5

1. Koncept nulte emisije Zero emission concept

Findacevska Emilija Univerzitet Sv. Ćiril i Metodije, Tehnološko-metalurški fakultet Skopje

Gilev B. Jadranka Univerzitet Sv. Ćiril i Metodije, Tehnološko-metalurški fakultet Skopje

Grujić Radoslav Univerzitet u Istočnom Sarajevu, Tehnološki fakultet Zvornik

Midhat Jašić Univerzitet u Tuzli, Tehnološki fakultet Tuzla

Zavargo Zoltan Univerzitet u Novom Sadu, Tehnološki fakultet Novi Sad

The linear model of development seems not to be sustainable. The results is exhaustion of the natural resources and waste generation. The Zero emission model, like in the nature, predict the circulation of material flows and consequently reduce the emission of material and energy to a minimum, idellay zero. The amount of generated waste is minimum, because almost all flows are used. Besides environmental there are also economic benefit. The import of reources are minimum, local/regional resources are used efficently and new jobs are created.

The problem of waste control and reduction, can be handled by three concept. The first is End-of-Pipe pollution control technologies, the second is Cleaner Production concept and finally the Zero emission concept. Treatment "end of pipe" or control of already generated waste while the Cleaner production involves the treatment of production is needed more efficient use of resources by reducing pollution. The Zero emission concept, however, seems to be the final solution to waste control and reduction. However, the limits of the previous two concept is to be known. In the final Zero emission solution the previous two concepts, especially Cleaner production, can’t be omitted.

The Industry with zero emission, industrial clusters, ecio-industrial parks and circular economy are given in the following part of the chapter as the practical impacts/benefits of the Concept.

Dosadašnji linerani model razvoja, koji je neminovno vodio iscrpljivanju resursa i nagomilavanja otpada, pokazao se neodrživim. Model Nulte emisije predviđa, slično kao u prirodi, kruženje materijalnih tokova i shodno tome minimalnu emisiju materije i energije u okolinu - idealno

6

nula. Količina generisanog otpada je minimala, jer se takoreći sve iskorištava. Koncept, pored ekološkog benefita, ima i ekonomski jer se uvoz resursa smanjuje na minimu uz istovremeni zamah lokalnoj/regionalnoj privredi i otvaranju novih radnih mesta.

Za rešavanje problema kontrole i smanjenja otpada, generalno postoje tri koncepta. Prvo je nastao koncept kontrole otpada na kraju cevi (End-of-Pipe pollution control technologies), zatim konvept čistije proizvodnje (Cleaner Production concept) I konačno koncept nulte emisije (Zero Emissions concept). Koncept kontrole otpada na kraju cevi tretira već nastali otpad dok koncept Čistije proizvidnje daje efikasniju upotrebu resursa uz smanjenje zagađenje. Koncept nulte emisije, koji iskorištava i otpadne tokove koje nijeni konceptom Čistije tehnologije rešiti, daje krajnji odgovor na ovo pitanje. Neophodno je, znati domete sva tri koncepta. U konačnom rešavanju problema Konceptom nulte emisije, prva dva koncepta (pogotovu Koncept čistije proizvodnje) imaju mesta.

Koncept Industrije sa nultom emosijom, industrijskog klastera, eko-industrijskog parka kao i cirkularne ekonomije dato je u nastavku kao direktna realizacija/benefit Koncepta nulte emisije u praksi.

1.1. Održivi razvoj

Koncept održivog razvoja se zasniva na definiciji „zadovoljenja potreba sadašnjih generacija bez ugrožavanja mogućnosti da i buduće generacije zadovolje svoje potrebe“. U suštini, ovaj koncept se zasniva na politici koja podstiče ekonomski rast, ali isto tako, podstiče zadovoljenje potreba ljudi u cilju poboljšanja kvaliteta života bez „osiromašenja“ životne sredine. Ta vizija održivog razvoja zahtijeva drugačiji stav u pogledu ekonomskog rasta i razvoja, gdje se iznos rasta zamjenjuje kvalitetom rasta. U tom smislu provodi se niz aktivnosti na nacionalnom i međunarodnom nivou, u kojima se pozivaju vlade, lokalne vlasti, preduzeća i potrošači da definišu i usvoje strategiju za održivi razvoj.

Održivi razvoj se može smatrati progresivnim i uravnoteženim u postizanju održivosti u ekonomskom razvoju, jačanju socijalne jednakosti i kvaliteta životne sredine. Ovaj koncept ima prostornu i vremensku dimenziju da ispuni ranije istaknute poznate ciljeve podjednako u cijelom svijetu, kako za sadašnje tako i za buduće generacije. Održivi razvoj se sastoji od tri komponente (društvo, životna sredina, ekonomija) i smatra se da se održivi razvoj može postići kada sve tri komponente istovremeno budu zadovoljene (Slika 1.1). Da se to postigne potrebno je riješiti veliki broj globalnih i regionalnih problema.

Sustainable development

Slika.1.1 Tri komponente održivog razvoja (Azapagić at al., 2003)

Figure 1.1 The three components of sustainable development

7

Socijalna održivost Social Sustainability

U ovom području postavlja se pitanje međugeneracijske jednakosti, u kojoj moramo našim potomcima osigurati alate i resurse potrebne za preživljavanje i uživanje u životu. Jedna izreka kaže: "Mi ne posjedujemo Zemlju, mi samo čuvamo nasljedstvo naših unuka". Dakle, moramo nastojati podići životni standard kod ljudi, tj. osnovne životne potrebe, kao što su čista voda i odgovarajuća hrana (Pirages 1994, p. 200). Ostala pitanja u ovom području su: okolinska pravda, rast stanovništva, zdravlje ljudi, kulturne potrebe i osobne preferencije. Ovi elementi imaju veliki uticaj na kvalitet našeg života, a ne treba zanemariti ni lakše mjerljive ekonomske elemente. Održivost okoline Environmental Sustainability

Briga o okolini je također vrlo važna za održivost. Prirodni okoliš je fizički kontekst u kojem živimo. Održivost zahtjeva da prepoznamo granice naše okoline. Postoje ograničene količine prirodnih resursa na ovom planetu. Neki od tih resursa, kao što su drveće i divlje životinje, su obnovljivi tako dugo dok ih ostavimo dovoljno dugu da se obnove. Ostali resursi, kao što su minerali, obnavljaju se sporo a svaka upotreba iscrpljuje njihove ukupne zalihe. Moramo smanjiti našu potrošnju svih resursa, obnovljivih i iscrpljivih (neobnovljivih). Drugi ključni okolinski problem je smanjenje našeg uticaja na globalni ekosistem. Zemlja je kao organizam i moramo ga zadržati u zdravom stanju. Prirodni ekosistemi mogu preživjeti neke uticaje, ali taj uticaj mora biti dovoljno mali, tako da se Zemlja može oporaviti. U nekim slučajevima postoje određeni resursi ili elementi ekosistema koji su neophodni za njegovo zdravlje. Zaštita zdravlja ekosistema može uključivati zaštitu ugroženih vrsta, očuvanje močvara, ili zaštitu biološke raznolikosti u cjelini. "Neodrživo stanje" se događa kada se prirodna bogatstva (zbir svih prirodnih resursa) koristi brže nego što se mogu obnoviti. Održivost zahtijeva da se u toku ljudskih aktivnosti prirodni resursi koriste onom brzinom kojom bi se mogli prirodnim putem na novo obnoviti. Koncept održivog razvoja nerazdvojivo je povezan s konceptom kapaciteta nosivosti. Teoretski, dugoročna posljedica degradacije okoline umanjuje sposobnost održavanja ljudskog života. Takva degradacija na globalnom nivou mogla bi implicirati izumiranja čovječanstva. U Tabeli 1.1 prikazana je održivost u zavisnosti od potrošnje prirodnih resursa.

Tabela 1.1 Održivost u zavisnosti od potrošnje prirodnih resursa Table 1.1 Sustainability in dependence of consumption of natural resources

Potrošnja obnovljivih izvora Stanje okoline Održivost Više nego što se može obnoviti

prirodnim putem Degradacija okoline Nije održivo

Jednako kao što se može obnoviti prirodnim putem Okolinska ravnoteža Stabilno stanje privrede

Manje nego što se može obnoviti prirodnim putem Obnova okoline Okolinska održivost

Ekonomska održivost Economic Sustainability

Ekonomija je važna u održivosti zbog šireg značenja jer kao društvena nauka objašnjava proizvodnju, distribuciju i potrošnju dobara i usluga. Razmjena dobara i usluga ima značajan

8

uticaj na okolinu, budući da okolina služi kao osnovni izvor ulaza sirovina i kao spremište za odbačene robe.

Dio održivosti mijenja način vrednovanja stvari pri čemu treba uzeti u obzir ekonomske gubitke usljed potrošnje ili degradacije prirodnih resursa, kao i brigu za dugoročne uticaje.

Održivi materijali Sustainable materials

Jedan veliki globalni problem je neujednačena razvijenost. Rasprostranjenost siromaštva se može vidjeti iz činjenice da samo 20% svjetske populacije koristi skoro 83% od ukupnih svjetskih prihoda. Postoji jaka veza između siromaštva i kvaliteta životne sredine, tako što nebriga o okruženju u zemljama u razvoju nastaje kao rezultat siromaštva ljudi koji se bore za osnovnu egzistenciju. Sa druge strane, zbog siromaštva čak jedna četvrtina svih bolesti koje postoje dolaze iz zemalja u razvoju. Međutim jedan od glavnih razloga ugrožavanja životne sredine je neodrživi razvoj od strane bogatih, koji čine manje od 12% svjetske populacije, ali troše između 55% i 65% svjetskih resursa. Zahvaljujući ovim i drugim svjetskim problemima u ekologiji, kao što su klimatske promjene i narušavanje biodiverziteta, postoje jasni podaci da je životna sredina ozbiljno ugrožena. Ovo se dodatno pogoršava na lokalnom i regionalnom nivou, što se posebno odnosi na zagađenje vazduha i stvaranje čvrstog otpada. Na primjer, svake godine se u Evropi generiše oko 2,6 milijardi tona industrijskog, poljoprivrednog otpada i otpada iz domaćinstva. Da bi se olakšalo kretanje ka održivosti na praktičnom nivou, prvo je neophodno da se razjasne uzroci neodrživosti, a onda da se razmotre održive opcije za otpad i na kraju da se odredi koje od ovih opcija će se realizovati. Pritom se trebaju analizirati problemi koji će doprinijeti usvajanju rješenja uzimajući u obzir okolinu, razumijevanje uticaja jedne faze životnog ciklusa (naprimjer, proizvodnog procesa) na cjelokupan životni ciklus, istovremeno ispitujući uticaj ljudskih aktivnosti na životnu sredinu od početka (nabavka sredstava) do kraja aktivnosti (nastanak otpada) (Azapagić et al., 2003).

Teži se ka održivoj obradi materijala, tj. traže se načini obrade ili kombinacije različitih vrsta tretmana, uz mogućnost obnavljanja sirovina, u cilju očuvanja prirodnih resursa, odnosno teži se ka potpunom iskorištenju ili recikliranju svih otpadnih materijala koji su korišteni tokom proizvodnje (Salah El-Haggar, 2007).

U svakoj grani industrije neophodno je primijeniti obradu otpadnih materijala, što je u skladu sa propisima za zaštitu životne sredine. Neke industrije to rade u manjem obimu, kako bi se smanjili troškovi, dok nove grane industrije planiraju obradu otpada kao integralni dio ukupnih troškova proizvodnje. Dodatni troškovi koji nastaju na ovaj način, moraju ili da se prenesu na potrošače ili da se oduzimu od profita firme, što zavisi od tržišne konkurencije.

Kroz tradicionalnu hijerarhiju upravljanja otpadom, u skladu sa međunarodnim propisima, opasni otpad treba da se obradi prije odlaganja. Obrada podrazumeva pretvaranje štetnog otpada u manje štetni otpad. Drugim riječima, obrada znači pretvaranje jednog oblika otpada u drugi oblik otpada. Direktni troškovi obrade otpada se povećavaju za cijenu kapitala i opreme (koja obuhvata održavanje, rad i ulaganje u radnu snagu). Ovi direktni troškovi predstavljaju samo dio ukupnih troškova. Ostali indirektni troškovi se ne mogu lako identifikovati i kvantifikovati. Indirektni troškovi su povezani sa negativnim uticajem otpada na životnu sredinu, zagađenje vazduha, vode i zemljišta.

Otpad i emisije iz proizvodnje su prvobitno predstavljali sirovine i treba ih posmatrati kao sporedne proizvode, a ne kao otpad koji treba pripremiti za ponovnu upotrebu putem reciklaže ili ponovne prerade.

9

U cilju očuvanja prirodnih resursa, potrebno je promijeniti sistem upravljanja otpadom, i kroz primjenu procedura za oporavak materijala omogućiti održivu obradu. Drugačije rečeno, neophodno je postići optimalne rezultate u oporavku materijala i to bez uništavanja životne sredine i iscrpljivanja prirodnih resursa. Dakle, tradicionalni tretman može biti djelimično ili potpuno zamijenjen novim postupkom obrade za održivo upravljanje otpadom.

Optimalni pristup koji industrija treba da koristi za eliminisanje negativnih uticaja na životnu sredinu podrazumijeva puno uvažavanje prednosti i nedostataka svake od tehnika koje se primjenjuju u obradi otpada. Ekonomske indikatore treba odrediti na osnovu analize odnosa troškovi/beneficije, ali svakako u obzir treba uzeti nematerijalne koristi kao što su uticaj na zdravlje, bezbjednost i životnu sredinu, uključujući i korist po životnu sredinu zbog zaštite od zagađenja. Sama industrija treba da odredi koje tehnike će tom prilikom primjenjivati. Iako su tehnički parametri (kao što su količina i kvalitet otpada) ključni faktori, od izuzetne važnosti su ekonomski, politički, društveni i psihološki faktori.

Da bi se riješili problemi industrijskog zagađenja, traže se inovativne tehnologije za održivu obradu, pri čemu se primjenjuje nekoliko tehnika za proizvodnju koje manje zagađuju kroz:

• primjenu sirovina boljeg kvaliteta, smanjenje zagađenja koje potiču od sirovina ili modifikovanje proizvoda,

• preusmjeravanje povrataka otpada u proizvodnju ili njihova indirektna primjena kao polu-proizvoda u drugim vrstama industrije,

• obrada resursa (ponovna upotreba ili recikliranje) ili spajanje sa drugim industrijskim otpadom za dobijanje korisnih proizvoda,

• saglasno propisima o zaštiti životne sredine, oporavak materijala prema principima održivog tretmana.

Treba imati u vidu sljedeću činjenicu: manji tretman otpada znači nastanak veće štete po životnu sredinu. Ako industrija ne obezbijedi obradu otpada, troškovi za nadoknadu ekološke štete mogu dostići visoke iznose. Zato je za industriju najbolje rješenje koje omogućava održivi razvoj, što znači manji ili nikakav uticaj na životnu sredinu ili sprečavanje iscrpljivanja prirodnih resursa. To se može realizovati kroz primjenu održivog tretmana unutar koncepta „od sirovine do gotovog proizvoda“.

1.2. Koncept nulte emisije i drugi koncepti održivosti

Zero emission and other sustainable concepts

Rastom industrijske proizvodnje rastao je i problem nastalog otpada. Otpad možemo definisati kao oštećen ili neželjan sporedan produkat, suvišan material nastao u procesu proizvodnje. Veoma često, u datom stanju, nema vrednost. Ispuštanjem u atmosferu može biti štetan ili toksičan. Pod zagađivačem okoline podrazumevamo bilo koje ispuštanje otpada u okolinu.

Za problem kontrole i smanjivanje otpada nastalih u industriji, generalno postoje tri koncepta. Istorijski, prvo je nastao koncept kontrole otpada na kraju cevi (End-of-Pipe pollution control technologies), zatim konvept čistije proizvodnje (Cleaner Production concept) I konačno koncept nulte emisije (Zero Emissions concept)-

1.2.1. Koncept „Na kraju cijevi“

The End of Pipe concept

Što se tiče zaštite životne sredine, u tradicionalnom sistemu upravljanja otpadom u svakoj vrsti industrije, posebno je važan tretman „na kraju cijevi“ ili kontrola već nastalog otpada. Postoji nekoliko vrsta tehnologija za upravljanje otpadom, a koji tip će se izabrati zavisi od nekoliko

10

faktora, kao što su fizičko stanje (čvrsto, gasovito ili tečno), količina, karakteristike, stepen složenosti otpada, nivo obrade koji je potreban i tako dalje. Tehnologije za obradu otpada obuhvataju: fizičke, hemijske i biološke tretmane. Često se kombinuje nekoliko tehnologija kako bi se postigla veća efikasnost, u smislu očuvanja životne sredine i najprihvatljivijeg rješenje za obradu otpada.

Fizički tretman otpada (The physical treatment of waste). Fizički procesi za obradu otpada su: sedimentacija i klasifikacija, centrifugiranje, flotacija, filtracija, sorpcija, isparavanje i destilacija, procesi membranske filtracije i tako dalje. Procesi, koji se posebno primjenjuju na opasni tečni otpad, obuhvataju razdvajanja suspendovanih čvrstih čestica ili koloidnih čestica dobijenih poslije procesa filtracije. Vrsta tehnologije koji će se primijeniti zavisi od vrste i koncentracije čvrstih čestica suspendovanih u tečnoj fazi. Fizički procesi se primjenjuju za izdvajanje čvrstog iz tečnog otpada, za njegovo smanjenje, prikupljanje i pripremu za dalju obradu. Prvo je potrebno provesti fizičko odvajanje čvrstog otpada od otpadnih voda radi smanja troškova tokom dalje obrade. Tom prilikom treba težiti ka smanjenju zapremine i povećanju koncentracije otpada. U cilju optimizacije tretmana otpada i njegovog odlaganja, fizički tretman se uglavnom koristi u kombinaciji sa drugim tehnologijama obrade.

Hemijski tretman otpada (Chemical treatment of waste). Primjena hemijskih reakcija, koje obuhvataju transformaciju štetnog otpada u manje štetnan ili potpuno bezbjedan otpad po životnu sredinu, predstavlja hemijski tretman otpada. Neutralizacija, taloženje, koagulacija, flokulacija, oksidacija, redukcija i slično se ubrajaju u hemijske procese koji se primjenjuju za upravljanje otpadom. Hemijski postupci obrade imaju prednost zbog smanjenja zapremine otpada i pružanja mogućnosti da se resursi obnove na bazi otpadnih materija iz industrije. Ovaj tretman omogućava obnovu resursa, proizvodnju korisnih sporednih proizvoda i ekološki prihvatljivih rezidua. Posebno se koristi za tretman opasnog otpada koji se ne obrađuje prije odlaganja. To se odnosi i na tečni otpad, osim ako nije obrađen prije deponovanja, u cilju njegovog konzervisanja u neopasni otpad, pretvarajući ga u čvrsto ili polučvrsto stanje, i prevodeći ga u komponente otpada koje su hemijski stabilnije i manje pokretne nakon deponovanja.

Biološki tretman otpada (Biological treatment of waste). Biološki tretman se primjenjuje za obradu tečnog ili čvrstog otpada, kao što je komunalni otpad, kontaminirano zemljište i sl. S obzirom na prisustvo kiseonika, biološki tretmani se dijele na aerobne i anaerobne procese. U aerobnim procesima, u prisustvu kiseonika, organska materija se razgrađuje pomoću bakterija koje rastu i razmnožavaju se. U anaerobnim procesima se koriste anaerobne bakterije koje razgrađuju organsku materiju bez kiseonika. Aerobni procesi se koriste za obradu industrijskog i komunalnog otpada. Anaerobni procesi se koriste za obradu koncentrisanog organskog otpada ili za obradu organskog mulja. Primjena anerobnih bakterija je tehnologije koja se više primjenjuju na obradu složenog toksičnog organskog otpada, koji se koristi kao rastvarač kontaminiranih podzemnih voda. Aerobne bakterije se uglavnom koriste za tretman kontaminiranog zemljišta i mulja od nafte. 1.2.2. Koncept čistije proizvodnje

Cleaner production

Pojam čista/čistija proizvodnja je nastao u trenutku kada se proizvodnja počela posmatrati iz ugla održivosti materijala. U osnovi ovaj pojam označava primjenu čistih tretmana (obrade) u proizvodnji i zaštiti životne sredine, pri čemu je potrebno efikasnije korišćenje resursa i smanjenje zagađenja životne sredine. Na ovaj način se može uticati na poboljšanje zdravlja ljudi i ukupnog nivoa zaštite. Svrha ovog vida proizvodnje se odnosi na povećanje ekonomskog profita i stvaranej boljeg okruženja. Glavni pravci čiste proizvodnje su prikazani na Slici 1.2. Čista proizvodnja podrazumeva domaćinsko vođenje proizvodnje, izmjenu procesa u proizvodnji, eko-

11

dizajn proizvoda, čišće tehnologije i tako dalje. Godine 1997 Ujedinjene nacije su čistu proizvodnju definisale kao, stalnu primjenu integrisane preventivne ekološke strategije za procese, proizvode i održavanje sa ciljem poboljšanja energetske efikasnosti i smanjenja rizika za čovječanstvo i životnu sredinu.

Čista proizvodnja je preventivna procedura za upravljanje zaštitom životne sredine, koja je naslonjena na brzinu ekonomskog rasta zasnovanog na principu održivosti. Ovom prilikom se može reći da ona predstavlja „win-win“ strategiju, jer štiti životnu sredinu, štedi prirodne resurse, poboljšava efikasnost industrijske proizvodnje i profitabilnost, te utiče na povećanje imidža kompanija i konkurentnost na tržištu. Čista proizvodnja je posebno usmjerena na očuvanje prirodnih resursa kao što su voda, energije i sirovina, što prevazilazi tretman „na kraju cijevi“. Ovaj tretman uključuje i pregled proizvoda, procesa i održavanje u smislu održivog razvoja. Ovi novi proizvodni procesi, osim očuvanja sirovina i energije podrazumijeva i isključenjeiz upotrebe toksičnih sirovina, smanjenje količine i toksičnosti svih emisija i otpada prije nego su odvojeni od proizvodnog procesa. Čista proizvodnja se postiže kroz primjenu poboljšanih tehnologija i kroz promjenu parametara postojećih tehnologija. Konceptualne i proceduralne prednosti proizvodnje se odnose na smanjenje rizika po ljude i životnu sredinu. Čistu proizvodnju karakteriše smanjenje troškova proizvodnje, što utiče na poboljšanje efikasnosti procesa. Što se tiče potrebnih investicija, ključna razlika u odnosu na tretman „na kraju cijevi“ je u potrebi dodatnih investicija. I dalje treba da se pravi razlika između tehnologije i procesa. Proces može da bude „čist“ bez promjene procesne opreme (bez dodavanja novih komponenti), odnosno sa promjenom načina rukovođenja procesom, kroz realizaciju

Slika 1.2. Opšti ciljevi čiste proizvodnje Figure 1.2 The overall objectives of clean production

Izvor: www.global-enviro.com.au/images/cleanprod.gif

poboljšanja sistema organizacije. Čista proizvodnje može, ali i ne mora, da sadrži čiste tehnologije. Ulaganje u čistu proizvodnju kroz primjenu čistih tehnologija je lakše za definisanje ulaganja u odnosu na ostatak proizvodnje. Fokus tehnologija čiste proizvodnje (otpad, potrošnja, proizvodi i usluge, distribucija, nabavka sirovina i proizvodnja) je prikazan na Slici 1.3. Čista

12

proizvodnja dovodi do smanjenja nečistoće i otpada, kao i smanjenja količine neobnovljivih ili štetnih ulaznih komponenti.

Slika 1.3. Fokus tehnologija čiste proizvodnje Figure 1.3. The focus of clean production technology, Izvor: www.gec.jp/CP_DATA/english/processCPe2.gif

Između čiste proizvodnju i koncepta “Na kraju cjevi“ postoji značajna razlika. Koncept

“Na kraju cjevi“ odnosi se na kontrolu nastalog otpada. Koncentrisan je na određeni vremenski period, određene troškove i određenu održivost. Kontrola zagađenja slijedi pravilo „reaguj i tretiraj“, dok se čista proizvodnja zasnova na pravilu „prevencija je bolja od djelovanja“. Čista proizvodnja je fokusirana na sljedeće:

• dobro planiranje proizvodnje, • uvođenje promjena u proces: dobra procesna kontrola, promjena opreme,

promjena u tehnologiji, promjena sirovina, • uvođenje promjena kod gotovih proizvoda i • uvođenje recikliranja: interno, eksterno (korišćenje nus-proizvoda). Dobro planiranje proizvodnje. Razumijevanje dobre prakse rada, što podrazumijeva

smanjenje emisije i otpada, kao i očuvanje prirodnih resursa kroz optimizaciju procesa i otklanjanja grešaka, sprečavanje da se predoziraju komponente koje dovode do neželjenih troškova. To se može realizovati kroz uputstva za proizvodnju, čuvanje, skladištenje i rukovanje materijalima. Nekoliko osnovnih uputstava, koji treba da budu uzeti u obzir:

• proizvodnja minimalne količine otpada i emisije štetnih gasova kroz otklanjanje greška na svim proizvodnim linijama. Pažljivo zatvaranje svih rezervoara za skladištenje materijala kada se ne koriste.

• smanjenje gubitaka ulaznih materijala kroz njihovu potpunu preradu i pravilno skladištenje.

• obuka zaposlenih i stimulisanje za stalno smanjenje količine nastalog otpada. • razdvajanje opasnog i neopasnog otpada u cilju smanjenja zapremine opasnog

otpada. Dobra procesna kontrola. Dobre prakse omogućavaju efikasno i efektivno planiranje i

regulisanje procesa. One pružaju optimalne uslove za preradu, uz pažljivo trošenje sredstava, proizvodnju i stvaranje otpada. Uslovi proizvodnje (рН, pritisak, sadržaj vode, vrijeme) se mogu

13

stalno mjeriti, pratiti i regulisati u optimalnim granicama. Dobra kontrola parametara implicira uštedu energije, vode i sirovina, što vodi prema povećanju efikasnosti industrijskog procesa uz malu emisiju i minimalno stvaranje otpada.

Promjena opreme. Ova tehnika uključuje izmjenu postojeće opreme, koja utiče na poboljšanje procesa, korišćenja sirovina, vode ili energije i smanjenje emisije u životnu sredinu. Na primjer, zamjena mazuta u proizvodnji industrijske energije sa prirodnim gasom pruža ekonomsku i ekološku korist. U sastavu industrijskog tečnog goriva (mazuta) nalazi se visok procenat sumpora, teških metala i nečistoća. Iz sumpora nastaju sumporni oksidi, dok teški metali stvaraju metalne okside, koji mogu biti opasni po zdravlje čovjeka. Iz mazuta kod visokih temperatura nastaju azotni oksidi, koji su štetni za životnu sredinu. Pored toga, ovo gorivo ima nizak stepen iskorištenja i visok procenat ugljovodonika koji se izdvajaju. Prirodni gas ne sadrži (ili sadrži malu količinu) simpora, teških metala i nečistoća koje emituju nizak nivo azotnih oksida ili ugljenikovih oksida. Upotreba prirodnog gasa smanjuje zagađenje i povećava efikasnost iskorištenja.

Promjena tehnologije. Promjena tehnologije je orjentisana ka izmjeni procesa u pravcu smanjenja sirovina, vode, energije, a time i emisije i otpada. Promjene u tehnologiji podrazumijevaju zamjenu postojećih procesa sa novim procesima koji zahtijevaju manje energije, a omogućavaju povećanje efikasnosti. Na primjer, cement se proizvodi miješanjem gline i pijeska sa drugim aditivima u suvom ili vlažnom procesu, pri čemu se kod primjene suve tehnologija koristi manje energije. Da bi se dobio gotovi proizvod, tokom mokrog procesa treba ispariti vodu nakon postupka miješanja, što zahtijeva potrošnju velike količine energije. Suvi proces zahtijeva utrošak manje količine energije i omogućava manju emisiju zagađujućih materija. Međutim, izmjena tehnologija je posljednja opcija koja se nudi u čistoj proizvodnji.

Pozitivni efekti čiste proizvodnje (The positive effects of clean production). Čista proizvodnja može dovesti do smanjenja operativnih troškova, povećanja profitabilnosti i bezbjednosti na radu i do smanjenja negativnog uticaja proizvodnje na životnu sredinu. Tom prilikom režijski troškovi se stalno smanjuju na minimalnu vrijednost ili proizvodnja teče bez kapitalnih troškova sa kratkim periodom za povrat uloženih sredstava.

Čista proizvodnja je korisna za biznis i industriju zbog: • smanjenja troškova nabavke sirovina, • smanjenja troškova za odlaganje otpada, • smanjenja troškova za obezbjeđenje zdrave životne sredine, • unapređenja odnosa sa javnošću/povećanje imidža preduzeća, • unapređenja performansi preduzeća, • poboljšanja konkurentnosti na regionalnom i međunarodnom tržištu i • olakšanja primjena propisa o zaštiti životne sredine. Čista proizvodnja, isto tako, pomaže kod riješavanja ozbiljnih rastućih problema kao što

su: zagađenje vode i vazduha, oštećenje ozonskog omotača, globalno zagrijavanje, čvrsti i tečni otpad, smanjenje resursa, zakiseljavanje životne sredine i smanjenje biodiverziteta.

Realizacija koncepta čiste proizvodnje (Clean production solutions). Za uspješno provođenje koncepta čiste proizvodnje (realizacija programa za ponovnu upotrebu ili recikliranje neiskorišćenih roba i korišćenje otpada) u industriji je potrebno provesti sveobuhvatnu edukaciju zaposlenih. Pri tom je potrebno napraviti detaljnu kvantitativnu analizu količine i vrste otpada nastalog i odloženog u toku godine dana.

U novim industrijama, koje koriste otpad iz prethodnih grana industrije, koriste se određeni aditivi koji se dodaju radi postizanja odgovarjućeg kvaliteta proizvoda. Bez obzira na to, kvalitet i kvantitet nastalog otpada varira u zavisnosti od načina vođenja industrijskih

14

procesa. Da bi se ovi nedostaci prevazišli, potrebno je uspostaviti strožije uslove za izdavanje dozvola, licenci i podrške industrijskim pogonima. U principu, novootvoreni industrijski objekati imaju dugoročna rješenja za industrijski otpad u pogledu zaštite životne sredine. Tretman otpada, radi bezbjednog odlaganja, često može da košta više od izgradnje potpuno novih industrijskih kapaciteta koji će otpad iz prethodne industrije koristiti kao vlastitu sirovinu. Ovakav način planiranja i rada vodi ka ekonomskoj stabilnosti zajednice. 1.2.3. Koncept nulta emisija

Zero emission concept

Koncept čistije proizvodn ije, očigledno predstavlja napredak u odnosu na koncept na kraju cevi, jer ima za cilj smanjivanje nastajanje otpada. Međutim, i nakon primene koncepta čistije proizvodnje, postoke čitav niz procesa sa izlaznim materijalnim tokovima koji ne predstavljaju proizvod. Ako se ovi tokovi ne nađu primenu neminovno predstavljaju otpad. Kombinacija koncepta čistije proizvodnje i koncepta kontrole otpada na kraju cevi takođe ne rešava problem. Primena koncepta nulte emisije vršimo konverziju i upotreba izlaznih materijala kao ulaza za druge procese. Ovo može biti u okviru inste industrije ili povezano sa drugom industrijom pa čak i regionom. Cilj je kružni tok materija, koja je za neki proces otpad – izlazni neupotrebljiv materijalni tok a za drugi proces korisna sirovina.

Cilj koncepta je maksimalna produktivnost resursa i povećanje eko-efikasnosti uz istovremeno eliminacije otpada ili zagađenja. Pod eko-efikasnošću podrazumevamo ekonomsku efikasnost koja ima pozitivne benefite sa stanovišta zaštite životne sredine (Tapas, 2005).Oba koncepta, koncept čistije proizvodnje koncept nulte emisije imaju za cilj efikasnost, kako sa stanovišta zaštite životne sredine tako sa ekonomskog. Kod koncepta čistije proizvodnji prvestvenmi cilj je efikasnost sa stanovišta životne sredine a zatim ekonomski benefit, dok je kod koncepta nulte emisije cilj ekonomski benefit uz pozitivne efekte na životnu sredinu. Čini se da je koncept nulte emisije krajnji odgovor na problem otpada.

Uspešnu realizaciju koncepta nulte emisije zahteva industrija visoke efikasnosti i maksimalno iskorišćenje resursa uz smanjivanje ili potpunu eliminaciju otpada i zagađivača. Pored industrije visokih performansi, koja minimizuje nastajanje otpada neophodno je i prelazak industrije proizvodnje sa konvencionalnog linearnog na cirkularni model. Kod konvencionalne linearne industrijske proizvodnje, sirovine završavaju na kraju procesa kao otpad. Kod cirkularnog modela, izlazni otpadni tokovi koriste se za druge procese ili industriju. Idealno, svi materijalni tokovi kruže i ne proizvodi se otpad. Industrija I društvo u celini treba da funkcioniše kao prirodni ekološki sistem, koji kad je u ravnoteži ne proizvodi otpad.

Sa ekološke tačke ovo se čini, koncept nulte emisije predstavlja krajnje rešenje za ukanjanje otpada kako na globalnom tako i na lokalnom nivou. Potpuno iskorišćenje sirovina uz korišćenje obnovljivih izvora daju nadu u prelazak na održivo korišenje resursa naše planete.

Sa stanovišta ekonomije, ovo takođe ima pozitivan efekat. Ovo znači veću konkurentnost i efikasnost a ujedno i zamah lokalnoj privredni. Više korišenje lokalnih resursa znači i nova radna mesta. Treba reći, da pored korišćenja otpada kao resursa za druge proizvode može da se koristi i kao energetska Pri realizaciji koncepta nulte emisije, kao zaokružene celine tok materije, razlikujemo više nivoa sistema (Tapas, 2005).

1. Mali sistemi Ovo može da predstavlja jednu fabriku ili malu farmu. Zatvoreni su I marterijalni i

energetski tokova.Ovo se pre svega može ostvariti u poljoprivredi I prehrambenoj industriji, gde se otpadni tokovi mogu koristi i kao energenti. 2. Veliki sistemi

15

Vrlo često da bi se materijalni i energetski tokovi zaokružili neophodno je da više industrija formijau klastere. U kružnom toku, otpadni I sporedni tokovi jedne industrije korisate kao sirovina za druge. Moguće je u ovakvim sistemima zaokrućiti I energetske tokove. 3. Regionalni sistemi

Ceo koncept realizuje se na regionalnom nivou. U cilju realizacije koncepta neophodno je održivo regionalno planiranje kao i uključivanje društva u celini.

Proizvodi na biosonovi Biobased products

Jedan od važnih elemenata pri realizacji koncepta nulte emisije su proizvodi na bio osnovi. Proizvodi na bio osnvi doprinose jačanju održivosti prirodnih resursa i imaju pozitivan ekonomski efekat. Sa stanovišta zaštite životne sredine dobijanje proizvoda na bio osnovi mogu biti mnogo prihvatljivije od analognih procesa petrohemijske industrije. Ovo znači i velike mogućnosti za razvoj ruralnih područja. Dobijanje proizvoda na bio osnovi ostvarili bi se u biorafinerijama što bi predstavljalo približavanje procesa u prirodi. Prema definiciji NREL (US National Renewable Energy Laboratory) ‘‘Biorafinerija predstavlja uređaj koji integriše process konverzije biomase I uređaje u cilju proizvodnje goriva, energije i hemikalija‘‘ (Graviti, 2007).

Zamenom rafinerija na bazi nafte sa biorafinerijom nameće dopunu dosadašnjeg 3R pristupa (Reduce - smanji, Reuse - ponovno upotrebi, Recycle - recikliraj) sa 4R pristupom (Replace - zameni, Reduce - smanji, Reuse - ponovno upotrebi, Recycle - recikliraj).

Biotehnološke nauke, u kombinaciji sa sadašnjim procesnim tehnikama I onima koje su u razvoju, mogu postati osnova za stvaranje širokog spektra industrijskih proizvoda iz obnovljivih biljnih resursa. Ovi “industrijski proizvodi sa biološkom osnovom” uključuju tečna goriva, hemikalije, maziva, plastične mase, građevinski materijal itd. Proizvodi zasnovani na bio osnovi su ekološki prihvatljiviji, nego što je to slučaj sa proizvodima dobijenim na bazi nafte, zato što bio osnova u sebi sadrži mnogo manje štetnih supstanci po životnu sredinu. Kao obnovljivi izvor energije, biomasa ne doprinosi emisiji ugljen-dioksida u atmosferu, kao što je to slučaj sa fosilnim gorivima. Industrijske proizvode na bazi nafte postepeno zamenjuju proizvodi sa bio osnovom.

Postojeći proizvodni sistemi i upravljanje njima bazirano je na korišćenju fosilnih resursa, koji se na tržištu svrstavaju u neobnovljive izvore energije. Ograničenja u dostupnosti fosilnih resursa i prirodne katastrofe izazvane njihovom upotrebom naglašavaju potrebu za zamenom ovih resursa obnovljivim izvorima energije. Koncept nulte emisije, sa tehnologijom koja u osnovi ima biomasu i integrisana je u industrijskei klastere, omogućava novo upravljanje proizvodnjom u cilju održivog razvoja.

Osnovni korak u radu biorafinerije je da odvaja biljni proizvod, lignocelulozu u gradivne blokove: fenole i šećere. Proizvodi biorafinerija predstavljju dodatnu vrednost postojećim proizvodima, a kreću se od osnovnih sastojaka hrane do složenih lekova, kao i od jednostavnih građevinskih materijala do složenih industrijskih materijala. Strategija zamene naftnih derivata hemikalijama iz biomase neophodne su u integraciji industrije u klastere nulte emisije. Ekonomska korist od biorafinerija je značajna. Potvrđen je napredak novih i konvencionalnih tehnologija u razvoju koncepta biorafinerija, kao što su eksplozija pare, piroliza, itd. Primena koncepta nulte emisije u prehrambenoj industriji može da eliminiše troškove tretiranja i odlaganja otpada, pa čak i da utiče na cene sirovina ili usluga. Neki od ovih razloga su velike prednosti nulte emisije, uključujući sistem efikasnijeg korišćenja ljudskih i fizičkih resursa.

16

Industrija sa nultom emisijom Zero emissions industries

Pod industrijom sa nultom emisijom podrazumevamo industriju bez otpada odnosno bez ispuštanja u okolinu bilo koje emisije. U ovakvom proizvodnom sistemu (Slika 1.4) genereše se i ispušta u okolinu minimum otpada “idealno nula”. Kod ovakve industrije jedini ulaz su sirovine pomoću kojih se dobijaju vredni proizvodi i energije. Jedini izlazi su produkti I sporedni proizvodi koji predsttavljaju sirovinu za drugi proces/uređaj ili industriju. Otpad ili sporedni proizvod, generisan tokom procesa se rekuperira pomoću raznih tehnologija.

Slika 1.4 Pojednostavljeni šematski prikaz Koncepta nulte emisije

Figure 1.4 Simplified schematic presentation of Zero emission concept http://www.ebara.co.jp/en/zeroemission/

17

Cilj je dobijanja industrijskog procesa koji ne generiše otpad. U slučajevima kada se problem otpada ne može rešiti u okviru jedne industrije, razvija se tehnologija koja omogućava korišćenje otpada jedne industrije kao ulazne sirovine u drugoj industriji.

Industrija ekologija ima za cilj projektovanje i rad industrije kao živog sistema povezanog sa prirodnim sistemom. U vezi s tim važno je istaći pojam industrijski metabolizam. Ovo predstavlja analogiju sa metabolzmom biosfere, koja predstavlja takoreći idealni reciklirajući sistem. Dok komponente biosfere imaju sposobnost biološke regeneracije, ovo nije uvek slučaj industrijskih sistema, prvenstveno zbog korišćenja fosilnih goriva, koji nemaju sposobnst regeneracije u okviru sistema. Iz tog razloga bitan elemenat industrijske ekologije je projektovanje tokom životnog veka proizvoda i procesa. Eko-industrijski park Eco-industrial Park

Eko-industrijski park predstavlja zajednicu proizvodnje i usluge koja teži poboljšanim ekološkim i ekonomskim performansama što se postiže saradnjom u upravljanju okolinom i resursim uključujući energiju, vodu i materijala (Lowe and Warren, 1996). Ono što je bitno, da ovakva zajednica ima veće benefite nego suma benefita kompanija kada bi svaka radila za sebe. Saradnja na pomenutim osnovama daje zbirno veći benefit. Metodologija koncepta nulte emisije Zero Emissions Methodology

U cilju uspešne realizacije koncepta nulte emisije u procesu proizvodnje, korisno je pridržavati se sledećeg sistematskog posrupka:

Analiza toka materije Treba utvrditi da li su svi materijalni inputi nalaze u konačnom proizvodu. Odsustvo

otpada znači da se svi materijalni inputi nalaze u konačnom proizvodu. Mora se reći da je mali broj industrija gde je ovo slučaj. Jedna od retkih je industrija cementa.

Ako se prolaz materija nije totalan tada treba ispitati da li dobijeni proizvod može lako da se reintegriše u ekosistem bez dodatnih troškova za procesiranje, energetskih ili transportnih troškova. Ovo je retko slučaj. Kod većine industrije koncept nulte emisije se ne može postići unilateralno.

Inventar ulaza I izlaza U slučaju nastajanja otpada treba izvršiti procenu svih ulaza i izlaza kao i inventar

“otpada“. Ovako dobijeni podaci daju pregled resursa i potreba kompanije, što će služiti kao osnov za modifikaciju procesa u cilju postizanja nulte emisije.

Analiza Industrijskog metabolzima proizvoda (ulaza, upotrebe materijala, očekivanog životnog veka) treba da pomogne određivanje puta koji ima najmanji uticaj na okolinu.

Konačna postupak se kompletira određivanjem najefikasnijeg načina za ponovnu upotrebu izlaznog toka kao i određivanje industrije koja bi mogla da koristi otpade kao sirovinu.

Materijalni i energetski bilansi se takođe rade u ovom koraku. Kao što je cilj minimizacija otpada tako je cilj i minimalna emisija energije u okolinu. Izgradnja industrijskog klastera Tamo gde se nulte emisije ne može ostvariti u okviru date industrije, nameće se potreba uspostavljanja industrijskih klastera. Rezultati analize ulaza-izlaza daju odgovor na pitanje koje industrije treba uključiti u klaster, odnosno povezivanje industrije koje stvaraju otpad i industrije koje mogu koristiti ove otpade kao ulazne inpute.

18

Treba izgraditi efikasne klastere, što nameće inovativna rešenja, gde su moguće veze između naizgled nesrodnih industrija. Pri traženju industrijskog klaster partnera najvažniji podaci su svakako vrste i količine otpada. Geografska lokacija budućeg potencijalnog partnera takođe je važna i može biti ključni faktor pri optimizaciji razmene otpada. Primer 1.1 Industrijski klaster Kalundborg, Danska (Grann, 1994). Ovaj integrisani sistem razvijao se od 1970. godine. Centralno postrojenje u ovom industrijskom klasteru predstavlja lokalna elektrana koja proizvodi višak pare. Višak pare koristi loakalna rafinerija Statoil (ušteda od 19.000 tona nafte godišnje). U Statoil rafineriji uklanja se višak fosfora uklanja se iz gasa, koji se koristi u elektrani kao zamena uglja (ušteda od 30.000 tona uglja godišnje). Uklonjeni fosfor koristi se kao sirovina u fabrici za proizvodnju sumporne kiseline. Elektrana vrši desulfurizaciju dimnih gasova u procesu u kojem se dobija kalcijum sulfat, koji koristi Gyproc kompanija za proizvodnju zidnih ploča. Ova kompanija za svoje energetske potrebe koristi višak gasa iz Statoil rafinerije. Otpadna voda iz Statoil rafinerije se odvodi u Elektranu, gde se prečišćava I koristi kao napojna voda I kao voda za čišćenje uređaja. Otpadna toplota iz elektrane koristi lokalni ribnjak koji proizvodi 250 tona ribe godišnje. Mulj iz ribnjaka I biotehnološkog postrojenja se koristi đubrivo. Konačno pepeo I klinker iz Elektrane se prodaje I koristi se u cementarama i za izgradnju puteva. Razvoj konverzionih tehnologija Develop conversion technologies

Najlakši način povezivanja industrijskih klastera je posredstvom jednostavne, direktne izmene otpada.

Sledeći najlakši put je razvoj intermedijarnog procesa koji će prihvatiti postojeću otpadnu struju, konvertovati je u korisnu formu, i proslediti je industriji kojoj je potrebna. Projektovani otpad Designer Wastes

Korišćenje konverzionih tehnologija se može izbeći projektovanjem procesa da das željeni – projektovani otpad, koji je pogodan za datu industriju. Tako se na primer u pivarama za pranje boca može koristiti srestvo na bazi šećera. Prednost ovog sredstva što se nakon korišćenja može direktno pustiti u vodene tokove (Tapas, 2005). Ograničenja Constraints

Koncept nulte emisije ima svakako i svoja ograničenja. Prvo, nemoguće je u potpunosti eliminisati otpad, nego ga ovim pritupom svesti na minimum. Ostvarivanje industrijskih klastera omogućava maksimano iskorišćenja resursa, Umrežavanjem tokova, međutim, ima i cenu: ovakav siste je krut i nefleksibilan. 1.3. Cirkularna ekonomija

Circular economy

Cirkularna ekonomija se bazira na konceptu nulte emisije. Kao i kocept nulte emisije i cirkularna ekonomija predstavlja pomak od ekonomije bazirane na linearnom modelu industrije, koja uvozi sirovine i generiše otpad, ka cirkularnoj ekonomiji. Cirkularna ekonomija bazira se na korišćenju regionalnih materijalnih i energetskih resursa. Inovativnim tehnologijama koriste se domaće

19

sirovina i otpadni tokovi. Na ovaj način jedna jedina kompanija postaje izvor za čitav niz usluga: skupljanje, transport i prerada otpada i materijala u energente ili sirovine za druge industrije. Pare poreznih obveznika kod ovake ekonomije, maksimalno ostaju u datoj zemlji, jer se potreba za uvozom minimizuje. Otpad se prepoznaje kao korisna sirovina i lokalnu kruži u duhu cirkularne ekonomije. Materijalni i energetski tokovi se optimizuju što vodi ka optimalnom iskorišćenju materijala i minimalnoj energetskoj potrošnji. Cirkularna ekonomija ima i pozitivan efekat sa stanovišta zaštite životne sredine, vodi ka ublažavanju klimatskih promena, minimizira problem skladištenje otpada, smanjuje pritisak na neobnovljive izvore energije i konačno smanjuje energetsku i sirovinsku zavisnost. Za realizaciju koncepta Cirkularne ekonomije nisu dovoljne samo tehničko-tehnološki preduslovi. Neophodni su odgovarajući socijalni, kulturni, finansijski, pravni. Instucionalni i politički okviri. Imajući nabrojane parametre, potpuno istovetna rešenja nisu primenljiva u svim zemljama. Neophodna je analiza potreba i resursa odgovarajuće regije i izvršiti optimalno upravljanje materijalnim tokovima i cilju maksimalnog iskorišćenja lokalnih resursa i otpadnih tokova. Sistemski prilaz zadatom cilju, uz minimalna ulaganja, strateški je cilj. Treninzi i obuke su sastavni deo programu pri realizacije koncepta Cirkularne ekonomije.

Nekoliko modela Cirkularne ekonomije sa malim razlikama primjenjuje se u mnogim zemljama. Jedan od modela je definisan 1996 godine u dokumentu Njemačke savezne vlade kao reciklažna ekonomija (RE). Poslije kratkog vremena, Japanska vlada je osnovala program za postizanje koncepta RE kroz implementaciju dobrog dizajna proizvoda i sveobuhvatni oporavak resursa. Cirkularna ekonomija (CE) je inicijativa koju je dala kineska vlada.

Slikoviti prikaz razlike između Linerane i cirkularne ekonomije dat je na Slici 1.5, dok je na Slici 1.6 dat je prikaz tokova materije.

Slika 1.5. Prelaz iz linearne u cirkularnu ekonomiju ( privredu) Figure 1.5. The transition from linear to circular economy (the economy)

Izbor: http://www.ubuonline.co.uk/ecoversity/content/695163/cradle_to_cradle/

Njemačka vlada je 1996 godine usvojila novi zakon o reciklaži i nekoliko ekonomskih

zakona, koji omogućavaju da se recuklaža provode kroz zatvoreni ciklus. Ovi zakoni obuhvataju životni ciklus proizvoda, potrošnju, oporavak ili raspolaganje u cilju minimiziranja količine

20

generisanog otpada u proizvodnim procesima i podsticanje dizajniranja proizvoda, koji se lako može ponovo upotrebiti ili reciklirati u skladu sa principom „posljedična odgovornost proizvođača i potrošača“.

U tom smislu, strategija za sprečavanje generisanja otpada i reciklažu je ekonomska kičma nemačkog zakona o reciklaži. Nemačka je pokrenula brojne projekte podrške sprovođenju ekonomskih zakona o reciklaži. Nemački instituti i konsultantske firme podržavaju implementaciju propisa i daju uputstva o primjeni čistije proizvodnje, analize životnog ciklusa proizvoda i dizajn alata za zaštitu životne sredine u industrijskim sektorima.

Slika 1.6. Cirkularni dijagram toka Figure 1.6 Circular flow diagram

www.wiki.ubc.ca/images/6/65/Circular_Flow_Simple.jpg Prema podacima Japanske agencije za životnu sredinu, Japan godišnje troši 1950 miliona

tona prirodnih resursa i uvozi 700 miliona tona sirovina. Istovremeno godišnje se generiše 450 miliona otpada (industrijski i komunalni). Preko 60% otpada se spaljuje ili odlaže. Trenutne procjene predviđaju da će preostali kapaciteti deponija biti iscrpljen do 2007. Kao rezultat toga, Japanska vlada je usvojila sveobuhvatan program za podsticanje ekonomije recikliranja kroz seriju zakona; kao osnovni zakon za podsticanje stvaranja društva orijentisanog ka reciklaži i promovisanje efikasnog korišćenja recikliranih resursa. Osnovni zakoni za reciklažu i podzakonski akti su usvojeni sa ciljem da podrže zakon o reciklaži kao zakon za promociju selektivnog prikupljanja i reciklažu ambalažnog materijala (2000), koja predstavlja više od 25% od ukupnog otpada.

21

Vlada Kine je predstavila cirkularnu ekonomiju kao rezultat pritisaka od strane međunarodne zajednice da sprovede održivi razvoj, kao i detaljan pristup održivom razvoju, koji su trajali više od jedne decenije. Prema Odboru za zaštitu životne sredine i resursa, Kina je izabrala cirkularnu ekonomiju kao glavno sredstvo u borbi protiv degradacije životne sredine i primjene održivog razvoja, ali razvoj privrede i dalje ima snažnu pravnu pomoć, zbog čega je neophodno da se provede privremeni zakon i da se pomogne izgradnja društva sa razvijenom svijesti za recikliranje materijala (E1-Haggar, 2007).

Na Slici 1.7. je predstavljen cirkularni dijagram koji postoji na regionalnom nivou (između vlade, preduzeća i domaćinstva) i na globalnom nivou.

Slika 1.7. Cirkularni dijagram plaćanja

Figure 1.7 Circular diagram of payments Izvor: www.wps.prenhall.com/.../chapter17/fg05_00100.gif

1.4. Pitanja

Quastions

1. Šta se podrazumeva pod održivim razvojem?

22

2. Koje komponente sačinjavaju održivi razvoj? Održivi razvoj se sastoji od tri komponente (društvo, životna sredina i ekonomija), a ciljevi održivog razvoja se mogu postići ako su zadovoljene sve tri komponente istovremeno.

3. Šta misliš zašto je važna socijalna održivost? 4. Šta su održivi materijali? 5. Objasnite razliku između tradicionalnih postupaka obrade i održivih postupaka obrade

otpada! 6. Direktni i indirektni troškovi obrade otpada? 7. Objasnite tehnike koje se primjenjuju u proizvodnji za stvaranje novih inovativnih

tehnologija za održivi tretman! Postoje sljedeće tehnike koje se primjenjuju u proizvodnji za stvaranje novih inovativnih tehnologija održivog razvoja: • upotreba sirovina boljeg kvaliteta, smanjenje zagađenja koje dolazi iz sirovina i

modifikacija proizvoda, • ponovno uključenje otpada iz proizvodnje ili njegova direktna primjena kao

poluproizvoda u drugim granama industrije, • obrada resursa (ponovna upotreba ili reciklaža) ili spajanje sa drugim industrijskim

otpadom za dobijanje korisnih proizvoda, • saglasno sa propisima o zaštiti životne sredine, oporavak materijala prema principu

održivog tretmana. 8. Objasnite pojam „na kraju cijevi“ i tehnologije koje ovaj tretman otpada obuhvata!

Tretman na „kraju cijevi“ ili kontrola već formiranog otpada iz aspekta zaštite životne sredine je veoma važna tehnologija u tradicionalnoj hijerarhiji upravljanja otpadom iz bilo koje industrije. Postoji nekoliko vrsta tehnologija za upravljanje otpadom, a koja vrsta će se odabrati zavisi od više faktora, kao što je agregatno stanje (čvrsto, tečno ili gasovito), količina, svojstva, da li se radi o jednostavnom ili složenom materijalu, koliki stepen obrade se zahtijeva i sl. Tehnologije za tretman otpada obuhvataju sljedeće vidove tretmana: fizički, hemijski i biološki tretman.

9. Definišite povoljne aspekte za poslovanje i industriju čiste proizvodnje! 10. Na čemu se zasniva čista proizvodnja? 11. Razlika između koncepta "na kraju cevi" i koncepta "čistija proizvodnja"! 12. Objasnite koncept „nulte emisije“! 13. Razlika između koncepta „nulte emisije“ i ostala dva kocepta! 14. Da li primena koncepta „nulte emisije“ isključuje prethodna dva koncepta? 15. Šta je Eko-industrijski park? 16. Kako se u praksi može realizovati kocept „nulte emisije“? 17. Naglasite potencijalne aspekte koncepta cirkularne ekonomije!