenmirari quam assequi norunt; ¦alii tanta obstinatione cer-tant, ut cum suis utilitatibus depugnent, ¦quas de commercioistius nominis capere possunt. [12] Scio maritum ¦unum atque alium, anxium retro de uxoris suae moribus, qui ne mu¦resquidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspicionis susti-nebat, ¦comperta causa nouae sedulitatis et inusitataecaptiuitatis ¦omnem uxori patientiam obtulisse, negassezelotypum, maluisse ¦lupae quam Christianae maritum; ipsisuam licuit in peruersum de¦mutare naturam, mulieri nonpermisit in melius reformari. ||f4v [13] Pater filium, de quo queri desierat, exheredauit; dominus seruum, quem ¦praetereanecessarium sen|v65serat, in ergastulum dedit : simul quis in¦tel- lexerit Christianum, mauult nocentem. [14] Nam et ipsa per setradu¦citur disciplina nec aliunde prodimur quam de bononostro. Si et ma¦li de suo malo radiant? Aut nos soli contrainstituta naturae pessimi de ¦bono denotamur? [15] Quid eniminsigne praeferimus, nisi primam sapi¦entiam, qua friuolahumanae manus opera non adoramus; absti¦nentiam, qua abalieno temperamus; pudicitiam quam nec oculis ¦contamina-mus; misericordiam, qua super indigentes flectimur; ¦ipsamueritatem, qua offendimus, ipsam libertatem, pro qua mori¦nouimus? Qui uult intellegere, qui sin Christiani, istisindicibus ¦utatur necesse est.

V. [1] Quod ergo dicitis : "pessimi et probrosissimi auaritia¦luxuria improbitate", non negabimus quosdam; sufficit ethoc ad ¦testimonium nominis nostri, si non omnes, si nonplures. [2] Necesse est in corpore et ¦quantum uelis integroaut puro, aut naeuus aliqui effruticet aut ¦uerrucula exsurgataut lentigo sordescat. [3] Caelum ipsum nulla ¦ serenitas tamcolata purgat, ut non alicuius nubiculae flocculo ¦resignetur;modica macula in fronte, in parte quadam exemplari ¦† uisaquo uniuersitas munda est. Maior boni portio modico malo ¦adtestimonium sui utitur. [4] Cum tamen aliquos de nostris malosprobatis, ¦iam hoc ipso Christianos non probatis. Quaeritesectam cui malitiae ¦deputatur. [5] Ipsi in conloquio, si quandoaduersus nos, "cur ille¦, inquitis, ||f5 "fraudator, si abstinentes Christiani? cur immitis, si misericordes?" ¦Adeo testimoniumredditis non esse tales Christianos, dum cur tales ¦sint quidicuntur Christiani retorquetis.

[6] Multum distantiae ¦inter crimen et nomen, inter opinio-nem et ueritatem. Nam et nomina ¦sic sunt instituta, ut finessuos habeant inter dici et esse. [7] Quot denique ¦philosophidicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent? ¦[8] Omnesnomen de professionibus gestant: si ducant |v66 nomen sine pro-fessionis ¦praestantia, qui superficie uocabuli infamant ueri-tatem, non statim ¦sunt quia dicuntur, sed quia non sunt,frustra dicuntur et fallunt ¦eos qui rem nomini addicunt, cumde re status nominis competat. ¦[9] Et tamen eiusmodi nequecongregant neque participant nobiscum, ¦facti per delictadenuo uestri, quando ne illis quidem misceamur, ¦quos uestrauis atque saeuitia ad negandum subegit. [10] Vtique enim fa-cilius ¦inter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntariicontine¦rentur. Ceterum sine causa uocatis Christianos, quosipsi negant ¦Christiani, qui se negare non norunt.

VI. [1] His propositionibus respon¦sionibusque nostris quasueritas de suo suggerit, quotiens comprimitur ¦et coartaturconscientia uestra, tacita ignorantiae suae testis, confugi¦tisaestuantes ad arulam quandam, id est legum auctoritatem,¦quod utique non plecterent sectam istam, nisi de meritisapud condito¦res legum constitisset. [2] Quid ergo prohibuitapud exsecutores quo¦que legum proinde constare, cum deceteris criminibus, quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun- tur, nisi prius requiratur, poena cessat? ¦[3] Verbi gratiahomicidam, adulterum lege : discutitur tamen de ordine ¦ad-missi, et tamen cognitum est omnibus genus facti.

[4] Christianum pu¦niunt leges. Si quod est factum Christiani,erui debet. Nulla lex ¦prohibet inquirere, atquin pro legibusfacit inquisitio : quomodo ¦enim legem obseruabis cauendoquod lege prohibetur, adempta ¦diligentia cauendi per de-fectionem agnoscendi quid obserues? ¦[5] Nulla sibi lex debetconscientiam iustitiae suae, sed eis a quibus captat ¦obse-quium. Ceterum suspecta lex est, si probare se non uult.¦[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae etob¦seruandae censentur, quamdiu ignoratur quod persequun-tur; ¦merito post agnitionem iniquissimae repertae cum suismachaeris ¦et patibulis et leonibus despuuntur. [7] Legis in-iustae honor nullus ¦est: ut opinor autem, dubitatur de iniqui-tate |v67 legum quarundam, ¦cum quotidie nouis consultis con- stitutisque duritias nequitiasque ¦earum temperetis.

VII. [1] "Vnde ergo", inquitis, "tantum de uobis Famae ¦licuit,cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legum?"¦Quis, oro, sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fideFamae? ¦[2] Nonne haec est

Fama malum, quo non aliud uelocius ullum? ¦

Cur malum, si uera semper sit? Non mendacio plurimum?Quae ne tum qui¦dem, cum uera defert, a libidine mendaciicessat, ut non falsa ueris ¦intexat adiciens detrahens uarietateconfundens. [3] Quid, quod ea ||f6 condicio illi, ut nonnisi quod mentitur perseueret? Tamdiu enim uiuit ¦quamdiu non pro-bat quicquam, siquidem approbata cadit et qua¦si officionuntiandi functa decedit; exinde res tenetur, res nomina¦tur,nec quisquam dicit uerbi gratia: "hoc Romae aiunt factum,"aut : ¦ "fama est illum prouinciam sortitum," sed : "ille prouin-ciam sortitus est," ¦et : "hoc factum est Romae." [4] Nemo Fa-mam nominat nisi incertus, quia ne ¦fit fama sedconscientia certus; nemo Famae credit nisi stultus, ¦quiasapiens non credit incerto.

[5] Fama quantacumque ambitione ¦diffusa est, ab uno ali-quando ore exorta sit necesse est; exinde ¦in traduces quo-dammodo linguarum et aurium serpit et modicum ¦originumuitium rumoris obscurat, ut nemo recogitet, ne primum¦illud os mendacia seminauerit, quod saepe fit ut aemulatio-nis ¦ingenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendiuolup¦tate. [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat, testibussententiis ¦et prouerbis uestris ipsaque natura, quae itaordinata est, ut nihil lateat, ¦etiam quod Fama non prodidit.[7] Videte, qualem prodigam aduer¦sus nos subornastis, quiaquod semel de|v68tulit tantoque tempore ¦ ad fidem corroborauit, usque adhuc probare non potuit.

[8] Principe ¦Augusto nomen hoc ortum est, Tiberio disciplinaeius inluxit, ¦Nerone damnatio inualuit, ut iam hinc depersona persecuto¦ris ponderetis : si pius ille princeps, impiiChristiani; si iustus, ¦si castus, iniusti et incesti Christiani;si non hostis publicus, ||f6v nos publici hostes : quales simus, damnator ipse demonstrauit, ¦utique aemula sibi puniens.

[9] "Et tamen permansit erasis omnibus ¦hoc solum institu-tum Neronianum, iustum denique ut dissimile ¦sui auctoris."[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC. Tot iniqui inter¦ea,tot cruces diuinitatem consecutae, tot infantiae trucidatae,tot ¦panes cruentati, tot strages lucernarum, tot erroresnuptiarum, ¦—et adhuc Christianis sola Fama decernit![11] Habet quidem grande ¦fundamentum de uitio ingeniihumani : felicius in acerbis atroci¦busque mentitur. Quantoenim proni ad malitiam, tanto ad mali ¦fidem oportuniestis; facilius denique falso malo quam uero bono ¦creditur.[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas ¦re-liquisset, ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-bat ¦dispicere, a quibus potuisset Fama in uulgus et ita intotum orbem ¦dari. [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor,cum uel ex forma a lege ¦ omnium mysteriorum silentiifides debeatur, quanto magis talium, ¦quae prodita non uitarentinter humana aduersione praesentan¦di-cium? [14] Si ergo non ipsi proditores sui, sequitur ut extranei.¦

orro extraneis unde notitia, cum etiam iusta et licitamysteria ¦ nem arbitrum extraneum caueant, nisi inlicita minus spernunt? ¦tquin extraneis tam onerarequam confingere magis competit. ¦[15] " domesticorumcuriositas furata est per rimulas et cauernas." ¦Quid, cumdomestici eos |v69 uobis, prodentes omnes? A nullis magis ||f7 pro-dimur, quanto magis, si atrocitas tanta sit, quae iustitiaindignatio¦nis omnem familiaritatis fidem rumpat? Nonpotuerit continere, ¦quod horruit mens, quod expauit oculus.[16] Hoc quoque mirum, si ¦et ille, qui tanto impatientiaeiure prosiluit deferre, non et proba¦re gestit, et ille, qui audiit,et non uidere curauit, siquidem par ¦fructus est et delatoris,si quod detulit probet, et auditoris, si quod ¦audit etiam sibicredat. [17] "Tunc", inquitis, "primo delatum, et exhibitum est; ¦auditum, et inspectum est, atque exinde famae commenda-tum." Hoc qui¦dem superscendit omnem admirationem, sisemel deprehensum est, ¦quod semper admittitur; nisi desiuimus iam talia factitare. [18] Atquin ¦et idem uocamur,et in isdem deputamur et de die redundamus : ¦quod plures,hoc pluribus odiosi. Magis increscit odium increscente ¦mate-ria; proficiente multitudine reorum, quid ita non proficit¦multitudo nuntiatorum?

[19] Quod sciam, et conuersatio notior facta ¦est : scitis etdies conuentuum nostrorum; itaque et obsidemur etopp¦mimur, et in ipsis arcanis congregationibus detine-mur. [20] Quis u¦quam tamen semeso cadaueri superuenit?Quis in cruentato p ¦uestigia dentium deprehendit?Quis tenebris repentino lumine ¦inruptis inmunda aliqua,ne dixerim incesta, indicia recogno? ¦[21] Si praemioimpetramus, ne tales in publicum extrahamur, qul ¦etopprimimur, possumus et omnino non extrahi : quis enimpro¦tionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uenditaut redimit? ||f7v

[22] Sed quid extranei speculatoribus et indicibus detrac-tem, qui talia obi¦ciatis quae non ab ipsis nobis cum maximauociferatione publicen¦tur aut statim audita, si prius demon-strantur, aut postea reper¦ta, si interim celantur? [23] Sinedubio enim initiari uolentibus mos est ¦prius |v70 ad magistrum sacrorum uel patrem adire. Tum ille dicet : ¦infans tibi, quiadhuc uagetur, necessarius, qui immoletur, et panis ¦aliquan-tum, qui in sanguine infringatur; [24] praeterea candela¦bra,quae canes annexi deturbent, et offulae, quae eosdem canes;¦sed et mater aut soror tibi necessaria est.¦ Quid, si nullaeerunt? Opi¦nor, legitimus Christianus esse non poteris.[25] Haec, oro uos, denuntia¦ta ab aliis sustinent prodi?"Verum opus non est scire illos. Prius ¦fallaciae negotium per-petratur : gnaris et dapes et nuptiae subi¦ciuntur : nihilenim umquam retro de Christianis mysteriis audierant."¦[26] Tamen postea cognoscant necesse est, uel aliis quoinducunt, prae¦ministranda. Ceterum quam uanum estprofanos scire quod nes¦at sacerdos!  [27] Tacent igituret accepto ferunt, et nihil tragoedia¦m Thyestae uel Oe-dipodis erumpunt, et non protrahunt ad populum ¦fidiministros et magistros, et de ipsis potiores morsus iam doctis¦<. . . .>ibus rapiunt. [28] Si nihil tale probetur, grande nescioquid aesti¦portet, cuius compensatio tantarum atro-citatum tole¦rantia constat.

[29] Miserae atque miserandae nationes, ecce proponi¦musuobis disciplinae nostrae sponsionem : uitam aeternam ||f8 sec-tatoribus et conseruatoribus suis spondet, e contrario profa¦niset aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminatur;¦ad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur.[30] Vide¦rimus de fide istorum, dum suo loco digeruntur;interim credite ¦queadmodum nos. Volo enim scire, si pertalia scelera adire ¦parati estis, queadmodum nos. [31] Veni,si quis es, demerge ferrum ¦in infantem, uel si alterius offi|v71cium est, tu modo specta morientem ¦animam antequam uixit;certe excipe rudem sanguinem, in quo ¦panem tuum saties,uescere libenter; [32] interea discumbe, dinume¦ra loca, ubimater aut soror torum presserit; nota diligenter, ¦ut, cumtenebrae inruerint, temptantes scilicet diligentiam singu¦lo-rum, non erres extraneam incursans : piaculum feceris, nisi¦incestum!

[33] "Haec cum expunxeris, uiues in aeuum." Cupio respon-de¦as, si tanti facis aeternitatem. Immo idcirco nec credis;etiamsi ¦credideris, nego te uelle; etiamsi uelles, nego te posse.Cur autem ¦alii possint, si uos non potestis? cur non possitis,si alii possunt? ¦[34] Inpunitatem, aeternitatem quanto con-stare uultis? A ¦nobis omni modo redimendae uiden-tur? An alii ordin¦tium Christianorum, et alii specusfaucium, et alii ad incestam ¦libidinem nerui? Non opinor :satis enim est nobis sola uer ¦a uestra positione discerni!

VIII. [1] Plane, tertium genus dicimur. ¦Cynopennae aliquiuel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vne Antipodes? Si qua istic apud uos salte ratio est, edatis uelim primum ¦etsecundum genus, ut ita de tertio constet. [2] Psammeticusquidem ¦putauit iuise ingenio exploratus fideprima generis. Dicitur enim ¦infantes recenti e partu seor-sum a commercio hominum alendos ¦tradidisse nutrici, quamet ipsam propterea elinguauerat, ut in to¦tum exules uocishumanae non auditu formarent loquellam, ¦sed suopromentes eam primam nationem designarent, cuius sonum¦natura dictasset. [3] Prima uox "beccos" renuntiata est; inter-preta¦tio eius panis apud Phrygas nomen est : Phryges primigenus ex¦inde habentur.

[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabula¦rum, non otiose nobis retractandum, quo fidem uestram uanitati-bus ¦quam ueritatibus deditam demonstrare gestimus. [5] Anomnino cre¦dibile sit, tali membro desecto, uastato ipsiusanimae organo ¦t utique radicitus caeso, castratis faucibusquae etiam extrinsecus ¦

ericulose uulnerantur, exindetabo in praecordia refluente, ¦stremo aliquamdiu cessan-tibus alimentis uitam nutrici illi per¦sse? [6] Agenunc, perseuerauerit Philomelae medicamentis ¦< . . . . . . . . .>quam et ipsam prudentiores non linguae caede, ¦sed pdoris rubore mutam interpretantur. [7] Si ergo uixit,¦ effutire aliquid : obtusum et exarticulatum sonum¦tinnitumque sine modulatu labellorum, expanso ore, lingua¦stupente de solis faucibus cogi licet. [8] Id fors tunc infantes,quia ||f9 unicum, facilius commentati paulo modulatius, utpote linguatul ¦ inuentum alicuius interpretationis impe-gerit.

[9] Sint nunc primi ¦Phryges : non tamen tertii Christiani.Quantae enim aliae gentium series ¦post Phrygas? Verumrecogitate, ne quos tertium genus dicitis, prin¦cipem locumoptineant, siquidem non ulla gens non Christiana. [10] Ita¦quequaecumque gens prima, nihilominus Christiana : ridiculade¦mentia nouissimos dicitis et tertios nominatis.

[11] Sed de superstitio¦ne tertium genus deputamur, non denatione ut sint Romani, Iudaei, ¦dehinc Christiani. Vbi autemGraeci? [12] Vel si in Romanorum superstitionibus ¦censentur,quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit, ubisal¦tem Aegyptii, et ipsi, quod sciam, priuati curiosaeque re-ligionis? [13] Porro ¦si tam monstruosi, qui tertii loci, qualeshabendi, qui primo et secundo ¦antedecunt? |v73

IX. [1] Sed quid ego mirer uana uestra, cum ex forma natu-rali ¦concorporata et concreta intercessit malitia et stultitiasub eod ¦mancipe erroris? [2] Sane, quia non miror,enumerem necesse est, ut u ¦recognoscendo miremini, inquantam stultitiam incidatis, qui om ¦cladis publicae ueliniuriae nos causas esse uultis. [3] Si Tiberis redu¦uit,si Nilus non redundauit, si caelum stetit, si terra mouit, ¦tiua uastauit, si fames afflixit, statim omniumuox : "Christi¦tum!" Quasi modicum habeantaut aliud metuere qui deum ! ¦[4] Opinor, ut contemptores deorum. uestrorum haec iaculaeorum p¦camus. Vt supra edidimus, aetatis nostraenondum anni ducenti. ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium supra uniuersum orbem [ad] singulas ¦urbes et prouinciasceciderunt, quanta bella externa et intestina? ¦Quot pestesfames ignes hiatus motusque terrarum saeculum diges¦sit?[6] Vbi tunc Christiani, cum res Romana tot historias labo-rum suorum ¦subministrauit? Vbi tunc Christiani, cumHiera Anape et Delos ¦et Rhodos et Cea insula multis cummilibus hominum pessum ierunt, ¦uel quam Plato memoratmaiorem Asia aut Africa in Atlantico ¦mari mersam? [7] CumVulsinios de caelo, Tarpeios de suo monte perfu¦dit ignis?Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est? Cum totum ¦orbem cataclysmus aboleuit? [8] Vbi tunc, non dicam con-temptores ¦deorum Christiani, sed ipsi dei uestri, quos cladeilla posteriores loca, ¦oppida approbant, in quibus nati moratisepulti sunt, etiam quae ¦ondiderunt? Non alias enim super-fuissent ad hodiernum, nisi po¦uma cladis illius.[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia ¦mpo-rum aliter uobis renuntiata, inprimis ne deosuestros |v74 iniustis¦s pronuntietis, qui propter contemptores etiam cultores suos ¦nt; tunc et uosmetipsos errareprobatis, si eos traditis, qui uos ¦meritis profanorum nondiscernunt. [10] Quodsi, ut unus atque alius ¦stultissimus ait,idcirco uobis quoque irascuntur, quoniam de nostra eradica-¦eglegitis, absolutum est de infirmitate et mediocri-tate eorum : ¦qui non irascerentur uobis in animaduersionecessantibus, si ipsi exse¦qui possent. [11] Quamquam et aliasconfitemini istud, si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini ulcisci. ab aliud, a maiore defenditur. Pudeatigitur ¦deos ab homine defendi!

X. [1] Effundite iam omnia uenena, omnia ¦calumniae tela infli-gite huic nomini, non cessabo ultra repellere, ¦at postmodumobtundentur expositione totius nostrae disciplinae. ¦ [2] Nuncuero eadem ipsa de nostro corpore uulsa in uos retorquebo,¦eadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo, quomachae¦ris uestris admentationibusque cadatis.

[3] Iam primo quod in nos generali ¦accusatione dirigitis, di-uortium ab institutis maiorum, considera¦te etiam atque etiam,ne uobiscum communicemus crimen istud. [4] Ecce ¦enim peromnia uitae ac disciplinae corruptam, immo deletam in uo¦bisantiquitatem recognosco. De legibus quidem iam supra dic-tum est, ¦quod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-tis. [5] De reliqua ue¦ro conuersationis humanae dispositionepalam subiacet, quant ¦a maioribus mutaueritis, cultuhabitu apparatu, ipsoque uictu ips ¦sermone; nampristinum ut rancidum relegatis. [6] Exclusa ubique ¦qui-tas, in negotiis, in officiis : totam auctoritatem maiorum uestraau¦ritas deiecit. [7] Sane, quod uobis magis probro est,laudatis semp¦ uetustates et nihilominus recusatis. Quaperuersitate tan< . . . . . . . >¦ maiorum apud uos † permanerepro|v75bari debuerunt, cum ea, qu¦batis, recusetis? [8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ¦sime custodire et defendere, uel quo maxime reos nostransgr¦nis postulatis, de quo totum odium Christianinominis animat, ||f10v deorum dico culturam, perinde a uobis destrui ac despici ostendam. [9] Nisi quod ¦ perinde: nosenim contemptores deorum haberi nulla ratio est, quia nemo¦contemnit quod sciat omnino non esse. Quod omnino est,id contemni ¦potest; quod nihil est, nihil patitur: igitur quibusest, ab eis patiatur ¦necesse est. [10] Quo magis oneramini,credentes esse et contemnentes, colen¦tes et despuentes,honorantes et lacessentes.

[11] Licet iam hinc recognos¦cere : inprimis cum alii alios deoscolitis, eos quos non colitis, utique con¦temnitis : praelatioalterius sine alterius contumelia non potest, ¦nec ulla electionon reprobatione componitur; qui de pluribus suscipit ¦ali-quem, eum quem non suscipit, despexit. [12] "Sed tot ac tantiab omnibus ¦coli non possunt." Iam ergo tunc primo contemp-sistis, non ueriti scilicet ¦ta instituere, ut omnes coli nonpossent.

[13] At enim illi sapientissimi ac¦

rudentissimi maiores,quorum institutis renuntiare non nostis ma¦me in personadeorum uestrorum, ipsi quoque impii deprehenduntur.¦[14] entior, si numquam censuerant, ne qui imperatorfanum, quod in ¦o uouisset, prius dedicasset quam sena-tus probasset, ut contigit ¦ilio, qui uouerat Alburnodeo. [15] Vtique enim impiissimum, immo con¦tumelio>sissi-mum admissum est, in arbitrio et libidine sententiae humanae¦ < . . . . . . >re honorem diuinitatis, ut deus non sit, nisi cuiesse permiserit se¦natus. [16] Saepe censores inconsulto populo adsolauerunt; certe Liberum ¦m cum |v76 sacro suo consules senatus auctoritate non urbe so¦lmmodo,uerum tota Italia eliminauerunt. [17] Ceterum Serapem et Isi-dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro commemora ¦eorumque a senatu deiectas nonnisiper uim popularium restructas. ¦[18] Sed tamen et Gabiniusconsul Kalendis Ianuariis, cum uix hostias pro¦baret praepopularium coetu, quia nihil de Serape et Iside constituisset,¦ potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi etaras institui ¦prohibuit.

[19] Habetis igitur in maioribus uestris, etsi non nomen,attamen ¦sectam Christianam, quae deos neglegit. Horum siuos saltem integrum † hono¦ribus uestris rei esse laesae reli-gionis, sed inuenio conspirasse a uobis tam ¦superstitionisquam impietatis profectum. [20] Quanto enim inreligiosiores¦deprehendimini? Priuatos enim deos, quos Lares et Penatesdomestica ¦consecratione perhibetis, domestica et licentia in-culcatis uendi¦tanto, pignerando pro necessitate ac uoluntate.[21] Essent quidem ¦tolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-legia, nisi quod eo iam contu¦meliosiora, quod modica. Sedaliquo solacio priuatorum et domestico ¦deorum que-rellae iuuantur, quo publice turpius contumeliosiusque¦tractetis. [22] Iam primum, quos in astarium regessistis,publicanis subdid¦tis, omni quinquennio inter uectigaliauestra proscripto addic. ¦Sic Serapeum, sic Capitoliumpetitur; addicitur, conducitur d ¦eadem uoce prae-conis, eadem exactione quaestoris. [23] Sed enim ¦butoonusti uiliores, hominum capita stipendio censa ign¦(nam hae sunt captiuitati |v77 notae, poenae): dei uero, qui magis tr, ¦magis sancti; immo, qui magis sancti, magistributarii. [24] Maiest ||f11v prostituitur in quaestum, negotia-tio religio proscribitur, sanc¦titas locationem mendicat;exigitis mercedem pro solo templi, pro ¦aditu sacri, pro sti-pibus, pro ostiis; uenditis totam diuinitatem : ¦non liceteam gratis coli; plus denique publicanis reficitur quam sa¦cer-dotibus!

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia, de con-¦temptu scilicet aestimanda, nec contenti estis deis honoremnon ha¦buisse, nisi etiam, quecumque habetis, depretietisaliqua indignita¦te. [26] Quid enim omnino ad honorandos eosfacitis, quod non etiam ¦mortuis uestris ex aequo praebeatis?[27] Exstruitis deis templa:

[29] Quis istam contumeliam excuset, quae utut mor¦tuscum deis deputet? Regibus quidem etiam sacerdotia adscriptasunt ¦ceterique apparatus, ut tensae et currus et solisterniaet lectister¦nia feriae et ludi. [30] Plane, quoniam illiscaelum patet, hoc quoque non sine ¦contumelia deorum, primoquidem, quod non decuerit alios eis ¦rari, datum sit post mortem deos fieri; [31] secundum, quod tam¦te atque manifeste coram populo non peieraret con-templa|v78tor ¦< . . . . .>gis in caelum recepti, nisi contemneret, quos deieraret, quam ipse, ||f12 quam ei, qui ei peierare permit-tunt. [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod ¦deierant, immoinsuper et praemio afficiunt, qui publice contemp¦serit periuriiuindices. [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisque¦purus est? Immo, iam per deos deierandi periculum euanuit,potiore ha¦bita religione per Caesarem deierandi, quod et ipsumad offuscationem ¦pertinet deorum uestrorum : facilius enimper Caesarem peierantes punirentur ¦quam per ullum Iovem!

[34] Sed contemptus honestior est, habens quandam ¦super-biae gloriam; uenit enim aliquando etiam de fiducia uelconscientiae ¦securitate uel naturali sublimitate animi;derisus uero quanto las¦ciuior, tanto denotatior ad contumeliaemorsum. [35] Recognoscite ¦igitur, quam derisores inueniamininuminum uestrorum. Non dico qua¦les sitis in sacrificando,quod enecta et tabida quaeque mactatis, de opi¦mis autemet integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarumse¦tarumque praeuulsa, et si quid domi quoque abiturifuissetis. [36] Omitto, ¦quae bulgae aut sacrilegae gulae uide-buntur, maiorum prope r¦gionem conuenire : atquindoctissimi, grauissimi, quatenus gra¦tas atque prudentiade doctrina proficere credunt, et inreuerentiss¦mierga deos uestros semper existunt, nec eis cessat litteratura,quominus ¦aut turpius aut uana aut falsa de deis inferat.[37] Ab ipso exordia ¦uestro, † eius unde omnia et omneaequore †, |v79 cui quantum honorem adius¦tis, tantum deisuestris derogastis, magnificando qui de eis lusit. ¦[38] Adhucmeminimus Homeri: ille, opinor, est qui diuinam maiestatem||f12v humana condicione tractauit, casibus et passionibus huma-nis deos imbu¦ens, qui de illis fauore diuersis gladiatoriaquodammodo paria ¦composuit; [39] Venerem sauciatsagitta humana, Martem tredecim men¦sibus in uinculis detinetfortasse periturum; eadem Iouem paene per¦pessum a cae-litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedo¦nemexcutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit,com¦mendato libidinis desiderio per commemorationem etenumeratio¦nem amicarum. [40] Exinde quis non poetarumex auctoritate principis ¦sui in deos insolens aut uera prodendoaut falsa fingendo? ec tragici ¦quidem aut comici peper-cerunt, ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur. ¦[41] Taceo de philosophis, quos superbia seueritatis et duritiadisciplinae ¦ab omni timore securos nonnullus etiam afflatusueritatis aduer¦sus deos erigit. [42] Denique et Socrates incontumeliam eorum quercum et ca¦nem et hirum iurat.Nam etsi idcirco damnatus est, cum paenituerit ¦the-nienses damnationis, criminatores quoque inpenderit,resti¦tutur testimonium Socrati, et possum retorquereprobatum esse in illo ¦quod nunc reprobatur in nobis. [43] Sedet Diogenes nescio quid in Hercu¦lem lusit, et Romani stiliDiogenes Varro trecentos Ioues, seu Iuppi¦icendumest, sine capitibus inducit.

[44] Cetera lasciuiae ingenia ¦oluptates uestras perdedecus deorum administrant. Dispici¦ud uos Lentu-lorum et Hostiorum sacrilega uenustate, utrum¦mos an deos uestros in trophis et iocis rideatis; sedet. histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis,  quae omnem foedita|v80tem ¦designant deorum. [45] Constupra-tur coram uobis maiestates in cor¦pore inpuro; famosum etdeminutum caput imago cuiuslibet dei ues¦tit. Luget Sol filiumfulmine extinctu laetantibus uobis, Cybela ¦pastoremsuspirat fastidiosum non erubescentibus uobis, et sustine¦tisIouis elogia modulari.

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum ¦cauea, ubi sanguinem humanum, super inquinamenta poena-rum proin¦de saltant dei uestri argumenta et historias nocen-tibus erogandis, ¦aut in ipsis deis nocentes puniuntur. [47] Vi- dimus saepe castratum Attin ¦deum a Pessinunte, et qui uiuuscremabatur, Herculem induerat; ¦ risimus et meridiani ludide deis lusum, quo Ditis pater, Iouis frater, ¦gladiatorum ex-sequias cum malleo deducit, quo Mercurius in ca¦luitio pen-atulus, in caduceo ignitulus, corpora exanimata iam ¦mor-temue simulantia e cauterio probat. [48] Singula ista, quaequead¦huc inuestigare quis possit, si honorem inquietant diuini-tatis, si ¦maiestatis fastigium adsolant, de contemptu utiquecensentur, ¦quam eorum, qui eiusmodi facitant, quam eo-rum, qui ita suscipnt. ¦[49] Qua nescio, ne plus de uo- bis dei uestri quam de nobis querantur. < . . . . . . > ¦ex alia parteadulamini, redimitis si qua delinquitis, et p¦mo licet uo-bis in eos quos esse uoluistis. Nos uero in totum auersa.¦

XI. [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-gionis, sed ¦superductae monstruosae superstitionis. Nam, utquidam, somniasti ||f13v caput asininum esse deum nostrum : hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit. ¦[2] Is enim in quartaHistoriarum suarum, ubi de bello Iudaico digerit, ab origine¦gentis |v81 exorsus, et tam de ipsa origine quam de nomine reli-gionis, ¦ut uoluit, argumentatus, Iudaeos refert in expeditioneuastis in lo¦cis quae inopia laborantes onagris, qui de pastuaquam petituri aes¦timabantur, indicibus fontis usos euasisse :ita ob eam gratiam con¦similis bestiae superficiem a Iudaeiscoli. [3] Inde, opinor, praesumptum, ¦nos quoque, ut Iudaicaereligionis propinquos, eidem simulacro initiari. At enimidem Cornelius Tacitus, sane ille mendaciorum lo¦quacissimus,oblitus affirmationis suae, in posterioribus refert ¦PompeiumMagnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tem¦-¦plum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse. [4] Vbier¦go is deus fuerit? Vtique nusquam magis quam in templotam memora¦bili, praesertim omnibus praeter sacerdotibusclauso, quo non ue¦entur extraneum.

[5] Sed quid ego defendam, professus interim con¦-onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorum?¦tur deus noster asinina aliqua persona : certe negabitis uos eadem ¦colere nobiscum. [6] Sane uos totosasinos colitis et cum sua pona, et ¦umenta etpecora et bestias, quae perinde cum suis praesepibus con-¦ctis. Et hoc forsitan crimini datis, quod inter cultoresomnium ¦m asinarii sumus.

XII. [1] Sed et qui nos antistes affirmat, consa-¦os erit noster. Crucis qualitas signum est de ligno :etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie. [2] Quamquam sicut uestrum humana figura est, ¦ita et nostrum sua propria.Viderint nunc liniamenta, dum una sit ¦qualitas; uideritforma, dum ipsum sit dei corpus. [3] Quodsi de hoc ¦differentiaintercedit, quanto distinguitur a crucis stipite Pallas A¦ti-ca et Ceres |v82 Pharia, quae sine forma rudi palo et solo staticulo ligni ¦informis repraesentatur? Pars crucis, et quidem maior,est omne robur ¦quod derecta statione defigitur. [4] Sed nobistota crux imputatur, ¦cum antemna scilicet sua et cum illosedilis excessu. Hoc quidem uos ¦incusabiliores, qui mutilumet truncum dicastis lignum, quod alii ple¦num et structumconsecrauerunt!

[5] Enimuero de reliquo integra est religio ¦uobis integraecrucis, sicut ostendam. Ignoratis autem etiam originem ¦ipsamdeis uestris de isto patibulo prouenisse. [6] Nam omne simu-lacrum, ¦seu ligno seu lapide desculpitur, seu aere defunditur,seu quacumq ¦alia locupletiore materia producitur, plasti-cae manus praece¦dant necesse est. [7] Plasta autem lignumcrucis in primo statuit, quoniam ips ¦quoque corporinostro tacita et secreta linea crucis situs est, quod c¦emicat, quod spina dirigitur, quod umerorum obliquatio;< . . . . . . >; ¦si statueris hominem manibus expansis, imaginemcrucis fes. [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilladesuper intexta ¦lati membra complet, et corpusstruit, et habitum, quem placui¦lae, intus cruci in-gerit; [9] inde circino et plumbeis modulis prae¦tiosimulacri, in marmor, in lutum uel aes uel argentum, ||f14v uel quodcumque placuit deum fieri, transmigratur. A cruceargilla, ¦ab argilla deus : quodammodo transit crux in deumper argillam. ¦

[10] Crucem igitur consecratis, a qua incipitur consecratus.Exempli ¦gratia dictum erit : nempe de oliuae nucleo et nucepersici et gra¦no piperis sub terra temperato arbor exsurgitin ramos, in comam, ¦in speciem |v83 sui generis. [11] Eam si trans-feras, uel de brachiis eius in aliam ¦subolem utaris, cui depu-tabitur, quod de traduce prouenit? ¦Non illi grano aut nuciaut nucleo? Nam cum tertius gradus secundo ¦adscribitur,aeque primo secundus, sic tertius redigetur ad primum ¦trans-missus per secundum. [12] Nec diutius super isto argumentan-dum est, ¦quando naturali praescriptione omne omnino genuscensum ad ori¦ginem refert, quantoque genus censeturorigine, tanto origo con¦uenitur in genere. [13] Si igitur in gene-re deorum crucem originem co¦

tis, hic erit nucleus et gra-num primordiale, ex quibus apud uos ¦mulacrorum siluaepropagantur.

[14] Ad manifesta iam. Victoria ut ¦mina, et quidemaugustiora, quanto laetiora, ueneramini. Con¦seo nequid melius extollat, cruces erunt intestina quodammo¦paeum; itaque in Victoriis et cruce colit castren-sis religio. [15] Sig¦rat, signa deierat, signa ipsi ovipraefert : sed ille imagi¦ggestus et totus auri cultusmonilia crucum sunt. [16] Sic etiam ¦bris atqueuexillis, quae non minore sanctitate militia cus¦, si-phara illa uestes crucum sunt. Erubescitis, opinor, incultas||f15 et nudas cruces colere! 

XIII. [1] Alii plane humanius solem Christianum. deum ¦aesti-mant, quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-¦tionem, uel die solis laetitiam curare. [2] Quid uos minusfacitis? ¦Non plerique affectatione adorandi aliquando etiamcaelestia ¦ad solis initium labra uibratis? [3] Vos certe estis,qui etiam in laterculum ¦septem dierum solem recepistis, et† ex diebus ipso|v84rum praelegistis, quo ¦die lauacrum subtra- hatis aut in uesperam differatis, aut otium et ¦prandium .curetis. [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris ¦adalienas religiones : Iudaei enim festi sabbata et cena pura etIuda¦ici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationeslitora¦les, quae utique aliena sunt a diis uestris. [5] Quare, ut abexcessu reuertar, qui ¦solem et diem eius nobis exprobratis, .agnoscite uicinitatem : ¦non longe a Saturno et sabbatisuestris sumus!

XIV. [1] Noua iam de deo nostro ¦fama suggessit, et adeo nuperquidam perditissimus in ista ciuit, ¦etiam suae religionisdesertor, solo detrimento cutis Iudaeus, uti ¦magispost bestiarum morsus, ut ad quas se locando quot ¦totoiam corpore decutit et cumcidit, picturain nos pro ¦sub ista proscriptione : "Onocoetes". Is eratauribus cant, ¦in toga, cum libro, altero pede ungu-lato. [2] Et credidit uulg¦Iudaeo. Quod enim aliudgenus seminariu e infamiae nostrae? ¦in totaciuitate Onocoetes praedicatur. [3] Sed et hoc tam¦hesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitatea ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi.Videamus igitur, ¦an hic quoque nobiscum deprehendamini.[4] Neque enim interest qua for¦ma, dum deformia simulacracuremus. Sunt penes uos et canino ca¦pite, et leonino, et deboue et de ariete et hirco cornuti dii, caprigenae ¦uel anguini,et alites plana, fronte et |v85 tergo. Quid itaque nostrum uni-cum de¦notatis? Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur!

XV. [1] Si in deis ¦aequalitate concurrimus, sequitur ut sacri-ficii uel sacri quoque inter nos ¦diuersitas nulla sit, ut ex aliaspecie comparationi satisfiat. [2] Nos ¦infanticidio litamus siueinitiamus. Vos, si de memoria abierunt quae ¦caede hominisquaeque infanticidiis transegisse , recognoscetissuo ordi¦ne : nunc enim differimus pleraque, ne eadem uidea-mur ubique retrac¦are. [3] Interim, ut dixi, ex alia partenon deest adaequatio. Nam ¦si nos aliter, tamen non aliteruos quoque infanticidae, qui infan¦es editos enecanteslegibus quidem prohibemini, sed nullae magis ¦s tamimpune, tam secure sub omnium conscientia unius ae¦tabellis eluduntur. [4] Sed nec eo distat, si uos non ritu sacrineque ¦atis. Atquin hoc asperius, quod frigoreet fame aut bes¦onitis aut longiore in aquis morte,si mergitis. [5] At et si quo ¦ < . . . . . . >dissimilius penes uos fit,eo adicite, quo uestra pignora ex¦s, et supple-bitur, immo superaceruabitur in uobis quicquid ¦< . . . . . >aratione defecerit.

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur ¦. Dum itaquoque in uobis recognoscitur, ubi opportunius positum est, ||f16non multo secernimur a uestra uoracitate. [7] Si illa impudica  est, nostra uero ¦crudelis, coniungimur, si forte, natura,qua semper saeuitia cum im¦pudicitia concordat. [8] Quamquamquid minus, immo quid non am¦plius facitis? Parum scilicethumanis uisceribus inhiatis, quia uiuos ¦et puberes deuoratis?Parum humanum sanguinem lambitis, quo¦|v86niam futurum sanguinem elicitis? Parum infante uescimini, quia in¦fan-tem totum praecocum perhauritis?

XVI. [1] Ventum est ad horam lucernarum ¦et caninum ministe-rium et ingenia tenebrarum. Quo in loco metuo ¦ne cedam :quid enim tale in uobis detinebo? [2] Verum iam laudatecons¦lium incesti uerecundi, quod adulteram noctemcommenti sumus, ¦ne aut lucem aut ueram noctem contami-naremus; quod etiam lumi¦bus terrenis parcendumexistimauimus; quod nostram quoque con¦entiam ludi-mus : quodcumque enim facimus, si uolumus, suspicam.¦[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni etnocte ¦et tota caeli conscientia fruuntur, quodquefelicius prou, ¦cum palam misceatis incesta toto consciocaelo, soli ipsi igno; ¦nos uero etiam in. tenebris sceleranostra recognoscere possum. ¦

[4] Plane Persae, tesias edit, tam scientes quam non hor-rentes cum ¦tribus libere fiunt. Sed et Macedones id,quo probauerunt, est factitare, siquidem, cumprimum scaenam eorum Oedip ¦intrauit trucidatus oculos,risu ac derisu exceperunt. [5] Tra ¦consternatus re-tracta persona, "numquid", ait, "domini, disp ||f16v uobis?" Responderunt Macedones : "immo, tu quidem pulchre, atscriptor ¦uanissimus si finxit, aut Oedipus dementissimussi ita fecit": atque exin¦de alter ad alterum : "ἤλαυνε", dicebat,"εἰς τὴν ματέρα". [6] Sed una uel alia gens ¦quantula maculatotius orbis? Nos enim omne infecimus solum, omnem ¦pol-luimus oceanum. Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab eis, quae ¦omne hominum genus ad incestum trahunt. [7] Siqua gens concubitu ipso et ¦aetatis ac sexus necessitate, nedixerim libidine et luxuria, caret, ea erit ¦quae carebit incesto;[8] si qua ab humana condicione priuata quadam ¦natura remo-ta est, ut neque ignorantiae neque errori neque casui opposita¦t, ea erit quae sola Christianis respondere constantiuspossit. ¦

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-tem, si desunt ¦populi, quos ad hoc sceleris incursent lata uadaet aspera erroris. ¦[10] rimis cum infantes uestros alienaemisericordiae exponitis aut in adoptio¦ melioribus pa-rentibus, obliuiscimini, quanta materia incesti submi¦-tur, quanta occasio casibus aperitur? [11] Plane ex aliquadisciplina ¦ores aut certe respectu eiusmodi euen-tum a libidine temperatis, ¦cumque loco, domi autperegre, ut non dispersio seminum et saltus ubique ¦luxuriaenescientibus filios edat, quos aut ipsi postmodum parentesaut alii ¦ incursent, quando etiam aetatum moderatiolibidine exclusa sit. ¦[12] Quotcumque adulteria, quotcumquestupra, quotcumque publicatae libidinis ¦po< . . . >st< . . > stati-uo uel ambulatorio titulo, tot sanguinis mixtiones, ¦compagines generis, tot inde traduces ad incestum. [13] Vndeadeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt; unde ista quoque talis ante tragoe¦dia erupit, Fusciano prae-fecto urbi iudicata.

[14] Pusio nese natus for¦tuita neglegentia comitumultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus ¦tractus domo excidit : qui eum nutrierat Graeculus, uel a limine Graeculo¦more captauerat † intrans. [15] Inde mutatus a se aetateRomam in uenalicio ¦refertur. Emit inprudens pater et utiturGraeco; dehinc, ut usu era, ¦adulescentem dominus inagrum et uincula legat. [16] Illic iamdudum paedagogus ¦etnutrix poenas dabant. Repraesentatur eis tota causa, refe-runt ¦inuicem exitus suos, illi, quod alumnus in pueritia peris-set; ille, se quo¦que a pueritia perisse, ceterum eodem euentu :Romae natum honesta ¦domo; forsitan et signa quaedamretexuerit. [17] Igitur Dei uoluntate ¦ ut tanta saeculomacula exprobraretur; spiritus de die concutit, ¦temporacum aetate respondent; aliquid et oculi de liniamentis ¦recor-dantur, proprietates nonnullae in corpore recensentur.¦[18] Dominos, immo iam parentes, tantum prolatae inquisi-tionis dil¦tia inpellit; inuestigatur uenaliciarius, infe-liciter inuenitur. ¦[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueomedentur, bona filio ma ¦superstiti praefectus adscribit,non ad hereditatem, sed ad stipend¦pi et incesti.[20] Satis erat unum istud exemplum publicae eru

ti¦eiusmodi scelerum delitiscentium in uobis. Nihil semeleuenit ¦manis : semel plane erui potest. De sacra-mentis nostrae relig, ¦opinor, intentatis, et sunt pariauestris etiam non sacrament! ||f17v

XVII. [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua proponitis, ne istae ¦quidem ad communionem comparationisabsistunt. [2] Prima obstinatio est, ¦qua secunda a deis religioconstituitur Caesarianae maiestatis, quod inre¦ligiosi dicamurin |v89 Caesares, neque imagines eorum repropitiando neque ¦genios deierando. [3] Hostes populi nuncupamur. Ita uero sit, cum exuobis ¦nationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici etGermanici fiant. ¦Hoc loco Romana gens uiderit, in quibusindomitae et extraneae nationes. ¦[4] "Vos tamen de nostrisaduersus nostros conspiratis!" Agnoscimus sane Romanam ¦in Caesares fidem: nulla umquam coniuratio erupit, nullus insenatu ¦uel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit, nullain prouinciis ¦ffectata maiestas! Adhuc Syriae cadauerumodoribus spirant, ¦uc Galli Rhodano suo non lauant![5] Sed omitto uesaniae crimi¦, quia nec ista Romanumnomen admittunt : uanitatis sacrilegia ¦eniam et ipsiusuernaculae gentis inreuerentiam recognoscam ¦ festiuoslibellos, quos statuae sciunt, et illa oblique nonnumquam¦ a concilio atque maledicta quae circi sonant : sinon armis, ¦ lingua semper rebelles estis. [6] Sed aliud,opinor, est non iurare ¦ium Caesaris : dubitatur enimde periuris iure, cum ne per deos ¦ uestros ex fidedeieretis. [7] Sed non dicimus deum imperatorem : super ¦nim, quod uulgo aiunt, sannam facimus. [8] Immoqui dem Cae¦ dicitis, et deridetis dicendo quodnon est, et maledicitis, quia ¦t esse quod dicitis :mauult enim uiuere quam deus fieri! ||f18

XVIII. [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis, quod neque ¦gladios neque cruces neque bestias uestras, nonignem, non tormenta ob ¦duritatem ac contemptumortis animo |v90 recusemus. [2] Atenim haec ¦omnia apud priores maioresque uestros non contemni modo, sed etiam ¦magnalaude pensari a uirtute didicerunt. Gladius quot et quan¦tosuiros uoluntarios! Piget prosequi. [3] Crucis uero nouitatemnume¦rosae, abstrusae, Regulus uester libenter dedicauit;regina Aegypti ¦bestiis suis usa est; ignes post Carthaginen-sem feminam Asdrubale ma¦rito in extremis patriae constan-tiorem docuerat inuadere ipsa Dido. ¦[4] Sed et tormenta mulierAttica fatigauit tyranno negans, postre, ¦ne cederetcorpus et sexus, linguam suam pastam expuit, totum e ¦di-catae confessionis ministerium. [5] Sed uestris ista ad gloriam,nostris ad d¦tiam deputatis. Destruite nunc gloriammaiorum, quo nos quoque de¦atis! Contenti estotedetrahere etiam laudi parentum ad prae, ¦ne nobislocum detis! [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-¦ris antiquitatis exegerit ingenia duriora; at nunc tran-quillitate ¦pacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiamin extraneos piae.

[7] "Est", ¦inquitis, "ueteribus uos comparate; nobisnecesse est in uobis odi ¦sequi, quod a nobis non proba-tur, quia nec inuenitur in nobi¦pondete igitur adsingulas species. Non eadem uobis exempla dgnos¦co?Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulasfecit, ¦utique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctora ||f18v mortis nomen militiae datis. [9] Si feminae alicui de bestiis famosa mors est, ¦medio quotidie pacis sponte liberaad bestias itis. [10] Si crucem, configendi ¦corporis machinam,nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit, attamen ¦iam ignis  contemptus euasit, ex quo se quidam proxime uestiendumincen¦diali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit.[11] Si flagris mulier ¦insultauit, hoc quoque, proxumeinter uenatorios ordine transcurso ¦remensus est, ut taceamde Laconica gloria.

XIX. [1] Hucusque, opinor, horrenda ¦obstinationum Christia-narum. Quae si uobiscum communicamus, superest ¦ri-denda persuasionum conferamus. [2] Quamquam de persuasio-nibus omnis ¦stinatio nostra praestruitur : mortuorumenim praesumimus resur¦ctionem. Spes resurrectionisfastidium est mortis. [3] Ridete igitur, ¦uantum libet, stupi-dissimas mentes, quae moriuntur ut uiuant; sed quo ¦ili-us rideatis et resolutius decachinnetis, arrepta spongia uelinter¦ingua delete litteras interim uestras, quae similiterasseuerant ¦animas in corpora redituras. [4] Attamen quantoacceptabilior nostra ¦ praesumptio est, quae in eadem corporaredituras defendit; uobis autem ¦quanto uanius traditum est,hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo ¦moraturum![5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritispost ¦intertum destinatum; id uos Minoi et Radamanthoadscribitis, iustiore ¦omo Aristide recusato. [6] Eo iudicioiniquos aeterno igni, pios et inson¦ in loco dicimusperpetuitatem transacturos : apud uos ¦quoque Pyriphlege-thontis et Elysii non alias condicio disponitur. ||f19 [7] Nec mythici ac petici soli talia canunt, sed |v92 et philosophi de animarum ¦reciprocatione et iudicii distributione confirmant.

XX. [1] Quonam ¦igitur usque, iniquissimae nationes, nonagnoscitis, immo insuper execra¦mini uestros, si nihil internos diuersitas habet, si unum et eidem sumus? [2] Quia ¦nonodistis quod estis, date dextras potius, compingite oscula,mis¦cete complexus, cruenti cum cruentis, incesti cum incestis,coniurati ¦cum coniuratis, obstinati et uani cum aequalibus.[3] Pariter deorum nu¦mina laesimus, pariter indignationemeorum prouocamus. [4] Habetis et ¦uos tertium genus, etsi nonde tertio ritu, attamen de tertio sexu : illu ¦aptius de uiroet femina uiris et feminis iunctum. [5] Aut numquid ipso uosc

1. ¦legio offendimus? Solet aequalitas aemulationis materi-am subminis¦trare : sic figulus figulo, faber fabro inuidet!

[6] Immo, iam desine, sim¦lata confessio! Redigit con-scientia ueritatem et ad constantiam ueritat. ¦[7] Nam om-nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur, quibus ¦lata sunt, agnitione scilicet diuersae partis, unde scientia instruit ¦et consilium inspirat et iudiciumgubernatur. [8] Vestra denique sent, ¦ne causam quisiudicet nisi duobus auditis, quod in nobis solis negleg.¦[9] Naturae uitio satisfacitis, ut quae in uobis non refutetis,in aliis < . . . . . . >¦tis aut quorum reatum in uobis memineritis,ea in alios iactetis. [10] Qui < . . . .>¦opere occupati eritis : inextraneos casti, in uosmetipsos incesti, ¦exertiores foris, sub-iecti domi.

[11] Haec est iniquitas, ut gnari ab igns, ¦absoluti areis iudicemur. Auferte stipulam de oculo |v93 uestro, [au-f< . . . . . .>||f19vde oculo uestro,] ut stipulam de alieno extrahatis. [12] Emendate uosmetip¦sos prius, ut Christianos puniatis!Nisi quod, emendaueritis, non punie¦tis, immo eritisChristiani; immo si fueritis Christiani, eritis emendati.¦[13] Discite quid in nobis accusetis, et non accusabitis;recognoscite quid in ¦uobis non accusetis, et accusabitis![14] Patet iam hinc uobis, quantum aperi¦re potuerimus e pau-culis istis libellulis, erroris inspectio et ueritatis ¦recognitio.[15] Damnate ueritatem, sed inspectam si potestis, et probate¦errorem, sed repertum si putatis! [16] Quodsi praescribiturvobis errorem ¦mare et odisse ueritatem, cur, quod amatiset oditis, non noueritis? ¦

SIGLA

† = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS, but wrongly added by a copyist = word 'in' was wrongly omitted by the copyist - added by an editor = word 'in' has faded from the MS or been cut-out, but is recorded by             an editor or can be restored with certainty. . . = missing letters in MS, one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or another¦ = end of a line in the MS|| = start of a new page(folio) in the MS|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20, 1890).

Greek text is rendered using unicode. Checked against CETEDOC 23/3/6.

2 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo : Liber II

 

I. [1] Nunc de deis uestris, miserandae nationes, congredi uo-¦scum defensio nostra desiderat, prouocans ipsam conscien-tiam uestram ¦ censendum, an uere dei, ut uultis, anfalso, ut scire non uultis. [2] Haec enim ¦ ria est errorishumani per artificem eius, ne ignorantia erroris ¦,quo magis rei sitis. [3] Patent oculi nec uident; hiant aures necau¦, cor stupet saliens; nescit animus quod agnoscit![4] Denique si tan¦ruersitatem una praescriptionediscuti liceret, in expedito ¦untiatio, cum omnes istosdeos ab hominibus institutos non ¦am hinc exciderefidem |v94 uerae diuinitatis, quod nihil utique ¦o coep-tum diuinum uideri iure possit. [5] Sedenim multa sunt, ¦eneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii||f20 erroris. Ingenti manu ueritas obsidetur, — et ipsa de sua uir-tute secu¦ra est! [6] Quidni? Quecumque uult, de ipsisaduersariis socios protecto¦resque sibimet assumit et omnemillam expugnatorum multitudi¦nem prosternit.

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est, aduersus ¦institu-tiones maiorum, auctoritates receptorum, leges dominantium,¦argumentationes prudentium; aduersus uetustatem, consuetu-dinem, ¦ necessitatem; aduersus exempla, prodigia, miracula,quae omnia ¦adulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-rauerunt. [8] Quare secun¦dum uestros commentarios, quos exomni theologiae genere cepistis, ¦gradum conferens, quo-niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas l¦terarumquam rerum est, elegi ad compendium Varronis opera, ¦qui, Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-tus, ¦idoneum se nobis scopum et posuit.

[9] Hunc si interrogem, qui insinua¦res deorum, autphilosophos designat aut populos aut poetas. ¦[10] Triplicienim genere deorum censum distinxit: unum esse physi,quod philosophi retractant, aliud mythicum, quod interpo ¦uolutatur, tertium gentile, quod populi sibi quiqueadoptaue. ¦[11] Igitur cum philosophi physicum con-iecturis concinnarint, mythicum de fabulis traxerint,populi gentile ultro prae¦rint, ubinam ueritas collo-canda? [12] In coniecturis? sed inc¦ceptio est.In fabulis? sed foeda relatio est. In adoptionibus? sed< . . . . . . . >¦ et municipalis adoptatio est. [13] Denique apudphilosophos , ||f20v quia uaria; apud poetas omnia indigna, quia turpia; apud populos pas¦siua |v95 omnia, quia uoluntaria. [14] Porro diuinitas, si ueram retractes, ea defini¦tio-ne est, ut ista neque argumentationibus incertis colligatur,neque fabu¦lis indignis contaminetur, neque adoptionibuspassiuis iudicetur; haberi ¦enim debet, sicut est, certa, integra,communis, quia scilicet omnium. ¦[15] Ceterum quem deumcredam? Quem suspicio aestimauit; quem historia ¦iactauitquem ciuitas uoluit? Dignius multo neminem credam quamdubi¦tandum aut pudendum aut adoptiuum!

II. [1] Sed physico auctoritas philo¦phorum ut mancipiumsapientiae patrocinatur. Sane mira sapientia ¦losopho-rum, cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietas¦pinionum, ueniens de ignorantia ueritatis. [2] Quis autemsapiens, expers ¦tatis, qui ipsius sapientiae ac ueritatispatrem et dominum Deum ignoret? ¦[3]  diuina aliasenuntiatio Solomonis : "Initium", inquit, "sapientiae ¦in Deum". [4] Porro timoris origo notitia est : quis enim time-bit, quod igno¦aque † Deum timuerit, ignotio omni-um, Deum omnium notitiam et uerita¦secutus ple-nam atque perfectam sapientiam optinebit. [5] Hoc autem¦losophiae non liquido successit. Licet enim per curiosi-tatem omnimo¦raturae inspiciendae diuinis quoquescripturis, ut antiquioribus, ¦deri incursasse etinde nonnulla dempsisse, cum tamen ¦pelant,probant sese aut omnia dispexisse aut non omnibus¦—nam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-lositatem ¦ fide nutat —, et ita accedentelibidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse; [6] per quod incertum abiit etiam quod inuenerant, et fac¦taest argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alioueritatis. ¦

[7] Inuento enim solummodo eo, non ut inuenerunt, ex-posuerunt, ut de quali¦tate eius et de natura, etiam de sededisceptent : [8] Platonici quidem curantem ¦rerum et arbitrumet iudicem, Epicurei otiosum et inexercitum, et, ut ita ¦dixe-rim, neminem; positum uero extra mundum Stoici, intramundum ¦Platonici. [9] Quem non penitus admiserant, nequenosse potuerunt neque timere ¦nec inde sapere, exorbitantesscilicet ab initio sapientiae, id est metu ¦ in Deum.[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae interphil¦sophos diuinitatis. Diogenes consultus, quid in caelisagatur, "numqu", ¦inquit, "ascendi". Item, an dei essent,"nescio", inquit, "nisi, ut sint, expedire." ¦[11] Thales MilesiusCroeso sciscitanti, quid de deis arbitraretur, pos¦quotdeliberandi commeatus, "nihil" renuntiauit. [12] Socratesips ¦deos istos quasi certus negabat; idem Aesculapiogallinacium ¦resecari quasi certus iubebat. [13] Et ideo cumtam incerta et in< . . . . . > ¦definiendi de deo philosophia depre-henditur, quem potu¦re eius, quem non liquidotenebat determinare?

[14] De mun ¦dicimus. Hinc enim physicum theo-logiae genus cogunt, ¦ta deos tradiderunt, ut |v97Dionysius Stoicus trifariam deos d¦ ¦unam uult spe-ciem quae in promptu sit, ut Solem, Lunam, < . . . . . . . . >;¦aliam, quae non compareat, ut Neptunum; reliquam,qu¦minibus ad diuitatem transisse dicitur, utHerculem Amphiaraum. ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam diuinitatis ducit, Olympios, Astra, Tita¦nios, de Caeloet Terra; ex his, Saturno et Ope, Neptunum, Iouem etOrcum, ¦et ceteram successionem. [16] Xenocrates Academicusbifariam facit Olym¦pios et Titanios, qui de Caelo et Terra.[17] Aegyptiorum plerique quattuor ¦deos credunt, Solem etLunam, Caelum ac Terram. [18] Cum reliquo igni ¦supernodeos ortos Democritus suspicatur, cuius instar uult esse ¦natu-ram Zenon. [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit,ut perinde ¦n mundo ignis omnia gubernet sicut animusin nobis. [20] Atqui uanissime. ¦ "Qui cum est," inquit, "in nobis,ipsi sumus; cum exiuit, emorimur." Ergo et ig¦s cum demundo per fulgura proficiscitur, mundus emoritur.

III. [1] His ita ¦ditis uidemus

hysicum istud ad hocsubornatum, ut deos elementa ¦endat, cum ex his etiamalios deos natos alleget; dei enim nonnisi de deis nasceren-tur. [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius ¦suoloco examinabimus, tamen, quod de ipsis interim retractan-dum est, ¦quod ad praesentem speciem facit, simul et de prae-senti specie ad ipsos ¦< . . . . . . . . .>, ostensuri sumus deos nullomodo uideri posse, qui de ele¦s nati dicuntur, iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse, ¦quia qui de elementis nati dicuntur, dei non sunt; [3] aeque, demonstran-¦tes elementa deos non esse, ad illam agnatorum speciempraestrue¦ deos non esse defendi, quorum parentes,id est elementa, dei non sint. ¦

[4] Ss deum de deo nasci, quemadmodum de non deonon deum. Igitur, quod ¦elementa contineat mundus iste (utsummaliter tractem de uniuer||f22sitate, partibus eius praemi-nistrans, — nam quae condicio eius, eadem uti¦que erit etelementorum ut membrorum —), aut ab aliquo institutus sitnecesse est, ¦qua Platonis humanitas, aut a nullo, qua Epi-curi duritia; et si institu¦tus est, habendo initium habebitet finem. [5] Ita quod aliquando non fuit ¦ante initium etquandoque non erit post finem, non capit utique uideri deus,¦carens substantia diuinitatis, id est aeternitate, quae sineinitio et fine ¦censetur. [6] Si uero institutus omnino non estac propterea deus habendus, ¦quod ut deus neque initium ne-que finem sui patitur, quomodo quidam assignant ¦elementis,quae deos uolunt, generationem, cum Stoici negent quicquamd ¦nasci? Item quomodo uolunt, quos de elementisnatos ferunt, deos ¦beri, cum deum negent nasci?[7] Itaque quod mundi erit, hoc elementis ad¦betur, caelodico et terrae et sideribus et igni, quae deos et deorum p-¦rentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatemfrustra u ¦credi proposuit Varro et qui Varro indi-cauerunt animalia esse cae ¦et astra.

[8] Quod si ita est, etiam mortalia sint necesse est, secundumanim ¦formam; nam etsi immortalem constat ani-mam, ipsi hoc soli lic, ¦non etiam |v99 illi cui adnectatur, id est corpori. [9] Nemo autem negabit ¦corpus esse,cum et contingamus ea et contingamur ab eis, cer-¦pora ex illis decidere uideamus. [10] Ergo si animalia deposi-¦ne animae, qua corporum condicio, mortalia, nonutique . ¦

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa?"Quoniam," ¦uentur." Ac ne ex diuerso propona-tur multa alia mouer, ||f22v ut plaustra, ut machinas ceteras, ultro praeuenit dicens eo animalia cre¦dita, quod persemetipsa mouerentur, nullo extrinsecus apparente mota¦toreeorum ut iniatore, sicuti apparet qui rotam compellitet plaustra ¦uoluit et machinam temperat. Igitur nisi anima-lia, non mobilia per se. ¦

[12] Porro allegans quid non appareat, ostendit quid quae-sisse debuerat, ¦id est artificem et arbitrum motus; nequeenim statim non est quod, quia non uide¦mus, non credimusesse. [13] Immo, eo altius inuestigandum est quod non uidea-¦r, ut quod uideatur, quale sit, scire possimus. [14] Alioquinsi tantum ea qua ¦mparent, ideo esse credantur quiacomparent, quomodo deos etiam eos ¦ipitis qui non com-parent? [15] Si autem uidentur esse qui non sunt, cur nonsint ¦ non uidentur? Motatorem dico caelestium rerum.[16] Sint ergo et anima¦, quia mobilia per se; etiam mobiliaper se, quia non per alium, tamen, ¦ non statim dei,quia animalia, ita nec ideo, quia per se mobilia : aut ¦uetat uniuersa animalia, ut mobilia per se, deos haberi?¦lia sane uanitate Aegyptiis licet. ¦ |v100

IV. [1] Aiunt quidam propterea deos ¦tos, quod θέεινid est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est. ¦ uocabulum istud non est alicuius maiestatis : a cursuenim et motu, ¦ tatis eis dominatione formatumest. [2] Sed cum etiam ille unus Deus, ¦s, θεὸς cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus ¦t, quia nec uisibilis cuiquam sit, palam est ut uocabu-lum istud ¦umptum propriumque, quia senatiuum, diuinitatis inuentum. ¦[3] nterpreta-tionis eius astutia ueri similius est, non a cursu et motu ||f23θεοὺς dictos, sed de appellatione ueri dei mutuatum, utiquos ae ¦setis, θεοὺς cognominaretis. [4] Deni-que quam ita sit, probatio suppetit, cum etiam ¦uniuersosdeos uestros, in quibus nullus cursus aut motus officiumdenotatur, ¦θεοὺς communiter appelletis. [5] Itaque si [aeque]θεοὺς aeque immobiles, discedi¦tur uocabuli interpretationepariter et diuinitatis opinione, qua cursu et mo¦tumodulata rescinditur. [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-tatis et ¦simplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum,in cetera quae deos ¦uultis , docete etiam quali-tatis inter illos esse consortium, ut iure consistat ¦collegiumnominis communione substantiae. [7] Porro θεὸς ille iam h¦solo quod non sit in promptu, uacat a comparatione |v101 eorum qui in p¦tu sunt et uisui et sensui. [8] Sed sensui satisquod est testimonii ad diuer¦tem occulti et manifestirenuntiatio : si elementa palam propo ¦omnibus, sicontra deus nemini, quomodo poteris ex ea parte quam ¦disti, quae uides congredi? [9] Cum ergo non habes con-iungere sensu ¦ratione, quid uocabulo coniungis,ut coniungas etiam potesta? ¦[10] Ecce enim Zeno quoquemateriam mundialem a deo separat, uel sic m ¦per illamtamquam mel per fauos transisse dicit. [11] Itaque materia etdeus du ¦uocabula, duae res : pro discrimine uocabulorumetiam res separ, ¦etiam materiae condicio uocabulumsequitur. [12] Quodsi materia non deus, ¦quia sic et appellatiopraescribit, quomodo quae sunt in materia ¦id est elementa,dei habebuntur, cum membra a corpore aliena esse ¦nonpossint?

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologics? ||f23vScendere debuit de statu mundi, non in in-certa descen¦ Platonica forma :quadratum eum angulatumque com¦do,circino rotundo ita collegit, quod sine capite solum cre¦. [15] Sed Epicurus, qui dixerat : "quae super nos, nihilad nos," cum et ¦ipse caelum inspicere desiderat, solis orbempedalem deprehendit. ¦Adhuc scilicet frugalitas et in caelisagebatur. [16] Denique ut ambitio pro¦fecit, |v102 etiam sol aciem su-am extendit; ita illum orbe maiorem Peri¦patetici denotaue-runt. [17] Oro uos, quid sapit coniecturarum libido? ¦dprobat tanta praesumptione asseuerationis otium affectatae¦ositatis eloquii artificio adornatum? [18] Merito ergoMilesius Thales, ¦otum caelum examinat et ambulatoculis, in puteum cecidit ¦r, multum inrisus Aegyptioilli : "in terra", inquit, "nihil perspici¦lum tibi specu-landum existimas?" [19] Itaque casus eius per figuram ¦os notat, scilicet eos, qui stupidam exerceant curiosita-tem, ¦ naturae quam prius in artificem eius et prae-sidem, in uacuum ¦< . . . . . . . >dum habituros.

V. [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto con¦uropinionem, quae de communi omnium sensu et simplici¦¦conctura deducta uideatur? [2] Nam et Varro meminiteius, credi¦tam propterea dicens elementorum diuinitatem,quod nihil omnino ¦sine suffragio illorum gigni ali prouehipossit ad uitae humana ¦[et] conseruationem, [3] quando neipsa quidem corpora aut anima suffi¦cere licuisset sine ele-mentorum temperamento, quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-rum condicionibus foederata praestatur, nis¦incolatui denegauit enormitas frigoris aut calors, [4]  ¦deos credi solem, qui diei de suo cumulet, frugescalorib ¦annum |v103 stationibus seruet, lunam, solacium noctium, patrocinium ¦sum; † guberna-culis; [5] item sidera, signacula quaedam temporum ad ru¦ra-tionem notandorum; ipsum denique caelum, sub quo omnia,[in] terra, super ¦ quam omnia, et quicquid illoruminter se ad commoda humana ¦conspirat; [6] nec tantum beneficiis fidem diuinitatis elementis con¦nire, sed etiamde diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum inc¦soleant, ut fulmina, ut grandines, ut ardores, ut aurae pesti-lentes, ¦item diluuia, item hiatus motusque terrarum; [7] etiure credi deos, q¦rum natura honoranda sit in secundis,metuenda sit in aduersis, ¦domina scilicet iuuandi et nocendi.[8] Porro si ita sentiuntur in co ¦conuersatione,non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedu ¦autgratias referunt aut querellas intendunt, sed his, sub quorum ¦et potestate operatio rerum decurrit. [9] Nam in uolup-tatibus q ¦non tibiae aut citharae coronam ad prae-mium adiudicatis, se¦fici qui tibiam et citharam suaui-tatis temperet ui. [10] Aeque cum ¦tudine male est,non lanis nec antidotis aut malagmatibus ips¦tiammeministis, sed medicis, quorum opera atque prudentiar¦dia proueniunt. [11] Item in aduersis : qui ferro saucian-tur, non dolo ¦ipsum aut lanciam accusant, sed hostemuel latronem, et quos ruin ||f24v , non tegulas aut imbrices arguunt, sed uetustatem, sicut et nau¦ |v104 petris et fluctibus imputant, sed procellae. [12] Merito : certum enim est, ¦quodcumque fit, ei adscribendum, non perquod fit, sed a quo fit, quia is est ¦ caput facti, qui et ut fiatet per quod fiat, instituit (et sunt in omnibus rebus ¦tres tituliisti : quod est, per quod est, et a quo est), quia prius esse quiquid ¦ uelit fieri, † et quod possit inueniri. [13] Et ita recte inceteris agitis aucto¦rem considerantes; at in physicis contranaturam regula uestra, qua in cete¦is sapientiam iudi-catis, , auferendo summum gradum auctoris,et quae fi¦nt, non a quo fieri * *. [14] Ita credere contingitelementorum potestates et ar¦tria esse quae sunt seruituteset officia. Nos in ista inuestigatione ali¦us artificis intus etdomini * *, seruitutes autem contendimus elementorum¦ operis eorum, quas facis potestates. [15] Sed dei non ser-uiunt; ea igitur ¦ seruiunt, dei non sunt. Aut doceantuulgo fieri, ut de licentia passiuita¦rtas approbetur,de libertate dominatio, de dominatione diuini¦lle-gatur. [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis,legitimis ¦ibus, propriis spatiis, aequis uicibus sublegis instar constituta uol¦s temporibus et exercendistemporum ducatibus occurrere meminerunt, ¦[17] < . . . . . >e< . >ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-stantia ¦ < . . . . . >uum et cura demutationum, memoria reci-procatonum aliquam do¦ionem sibi praeesse per-suadeant uobis, cui apparere uideatur ¦uersa negotiatiomundialis perueniens ad humani generis utilitatem ¦< . . >e-< . . . . . . . >nem? [18] Non enim potes dicere ea sibi agere istaac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere, cum propterea defendas ele¦mentis diuinitatem quod ab illisaut iuuari te aut laedi sentias; nam sibi ¦praestant, nihileis debes.

VI. [1] Age iam, conceditisne diuinitatem non modo ¦non serui-liter currere, sed inprimis integre stare neque minui nequeintercipi ¦ neque corrumpi debere? Ceterum abiit omnisfelicitas eius, si quid pati¦tur umquam. [2] Ecce autem et astraintercidunt et intercidisse se attestantur; ¦confitetur et luna,quantum amiserit, cum resumit. [3] Iam maiora eius det-¦menta soletis in aquae speculo considerare, ut nihil ampliusullam p ¦credam, quod magi norunt. Ipse etiam solsaepe defectione tempta¦tus est. [4] Fingite qualibet rationescaelestium casuum, non ¦let deus aut minor fieri aut essedesinere. Videri igitur hu¦nae doctrinae patrociniaquae coniectandi artificio sapientiam men¦ ¦et uerita-tem. [5] Num alias natura sic est, ut qui melius dixerit, hicuer¦xisse uideatur? non, qui uerius, is melius?[6] Ceterum cui res examina, ¦uerisimilius utique dicet elementa ista ab aliquo regi quam ultro : ¦igitur nondeos, quae sub aliquo. [7] At si |v106 in isto erratur, melius est < . . . . . . > ¦ simpliciter quam ut physici diligenter. Sedenimsi ad mythic¦tes, melius iam in physico mortalitaserrat, eis diuinitatem adiu¦do quae super om-nem putat situ et ui et magnitudine et diuturni ¦sentiri:quod enim super hominem, credas deo proximum.

VII. [1] Ceterum ¦thicum transeamus, quod poetisdeputatur, nescio an tantum < . . . . . . . > mediocritati nostrae,an tanti de documentis diuinitatis confi, ||f25v ut  Mop Africanus et Boetus Ampharaus. Delibandaenim nunc est speci¦es ista, cuius suo loco ratio reddetur.[2] Interim hos certe homines fuisse ¦ uel eo palam est quod nonconstanter deos illos, sed heroas appellatis. ¦[3] Quid ergocontendimus? Si addicenda mortuis diuinitas erat, non ¦uti-que talibus. [4] Ecce uos, cum eadem licentia praesumptionissepulchris ¦regum uestrorum caelum infamatis, nonne proba-tos quosque iustitia, ¦irtute, pietate et omni bono eiusmodiconsecrationis solacio ono¦is, contenti protalibus etiaminrideri peierantes, [5] at e contrario impios, ¦pes etiampristinis humanae gloriae praemiis aufertis, decreta eorum,¦los lancinatis, imagines detrahitis, monetam repercu-¦s? [6] Ille autem conspector omnium, comprobator, immo ¦< . . . >ctor bonorum, tantae indulgentiae suae ordina-tionem uulgo pro¦et, et plus diligentiae atque iustitiaehominibus licebit in distribuen¦gnitatibus |v107 habere? Mundiores erunt regum et principum comi¦uam summidei? [7] Atquin horretis et auersamini uagos, exules, ¦ s, debiles, sordide natos, inhoneste institutos; contra in-ces¦dulteros, raptores, parricidas etiam legibus †exarendis. Riden¦rascendum sit, tales deos crediquales homines esse non debeant? ¦

[8] im isto mythico genere, quod poetae ferunt,quam incerti agitis ¦ conscientiae pudorem et pudorisdefensionem! [9] Nam quotiens mise¦ uel turpia uel atro-cia deorum exprobramus, allegatione poeti¦cae licentiae utfabulosa defenditis; [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi,||f26 poetica modo n oneratis, sed insuper honora- tis, utque in necessariis ar¦tibus habetis : denique per hancinitiatricem litteraturae ingenuitatis ¦ studia producitis.[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuit,¦ipsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum. [12] Atcum ecipia¦tis illos et retineatis, cur non credatis taliaretexentibus de deis uestris? [13] Igitur ¦si creditis poetis,cur tales deos colitis? Si ideo colitis, quia non creditis poe-¦tis, cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatiseos quorum ¦detractatores honoratis? Sane fides a poetis nonexigenda. [14] Nonne, ¦qui dicitis deos post mortem factos,homines confitemini ante mortem? ¦Quid ergo noui, si, quihomines fuerunt, humanis aut casibus aut crimin ¦autfabulis polluuntur? [15] Non creditis poetis, cum de relatio-nibus eorum ¦etiam sacra quaedam disposueritis? Cur rapitursacerdos Cereris, si ¦tale Ceres passa est? Cur Saturnoalieni liberi immolantur, si ille ¦percit? [16] Cur Idaeaemasculus amputatur, si nullus illi fastidiosus ¦cens libidinis frustratae dolore castratus est? [17] Cur Hercu-le¦luctum mulieres Lanuuiae non gustat, sinon mulierum causa p? ¦[18] Mentiuntur sane poetae,sed non ideo, quod talia gesserint, ue< . . . . . > ¦homines †quas defuerint, nec quod diuinas adscripserint foed ¦diuinitatis, cum interim uobis credibilius uisum est deosfuisse, ¦non tales, quam tales, sed non deos.

VIII. [1] Superest gentile illud ¦inter populos deorumquos libidine sumptos, non pro ness ¦ueritatis,docet priuata notitia. [2] Deum ego existimo ubique notum,||f26v ubique praesentem, ubique dominantem, omnibus colendum,  omnibus demeren¦dum. [3] Atenim cum illi quoque, quos totusorbis communiter colit, excidant pro¦bationi uerae diuinita-tis, quanto magis isti, quos ne ipsi quidem municipes sui¦norunt? [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmoditheologiae, ¦quam etiam fama destituit? [5] Quanti sunt quinorint uisu uel auditu Atarga¦tim Syrorum, Caelestem Afro-rum, Varsutinam Maurorum, Obodan e Dus¦arem Arabum,Belenum Noricum, [6] uel quos Varro ponit : CasiniensiumDel¦uentim, Narnensium Visidianum, AtinensiumNumiternum, Asculanorum ¦ nchariam, et quam † prae-uerint, Vulsiniensium Nortiam, quorum ne no¦numquidem dignitas humanis cognominibus distat? [7] Satis |v109 rideo etiam ¦os decuriones cuiusque municipii, quibus honorintra muros suos deter¦atur.

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-rit, ¦ptiorum superstitiones docent, qui etiam bestiaspriuatas colunt, ¦orcodrillos et anguem suum. [9] Pa-rum est, si etiam hominem consacra¦, illum dico quemnon iam Aegyptus aut Graecia, uerum totus orbis |friiurant, de cuius statu quod conici potest, apud nostras litte-ras, ¦erisimile uidetur, positum est. [10] Nam Serapis istequidem olim Io¦seph fuit, de genere sanctorum;iunior inter ceteros fratres, sed excelsior ¦ ab isdemfratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur serui¦lia regis Aegyptiorum Pharao. [11] A regina minuspudica deside¦ quia non obsequebatur, e contrarioab eadem delatus a rege ¦ datur. [12] Illic somniaquibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui ostendit. [13] Interea rex quoque somnia terribilia quae-dam: illi detracts quos conuocauerat, ualuit exponereIoseph, expedimenta de ¦carcere edocuit, somnium regiaperit : [14] illos boues septem opimissimos di¦fluentemtotidem annorum ubertatem significare, posteriores aequesep¦tem enectos subsequentium septem annorum inopiampraedicare; sape itaque ¦de recondendis praesidiis infuturam famem de copia |v110 priore. [15] Credidit rex: ¦exitus rerum et prudentem et sanctum semper et necessarium probau;¦itaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exindecurand ¦ eum praefecit.

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius orn, ¦uocauerunt; cuius suggestus modialis figura frumentationi ¦memoriam obsignat, ura frugum super caputeius fuisse ipsis spi, ¦quibus per ambitum notatur, appa-ret. [17] Propterea et canem, que ¦inferos deputant,sub dextera eius dicauerunt, quod sub manu eiu ¦compressatur Aegyptiorum. [18] (— Et Phariam adiungunt, quamfilia ¦Pharao deriuatio nominis esse demonstrat. Nam ettunc Phara ¦cetera honorum et remunerationumfiliam quoque in matrimo ¦dederat. —) [19] Sedquia et feras et homines colere susceperant, utr¦ciemin unum Anubin contulerunt, in quo naturae condicionisq ¦potius argumenta uideri posse consecrasse gensrixosa, suis reg ¦recontrans, in extraneis deiecta, saneet gula et spurcitia cani ¦etiam serui ipsa.

IX. [1] Haec secundum tripertitam dispositionem ¦nitatis aut notiora aut insigniora digessimus, ut possituideri ||f27v satis responsum de physico genere, de poetico, de  gentili. [2] Sed quoniam omnis ¦ superstitio non iam philosopho-rum nec poetarum nec populorum, a quibus ¦tradita est, seddominantium Romanorum, a quibus occupata est, a quibusauc¦toritatem sibi extruxit, alia iam nobis ineunda est humani |v111erroris latitu¦do, immo silua caedenda, quae undique conceptis superstitionum seminibus ¦ uitiisque ueritatem obumbrauit.[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam ¦isposuit, incertos et electos. Tantam uanitatem! Quidenim erat illis cum in¦tis, si certos habebant? [4] Nisi siAttico stupore recipere uoluerunt : nam et A¦nisara est inscripta : "ignotis deis." Colit ergo quis quod igno-rat? [5] Tum si certo ¦bant, contenti esse debue-runt nec electos desiderare, in quo etiam inreli¦ de-prehenduntur : si enim dei ut bulbi seliguntur, qui non seli-guntur, ¦obi pronuntiantur.

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognosci¦communes et proprios, id est quos cum omnibus habent etquos ¦ sunt commenti. [7] Et numquid hi sunt publiciet aduenticii dicti? ¦ um arae docent, aduenticiorumad fanum Carnae, publicorum in Pa¦. [8] Quare communes dei quam physico quam in mythico compre-¦ntur, actum est iam de istis speciebus.[9] De propriis dicere ¦ et, de Romanis, stupeamustertium illud genus hostilium deorum ¦ est, eo quodnulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit. ¦[10]  duas species dirigimus; alios de hominibus assumptos,alios men¦ conceptos. [11] Igitur quoniam idem illis colorsuppetit consecrationis mor¦orum, tamquam ob meritauitae, eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est,  neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse.

[12] Patrem Indigentem Aenean credi¦derunt, militem num-quam gloriosum, lapide debilitatum. Quod telum ¦quantumuolgare atque caninum, tanto ignobile uolnus. Sed et proditor¦patriae Aeneas inuenitur, tam Aeneas quam Antenor.[13] Ac si hoc uerum nolunt, ¦ Aenea certe patria flagrantedereliquit socios, feminae Punicae subici¦endus, quae maritumHasdrubalem, Aeneae timiditate in his supplicantem ¦hosti,non comitata, raptis secum filiis formam et patrem sibi haberenon ¦in fugam sapit, sed in ignes ardentis Carthaginis ut inamplexus patria ¦pereuntis incubuit. [14] Pius Aeneas obunicum puerum et decrepitum senem ¦Priamo et Astyanactedestitutis? Atquin Romanis magis detestan, ¦qui prosalute principum et domus eorum aduersus liberos et coniugeset ¦pignus suum deierant. [15] Consecrat filium Ve-neris, et hoc Volcanus scien¦titur et Iuno concedit.[16] Si baiuli parentum in caelo sedent, cur non potiu¦Argiui iuuenes dei habiti, quod matrem, ne in sacris picu-lum commitere, ¦plus quam humano more iugalesprouexerunt? [17] Cur non magis dea, qua ¦magis pia, illafilia patris in carcere fame defecti uberibus suis educ?¦[18] Quid aliud Aeneae gloriosum, nisi quod proelio Laurenti-no nusq ¦comparuit? Rursus forsitan solito more quasidesertor e pro ¦fugerit.

[19] Romulus aeque post mortem deus. Si quia Vrbem condi-dit, ¦alii usque in feminas urbium auctores? SaneRomulus et fratrem ¦fecit et alienas uirgines dolorapuit. Ideo deus, ideo Quirinus, ¦tunc parentibusquiritatum est per illum!

[20] Quid Stercu ||f28v meruit ad diuinitatem? Si agros  stercoribus iuuando diligens fuit, plus fimi ¦Augeas conferebat.[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus, curari eum ¦magis quam consecrari decebat. [22] Si Fauni filia pudi-citia praecellebat, ut ¦ne conuersaretur quidem inter uiros autbarbaria aut conscientia defor¦mitatis aut rubore insaniaepaternae, quanto dignior Bona Dea Pene¦lopa, quae inter totuilissimos amatores deuersata obsessam castitatem ¦tenereprotexit? [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a regePlotio fanum ¦consecutus : potuit et Vlixes de humanissimoAlcinoo unum amplius deum ¦uobis contulisse.

X. [1] Ad foediora festino. Non puduit auctores uestros de La-ren¦a palam facere. Scortum haec meritorum fuit,siue dum Romuli nutrix ¦eo lupa quia scortum, siuedum Herculis amica est, et iam mortui Her¦is, id estiam dei. [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aecalculis lu¦tem ut sibi conlusorem, quem non habebat,repraesentaret, una manu ¦erculis nomine, alia ex suapersona lusum inisse: [3] si ipse uicisset, cenulam ¦ortu-lum ex stipibus Herculis sumeret; si uero Hercules, id estmanus al¦, eadem Herculi exhiberet. [4] Vicit manusHerculis : id quoque potuit ¦decim titulis eius adscribi.[5] Aedituus cenam Herculi dependit, ¦m Larentinamconducit; cenat ignis, qui sol et ipsius Herculisco¦<. . . . . . o>mnia ara consumpsit. [6] Larentina in aede soladormit; ¦ de lenonio ludo iactitat se somniis Herculifunctam, et po¦ animo contemplatur, somnio pati.[7] Eam de aede progredi¦entem mane primo quidam adulescens,tertius quod aiunt ||f29 Hercules, concupiscit, [8] ad se < . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦id dictum |v114 sibi ab Hercule, utique < . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦† centaur:non enim impune licui< . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . here>-¦dem quoque scribit. [9] Mox illa prop< . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . > ¦per Herculem fuerat insecuta agrum < . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦diuinitatem et filiabus suis, quaset ipsas h ¦[10] diuina LarentinaRomanorum numina digni< . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . so> ¦lade tot uxoribus Herculi cara, sola enim diues < . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . > ¦or Cerere, quae mortuo placuit!

[11] Tot exemplis et u< . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . >¦ quis non deusaffirmari potuit? Quis denique Antinoo contro¦¦tatis agitauit, quod decorior Ganymedes aut carior suoamator¦ apud uos mortuis caelum, uiam ab in-feris ad astra subigitis; passi¦ta ascendunt, — nemultum putetis uos praestare regibus uestris!

XI. [1] No ¦contenti eos deos asseuerare, qui uisiretro, auditi contrectatique sun ¦effigies descriptae,negotia digesta, memoria propagata est, [2] umbras ¦quasincorporales, inanimales et nomina de rebus efflagitant ¦sanciunt, diuidentes omnem statum hominis singulispotestatib¦so quidem uteri conceptu, [3] ut sit deus Conseuius quidam, qui con< . . . . . . >¦nibus concubitalibuspraesit, et Fluuionia, quae infantem in utero ; ¦[4] hinc Vitumnus et Sentinus, per quem uiuiscat infans etsentia; ¦dehinc Diespiter qui puerum perducatad partum [5] cum primig<. . . . . . > ¦et Candelifera, quoniamad candelae lumina pariebant, et quae < .