0009-turk kavimler -(kaferoghlu) -(arashtirme)(33.556kb)

5/9/2018 0009-Turk kavimler -(kaferoghlu) -(arashtirme)(33.556KB) - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/0009-turk-kavimler-kaferoghlu-arashtirme33556kb 1/52ISBN -

975~7858-04-9

I

Prof. Or.

Ahmet Oateroqlu

MLERi

aTo1r.


http://slidepdf.com/reader/full/0009-turk-kavimler-kaferoghlu-arashtirme33556kb 2/52

Prot. Dr. AHMET CAFEROGLtJ

TORK .

K A V i _ M l E R i

tkJnciBaskl

Enderun Kitabevi. istanbul _ 19'88

.; \



Enderun Yaymlarl: 23

End~!'unKnabe"i

Beyazsaray No; 46

34490 Beyazlt - ISTANBUL'I'el: 522 40 51

512 45 60

;,

"Dizgi, i 'Bask!" "

,Eskin Matbaasi; ):~tanbul':;-19'88'Tel: 527 46 53

19t N D'E K t LE n

Br Itt xc In-o LU1\1

SIBIRYAVE ALTAY TURIiLERl

.. ..n~...-"-~ ~t "> ';' '' '' '' '' '' T . . ' ( . ' r .

I. SIBIr"YA. T1:.LttK_ER_ .

1. 'Yakutlar' .2' 'Karag'a,slat , , " .

3; Soyanlar=sTuvalar : .

4' trti§ ve Tobol Tiirkleri ..: ' .

II. ALTAY TURKLER! ' ' .- ..

1. Altay Kijiler .2. 'I'elengitler .

3.' "I'eleutler .

4. 'I'ubalar'-

5; Kumandrhir .6, Lebed -Tul~kleri .

.nr, ABAf-;:AN TURKLERl (HAKASLAR) .

1. ,Sagay, Turkleri " .

2. Beltirler 0 ,•• ,•••• , , ,,, ..

3. Kacarlar .

4. Koyballar , ,.

5. Kizillar ' .6. :;Ior1a1' ..

't, Kamasinlet 14

8, Qohm ve Qat Turkleri :..........................··14

-iICiNCt B(),LDM. - .

D OG P VE BA'I'1 TfJRKiSTAN TORKLERi

I. DOGU TURKtSTAN 'l'URKLERl

rr. BATT 'I'UHKISTAN TURKLERI

1. Karakalpaklar , .

2. -Ozbekler .;;;.;. :.' ; ;'.; - ..

3. Klrgv>:lar . '., ' ' ' ', ..

1

1 .

4;

45

7

7

B

3

8

B

11

11

1 2

12

1 313

16

22

24

'25

29



IV Tirk Kavimlerl

4. Kazaklar

5. Tiirkmenler

"O <;trN CO BO LtrM

KAFKASYA VE tRAN TURKLERt

I. KAFKASYA TURKLERIi

441. Nogay Turkleri 45

2. Kundur Tiirkleri .. .. . . .47

3. Karacaylilar 48

4. Malkarlar " .. ..... 49

5. Kumuk Tiirkleri ,............................................ 50

n. AZERBAYCAN TURKLERi 55

In. iRAN- 'rURKt.ERt .. : : :.:.:: ,......... 64

1. fran- Azeri Tiirkleri 6,1

2. Ka§lcaylar ,...................................... 64

3. Arsarlar 66

4. Kacarlar 675. ~ahsevenl.er 68

6. Karadaglilar .... ...... . ... .. ... .... ... .. ..... .... .. 69

7. Karapapahlar 69

8.' Hamse Turklerl ,70

9. Kengerlular .. 70

10: Horasani ve Boc;agciler 71

11. Karayiler ,.. '11

12. Bayat, Karacorlu .ve diger kuCilk boylar 71

13. Tiirkrnenler 72

DORDiiNCl} BOLiJM

tDIL - URAL, KIRIM, LEHisTAN VE ROMANYA

TtiRKLERl

I. : t D t ~ - :URAL T_tfI~E:LERt . . ; .

1. Kazan Ttirkleri , , ,

2.. Astrahan Tfukle:ri _

3. Baskrrt Turkleri ..

- 4 : . C;;uva~Iar .

II. KIRIM TURKLERi ; ..

III. K A R A f I v i : v - e LEHISTAN -LiTVANYA TURKLERi ,..

IV. a'A-GA"'UZ TU'"R··KLER-I'-•~•~•••••••••••••• i '_ ... . . - . , .

'VMUMt.i;NPEKS ; ,

31

35

'B_tRtNci . EOLUM,

. '. ~ ,

StBiR.YA VE ~TAY T'OR6.LERt

1. SiBiRYA'- 'rthlKLERi

1. Yakutlal'> .-'

.r ~ .s

73

73 ' 1 1 1

'7 4

1 5

75

7'l

79

81

83

'furk ellerinin en ucraKuzey-dogu ko.§esinde oturan tarihi

Yakut Tiirklerine, .bugtinku. Yakutsk havalisinde, Lenaurmagi

fle buna dokUlen kollarm .suladigr. sahada, raslanmaktadir.vasil

yayildiklari cevre ise: banda 9lenek, Katanga irmaklari klyllar~-

na, doguda Aldan ve :Kolin a, irmaklan boylarim asarak Ohotsk

korfezlne kadar uzanir.

Yakutlar bu .muazzam sana dahilinde, bilhassa _Kuz~y~Eu~

Denizine dokulen irmak kiytlannda, surulerlyle gezgin hayat ya-

sayarak, hayvanlarma elverisll otlaklar ararlar, Klsmen dogu, kis-men guney ve batidakl komsulan alan Tunguz'lar Ise, tersine hay-van ve balik avcihgi He gecindiklert halde, Yakut Turkleri hayvan

beslemegi tercih etmektedirler.

Sahamn_ i§gal e' tt ig- i cogr,af ik _durum icabr, Yakut ili korkune

'bir tabiat lkl imiyle karsi karsiyadir, Kisrn butun yerier donar.ian-

cak yaza dogru yumusar. Yazm lSI arti 36 dereceyi bulur, 'Aynca

Yakutistan'm guneyinde sidre, kara cam ve diger neviden ag~a~-,

Iar, gecllmez ormanlar teskil ederek yasama imkanlarmi engeller,Xuzeyde lse, kuzey ikliminin hukum siird-Ugii yerlerde, tstltadesla

tundralar baslar,

En §iddetli sog-uklar, arahk aymm ortasma dogru,-biitiin §id~'

-detlyle hayata hakirrrolur, her sey durur. Evlerin camlan sogu-

gun tesiriyle kirilrr, binalar catlar ve dondurucu sis her taran

kaplar, Dumanlr ufuklarda saat onbire dcgru beliren gunes, az za-

man sonra batar, gozukmez olur. Solgun bir mes'aleyi andmr ..

6g1eye dogru dahi, gokyuziinu gormek Imkansizdir. Termornet~·

J;e kolayca eksi 40 dereceyi bulur, hay at duraklar, yerindesayar ..

.Tiirk Kavimleri - F. l'



2 Tiirk Ka\'imIeri

Biitiin bu sert tabiata ragmen Yakut Turkli, sapasaglam ya-

sar, hayat mucadeleslne gogtis gererek, irkmdan ve milliyetinden

en ufak bir Iedakarlik yapmaz, UsteHk, yuz ifadesinde mulayim-lik haklmdlr, Fakat biraz da dii§uncelidir. Boyu orta, omuzlan

geni1j, yuzu beyzidir. Aglr hareket etmegi sever. Agllga ve SUSUZ-

luga dayamklidtr, (::ocuklarml dogdugu andan itibaren soguga

ahstmrlar. Uzun omurludttrler,

Yakut Tiirkii, tam manasiyle, yemege du§kundtir. Baslica

gidayi at ve Slg'lr etiyle, inek veya kisrak siitU te§kil eder. Klrglz-

lar gibi ekmegi bilmezler. Kuru ve taze balik da yerler. Esas i\;-

kileri kimiz'dir. Qay icenler de vardir, Rus Idares; alkollti igkile-

ri de sokmayi ihmal etmemlstlr.

Yakut elinin yuz olc;iimii 3.489,689 kilometre kare olup, sl-

nesinde ancak 500.000 ki§iyi beslemektedir. Son idare sistemine

gore Muhtar Yakut Cumhuriyeti haline getirilmistir.

Bazi etnologlara gore Yakutlar Icertstnde halls Turk kamni

muhafaza edenler yamnda bir de komsulan Tunguz'lara kans-Jlll§ olanlara da raslanmaktadrr. Jeopolit ik durum neticest alan

bu hal, Yakut Turkii iizerinde mtiessir olamarmsnr.

Yakut Turku kendisi Icin -"ki§i, ins an" manasmda olmak

jizere, kavim adi olarak saha, cokluk halinde ise Sahalar etnoni.

mini kullanmaktadir Tarihi gag baslanndan itibaren Mevaraun-

nehlr'In dogusundan baslayarak, Tann ve Altay daglarma ka-

dar uzayan sahadakt halklara, Grek ve iran kaynaklarmda Saka

adi da verllmis bulunmaktadir Sirf dl§ benzeyisten baska bir §eyolmayan bu iki kelime arasmda, ne filolojik ne de sematik blr mu ..

nasebet vardrr, ~6yle ki, Yakut kavim adim Ruslar ilk defa Tun-

guz'tarcan i§itmh~ etrafa yayrmslardir. Halbuki Tunguz'Iar kendidusman komsularj alan bu TUrk halki icm Yaku, Buryat'lar ise

Mogolca cokhk eki olan (-t) ekinin ilavesiyle Yakut admi kullan-

mislardir. Kelime basi (Y-) sesinin Yakutcada (5-) He karstlan-

mas! iizerine Saha kelimesi kolayca Yakut olmustur.

Yakutlarm buraya nereden, ne yolla ve ne vakit geldiklerine

ve dlger Turk halklan ile olan yakmhklarma dair bir takim fi-

kirler ileri surulmustur, Miller, Aristov ve saire, S;ha keltmesiul

g6z6niinde bulundurmakla beraber, Yakutlar arasmda dola~an ef-

sanelere de dayanarak, Sagay Tiirklerinden turediklerlnl iddia et-

mtsterdir, Bazi bUginler ise Yakutlann eskiden Cungarya'da ya-

hut da Aml.lr lrrna(p vadisinde ya~aIDl§olduklanm kabullenrni§ler-

Birinci Bl ilim - I. Sibirya Tti rkleri

-.:=-~

.dir, Bir iddiaya gore -d~, .Y akutlarm . eski yur:lan, Baykal golU

havzasl.ve irkutsk havallsi, yahut Yemsey nehn boylan olmustur,Kesin olarak bilinenl XIII. yuzyildaBuryat'larm, Yakutlari sorla,

yarak kuzeye surmus olmalaridir. Nihayet Lena umagl.~lYllarmd,a

yerle§tikten soma, Yakutlar burada, Tunguz'larla mucadele et-

mek mecburiyetinde kalmislardir, Eu yuzden yurt degi§imine de

mecbur olmu§lardlr.

Ruslarm Yakutlarla alan ilk temaslarrancak XVII. yuzYlldan

ltibaren baslar. 0 zaman Yakutlar Vilyui rrmagi boyunda otur-makta olup Ruslarla olumdirim mucadelelerine girlsmlslerdir, Blr

~ok defa da saga sola goce mecbur olmuslardir, Nihayet Rus:_bo ..

yundurugu altma girmege mecbur olmuslardir.

Yakut Turku sikisikiya geleneklerine baglr,milli hayat §art-

Jan igerisinde, teamul hukukuna dayanan bir hayat surmekteve

fi\amanizm dini inanclan ile yasamaktadir. Aile kurulusu, _olUyU

anma, dini bayramlar, evlenmeler, hatta milli kiyafet dahi, Yakut-

'Iurkune has bir merasime ve gelenege baglidir, Ce§itli halk mii-

esseseleri, butii.n ii tle faaliyet tedir.

Turk slveleri arasmda, Tiirk dlli tonetiginin asaletini tasima-sma, gramer gekillerinin <;e§itl il igine ve muazzam denecek kadarkelime servetine, rstrlahlara ve deyimlere malik olmasma ragmen,

maalesef Yakut dill §ifahi halk edeblyati dl§mda bir edebiyat vu-

cuda getirememlstlr, 1917 yilr Rus it;; ihtilaline kadar, Yakut ag -zr malzemesi ve halk edeblyati, <;e§itli Rus alfabesi sistemi Ile top-Ianrmstrr, Cograrlk durumu dolayisiyle, yabanci dil tesirinden

uzak kalan Yakut Ttirkcesi, bugune kadar koca sahantn, raklpsiz

bir ifade vasitasi olmus, memuriyetIe ve surgunle gelenler kim

olursa olsun, Yakutcayi og-renme zorunda kalmrslardir. Bu yiizden,

dahaXIX.

yiizYllda Yakut siveslAvrupa ve Rusyada

arastmlma-ya ba§lanml§, O. Bohtllngk (1848-1851) tarafmdan viicuda getirl-

len "Yakut diUhakkmda, Gramer, Metln ve Lugat" adh eser, Turk

dill i izerinde yapilan gramer arastirmalanrun saheserlnl teskil et-

mtsttr. Mukayeseli Turk dili gramerlnin de temeli olarak telakkledile billr, -

Yakut Ttlrkceslnln daha XIX. YUZY l l ortalannda, arastirma

alamna almmasma bashca sebep, blr taraftan M. F. Middendorf

veO.N.Bohtlingk gibi kudretli bilginlerin buTurk sivesini arastrr-

rna konusu yapmalarr, bir taraftan da Pekarskiy gibi aydm bircok

kimselerin, surgun clarak Yakutlar arasrnda yasamaya mahkurn

edHmeleri olmustur, Her iki bilgin gruplari, usunmadan uzerinde

yaptJklan ara§tlrmalarla, Yakut TilrkC;eSini ortaya C;lkarml§lard.i.f.



Ttlrk l\avlml~rl

vakut edeblyati hala halk edebiyati olma .cesnlstnden ayrila-,mam1§tlr. Okur-yazar sminmn genlslet ilmesl ve artirilmasr gaye-

style, Yakut~a yeni yeni gramerler, okuma kitaplan ve sozluklervucuda getlrilmistir, Blr aral1k Yakut9a'ya mahsus bir alfabe je

tliiz€nlenmi.~tir. '

2. Karagaslar

Guney Sibiry:3.Tiirk kavimlerl arasmda E m - doguda oturanlari

,Karagas Tiirkleridir. Soyon'larla bir sivebirllgt teskil ederek, dahafazla Tuba = = Tuva yahut Uryanhay etnonlmi altmda tanmmak'istellrnektedir~ Cagrafik yerlesmesahalari Ise Sayan daglari silsne-

since ikiye aynlan bolgenln dogu kismidrr, Ren geyigi suruleri ilekonup.goctuklensaha' Oka, Uda, Biryusa ve Kan rrmaklari arasi-,dlr,-Bunlardan Biryusa He Uda, Angara irmagt havsasim teskll

etmektedirler.Saha halkim, yakindan arastrrrrus olan Castren,

.senterner ve Katanov gibi bllglnler, Karagas'Iari esas be§boyaayirmaktadirlar: 1) Ka§,2) Sang·Ka§,3) Cogd-u (Tyogdl), 4) Ka-

ra-Yogdu (Kara-Tyogdi) , 5) Ceptey (Tyeptey). Ku~ukbir etnikgrup teskil eden bu kadim Turk halklarmm, gercek sayilari hak-kmda bilgimiz yoktur. 1851tarihinde Stubbendorf nutuslanm 543 -

,ki§i olarak tesbit etmtstir. YiiZYllllk blr omur suresini 7 0 2 artislahesaplarsak, herhalde 2000 1bulmus olurlar,

< _ Castren'e gore Karagas yahut Kargas kavim adi .iKara-Ka§;;:_

F a n turemedtr. Buna bakarak Karagf'l,s.Ka§ ve Sang-Ka§ gibr et-p.ik unsurlarm Kas Ti..'rrklerinden oldugu kabul edilebtlir, Hayat

tarzlannda Sarnoyet gelenekleri tesir i goze carpmaktadrr. Herhal-

,de aralarma Samoyet'lerden de kansanlar olmustur. Fakat lite-

raturde, bazi Altay Turk kabilelermde de goriildiigu glbi, Tara.

Tofa'lar adraltmda gecmektedirler, ' .

< _ • 'Tiirk§lve ve aglz arastmcilari Karagas yahut Tofa agZInI, es-

r . ~Uygur-Oguz dil blrliginden saymaktadirlar, s 'oyan stvesinin -bil '

agzidir, Yazilart olmadigmdan, edebiyatlan da yoktur.

'3 . Soyoillal'''; Tuvalar

Vaktiyle Mogolistan'm batismda oturan Turk halklarrna Ur..

yanhay, Altay Dag-Kalmuklari, yuy-Ki§i, 'I'annu-Tuvtn'Ier. sovoo-90kluk halinde Soyot gibi c;e§itlikavim adlan takllmli~tlr. tlrd

arastirrna ve eserlerde, umumiyetle Soyon yahut Sayot etnanimi

:teryig' edtlmlsken, bunlar kendilerine, 'I'uva, Tuba, Twa kavirtl adr.

BirinCi Biiliiin. :_I; 'Sibirya TtirkIerl-

=III vermeyi daha yerinde -bulmuslardir, SonSovyet Rusya ill{ ddare

taksimatmd~'Yerleri Muhtar Tuba eyaleti haline gettr ittnce, isterjstemez- Soyon yerine TUba yahutTuva kavim -adr da kuuamlma-

ya ba§lamn~tlr;Alta:y Turkleri gurubuna dahil Kara-Orman Tatiu:::.Ian da aym -adi ta§lmaktadtrlar. Faltat soy bakimmdan birbirlri:

den.tarklidirlar,' Ta§ldiklati soil kabilaadim Qi_n tarihlerinde ge~

c;en (Tn-paJ adiyle mtistereksayanlar da vardar, Bu yuzden.msn;selerl hakkmda ~e~it li Iikirler i leri surulmtistur, Samoyet ve Ye-nisey - Ostyak'lan karmasmdan turedikler! fikri yaygmdir. Bu-

gii,nki.i.sivelerlne bakilacak olunursa, dab~ fazla 9guz -Uygu r §i-

ve birligine dahildirler. W. Radloff ise kendilerint Uygurlarm ah-fadmdan sayarak, sivece Uygur, Karagas ve Yakut sivelermden

tureme kabul etmektedir, -

Tuva'larm Isgal ettiklericograrik saha, dar .ve uzun olup Kob~

do irmagmdan baslayarak Kossogol'a ve Tangnu-Ola'mn kuaeyin-

den blraz doguya dogru kaymaktadir, Bu suretle yaY l ll § vEd .sk ft nc;evrelerini Yenisey irmagr dallarmdan Bay-Kern, Ulug-Kem ve

Kemcik havzasi teski! etmektedir. Burasl vaktiyle Uryanhayovasladlyle tanmmakta idi . !?imdiise Tannu-Tuva (Soyonca Tangdt-Tuva) yani "Tan yeri Tuva 'larl ,j adim alrmstir. Mogolistan'la ot,e~

beriye, yayilmislari da vardrr, Daha guneyde oturanlar mogouae-

mislardrr, Ba§§ehirleri'~"Kizll" sehrtdir. Ni.ifuslan yuvarlak hesap10'0.000ki§inin iistundedir.' - '". .

-Tarihleri hakkmdagenls bir bilgimiz yoktur. Miistakii birede~-

biyat vucudagetirememtslerdtr. Batta. yazi lari dahl yoktn.'Batfzamanlarda Tuva'lara mahsus onceleri latin (1930-941 yillarin-

da), sonralan ise Rus alfabesi sisteml tertiplenmlstir. Bu altabeHe Tuva sives! gramerl ve lugat; vucuda getirtlmistlr. Ayrica

"Doygur dol". "Hayran-boy" gibi piyesler de yazilmistrr.

Tuva halk edebiyab omekleri ve §iveleri Radloff'un "Proben"lerinde ve bilhassa Sagay Tiirkleri bilginlerinden N. Katanov'un,meshur "Uryanhay dill iizerindeki arastrrma tecrubelerl" adl;

eserlnde toplanmistrr..J

4. 1rti!j ve 'I'obol Tiirkleri

Qe§itli Turk boy ve halklarmm karmasmdan tureme olup, anaunsurlarrm XV -XVI. yuzynlar arasmda guneyden batiya go~eden Turk halldan ile, Sart, Buhara'h ve kismen Volga. Boyunu

terkeden bu saha Turkleri teskil etmislerdir. Sonimcular daha taz-

Ia Tumen ve Yalutrov havalisinde yerle§nU§lerdir.



'l'tirk Kavimlert

Umumiyetle Tobol 'I'tirklerinin i§gal ettikleri eogratik saha:

Tobal, lrti§ ve Tura rrmaklan boylaridir. Mu§terek hayat sartlart,

yerli halklarm mazilerini unutturacak kadar tesirli olmustur, Bu.na gore de Miislumanhk bagtaltmda bir kiitle viieuda getirmi§~

lerdir, Tura ve TUmen havalisinde oturanlar ise TUmenlik admi

ta§lmayl daha uygun gormuslerdir. Buna karsihk, Tobolsk dalre-

sine giren Tfukler, kendi sayilanm bile unutmuslardrr.

ntBLtYOGRAFYA

(i) O. Bi:ihtlinglt, tiber die Sprache der Jakuten. Grammatik, Text nnd

Wlirterbuch, SPb. 1848-51; D. Hitrov. Krsa Yaknt Grameri, M. 1858 (rusea):

W. Radloff. Die jakutischc 'Spracbe.in ihrem Verhiiltnisse zu den TUrk sprachen,

SPb. 1908; E. K. Pekarskiy, Slovar yakutskogo yazlka, SPb. 1907 -19W :::: Yaklll:

Si: iz li igt i. ; N. N. Poppe, Yakut dilini ogrenme gramerl (rusca), M. 1926: L. N,

Haritonov, Yakut dill (rusca), 1959; N. Poppe, Das Jakutisehe, Crundriss, I,

671- 685; J. Nemeth, Das Iangen Vokale im Jakntischen, Keleti Szernle, X'Vi

150·164; V. r, Serosevskiy, Yalrn.tl, 1896.

(2) M, A. Castren, Vei'snch elner koibaIisch' und karagasslschen Spraehleh ..

re,-8Pb. 1857, W, Radloff, Phonetik.., Leipzig 1882; N, F. Katanov Uryauhay

dill arasurmasi (rusea), Kazan 1903; , K. Menges, Grundriss, 1, s.. 641-642; N. ~:

Baskakov , Ti irk d il le ri (rusea), 1960, s, 194.

_ (3) N' Baskakov, Tiirk dlllerf, s, 192- 194; A. A, Palmbah, Tuvin dillnln

geli§mesi ve tekfuniilii , Gordlevskiy armagaru, 1953 (rusea) s . 209- -216: Aym ya~

zir, Tilva lir.gati, 1953; M. D. Blee-ool ve F. -G , Ishakov, TlVa daldmg, g:rani~

matlkazi, 1949: II. baski 1952; S' Sat, Ortograftl' Sioval-, KIZJI 1953; W. Radloff ,

Ph6ltetik del ' nordL Tiirksprachen, Leipzig 1882. '_K. ' Menges, .Grundrtss. ' I. S, 640-

671'4e Karagas ve Tuva sivelerfni oldukca geni§ bir §ekilde i~Iemi§tir.

,7

II. ALTAY Tt'rRKLERt

Tiirkun anavatarn, Tiirk dili birliginin Ise kaynagl sayilan AI.tay'lar binlerce YII boyunca, Turkliige sadik oz sakinlerini bugune

d.egin yasatrms ve beslemlstir. Orta Asya tarihinde ozel bir duru,

mu olan saha, Turk kavimlerinin yerlesme ve tasmasmda dagere ....

ken rolu oynamakla, Tiirk kultiir tarihine karrsrmstir, Bugunkti

Sovyet idaresi ayarlanmasma gore, aSllTiirk halklanmn tarihi sa;

hibi bulunduklan b6lge 1922 yilmda 92,600 kilometrekare olarak

tespit edllmis ve 1948 ytlma kadar Oyrot muhtar eyaleti adim al..:

rmstir, Bassehlrler! de Oyrot -Tura olmustur. Lakin 1948 yIllarm ..

da, rus ihtil&.li He vucuda getirilen tarihi Oyrot [<Oyrat < 'mag.Oyirad] etnonimi, ortadan kaldmlrmstir, ASIIyerli Turk halklari

da, ister istemez kendi miUi kavim adlari He zikredilmege baslan ..

mistir, 'I'ipki Hakas 'I'iirkleri gibi Altay Turkleri de, ~e§itli Turkhalklan karmasmdan vucuda gelerek, basltca 6 Turk boyundan

turemistir, Literatiirde "Altay - Kiji", "Oyrot", "Gercek Altayh"lar ve saire gibi ttirlii etnik adlandirmalar altmda gecen bu Turk:halklari bashca: 1) Altay-Kiji, 2) Telengit, 3) Teleiit, 4) TUba.

5) Kumandt-Kiji ve 6) KU-Kiji yahut Qalkandu.;Kiji, Turk kavim-

lerinden tesekkul etmistir. Bu boylari kisaca gozden geclrelim..

, . '2. Telengitler

Telengit'ler yasadiklari irmak boylarma gore de adlandml-

maktadirlar. Qt1y rrrnagi bolgeslndekller, kendilerine Qt1y ve Telen-

git kavmi admi verdikleri halde, ruslar bunlara 18. yuzyildaf'Ur-

yanhay",. "Uryanhay Kalmuk"lan, .bazan da, srrf 1856 yilma kadar

hem Rusya'ya. hem de <;in'evergt

vermek miikellefiyetinde oldnK...

1. Altay-KijiIer

Alt.ay-Kijiler yani Altay-Ki§i'ler, asagivuxan yiiz ytl oncesl-ne kadar Oyrot = byrot kavim adr altmda taninmakta idi. Altay'-

In gercek Turk sekenesini teskil eden bu kavim,bugU_n: Katun,Ursul, Serna, Mayrna, Qan§, Kan, Pescanaya gibi irmaklarrn t;e§it..

Ii b6lgelerinde yerlesmlslerdir, Bunlardan Mayma irmagi boyun-da oturanlar ayrrea rMayma'' halk admi da almislardrr, Fakat ou

adlandirma, cok dar bir bolgeye mahsus olarak. kalmistir.



8 TUrk KavimIeri

Ianndan, rusca "il{i vergi verenler" anlammda alan "Dvaedantsi"

kelimesini etnonim olarak verrnislerdir. Bir kismr ise, Orhun ya-

zitlarmda adlan gecen tarihi "TolOs" halk adini alnnslardir. Da-

gmlk alarak guy, Quh§man, Argut, Ulagan, Ka§-agal.t, Baskaus ir-

mak ve bolgelerinde oturmaktadirlar,

I',',-,

,;,Edebiyatta, Teleut adiyla gegen .bu Ttirkbayil, kendisine "Te-

tenggut", yahut "Telengget". adiru verrnegt tercih etmtsttr. BiraralIk,1:uslar taranndan "Belie-Kalmuki' =-Beyaz Kalmuklar adry.

Ia-da arulnuslardir ; - :Qe§itli~bolgelereda~lml§lardlr. Az bir kisnu

verga; lrrhag'l .ynresinde, esas kitle ise Btiyiik ve KUQuk - Basat-

n - m a g l bolgesinde yerlesmislerdtr. f;amanist -olup inanrslarma ait.meraslmlerr' yapmaktan ceklnmealer. 'I'arihi olaylara att halkedeblya tlan. .vardir.

<I,'

,4. Tubalar. _:,

, ,'Tuha'lar diger bir 'deyimle "Tuva",' v~ya "Tuma" adl; bu

;TUrk halki kendine "Yl§~Kiji", yani. "Orman halki'iadrm verdlg;

paide rusIdaresi bunlan, Biya, Katunya mnaklan ile Teles g6W.

~aras4rida:ki b61gede yasadiklarmdan dolayr, sirf komsularma Iza-

~~~te.n"Cernevle-'Tatari" gibi yanil§ bir etnik ad altmdaztsret-

r r u§t 'i r. "Radlo ff bu.deyimi "Kara-orman Tatarlan" diye c;evif;-

mi§tir.Uymim, PUja, B u y U k ve K u c ; u k i§a, San ve Kara Kok§l,.

Mayma gibiku~iik rrmaklar etrafmda yasamaktadirlar. Daha taz.18.Altay TUrkleri toplulugundan sayildiklarmdan sayilan hakkm-

.aa.kl btlgtmia.tam 'degmUr~'

, r - - " 5. Kumandrlar -'.

~~' ._~:-; (-l (. ",' ~.,", _ ,.' • .',

.- "Kumandl'lar kendi tabirlerince "Kumanda -Kl]l'ler, yalmz :l.Z:

; b ~ r~'klslmyfaA1tay .bolgesinde .yasamaktadirlar. Bunlar Biya'mn

--sa~ .kiyilarayla. Lebedlrm,agmIn kaynagt etranna serpilmtsterdtr.C;ogunll.igu tse Altay"eyaietinin Salton ve Staraya - Barda bolge-sinde yerlesmlslerdlr, A§agl- Kumandi, Yukan Kumandt adi al-

tinda ikl esas gruba ayrilirlar. Kuguk koycukler halinde yasarlar,f -: '-, ': ~:'.)' . . -

. ,', ' ·S. Leb'ed Tiirklen',

',' . ,J.,ebed Ttirkleri r ,:e§i tI i etntk -adlarlaarulmaktadlrlar.Biya

~trm.aglnm 'btx:,kolu-o.1;an Lebedmna;g,l l:i@yunda;{)turq.uk1annda;nbu

. . '

Birincl Bii li iin . .. ..II.Altay TiirkJerl

nehir adi kenidlerine.etnonim olarak verilmi§tit. Ru,<;.galan Lebed

kelimesinin anlami " Kugu kusu" oldugundan, bunlar da -kendile~

rinekendi ana dillerine uygun dusen Ku-Kiji kavim admr alnus-Iardir, Yak§l ve <;alkan gibi - iki esas soya ayrrldiklarmdan, bazau

da galkandu -Kiji; C;alkan -Kiji, hatta ~algandu, gfbi adlaria arnl.

maktadir, 1955tarihl i "Der grosse Brockhaus" adlrAlman Ansik--lopedisi bunlarin umumi saytsIn1150.000 civarmda gostertyer Ba~Zl .boylan baska gruplara katan Rus Ansiklopedisi 47.700 rakami-

m veriyor, Tiirk Ansiklopedisi de hurakarm tekrar ediyor (fas.

12; 1947, Altaylilar maddesi) , MUhim kaynaklardaki rakamlan,

artis Imkanlanrn dagoz onunde.tutarak elealan TUrk Ktilturu'dergislnln 5.saYlSIndaki lncelemede (Tfuklerin ya§adlklan yerler

ve sayll,ar), Altay Turkreririin sayisi, SOvyetler -Birligi'nde270.000

ve Mogolistan'da 120.000 olmak uzere, cem'an 390.000 olarak he-sap edilmtstir .'

* * *tinyesini veyapisim-tesktl eden Turk boylarirnn adlanna ba-kilacak olunursa Altay TUrkleri, cidden eski-TUtk ozliiIUgUnU vegercek tureyislerini oldugu gibl muhataza etmislerdlr . Bir nevi

anavatanlannm canli tarihini yasatmislardrr. Bunu bizzat Altay

'Turk halklarim vucuda getiren boy ve soy iSimlerinden anhyo-

ruz, _f:?oylekl:Telei lt'lerin blr urugunu teskil eden ,ToI6s'ler Orhunyazrtlarmda 'gegtigi gibl, gin kayriaklarmca da "T'ie'le" sekltndetespit edilmisttr ; Telengit'ler me 'ylne aym kaynaklarda "To-Ian-

'ko", Mogollann "Gizli Tarihlertnde" ise "Tenggut" _olarak g~-lhektedir. Tltb~'larm bir soyu otan rrtrges de eskt Tiirge§'lerdenbaska bir sey degildlr. Aym sey Altayll'lar soyundan alan Ktrgis,

:Kltang, -Nayman, Morkut've:saire gibiler hakkmda, serbestce soy':'

1enebilit. Bu suretle Altay - Tutklerinin,1500 yillikmtlli tarihle-rine sadakatle bagti olduklanm gormekteylz, " .

Din bakirmndan da Altayhlar eski Tiirk samanizminebagn

kalmakla, 'manen kerldfIeriil.Cyab'arici tesirden korumasmi bilmis-

Ierdir, 'I'arih oncest gaglal'l andtran baz; milli suurve ietima! ha:yat geleneklerfns rastlamak kabildlr. Maziye baghlrk, r , n i l l i varl~k

-muhafazasmm. en saglam vasitasi olmustur. Tayga/larm ikllml,J'en geyiklerinin beslenmesl, bugun bile Altay<'riirklerinin eski

<~rU§tetekhayat h~tltalarnil yasatmaktadir.

- Kendilerine toplu bir ad- olarak Altay-Kiji kabile adrm verme-lerine ragmen, eski aile te§kiUih yonunden 24 soya (= sok, kemik)

aynlirlar. Mii§terek ve birbiriyle -karl§lk bir halde yasamalarma

ragmen, herkes kendi soyunumtikemmelen bilir ve ana bagl! kal-



1 0Tftrk Kavlmlerl

mayt §eref sayar, 0 kadar ki, kendi soyundan olan her ki§iyi 'soy

kardesi" olarak sayar ve kendi aralarmda asla evlenmezler. Her

soyun, iistelik kendinc mahsus koruyucu ruhlan ve ibadet ~e§it·

leri vardrr, Buna gore de yasadiklan yerlerde bir takim putlar asi-

hr. Bunlar ya bir cenber i<;inde kol ve bacaklan gerilmis K u d a 1.

yani tann tasvirleri veya bir keceye sanh tavsan postudur. Ba-zan da bir tele bagll <;e§itli renklerde dokuz sent veya pacavra s~r-kitilir. samamann eseri olan bu putlar, yerli inarusa gore hem

yurda saadet ve kut getireceklerdir;hem de Insanlari k6tti ruh.

tan koruyacaklardir. En biiyUk tann trigon'dur. Karanl1gm ha-

kim! Erlik veya seytandir. Evdeki putlara Yersu da denilir.

- .Altay Tiirkfi dogustan durust , temlz, uysal ve her bakimdan

dayamkli ve saklndlr. §ikayet necUr bilmez. Yurtlarmda ve tilke-

lerinde hirsiznk anl ami mevcut degildlr KugUkler buyukler! sa-

yar, hurmet ederler. Her seyin ustunde tuttuklan hurriyettlr.' onu

bir nevi sembolik tapmak haline getlrmlslerdlr, Zenginler yanm-

da cahsanler, orfe .gore, _aile efradmdan sayihrlar. nu yiizden 24soyluk koca Altay Ttirklugti. adeta buytik bir aile sayihr,

Kendilerine gore, ufak aglz farklarma aynlan, milli halk tur:..

ktileri vannr. nugi.in, mum glbi merasimlerde soylenlr. Sahanm

azametll vadileri, berrak <;a.glayan sulan, ucsuz bucaksiz otlak yer-Ieri, elbette Altay TUrkuni.i milli halk edeblyatmdan mahrum bi-

rakamazdi. Zengince masaf.efsane ve tarihi olaylan yasatan ce-

~itli halk mahsullerine sahiptirler. Efsaneler, saman dualarr, des-tan ve mas allar , nagmestz soylenir, Kahramanllk destanlan Isemanzumdur.

Bugi.in kullandlklan yazi rus hururatidir. Ufak tefek mektep

kitaplari vucuda getirilmi§tir. Aglzlarmm gramer ve sozluklerl

de yazilrmstar,

BtBLtYOGRAFYA

Omeljan Pritsak, Das Altaitiirkische ,Fundamenta, 1 . s, 568- 598; G. R.

Rahrnatullin Die Hilfsverben und Verbaiadverbien 1m Altalsch, Ungar, Jahrbii-

cher, VIII. 1928, s. 1- 24; 3 - 4 ve 309 - 3 43; N. P. Direnkova, Grammatika Oyrots-

koge yazIka = Oyrot dill grameri, Moskova 1940; W. Radlo ff, Proben. 1866. I.

XXIV. metin; W. Radloff, Aus Sibiricn (Ahmet Ternir terciimesi I - IV); Uno

Harva, Die I 'eligiosen Vorstel lung del ' altaischen Volker, Helsinki 1938; P. P. 'l'tdi-

.kov, Altay- rns Iftgati, Ulalu 1926. -

,I1I•.""BAKAN TiJRKLERl (HAKASLAR)

SIrf cograf! yayihm sahasma gore, eskiden Abakanyahut da

Yenisey Turkleri adim almis olan bu TUrk etnik birligi, son Sov-

yet Rusya idarestnce tesekkul etmis olan 42,900 kilometrelik Ha-

gas muhtar eyaletlndekl Turk halkidir, Halbuki tarihi bir kavim

adi alan Hakas ·tabiri, bugtmku adlandtrmada, muayyen bir uru-

gu ifadeden uzak olup, daha fazla bir kac Turk agzl karmasr i~in

kullamlmistir, Buraya dahil edilen boylar da: Sagay, Beltir, Kag,

Koybal, KIZil, ~ordolaYlsl ile Sail-Uygur, Kamasln, CullmTurk-

leri olmustur, Dlyalekt hirligi uzerlne, aralarmda fonetik bazigruplasmalar -yapilabiltr, Fakat aynhklar cui'i oldugundan, §ive

veaglzca

hepsibir

aradaere

almirsa,daha isabetli olur. Ayn

ay-rr tslmler sadece her yerde gorulen kabile Ishnleridlr, yoksa hep-

si aymTurk kavrnlne mensupturlar, obolgede oturan tek bir TUrk.

~avmini teskilederler, Klasfk yazi dilleri ve edebiyatlan yoktur.

Ya§adlklan saha blrbirlne yakindir.Boy ve soy adlarma gore §u

kabilelere aynhrlar. - .-

1. Sagay Tiirklerl

Minusinsk eyaleti havzasmm guney-batikosestnde, Askis ir-

magindan Abakan'm. ust mecrasmakadar uzayan sahada .otur-

maktarurlar. Bu duruma gore Koybal'lar dismda, bugi.inkii Abakanbozklrmda yasayan biiti.in TUrk boylan aslen Abakan'm oz hal"

kmdan sayihrlar; Beltir'Ierle dlger Altay'lardan g o C ; ; eden bazi

Turk uruk ve boylarmm agizlarmdan tureme, ortaklasa bir §ive

vucuda getinni§lerdir. Menselerini ve yasadiklan cografl cevrelerl

belirten, ondan fazla bayaaynlmaktadrrlar. Bunlarm arasmda

dikkatimizi i;ekeni Kirgiz etnonimidir kit bu Sagay'lann KITgIZ50-

~dan da turemi§ oldugunu gostermektedlr, Sayilarl 27,000 dir.

-2. Beltirler

Aglzca- Sagay'larla bir birlik te§kil eden Beltir'ler. a§ag-l yu-

kan Sagaylarla karl§lk oturmaktadirlar, Bazr etnogratlar, bunla-

n dogrudan dogruya Sagay'larm bir boyu sayarak, Abakan'la Ta§-

t I l > trrnaklar-i arasmdaoturduklarlIJ,l kabul etmislerdtr. Sagay



12 TUrk Kavimlerl Birinei H oiU m - III ~l)akan Tiirklerl (Hakaslar)13

~ - = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = ~ = = = = = = = = = = = = = = = = = = ~

Zaten kendileri de Kag ve Sagay'lar Icertslnde erlmls gibidirler.

Bununla beraber 2000'e yakm olmak uzere mevcudiyetlerini- mu.hafaza etmlslerdir, .

5. Klzlllar

Bu kiigtik Tii.rk boyu Yus bozkirmdakl Ak ve Kata YUs or.

manlan boyIarmda oturmaktadirlar, Kag Ttirklerinin komsularm.dandirlar. Kirgiz, Teleut ve hatta Yenlsey-Ostyaklan karrnasm.

dan tiiredikleri iddia edilmektedir. Sayllan 20.000, kadardir, Ko-

nustuklan agis Hakas Tiirkgesinin 4. dah olup, Sagaylannkinden

.ayrilmaktadir Ka.g'larmkine yakmdir,

6. ~orlal'

Vaktiyle W~ Radloff'un bu ad altanda topladigi TUrk boyu,

Teles g6lii He Tom irmagmin c;rkl§ sahasmdakt. ormanhk daglar.

d~ cturmakta idi. Toplu olarak bunlara, AitaylI'laI'la Teleut'Ier ve

Kara - Orman Turklerl; ~or adim vermislerdlr, Kendilerince be-

nimsenmis herhangt blr ozel DOYveya soy ad! mevcut deglldir. Da.

ha fazla kiyilarmda oturduklan rrmak adiarim, etnonim olarakkabullenmislerdtr. Mesela: Pisas-Kisl: Mlras-Ki§i; Tom-I.ci§i gibi.

Mu§terek bir diyalekte sahip olduklarmdan Radloff''ca da ;;lor adi

altmda toplanmistir.

~or'lar, ekseriyet1e tipki Sagay'lar gibi, huyi,ik koylerde yasa-

makta~lr lar." Dag;l lk" sahayi i§gal eden Ttirkl~r dl§mda, ayrica btr

kisim Turk halki Kuznetsk cevresindekl Alatau'n (Ala-clag)- kuzey

eteklerinde, Tom irmagimn bah kiyilannda oturmaktadir. Rusla-

rm "Kuznetsk - Tomsk" Tatarlan adim verdikleri bu etnik zurn-

reyl, yanlislikla f?ol"lardan sayaniar da vardir. Bunlarm arasmda

Vl, Radloff da bulunmaktadir, Klrglz'larm teslri, §oi"larm oz men-

§einin tayininde bir ipucu olabllir.~orlann nurusu -20,000 kadardir. Edeb:i: bir yaz; dlline sahip

olmamalarma ragmen, gecen yuzytl ortalarma dogru agtzlarr. ken.

dilerini hirrstlyanlastarmaya eahsan Rus misyoner _papazlart ta-

ranndan arasnntmaya baslanmistir; ilk i§ oIarak ~or dlyalektiyle

bir sure, hirlstlyanhga ait dini eser .terctime edllmls, yahut cia

yazilmistir. ASlI dil y6niinden_ deger tasiyan N. P. Dtrenkova'nm

"~or rolkloru" adli, bu agiza ait malzemeyi iclne alan eseridir.

f;or agzl, diger Blblrya Turk aglzlarmda oldugu gibl, zengin

bir sozluk servetine sahiptir. Bilhassa "avcihga" ve umumiyetle

"Av ktiltii"ne ait olanlari dikkatimizi cekmektedir, Biittin Altay

Turk boyla.ri l,livelerinde ve ag1ZIarmda gorulen zengince 'tM:ogoi~

ca" unsurlar burada da vardir,

Tiirkleri alimlerinden Prof. Katanov Ise bunlan, Minusinsk 'l'atal'-

larmda.n saydigi halde, dlgerleri bu etnik adi, butun Abakan Turk·-

lerine tesmil etmislerdir.

ge§itli soylara aynlrrlar. t~lel'inde Altay Ti.i.l'klerinden olduk.

janni belirtehler de vardir. Yel'le§ik hayat surmektedirler, Bayila-

ri Y i.iZ de 2 artisla 12.000'in ustundedlr,3~ Ka~Iar .

'Abakan vadlsinde oturmaktadrrlar. Qat ve <;ohm eivarmda

oturan boylarla bir g r U l ; > teskll ederler. Vaktiyle Yenisey'in bit

dali olan Kas irmagt boyundaoturmus olduklarmdan kendllerine

Kaas kabile adnu vermlslerdir. Gercekten de,daha XVII, yuzyil

sonralarmadogru, -Irtl§ havzasmdaki bazi Tilrkboylal'l, sirt bu-

ralari iskal'l etmeye' kalkisan ruslarm baskrsi ile, Tomsk. sehrinin

kuzeyindeki Yenisey irmagma dogru sikrstmlmis ve surulmusler-dir. Eu yuzden, bunlann miihim bir krsrm, Krasnoyarsk'tan epey.

ce uzak olmak uzere, Kag nehri kiyilarmda yerlesmeye mecbur

olmuslardrr, KlfgIzlar, Abakan vadlsinden cekilince, bu TUrk boy-Ian Yukari Yenisey'den gUneye dogru Inmislerdir. Fakat, esas

TUrk kitlesi Abakan'la Askis'in kuzeylndekl YUs arasmda kalmis-

Iardir. i§te bu Turk toplulugundan turemis olanlar, kendilerlne

Kaas adirn vermlslerdir.

Castren'e gore K~'lar, vaktiyIe aym adi tasiyan irmak havza-

smda yasarken, yapilarmda miihim yer alnus alan Ara _Tiirklerl

He blrlesmlslerdtr. Soylan arasmda Klrg1Z -ve Tuba'lar da bulun-

maktadir, Qin topraklarmda yasayan Matur'lar da kendllerine Tu-

ba kavim arum vermis olduklarmdan.. Kag'laria kansan Tuba'Ia-

rm,bunlardan bir boltim oldugu zannedilmektedir. Bununla be-

raber Kac'lar oz Tilrklerden sayilmaktadrrlar. Kag agz; sagay'Ia.

nnkine yakindir. SaYllan 20.000'in ustundedir, .-

4. Koyballar

Kendilerine Tuba admi taknnslardir. Oturduklan saha ute

lrmagl boyu He :Abakan'm sag kiyisidrr. Karagas ve Koybal Ti\rk

boylan Uzerindeki arastirmalarr ile tanmmis olan Castren'e gore

Koybal'lar, esas 13 soya aynlmaktadirlar, Ta§ldlklan adlarm rna-

hiyet ve yapisma bakilaeak olursa, i<;lerine Yenisey -Ostyak'lan

ile Samoyed'ler de karrsrmstir. Hatta Castren kendisi, vaktiyle

bunlarrn §iveletinde bolca <Ostyak ve Saitioyed'-unsurlannl kullan-

drklarma-sahrt- ohnu§tur, Aym zamanda Patkanov'la Latkin de,

Koybal'larl Tiirklei;lmifjSanioyed'lerden sayrmslarsa da, bubir zor-- lamadir ..fi\iveleri Sagayve'KaQ '~glzlari -kati§"m.astp.darl'·tiiremi§trt.

\ 0



Blrlncl B(j lf im - II I Abakan Ti irk led (Hakaslar )4

~================================

7. Kamasinler

iS63 yilinda Karagas'lar arasinda lncelemeler yapan W Rad~loff, Kan irmagi yoreslndekl Karagas'lann beslernekte olduklari

Ren geyiklerinin, agir kayiplara ugramasi uzerlne, Biryuza'nm C;l-

kl~ havzasma gog ettiklerini 6grenmi§, ve dogruca bu sahaya y a -

nelmi&tir, Fakat bu sefer ourada yani Krasnoyarsk eyaletinin(Kr-zllyar) Man ve Kan irmaklarmm list kiyilarmda, Kamasin koyleri-

ne raslamistarvBunun uzerine Radloff, bunlann Orman-Kama-sin'leri olduklarrm ve kendilerine "Kangba§l" yahut "Kanmaji"

dediklerini tesbit etmistir, Hakas muhtar eyaleti cevresine dahil

olmayan Kamasin diyalekti, sirf niifus azlIgl dolayisiyle, gerekenonemi tasimamaktadir, Diyalektleri Kag'larmkine daha yakmdir.

8, ~ohm ve Qat Ttirkieri

Obi rrmagmin sag kollarrndan Cohm ve Cat nehri boyunc1aoturduklarmdan bu adi almislardir, Oturduklan ve yayildiklari

Saha Yus bozkmnm kuzey-bati tarandir, Ruslarca "Meletskie Ta-

tan" (Meletsk Tatarlan) dlye adlandmlmtslardir. Patkanov'laAristov, bunlari bir taraftan Irtl§ ve Baraba TUrk boylan lie, di-ger taraftan da Teleut ve hatta Ostyak'larla Samoyet kansrnasm-

dan vucuda gelmis boy olarak g6stennektedirler.

Aglzca Uygur-Oguz §ive grub una girmekle beraber, fonetik vegramer hususiyetleri bakimmdan diger Turk boylanndan ayril-

maktadir Iar,

lerek bayram yapar, kutlama torenler tertiplerler. Misafirlere ki-

miz ikram edilir, bu arada kurban kesilir, Aynca bu "toyda" ge-lecek YI1bayramma mahsus kurban da secllir ve renkli §eritlerlesuslenlr. Kurbanllk hayvan ya bir ktsrak, ya da bir aygirdrr. Dini

meraslrnden sonra yemekler yenir, cirit oynamr, guresler yapuir,ge§itli turkuler soylenlr,

Evlenme .gomrne vesaire hep l;laman dinlne ve geleneklertns.gore yapihr, <;algl1an arasmda Kobuz da mevcuttur. Aynca kanu-na benzer "Tyattagan" adll ozel bir aletleri de vardrr,

Abakan Tfuklerini, dogudaki Turk boylarmdan ayiran bash-

ca hususiyet, destan nevinden edebiyatm zengin olusu ve kahra-manlIk efsaneleri He maceralarm;: manzum bir sektlde anlatilma.sidir. Ozanlara karst Ievkalade buyiik baglrliklan vardir.

ntnLtYOGRAFYA

O. Pritsak. Das Abakan - und Culymtiirkisclle und das Sehnrlsehe, PltiloI,

Turcicae Fundamenta 1959, s. 598·641: S. D. Nominchanov, Rus" Hakas li'tgati.(rusea), Abakan 1948: W. Radloff, Proben, IX; F. Kopr0!G, Abakan Tijrkleri,

Turk Amaci I •. sayi 5, istanbul 1942. s. 204· 20B: N. N. Kozmin. Hakast, Irkutsk

1925. X, s. 135 (bk. A. Ca fe rog lu, Ti irk iya t Mecmuas i n, 1928: s. 522- 523): W. Rad-loff. Aus Sib!rien (Sibirya'dan I - IV, 'Ahmet 1'emir terc timesi , Mi ll i Ei:ti tim Ba-

kanllgl .yaymlarmdan, Ankara 1955, l!.l56: Aulis J. Ioki, \Vorterverzeichnis der

Kyzyl. Sprache, Stud. Orientalia, XIX. 1953, s. 1 - 48; M. Cast ren, Ve rsuch e inee

kolbalischcn und karagasslschen Sprachlebre nebst \forterverzeicnnis, SPb. 1857;

N. Baskakov, Turk dilleri (RuB.), 1960. s. 197·208: N. P. Dr renkova , Sorskiy

Fulklor , 1!HO:1. I. Zarubin, Sovye t Sosya ll st Cumhur iye tler Birl igi ha lk la rt saymu,

Leningrad 1927, s, 35 (rusca) : Die Volker des Ostraumes, Berlin 1942, s. 30: A.

Dulzon .. Cullm Tatarlan ve dilleri (rusca). Tomsk Pedagoji Enstitiisii Dergisi L'(~

1952: W. Radloff, Phone tik,

I·

=1 =

**Boylece Abakan, Sovyet Idaresme gore ise Hakas muhtar eya-

lett Turkleri, cesitli boylar karmasmdan tureme bir Turk toplulu-

gu olup XVII. ~XVIII. yuzyillarda Kirgizlardan bosalan Abakan

vadisine yerlesmislerdir, Uzun birlik ve musterek hayat, aralarm-da a§agl yukan musterek bir diyalekt vucuda getlrmistir. TUrk §i_

veleri tasnifinde Uygur-Oguz 'I' iirkcesi bolumunde yer almakta-dirlar.

Killtur bakrmmdan bati ve dogu gruplarma ayrilirlar. Bu. bil.hassa mesken ve sanat sahasmda kendisini gostermektedir. Ina-m§ ve milli ya§aYl§bakirmndan lse bir butunluk teskil etmektedir-

ler. Vaktiyle, hiristiyan olarak telakkl edilmekte idilerse de, ger-

t;;ekte ~amanisttirler ve bu dine bagh merasimlerini yapmaktan

!_;ekinmezler.Nitekim Abakan Tiirklerinin "Tyas Tayi" dediklerl

dtni bayrarm, Kag'Jar tarafmdan Ha.ziran aymda yapilmaktadrr.

Bu bayramda kom§u boylar~e§itIi topluluk haHnde bir araya ge-

15



tkinci BOllim -, I. Diljfu:~TiirldstanTiirkleri 17

tKINe1 _BOLUM

rril§ olur, Etnik bakrmdan. halkrn % -90'-1 tamamiyleTUrktUr.Ba~F

.Ilehh'Ieri Ururnci'dlr. §-ehrin nurusu 200.000'i a§kllldll·.~_!

Dogu Turkistan'a i::;uyuk bir ustunluk kazandiran 'jeopolitik

durumu, tarin boyunca _<;e§itl.iyonden gelen gor; dalgalarmm -yer-

lesme ve tasma dumenint saglamis, etnik deg'i§melere sebep oImu§:

tur, Nitekim XI. yuzyilda Tacik adi altmda guneyden gelen a1:

,(~uk;;aonemli bir kavim dalgasr, Hotan, Kw;a, Yarkent ve Ka§gar_

havansrne yayilarak, kisa bir zaman sonra yerli 'I'urklerin iceri~smde, i.z ~ile rnrakrnadanerinii§, kaynasrrustrr. Bu suretle, t~rnl,boyunca durmadan devam edegelen cok <;e§itl i mtlletlerin, go~

yolunu ve ger;;it.kavsagmr i§gal etmts olan bu sahada yerle©m.eye:cansmalan, ne §ekilde 01u1'S8. olsun, hit; bir vakit Dogu Turklstan'l,.

Tiirkliigun anavatanhgmdan alakoyamarmstir, 0 kadar ki, yuz~yillar boyunca koca kuvvet ve h~tta devlet haltndeki <;in, Mogelve HUB rekabet ve saldrrganligr, 'I 'iirku oz anavatanmdan kacira.marmstir . .Aksine, gok agrr kim bahasma ve kiiltur kaybina mal

olmasma ragmen, her zaman dlrenilmis, Istilalann ucuzca atlatll~

rnasma s;all§llmH~tn·. _plkenln, gercek sahiplerinin Tui:"kler olduguher vesile He dosta ve du§manahtssettil'ilmi§th:. ' -.

~ _~ I

Niteklrn VIII. yuzyrl ortalarina dogru, 'I'ilrk-Uggur devleti bu-

rada kurulmus, yuzYllllk omru boyunca Tu.rkIiige\ berek,etlitJtrkultur mirasi bmtkml§tlr.IX. yuzYllda Ise saha gocebe Kfrg1Z

Turklerintn eline gecmis, daha sonralart biiyiik Magol istila ve

ayaklanmasnun cemberinden 'ge~irilmi§tir. XV. XVI. yuzyillarda

~e§it1i slyasi olaylar neticesinde. kisrnen QinIiler, kismen MogoIlal:

tarafindan idare edtlen bQlge~~«alti sehir» havalisine, yani:: Ita;,§~

ga~', Yarkent, Yengi-Hisar; Rotan, Aksu, _Kut;a havalilerine -kiburaya ayrrca Ka.ra-gehr'ihiIavesiylesoh eamanlarda (Yedi-~ehr»

adi veri1i:ni§tir:'_ aynlmistir ..

, XVI. YU_ZYlldansoma Hokant Hanllgludan kopupgelen bit

kl.&lill Ozbekler de .buralefda yerlq:lp kalmislardir. XVII - XVII.I,y0.zYlllardv, isesaha oat! lV1ogo11annm elme ge9h1i§tir . Nihayet

XVII. yiizyilda sahanin iclare hakimiyeti Qinlilere gecince oil" kl~

sim yerlt Turk .kitlesi zorlaIlt navzasma gog ettlrllmls ve burada

«Taranci» kavim aduu alnnsur. Sahanm asil Turk halklarmdanclan bu kavme "Tarancl" yani "ekinci" ad! Cungarlar taratindan

verilmistir.

Bununla beraber pogu Tftrkistan yerleslk halki, nedense mtis-

terek ve toplu bir kavim adi altmda birlestirilememisttr. Bir kisim

halk nedense ketrdine Ka§karl lk'lar, bir kisrm ise Yerhk'Ier Ho-'~

Tfu:ir.Kavimled -F. 2,

•

DOGU VE BATlTORI{iSTAN TURKLERi

I. DOGU -TURKiSTANTIJRKLERi-

Dogu Tlirkistan Turkliigti Orta-Asya'rnn gun gormu§ Turtstoplulugundan birldir. Yiizlerce _yildan bu yana degi§roez sahib]

bulund uklan bQ.yttk eografi. saha "tarih boyunca Qin I\1:ogo1ve Rus-

ya mustermekeclligintn amansiz hismma ugrayarak "~arki, Do-

gu, Qin Tiirkistanlan" veyahut da sevimsiz "Sinkiang, Sintszyan"

gibi adlar alrmstir, Gercekte ise·TurkWgtlri -eski ana vatammn ay-rilmaz bir pareasidrr. 1921 yih Ta§kent kongresinee, 'Dogu Tilr-kistan'in gercek tarihi mirascilarmdan sayilan ecdatlan -Uygurla-:

ra hurmetle, kUltui maztst zengin u y g u r .kavfm admm ahnrnasitercih ·e.dilmi§ ve bu 'ad bu _gun' bllim alemince de benimsenmistir.1933~34 de ise milliyetel ve istiklalci mucahttlermtn azlmll ve

kahramanca tesebbusleri netlceslnde milli istikla:H Win edilen Do-

gu T-urkistan, kisa bir zaman lcin o1sun <;in istdlasmdan kurtul-

mussa cia, maaleset sonunda dey kuvvete karsi dayanamarms, bo-

yun egmeye mecbur olmustur,

- Cografi durumu Itibarlyle Dogu TUrkistan, kolay kolay geclt,

vermeyen, yuksek daglarla cevrilmls bir kaleyi andirmaktadrr, Ta..bit simrlari, yalnrz bugun bu ad altmda Qin topraklanndan sayi-

Ian arazt parcasmdan lbaret olmayrp, kuzeyde Sayan daglanmn

guneyinden baslamak suretiyle, aym istikamette Altay daglanm

asarak Tiyan§an'lara iner. GUneydogu yonden ise Cungarya uze-rinden Hami veya Komul'a kadar uzar, Saha: Bah TUrkistan, Dl§

Mogolistan, Atganistan, Pakistan, Hindistan ve <;in'Ie cevnlmis-tiro

Yii.z Ol<;iimU 1.800.000 ktlometrekare olan Dogu Tlirkistan,

1955 yilmda Komtinist Qin Idareslnln baskisi He "Sinkiang Uygur

Muhtar Eyaleti'. admi alrmssa da.igarcekte Qin'in alelade blr eya~

letlnden baska bir §ey degildir. 1953 yih sayimma gore sahanm

nurusu 4.874.000 ki§i olmustur, Aradaki 13 Y l 1 1 1 k yii.zde .2artisi bu

sayiya ekleyecek olursak, Dogu Turkistan'm nutus 6.000.000'u af,i··



I a TUrk KavimIeri ikinci Beltim - I.' "DoguTiirkistan Tiirkleri J.9

kantllk'lar, Endicanllk'lar ve saire gibi sun'i adlar vermegi tercih

etmistir.

Siyasi tarih bakimmdan Dogu Ti.i.rkistan, uzun hayati mud-

detince, kanh istiklal mucadelesi savaslarma katilrms, milll kul-

tur ve yasama hakki ugrunda agir cileter cekmistir . yin, Mogolis-

tan ve Rusyagibi iig dey devletin gur;; denernesi mahiyetindeki

rniicadelesine hedef olmak, dogrusu bir millet icm, kolay kolay

hazmedilecek olaylardan sayilamaz. §ayle ki, son yuzyil icerisin-de 400 (dart yuz) defa isyan edilmis, Turkluk §ahlanml§, fakat ne

yazik ki bu hakli baskaldirrnalann hepsi hanli bastirmalarla neti-

celenmlstir, Tsin yani C;in hakimiyetinin Dogu Tiirkistan'da »eKansu, :;>ensieyaletleri uzerinde kurulmasi Icin yapilan kanh ten-

kil hareketleri ve inamlmaz tazyik ve baskilara karst milli istiklal

mucacelesi, TurklUk hesabma eihari slyasi tarihinde serefle yeralmis olaylar arasmdadir, Yuzlerce; binleree yabanci dilli ciddi

arastirmalar ve tarihi eserler, bu insanlik disi mezalimi nefretle

ele alnus, aciklamistrr. Orta-Asya'mn unutulmaz mucahidi Ata-

irk Gazi Mohammet Yalmb han Badevlet, Osmanh lmparatorlu-

gu yolu ile yerll Islam' kutlesinin korunrnasi ugruna dirayetini

kullanarak Sultan Abdtilaziz adma "camilerde hutbe bile okut-

mustur. 14 yllllk mUstakil Yakub Bey Devleti C;inlilerce bastm-

hnca ceza olarak Rusya-Cin go z doymazhgi ve istilaClbgl rekabeti

karsiligmda, Dogu Ti.i.rkistan'a mazisini unutturmak-amacfyle,sahaya yince "Sinkiang" yani "yeni mustemleke" adi vertlmistir.

Bugtin bu saha Ttirkltigii, soziin tam manaslyle C;in istilasl altm-

~a Inlemekteyken az bir kismi da sovyet esaretindedir . ,

"F ransa'dan iki bucuk defa, Amerika'nm en buyuk eyaleti sa-yilan Teksas'tan iki de fa buyuk olan Dogu Tiirkistan, Gobi colu-

nun verimsizllgt dolayisiyle, kendi milli kulturunu, daha fazla, sa-

hibi bulundugu cesitll sehlr merkezlerlnde toplamaya ve gelistlr-

.rneye cahsmistrr. Etnik yapi bakimmdan: Uygur, Bart-Uygur; Ta-ranci, Kazak, Ozbek ve saire gibi oz §ivelerine bagh TUrk boylari-

mn, c;e§itli merkezlertntn nurus aglrlIgllll teskil etmeleri, Dogu

Tlirkc;esinin dagilmasmda ve b61gelenmesinde oldukca tesirh 01 -

mustur, Zaten tarih ve klasik edebiyat bakimmdan da Ka~gar,

XV - XII. yuzytl gectci Islami devir TUrk dili, €debiyatl ve umu~

miyetle Turk kUlttiru merkezciliglni uzerme almis; ilk Turk dili

Iugati ve grameri burada yazllml§, ilk edebi §iir ve nesir mekteb-

leri burada kuruImu§tur. Turk kalem tutarlarmm olmez eserli

§eyhleri: Ka§garh Mahmut, BaJasagunlu Yusuf Has Hacip, Ebu

Abdullah el-HQseyn Ka~gari, "Turkistan tarihi"nin yazan Mec-

dedin Muhammed ibn Adnan, Kasgar sehri tarihini yazan Huse..

yin el-Alma'i ve saire hep bu eskl mill1 kUltiir mazisinin unutul ...

maz sahstyetlerl degerindedirler, Kurmus olduklan tarih~ilik rnek,

tebi son zamanlara kadar sonmemis XIX. yuzyildaki mllli hareka,

ti ve istiklal milcadelesini tescil ederek 'padi§ahmdan en basit kl-

sisme vanncaya kadar herkese hakkmi vermekle, Dogu TUrkistan

istiklalcilik harekatimn namus borcunu odemislerdir, QiinkU bu

yiizytl Dogu Turklstan'i, dunya siyasetlnin bilhassa Uzak Dogu.

nun bir nevi gozum noktasim te§kiletmi§tir. Herkesge Uzak Do-gunun fethi ve nutuz teslri altma ahmsi ancak bu yolla kabil icli,

Frrsat da zaten zuhur etmlsti, Ona gore yavas yavas sonmektsolan Qin'in rnirasciligma talip olanlar arasmda, her Verde glkl\lt

arayan mustemlekeciTngil tere, sahanm kornsusu Istilac; Rusya,

din bag'lIlIg'l yonunden de osmann .lmparatorlugu bulunmakta

idiler, ingiltere ve Rusya sozde yerli halki 9in'in vahslyans ten-

killerinden, baskismdan kurtaracak, i.i.Ikeyeyenl bir hlirriyet ve

1§1ksacacakti. Fakat ortada karst koyan ve milli istiklal] elinrie

tutan, Dogu Tlirkisbin'l 'tam istiklal! ile yasatan Yakub "Bey B e -devlet gibi bir Turk· devlet adamibulunmakta idr,' Butiin gueunu,

halk arasmda genls yankili 'destanlar yaratarak milll istiklal mu-cadelesine yoneitmi§;c;a~in -yerlt 'tarihgilerinin ise sal"llmasma: v e ~sile teskll etmlsttr, Bunlardan halk 9ag1n§ma" uyarak '"yeni DoguTurkistan tarihciliginl 'yaratanlardan bid olan Hoca Ytlsuf'un."Camiu't-tevarih"i tamamiyle "milli tilkiiye uyarak, milE Istiklal

harekatim idealize' etmeklekalmamis, hareketin basi buIunan Ya-

kub Beyi halka Ilder verehber :ola~'aktal1ltml§tlr, ' .

Aym yolda sahamn ·diger bir tarlhcisl olan Muhammed Alyam

da yurumustur, Bu tarihcl Hotan vahasi.kurtulus harekatmiese.

rinde belirtirken, idari kabiliyetve yigitlikle yapilan kahramanca

savaslan, hep Habibullah Hanla _ogullanna maletmektedir.Eser

bastan sonuna kadar kurtulus "veistlklal hamlelerini 'I'iirkliik icin

bir ovunme vasrtasi olarak kabullenmlstir, A.;.agl yukan ayru ka:·

rakter ve mahiyetteld Mella Musa'nm "Tarih~iEminiye" sl de ta-

mamiyle milli kurtulus mucadeleslnl izlemis, istilacllrgl nefretle

tel'in etmlstlr.

Boylece kanim esirgemeden mill! kurtulus savaslari Ile, ma~nevi istiklalciligi elde tutan Dogu Turklstan Ti.irkltigu, elbette rnu-

az?am kuvvetlere kar~l koydugu ornek mticadelesi He yapayahuzve desteksiz blrakllamaicll. SahanIll idare licler ve rehberleri hep

gagm c;e~itli, uzak ve yakm bu.ttin Turk islam i.ilkeleri ile temasagiri§mi§, Orta-Asya hanliklan tie, ba§ta Hokant Hanilgl olmak

•



•

Tfu.k Kavimleri ikinci BOliim - I. Dogu Tikk istan Tiirkleri

< = = - = = = = ~ ~ ~ = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = ~ = = = = = = = =

uzere, sun bit munasebet kurmuslardrr; Yeni nesil ise btiyiik bir

hevesle Tiirkiye'ye akin etrnege baslamistir, Koca osmanu tm-

paratol'lugu lse sahanm hayali hamiligini uzerme almakla, milli

llareldtr kamcilamaya yararbir vasita olmustur. Halka kadar in-

<1Jri1enbu katde§ ve din himayeciligi, guph;siz yerli TUrk edehi-yatmda tesirsiz kalmamrstrr, Yukarrdakt tarihcllerle beraber,

Mahmud-.bek'in "Yakub Han Atahk'm tarihi" adh ku~ii.keseri de

nuneviden olmustur. .Dogu Tiirkistan'm, "Altun Yanik" un vatani olmasma rag-

men maaaleset bugunku anlayrsmuza uygun klasik yazili bir ede-

blyatl yoktur, Saha .daha fazla zengm.natk edebiyatt He manevl

olarak beslenmegl tercih etmlstir. Bununla beraber XLX. yuzyilortalarinda ya§s,ml§ Mualla Bilal'Ia Seyid Muhammed Ka§i gibitanmmis §airleri de yak degildir.

Bu suretle milli edebiyata kar§l ilgi ve tcttmai hayat gele-

neklerl hig de ihmal edtlmemlstir, Nitekim Dogu Turkistan'in so.~~

yal hay at unsurlarindan blrl sayilan "Mu§rab" toplantilarmda,

gell<; neslin kultiirlu yetlsmest icin terttbat almmistir. "Masrab"

aslmda uzun kI§ gecelerlnde gem; .otuz kiljiden, kendi.deylmleri He"Otu.z ogul' dan, ibaret olup Rabguzi, Cami, Firdevsi gibi tanm-

nUl} Iran, Arap ve. Orta-Asya Turk yazar ve §airlerinin eserlermi

okuyarak manevi konularda VB kulttir _sahesmdaki eksikliklerini

bertarafetmege cahsan meclislerdir, Bi1hassa Ahmed Yesevi'nm

manevi tesiri Gok buyuk idi. Basithalk tabakasi 18e,maziyi bal-

landrra ballandira hikaye .eden meddah "=meddal" lar tarann-

dan t~rbi.ye edilmekte idi. Bu suretle Dogu Turkistan halkmm mil-

n olgunlugiinda ve yetismesinde '-Ma§rab" la "Meddal'; mekteple-rinin unutulmaz rolleri olmu§tur.· .

Dil .arastmlmasi yonunden Dogu-Turkgesi, bugun Iyice i§len-·

~u.t§sayihr. Gegen yU_ZYlldantibaren,dikkatle .toplanmaye basla-nan halk ed,~biyatI,folklor He diyalektoloj! malzemesi, gerceklig!

ve zengin1igi nispetlnde, bircok Avrupa bilginlert taranndan ete

aimml§ ve l§lenmi§tir. Ilk arastmcisi bulunan Pantusov'un topla-tl1g1malzeme dismda, son zamanlarda Isvec 'I'i.irkologlarrndan G :Jarring'in c;;okverimli ve erneklt cahsmalart sayesinde en yi..W...sek:

seviyeye ulastmlaustar . Birbir i ardinca yorulmadan bu yolda (,,:a11-

sanlar arasmda sayg1 He amlmasi gerekenler J. Klaproth, W. Rad-

loff, Katanov, A. von Le Ceq, T. Berezln, K. Menges, Malov, Jar-

rinS', J.Kunos, G. Raquette, E. Rossi ve F. Grenard gibi bilgtnler-

dir. Bunlardan bilhassa O. .rarrlng, Dogu-Tiirkc;;esi'ni, mukemme-

len vakif oldug-ua.jpz hususiyetleri uzertne c;e§itlibolge aglzlarm:a

ayirmaktadir. Bu btlgine gore Dogu-Turkces; aslmda Dogu-Tur-

kistari'da konusulan Turk diyalektlerini tumu Tle toplayan bIl'

deyimden baska bir sey olmayip, bir nevi cografi karakter tasir,

Buna gore de Dogu-Turkgesi SDZU,dtle verilen bir deyim olmayip

sadece memleketin dogusuna aitti r. Ona gore 'de Raquette, Shu\ \ ! '

'gibi bilginler bu noktadan hareket ederek, geri kalmis TUrk §ive-

lerine verilen 'Turkish' deyiminden. kacmarak, bu .saha Tilf.kge.'ili

i~in Tu r k iV BEastern Turki if'adelerini. kullanmislardir. Zaten

'I'urki deyimi, yerli 'I'urk halkmin da, seve seve benimsedigt bil'

deyimdir, AgIZ karekteri .basrmmdanbolgelesmls Dogu'I:urb;ci

aglzlan dasunlardir: 1. TUl'fan agzl,. 2. Kusa agzl, 3. AksuagZtj.

4. Kasgar agzl, 5, Yarkend agzl, 6. Hotan agzl,Lobnor -agzl. Bit'-

blrinden filolojik ve utak. tefek fonetin yonlerden aynlmalarms

ragmen, ashnda buttin 'I'iirkistan TUrk .agrzlan .mu§terektir:AY·rilik tamarnlyle zcraki ve siyasidir. Turkistan'r ancak .mustemle-keciler ayirmaya cansir, ona c;e§itl i adlar verebilirler. Bizce ' 1 ' 0 . 1 ' «

kistan butun Turklugun Anavatamdir.

B iE I.. IY 0 G R A F Y A _/-,

Mehmet Emin F.hi~l'a, ·Dog.J._.Tfir:>. is iall ,m hiirriyet dftvaS1---v~Cin stYasctt,

istanbul, 1954; Amac Karahcca, Dogu' Tiirki>iian, Istanbu l, 1960:." A .. Caftiro$N.

' . i . ' i i i · l , Dill Tarwi, Il, istanbul, 1964;S, E. ;Malov, Uygw.-i>l!:iy yazik : = = Uygur inlt

1954; S. E. Malov, -Uy?;ul'sk ie nareeiya Slliszya!ll'l.= 'Sintszya'll Uygur ~i\'{)Ietii

1001; G. Jarring, Materials to the KllQwleuge -of Eastern Tul'ld, I - I V, J ; u n d \

Hr46-1951; lVt Alleva, Uygu r masallarmm tophmmasl; yay:mlanmasrve l.ll'&§!i.F

masr msseleslne dai.l' (rusca), Truro Se!1iora. Voswkovede il lya , Alma· Ata , l!},;t!

;. 172 -l~O; I( H. Menges, Glsssar zu den volkskl!udlichen Textcn ~us 05t-Tat"

kes tan, Mainz , 1955 (Akademi yaymlarindari) ; ·S.~E. Malov, Yasik jel trh Uyguru' i;

'= San -U ygnrlarm dill, Alma -A t.a,1957; Uygu~ el edeblyat parclliri, ~i'e3k()1l:,

1930; Uygur el edebiyah, Tesken, 1934; UygtlI hem, edebiyatI, Alma - Ata, 1936

ve 1949; Radloff, 'Prcbea, VI. 1886; G. -Jarring, An EagternTnrk i~ ~ng iish Di&

Iect Dictionary, Lund, 1964; D. L Tihonov, Tarini Uygur e]yf!7.J1la1an, U~. Z a P '

Ins t. Vostokovedov, 1954, s . 146-175.



tkiDci Diiliim - II. Bab. Tiirkistan Tiirkleti 2 3

II. BAT! 'l'URK1STAN TURKLERi

rnek uzere basmistir. tste bin yildan bu yana dertli basim 'I'iyan,

§an'lara yaslayan, govdesi ile but un Bati-Turklstan'i kaplayan,

ayak uclarim 'I'urkmen bozkirlarma dayanan bu tarthi azametli

Turk devleti, Rus Istilasma ugraymca, basi Ktrgizistan'a, govde,

sinin bir kismi, guya Turk degilmislermis gibi Tacikistan'a, ayak ...

Ian 'I'tirkmenlstan'a ayrilmis, bu suretle heybetli Turk istlklal hey,

keli, maalesef yaralanmistir. Ameliyat cidden cok ugursuzca 01:mustur.

Halbukl Rusya eslri ve mahkumu milletler arasinda, en geeesarete boyun egeni magrur Orta-Asya TiirklUgU olmustur, Uzunmukavemet ve dayanmasina ragmen, nihayet Carl1k Rusyasi or-

dusu tarafmdan kusatilarak, parca parca Rusya'ya eklenmistlr,

E§it olmayan kuvvetler arasmdaki Tiirke has bu olurn dirim sa...

vaslan sonunda: 1864'de TUrkistan, Auliya-Ata, <;imkent; 15 Ha-ziran 1865'te Taskent; 1866'da Hocent, Ura-Tepe; 1868'de Kette-

Kurgan: 1873'de Hive hanhgi He Buhara tabl devlet olarak, Rus ..ya'yailhak edllrnistir, Bu iki son hanliktan Buhara 1920'de bir

araltk Sovyet Cumhuriyeti Han edilmisse de, 1924'de derhal ilgaedllmistir. Bir kisim -arazisl TUrkmenistan'a, bir kismi 6zbekis-

tan'a bir kismi da Tacikistan'a verilmistlr. Fakat Carllk ve Sov-yet Rusyalarmm BatI-Tiirkistanma karsi yurUtttigu pareala ve ha.;.

kimiyet stir politikasma, hie bir vakit TUrkistan 'I'iirkii boyun eg-

mis degtldlr. Aksine emsaline az rastlanan tarihi mucahitlik vekahramanliklari Ile, Rusya istilasina karsi dlrenmls, yillar boyun-

ca savasmis, herbir kans anavatan topragmi miidafa etmistlr.

Tiirkistal1-Rusya savaslarmdan TUrk milletlneaziz hatira olarak

kalan yigitler arasmda, "Orta-Yuz" hanlanndan l\bllay'm ahfa-

dmdan unlu mlicahit Klnesari'nm oglu Siddik-Tore de bulunmak-

tadir, Rus tarlhcisi N.. Y Pavlov'un tavsifine gore, Slddlk-Tore:

"Rus kitalarmm Tilrkistan seferlerinde Hokant, -Buhara ve Hiveordulariyle savaslannda bizim en biiyUk dU§mammlz olmustur,

Sultan Slddlk, Turan'm en bilyUk sahstyetlerinden blrldlr, .Bubozkir evladi ana sUtu ile birlikte bize karst olan diismanhk hlssl-

ni de emmis'Lbir ki§l olmustur. f;ahsiyetinde topladigi §ovalye-likle, Tiirkmen ve Kirgiz-Kazak suvarilert kumandanhgim da uh-

desine almrstir.

Ruslara karst istiklal miicadelesinde, milli miicahit ve kabra ..

--:tnaniardan asla yoksunluk cekmeyen Tlirkistan Tlirkleri igerisin-

de SIddlk-Tore'nin helal yigitlik siitiinden emen diger Abdtirrah-

man Attabaci, Polat Han, Evez Murat, Tlkma-Serdar, Yakub Bek,

Alimkul vb, gibi, dusmanmbtle takdir ettigi olmez fahsiyetler de

Orta-Asya, insanlik tarihinin kultur be§igi, TUrlt anavatantasmasmin ilk yerlesme menzili ve medeniyet merkezidir. -Ecdat';I.'iirk, cok eski gaglardan bu yana,burasml vat an edinmts, yerl i

1tiilWr yapicihgmda ve kurulusunda uhdestne duseni eksiksiz yap-

rrustir, VI - VIII, yUzYlllarda, Orta - Asyamukadderatml elinde tu-

tan buytik Gok -Turk devleti, sahipllglnt yaptlgl Batr-Turkistan

Demirkaprsr ile, dillere destan olrnustur, 'I'urku Ergenekon'a g o -turen, sembolik kurt da aslen bu iklimden olup, eski Turk tannla.

rindan sayilmistir, Turk medeniyetinin rnanevt kultur mahsulle-

rind en alan Dede Korkut'lar, lVIanas'lar, Alparms'lar hep bu saha

da dogrnus, beslenmis, TilrklUglin mazisini yaynus ve yasatrmstir,

Bugunku yaygm Turk dunyasinm manen ve maddeten baglandlg1

5z vatandir,

Jeopolitik durumu ile BatI-Tiirkistan, buyuk yollar kav§agl

ve ge§itlidil, klilti.lr ve medeniyetler teslrt merkezinde bulunmasihasebiyle milletler tarihinde onemli -rol oynamistir Hatta- VII.-

XII. yiizytllar arasi Maveraunnehir'le Horasan eyaletlert, Turklii-giin styasi tarihi baknrundan oldugu kadar, kultur ve medeniyet-

Iergeltsrnest bakirmndan da eok buyuk bir deger tasmustir. Bu iki

cogrart bolge adi altmda asil kasdedilen saha, Seyhul1 rrmagi ve

HOfi:1,san daglan ire HindiStan arasmdaki gents bolgedtr. Ceyhunla

~azar denizi cevresi de bu buyuk bolge igerisine rahatca almmak-tadir, . -

Baha, tarihi mukadderatma boyun egerek, (_;e§itlidinli ve dllllmilletlere geett yo1u-vermis, medeniyet1er carpismasma sahne 01 -

mustur, Fakat tarih boyunca TiirkIugUnden hicbtr §ey 'kaybetme.

mi§tir. Bilakis Amp Istilasi 'l'iirk1erce burada durdurulmus, btil-

genin ve halkinm Islamlasmasr, Tiirklerin bu dine girm eJerine

baglI kalmietar. Hatta Islam dunyasi hakirnlyetinl ele alan TUrk-ler, burasim siyasi srcrama ve atlama merkezi olarak kullanmis-lardir, Kisacasi, Tiirk dtinyasmm genislemesm ve medeniyetinin

milletIer kulturu arasmda saglamlasmasmda, Orta-Asya'nm ta-

rihten silinmez, cok buyuk bir degeri ve himmeti olmustur, 0 ka-

kadar ki, Turk, maztst Ile, kulturu ile, dili ve sairesiyle hep buraya

bagh kalmis, Harezrn, Buhara, Hive, Yedi-Su, Merv.Semerkant,

Hokant dernemts, hepsine Ttirkliik damgasim, bir daha stlmme-



, _Turk KaVllnleri·· [ ikinci Bolfun -·lli· __aif Tiirkistan Tiirkleri

vardlF. Her birr de 'ordu .kadar .kuvvetli .imanli ve inancli mucahit,

jdiler.Halk arasirida yarattiklarr §6hret Rusya'yi bile gileden~l-;

kartml§ olacaktrr ki,:_Turkistan Iatlhi Rus General! Skoblef, Tik-

ma-: Se:rdar'm halk arasinda kazanmis oldugu §i.:ihretten tiksine-

-rek. ,"Orta ~Asya'da ve islamlarla olan harplerde, biri i~in ad y-a~l"(1tmak ~·~6h:r'etsahibi olmak Kadar tehlikeli bir §ey olamaz.§;a.:,.

mil,':Kadl"M_olla" Abdulkadir, Nene'Saylp, Alimkul, Abdurrahman

AftabaCl gibi. Bu eski hatalan biz de mi tekrarlayacagiz? "I'ikma-

Serdar adi artik bahis konusu olmamalidir. Bu adi anmak resmen~a~a1z-'edilmelidir", .seklinde halka emirler vermis tir.

',"- ~B~tI,Tfll:1dsti.mistikJaJ mucadelesi, Sovyet Rusya istilasma

k li tr§i C iaaym §iddetledevanletrrii§tir: .Hatta Rusya boyundurugu

~lt.imLgirdikten soma bile, millimucadele aski bir turlu .dlnme

J T I l § : i<;te·"Basmaclhk",dl§ta rnilli istiklalcilik harekati ile, mah-

$.Um Turk halklarma ornek olmuslardrr. Bah 'I'urkistan bu su -

retle, 'tuilli Turk kulturu sahasmda oldugu kadar, 'Turk milletinin

i.n~S:takil ve hurya§amasl yolunda da, ecdat gelenegine uyrnus,vurmus, vurusmustur, - .., . . .- ,. '

-;'-' 1920 YIll RusyaiC ihtil~li sonunda, idareyi ele alan komunist

Idaresi, kenai R1.lsya,ig Idaretakslmati plaru ,i..i.zerine Batr-Turkis-ta-n'lpal'calaml§, Kazaklar, Karakalpaklar, Ozbekler VB Klrglzlaf·

s,ozdemuhtar ayri ayri bolgelere aynlmistar. .

<' ,1.: l(arakalpaklar _'

:' :A~allan itibariyle X - XII . _yuzYllfar Pecenek'Ierl ahfadindan.

Ulrlar. 'I'arihi .kaynaklarda' "siyah kUlahlllar" yahut sadece "ku~l~hlliai'" 'a,diyle gecmektedirler, xq-XIII.' yuzyillarda Krpcaklar-

1 8 . beraber Mogollara tabi olmuslardir, Altin-Ordu devleti icerisin-

~f(keildi etnik; hamur yap~si11l-,buldukt~n' sonra, XVI. Y(izyl1d~

$eyhuh. irmag; havzasmda,y~tle§ini§ler.dir. Bir aralik Kalmlk'la-

" tm akinlarma ugramislarsa dR, her. daimkendt varliklarrm koru-Y~_hi1n1i§lerdir.-Fakat tarlhi hayat gellsmeleri daha fazla Hive han,

l H ? ; _ ~akibetin,e QaglI kalm1§bl':Sov'yet idare sisterni ktirulunca, Muh-

~ar: ~arakalp~k Sq.~yeteyaleti o'l?-rak tamnrms trr, _Euzey, Dog~

ve Bahda Kazak, G-iiheyde is~Ozbek ve TUrkmenistan gibi, sozde

u~Sovyet 'I'ttrk Cumhuriyeti smirlari He cevrilmlstir. 1930'da K a · ' ·r :akalpaklar ·Kazakistan 'a 1932'de nedense bufikirden va.z·ge<,;ile-

llek-umumiRusyasilil:rlarr i<,;erisine, 1936'da Stalirt'intensibiyle;

muhtareyalet olarak 'Qzbekistan'a ahnml§tIr;' Yiizol<,;iimu 126;000

]fHometre:kare olup, 200:000 in ustiindebir nufusa sahiptir. Qe§itlib'61gelere' yaYllmlijlardtr; .Birklstl11 Afganistah'da yerh~§mi§tir:',-

25

. Karakalpaklartn tam manasi He klaslk bir edeb:iyatlan .yok-

tur, Buna karsilik, maziyadigarr, kahramanlik d~stanlan ile epik

eserleri vardir. Daha Altm-Ordu ..devrlnde tesekkul etmts _olan,

!~Koblan:", "Er Sain", "Er Kosay", "Alpamis" ve. "Kirk KIZ"gihi

epik eserler, bugiin bile zevkle soylenmektedir XViII, yuzYll,Ka-

rakalpak sairlert icerismde un salmis clan satr - "Jrau"lardan bi-

rtJien Tagay-Uli idi.~ijhretli destanci idi.. "Poskan el" = = "Par<,;,J.~

Ianmrs ell> adli destanindu sair, agH ve merhametsiz .akmlara ug;;

rayan milletlnin, umltslz ve insanhga kuskunacitarfa, .yeni VB,-"

tan aramakta-oldugunu ve bu hengamede, baba ve annesimn

yurttan yurda dolasmaya takati kalmadan yetim biraktiklan on-

Ut:;yasindaki zavalh Munaim adli -til" kizm macerasmi terennum

etmektedir, "At a Jurti TitrkistanPadl1 destan da, Karakalpak

halkirnn. g o r ; . ',ve muhaceret denilen zalim kaderiyle bil'le§tirilmi§

veJien Tagay-Ull sayeslnde Turkistan illerlne yayilmrstrr.

Tag'ay~Uh ile beraber milletlnt terennum eden diger .halk §R·

Irlerl arasmda: Berdah, Ajiniyaz, Kun~'loja, Ates = Ote§,gibileri

de vardir. ~air Berdan, Ali §ir Nevai, Fuzuli , Mahtumkulu'nun

eserleri tesiri altmda yeti§mif~ oldugundan, tipki muasm §air Aji-

niyaz gibi kahramanlannr-Dogunun unlu ve ie ; acan: Leyla Z i t - : -

leyha, ~irin,ZaJ, Rtistem, §ah-Sanem, Garip'Ierinden - almistir.

Hatta Ajiniyaz, §iirlerini Nevai tarz. ve uslubundayazmistir, Hele

g<.:ni§halk arasmda un salmis olan seksenlik gail' Kunhoja (1799 ~

1880), eserierinde sahsi hayatina yer vermis, "~opanI,-:-r"adh. §ii"

rtnde eobanlan, "Oraksilar": adh diger bir §iirinde m e - orak<;-11ananlatrmstir, ,.

. Nihayet satr Ajiniyaz Kosibay-Uh .(1824c- 1878). da "Ellerlm

bardi" =. "Ellerim vardr"; "l;\lktI [an" = "ylktl can", gfbt bir

cok yamk slirlerl HeKarakalpak sltrtnt renklestirmege gall§n11§tlf.

¢e§itli "bahsi = jrau" Iar taranndan, terennum edilen bu kabil

halk edebi nevileri, Karakalpak edebiyatma aynca bir zenginlik

vermtstir. Halka tarihini ogreten bu edebiyat<,;e§nisi, bilhassa;':r{oslk"lar, halk arasmda genls bir ilgi toplaml§tlr.·

.: Karakalpak sivesi iki' agrza ayrrlmaktadir, Klp<;ak~Nogay §F'

yeleri .grubuna .gil'mektedir. Kendine gore.ozel gramer §ekillerine,

sahiptir,~.

.2 , .. Ozbekler

;.. Bat! Tiirkistan'm 6z'veasil halkmdandlr. 'Tarih boyunca.sa-"

hamnkuzeyi, goc;eri ulus ve aller yurdu 01dug4 halde.gi ineyi: -ak~

sine yerle§ik ve kUlturlii -Turk halklarmm'yerle§tigi- m1111'ir va~

•



26 TUrk Kavimlerl tkinci Bolum - II. Bati Tilrkistau Tiir.kleri 2 7

tan olmustur. Tarihin gun gormus bir ulkesidir, Tarih boy~nca ts-tikiaIi .ugruna yapilan mucadeleler sonunda, Rus esaretme b04

;un egmege mecbur olmustur. Sovyet idaresinin ~~§it1i siyasi

ayarlamalarl ve ktrpmalari s~nun?a .~o~ye~ Sosyalist ?Zbek Cum-

hurtyeti olarak ilan edllmlstlr. Yuz olcumu 176.240 kilometre ka-

re olup, guneyde Termez yakmlarmda, Amuderya (Ceyhun) ~.lYI-

larmda Afganistan'la musterek smirhdir. Guney -Batida Turk-

menistan, bat! ve kuzeyde Kazak, doguda Klrglz, giiney-dog~da

Ozbekistan'm bagnndan zorla kopanlan Tacikist~n <?umh~nye:

ti simrlan ilecevrllmlstir, 1953 Sovyet sayimma gore osbekistan

m nutusu 8.106.000 ki§i olmustur. Alb yilhk yuzde 2 artist bu?.akatacak olursak Ozbekistan'in halkl 9 milyonu a§ml§ olur. Nu-

tusun, hie §iiPh~ yoktur ki % 90'mI, oz Turk evladi teskil et~ek-

tedir Sun'i aynlisla parcalanan Tacikistan, kendi ana kucagma

bagl~nacak olunursa cagurnsm ikinci biiyuk Turk devleti, tarihl

cussesi ve milll kli1turU, azameti He ortaya glkml§ olur.

Ozbek kavim acmmtureytstne dair, EbUl-Gazi BahadIr Han',

Inverdigl bilgiye bakilacak olunursa, bu ad 1340 tarihin.~ .kadar

Altun-Ordu hukiimdari Ozbek Han'm, kendi tebasma verdigi etno-

nimdir. Zamanla bu ad Orta-Asya Turk halklari arasmda gents

ragbet gormustur, Hatta §eybani Han'la beraber gUneye dogru

inen Ttlrk halklan toplu olarak, seve seve Ozbekligi kabullenmis-

lerdir. Qe§itli boylara aynlmislardir. 1stila idaresi, flrsattan fay-

dalanarak Ozbek Turkune: Sart, Kurama, Tacik gibi hig bir anla-

mi olmayan sozum ana milli adlar takmaya gall§rnl§, fakat tuttu-rarnamistir.

Milletleri, Orta-Asya TilrklUgi.ini.in bagrma goturen ve genlsOzbekistan eli gecidinin bekcilerl sayilan Ozbekler, yuzyillar bO-)

yunca dogu ile bat! arasmdaki kultur ve ticaret mubadeleslni te-min eden eski Turk boyundan olmustur. Bu cok elverlsll ve fay-dab temaslar sayeslnde Turk yurtseverligine ve terekkurune bir-

c;ok yenilikler eklenmistir. Nitekim XIII. yuzyil baslarma dogru

Orta-Asya'nm derinliginden kopuveren Turk-Mogol devri, ilk

hamtedckt ·Ylklcllrgma ragmen, sonralari kendislne mahsus ozel

bir kultiir akirm hallni alrrnstir. Harekat, SIr! garp toplumunun

sicagi sicagma gec;irdigi ortacag skolastik din tassubu devresine

rastlamis oldugundan, TUrklUk lehine olarak bir turlU hazmedt-

Iememtstir Hlndistan'dan Akdeniz kiyilarma kadar serilen 'Ie

govdesine Iran, Turan, Klpc;ak eli Ue,koca Rusya'yi alan Cengiz

tmparatarlugu, Dogu Icin muazzam bir prestij, Batt Icin ise sa-

dece nefret ve kin hisst unsuru olmustur.

Bu devir, Bati-Turklstan sahasinda yeni yeni §ehir ve kUI~

till merkezciliginln dogusunu ternin etmege yaranustrr, Ke§ §eh~

ripayitaht yapilmak istenmis, 9ahruh (1404 - 1447) hakimiyeti

zamaninda Horasan eyaleti ile Semerkand, yerlesik bir kulturmerkezi haline getirilmistir. Ulug Bey (1409 - 1449) genis imkan-

lar saghyarak, Semerkand'a rasathane kazandirrms, sonralari IS0

Herat'la kultilr merkezlyetcillgi rekabet ve cektsmectltgtne bas-

lanrmstar. Huseyin Baykara, bu nazik hususta daha atik davrana,rak Turk kultur merkezlerini Horasan, Belh, Seistan, Herat ve

emsali gibi gents cograti sahalara getirmege muvaffak olmustur,

Babur §ah ise Turk ktilturunu Hindistan uzerine getirmistlr,

Bu suretle eski Turk emirlerinden Lacm'in ve oglu Husrev Deh-

Ievi'nin Hindistan'daki yerini yeni yeni Turk hemsehri alimleri

tutrnustur. Ulug Bey'in saray salri Sekkaki, arkadaslari Mukimi,

Yakini, Emir! ve Gedai gibi ustat satrlerle Semerkand'l, Turk

kultur ve bilim merkezi yaptiklan halde, Liitfi de, mutevazi ha.

yah icerfsinde, Herat'i oz Turke merkez yapmak icin cahsmistir.

Fakat Ali §ir Nevai ve Sultan Huseyin Baykara §ahsi himmetlert

sayeslnde iistun gelmlslerdir, <;agatay Turkc;esi adim alan ve bu-

gunku Ozbekce'nin anasr sayilan bu edebi 'I'iirkce uzun zamanTUrk derdini anlayan, gonliinu oksayan bir dil olmustur,

§ahsiyeti ile Turk ki.iltiir kuruculuguna, kalemiyle "Turki"

admi verdigi Tiirkceye karst Ali- ~ir Nevai'nin sarf ettigi emegi,

burada degerlendlrmek pek guctur. Yuzlerce bilim adamlari He

Tfuk salrlertnt kanadi altmda gelistiren ve besIeyen bu buyuk

Turk evladi, cidden takdirin tistundedir, Dunya oIgii.sUnde bir us-

tat olmasma ragmen, onu Turkistan'm bagrmdari -V~ -1kucagta-dan ayirmak her babaylgitin i§i olmasa gerektir. Dogu'nun ve

batmm insafh bilginlerince de takdir edilen Ali 9ir Nevai, c;;e§itIi

Turk iilkelerine yetlstirdtg! cirak salrleri ile, btitun TUrk dun-

yasma nialedlecek bir ustimluk kazanmistir.

Ozbekler arasmda, milli ktiltur yadigarl eserler uzerindeki

arastrrmalara da buyuk bir ilgi gosterllmektedir. Vucuda getiril-

mekte alan TUrkistan'a ait yazma kitaplar kutuphanesi dismds,

Orta-Asya ile ilgili yazma tarihi ve kUltur kaynaklannm Ozbek-

geye cevrtlmesine baslanrmstrr, Bunlar arasmda: HafIZ Tini§'in

Abdullah-name'si; Mir Muhammed Emin Buhari'nln Ubeydullah-

name'si: Mil' Emin Buhari'nln Fetihname-i Bultani'si: Mirza Sa-

lim'in Tarih-i Salim'i; Abdtirrahman Tali'in Tarihi Abii'l-Feyz-

Han'l ve saire bulunmaktadir, ;Fakat Batr-Turkistan bununla ye-

tinmemi§, eski klasik. Tiirk dil ve edebiyatl merkezi Ol~Sl bakr-

."



TUdi Kavimlert- -ikinci Bolum - II. nab Tiirkistiln Ti.irkIeri 2 9

~==========~========================================~

mandan, ytizyillarcamanevi Turk kUltiir vefclklor gelismesine de

merkez1ik-,vazifesini yapmistir Halk destamnm ragbet bulmasibununen eanli .bir ornegldir. 'I'arihi "Koroglu", "Yusufve A n , .

met ," - "sanuber'', ,."Kuntugml§", ~'Alpaml§" gibi halkaca bilinen

ve sevilen destanlar yaninda, aynca maziyi yasatan bir de ha'Jl~

r.Jkayec.Higi, geni~ bir gelisme Imkam bulmustur. .Bunlar tarih-te un salmis "ulug circilar" tarafmd_an soylenmekte Idi, 'I'ohta-

mil} Ha.n'm Kamalzade'si ileCihan .Mirza'si, bu Orta-Asya rned-

dahlarmm veyahut bahsi'larunn ien ileri gelenlerldir.

Buraya, halk ruhunu oksayan, onlari milli yolda terbiye eden

bir<;ok, ve anh sanh musterek Orta-Asya dervis sairlerml de kat-

mak gerekir. Kendi milli dillerini, digerdiller ustunde tutmayt

gelenek hallne getiren bu kabil sairlerln ba:;1<;lslAhmet .Yesevi 01-

mustur. Orta-Asya 'I'urklugtrnti, dill ve dini ile kenetleyen bu halk

salrinln, umum 'I'urkce ve halk felsefesi uzerinde tesiri ve tepkisi

pek buyukolmustur. Yeti§titdigi keridi tarzmdaki §airlerin sayisi;

klasik §airlerimizin kat kat ustunde olmustur. Efsanevi birer §ah,:

siyet klsvesine sokulan bu halk mutasavvif -sairlerlnln, sahip 01-

duklari ustun kabiliyet ve nufuzlari sayeslnde 'I'urkkulturu gelis-

mesine vermis olduklart gercek yon unutulmaz hizmetlerden binsayilir, -

Batl-Turkistan halk sairleri ve bahsilerl lehlne olarak bir de,geni§ saha bulma ve her ge§it vasi talarla halk terblyeslndeuzer-

lerlne aldiklari vazife imkanlarmi, goz oniinde bulundurmak - W . -

zlr.(lGlr.' ,:; 'a.manizm dini yolu ile, halkm rnllffinan<;hulmteminat

altma alan bahsller, ayni itina De mazinin ve milli tarihin, y u > " .

gulduren canli saytalamnivoz TUrkgeleri He sermege cahsrrnstar-

tilt. ''l!;101hillkoy korkak -Bahsili koy: ise kahramandir" atas6_9:u~

Ozbek Turkunun mazi yadigarma olan inancmi en iyi bellr ten birvecizedir, Geni§ Batt-Turkistan ulkesinl. bastan sonuna kadar kat-

etmeye hevesleri bulunan bu sazli ve sozhi Ozbek bahsilerinin, + T I n . . _

Ii destanlari yolu He; mill i bir Turk birligi vucuda getirmekte ken-dilerine gore biiyuk-himmetleri olmustur, Anayurtlarma ait des-

tan- repertuarlanrn terennum ederek kardesler ulkest kosesine ka-dar'sokarken, edindikleri yeniIerini de ken-di halklarma tamtmak-

ta idiler. Birnevi mubadele karakterini alan bu halk edebiyati, Ba:tl- Ti.lrkistan'm: en onemli -nokta - v - e - me'rkezlei'iricle,birer mektephaHni alml§, TU1'kti daima tetikte tutmu§iui'.:" - .

Onemihe goreOibek dili ve edebiyatl oldukga duzerili bit\,

§ekilde ··i§lenmi§tir. Eski ve yeni .Ozbek Turk<;esinin gramerl-el'V

hem Rusy~;da h e m Avrupa'da yazllmi§, - faydall kaynakhalifiEigetirilmi§ti. . -' '. ,,-,

r Orta-Asya'mn en eski halklarmdandrr, 1ki blnyil once, on-

~lileri "'I 'iyan§cUl"a gelip yerle§mi§Ierd.ir. (Jin kaynaklarmca hak,

larmca ileri .surulen bilgfler, mllat oncesi ikinci yuzYlll kolaycabulur, Tarihi gelisrneleri, cck hasin ve sert mucadeleiert yenmek,

le kabil olmustur, Silrekli hilt yasama harp ve darplan, KlrglZ

boyunu, eok hirpalarms ve ezmistrr, Qe§itli mllletlerin istilalal'l-

TIaugramis, sonunda sozde Bovyet Sosyalist Cumhuriyeti olmustur,

Cumhuriyetln yi.izolgumu 198.700 kilometre kare olup; Gu-

ney-Batida ginle, guneyde 'I'acikistan;: Kazakistan bolgesinde Ise

dag silsilelerini asarak, guney-batida Fergana rhavzasmda Ozbe-

kistan Sovyet -SosyalistCumhuriyetleri He srmrhdir. 1939 Ylll

Sovyet hukurneti sayimina gore nuruslan 1.480.200 olarak tes-

bit edilmistir. 26 yillik % 2 nufus artist uzerine 2.200.000. irahatcabulur. Ba§ §ehirleri Pisbek oldugu halde Frunze'ye <;evrilmi§tir.Diger muhlm §ehirler; Tokmak, Prjeval'sk, Celel-aoad, o§ VB D z~gen'dir. Baska kucuk kasabalari da vardir,

Umumi Turk tarihinde KIrglzlarm, kendine gore ozel bir hu-

suslyeti vardir. Qok eski zamandan beri isgal etmls olduklari Tyan,

"I1'an, Doiiunun cesitIi milletler medenivetlnin carmstizt ve karsi-.... .,)001' J ..;oA~O ~

la§tIgl saha oldugundan, tabiatiyle ilk halkma pek aglr vazHe·:

ler yuklemist ir. yin, Iran, So~d, Dogu TUrkistan gibi i1 ve mem-leketler kUltUr hamurunu yoguran tarihi Krrgiz halki, kendi

hurriyetlni de. ibmal etmemis, zaman zaman sahlanrms, buyuk

devletler kurmustur, Nitekim VI. - VIII. yiizyillarda Kirgizlar,

milstakil bir devlet kurmus, IX. yuzyilda Ise Uygur deViletiiizeri-

he .konduktan soma devlet eimrlan icerislne Mogolistan 'la Tiyan-

I}ari'l butunu ile Ithal etmislerdir Bit suretle Bah-Turk hakanh-

gma giren ilk buyuk Turk devletinin tern eli atilrms oldu.. - . ., . '. .

- - , .

Klrglzlann kurmus olduklan devletler, Orhun- Yenisey hav-zalarmdan baslayarak t;e§itlicografi bolgelerde zaman zaman

yukeelmls ve gokmu§tur.1503 - 1504 tarihlerinde Krrgizlar, Mo--golistan devletintn bu sahadakl en muhartp ve savasci bir bal-.

In olarak gozukmektedlr. _Daha _XIII . yuzyrlda Mog;ol istilasmaugrayan ~e§itliOrta-As'ya milletlert kaderine katllmx§lardlI',

1606'dan 1642 Yllma kadar Ruslarla kanll ve sUrekli sava§la~

1'a tutu§mu~, istila dalgalarma kar§l, af}llmaZ'bir set gibi gogus~!erini germi§lerdir. tistel.ik kOlh§U Quhm, Kandcma veMiras 1:1-

Yllarmda, Y(~ni::;ey havzasmda oturan TUrk boylanmisti1tHH sa~

va§ma katJ1rnay.a te-§vik etrn_i~lerdir. Teb'allgma wrla girdiklerl

\.



30 TUrk Kavimled t kmci Biiliim -' n. · Batt Tiirkistan 'l'iirkleri 31

devlete, hit; bit vakit sadakat and! i~memi§letdir. Mogol1ara kar§l

da ayrn kin ve netretle mucadele etmislerdir,

ilk Rus Istilasi yillarmda Kazak Tiirklerine benzediklerin-

den dolayi Kazak kavim adi ile adlandmlmislardtr. Fakat 1855

yIllannda Rus Istrlasi 'I'yansan'r boylaymca, gercek Krrgizlar

meydana S;lkml§ ve Ruslar bu Tiirk boyuna "Karaglrglz" yahut

"Vah~i tasl: Kirgtz" kavim adim vermlslerdtr.Kirgtzlarrn fevkalade lirik ve i<;li bir halk edebiyatlari var-

dir. AklCl Kazak sivesl stili ve uslubu, §iir kalibma dokulmu§ Krr-

giz destanlarma, baska bir zevk ve .ruh katmistir, Qabuk ve gu-zel konusan, guzel konusarn dinlernekten zevk alan Turk boylari-

run enfmtiyazhsidir. i ( , ; ve edebi zevkinin yaratici muhayyelesi

olan Kirgiz destanlarmda, yuzyilnk hasin ve sert istlklal mucade-

Ielerl, §ciir akm'lann kobuzlu terennumlerl sayesinde degerinden

bugun bile hig bir §ey kaybetmemlstir. Bu halk mahsulu, kusak-

tankusaga nakledilmekle, hem gercek edebi seklin! bulmus, hem

de yeni yeni kabiliyet ve istidath sair akm'lar yetistirmistlr. GOG-

.ten goce tasman, kobuzlarmm hazln seslerini halka duyuran bu

satr-naktller, romantizme burunmus, tarihi KU'gIz kederini te-

rennumde, 'I'urke, dlline ve kulturune buyuk hizmetler etmisler-dlr, Kirgizlar, TUrk milletine "Manas" gibi saheser bir destan bi-

rakmayi da ihmal etmemist ir. .DestanvKtrgiz ve genelllkle Orta-Asya Tiirltigi.i icertsinde,

gtirmu§ oldugu ragbet uzerlne bir de "manasci' adi altinda bir

halk salr-nakillerl grubu vucuda gettrmistir. Bunlarm arasinda,u~ay muddetle "Manas" destarn naklini bitiremlyen A. Sagrm-.bay Orozbak gibi degerl] kisiler de bulunmaktadir, Kendinden

once, buyiik nakiller, yanl destan terenniim edenier ku§agl mev-cut olmus ve bunlarm kurduklan "manasci" ekolii, bugune ~a~

dar, kendini muhafaza etmistir. Keldibek (XVIII. YUZYlI); BalIk

(XIX. yUzYll); Naymanbay; sair Akilbek; 'I' imbek: Konurbay ve

saire hep bu mektebin geleneglnl devam ettirenler olmuslardir.

Manas, Bartold'un da ileri surdugune gore IX ve X. yuzyil-

larda tesekkul etmistir. Bu devir Kirgtz Imparatortugunun en

parlak Gag l olmus ve destanda bu yillar miicadelesi im a yolu ilehatrrlatilrmstrr. Yani Manas, a§agl yukan DedeKorkut devri-

nin bir mahsulii sayilabillr. Eser, kahraman tipleri He; bilhassa

kadin kahramanlarm, insanlrk ve kadmllk karakterleri yonun-den cihan destan edebiyati seceresinde kolayca yer alabillr, An-lasilan Kirgiz, tarihi hayatmda kadm-kahrarnamn hlmrnet.ine

guvenmis, ona destanmda saygrdeger yeri vermegt unutmamis-

t ir. Bah usus ki Orta-Asya Turk kavimleri destanlarmda "Alp-

KIZ" lar tipi gelenekci bir millet temsilcisi ve kahramam olmus-

Iardir. Alpanns'taki Barcin; Dede-Korkut'taki Burla-Hatun; Kob.

tanm.Batur'daki Kanlga; nihayet EbUl-gazi Bahadir Han'in

"Oguzlara beglik etmls kizlar" hikayesi hep Manas'daki kahra.

man ve destani alp kislanmizin bir prototipinden baska bir §ey

degtldir,

Kirgiz Turkcesi Kirgiz tarlhi kadar eski bir Turk sivesldir.

Daha Yenisey'de iken vucuda getirdiklerl edebi ;jive eskl Uygur

ve oguz sivelerini andirmaktadir, Bugi.inkii Kuglzca ise iki ay-

ri agrza ayrilmaktadir.

4. Kazaklar

Orta-Asya'nm en kadim Turk halklarmdandrr. Milli bir bir-

Iik adi olarak "Kazak" etonimini kabullenmislerdlr. Sibirya'nm

istilasina baslayan ruslarla.. vaki temas netiGesinde,·. yanhslikla

"kirgiz", "Kirgiz.Kaysak" ve "Kaysak". gibi adlarla adlandml-

nus, uzun zaman TUrk etnolojisi Iiteraturune bu etnonim altm~

da girmislerdtr. Bugiin artik, bu yannslik tamamiyle duzeltilmis

ve "Kazak = Kazah" Turk halki, buyuk blr kitle olarak Sovyet

Rusya Turk .kavlmlerlnin en yaygin ve e n kalabahklarmdan blri

durumuna gelmlstir,

·Eski Turk goeebe kiiItiir hayatiyle yasayan Kazak'lar, konup

goctukler! saha bakimmdan $ovyet Sosyalist Cumhuriyetlerinin,

arazice ucuncu derecede bUytikve genis . .olamdir. .Kazakistan

adiyle bilinen ve tanman bu cogratik saha: doguda Irti§ irmagi-11m kaynaklarma, batida Volga'nm Hazar denizlne " di:ikuldi.igummtikanm yakmma, guneyde eski Orta-Asya hanliklari (Buha-

. ra ve Hive) simrlanna, kuzeyde irti§ irmagmm orta boyuna,

i<;im bozkirma ve Ural daglarimn. giiney eteklerine kadar uzan-

maktadir, Rus Sovyet Idaresince "Kazakistan Sovyet SosyalistCumhuriyeti" olarak tanman bu TUrklilk sahasmin yuzi:il!;umU2.853.300 km2 olup, niifusu 1959 yih Sovyet Rusya sayimma go-

re 3.580.000 kisiyi bulmustur, Aradaki bes yilhk zaman asimmauygun 7 0 2 artis, bu sayiya eklenince, Kazak Tiirklerinin sayisi

4..000.00Q'u asmaktadir, Buraya, komsuriilkelere bilhassa <;in'e

tasrms olan Kazak Turk boylan dahil degildlr.

Sahanm genislig! nisbetine uvgun olarak Kazakistan, olduk-

ca zengin yeralti servetlertne maliktir. Komfrr, demir, krom, ka-

yatuzu gibi maden yataklari ve istlhsall yonfu1den, Sovyet Rus-

ya'nm en zengtn memleketi sayrlmaktadnvBu yuzden, halki da. . . . . .



TUrkKavilnlerl'- !kind Biiliim - II. Batl T I i r W s t a n TiirkIerl

yavas yavi'l,§gogebeligi terkederek'tamamiyle yerlesik hayata gee-

niektedir. Devlet merkezi Alma-Ata sehridir.

Kazak 'I'tirklerintn uzun ve tarihi bir mazileri vardrr, EsIei

tarih -kaynaklan bunlari, Turan'!l gocebe bir halk olarak kaydet-

mi§lerdir, ilk defa,bir Kazak ham adi He savasci bir Kazak halkr

bahsine, iinlti iran §airlerinden Firdevsi'nin "§ahname" sinde rast-

lanmaktadlr. Daha sonralari , Orta-Asya tarihi sahnesine, cengta

Rania stilalesinin fethe girismeleri sirasmda; yeniden <;lkmaga bas-lamI§,Rus lstilasina kadar, isti,klaJ ugrunda savas meydanmdan

~eki. lmemiljtir. McgaHar devrinde Cuci Han'a bagh kalrruslarcbr.

XVI, yuzyilda, orta-Asya steplerinde kurulan Dudam Hanm ida-

resinr:1eki Mogol ulusu yamnda ayrica bir de Kazak Ham Arslan'

inidaresinde yeni bir Kazak devleti kurulmus idi, l§bu devletin

azameti ve vatanperverligtne sahit olanlar arasinda, imlti Hindis-

tan imparatoru Babiir :?ahda bulunmaktadir. Arslan Hamn bu

zamanlarda, dart, yilz bin klslllk bir ordusu vardir, Babtir- :]ah bu

azimsanmiyaeak asked kudreti "Hatu'at"mda belirtmeden gee-

mernistlr.

XVII. yiizYllm yarismda Kaza1;;;'lar Cengiz Han torunlannm.kumandasi.valtmda Kalmuk'Iarla savasarak, yurtlarma istikHU

temln etmls ve tarlhlere bir butUn olarak gecmislerdir. Ne yazikki XVIII. yuzyilda, eski istiklal teminati DIan birlik sarsilrms ve

Kazak halki Ulu Ciiz (=yuz); Orta-Cuz: K1§ilik yani -KiI;ik (ku-

-gm>; :}~C-Uz-gibibirbirinden ayrt u~parcaya ayrrlmrstir. Bu ayrih-sin .ne zamam, ne de sebeplerl -bugune degin, aC;lklanml§t1r. Her

"Cuz", kendi istiklal SRVR§l icln durmadanIiarb etmis, yilmamrs,

Tuik tarihine feyizli zafer hatiralan katrmstir. .

" ; A:iln biT ~e§Bkktil DIan her bir Kazak ~CUZ" unun, ,kenp istik-

laIl ugrundaki gayret ve eahsmalarma ragmen, birbinnden ayril-

malari ve parealanmalan Kazak toplulugunun slyasi kaderi 'uze-

r tnde 901>::6tU blr tesir yaprmstir. Kendi aralarmdaki it; anlasmaz-hklar ve dahlli harpler, Kazak kavminin birligini t€hclid ettigi ka-

ciar,Rus ordusunun Orta-Asya Istllasrm da kolaylastirrms, Ka~zaktstan va:rh~hmn sona ermesinde rol oynannstrr. Nitekim 1850

t.arlhinde II i havzasim kendi Idareleri altma alan Ruslar, boylece

Buyuk (Ulu) -Ci.lz'un esash parcasim da h~imiyetleri altma al-

rmslardir, Nihayet laGS'da Taskerrt'In, 1868'deSemerkant'in rus-

1m'en zaptl, UIu-Ciiz'iiu tamamiyle Hus boyundurugu altma gil'-

mesine sebep olrnu§tur. ..

-Dij?;erciizler'e gore Rus htifuz slnrrlarma niSbetle" icerlek sa-

)'l18,nOrta-Cuz'e bagh -Ka7.a}{ hallo. ve kablleleri, klsa b IT zaman

ic;in ismen ruslara tabi olmuslarsa da, gercekte Kazak Ham Abi-

lay'm Idaresi altrnda btrleserek, Rusya'ya karsi eski mucadelsrj,

ne devam etmislerdir, Mucahit ve kahraman bir renber alan A b i :lay, rrkina has metaneti ve temsil ettigi TUrk urugunun cesaretl

sayesinde, uzun muddet mucadelesine devarn etmis, fakat 1781 ta.

rlhinde, yetmi§ yasmda vefat.edince Orta-Cuz'un durumu da leo;'

tuye .dogru d6nmege ytiz tutrnustur. Abilay'rn haleflerinden Sull.

tan 'leU:, bir ar~hk OrtaCuz'un kuzey bolgesinin hanligma seel..

lerek mucadelesine devam etmis, fakat beklenen aci kadere bo-

yun egmeg'e meebur olmustur.

Kii~iik-Cuz'e gelince, burasi, RUBnutuzunun htikum surdu1gu cevre bolgeye yakm bulunmasi hasebiyle -pek erken esarets gir-

mls oldugundan Rus U",biiyetinden bir daha cikma imkanirubula-

mamistir. Daha fazla komsularmakarsi yaptaklanbaakmlarla yeltinmege mecbur olmustur, Uzun mucadelelerlne ragmen I{s;zak'; '

lar bugun rnilli birlik teskileden kavim ad; altinda, it; te§kila,tlarlbakmindan a§agldaki cogratik bolgelere yayilrmslardtr:

. " .., _ _- --".. -.., I

Ulu-Ctis, yahut "yuz", bugun Balkas-Golu, Alatanve ISlk-

G61'Un guneylnde, doguda Qitnkent" Turkistan ve Taskent sehlrle-

ri yorestne kadar uzayan bolgede, yan-gocebe halinde ya§ainak~tadir. Bir eok. boy ve soya ay:nlmaI~tadlr;' ,

. Orta-Ctiz'; Argm, Nayman, Kipcak, Kirey,' Kongrat gibi b u y u kboylardan turemistlr. Bunlardan Arg:ln'lar Klrglz'lai Kii'glzist'e~

pinin en kuzeyinde, trt i§ rrmagmm boylarinda ,'robal. ve igi±n 'ha-

valis lnde konup gagmektedir.

Nayman'larIse orta-Irtis'ten daguya dogru, yanl Argm'larur

guneyinde, Qin hududunda ve Balkas-Golu havzasmda oturmak-

tadirlar. ' ,

Klpgak boyu, Klrglz istepinin ·k'tlzey~batIsmda:Turgay, Uba.i

gan, Tobol ve Uya rrmaklan yoreslnde yasamaktadrr. Kirey'lerin

cogu yukari !rti§ havzasi ile Klrglz istepine yaYllml§lardlr. .. ~

Nihayet Kongrat boyu, umumiyetle Ta§kent havatlstnde g B 7cebe hayat; yasamaktadir. .

E;.],?i Cuz'e dahil alan Kazak boy ve soylari, daha tazla gtmey

istep bolgesinde gocebelik hayati siirmektedlrler. '7 ana so,Ydan

turemedir, Kendilerine, bu yiizden "cetti-uri" derler. '

Kazak = Kazah kavim a.dmm gerc;ek rnen§ei l1a1dnnda §imdi-

ye kadar, kesin olarak bir §ey s6ylenmemi§til'. Kumuk- §ivesinde

Tlirk Kavimleri":" Ii',' :1

•



34 Tiirk Kavimleri _:i:kinciBilliim - U. Batl Turkis tan Tii rk le ri

kelimet'sllahgor, kizan, asker miikellefi" gibi manalarda kullanil-

IDl§tIr. Babiir-~ah'ta ise "fetret devri, bekarhk, serseri dolasma"

gibi manalarda kullanrlmistir. Rus<_;a'mn Kozak kelimesi He hi<;

bir ilgisi yoktur.

Kazak Tiirklerinin kendilerine mahsus kuguk, fakat mana ve

fikir bakimmdan oldukca zengin ve manidar bir edebiyatlari var-

00. Her gocebe halkta oldugu .gibl, bunlarda da ilk edebi merhaleolarak, sifah! halk edeblyati, milli ruhu belirten karakterl ile, ge-

ni§ge gellsme imkamrn bulmus, atasozleri vasitasiyle halkm g o -rU§ telsereslni, c;;e§itlisarki ve turkuleriyle ise kainata kars; olan

!;e§itli inanelanrn yasatmislardir. Kazak'Iarm insanm, en emin kr-

lavuzu olan "Tulpar'a, yani "ucan at"a karsi besledikleri inane,

isbu telakkinin ancak bir unsuru olmustur, Dugun turkiileri nevi-

.Iert olan "jar-jar", "kiz-tamsu", "bet-asar" yanmda aynca olumve -defin merasimine ait "estirtu", "konil-aytu", "joktau" gibileri.

bugun bile Kazak'lar arasmda .ragbettedir. Bu sonuncu nevi Ka-

zak klasik edebiyati kuruculermdan sayllan Abay Kunanbay'in

eserlerinde btittinU 11e·dile getirllmistir.

. -"Veda" rnotiflerinl terennum eden "KO!~tasu" turktileri, Ka-

zak Tiirklerinin ruhunu en yakindan oksayan nevidir. Bu ttirkii

vasitasi HeKazak'lar Rus Istilasma ve haklmiyetine karst, ie;der-dini d6kerek, halki isyana davet etmlstir, Kiskirtici bir karakter

tasiyan bu tiirkil nevi, TUrk bczkmmn dert-yanan ve ruh-teskineden poezisi olmustur. -

Kazak fo1klorunda gents yer tutan halk edeblyati nejrlleri ara.

SIUda bilhassa masaI, hikaye ve destanlar bulunmaktadir. Fantas-

tik ve sihirli konulara tahsls edilen halk masallari, cidden hoshalk telakkllerini yasatmaktadir. Burda halkin derdine aglayan

kahraman tipleryanmda, sevilen halk yigit

kahramanlarma bel-ca yer verilmesi de unutulmarmstir. Hele tarihi mucahit kahra-manlar hatiralari He destan yigitler], Kazak halk edebiyatl ve folk-

larunun agrrlik merkezini teskil etmistir. "Koblandi batir" bu ne-

viden bozkir kahraman tipinin bir temsilcisidir. Orta-Asya Turk

halklarma mahsus ideal, millet mucahidl tipidir. Atl, e§i ile bera-ber bozkir mi1dafi, vatan bekcisidir.

Aym kahramanlar silsilesine Kazak'lann "Kambar batrr'ti,

"Er-Targm"l vesairesi de dahildir. Hepsi aym vatan mudafiidirler.

Fakat Kazak edebiyatl yalmz bozkir kahramanlarr Ile yetin-

memis, a§ka da .genis bir yer ayrrmistir, Kazak Erik hayatmm brr

incisi telakki edilen "Kozi-Korpes ve Bayan-Slu" rnacerasi Kazak

halkmm, ask hayatma verdigi degeri belirtmektedir. A§a~l yuka-

n aym ask temini yasatan bir eser de "Ayman ve ~olpan" poemi-

dir, Fakat tiplerl arasmda bariz farklar_ vardir,

Nihayet Kazak halkma gercek edebiyat nevini kazandiran

"Akm"lar olmustur. Bun1ar bizim saz satrlenmlze benzerler, VU-vuda getirdikleri §iirler,hem saz §airierinin repertuarma hem

de edebiyata girmektedir. Zaman zaman kompozitorfuk d~ yap-

makta idiler.

Ferdi Kazak halk §iirinin ilk yarancisi olarak Buhar-Jiran

(1693-1787) sayilmaktadrr, onun Izinrle yetisenlerden Nisanbay,

Doshoca, Kuderi, Muhambet Uternis (1804-1846), Oambul Cabay

(1846-1945) gibi, bugun bile, sakin bozkin costuran bir YIgm Ka-zak halk sairlerlne rastlanmaktadir. Saray §airligi vazifesini de

yuklenmts elan bu halk §airlerinin terennum ettikleri motlfler,hep milli istiklal mucadelesinin ozuntt te§kil etmis, Kazak'a tarfhi

varhgmi aksettirmege <;-all§ml§tIr._

Nihayet XIX. yuzyil Rusya mahkumu Turk kavimleri arasrn-

da baslayan kulttir kalkmmasi harekati ve aknm, Kazakistan boz-km He Kazak halkmt kapsamakta gecikmemlstir, Halkmm top.Ium hayati sart larma uygun yetlsen bu <;-agKazak millet ve ktil-tilr hadlmleri arasinda <;okan Velihan (1837-1865), Ibray Altmsa-

rm (1841-1889), Abay Kunanbay (1845-1904) gibi, munevverler

bulunmakta Idiler,

Bun1ardan Qokan Velihan, Ablay-Han'm ve KaslID-Han'larl-

run ahfadmdan olup, elde etmls oldugu yiiksek tahsili sayesinde,

vatamnm ve kornsu kardes Turk ulkelerinin klilttir hayati i1e il-gilenmls, Rus yazarlanndan Dostoevskiy'in de dedigi gibi, ilk defa

bozkm ve onun hayatiyatmr, halk efkarma bildirmege ve tamt-

maga cahsrmstir. Kazak ve Klrglz folklorunun ilk arastmcisi 01 -mus, vatanmm ~e§itli konularma el uzatmis, Kazak TurkUnu, diin-

ya l§lgma cikartrmstrr. Milli istiklalcilik taraftan Idi.

Ibray Altmsarm Is e mllletinln hem kiiltur hadlmi, hem de pe-

dagogu idi. En cck Kazak eocuklarimn yettsmesl yolunda gall§ml§,

mektepler kurmus, cocuklan okutmus, vatanmm saadetini tahsil-

de gormustur. Pedagojik faaliyetleri He Kazak miinevverler kad-

rosunun kurulmasma calismistrr, <_;e§itlimektep ve ders kitaplan

hazrrlamrstrr. Kendi §iirleri ile hikayeleri tamamlyle didaktik ka-

rakterdedir. Kazak folkloru toplayicilari arasmdadir.

Kazak kulturciilerl liderlerinin ii<;uncusii alan Abay Kunan-

bay, Kazak halkrmn gercek yazih edebiyatmm kurucusu sayilmak-

ikinei Bol iim - n. Bah '1'iirlUstaJl 'ridded



. Tiirk KavimIerl 37

~ = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

tadir, lVlilli folklor, 'lark edebi klasik mektebii1e din testri, edebt

kiasik rnektebi He din tesiri,edebi faaIiyetinde muesslr olmakla

beraber, ne dilce ne d e {ikirce Ifrata kacmistir. Eserlerlnde hem

Kazak olarak kalmis, hem de yurdu Kazaklstan'a bagn kalmistir.Imenu blr Kazak'tr, l;liirlerinde istepin kendisine ve halkinin der-

dine yanardi. §ivesinde ve itadesinde satirik unsur hakim Idi.

Maarifin propagandacrsi idi, Nesri tathbir -usluba malik idi. Kur-

mu§ 0ldugu §iir mektebtndenvetismis, bir kacdegerlt Kazaksai-

rine rastlanmaktadir, Bunlar, daha fazla vatanm istilatlevrindeya§aml§lardlr.

,\. - Kazak kultur hayatinm bu US; kurueusu dismda, aym yolda

yurumu§ daha bircok Kazak hadimlerl ve maarlfcileri vardrr. Mu-

hammedcan Sem1in, Ispendtar Rubey (1878-1956). Sabit Donen-

tay:~1894-1g33_). bunlardan ancak bit kaeidir, "Aykap", "Kazah",

,"Kazahlstan'" gibi Kazakca gazetelerS;lkanlml§tlr.Bu suretle Ka-

zas- ha'lki, Sovyet isgaline kadar, kendi milli kUltur yaginda kav-

rulmus, eski tarihi Kazakistan'm hurtiyet hakkmrvermeyecalis.

nus cabalamistrr.

' -,; Kazak' §ivesi, fonetiK hususlyetleriyle Kipcak -dil grubu ieeri-

s~~etelakki edllmektedir.i Buna btl VaSIl kazandiran, "9" yerine'''§;':ve:"rf' yerlne " s " seslnrn kuflanilmasidir. ti; bolumlenme' baki-mindar; iig agisa aynlmaktadir: 1) Bi.1gtlnkiiKazak edebi 'I'urkce-

s 1 , - kt Abaybu agzl islemisttr, Kuzey-Dogu Kazakagzl' grubu bu~

dur. 2) Batt agzl grubu. Edebi Kazakeadan ayrihr 3) Batt agizlar., ' , - . ., '.,_,.Ti;trihlgeli§mesi i tibariyle Kazak o r t l r k g e s t , daha- rasla "bah"

1:.u~ksivelertcevresinde inld§af etmls saYllir.~ . . ,. ,

azzam Kara-Kurn, KIZII-Kum gibi verlmstz kumluk sahalar yu -zunden, meskun yerler uzerine tertiplenmistir. Cografik silsHe

userine bunlar: Askabad; Krasnovodsk = Kizilsu: Merv = M_an;

Qarcou ve Ta§auz bolgelerinden .ibarettir. Her btilgenin kendine

gore, sehir, kay, meskun yerleri vardir, Toplu olarak §oyle bir bo-

lume tabi tutulabilirler:

I ~ A§kabad eyaleti: A§k-abad, Ktztl-Arvat ve Tecen §ehii.'l'e-

rinden ibaret olarak Icerisine 367,900 nutusu almaktadir,

II - Krasnovodsk. =: Kizrlsu eyaleti: Krasnovodsk (ltman§ehri) ; Nebitdag, Kazanerk ljehirleriyle 85,000 nufusu Icerisine

alir.

. -q . 'I1h'lnnenler~j : : •.

III - Merv 0=: Mat! eyaletl: Merv = Man; Bayram-All, 101·

tan, messun yerleriyle 290.000 nutustan Ibarettir,

IV - Oareau eyaleti: Qa-reou; Kerk! He 252,900 nurusu ige-

rlsine almaktadir.

V - Tasauz eyaleti: Yalniz rra>i!auz merkezi He 255.000 ki§i

Iik bir nurus mmtikasmi teskil etmektedir.

1939 yilr sayimma gore TUrkmenistan Cumhurlyetinin nutu-

su 1:25:1;900kisiden ibaret olmustur. 0 tauhten zamamrrnza+ka-dar alan 25 Yllhk zaman farki esnasmdakl nutus artisi % 2 ola-

rak kabul edersek, bu takdirde bugunku 'I'iirkmenistan nutusu,

rahat rahat 2.000.000'u bulmus olur, Z. G. Freykin'e gore bukit-

leyi 1954 yilrnda % 60 Turkmenler ; % 8,5 6zek Tiirkleri; % 4,9

Kazak 'I'urkleri; % 18,7 RusIar; % 8,7 de diger milletler te§kil etc-

mistir. Lamont Corliss'e gore ise 1945 tarihlnde umum Turkme-

nistan nurusunun 'Y o 72 si Ti.irkmenlere att olmustur, Her ikiId-dia bir arada, yillara gore ayarlanacak olunursa, yine de Turkme~

nistan nutusunun rahat rahat lid milyonu buldngunu gostermek-

tedir ki, bunun ortalama % 65 iTurkrnen olarak kabul edillrse,

Turkmenlerin sayisi 1.250.000 ige~mi§ olur. ;,-

TUrkmenistan dl§l 'I'urkmenlerin yaYllI§l §oyle hesaplanabiilr:

:., Kadim insanligm maddi rnedeniyet ve kultur merkezlerin-

denhlri- alan bugunku Ttirkmenistan, Hazardenizinln dogu sahi-

linden Ceyhun i rmagr kiyi larma.cguneyde Kopet . .dag 'indan kuzey..4~{iKaza.kistan ovasi He Kara-Kalpak vahasina ve Ozbekistan

!?tlmhuriyetlnin Harezmeyaletine kadar uzanmaktadir. Yilzol<;u·

rnu 484.800 kllornetrekare olan bu .Till'kmen ulkesi, [eopolitfk du-

rumu .itibariyle. Kazakistan, Ozbeklstan, Kara-Kalpak, Atganls-

tan ve iran gibi Ttlrk.-lsHlm iilkelerlyle sevri1mi§ bulunmaktadir.

Bugunku Sovyet devlet te§kHatma go-re Sovyet Sosyalist Ttirkmen

Cumhuriyeti sta tusune ta bidir. ,.., .. ,

Arganlstan simrlari ieerlslnde

11'an'111~e§itU bolgelerinde

Bugunku On-Asya filkelerinde

Kafkasya'da -StaVl'opol eyaletinde

400.000

200.900

110.000

7.000

717.000

"J_ "19, 'idare yapis; yoriunden Turkmenistan bes esas bi:ilgeye ay-

rtlmaktadlI'~ Eu taksima't, ulkenin .hudtrtlarr i<;erisinealdlgl mu-

B6ylece Tiirkiye c11§1 Ttirkmenlerin umum nufusu 2.000.000'u

bulmaktadir,



38 TUrk KavimIerl iklnci Bo!iim ......n. Bah Tiirkistan Tiirklcri -39

e = = = = = = = = = = = == = = = = = = = = = = == = = = = = = = = = = = == = = = = = = = = = = = == = = = =

' I'urkmenlerin ozlu VB uzun stir el i tarihleri vardir. Selcuklular

devIetinin kurulus sereri bunlara aitttr. Bundan dolayi d~aTurk-

menler roger bir deyimle Oguzlar, islam alemi i<;in, Orta9ag TUrk

halklarrmn hi<; birine nasip olrnayan buyuk bir onem kazanmislar,

drr, Tasidiklari kavim adi clan Turkmen etnonimine ilk defa Kas-

garh Mahmut'ta raslanmaktadir, Resldeddin'e bakihrsa 0 yuz ..

ytllarda TiirkWk hayatmda Oguz ve Ttirkmen kavim ad;, muste-

rek olmustur. Kendi aralarinda yasayan milli bir Turkmen efsa-

nest bu fikri teyid etmektedlr. Nltekim XI, yuzyil Rus vakanuvis-lerinden Nestor, Ttirkmenleri "Qorllle-Klobuki" yani "Siyah Kti-

1ah11" yahut "Kara-KalpaJ;;:"larm komsusu olarak gostermektedir

Mogal harekatmda Hazar denlzinln dogusundakl verimsiz toprak-

larda sikisip kalrms, Timurlu'lar zamamnda Ise tedricen Mangu s -

lak yarimadasmda yerlesmislerdir, Oldukca uzun savas ve muca-dele sonunda, bugunku araziye sahip olmuslardir,

'I'urkrnen etnoniminin tiireyi§i hakkmda <;e§itli fikirler ilerl

sunumustur. Bazilarma gore Turk + manend (Blruni, Resided-

din), bazalarma gore Tiirk + iman (ibn Kesir, Mehmet Ne§ri),

bazrlarma gore ise Turk + mandan turernistlr, Sanuncusu en

dogru olanidir, -

Ttirkmenler,kumluktan ibaret illkelerini hep istikHll bayragi

al tinda yasatmrs, Turktstan ve Orta-Asya'nm siyasi kaderinde

muessir olmustur, ~eybani hamn Maveraunnehri zapt eden ordu-sunda TUrkmenier de yer almrstir, 1723 te Kalmuklar, Tiirkis-tan'm bir kismmi ele geclrince, Kazak-Ktrgtzlarm Orta ve KugU1c-

~uz'leri batiya cekilmis, Baskirtlar stmale atilrms, Ttirkmenler de

Ust-yurt yaylasmm guneylne surtilmuslerdir. Ttirkmenierin bu

sekllde yer degi§tinneleri , muhtel if uruglara ayrilmalarmda onern-Iirol oynamistir.

Orta-Asya TtirklUk Istiklali savaslarinda ve dlrenmelerinde

Tilrkmenler, kendi hisselerine dU§eni, tam manasiyle yapmislar-drr, Hele kudretli ve azametll Carlik ordularrna karst direnmeleri

Turkmen tarihinin en sererll mazisini teskll etmekt~dir Bit avu~

Tiirkmen milliyete! mucahitlerine karst harekete gecen RUs crdu:

sunun kumandasmda :General Skoblev, General Grodekov, Gene-

ral Gluhovskiy, General Kuropatkm, Kinyar Eristov, Graf Orlov vesatrs gibi kodamanlar vazife almislardir. Her §eyi goze alan Turk.

menler, uzun miicadeleler yapmts, r;all§ml§ cabalamis sert ve bu-

r~§maz, yaglz cehrelerfndeki gurura halel getirmeden,' nihayet ste-

p:n lnvahrumiyetine, boyun egmis, vatanmm hucra koselerine ce-

kilmege mecbur olmu§lardrr. Me§hur Rus tarihc;ileri ise bu mu~

kaddes Turk direnismi, kendllerine has merhametsiz bir dil ve us-

Iupla tarif ve tasvirden, hie de hieab duymarmslardir. Nltekim bir

arahk Orta-Asya'ya bans ve asayisi temln amaciyle gonderllen

Rus heyetinin relsi, blr RUB generali yazdig; eserinde, Turkmen.

ler hakkmda: "Acimaksrzm her elimize geceni imha etmek ve bu.

nunla yetinmiyerek ayrica at ve para uzerine agn vergiler koy-mak, QanmlZll1 en insani bir davramsi olacaktir" demegi kafi gar.memls, blr de Rusluk hirsmin kabma sigmaz zehtrini su eumle ue

akitmistrr: "Turkmenler dunya kuresinin tizerinde siyah bir leke.dir : bunlar Insanhgin yuz karasidir, tahammtil edilmez hay van so-

yundan baska bir sey degillerdir" ::= (XXans de la grande Revo-

lut-ion Soetaliste d'octobre, Dergisl, 1937, sayi 9 - 10 - 11 ~ -12.

LURSS en contruction; Republique Sovietique Sociale de '1'urkme~

nie). Sovyet Rus basmmdan aldigrrmz bu cumlelerden, magrurTtirkmenin ne gibi bir cehenneme du§uttigunii tayin etmek hig de

zor olmasa gerektlr. Fakat ne <;are ki 1878 yilt Berlin kongreslnde,

Rusya'nm Ege denizlne cikmasina engel olmak uzere lngtltere,

Afganistan'l himayesi altma alinca, Rusya da bunu, Turkmenis.

tan'! ilhakla cevaplandirrmstrr (istoriya diplomatii, 1945). Boy-Ieee 18_80N1881 yillarmdaki Ahal-Tekel, 1884 yilmdakt Merv vaha.

Ian ilhaki, 1887'de Turkmenistan'm butununun zapti He tamam-

Ianrmstir.Sahamn verlmsizligl ve kumluk olusu Ttirkmenleri meskun

yerlere gore ge§itli uruglara aynlmaya meebur etrnistir. En bu-

yukleri sunlarurr: 1) Qavdur, (Qavaldur); 2) Imralll (tmir); 3) Yo-

mut; 4) Golden, 5) Teke; 6) Sank; 7) ~alor; 8) Ersarl . .. Bunlar

dismda Nuratl 'I'iirkmenleri Ozbeklesmis, Stavropol'dakiler Ise

-kendilerini muhataza etmlslerdir.Tiirkmenlerin oldukca zengin folklor ve halk edeblyatr i1e b e -

raber bir de klasik edebiyatlan vardir. Halk edebiyatma ait konuve motifler, diger sark mi11etlerininkinin a§agl yukari aynidir. Da-

ha fazla epos'a duskiindurler. Destan mahiyetinde olanlardan birkismi kitabi oldugu halde, bir kisrm da sirf Tiirkmen haik ruhu-

nun mahsulu sayihr, Kitabi olan destanlar arasmda "Leyli bile

Mecnun", "Yusup bile Zuleyba", "§asenem bile Garip", "Zohre bt-

1e Tahir", "asH bile Kerem" ve saire gibileri bulunmaktadir. Bun~

lardan bilhassa XVIII. yuzyil §airlerinde?J. Andalibin "Leyli bile

Mecnun" u meshurdur. Yazan alan Nurmuhammet Garib Andalib

1711 de dogmus ve 1770 te veratetmistir. Kohne-Drgengte yasamis-

ttr Hakkmda baska bilgtmiz yoktur. Folklor menseli destan!ar

arasmda "f?asenem bile Garip" dikkatimizi c;ekmektedir. Turk·

menler arasmda geni§ bir sevgi toplaml§hr.

Tiirk Kavimleri i:kmei B1iliim - II. Batl Tiirkistau'l'ul'kleri



40",.:.

Halk mahsulu destanlar arasmda, en cok sevilenl "Koroglu"

destarndir. Yakm ve Uzak t;?ark Illeri arasmda genis §obTet kazan-

r r l: l: j a l a n bu destan, 'Iurkmen ruhunu en yakmdan ilgilendiren btr

'konu olmustur, Kahramam Ti.irkmen halkmm buyuk deger verdi-

·~i, halk mudafii rolunde olmustur. Kahramanlan umumlyetle

_ ! u rkWEm muhayyelesi rnahsulu olup, yerli adlarla adlandmlrms-

lardir,

Klasik r.rUrkmen cdeblyatina gelince, dogusu it ibariyle Turk-

menistanli sayilmast gereken Ahmed Yesevi (olumi; 1166) ve

muakkibl bulunan "Krssa-i Yusup" yazari Ali ve XV. yUzyll 'I'urk-

·men §airlerinden Benai Istisna edilecek olunursa, Cagatay Turk-.cesl He yazmasma ragmen, ilk 'I'urkmen klasik §airi olarak Mah-

tum-Kuli'nin babasi alan Azadi'yi (1700 - 1760) g6rmekteyiz. Di-

·daktik cereyana mensup, islam - tasavvur g6ru§unu bellrtmekte

.Idi, ASll klasik edeblyati temsil edenler ise: Mahtum-Kuli, Kemine,

·Molla Nepes, Seidi, Zelili ve digerlert Idi, Herbiri Tiirkmen Klasik

·edebiyatmm birer §ahsiyeti clan bu §ail'lerin Turkmen tef'ekkuru· ve istiklal mucadelesi uzerinde genls tesirlerl olmustur. Bilhassa

-Mahtum-Kuli He Kemine'nin eserlerinde, Tiirkmen birlig! He du~-

mana kSX§I kahramanca g6gii.sgermesl birer konu oIarak ele ann.nus, milli ruhun oksanmasma gall§llml§tll'.

Bunlardan lV[ahtum-Kuli, XVIII. yuzyilm 30~80 yillan arasm-

dayasarmstrr, Hakkinda tam bllgtye sahip degillz, Rivayet kabi-

linden hakkmda soylenene bakrlirsa: Kart-Kale eyaletinin GUl'-

·gen sehn yoreslndekt Hacl·-Kov§anda dunyaya gelmistir. Babasi,

'biraz yukarida i§aret edildlgi gibi meshur §ajrlerden Devlet Me'n-

'metAzadl tdt. Ilk tahsilinden sonra Hive'de ~ir-Gazi ve Idris"Baba

medreselerlne devam etmistir Ayrica Buhara'mn "Kukeltas" med-resesinde de tahsil gormustur.

f;?iirlertndeJ:1 anla:;}lldlg] uzere Astrahan, Azerbaycan, Atga-

nlstan ve lran'i ziyaret etmistlr. Qocuklanlll kaybetrnistir, ~iil'le-"rinde ayrrlrk, gurbet gibi acikh hisselere gents yer vermistir. Bu-

nunla beaber halkimn ruhuna tercuman clarak onlara milli TUI'k-

.men gururunu a§llamaktan da geri kalmarmstrr, Yerli ag1r ve ge-

ri hayat sartlarmm agrrllgml eserinde sezdirmeye 9ah§n11§tll'.

Bundan dolayi da §iirleriIlde, gercek T0.rkmen hayatmi ve tlpini

,bulmak kolaydir, 0, daima, ulkesine g6z aiken milli dusmanmm

kuvvetli tepkfsi altmda, vatanrmn havaSllll tenefflis etmi:;) , mille-

tim istiklale, mucadele ve §ehadete te§vik eylemi§til'.

DiE tamamiyle ha.lk dilidir. KIasik edebiyat dilinin tesi:rindcnkurtulm u§tur.

fistatlannm fikri ve milli goruslerini paylasanlar arasmda

basta XVIII. yuzyil. sonu IleXIX. yuzyil baslarinda ya§aml§ olan

Seidi ire Zelili bulunmaktadir, Her Ikisinin yaradrhs muhayyelest

ve tasvir konusu musterektir. Beraberce gurbet hayatirun aC1S111f

gekmi§, Mahtum-Kuli'nin terbiyesinl almislardrr, Vatan hasratt,

dusman istllas«, mudataa yetersizlig;i §iirlerinin ana motifleridir,

Yardimlasma aczl icerlsinde bulunuslarmdan mutevellit millet

ten ve halktan at dileme acisi, §iirlerine derln bit elem hlssi kat-

nustir, Bu suretle Mahtum-Kuli He Seidl ve Zelili Turkmen va-" ,tanperverligini terennumde bir birHk kurrnus, onu bugililku istik"

la1 hasretl ist vatandaslarma miras birakmrslardir,

I1ham1l11 Mahtum-Kuli'den alan Kemine, ayrn vatan askinmve hasretinin rnecltrbu idi. Mizah yolu He gag-mm milli kusurlarim

ele alnus, halkrn millet olusu yolundaki kalkmmasim, yukselme-

sin! anlatrnaya koyulmustur, Hatta ruhani simnnm uygunsuz ha-

reketlerini cekinmeden parmagma dolamrsur. Eu yuzden "avam

halk" §airi unvamm almistir.

Mehmet Veli Kemine Serahs' ta dunyaya gelrnistlr. Hayatrhakkindabaska blr bilgimiz yoktur. Yazih eser olarak bir §ey de

brrakrrus degHdir. Fakat §iirleri halk arasmda unutulmaz bir ya-

yihm sevgisi bulmus, halk hayatmm gundelik motlfleri tcerisln-

de koklesmis kalmistir, ° kadar ki, bazi temleri ve goru:;;leri halk

edebiyatma mal edilmis, bazr deyimleri de atasozu karakterinl al-

mistir. A§agl yukari Tiirkmenistan'm bir nevi "Hoca Nasreddin'~

ligme ertsmistir. Faklr, takat milllyetci biT.halk §siri idi,-;"

Miistevliye karst mllli mucadele yillarmda ya§aml§ clan 'I'iirk-men sairlerlnin liriklerl arasmda Mella Nepes de bulunmaktadir,

1810 yilmda Merv r;;ehri yoresinde dogmustur, Milletinln birbirini

kovalayan zaferlerinden dertn haz duyan §air, mllli TUTYJl16n bir-

ligini terennum etmls, Istiklalci gururunu severek milleti Hepay-

Iasnustir. Kemine'nin arkadasi ve dostu idi. f;}a.i. rve musiki ustadridL Bahsi idl. ~a.rlnn k18.sik satrlertnm 91gmnda yurumege <;alrs-

mistir, "Gelmlsem" adli peomlnde vaskm gucunu" terennumiet-

.mtstir.

XIX. yuzyil sonu He XX. yilZYll baslarenda yeti§mi§ sairler

arasmda Mi§kin KIIW= Molla Kll19;Bayram i]ahu'; K6r Molla;

Molla Murat; Durdl Klllg ve saire gibi Turkmen milli gUrurttllu

ok§ayan bah§v~airler de vard!r. Hepsinde Turkmenistan, kurrilu'-

g'una. verimsizligine ragmen cennet vatan olal'ak ya,,}atllml§, Oguzboyunun ecdatlarma lUYlk mini til' [urni' k5§esi aynlnu§tlx.



42 TUrk Kavimleri ikinci 801m ~ U. Batt ' I' ii rkis tan Tiirkleri4 3

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

'I'urkmen §ivesi, "cenup Turkcesi" yani "Ogus" bolumunun

-temelini teskil etmektedir. Kendi bilginlerince Turkmen §ivesi.,

baslica u~mustakil devre yasarmstrr: 1) Kadim devre - XVIII.yttzyila kadar, 2) XVIII. yuzyil basmdan istila devrine kadar, 3)

Komunist Isgal! devri. Birinci kadim devre en iyi Ka§garll Mah-mud'un "Divan" inda temsil edllmistir, Ikinci devre 'I'iirkmen kla-

.sik sairterintn Isledlkleri yazi dili olmustur, ~imdiki Turkmence

ise komunistlerin zoru He vucuda getiriIen matbuat dilidlr, Ka-'rakter Itibariyle Azerl 'I'urkcesine en yakin olan subelerdendir.

-,!'urkmen sivesi bilginlerce, oldukca iyi islenmlstir.

Ana Ti.i.rkmen ocagmdan uzak Kuzey-Kafkasya'nm Stovropoivilayettndekl Ti.i.rkmenlei' de milliyetinden hig bir sey kaybetrne-den, dilini, orrum; ve geleneginl, ana vatanda imis gibi aynen mu-haraza etrnektedlrler. Qavdur, Songhacl ve Ikdir boyundandirlar,Kendilerine gore agizlan vardir.

Gocebelik hayat tarzrm, severek ve can atarak benlmsediklerl

halde, Turkmen mukemmel ekincldir ..Teke Ttirkmen tarlasmin ve-rimi Hade edil€mez derecede zengindir. Pamuk, bugday, pirin<;

glbl mahsulleri, bugun komunist gozi.i.ni.i.doyuracak kadar boldur,

-Rele bostancihklari, diinyaca meshurdur. <;arcou kavunu dillere

destandir. Tipki Tiirkmenin emegi, cesaretl ve kahramanligr gibi.'Eskl "Dedem Korkud" un unutulmaz evlatlaridir, Dokuduklari ha-

lrlar dunya evlnin siisi.i.di.i.r.Rus yazarlarma gore 'I 'urkmen kadim,rmmakasa kaldrrmayacak kadar gtizeldlr, Fakat bu gi. i.zellikaym

zamanda Ttirkmen tabiatmm §etefli bir gururudur. )

A. Inan, Manas destam, Azerbaycan Ym1 Bilgisi, No. 31· 32, s. 257·260· W. Rad-

loff, Proben, V.; F. Koprulu. TUrk edBblyah tarihi, 1926; M. Auezov, KlrglZ halk

k~·amalll1k J~est~ill M~na9, Man~s, 19l11:Klf. -I{IZ, Karakalpak halkmm kahraman.

l ik destanr Nukus, 1956, Kt rg lzs lny geroieeskiy epos Manas, 1961 Cf;' 8§itl imakale-

Ier); N. A. Baskakov, Turk dilled, 1960.

M". B~gdanova, Orta-Asy~ ve Kazakistan Halklarr Edebiyah 'farih i (rus~a),

1960, s. 28.:>·490 (Kazak edebiyati) : N. A. Baskakov, Tiirk Dilled, 1960, s. 168 •

171. Radl?ff, Proben, 1870, III; S. K, Kenesbay, Kasak Grarnerl, Alma- Ata, 1941:

G. Begaliev, Knzak«;:a - R usca Lugat, Alma -A ta, 1916; Karl Menges, Die araln ,I ia spis che Gruppe, Philologiae Turcicae Fundamenta, I,. 1959, 434- 489· Mahmu,

~lov, ~. ve G. Ml1sabaev, I{aza1i!<a-Rusca Lugat , Alma - Ata 1954; K. MICnges vaS. ~a!nr,Kazakiseh, MeUnie r, Berlin 1935.

Lamont Corliss, The Peoples of the Soviet Union, New York, 1945; G. Jar.

ring, On the distdbation of Turk tribes ill Afghanistan, London 1933; S. I. Bruk,

E.tn;~eskiY sostav i razm€§!<euie naseleniya ve Peredney AziI =On. Asya 'mn et -

mk ppm ve niifus yer ic !j ti ri lmesi, Pe re ilneazia tsk iy Etnogra flgeskiy Sbcrnik, I ,

ISS8, s. 73 . . 10 .9 ; S". r. Brule, Etll i{: eskiy sostav st ran Peredney Azii = = O n. Asyamemleketlerlnfn etnik YUI}!Sl, Sovetskaya Etnngraflye, N. 2, 1955; Die Volker des

Ostraumes, Berlin 1942 ; V. V. Bartold, O~erk istorii Tn l'k!:!cn skogo uareda 1929.

Z . G. Freykin , Tfu:kJ :nenskaya SSR., 1954; r. Kafesog lu, Tiir kmeu alh mil.;asl v~

mahiyeti,Jean Deny armagam, TDK. 1958, s. 121-133; Faruk SUmer: X. yiizyllda.

Oguzlar, DTCFD. Ankara 1958, XV., sayi 3·4, s. 161·162; N. A.. Baskakov, Ob

,osobcnnostya.h_ gevora _Severo -;Knvkazskih Turkmenov = Kuzey .Kafkasya Tiirk-

men stvest bususiyetlerlne dalr, Yaziki Severnogo. Kavkaza iDagestana, 1949.

sayi 2, s. 140 - 1 83; E. E. Bertels, Literaturnoe pro§loe turkmeuskogn naroda - =Tiifirmen halkmm cdebi maslsl, Sovyet edebiyan, A§habad 1949, N. 9 _ 1 0, s. 181.

201; Istor iya Iiteratur narodov Sredney Azii- i Kazahlstaua = Orta- Asya ve Ka-

zaklstan haIkIan edeblyat, tarihi, 1960, s. 215 + 263; TUrkmenistan edebiyatr: L.

Kimavie, Iz i stor ii I lt eratur sove tssogo Vost9ka = Sovyet dogusnnun edeblyatt

tarlhlnden, 1959, s, 107 - 179 (Tiirkme.nljiirinin klasiklari), B. A. Karriev, Mag-

tumguh Piragmm ~lgIr ve poemalarunn gerkeskij], A§'gabat, 1949;- S. Ahalh.

Ma.hmud Ka~ganillD SozIugii ve Tiirkmen dill, A§gabat 1958; A. P . Potseluevskiy,

Dlalekt! turkmenskogo yazika, Ashabad 1926; Fundamenta I. 1959.

"

BiBLiYOGRAFYA

Abdillkadir Tiirkistan milli kahramanlan, Azerbaycan Yurt Bllgisl, I. 1932;"II, 1933; N. Y. Pavlov, Tii.rkistan tarthl, Taskent, 1910 (rusea) ; N. A. Baskakov,

Karakalpak gramerl Turtkul, 1931· 1932; aym yazar, Karakalpak dill, I - II,

1951· 1952; K. Meng'es, Qaraqalpaq grammar, J. Fonologia, New York; 1947;

.S. Wurm, Th2 Karakalpak language, Anthropes, Freiburg, 1951, XLVI; Najim

.Davkaray, iu lulaponcesi KarakaJpak edeb:yah, Taskent 1959 (rusca): K, Menges,

Die aralo - kasplsche Gruppe, Fundarnenta, I, s, 438; S. Wurm, Das Ozbekische,

-Fundamenta I. s. 439 - 5 25; A. von Gabain, Ozbekischc Grammatik, Leipzig. 1945:

A· Caferogl~, TUrk Pili Tarihi, 1964. II.: H. T. Zarifov. Ozbek halk eposunun tet-

1dki sonuelarr (rusca), Taskent Kongresi raporlan, lS57, s. 753 - 7 59; A. N. Ko-

rnonov, Oz lJek dil l gram Hi, Taskent, 1948 (rusca): G. Jarring. Uzbek Texts from

.Afghan Turkestan , 1933: E . E. Bertels, Navel, 1948; A. K. Borovkov. Ozbek edebi

,dilinin knrncusu Ali 5lr Neval, 194.6 (rusca) ; S. N. Ryazantsev, Kirgiziya, 1951,



1. Nogay Ti'trkleri

2;··KtlDdur'lar

3, Karac;ay'lllar

4. Balkar'Iar

5. Kltrrtlk;lar6. Azer; Turkleri-,

UQUNCU BOLUM

4 5==============================~pol bolgesmde yerlesmis bir kac blnkadar 'I'tirkmen hallo boyledir.

Tarih yadlgari olarak Kafkasya simrlarr icerisinde bugu .

kadar mevcudiyetlerini muharaza edegelen Turk boy ve ka . l~e. 1 d vmue-n §u n a1' Ir: - -

ti'l,!iincii HOIum ~- I. 'Kafkas Tfu'kleri

I. KAFi(ASYA TURKLERl__. Nogay Turklert

Buna ragmen Kafkasya, gerek cevreslnde, gerekse kendi £1-

mrlari icerisinde kurulan bircok devletlere ve milletlere, oldukcaelverisli blr yerlesme,

hattamilli bir barmma yert olmustur. Nite-

kim Selgukogullarmdan akip gelen ~e§itli Orta Asyali TUrk boy-

larr, bllhassa Mogol hakimlyetl ve istilasi devrmde, bolgenin 'I'iirk-

Iesmesinde uzerlerine aldiklari vazifeyi laYIkiyle yapmislar, mllli

Turk kulturunun buradagellsmesine hlzmet etmislerdir, Bid Iran,digeri kuzeyden Volga irmagi yolu ile, Kafkasya'ya dogru gelen

bu t:;8§itli kultur akimlanrnn, bugunku Kafkasya Turklerlnin ha-

yatrndakt tesirl, §uphesiz pekbtiyuk olmustur. Bunu onlarin yer

adlarmda, toplum hay-at, dil ve edebiyatlarmda gormek mumkim-

dur Helebazr yerli Turk boylarmm, sayica dikkate almmayacak

kadar az bile olsalar, mini kultur' sahasmdakl taassuplarr cidden

Ihrnal edilemeyecek kadar saglam .ve kuvvetlidir. Mesela Stavro-

. . SIyasi ve etnik bir ad olariNogay kellmesi, Cengiz Han'1l1bilyiiktotununun .adldlr . XIII, yuzyila kadar, Mogal harekatm-

~an daha once, eski Klpgak arazisinegtren sahada gocebe hayattyasarcakta idiler~ En celalli zamanlannda i§gal ettikleri saha ise,Ernba'dan baslayarak Tuna Irmagma kadar uzanmakta idi son.

ralari Nogay kavim adi, Altinordu'nun bir kismina kumand~ eden

~ o ga yHan'm; idaresi altmda .bulunan halka gelimi§tir. Bu suretle,

Irtis'ten baslayarak Kmm'a kadar yayilrms alan -bu- eski Turk

halki, musterekbir milll ad altmda birle§tiri lni i§ti l'. Hatta bu topluluga, vaktiyle Hazar Denlzl 11eeski Pontos cevresmde ve Volga

boylarmda yasayan diger .Turkler de dahil edilmtslerdir, Bazan

yanh§hkla Kazan ve 'Ufa yorest T u r k halklarina Nog'ay adi veril..

mistlr, Zaman zaman Rus, bazan da Bizanslilarla birleserek Kir-kiz, Baskurt ve Kalmuk'Iara karst hP"rbetmi§l~r(Ur. Aralarindaki

i~ ~eki§m.eler de eksik olmamistir.

Nogaylarm mazisl uzerinde genlsce duran Mogel tarihcilerln-

den 'Howorth'a gore Nogaylar, tarlhi. caglardan Mogol .istllasina

kadarki uzun zaman is;:inc1e hep KanklI, Uz ve Pecenek T u rk boy . .larmdan sayilmislardir. Yayildiklari saha ise Yayrk, Emba ve tr~

ti§ rrmaklari yoresi olmustur.: Buyuk bir kismi Hazar Denizi'nitl

kuzey ve 'kuzey-dogusundaki bozkirlarda goc;ebe hayatl gegirrrJ~-tiro 'XV. yttzyilda Azak Denlzi'nin batrsmda ve Kmm'm kuzeyinde

goziLl;;:mii§lerdir.XVII. yiizyrlda Emba Irmagr J}oylannda ya§ayan-

lardan bir Nogay kolu, Kalmuklar tarafmdan batiya dogru suriil-mi..i.§ise de Buyuk Petro taraimdan tekrar Kuma ve Kuban rrmak.

lari clvarmdaki bozkira gocmege mecour tutulmuslardir. Bu No-

gay kolunun blr dali da Turkiye'ye gog etmlstir. Bugun stavropol

eyaletinde ve Qerkes muhtar eyaleti He Kuma'nm guneyinde bir-

i;:okNogay topluluguna -raslanmaktadlr.

Tarih boyunca c;;e§itlimilletlerin ayaklanmalarma gecit vazl-

fesi gormus alan gents Kafkasya sahasi, dana VII. yuzyilda, Vol-ga ve Kuzey Kafkasya arasinda devletkuran Hazar Turklerinin

haklmiyeti altrna glrmistir. ilk Tu_rkle§meye kattlan Hun ve Avar',

Iarla beraber, bolgenin asil Ttirklilge elverisli bil' Iskan sahasiolusu, bahls konusu Hazar devletinin kurulusu tarihine rastla-

maktadir. 914 tarihindenitibaren, Volga boyu yolu He yagmacr-

l lga baslayan.Ruslar, kisa zaman zarfmda, Kafkasya iJe Hazer De-

nizi kiyilari arasma -yaYllml§lar, Turk ve Islam kavtrnlertnin; mil-

II bir korunma ve mudataa gayesi etrannda birlesmelerlne yol ag~

mislar, sahanm tam bir Turk karakteri almasma dolayislyle sebep

olmuslardir, Arap yazarlanndan Mesudi'nin ve Rus bllginlerin-

den V. Barthold'un, bundan bin yil oncesi bu ilk Rus-Turksavas-

tanna dair verdikleri bilgi, hem ibret verecek, hem §a§lnnlll~yara-tacak kadar zengindir,



46 TUrk Kavim1eri 'Oci inci i 80l ii ln - I . Kafkas Tti rk le rl 41

Etnograflardan Georgi'ye gore XVIII. yuzyilda Nogaylarm da-

glldlld!:trl yerlesme sahasi, §6yle bir srraya tabi tutulabilir:

a) Donve Kuban Irmaklan arasmdaki 70.000 Nogay toplu-

lugu,

b) Kmm yanmadasi Nogay halkr,

c) Astrahan Nogay kohl (ki, bunlarm bir kismi Kafkasya'yave Klnm'a, bir kismi ise Baskirdistan'a ga~ etmtstlr.)

d) Kuban ve yoresi Nogaylarr,

1807-1808 ytllarmda Kafkasya'ya seyahat etmis alan mus-

tesrlklerden J. Klaproth, Nogay Ttirklerine mensup Kaz-Butat(Has-bulat) , Klpcak, Mangit, Canbulat ve Nevruz gibi boy ve so-

ya, Kuban ile Kuma irrnagmm ortaboyunda rastlandigmi yazmak.

tadir. Kanaatine gorebunlar, vaktiyle Kmm hanlari tarafmdan

Dinyeper'le Dinyester arasmdakl bozkira atildiktan sonra, 1788

yihnda tekrar Kuban boylarma donen Nogaylar olmuslardir.

Rittich, Nogaylarm toplu olarakbulunduklari

Stavropol,Te-

rek ve Kuzey Kafkasya havalisinde takriben 95.041 Nogay'in yasa-

dlglm tespit etmtstir. Vambery ise butun Nogaylan 100.000 ola-

rak kabul etmektedir.

Butun Rusya i~i diger Turk halklan gibi Nogaylar da, Rusdevlet smirlarmin genislemesi uzerine, c;e§itli slyasi ve idari bask 1-

lara ugrarmslardir. Hele Astrahan'in Rus istilasma ugrayis; No-

gaylarm hayatim btisbutun felce ugratmistir. Onlar, yeniden K.u~

zey Kafkasya'ya gage mecbur tutulmuslar, XVI. ve XVII. yuzyil-da Ukraynalilarhayatmda onemll rol oynamaya baslamislardir.

Don Kazakhgmm kendi mllli topraklan iizerinde zorla kurulmus

olmasi, ister Istemez Nogaylari, jeopolitik bakimdan, iki esas gru-ba aynlmaya mecbur etmistir, 0 kadar ki,Rus hukumetinin ny-

gulamasi uzerine Nogaylarm bir klSIDIKuzey Kafkasya'da yerles

tlrtlmlstir, Fakat yine de rahat birakilmamislardir. Rus idaresi bu

sefer de Osmanli ve Kmm devletine karsi, kendilerinden taydalan-maya kalkismis, fakat red cevabi ahnca, siddete bas vurmustur.

Bu tazyikten onlar yilmamis, Ruslara karst ayaklanmislar ve is-

yanlar crkarrmlardir. Hatta bir defasmdaki isyan, unlu Rus gene-

rallerinden Suvarof tarafmdan bastmlmistir. Millet ve milliyetle-

rine sadik Nogaylar, bu direnme ve boyun egmerne ytizunden, ce-

za olarak oteye beriye dagrtilrruslar, hudut dl§l bile edilmislerdir,

Neticede 30.000'e yakm bir kit lesi Dobruca'ya surulmus, digerlert

de Kuzey Kafkasya'ya dagrtilrmslardir, 1926 sayimina gore bu 30-

nuncular onbin ki§i olmustur, Kuzey Kafkasya'nm ge§itli kisimla.

rmda yerlesmis olanlar a§agl yukart su bOlgelere dagilmislardir.

Kara - Nogay, Kizilyar, Kaya - Sulin, Baba Yurt, Acikulak , ~elkov.

Kava, Hasav-Yurt ve umumiyetle Cerkes muhtar eyaletl.

Boylece dagimk halde 'Yll§~yan .Nogaylarm yurdlari da·'dur~

madan ellerinden ahnrms, Kuzey Kafkasya'ya zorla yerlestdrlllp

iskan ettirilen Rus Kazaklarma armagan edllmistir, Umum sayi-Ian 100.000'i askmdir,

Nogaylarm yazih biredebiyaUan vardir, Bilhassa destan ne-

vi yaygm ve sevilenidir.Qe§itli hikaye metinleri yayimlanrmstir,

Nogay "cirlan" da zengincedir. Aglzca Nogay sivesi I<.IPCakTurk·~esi grubuna dahfldir. Bununla beraber Karakalpak ve Kazak §i-

vesi He birlikte, yeni bir grup teskil etmektedir. Nogayca ayrica

a§agldaki fig agisa ayrilmaktadir: Ak-Nogay, Nogay ve Kara-Nogay,

2. Kundur 'I'tirklori

_ Nogaylara gok yakm alan ve belki de aslen bunlardan kopup

gelen Kundur Tiirkleri, kendilerine Kara-agac Jcavim adim tak-rmslardir, Buna sebep olarak da, yasadiklan sahanm Kara-aga\'"

ormanlan ile kaph olusu, ilert surulmektedlr. Aslen Kafkasya

Tiirkleri toplulugundan kopma olup, ge§itli tarihi hadiseler yii-

ziinden bugunku Volga Irmagr'mn delta bolgesi ile Astrahan §eh-

rinde yerlesmls olan Kundur'lar, son zamanlafda idil-Ural Ti1rk-

ltigii toplulugundan sayilmaga baslanmislardir. Fakat Iiterattir-

de, daha fazla Kara-Agac; Nogay'lan kavim adi He zikredilmek-

tedirler. .

. Tarihi olaylara gore, bunlar daha 1740 tarihlerinde Kalmuk:-

larrn Cungariya'ya cekilrneleri uzerine, kendi mill! topluluklari

alan Nogay'lardan aynlmaga mecbur olmuslardir. Otuz yil soma1770 de Kalmuklar, tamamiyle a§agl Volga havzasim terkettik-

ten sonra, Kundurlar da Astrahan havalislnde, Volga deltasi eev-resinde AktObe ve sair rrmaklar boyundayerle§megi tercih et-

mlslerdlr, Burada Kirgizlarla beraber gocebe hayati sprmii§lerdir.

Vambery "kundur" kelimesini "kondur" kelimesiyle birlestlre-

rek .bunlari Kuma ve Terek irmaklari boyunda oturan ve Turk

halklari tarafmdan bu havaliye konmalarma musaade edilen, No-

gay Turk boyundan saymaktadir.

1771'de Kundurlar nihayet Rusya tAbiiyetine girmi§lerdir.

Kara-Agac Nogaylan, yani Kundurlar; Kazay ve Kas-pulat gibi

iki topluluga ayrilmaktadrrlar, Georgi'ye gore 5000, PauU'ye go ~



48

==================================

ilj;iiDCii Boliim _.,.I. ,:Kafkas Tiirkled 49

reise sayilan vaktiyle 11.000 ki§i olmustur, Eskiden slveleri, No-

gayve KU'glZ karmasmdan turetilmis olup sonralari Astrahan

TUrk toplulugu Icerisinde erimelerlne ragmen, Nogayca He mtis-

Derek, fonetik, morfolojikve leksik hususiyetler tasiyan kendl

ana §iveJeril1i muhafaza etrnislerdir; Kundur'larrn kendilerine

mahsus bir edebiyatlari yoktur, Kuzey Kafkasya Nbgay edebi-

yah, ounlarin da edeblyati sayilablllr,

altine atmrmslardir. Fakat ne yaztk ki 1812 yih Osmanli Impara;

tortugu He Rusya arasmdaki anlasrna iizerine, Karacaylilar res-men Rusya idaresine terll:edilmi§tir.~eyh ~amil'il1 unlu Kafkasya

Istiklali mucadelesi, elbette bunlar arasmda testrsiz ka1mamu~tll'i

Karagaylllar, nasiplerine duseni yapmaktanasla ceklnmemlslermr;

Karaeayhlarm yazih bir edeblyatlan yoktur. Ancak son za-

manlarda Karat;ay ve Balkar Tul'kleri arasmda urak bir yazar ve

€dipler grubu turemis, bu suretle bu agizlarda da yeni bir edebiya-tin yazilmasma tesebbus edilmis bulunmaktadtr. Kendllerine go ..

re mahdut bir halk edeblyatma sahiptirler.

, Kara9ay §ivesi Balkar Tiirk<;esi gibi,Klp~ak-Kuman Ti\r~~esI

grubuna dahildir, Ayrica Kllmuk ve Nogay Titrk §iveleri He de

mtmasebettedir. Buna ragmen Kara<;ay §ivesinin grarner yapis!

bakimmdan kendine has ozellikleri de vardir.

3. Karacayhlar

. 'otsdenberi Kuban Irrnagmm kaynak bavzasmda oturan vetge'i'kes'ier taraf'indan "Dogu-Tatari" diye amlan Karacay Turk

halki, 1922 yiliBovyet Idareslnce muhtar olarak ilftll edilen Ka-

ra~ay:Qerkes .eyaletinde yasamaktadirlar, Saha Orcenikldze eya-

let iJi jn bir b01gesini teskil etmektedir. Yuz61<;umi\9 .900 kilometre

Ka:re 'oian bu saha doguda: Kabarda-Balkar muhtar cumhuriyeti,

guneyde: Abhaz muhtar cumhuriyeti, banda; Azof-Karadeniz eya-

Ieti, kuzeyde: <;ec;en-lngu§ muhtar cumhuriyeti He simrhdir. 1933

JilH,l:tylIi11l1a gorenutusu 104.400 duro 22 yilhk zaman asimi % 2

artrsla hesap edilecek olunursa Karagay muhtar eyaletiriin umum

nutusu 150.000'i asar ki, builtin 125~OOO'irahatca Karaeay'Iara

aittir, Merkezleri eskideh Battalpasmsk iken §imdi' Mikoyan-sa-

H~t'dli': ~ehrin' nutusu pek az olup, tamamiyle yeni kurulmustur,

::Karacaylilarrneskr ve gercek tarthleri hakkmda, §imdilik ke·

sin·bir bilglmiz yoktur. Kuman'lardan geldikleri iddia edilmekte-

air: Klaproth'agore bunlar KUnia bozkinndan gogup, kendilerinin

Mlngitav, yani "Tann Daglart" adrm verdiklerl Eibruz eteklerin-

de. ve Kursuk, Kuban ve Teberde irmaklarr boylarmda yerlesmis-Ierdir,

4:. Malkarlar

Eskidenberi Kuzey Kafkasya'mn 'rerski vi~ayetiyle Cerek, C e ' ~geme ve Baksana Irmaklan boylarmda oturmakta idiler. Sqvyct

rejiml He muhtar Kabarda-Balkar eyaleti idare sistemine tabttu'tulmuslardir, Ya§acllklan saba batida; Karac;ay muhtar eumhuri-yeti, doguda; C;ec;en-tngw~ muhtar cumhuriyetl, gtmey-doguda;p$set muhtar cumhurtyetl, nihayet guneyde; G.iircistan sovyet

cumhuriyeti ileievrilJ:pi§~ir. Sahamn yuz ol~umti12.560 kllomet-re kare olup 450.009 nurusu barmdirmaktadis-Bunlardan ancak

5 0 000iBalkar'dir En kalabahk ntirusu 200,000 eivarmda olarak.. -. _ .. . . . .. , -, ~ .

Kabarda'lar teskil etmektedir... . ' .. - ,

.. Balkar Turk halki hakkmdaki tarihi ve etnografik malumast~n azllgl maaleset bunlarm menselerl hakkmda; geni§ bilgi ver~

mege musait .degildlr. Kendilerine Balkar veya Malkar demekle

beraber, ayrica kendi aralarmda Taul yanl "Dagh" kavim adini

da kullanmaktadtrlar ., V. F. Muller ve Markwart'a gore Baikar yahut Malkar'lar as-

le n VII. ~VIII. yi'lzYll eski Kuban Bulgar Turkleri toruruanndan'

olup uzun zaman gocebe bozkir hayati ya§aml§l.rdlr. Ancak XIII.

ve XIV. yuzyillarda toplum halinde Kafkasya BulgarllglUlte~kil

etmislerdir. Bugunkti sahaya da bu zamanlarda yetle§mi§Jerdir.

Diger blr iddiaya gore Balkar'lar aslen Hazar Tiirklerinden

turemlslerdtr, Mtistakil bir halk olarak da tarih sahnesine anca~

X. ve XI. yuzyillarda cikmislardir, a zamanlardaki Rus istila ve

tahribati sonucunda yine toplu olarak hicrete mecbur tutuln_1U§lar

Tiirk ·Kav .imleri - F.:4

. Rendi aralarrnda yasayan bir efsaneye gore bunlar, bozkirdan

gellrken, Karacay adli bir rehberm idaresinde bulunduklanndan,

buadi kavim adi olarak almislardrr. Vambery'ye ve cndan evvel

1829 tarihlerinde seyahat ederekMaearlarm eski vatanmi aravan

V. Besse'ye gore Karacayh'Iar Macar aslmdandrrlar, Bizans tarih

f;ikrinden KonstantinPorphyrogenitos da ayni iddiada bulunmak-

lao be;rabel~ bu tevsikt gug bir hipotez olaraka kalacaktir.

Bununla beraber Karac;;aylllar daha XVI. yiizYlldan Itibareri

Outeu, Nogay ve Kuzey Kafkasya halklarma karst gtristlklert

mucadelelerle Kafkasya milletleri tarihinde yer armis bir Turk

haikldir. 173if yihndan sonra Osmanh Imparatol'lugu himayest



50 .:", Tllik Kal>"imleri U! ;i incl i Boli im - I I. Azerbaycan Tii rk le ri 51

ve Kafkasya'.dayer1e§mi§lerdir. Fakat bu hicret ve yerlesme, zan-nedildigi gibi dertsiz 've beHlsl~ olmamistir. Nitekirn rivayete gore

bunlar daha kuzeydeki bozkir, sahasmda yasarken KabardaIial-

kimn .da§iddetlihucumlarma ugrannslar ve Osset'ler tarafmdan

,srkl§tlri.larak bugunku yerlerine kadar surulmiislerdir. Bazi Osset

~oyJerini.n Balk~l'larm iskan sahasi dahilinde bulunmasi, bu fikri

~amamiyle desteklemektedir.

-:. Cografya bakirnmdan Balkarlar 'be§ esaskola ayrilirlar: a)

Bezengiy veya Blzlngi'ler, b) Hulam'Iilar, c) Qekemli'ler, (,;)Urus-

beyli'ler, ~) Baksanh'lar.

Karacayli'Iar gibi Balkar Tfukleri de slvece eski Kipcak-Ku-man 'I'iirkcesi grubuna dahildlrler, Bununla beraber agtzcaKu-

muk ve Nogay agizlart ile de munasebettedirler, Gramer ve rone-tik yonlerinden dilleri, kendilerine gore hususiyetlere sahiptir,

Edebi bir dilleri ve edebiyatian yoktur. Son zamanlarmda, Kara-

gayh'Iarla musterek bir ialfabede birle§tiri1mi§ler, bu sayede ufaktefek dil arastirmalan imkam dngmm~tui;. Bunlar -arasinda Bay-ramkullam'nm mekteplilere mahsus grameri de bulunmaktadir.~ . . ~ . - -

"' " bUve kultiir bakmundan tarlhi bir birlik teskil eden Kara-

cayu'lartaBalkar'Iar, ayn yerlerde yerlesmis olmalarma ragmen,musterek Ielaketler karsismda da hirlesmislerdir. Niifuslannm 'az..

llgina' ve suclari bulunmamasma ragmen 1943-1944 yillarmda bir ,

denblre Ktrrm Turklerl, Qec;en-1ngu§' Islam halklan ile beraber,soy -vesoplariile ana yurtlarmdan surulmus, soguk ve tahammuledllmez Sibirya'mn, halklar yutan -oburluguna terkedilmislerdir.

l'arihin' rastlayamadigi bu neviden hasln millet surgunlugt; mah-kumiyeti~ maalesef uzun surmus; tarihl bir Turk boyunun, aC;lkg.J

lmhasma yol acmistir. Nihayet rusluga karst "itibar iadesi" kaza-ruhnca, 1958 yilmda tekrar. donu§lerine Izin verilmlstir, Ne var kl,tarihimizin bu kara ve hatta karanllk gunlerinde haHl ana va-tam dismda surgunde yasayan yuzbinlerce Kmm, Nogay, Balkar,Karacay, Kabarda, Ingus... gibi aziz halklarimrz vardir .

eyaletleri lie, Mahac-Kale yoresindekl alti koyde ve ayrica Mahac.,

Kale Hasavyurt, Buynaksk, Izberbas ve Derbent sehirlerlnde yer-Iesmislerdir. Dagimk bir halde, Grozni eyaletinde yerlesenlerl bu,

lundugu gibi, Kuzey Osetiya koylerinde de yasayanlan vardir.

1925 yih sayirnma gore buttin Kumuk'!arm sayisi 160.000 kistdir.

Kumuk'Iarm kuzeyde komsulari Nogay 'I'iirklert, batiua

Avar'larla Dargin'ler, guneyde otuz bini asmayan Tabasasaran'-

lar, dlger bir deyimle Tebersaran'lar ve Derbent'te yerlesmts alanAzer! Turklertrfir. Kumuk i.i.lkesini sulayan nehirlerin baslicasi:Terek, Sulak, Ullu-Cay, Hamri-Ozen, ~ura-6zen ve Manas-Ozen'-

dir . Dogu cephesi ise Hazer denizine dayamr,

'I'arihleri hakkmda kesin bir bilgiye rastlanmamaktadir. Jeo-

politik durum sebebiyle iilkeleri VII. yuzyildan itibaren Hazar dev-

leti smirlari icerlsine ahnrms VB OguZ,·Klpgak Turk boylarmmbu saha.daki kaynasmasi neticesinde, blr Turk urugu olarak te-sekkul etmistir. Bu suret le Kumuk Turk urugu, Mogel istilasmdan~ok once, bilhassa Oguz ve Kipcak gibi kudretli lid oz Turk halki-

mn karma.smdan turemlstir. Ya§aYI§ tarzr ve bugunku aile yapi-

siyle, konustuklari kendi sive veyahut agizlarr, mill! kulttirleri, butarihi 'ge1i§meyi kat'iyetle belirtmektedir. Her ne kadar sovyetantropologlan bunlari, (,;e§itli hipotetik Iaraziyelerle, Turk olma-yan kadir Indocermenlere baglamakta iseler de bu dogru deglldlr.

Rus Istilasi'na kadar Kumuk'lar, ~ahmal'llk (~amhal) stste-mine bagh mustakil ve milli bir idareye sahip idiler. XV. - XVI.ytizyila art tarih kaynaklari, bu ~ahmalhga "Tal'kov"adl vermis-

lerdir, 1813 yilmda, dlger Dagistan, yahut Kuzey M Kafkasya top-raklari gibi Kumuk Tiirkleri de Rusya esaretine ahnmistir. Gli-

listan muahedesi isbu esareti tasdik eden vesikalardan biri, bel-ki de baslicasidir. Buna gore de XIX. yiizYllm ortalarma dogru

Kurnuk mugu, tamamiyle milli idaresini kaybermis ve carlik reji~

mi tarafmdan Kuzey Kafkasya halklan Icerlsinde eritilrnege ~ah~

silmistir.

Fakat carhk Rusya'smm bu yoldaki biitiin te§ebbusleri, hie;bir netice vermemlstlr, Kendi mill! aile yapilassna ve tarihi: Turkgeleneklerine siki sikiya baglI kalarak, kendi slvelerl ve halk ede-

bivatlart ile yasarms, en ufak bit asimllasyona tabi otmamislardir.Rus edeblvatmda "adat' 'dive k6klU bir yer almts bulunan Kaf-

kafya halk-larma ait tarihi "tirf" e bagli idare sistemi ve aile ku-rulusu, Kumuk'Iar Icin de bir nevi "yasa" degerinde olmustur.

Isbu "ad at" yahut "orf ve geleriek" Turk - islam halklanm RusistilaSl §errinden korumaya yararms ve bugfm de yaramaktadir,

)

5. Kumuk Ttirklerf

Kuzey·dogu Kafaksya HeHazar denizinin bah ktyisr boyunca,

Azerbaycan simrlarmdan kuzeye dogru uzayan sahada yasayan

Kumulc'lar, bugunku ig idari taksimata gore, Otonom DaglstanSovyet Cumhuriyetine dahildlrler. Kitle halinde btl cumhuriyet.in

~.:aasavyurt, Babayurt, Kizrlyurt, Buynak, Kayakent ve Kaytak

1'iirk Kavim1erl,



,Kumuked€biya tI daha Jazla s o n zamanlarda,<;e§itli bran§ v anevilerde hir ilerleme g6stermeyeba§lamH}tlt. Kendi muhitlerine

g~re yeti§mi~ §air, ,ecUp, 'hil\.ayeci ve yazarl~q' 'vardlr; E_ski TUrli;

tJ~tincii BOIifnt- I. Krlfkas TiirkIeri

" ,TeamUl hukuku esaslarma gore Idare edilen Kumuk Turk ai-

Iesmde, patrtarkal Idare sistemi haklmdlr, Buna ragmen, ecdat

yadigan "adat" tizerlne, kadma kar§l buyuk bir saygi beslenmek-

te Idi, Niteldm kadim oldurmek, en buyUk sue sayitarak, kaatlle

en agu' ceza verilirdi, Kadmlar bolumu, aile Icerisinde ayn oldu-

gu halde, bas kadm, adat, yani gelenek usulune gore, erkekler

meclis lne de katihp, konusmak ve hatta beraber yemek yemek hu-

kukuna sahip idi. Evi ve aile etradmi techiz etmek ve giydirmek de

kadma aittd, Buna gore, bQ§ zamanlarmda kumas ve hall dokur-du o Ayrica ziraat ve bahceciklikte de erkeklere yardimcr idi, Ka-

din aile it;erisinde bUyv.k bir saygiya ve Irntlyaza maliktl,

"L1{tisadl veziraihayat ~all§ni.alanda, esash blr disipline, orre

_bag'lanml§tl. TeamUl hukukuna gore "bulga" dedlkleri bir nevi

yardimlasma yahut "hneee" usulll hakirn idi. KoUektif c;ah§mayolu He yaprlan bt l yardimlasma: '''~op bulga", yanl harman sa.;.

vurma: "orak-bulga ", yanl oraklacahsma; "gabijdey-bulga", yanl

nusir temizleme ve saire gihi, ylne orf<;e kararlastmlmrs nevilere

.Ryrlhrdl. Ortakl1k slstemi de mevcut idi. Sovyet istilasl, maaleset

bu eski Tuk gelenegtnlkaldirrmstir Fa_kat kaldiramadtg; en sag-

~am fi8y milli yemeklerdir.

. Kumuk'larm, bugunkti anlayisrrruzla, kiasi~ bfr edebiyatlan01maml§tI1:. Buna mukabil, oldukca zengin bir halk edebiyatlan

.mevcuttur, Qe§ltli nevilere ayrilan bu .edebiyatm kurucusu XIX.

'yuzYll ortalarma [~ogru ya§i:unlfj elan §air tr(;1' Kazak'tll'. Halk

al:aslndttinilli Kuin,uk mazislnl, istikIaJ devrin! terennum etme-_SiYl~ , g e m j § b iT §(jh~ete 'sahiptl, ( } a r i p K ~ ! l l u J : t 'TJirkiiriti.ok§arp.akla

mi1Jl'bir §ai1;'p~yesine yiikseltUmi§ti,. Fak.at~arl1k Rusyas; bu

.4aI;k"02t(lmm, Kumuk Tiirklerine c;oJtg~or.rpii§!. 1r<; i :Ka,Z~l:,k'l,Sibir;

f1:a'y~ stirmusttlr, J i i l i v~ ayagl kelepg~li, uzak Si~irya'Y~ yayan ve

yalan ayak yol~ ~}~arIlan .bu milli KUAll].k ~!ltJin!ne onlar, ,ne de

blzler, )1, i9., 1;l.1rvakit un\lt,atrlw~caglz. A~sine onunla, 16,O,QOO'Hk

Kurnuk'u koeaRusya'ya karst koydugu igin, Ilelebet iftih~J e . 4 ~ G , e ~giz.

• _ ~ ~ < " - • . . . ,~ r... .

A§agl ,yukaJ;l aym tarihlerde, hem salr v e .etnograr clan Ma-

nay Allbeyl! ile, ,1883, y l 1 1 , a f 1 _ n c I ~ .Petersburg 'da, il~ Nogay ve ~!1,:,

m\l~ $al 'kllar l 6rneklerinf yaYII 'l layan :MagdIllet E:fend!_ Osmanza7

de faaHyette idiler._Bu ornekler ic;;erislnde,Osmanzade, ile Kazak'mda ,§iIrleri bulunrnaktadl! - , , , " " , " ' , , '_ • ~ . . . . . , , " " • _ . " _ • ~- . ; . - " ~ ~ ; _ r _ _ " " " ' ~ . . , , , _ , . f"

;'kobuz"u hatlaslU~~ tellerlnde tasiyan "Aga<;kumuz'; dacalan- hark§air VB sazcilan yamnda, §arkl soyleyen modern tiyatro axtistlertde mevcuttur. Bariyat Murad hanimlaIsbat Batalbeyli hanim, bu,

gun sivriimi§ Kumuk Ylldlzlarl arasmda, halk sevglsini toplarnl~

imtiyazll blrer §ahsiyettirlet. ':

Kumuk folkloru, biraz yukarida da isaret edildigi gibi, nev'i,

tarzt ve <;e§idi itibariyleoldul\:ga z e h g i : n . d i r , Sarm'lar, yrrlar ve tak.

mak' larla beraber .beslkytr 'Ian yas ti ir l<: :ii leri de, se_vilmekteqir:.Epo-pe nevinden en «ok sevileni ve ruh oksayam "Aygazi" tiirkusud:iir.

Aygazi,' burada, Kumuk halkmm. retahi i~in mucadele ..eden m!Ui

bir kahramanttpi-olarak tamnmaktave bi:linmekted~~. ,\'

" Kumuk etnonimi'nln menset hakkmda ge§iili fiklrlei' i1eri'~ti.:rtilmusttrr. J.,Klaproth, Kumuk'Iarldogl'uda.n dogruya Hazarlarmbtr kolu olarak s'aydlgmdan bu hususta bil'fikir ileri surmekten

gekiri:.nii§tii-. Vamhery'Ye gorekehme ~'klml1darnak,; deprenmek"gtbt manalarda olup. klmak fiilfnden tureini§tir~ Y i u e buzatag o r e Kumuk halk adiaym telaffuzlu bit yet. admdan almrrustir,

Cobanzade;' kellmenin aslmm kama yahut Kumaile ~ veya ok

ekinden Ibaretoldugunu veKarnali manasim :ta§ldlgln1 ortaya at~maktadir. Ku:zey -Kafkasya halk rivayetlerlne bakilirsa, .kumluk

sahadangeldtklerinden, Kumuk adtm almislardir. :aiitUn bu ge~

§itli yorumlara ragmen, kelimenin gercek manasi 'tesbit ~i:meine:~

mi§tir .

." Kumuk slvesl, Turk §iveleri tasnifindeJ¥lP9ak ..Ruman, d a t iigerisine alinmistnvBununla beraber, kendine mahsus ozel rgra ....mer 'nusustyetierlne de maliktir. B u kabilden olarak k__:.'nin yerini

g-'-'ye (ms.: ki§i >gi§i kelimestnde goriildugii gfbi) terkettigi tesl

h it edilmektedir. Yine Kuriluk slvesine mahsusolmak tizere,' bol-ca _:'_agan ve'_:_egenjmrtisiplerk.in kullams; i lert s~mebilir.,F~o~

netfk ve rnorfolojl bolumtmde de ozellikler rnevcuttur. " .

Kumuk ( 'l ivesi u~agisa aY:l'lImaktadlt. 1) Hasavyurt, 2)' Buy-nak ve 3) Haydak agI;~I~tl'ki, herl:iltin:in mahalline' gore 'bazlfarklan vardir, Bu tarklar dlkkati eekecek kadar bariz ve yer in egore de goz onunde bulundurulacak mahiyettedlrler. Ms.: s u W g r :gir - suya gir; gabak:' kabak; hay - av; men - ben; agagD1 ;.,agacive

saire glbi.. '

. Kuinuk §ivesiara§tll:masinm Ud aslrllk bil' tarihi vardlr: Vak.-tlyle' J.Kiaproth (1814) ",Salemann (IS'll), Osmarizade (iS7'O;gIr

h i· bilginler in 'dikkatini c;ekmi§ ve bu hususta, tarihi deger ta§lyan

bir YIgmmalzeme toplanml§trr;Sahanm 6zeIligi, Kumuk §ivesinin

canhl1g1 ve aklCllrgl sayesinde bu Turk gives!, Kutnuk'lar Inuhiti

54TUrk Kavimleri



- -

~h~~~ada tasarak bir nevi "Lingua franca",karakt:rini almistir ve~'Kumuk tili" adi altmda Kuzey - Kaflcasya mn dogu halklari arn-smda da konu§ulmaktadlr. Bugun bu Turk sivesmde konusan hal-

kalarm sayisi 200.000 ki§iyi bulrnaktadir. Bir aralik iinlu rus ya-

z a n Lev Tolstoy da Kumlu.l{dilini ikisene okumus ve agr~nmi§tir.

; i . .

BiBLiYOGRAFYA

II. AZERBAYCAN TURKLERi

Tarihi ve siyasl sebeplerle guney ve kuzey kisimlarma ayrrlah'Azerbaycan'm guneyi iran'aait olup.vkuzeyi, bugunkiiSovyet'

Sosyalist Rusya Cumhuriyetlerl- simrlart icerisinde bulunmakta-'

drr, Aslmda bir butun olan bu tartht' Ulkeyebiiyiik tariIi~iTabe-:ri'nin tarifi uzerine "ibadet edilen atesln en buyuguburada·bu",;lunduguridanAzerbaycan demtsler'tdtr. Bu cografi ad, kuzey klS:. '

mma, takriben bundan yiizyil evvel, Abul-Hasan Vezirl! 'Ue MiTza(

Kazrm Bek gibiAzeribilginlei'i -taranndan dahi -verilmi§'trr:' :-:.':.1

1,917yilindaCarhk Rusya'mn ~okii§iiiizerint;} kisa llir"m;li,d~i

get .MaverayiKarkasya :"·Seym"i tarafmdan Idare edildikten: son~r~,28 mayis ,1918Yl1mda Mill~,Azerbay~an G-qrn1:mriyeti.a.d1 \ , l t r J : ] . ; o : ,

da ist iklalme kavusmus, 27 Nisan 1920·,yilmda isemaaleser li'9v..{yet Rusyataranndan i§gat ~d_il~i~tir, .. f,' ' ••

, .F'akatyinebtrmuddet MaveraYi K~fkasy'a'' s8vY etfei 'ftld~ds::"yonu idaresincl-e. kalmis, ,n.'~llayet,~ovy~t, ,!?(}sy?-list;t\.zerbaycanCumhuriyeti adim almistir, Bu suretle, :fiil~nkaybolan mil-Ii,~$t~:'~aid~"o~t~dankaldmlml§trr, ", . .. . .

' .Kuzey Azerbaycan'm, yiizolc;umii 94,137"};:i lometre karedi~~:

dart miIyon nurusu vardir, Nahcivan,' Karabag ve di~er Azerbay~

can. simrlan Icerisine girmeyen yerli halklarla AzeriTurkleritop~'

lum halinde 4.000.000 danjiskmdirtar Etnik bunye bakimmdan

cia tamamiyle Tti.rktiir. Aralannda q'erekeme.Aynm, Karapapani~ahseven, Ustaclu, Padar; Imreli, Kalae ve daire glbi oz13eozTu rkboylan bulunmaktadlr.' :f

Azerbaycan tevkaladezengtn birekonomik bunyeyenahipttrv

Zengin petrol istihsalati yamnda havyarr, madenlesi, ipegt -ve 'ye~mi§i ile dtinyaya un salrms blr Turk diyi:mdlr," .-

V.- VI. yuzyillara dogru Turk akmmm yeni biro isttkametlnitesk il eden Azerbaycan, VII. yuzyilda Hazarlar tdarestnegecmts-

tiro Amp Istilasi, sahaya yeni-bir Idare sistemi getirmekle, .illk~yi

P. A. Osrrtanov, Nogay ve Kumtk metinlerl, SPb. 1883; A. Canibekov, Nogaytill uc;ebnigi, Mahac;kalu 1935; S. A.Canibekova, Nogay tilinin grammatlkasi,

t ;e rkes sk 1954; M. K . K_urmanaliev ve F. G. Ishakov, Nogay til, Grozmy 1951;

N. Z. Gadjieva, Nogayskiy yazlk;, 1959; N. A. Baskakov, Nogayskiy yank i ego

dlalekn , 1940 ; M. K. Milih, Nogaysk ie tekstr, Yazik sever nogo Kavkaza iDages-

tana, 2, 1949, s. 248 · 2,96: C. C. Val ihanov, O~erkDjungarl i, SPb-. 1904; A." Cani~

bekov, Aulun tiirkiisii, Mahaekale 1935; M.Kurmanaliev, Bolat umdi Batlrbek,

Nogay. er te gisi, Cerkessk .1940; Rns - Nogay sozitigu, 1956, N. A. Baskakov, Tii rk

dillerL 1960, s. 159 ve 165 -166; Rus - Sovyet An siklipedisi, 1937, cilt 31; J. van

Kiapr~th , Reise ill den Kaukasus, H alle _ . Berlin 1812; Mirza Rala. Kara'c;ay ve

Balkariar, . Is lam Ansiklopedi si , ' 1952, 57; W : frohle, Karatschaische Studien, Ke-

let i S~emle x, 1909;' O. Pritsak, DasKaratschalsehe und Balkar lsche, Fundamen-

ta ,' I ., S.'340 .; 369;8. Caiatay, Karacavcabtrkae metln, Ank. 'On. D.T.C.F. 9: 3,

Ankara 1951, S. 277 -300 '; :.:....KaraC;ay halk edeblyatmda ,Avcl Bineger , Kop riilti

Armagam, 1953, s •. 93 - 112: t Akbaev , Tdmas,.- Rusca - Karacayea Lugat, Battal-

pas insk , 1926; .L Karaeayl i, Karac ;ayedebiyau, Moskova .1931, .Edebiya t Ans ik la :,

peiilsi, V., s. 117 -en9: N. A. Karaulov, DaglI ebolkar» Iann kisa gramerlerl 1912;. . . T , _ _ • _ . : _ .~ . .. . _ . , "

J. Nemeth,ZDMG. 67, 19i3; W. Prohhi;Balkarische Studien 1,' Kelet t Szemle,

1~14 - 1915, s. 164 - 2 76; Balkar Tiirkc;esi, Turk Ansiklopedisi, V. 35, Ankara 195t

8".167-169, 0 , P ri tsak; Die .uzsprt ingl ichen.. ti ir -k is chen Vakal lingen im Balkarf-

schen, L Deny Armagam, istanbul 1956: M. Aslanbek, .Karacay ve Malkar Tiirk~

!eril).in, faciasI, Ankara. '1952: A. Bakhadur , Kuzey - Kafkasya halklarmm Imhasr

(ru sca) , Kavka,z, I , Miinchen 1951. Osmanzade, Sbo rnik nogaysk ih iKurr llk ·ski!i

stfhov ~ Nogay ve Kumuk §iirleri miintehabatr, SPb. 1883; M . Afahasyev, Ku~

lfukskiepesni = Kamuk §arkdarl, Sbot'. mat. po Opis mest. i plemyon Kavkaza;

Tiflis 1893,· nI: boliimi " Russku- Kunukskiy sIovar :=: Rusca - kumukca hlgat,

aym yerde; M. F. Mohir, Kumikskn - russldy slovar, aym yerde; G. Nemeth;

K~l !luk es balka r szojegyzek = kumuklsehes und balkarisches Wiirterverzeichnis,Keleti Szemle dergisi, XII, Budapest, 1911 ~1912; G. Nemeth Proben der kumd-

.kischen Volksd. ichtung, .aym dergide, s.· 274 - 308 ; Bek ir C;ob'anzade, Kumuk dill

v~ cdebiyatI, B a k u 1926 ; N. Z. Gadjieva, Knnukskly yaztk = Kumuk d m , Mlado-

pismennia yazlki narodov SSSR. 1959, S. 114-121; N . K. Dlmltriev, Materiallen

zu r ,kU1 !).ii.k ischen Phonetik , Le Monde Or ien tal.. Uppsala 1935; N. K Dimitriev,

~rammatika , kul l1 ll {skogo yazrka , 1940 = Kumuk dili grameri; N. K. Dimitrijev,

l\;l:~rfo logie. d ella lingua ru rca dei Camucel (Caueaso), Rivista deg li Stur n Orien-

tali, ~V, 1934, I., s. 76 - 96 ve II., s. 172 - 198; J. Benzing, Das Kumiiki sche , Phi lo-

!Ogiae ~r~icae, FU~damenta. I, Wiesbaden 1959, S. 391-407 ; A. N. Bahrmul'z~:

innmk .dn2 gramatikasr, I, Mahac-Kala 1933 - 35; N. A. Baskakov, Tyurkskle ya-

zlkl, 1960, s . 151-153 = TUrk dillert: H. N. Orkun.: YeryiizUn.de TiirkIer, 1944. s ,79 vesaire.



5 6 Turk Kavimleri

uzak hiH\fet merkezi Idaresine baglamaga muvaffak olmustur;Memleket bu devirde iktisaden yuksek refah seviyesine ka vus-mustur, Fakat Volga yolu He yapilan miiz' i~ Rus akmlan, bir yrlayakm bir zaman icertsinde _durmadan Azerbaycan'i mucadele vemiidafaaya sevketmis, ' i < ; - husurtmtiizedelemistir, Rtis Profesorle-rinden P. J. Kovalevskiy'e gore Rus hayatmm yiizytllar boyunca

e;;apulculukla elde edilen ganlmetlere bagl; olusunu itirafl, Azer-bayc~m'ln ne kadar aglr blr dl§ Rus baskisi altrnda ya§adlglTIl:-gos,-

~ermektedir. Bununla beraber hilafetm gecirmekte oldugu i< ; sar"_.

&lIlb1m:uzel'~n~ Azerbaycan, alt; 'mustakll sulale idarest arasmda

p~aJQalamirak YED ist iklal fie yasamrstir. XI. yiizYlla dogru Azer-:

b!lycan'm Self,!uklulartiuafmdan fethedilmesi, amp ve yerll stila-

l~Jer haklmiyetine kesin bir son vermistir, selcukruter umumiyet-lemmrla1'1 i~erisine .aldiklan butun sahalan,ellerinde sag-lam tu.

tabil~e~' gayretiyle hilafetle siki miinasebetler kurarak, bu maka-

min da nutuzundan faydalanma nrsatnu kacrrmarmslardir. Nite-m m Mellk§ah (1~72,-1092) kizim Muktedir-billah'a (1075 - 1094)

vetltken; Aserbaycan'r da ktsimn cihazi arasmda, Hilafete bahsis

olarakvermtsttr, Boylece eenubi A'zerbaycah1da haklmiyet Belcuk-It'!lar Idareslnde {ken, §imali Azerbaycan ~irvan§ahlar istiklalininmudataasiyla-mesgul Idi, Umum Katkasya siyasi hayatmda i§l:n1'

§Jr,van§ahlarm olduk<;a agll ' basan bir hakimlyetlerl olmustur,

,. , , XIIL DXIV. yuzYll lar, Azerbaycan'm Harezmliler , Mogollar ve

'ffhnuri'ler- taranndan eie' geclrllme devresi olmustur. Buna gore

de Sel~uklular haklmiyeti bu sefer de oldugu gibi Mogol la ra , g e <; ""

Wi§tir. Ye1221 YI ILTh ! lOgol iS t iUI ,S I , tam manasiyle, ag ir bir intikam-ci hareket mahlyetinde olup, 'Azerbaycan'i butunu Ile sarsmis, mu-

rtavemete kalkisan yerlerlni ve sehlrlertnl yerle bir etmistir. Agtl'

tahrihata ugrayan sehirler arasmdajBlrvan, Baku, Gence, Berde

gibidevrin 90k muhim sayilan ekonomik merkezleri de bulunmak-ta idt Fakat XIII. yuzYllIn ortalarma dogru.vdurum bir dereceye

~adar degi§m_i§,iyiye dogru yonelrn:!.~tir. HUlagu Han'm kurdugumuazzam Ilhanli 'Iar Devleti smirlanna giren Cenup ve~imal Azer,

baycanlan, yeni bir devlet idaresl sistemi Icerlsind«, ntsbl bir eko-

~o~ik ve ktiltur .refahma el'i§mi§ idi, Azerbaycan'm bu devil ' dl§-t~caret munasebener] Qin'e ve Cenevizl iler ii lkesine kadaruzarms-

tIl'. KUltUrhayah ,baklmmdan da hissedilir bir manevi kiiltiir

kayna§masl ve yiikselmesi .mevcut ~lmu§tur. Bilhassa Tebriz §eh-

N,- i_;agm alirrtleri: ve san'atkarlar ocagl haline getirilrci§tir. Netice

itibariyle Mogol iSti1asl, Azerbaycan'l siyasi bir idare altmda bir-

le§mege mecbur eden tarihi bir vasl ta olmu§tur.

.~ Timur'un Oliimu'iizerine Azerbaycan adeta MogOI istilaslndan-

kurtulmw~ gibi -idt BUlla ragmen XIII. - XIV ve XV, yiiZYlnal~

Azerbaycan i~in yine deblr sarsinti ve kargasaliga kayma devrl'

elmustur. Timur'un olumiine gUlerk en, bu sefe~ de KarakoYUnll~

ve Akkbyunlu Turknien slil§1eleri arasmdalj iddetl i' taht ceki§ine'

ve mucadeleleri, intisbet ve menfi akisleri HeAze:rbaycan'l durma.

dan sarsmaktaidi, -Nitektm 1413- tarihinde KarakoyunlU: -YusUf'un

I;liriian'l istilasi, barbarca yapilan bi:r tahribattari baska bir §ey o 1 - e :

mamistir. Ne ise Yusuf'un olumu, §irvari ic;iri bit saadet mtijdecisi

emus, §irvan§ahlal' uklesi de nisbi bir sulh ve sUkunakavu§rriwl-tur.

Basit bit taht mucadelesine glrisen Akkoyunlu ve KarakQYun.:

Iu TUrkmen asiretlerlnin gafletinden faydalanmesim bilen dlgeriran asiretleri, ktzilbas adi al tinda harekata gecerek 1499da Erde;btl'l ellerine ge~irmi§, Akkoyunlu Devletini de tahrip etmi§tir. S l . ; . _lip supuruct; btr Istikamete rheyyal bu hareket, cidden endlse ve -rici idi. Neticede, parcalenmis kii~tik hanliklar hallndeki ldare sis-

temi, Erdebil seyhlerinden Safi 'in gene ku§agmdan, ~ah :Ismail'i_ri

eline gecmis idi. BuyUk devlet adamive muktedlr bit §air-01anfilahtsrnail (1485-1524) bu devil' Azerbaycan'imn tamnmasmda muhim

roller oynamrs bir §ahsiyet idi . 0 gocer-konar kabile ve a§iret1erinbirligine cahsarak, hepsini tahti etrafmda toparlamagi basarnns-

tiro Azerbaycan smirlan alablldlglne geni§len1i§; fsmkmtlletlerara-

51 §ohrete ensrmsttr. Ne yazlk' ki, bu btiyUk htikumdann, kendme

laYlk varisi bulunamaymca, bir lesik Azerbaycan, yeniden p!:irc;;a.:

Ianma badiresine du§mu§, ya§adlgl mamur' durumdan mahrum bl~

rakilrmstir. Bu son parcalanrna, turedl bit, cok hanliklann dogma-

sIlia. sebep olm ustur. Hanlarih cogu· Tiirk irkmdan olup, iran ida-

resinde, oldukca biiyiik roller! olmustur, filirvan hanlIgi, eri§tigi

ekonomik seviyesi ile buna en iyi bir ornek olabilir.Gunden gune simrlan genlsleyen Iran, nihayet gunim blrin-

de, Azerbaycan uzerinde de etkist cok alan Osmanh Imparatorlu-

gu Ilehesaplasma mecburiyetinde kalaeakti, Lala -Pa§a'ni:n Tit..lis yolu ile, 1573 de Gence, Bakft, Derbent sehirlerinl eline gegiri§i,

iki komsu islam devletinin, birbirine di§ btledigtne esasli bir a l a . : .

met oldu, Osmanhlann f.?irvan eyaletlni ondort, :Qerbe'lld'i yedi pa~

§aJ1ga ayrrmalari, kisa da elsa, Osmanli hakrmiyettnln Azerbay~

can uzerinde nuruzunu gostermektedir, Bir aralik tran, yani ce-nu p Azerbaycari'l da· Osmanll akmma ugraml§, Azeri· TUrk'ti, ikf

kardeg Turk'un ate§i·arasuida slkl§lP kalml§tlr. irari ve Osmanllfmparatorluklan arasmdaki dinmek bilmeyen sava§lar, Azerbay;-

can'in siyasihayab' iizeriride, pek fenateSirler Yaratifu:§tll'. Volga1

58 'liirk .K:avlmlertUCiincii Boliim -_ II. Azerbarcan Tiirlderi 59



yl .eline geclrerek, ~afkasyaYl yutmayi otedenberi tasarlayan Rus-

ya, tetikte, hep musait .nrsatin zuhurunu beklemekte idi, Nihay_et,

harplerden bitap cikan Iran. mulku sayilan Azerbaycan'm, onseki-

zmci yuzyil ortalarma dogru, mustakil hanllklar halinde parcaia-

narak, Rusya istilasina kolayca ugrayacak birer yerll eyalet olma-

tan beklenen bu nrsati vermistir, Baku, Gence, Karabag, I;!irvau;

£}eki, Er~van, Kuba, 'I'ahs, Illsuy veemsall hanliklar, hep musta-

~U idareye sahip birer Turk .devletciklertnden Ibarettr, Idari h§,ki-

miyet hep Turk asiret ve boylarmm ketaleti altinda idi. Hanm,resmen tanman hak ve hukuku varIdi, XVIII. y:uzyll, bu idare st·

teminin en parlak bir devri olmustur, Ne yazik ki, durmadan de-

vamedenhenhklar arasi luzumsuz gurur ve eekememezlik entri-

kalarrhanliklari, ha bugun ha yarm, Rusya agzma atilacak hale

getirmi§ti.Nite~iJll .yuzyrla yakm ~zerbaycan'm mustakil hanlikdevri,Ru~ istilasina boyun egerek XIX. yuzyrl baslarmda artik

s6nmu§, Rus mustemlekectltgt devri baslamistr. Azerl TurkJeri icm~imali Azerbaycan'm bu yeni devri pekf'elaketl! olmustur. Han-

Iari, Cevat Han basta olmak uzere, Ruslarca katledilmis: aydinla-

p, vatanseverleri, yazarlari .merhametsizce, Rusya, i9indeki zindan-

[ara atilmis, hanlar .harumanlar sondurulmus, kimsesiz Azeri'J'Ut-

kil, nihayet T;Urklug~n.un:cezasma. carpilmaya birakilmisti. Bes

' l : j . ~ t J .bin ailelik .surgunler.. mecburi g091er,· bedbaht Azerbaycan'm

kader]. haline,'_getiri1mi§ti. .Isik gormeyen evler, bacasi tutmeyenhaneler, yeni isti~ayaugraml§ 01 an Azerbaycan'm en .acikli bir de-

.koru .idi. Yer yerzuhur eden. isyanlara aldnacakmerhametlt ·bit:

m,u.steyliyeintizar etmek, abesten saYl11rdl.. '

Nihayet, ,beklenenve korkulan istil~ afetiXVIII. yuzyilda,

Kafkasya milletlerini tek elden idare edecek bir sistemin kurul-

mast ile gerceklesti. Yeni Idarenin, .memleket istuasinikolayla§tl:

racak metodu arasinda, Ruslastirma sIy?,seti,Rusluk ve RUS9Uluk

Iclnen cazip olaru idi, Yerine gore siddet, yerine ve hatta zarnaru-

ria .gere, beklenmedlk yumusakhk ve tatlilikla yurutulen bu siya-setin .esas gayesi, Azeri Tul'kiinu istiklal fikrlnden kaydirmak, onu

Rusa rsmdirmak olmustur, Tannya :;:Ukiirki, yuzyillik Rus istilasl;

Azeri Turkiinti ne icten, ne de distan parcalamaya muvartak ol-

mustur Tam akslne, Rus mektepleri bile, Azerbaycanlmm ruhun-

da besli bir milliyetcilik fikrini geltstlrmis, kizgmlastrrmig, ii?tikl~l

kahbma dokUvermi§tir. Bu kal1ptan yeti§enler arasmda, maales;:;f

bugune kadar, HlYlkiyle tamtllamayfl.n buyiik ve miitefekkir Aze·

r~ evlatlanndan; Ali Merdan TopC;lba§l, Ali· Bey Hiiseyinzade, Ne·

slp·Bey Usupbeyli, Mehmet Emin Resulzade, Ceyhun Bey Haci-

heyli gi_bidev§ahsiyetler .de·bulunmaktaidi_. Hele ntilli Azeri ma~-

)

buatr, edebiyati yazarlar _silsilesij istiIa yukunun aglrllgmdan., ze-

delenmeden hur Turk kulturiine hizmet yolunda, milli uyamsmistiklalini tahakkuk ettirmek uzere iken, 1905 yili birinci Rusya

igf Ihtilal! de imdada yetiserek, istiklal yolunu kisaltmis oldu,

Azerbaycan siyasi rikriyatim ifadeden yoksun, cesitll siyasi partt.

ler kuruldu. Ihtilal havasimn estirdigi istiklal flkri Gence'nin

"Ademi Merkeziyet" partisi lie Baku'nun "Musavat" partislnl bir-

lestirdi. Iki milliyetci ve Tiirkgu llden Nesip Bey Usupbeyli He

Mehmet Emin Resulzade, tesadufen parti propagandasl donusu ,:keltr demir Istasyonunda karsilasarak "Azerbaycan .istiklal' mer-

kuresi etrannda birlestiklerlne andIctiler. 1918 yilmin 28MaYlSln~

daki Milli Azerbaycan Cumhuriyetinin Ilamm garanttlediler. iki

yila yakm milll ve rnustakil hayatlyle yasayan MilE Azerbaycari

Cumhuriyetl devri, tarthlerde Azerbaycan'm "Miisavat devri" dt-

ye geeer ise de amansiz fetret devri milli istiklalmucadelesine de

terahlIkla "Mehmet Emin Resulzade" devri diyebilirtz.

. . 27 Nisan 1920 yilindaki istiia, Mill( Azerbaycan vicdamna in-

dirllmis agrr bir darbe idL Komimist .rejimi .bu .Turk ulkesini de;

aldatici vaadlerle kendine. ram ederek, Istlkl§..line SOlJ. vermistir.Fakat istiklaline susarms.ihatta bir aralik hur yasayism .tadmi ai~

nus olan bir milletin esaretine, asia inamlamaz. 0 yine gunun hi-

rlnde, milli kardes kultur ?irlig( sayesinde, .azathgma, ·abadanllgi~

ria kavusacaktir. Tarihte, hele son zamanlarda Istdklaline Jcavus-

mayan biro millet kalmadi, Azerbaycan d a mutlaka kavusacakt:r.

Bahusus ki Azerbaycan, maddi ve manevi kUliJru ife, i"stiklal yolu-

narilzllmls milletlerin, bihakkin onciiliigiine secilmis bulunmak-

tadrr.

Azerbaycan'in tarihi kadar .eski olan zengin. bir halk ,ve·kla-

sik ·edebiyatl da vardir. Hatta .Yakin Dogu milletleri edebiyatlan

arasmda en belirlisinin yine Azerbaycan edebtyatroldugu .soylene-

bilir. En eskt gaglara ait agizdan agiza, nesilden nestle devredilen

halkedebiyatma ait malzementn elimlze gecmemeslne ragmen,

Dedem Korkut, Koroglu gibi Turk epik eserlerinin bu' toplulukta

ve topraklarda tutunmasi, soylenmesl, eski Azeri Tiirk edebiyatr-

nm saglam mujdeciler! olmustur, Klasik yazih edebtyat ise, bas-

Iangrcta kismen Arapve Fars dili olmak uzere, daha VIII. yuzyil-

dan itibaren ortaya (,?lkml§tlr. Amp dilIi ismail ibn-Yassar, Azer-

baycan'm VIII.yUZYll edebiyat temsilcisi olmakla beraber, onu ta-

kip eden Far dilli, saray §airi Katran Tebrizi, ilk k~ide vegazel

tarzlI Azeriedebiyatmm temel kurucusu olmm~tur.. "Sefername"

yazan Nasm Husrev, Katran'1l1, §iirlerini klsmen A~erice, yani

Turk .dilinde. yazdlglnl nakl etmektedir. "

Of;iineii B51iim_- JI. Azerbaycan Tiirkleri 61



~ = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = ~ = = = = = = = = = = ~ = = = = = = = ~=-

Fars dilli Azerbaycan edeblyatrm gelistirenlerden biri de XI.

yiiZYll sonu ile XII. yuzyil baslarmda §irvau§ahlar sarayi §airle-

rinden Abii' l'- 'Ula:Gencevi Idi , §irvam~ah Menusehr 'e (1120-1149),

Ahistan'a ve evlatlarma kasideler yazan bu satr, cagmin tanmmrsmunscctmlermden Feleki ~irvarii He Izzeddln :;>irvariive Afdalsd-dirt Hakanl'nin hccasi olmus, onlara kUltur ve §iit zevkinl a§lla~

m-l§tlf. Qagm edebiyatma yeni bir zevk ve zarafet katani Genceli

Mehseti Hamm olmustur, Hammlarm dert ortagi bu saireden bizeancak rubaileri intikal etmistir, §iirlerinde aska ve tabiata fazla

yer Verilnii§tir. Dagdagal; bir saray hayati §airi clan Afdaladdin

Hakani, 1199ida olmtisttir. §ilrlerinin aC I bir hayat tenkidini ya -

satmasi, sahibini takibata ugratmis, hapse attmmstir, : b . k mesne':'

vi taraisairlerinden sayilrr, Fakat, .asil Azerbaycan edebiyatina ge -

ni§ hayal zevkini sokan ve _0 edebiyata mtlletlerarasr vasn kazan-dlran Nizami Gencevi - (1141-1203) olmustur. Velitt ve ustat bir

§air olmasi itibariyle, uzuri zaman, edebiyatta rehberlik vazifesit1i:

gormu§, blr '{!oklan tarafmdan taklit edilmis, ~ark edebiyatmm

degismea l lharncisr ve hayal yaratiersi olmustur. 1141'de Gencs'de

dunyaya gelmis olan Nizami §iit!eri

I1de, gururla vatamrn, kahra-

manlanm ve i~bag'111Igl ile de Mihinbanu, §~rin ve Nu§abe'sini te:renntim etmistir, $irin tipinde kendi sevgili kansi, Turk asilli

Afak;l yasatrmstir. Kudretli bir §air Idi. _"Mahzen-i Esrar" adlr

eserlnde 80; "Leyla ve Mecnun"una 40; "Husrev U §irin" ine Ise25 nazlre yazilmistar .

Kanadml Dogu edebiyatma gerrnis olan Nlzami, uzun zaman,edebl bir mektep haline getirilmekle, bir nevi edebi gelenek dere,

csine yukseltilmts idi. Nitekim XIII. - XIV. yuzyillar Azeri sairle-

rinden Erdebilli Arif, Assar Tebrizi gibileri hep Nizami'yi taklltle

§ohret bulmuslardir. -

AStIn bashca edebi hususiyetlerinde biri de, Azerbaycan saha-

sinda, tarlkat edebiyati nevinin gelimesldir. ~eyh Mahmud ~ebi.is~

teri'nin "Gulseni. Raz"l, {;agm bilginlerinden Seyyid Yahya §irva~

n t , Baba Ni'metullah Nahgtvani, Kemeleddin Erdebili , Eminectdin

Tebrizi gibi tarikat bilginlerl. _tarafmdan -l§lenmi§ ve hakkmda

~erhler yazilmrstir.

XIII. yiizy!ldan)tibaren Azir1 'rQrk~esini, edebi ve millibirdil olarak ktillatian -Hasanoglu, Kadl Burhaneddin (1344-1398~

fmadtiddii1 Nesimi gibi devil' agan §airler, ~Azeri edebiyatma tama ..

liliyle yeni bil' merhale kazandlr~§lardlr. R er ii~ii de Karh Biirha::

neddin'in detligi gibi "gayret ve namus h;;in -kenier baglaml§" birer

§ahsiyet olmuslardir. Herbirinin edebi niifuz sahalan gents ve iz

birakici olmustur . Hele Hurufil ik , Celayir hanedanma mensup Sul-

tan Ahmet b. Veys (1382-1410) gibi Azeri dilll biro sair de yeti§tir:

mistir,

XV. yUzYllm edebi vecheslnl tamtan ~eyh Sadreddin Erdebi.

Ii'nin §akirtlerinden ~ah~aslm Envar olmustur. Ali §ir Nevai'nm-~e takdlr ettigi §airin degerl; eserlerl vardir, -

XV. - XVI. yuzyillar mllll Azerbaycan icin genis imkanlar ha,

zrtlamisttr. ~ah Ismail-i Safe vi gibi bir devlet reisi ve aym zaman.

da Azeri Ttirkceslnt devlet ve edebiyat dill sevlyesine eikaran bir

sairin, bu sahadaki himayesi, §Uphesiz, pek tesir li olmustur, Ha,

tai He beraber mutercim Ahmedi Habibi'nin ana dillerinde §iil'- - ,yazmalari , bu Tiirkgeyi devrin saray dili olmasma kadar gotur-mekte gectkmemfstrr. :;lah Ismail ~'Hat_ai"nin sarayi, bir nevi Aze,

ri kiiltiir ocagi haline getlrtlmlstlr. Muzik, ressarnhk, mimarlik, tez-

hipcllikle beraher tezkireclllk" de budevirde gellsmege baslamistir,

XV. - XVl_ yuzyillar , Azert cemlyet hayati sartlan dulayistyls,

Ti.irkiye'ye gecmis .btr yigm Azer! sair ve sanatkarlerma raslan-

maktadir. Hamidi, f ;lahicli, 8u1"uri , Basir i, Kabili , Bldari, Hali li vb,

bunlardandrr, Sayisi pek kabank olan bu §aii 'ler hakkmda, dagl,mk da olsa, tezklrelerde malumat bulunmaktadir. _

Azerbayean edeblyatma buytik bir prestl] kazandiran Hatai

ve FuziUi .glbt sahsiyetler, bu 'edeblyatr Dogu i s l a m iilkeleri arasi

§6hret sahibtkilrmstrr, Bagdat mahfllinde yetlsen ca~m Azeri ~a~irleri de bu tesirle geni!}lerni§tir. §emsi, Ahdl-Bagdadi, Rindl

Bagdadi, Zihni -Bagdat:U bunlardandir.:

"-- Fakat XVII. ~XVIII. yuzYlllar Azeri edebiyatmda, en kuvvet-

Iimevkli: saz §a"irleri tutrnuslardir. ~ahlsmail 'le ba§layar: b~ ~e:blyat nev'i, Azeri ruhunu pek oksayicrolmus ve zenginl1k l~md.e

bir miras tnraktirrmstir. Ktireni, Gurbani, 'Turfarganh Abbas gr-

bi saz satrlen hep bu mirasm bir bakiyesidir. - _.' Aym yiizYlllar Fuzuli ve Nevai gibi ustan §airler I i1e~~bi d.e ,

bir yigm degerli Azeti satrler! yetlstlrmtsttr. Kavsi Teb~lzl. sa.tb

Tebrizi . Mesihi, Mii.§.ta.k, Melik Bey Avei, Mevci. btl m.ekteptendlr-ler .:

XIX. yuzyrl bastIse bllakls Azerbaycan kiilt1.iriiniin bedbah~

bir devridir. Memleket Rus i§galine ugni.ml§, yatah aglayan Azen

§airlerine matern Ve aglt konusu almm~tur.Daha li,Pnralan Nizami~Nesimi've Fuzul1 mek:tepleri faa]iyeti yamnda, yeni Azerbayca?

edebiyatma katllan kurueu Molla Penah Vaklf (1717 - 1797) ve _~l-

dadi (17-:09-1899) .me.ktebiql§mda, Ka,slmB!'lk Zakir (1784-1801),

62 Tiitk KaviIil1ei;l DCi iDcii B ijI iim - I I. Azerbaycan Tiirkler i 63



Abbas Kulu Aga Bakihanli, Ismail Bek Kutkasenli, Mirza ~efi Va.

zeh gibi fi ldl 'adamlan, Azerbaycan edebiyati kulturunu bir kat

daha yukseltmisler, ona Avrupa kulturu hayatiyetini de katnns-lardtr . HeIe yuksek tahsillerini Rus Universitelerinde gormu§ clan-

lardan Hasan Bey Zerdabi, Necef Bey Vezirli 1854-1926) lie maa-rif~i sair Seyyid Azim §irvani (1835-1888), Mirza Fethali Ahundza-

de, Hursit Banu Natavan hanim nesli Azerbaycan edebiyatma, mil.

letlerarasi yeni bir karakter vermisttr. Hele Zakir ve Vaktf'm kur-qugu edebi mektep: Ermeni Peri harum, Ermeni Mirza Can Mada-

tot, Endelib Karacadagt, Mirza Bahsi - Nedim, Muhammet Bey

Zengilani, Hayran Hamill, A§Ik Valeh vb. gibi her iki Azerbaycan

Icin bir deger tasiyan sair ve edipleri yetistirmekte muvaffak 01 -

rnustur, Bu devlr sairlerinin mensup olduklari t;,!e§itli sehirler de,

birer kultur rnahiili olmus, birbirleriyle fikir mubadelesinde bu-

lunmuslardir,

Hele Azerbaycan'm manevi ruhunu ve tetekkur nes'esini tem-

sil eden mlzah edebiyati, butttn islam-TUrk sark dunyasi it;,!in,dai,

rna ebedi bir kaynak olarak kalacaktir: Sabir, Ali Nazmi, Gamku.

sar, Ali M6cUz, Celil Memetgulizade vb. bu edebi nev'in canh hey-

keller! olmustur, Sabir'le yanyana Abbas Bthat (1874-1918), Mu..hammet Hadi (1879-1919), Hiiseyin Cavit gibi sairler de faallyette

idtler: Edebiyatta saglam iz birakan bu nesil KomUnist devri

Azerbaycan'mda yasamak zorunda kalan A. 9aik, Carer Cebbarh;Ahmet Cevat gibi ileri garu§lii, kudretli yazarlan da, kendi bun.

yesinde beslemls, onlara milliyetcilik ruhunu asrlamistir.

Terakkiperver ve demokratik bir muhit clan Azerbaycan ate-

denberi Turk~Ulugun de kaynagi olmustur. Daha 1960 da Ali Bey

Hi.i.seyinzade tarafmdan ortaya atrlan "Turklesmek, Islamlasmak,muasirlasmak'' fikri ve sian, hala zamammtza kadar, hiirriyeti ile

yasamak isteyen Turk ellerinln jideta amentusu mesabesindedir.

Azerbaycan buna, daha Mirza Fethali Ahundzade'nin latif harf,lerini degistlrmege ve miistakll Iatin harrli blr TUrk gazetesi nes-

rine tesebbusu ile baslamis, milli cumhuriyet bayragmm ug ren-gint de, bu fikre baglarmstir, Agaoglu Ahmet, Ali Bey Hiiseylnza-

de, Resulzade MehmetEmln, Uzeyir Bey Hacibeyli gibi ug dev mil-

tefekkir yazar, musikisinas ve gazeteci bu §iarm yiirUtucil ve ya-

saticisi olmuslardrr. Her ii<;i.i d e Azerbaycan'm maddi ve manevi

kiil tt iruni.inun varl iklr dagarcrgi Idiler.

Milli Azerbaycan Curnhuriyeti, yapisi ve kapisi ile, modern bir

cumhurtyetti, Hilr matbuati, zengin tiyatrosu, serbest ticareti,

teb'asimn din ve dilce azathgi, laikligi, cidden iftihar verici idl. N e

yazik ki, ornrunun kisalrgi ve yeniden yabanci Istilasma gebe kali-

§l, butun Turk dunyasmi kedere bogmus, her bas kaldirmca da

yash gozler hep 0 guzelim ates ulkesine, Ziya Gokalp'in "KIZll el.

masrna donuk olmustur, Azeri vatanperverligt, matbuatmda, hal,

klyyatmda, hayatmda, vatan askmm -laytmotifi olmus, dilinde ve

sazmda butun kuvvetiyle yasamaktadir . Hele Azerbaycan tiyatro,sunun zengin repertuan, operasi, operetl, drami ve sairest Azer-baycancihk ruhunu hep karncilamakta, "Korcglu" operas; He mil-

Ii kahramanugim, "Leyla ve Mecnun"u ile ise kaybolan Mecnun

istiklaliyetinl aratmaktadir, Azerbaycan, dcgrusu, butunu He gip.

ta edilecek mumtaz bir ulke, bir nese diyandir.

BiBLiYOGRAFYA

A. Cafe roglu , Azerbayean, i st anbul 194.0 , s. 1- 47; Bartold, :Mesto prlkasplskih.

oblas tey v i stnr i] , Musul , manskogo mira, Baku 1924:_A. Bakihanov, Gii ll stan- i i ran,

Bau 1926; Muhteser Azerbaycan edebiyau tarihi, Baku 1943; PooH Azerbaycana.

Moskova 1962: Azcl'baycan edeblyan tarihl, I -H I, Baku IS60 ; Azel'baycan kitabr ,

I, (1780 - 1920), Baku 1963; Besulzade Mehmet ~min , Azerbayean Cumhuriyetl,

istanbul 1341: Zeyneloglu Cihangir, Azerbaycan tarihi, istanbul 1924' ; A. Caf'ercglu,

Azerbaycan, istanbul lS- ; A. Togan, islam Ansiklopedisi, II, s. 91·118, Azerbay-

can marldesi;M. F. KoprUlu, ayru yer, s. 118-151; A.Caferoglu, Modern Azer-

bayean edebiyatma tepln hir bakis, Azerbayean Yurt Bilgisi, rv, 37, s. 40-4&(istanbul 1954) : Antologiya Azerbaycanskoy poez ll , 1960, 1- ill; Ahrnet Caferoglu,

Die aserbeidschanische Lfteratur, Philologiae vlurcicae Fundamenta; II, s, 635;.

700 (geni§ bir b ib liyogra fya meveuttur ),

-,

rr.;:iincii BiiJi!ib ~,ni; ! i 'an ' Tiirklerl



,III. IRAN TURKLEIU

Fars eyaleti, bunlarm nufuz1arl altindadir, ,Yarl-goc;ebe:hayati , y a . :§amakta olduklarindan, buyuk bir sahayi gogletine ,uygun·bii"§e'.-~

kilde planlamigmunasebette bulunduklari diger Bahtiya:d'ler,

Mamasenl'Ier Kuhgeluye'lerve Hamse'Iiler. glbi hatm"saY.1hr4a1i

kabileleriyle iyi ili§kiler kurmuslardir, Kl§l iran korfezl'nln 'yakl"

mndaki bolgedegectrdikleri halde, yazlKuzey Isfahan -eyaleti.-gev~

resinde devam ettirmektedlrler. Bu suretle Ka§kay: TUrk urugu;

nun entne boyuna yayildig; gog, sahasi, yanin 3,Y,§e~lindekiKara~agaglrmagr kiyilan boyunca uzayan sahaIle, buraya gtren, kala+

bahk nuruslu Arab, Ferrasbend, Firuzabad, Hine§u r kasabalanrn

ve bundan baska yaz g6~ii bolgesini teskil eden Isfahan'- f)iraz yo~

1]1batisindaki ,(:evre Ile ,f;?ikanruc.lve M~lb1,l l'l rmaklarImn yukan

mecrasirn, kendi sinirlari i~e'ri$ineaJniak:t?-di:i'~,B,~, kada r -b ,-g :t~bir' alaru kendi tasarruru altina alan Ka§k'ay'hlarda' elbette blind

g6I 'e-d~' , o l d t i k g a duzerill bir qok'b6Y:y~ ~ r i y ~ iYTiia~- k a 1 J i l e p t i f L 1 ~ ~lerlnln ve bascilarinm, nuruave jd~re, s~lahiyetteri , a y n e n ; me y , c ~ \ i ft U T .'Kendiletine, mahsus orf e.bagl!' bit)~u.kukWar'esiriEt sahipUr1¢r, :n . _" • I" ~ - ~ •_ • ; _ -" .._ ... __~~" • .

XIX,yuzyHqa,-Ka§kay'll'tr:Tal'1Ju'Ttirk urugu reis! CanJ-,Aga'';

run ahradmdanolan ilhanlari taranndan idare edilmekte idiler,BirinCiDilnyaSava§l'nda Ilhanlart. Soulat"ed-Doule oliince"yerh

neue oglu .Naser-hancgecmlstfr. Bir c;6k'siyasi.ic; ()laylatak~l~~

rms, kismen Iskan- edilmtslerdlr; Hattft Ka:§kay'larin bit :klSr'm'Hatn~

se, bir kismi. Ise BahtiyarJcabtlest bolgesinde' yerle§tii:ilri1i§lerdit;

, " - S o n arastirrnalara g5~:e ''k~§~ay, . t u r k ; -,~_r4g~5 9 ' '~e'§i-ll, ' b 9 Y ~'V ~

soya, ayrilrriaktadir, ,E n 'buyukrerin(_v~:kal~ball;tdal'lrii;' _Far !Sp1ardan, Amah, 'Ka§kuli, Darre§uri "ve ~e§bUltikn)6}ilaii teskll: e~'~~~7tedirler, Bunlarm herbirisi, aynca bir suru kiiCtik soy ye'tbp1UllikL

lara' aynlmaktadirlar . Big bir soya' aynlmayanlan. bulun~ug;u gi-biKalantar'lan tarafmdan' Idareedilenleri de .vardrr. Yetle§ik ·ha:,

yata gecenler arasmda; -Halla.c,-' ifayat,'Aiibeklu,l?eyhvand, FeyH,Farband, Kalba.nd;Lirevi vesire bdylai'i da bulunmaktadir. ' ',' ,l:; ::

Menseleri hakkinda kesinbir ,bilgiye rastlanmanu1k~adii· .. ~ ~ S : "J;;llal;mm verdikleri bilgiye bakilir sa, aslen ag'uz ,boyuridan:'kopina

'bir' T u r k urugudur. Orta Asya'ya yel'le§tlkten -sonra, guyacerigiz~Han ordusuna katilmis, Iran'a gelerekburada yi;rie§mi§le!,di!'~ ~~af["

kasyaeteklerine Inenleri -bulundugu gibi, kendilerlm Akl~oY]t.nlu';

Iardan sayanlari da vardir.I>igel" rivayetler_,de v¥dir._F::tk~t .-~ul}:1ar ,ne 01ursa, olsun, Kaskay'Iarm Turkl ugiin u .golgeleyecek ,~aBiryette degildlr; l;IiveleriniAzerlTtirlc¥esinden: sayanlar t;ogunl~k,tar

': TUrk KavlmIerl "":':i\ Ii

1'arihi"gogler yolunu tutmusolan iran, Yakrn Dogunun ta-bii,sosyal ve ekonomik cograryasr bakimindan, blrcok milletlerin

vatam olmustur. Fark g6zetmeden bagrma bastlg1 ~e§itli millet ve

halklar arasmda, nutusu ve baglll1g1 itibariyle en iddlali clan'Turklerdir. Ira-n'm bir cok b61gelerine dagllml§ ve serpilmis bulu-

nan bu Ttirkler Icensinde en kalabahg, Azeri Ttirkleri'dir. I§galettikleri Azerbaycan, tarihl hadiseler dolayisiyls, iki esas bolge-

ye aynlnustrr, Literaturde Kafkasya ve lran Azel'baycan'lan adiy.

Ie yer bulmuslardir, Buna gore de, Bat! TiirkleTi camiasmda ayri

~Y n .infeleriti}_eleri _ve"tanrtrlmalan, daha uygun gorulmektedtr,

-1. iran Azel'iTiil'kleri

Bu 1'ilrklerin isga! ettikleri iran Azerbaycam'mn yiiz61~iimu

re s~n~rl?-:ri..,tarth ve siy~si ge'li§m~ler yueunden, hephaklm si.i.la~

lerfll giicu'n.e. ve Idarekabiliyetine ba.gh .kalmigtir. Bondurumu Iti~

:!;Ja_,J;i)!!eo ~ ~ Q P Q ;lTi,2,'bir. sahayi _81}}lrlan -iger~sine alarak; l{uz~yd~

Aras; guneyde Hamse ve Kurdistan" doguda TalI§ ve Hazar Denlel,batrda Turkiye ve Irak' la cevrtndtr. Niifusu ise, Avrupa kaynak-

Iarma gore, 4.000.000'u askindir, En meskun sehirlerl: Tebriz,Urmiye, Erdebil, Hoy, Selmas, Sogukbulak, Makii, Maraga, HaI-

hal Astara, Merend-Culfa vesatredir. ~ive bakimmdan Kafkasya

Azerbaycam'nm aymdir, Zengin ve rnusterek klasik ve nisbetenmodern btr edebiyatlar vardir,

Siyasl tar ih bakimmdan Azerbaycan iran tarihine bagh ka-

Iarak, ~e§itli devreler geclrmistir. Arap Istilasrndan sonra Selcuk-

lular , Atabeyler, Mogollar, Ilhanlrlar, Karakoyunlu ve Akkoyunlu,

-Safeviler, Afsarlar, Kacarlar vesaire gibi devlet ve slilaJeler tara-

nndan Idare edllmistdr, -

2. I\:a§kay'lal'

Azed Turklerinden sonra, sayica tran Turklerinin belki en

kalabal!gll11, Ka§gay Turk urugu te§kil etmektedir. Gimey Iranm

66 TUrk J(avimled _'Ociincii Bijlum,,;_'UI. ,han' Tiirkled 67



dir. Ta§ldlklan kabile ad! "alm beyaz lekeli at" manasinda alan

~'Ka§ka" dan turemedtr,

._ Sayilari hakkmda, kaynaklarda bir nevi taassuba kacan cesit-

liyanll§hklar vardir. Mes'ud Keyhan, bunlan 150.000 civarmda

gostermi§tir. Demorni adli bir Fransiz bilgini ise, 1913 yilma alt

olmak iizere 325.000 ki§i gosterrnektedir. Ka§kay baseilarmdan Ma-

lek Mansur'un blr ingiliz yazarma verdigt bilgiye gore ise sayilan

400.000'i asmistrr, Iddia edilen -sayilar arasinda buyuk bir aykm-11kolmadigma gore rahat. rahat 4 - 5 yiizbini bulmaktadirlar,

3. Af§arlar

Azeri Tiirklerinden sonra iran'm oldukca kalabalik Turk halk-

iarmdan birldlr. tran'm genis sirurlari icerlslnde, dagirnk ve du-

zensis bir halde, blrcok sahalara serpllmis olduklarmdan, gereken

cemaat toplulugunu viicuda getirememislerdlr. Tiirkmen iline

mensup olan bu Af§ar boylan, Mogel Istilasmdan sonra ancak

Azerbaycan'a gog etmis, :;Jah Ismail Safevi tarafmdan, iran simr-

Ianni korumak maksadiyle bir kismi, Horasan eyaletine yerlesti-

rtlmlsttr, Buraya tasmanlardan Kirklu adlr Af§ar bayuna mensup

Imam-Kul! oglu Nadir ~ah, buyuk kabiliyet ve stratejisi sayesin-

de, hicri 1148 tarihi-nde, Satevi hanedamm altederek, kendisini

hukumdar Han etmlstir. Bir arahk Hindistan'i. bile fethederek, do-

gunun adeta btiyUk Imparatorlari arasina katilrrnstir. Basit bir

aile .gogugu olmasma ragmen, retormator bir sahsiyete sahiptir.

Mezhep ihtilafmm haIline cahsmakla TUrkiye He dostluk temeli .

kurmaya tesebbus etmlstir. Olumu ile Iran tahti Kacar stilalesine

gec;mi§tir .

Af§ar urugunun yayildig; cogratya sahasi pek genistir, BugUn

serpinti halinde yayildiklan saha, ana clzgiler ile §oyle aciklana-

bilir: Urmiye Goliinun kuzey-bati kiyilan; Hamse eyaletinin gu-

ney kisrm; daghk bOlgelerde Hamedan ile Kermansah eyaletleri si-mrlan; Bocnurd'la Kuc;an'm guney c;evresinde Sebzevar ile Ni§a-

bur arasmdaki saha: Cumenyn'in kuzeyinde ve Kerman'm gune-

yiudeki- bolgeler, Biitiin bu birbirinden uzak ve farkh sahalar, hep

4f§ar Ilinin ve halkmm, gentsee ve serbest serpilebildikleri goC;

mintrkasi olmus, bu yuzden milli bir topluluk kurulamamrstrr.

<;ogunlukla Af§ar'lar goc;ebe hayat ve yasayismi benimsemisler-

dir. Buna gore esas halk kitlesi, daglrk sahayi tercih etmtstir. SU-

rft besledikIeri gibi, ziraatla da .mesguldurter, "Af§ariye", bazan

da "Af§ar u§agl" gibi adlarla tamtrldiklari da vardir. Fakat asli

olani "Af§ar"du. Vambery'ye gore kelime "Avsar" olup "toplayan,

toplayici" manasmda "avsamak" fiilinden turemtstir, Fakat ibu

etimoloji sadecebir tahmlnden ibarettir .

<;e§itli boy ve soy kollarma ayrilmislardir. Bashcalari arasm-

da: Heyder Mohammedsahlu, Beyfkuliouladi, Cahan-Kulisahlu;

Mol1ataharl u, SuItanalil u, Miriki tlu, Ataw~agi,Pir- Mura tIu, Ca-

lalilu, Hallac, Asratlu, Kasunlu, Mircanlu, _Kame~ba~lu, Gamzalu

vesalre bulunmaktadir,

1958 yili Avrupa kaynaklannda sayilan yuvarlak hesap

400.000 ki§i olarak gosterHmi§tir,8 yil oncesine aitbu sayiya,

% 2 - 2,5 gibi miitevazi bir niifus artist eklenecek olursa, herhal ,

de 470.0.00 5.00.000 .lik bir toplulugu bulmus oluruz., Yukar~da~i

istatistik S, I,; Bruk'a aittir, Niifus iistiinliigu bakimmdan Af(?ar'~

.1a1'Kaskay'Iardan az bir tarkla, daha ileride _gibidirler,

·4.. Kacarlar

Az sayrda olmalarma ragmen" iran devletdnin idareslnde,

uzunca bir :zaman mutlaklyet iktidarim ellerinde tutmuslardir., ,. -. - - ,. ". - -

Aslen iran hukumdar hanedammnceddi sayilan Sertak-Nayan'm

oglu I{acar' anispetle bu kabile adrrn almislardir. Ana vatanlari

Tiirkistan'dlr: iran yazarlarmdan Said Nasifi'ye gore, btrzaman-

lar Suriye simrlarmayakm -bir yerde oturan bu Turk boyu, XIV>~

XV, yuzyillarda iran'a goS;eclerekburada yerlesmislerdir: 1400 ~i11'"

larmda I;)am'a sefer eden Timur'un aglr baskilart altrnda, ister is-

temez blr arahk Turklstan'a donmege meebur 'olmuslardtr . Fakat

bu mecburi _ g o C ; esnasmda btr krsrm A.zerbaycan'da (Genee'de),

pir kismi Ise Irak'ta yerlesmeg! tercih_ etmistlr,

Timurlular'm hakimlyeti sarsilmca, Kacar'larIa akraba olar;

ve Akkoyunlu kabileslnin retsi Hasan Bey.rdevlet haklmlyetini el~

alnus, bu sayede Kacar urugu da kuvvet kazanrmstir. iran kay~

naklarmda, haklarmda bilgiye, isbu devreyi de icerlslne alan ~a-

fevilerden I.Sah Abbas haklmiyetf cagmda rastlanmaktadir. ~ah

Abbas zamanIndabu Tiirk urugu MavetaYI-Kafkaa'ta yasamakta

Idi. Fakat hukumdar bunlarm, bu 'bolgede elde ettikleri tehlikeli

niifuzu ve kuvveti sezerek, Gorgen'in kiyilarrna ve')Estrabad'a .ta-

sinmalarrm temmetmisttr. S. Nasifi 'ye gore bu tstentlmeyengo-

~un bashca sebebi, Kacar'lan,akl'aba durumunda sbulunduklarr

Tiirkiye Ttirklerinden uzaklastirmak ve aym zamanda tahti Tiirk·

men veOzbek akmlarma karsikorumak endisesi olmustur. Bahu.

sus bu zamanlarda Gence'K~rabag, Harasan, Merv, Estrabad gt-

bi .muhirn styasi ve iktisadl merkezlerbunlarm -elinde idi. G(),ster~

- Tiirk KavlnllerlUciinci l . B(iliim ...,....-IIL tra i l . Tiirkleri 69



Wiled .gayret ve ustun basan iizerine1 '194-tannlnden -:1920-1925'ekadar iran tahttm isgal etnl.i"§Lel'dir._S.ultan .SU1eymanne~d-ine -S8,

! f. f _o l a . r a I _ : : : gonderllen -ve.Ttirkiy~ -)r<ll1.antlasmasma .imza koyan§!J,iY§ah-Ku1i Han da Kacar'Iardandir, Vam11ery'ye gore ,iKacar"

y'i i thut"Kctcar" kelimesi ''kagak';firari''-111anas'lndadlr. Iddia keslri4 e g H ~ i r : , - _ . - . ' . . . - . , _ - , .•. , 'BugtmKacar mugu , birgokb6ylan ile_beraber Gargan'Ill Sb~

val' --l?a~u,ve Mazenderan eyaletlnln Hezar-Ceblrbclgelerinde y a ~ ~§$A:nalctadI11al·~Bunlardan ~va:r~: ; laku ' Iu la r-gogebe olup su ru bes-

l~j;let; ,Hezar- --Cebil"dekiler: ise,aksine yerle§i1t .nayat dclnde, zi,..~~at~idirler; .: .--, - - -: ,- " ,: - '_ ,_ - .: _

i : ~ , . ~ :_Mel~§eleri-'h,ikkmda ge§itli fik:ii-ler iler! stirillmu§tiii. Kehdi

aralarmdak! rtvayetlere bakihrsa Mogal asillidirlar, Nasif!; bu -fik. . :

re tamamiylemuhali] olupr-bunlarreski Tiirk, Bulgat,Klp~akvebir zamanlar Karadeniz'Ie Hazar Denizi kuzeylerlnde yasarms clan

Peeenek'ler karmasmdan saymaktadir. Delil olarak cta,Kacaruru-

~JJJ~?risinde .mevcut. Peeene sQyunu)lertsurmektedir. Bir ~ok boy~~;,soyIaraayrIllrlar. 'SaYl1an, 25.000, 30.000 .arasmoadir. Bugunki)J : r : E w , T u r k

tpplumunun igerisinde.kendinl Kacar urugundan.sa-y?n, yU1{,se$-bi~,Illem.ur tabakasi da bulunmaktadrr. C;e§itli Iranpolg;~lerine: serpilmigleri '~r,a~31nda:··Kar~g()zlii. Teymurta§,Kara~

.bayat, K~rakoyunlu> ~orasani.-K,arai,jsla~lu. Soluklu vesaire bu-l]llf,l;g.aktadll". -.' -_ - ,

-200-.000'arasindadir, ~ivece.i\zeri Tiirkgesinin bir .agzlIll kohw;i-

maktadirlar, :;;ah..seven'ler bir ,goksoya ayrilrmglardir ' -,

~ - : . J .

6. Karadaghlar

KUltUr ve gelenek bakimmdan ~ah-seven'lerin ad_ete ort'a'~lsayiltrlar, _Rendia dim ta§lYanbolgede yasamaktadirlar, Karaqag,

tamamiyle daghk blr bolge olup, gecit vermes bir sahadir, ~ail~

seven'Ierin go: ; yerlerinden bir kisrmm sariamn kuzey-dogusu te.~~ldletmektedtr. Cografya durumunun elveri§liligi nispetinds __ehldfeodal idare sisternl birderoceye kadar muhataza edilmi§tit.' C ; o ~gunlukla yerlesik olup, irmak boylarmda ve derelerde ziraatlemes-guldurler. Bahcivanlik ve ipekcillk de geU§tiriIrni§tir. SaYllarl

75.000 - 80.000 arasrndadirvTipk; §lal1~seveil'ler-g'ibi Azeri §hresln-de konusmaktadirlar, ,_ - ":

Buna ragmen; maalesef bugunekadar §ive veya agizla.zJhak~

kinda o n e bir metne, ne de bir arastrrmaya rastlanmaktadnvBtredeblyatlari oldugu daduyulrnus degi1dir. Yazlari 9ah-seven'lei~beraber Kafkasya Azerbaycarn'na da -kaymaktadlrlar. "

7. Karapapahlar

Son zamanlarda, Kuzey Azerbaycan'Ia Gtircistan'da ya§ayalt~Ian tamamiyle Tiirkiye'ye go~ ederek -Ka-rs-veMu§ vilayetlerinelskan edllmislerdir. fran topraklarmdakller -lse, daha 192ffYlli

Rusya - iran' harpleri esnasinda, buraya gellp yerle§th;i1mi§lerdir;Bunlar asrllarr Itibariyle Bor-cah'drrlar, Zamanm Irarrumumi' v a ~l isi clan Abbas Mirza, bunlari, idaresl altmdaki Azerbaycan'dancikararak "tlyul" .slstemi uzerlne Bulduz .eyaletine yerle§til'ilmi§-t i r o . Buna karsihk Karapapah'lar da, askeri -kuvvet olarak dainw·

400 athyr, hukiimet emrmehasir tutmayi -tekeffiH etmt~lerdir.8:$,Q,ailelik blr topluluk hallndeSulduz'a gelen Karapapah'lar, burada

kendllerinden cok dana fazla bulunan yerli halk ile karisrmslardir.Bu suretle asimilasyon yo!u ile' Karapapah'lar tcerlsine diget Turk

astretlerl de -girel'ek; yenl birTurk boyunun te§elckUliine htzntet

etmislerdir. ' --'Bugim Karapapah'Iar U§nu'nun dogusunda Sulduz. eyaletinde

ya§amaktadlrlar. Bu eyalet daha Xy-ytizYllda MukriKiirtle-ri- ta-rafmdan elde edilmls bulunmaktadtr,: Karl§!k bir etnik cevredeyasarnalarma ragmen ne dillerini, ne de kabile g~len,elderini ter-

ketmislerdlr Keyhan bunlari 3000 hanellk bir Turk aslretl olarakgostermektedlr. .

SaYllan 15.000 - 20.000' arasmda iolan. Kanlpapah'lar' blzdekl-

~ - > 5 -. $ahsevenler.

,(':, T-il§ldlklar ad, uzurrzaman, bir Tu rk halkmm niilli adi 01 -

maktan ziyade, Iran devlet idaresin~e,sadece Siyasi blr terim ' 01a -

f ~ ! C ;k~:lan!lml§t1r. "f?ah-s7ven"1~~den yapilari bir toplumoldugun,gap; II~n. tahtmm en-enun koruyuculari sayilmis ve devletce ith~aq edilir ((e§itHTurk seylarmm -ba§~llarl ile, sadik Iran sil~hs6r.

!er: kanmasmdan vticuda getirilmi§~il'.,-Safevner devri 1ran'm~ en

e:rn,i:n-v~guvenillr .kuvvetinden saYllml§tll';- .su inane, ~ah-seven'.,le-rm ffilllLbir Turk ,urug'u haline .geldiklerl .zamanda dahl devam

et~§ti~:. Bundan dolayrekonomfk yond e ,n b az i Imtiyazlar 'eldest.t p .l fi 1e r dl T . . ,.

-, Ya§a€l1klan saha, gi ineydeSavelan daglarl eteklerine, batidaKal~a-sul rmag'~,boyuna kadar uzayan ·Ougunku Iran Azerbaycam'-

mn_-k~l~e~~dogubOIgesidir. Gagebe hayati yasadiklarmdan surube~leYI,cldlrle:. Bundan dolayida- kism -Mugan istepine -iner, yazla .•:",,;lse :_paljkaoazr ~a]:l-sevell':boylanz,~ncan,-ve Savebblgesindeki

Kl:al~TJzen' ~rrnagl --klY1Jarma serpt lmislerdtr. SaYl!an 180.000' ~

:70 Turk Kavlmlerf "U!}Unci i Bbliim - III. iran Tiirk1erl 71



lerden farkli olarak, hiUa .asiret _hay ati yasamaktadir lar, A§aglda~ki boylara ayrihrlarr.L, Terkyavyun, 2. saray, 3. Arpali, 4. Canan-

medii, 5 . <;;!aharl l ve 6. Ulach, Birinci Terkyavyun bugun dahi asi-

ret harnrun boyu oldugundan, mumtaz durumdadir, A§iret in eski

kurucu reisl olan Mehdi Han Borcalo da bu boydan tUremedir.

- . Ekonorriik 've kti1turyonlerinden Karapapah'Iar, yasadiklan($e'iiTehalklarmdan ayrrlmamaktadrrlar Dilleri OZ'I'urkcedlr. ~ii-

dirler. 1943 tarihlerinde reisleri Kulu-Han Borcalo idi, iran huku-

rnstt taranndan, kendilerln Borcali'yi terkeden ferman, bu han

taranndan Sovyet Gurcistan devletine armagan edilmlstlr.

8. Hamse Tiirkleri

_ Sun'i bir topluluk adidir, Aslmda iki Arap vc lig Ti.irk kabile-

slnin birlesmesinden hasil alan ve iliyate-hamse,klsacasl Hamseadmi tasiyan bir topluluga verilen addrr; Buraya dahil olanlar sun-

Iarrtrr: 1) Il-e arab,2) yan 'I'urkce yan Arapea konusan Beseri,

yani Basrali Arap, 3) Eynallu =:: Inallu, 4) Boharlu =Baharlu ve

5)"Nefer. Son ucutamamiyle ve ozbeoz Turktur.

Eynallular:

~iraz'lll guney-dogusunda Darab bolgeslnin tsmmria isabet

eden Fesa sahasmda yasamaktadirlar, B. V.Miller'e gore sayilan1.500 cadtrdan ibarettir. M. Keyhan (II., s. 86) ise bunlari -5.000

hanslik bir Turk' a§h:eti olarak gostermektedir, Aym yazar bunla-

1'1.batr Azerbaycan Hamse'sinden sayarak -10.000 hanelik birTurka§ireti olarak tamtrnaktarhr (a.e_.II, s. -112). Qe§itli soya aynlrrlar,

Baharlular:

Fars Hamse'slnde 8.000 hanelik 'bir Tiirk Ilidlr (M. Keyhan,

II. 86). Eazl uruglara ayrilrmstir: Resulhanlu, Nasirbeglii, Safiha-

ni, Ismailhanlu, Kerimlu, Haydarlu vesalre glbl,

Nefer:

Bu Ti.irk asiret; de M. Keyhan'a gore, Fars Hamse'si simrlartigerisinde 3500 han eye maliktir (II, s, 87). Qe§itli boy ve soylara

ayrihrlar: Zamanhanlu, <;;!engizi, SettarIu, Kubathanlu Tatrmluvesire gibi. '

.Hamse'ye dahil Turk asiret ve boylannm sayisi en az 100.000'1askindir, 1958 tarih1i sayrmda 85.000'airier.

9. Kenger}ular

Bunlar Tahran eyaletinin Veramin ve Kuru bolgelerinde ya-§amaktadlrlar. SaYll~n 30.00 - 35.000'C;lir.

10. Horasani veBocageller

Iran'm Kerman ve Beli.icistan eyaletlerinde yerlesmislerdtr,Slrcan, Retsincan ve Bedsir, baslrca sahalaridir, M. Keyhan'a go-

re Bocagc! kabilesi 4000 ki§ilik bir Turk urugudur (II, 95, 244 vd.)

Aym kabileye mensup boylardan Halvai 25 hanelik; Bincan 50

hanelik; Abbaslu; Suhtacah; KaraSaitlu ve Sahatlu (Suar Said-

lu) 'lar cia oldukca bliyi.ik bir sayi teskil etmektedirler. Bu Turk

toplulugunun sayisi 60.000 - 70.000 arasindadir,

11. Karayiler

Horasan eyaletinde Torbete-Heyderi'nin guneyinde yerlesmlsolan bu Turk boyu 30.000 - 35.000'i askmdrr,

12. Bayat, Karacorlu ve diger kii~iik boylar

Karayl'lerin daha kuzeyinde, Nisabur bolgesindeki Karacor-

Iu'Iar ise, Cumeyn ve isfarain cevresinde oturmaktadirlar. SaYlla._-

ri 130.000'in ustundedir,

Gurgan eyaletinde dagmik olarak 'I'emirtas (Finderik bolge-sinde) ve

Nardin'leSerhed

bolgesindeise Goudar! Turk

boyu otur-maktadir. Bunlarm sayisi da 35.000 civarmdadir. _

Bunlar disinda, dagmik ve serpinti hallnde, Iran kaynaklarin-

ca da belirtilen ve hatta haklarmda arastirmalar yapilan Hala~'-Iar, konustuklari agizca, hilla bugun bile eski tarihi Turkcayl ay-

nen yasatmaktadirlar, Fars eyaletinde ve Hemedan ctvarmda otu-

ran Kara - Gozlii Turk kabilesi de dikkatimizi cekmektedir. GuneyAzerbaycan'da oturan Mi~kin Ti.irkleri (Keyhan, II, 107, 164; III,93, 440) ise 1000 hanelik bir toplum olarak Geyiklu, Beylu soyla-

rma aynlmistir.

Mukri Kurtlert eevreslnde yerlesmis olan Qardovlu yahut Qar;"

daveru (yani "dort davullu") Ttirkleri de, arastirmaya muhtac-

tir, "Dort-davullu" adi, sirf asker celbi merasiminde dort -davulcalmalarmdan ileri gelmektedir. A~m cevreye Mukaddam'lar da

girmektedir. -

Haklarmda, maalesef pek az bilgimiz bulunan Ttirk boylarm-

dan Astara ormanlarmda yasayan DeriIii, 'I'lmur'un Horasan'a

naklettigt ~amlu, Hamedan eyaletindeki 10.500 ni.ifuslu Hudabent-

Iu; 2.000 hanelik Imarlu Turkleri, §imdilik ancak belirtilmekle ye-;

tinilecektir. : •

Aga«;eri Tlirkleri, tarihi Turk boylanndan olup, ufak bir top-

lulugu ile Fars Hamse'sine dahildlr, Hatili, Karabagl, Begdili , Tll-kli ve E?i'ri soylanna aynlmislardir,



13. TUrkmenler

"ir~ii'nl kuz~y~dogu-b6)gesindeki Sovye··t Rusya 'I'iirkmen stepi

·SIlU riari . ~ceii 'isindE!' gUney~e ~arasUlrrT).agI'na, batida Hazar de- ,

n iz t 'k13711a:nna dayanan sahada yasamaktadrrtar, Ayrica Bee-

;n.ul"d'un kuzey-batsnna ve Deregos'Ie Seruhs bolgesine serpinti ha-

- i i n d e yayilmislarttu'. YoqlUd, Goklen,: Doruga, Sa10r ve Sank kabl-

;:ieleiine'aYnlml§lard~r. 1955'yJli'-sa:y:iirunagore sayilan 200.000 idi.8 yillik aralrk artis: He 246.006 nutusu bulmaktadirlar. Aziz Ha-

tami'ye gore (s.62) step ve Horasan eyalet! Tiirkmenlerinin sayisr500.000'dir. -

:n , t B L iv 0 G-'R A F Y A

,S. r. Bruk, Etl!i~eskiy sostav t razmescenle naseleniya v stranah Peredney

At:l.l= Onasya_ halklarnnn yerlesmesi ve etnik te!jekkiilji, Peredneazlatskly, Et-

- rl' ogra -r i~eskiy Sbo~nik .I ; 1958; s, 73-110: M, K e y - h a i l , fran cO~'afyasl 1- m,• ~ 1 -. • ' n . " ~ .,

'teheran 1931 (Farscadir): S, 1... Bruk,Onasya iilkelerinin etnik yaplEl, Sovetska-

ya Etnografiya, 1955. No.2: V. F. Minorskiy. islam Ansiklopedisi. IV : Sainkala

ttlad4esi:,S~d Nasifl.: Tar~hi f~tiniai ve .siyasi iran der devrei muasrr, Teheran

J.956/57. s. 22; -San'an Azer, Iran Tiirkleri, istanbul 1942; O. L. Vileevskiy, Muk.

rjnsid~ Kurdi. Perednv Etnog, Sbornik I. 1958, S . 18P -187 : M . Nizamettin _Teb-

rizIi. Bugiinku Azerbliycan (lavasl; esas' ve sebeplerl, Istanbul 1946. s, 80' Ahmet

·Agao'i:!lu.traB~e iillillabi. Ankara 1941; G. M.Petrov. Sovremenmy ira~ = Bu.

gunliii i ran, Moskva. 1957 (s. '627 -G31'de Kavimle r i st ati st ig i bahsi ): V. Minorskiy,-

rb~ 'r~bes-of Western iran, Journal Royal anthropolcgical soc. of Great Britain

.atJ~::lr~land, London, 1945 , vol . 75; Na rod l peredney AzU , pod redak.N. A. Kisl,

fBkova, A. L __arsel tsa, M . 1957, ~, l-uis;! . . Bonne.Stat ical handbook of Middle

Easteru' countries" London 1944:A. Razrnara, iran' lD askeri cog;rafyasl, I - V,

Te~'eran 1945 - 1952: .B. Niki tine, i.es Af~ars' d 'Urmiy~h, ; ro~rna l Asiatique, C CX I V . (1929): W; Barthold . -E: 1 . Kashkai maddest: -V : ' Minorsky,E. 1. SMh· sewan

maddesi: Aziz Hatami, iran, 1963 (2. baski) ; Sir Aurel Stein. An Archeological

'f~ ,u r in th e Ancient Persis, Gecgr, Journal LX XX VI - (1935) 489 - 497; T . Kowalski,

~Jr. aurel Stein's Sprachforselnmgen im A .Y J ia ll u • Dll'\lel!.i aus Siidperslen, Krakow.

~! :I~_7: .V . MinOl·sky. The'i'Urldsh Dlalee t '~f'jhe I{balaj ,B ~l. o r th e School of Orlan-tal 'Studies, X , 2; - id . ri .16/; tdem. ' iraftl -Glide ,: Tehera~- 1318. XI; - Marie Therese

uilen's' 'de Schootan, 'Lords' of the· Mrlnni :tl ns 'S' ol lthern Persi a and the - Kashkai

tribe, London 1959; M. S. Ivanov, 1) Kaskaysklh pJemenah Irana , Sovetskaya Et-

nograflya. :6.. '1958:' s . .106~112:11enry -F'ield, :Contrtbutton to the Anthropslogy < lr

~ran, .Chicago 1939: M. Ergin ,. Ka~gay Ttt rk ler i, tUrk KilltUrii 1963, say:t6. s.54 ~

~ ' Z ; M._ Bahmanbegi, F). '4 's kablle ~eienekleri,Tehe_ran, 1945.' .

.:

v I."

. . . . ~.

DORDtrNCU BOLUM

ton, -URALt J{IRIM, LEHtWl'AN

VE ROMANYA TURKLERi

I. tnn, ~URAL TURI{L: rmi

Itn yahut Volga irmagi boyu, daha Ka§garh Mahmutta~ b~yana hep Turl; sahasi olarak kalml§tir. Avroaziya smm VilzlfE!si.

gordugunden ~ok aglr ve act gunter yasarmstir. Buna ragmen

saha yine d e Turk mall olarak kalrmstir, Bugiin bu sahada kala-balik ve ktiltiirlu -bazi Turk topluluklari yasamaktadir, Bunlar I n : . .

saca §oyle bir tasnite tahi tutulabilir .. ,

' 1 -. .Kazan Tiirkleri

Rusya simrlan .ic;;erisine almmis bir gok TUrk halklari gibi

j{azan ell Turkleri de, edebiyata "Tatar" etnonimi altmda ge~rrii§--

tir.Bu ad, sonralari Kmm yanmadasindayasayanlara ve Azerile:

rede tesmil edilerek Ka~an-Tatan, Kmm Tatan, Kafkasya r~ta~

rr gibi kavlm adlarmm dogusuna yol a(:IDI§tIr. Turk ~Tatar , _ad!,

bugun birbirini tamarnlayan bir dll grubu adim Hade .etrnektedir,-' ... ~. '

,Tatar kelimesi,Turk dilli abidelerde Ilkdefa, Orhun yazitla~-

rmda gecmektedir, Turk hakammn "yug" merasimine katIlarilal:'

arasmda "Oguz Tatar" kavim birligi halkim temsir, eden bir -he-

yetten bahs edilmektedlr, Aynca ·bu halkm.r'I'iirk tarih sahnesin-

deyer aldigi gorulmektedir. {,;inkaynaklail bunlar ~e~itU devrele-

re ait olarak. "Ta-Ta" yahut "Da-Da" adlarr.altmda zikr etrnekte-

dtrIer Tarihc! Re!}ideddin ise buhalkibzbeoz rnustakil bir kavim

olarak kaydetmekte ve dillerimrrMogolca oldugunu yazmaktadir,

Diger tarthcilerden CUveynUseTatar kavim admdan etnik olmak-

tan ziyade styasl bir terirn olarak bahsetmektedlr, - Bu kayraY1§-'

TUrk KaviJnIedDiirdiincu BOlilin....,,· 1. ten • ..Ural Tiirklcri 75



tarzana Qin'lilerde de raslamr. Eu suretle 'Tatar"adl bir nevi ka-

vimler birligtn! Hade etmistir.

Buna karsuik Kasgarh Mahmud, Gerdizi gibi cagmm inamlir

yazarlan Tatarlan tamamiyle Turk saymaktadirlar. Bugiinkii dil

ve kulturleri bu cereyam tamamiyle dogrulamaktadir, Nitekim Ka.•

zan Tiirklerinin, bugunku ten boyu Turk alerni Icinde, kuvvetli bir

milli kulttire sahip olduklan gorulmektedlr,

Kazan Ti.irklerinin menseleri ve buraya gelip yerlesmeleri hak-kmda s;e§itli fikirler ortaya surulmektedir. Bazilarma gore bun-

lar, XIII. yuzyilda Kama havzasim ele geciren Kipcaklarrn blr

.koludurlar. Bazilarma gore ise Kazan TUrkleri, eski Bulgar Turkdevletinin parcalanmasi uzerme, Mogo! lstilasi dalgalarmdan ka-

carak burada yerlesen Tiirklerin ahfadrdirlar. Yerlestikleri saha-nm merkezini Mahmutekin 1455'de kurdugu hanligm Kazan §eh-

ri teskll etmistir, Ne yazik ki bu hanhk daha 1552 yilmda istilaya

_ugrayarak, agir cezaya carptmlmistrr. 1918 yilmda yeniden istik-

Ialine kavusmussa da, tekrar Sovyet Rusya hakimlyetl altina alm-

rmstir.

sovyet devlet te§kilatmda saha muhtar eyalet olarak kurul-mustur, Bayilari dart milyondur, Oldukca agirbasan Tiirkc;;e ba-.sinlari vardir. C;e§itli ilim sahasinda yeti§mi§ bir cok sahsiyyetler-Ie beraber Turkluge hizmetleri dokunan yazarlan vardir, Edebi

diIde yazilmis Iitereturleri dismda zengin halk edebiyatma da sa-hiptirler.

Kazan Turkees! ge§itli sivelere ayrilmaktadrr. Ana §iveyi biz-zat Kazan Turklerinin konustuklan §ive teskil etmektedir. Bunun

dismda Iiteraturde Miser adi alan TUrk boyunun slvesl gelmekte-dlr, En boy cok dagimk olarak oteberlye tasmistir. Yayildiklan sa-

ha: Tambov, Voronej, Ulyanovsk, Kuybisev, Saratov, Orenburg ve.saire eyaletlerldtr, SaYllan ugyuz binin ustundedir, Kendisine go.

re ayri bir slveyt Tepterlerinki teskl! eder. Bunlardan bir ktsmr

Baskirdistanda yasamaktadrr. Birtun sayilan iigyuz bin kislntn

ustundedtr.

Oldukca gents bir cogratik sahaya yayilrnis olan Kazan Turk-

ce'si, aslmda musterek bir kokten turemedlr, Bugun tamamiyle

edebi blr karekter almistir, Eski ve tarihi Bulgar ve Klp;;ak 'I'tirk-

Ieri'nin esasli karmasmdan vucuda gelmistir, Kazan hanlrg; devri

rnahsuludur.

3. Baskrrt Tiirkleri

yak eski zamanlardan beri AvrupaRusyasmm guney-dogu-Bunda, bilhassa Ural daglari eteklerinden Orsk, Orenburg, Ufa,

Vyatka, Perm ve Samara'ya kadar uzanan gents sahada yerles-mlslerdir, Bir ihtimale gore XV. yuzyila kadar Urala yakm istep-

te yasanuslardir. Aneak sonralari yukandaki cograri sahaya kay-

mislardir. Nitekim ilk amp gezginleri bunlara Ural irmagmm asa.

gl mecrasmda raslarmslardir. Rubruqurs ve Plano Karpini 'Bas-kirtlari Yayik irrnagi boylarmda gormus, tamrmslardrr . Mogal is-

tilasinda Batu hamn ordulanna katilrmslardir. Gosterdikleri mu-

kavemete ragmen ugyuz eIli yilonce Rusyaya ilhak edilmislerse de1918 yillarinda iki yila yakin bir zaman Icin Istiklallerlni ilan et-

me imkamm bulmuslardir.

Baskirt etnolojisl hakkmdaki gorusler birblrlnden ayrilmak-

tadir, Hayat ve mazileri hakkmda arap gezginlerinden ibni Fad-lan'da bolea bilgiye raslanmaktadir, Aralarrndaki menselerine dair

efsane de. yasamaktadir, saynan bir mi1yona yakmdrr, Bizim bil..

digimiz manada blr edebiyatlarr yoktur. Buna karsihk zengin ve

~e§itli janrda halk edebiyatlan vardir,

Yaz; dill drsmda Ba§klrt sivesl c;;e§itliagtzlara ayrilmaktadir.Bunyesinde farkll Turk agrzlanmn karmasi yer almistir, Fakat

tipki Kazan Ttirkcesl gibi aslmi Bulgar-Kipcak Tiirkr;esinden al-

rmstir.

2. Astrahan Tiirk!eri

Bunlar Volga Irrnagimn altkismmda, Astrahan §ehl'inin bu-

Iundugu sahada elll-altmis blnltk bir kitledir. Buranin TUrk hal-

ki Kafkasyadan gelme Karagac kabilesinin bir dab alan Kundur-

larla Kazandan inme TUrk boylanmn karmasmdan turemist.ir.

Konu§tuklan §ive Volga irmagi bayu Tiirkge'sidir ki, Kazan edebi

.Tii.rk~e'sinin bir ayrrntrsrdir.

4. «;uva§Iar

Dart kalabalik :grup halinde Rusya'nm giineyinde, Kazan

Simbirsk, Orenburg, Saratov eyaletlerinde yerle§mf§lerdir. Volga'«

run sol kryilarmdaki C;uva§ yerlesme mmtikalan daha az kalaba-

Iiktir, Takriben XIII. yuzyilm ilk yarisinda buraya gelmislerdtr.

Rus kaynaklari yuva§lan Vasilsursk §ehrinin ku"rulu§u munase-

betiyle ilk defa 1524 yilinda zikretmeye baslamislardtr. Bir arank

Kazan 'I'urkleri hakimiyetinde yasadiktan sonra 1743 tarihlerinde

Rusya tabiyetine gegmi§lerdir.

-- ~- ;. . - .

76 Tirk Kavimlerl ....



Aralarmda yasayan milli efsanelerlne gore vaktiyle, bir takim

daglar asdiktan sonra, Karadeniz havzasmdan gelrnislerdir, Ced:'

leri.nin de Quva§ oldugu zikredilmektedir. <;uva§lar kornaulan ara~sinda "Dag halki" diye ,tamnmaktadlrlar: Nitekim aym manada

olmak uzere Qeremisler bunlara "Kurukmari" kavim adirn tak-

rmslardir, Ruslar Ise kendi dillerine uyarak C;uva§lara Gorniye

Tatan adim vermislerdlr. Quva§lann menseieri hakkmda llteratur-

de bir cok seyler soylenmis bulunmaktadir, Birbirine ZIt fikirlerle

beslenen bu arastirmalar bir yana, yuva§larm ozbeoz Turk olduk-lanD.a §uphe yoktur. Sayrlari 1.500.000'dir. Muhtar Sovyet CU!n-

huriyetidlr. Bas §elllrleri geboksan'dlr.,

Quva§ Ttirkgesi diger sivelere nispetle geni§ bir ayrilik gos-

termekte oldugundan, mustakll blr Iehce hususiyetlni tasimak-tadrr. Bugun yazi dill karakterini almakla beraber, kendi foneti1{

ve morrolojtk geltsmesi cercevesi ic, ;erisindebir takim agizlara da

ayrnmaktadir, Buyuk ve asli aglzlar ikidlr. 9uva§ Turkcesi uze-

rmde yapilan arastirrnalara bakilacak olunursa eski Bulgar TUrk~

geslnden turemedir, Kadim bir Turk~e oldugundan, tarihi devre-Ierinde komsu dillerln tesirini de .uzerinde hiss etmis tir . Hazar

TUl'kgesi ile de sik; mtinasebette olmustur,

.n.KIRIM T'ORKLERt

.~.~.

'Klrml. cok eskidenberi Turklerin i§gal, ettigi tarthi bir saha

olmustur, Burasi gercekten de daha ortacagda Hazar ",devletininbirpareasr olmasi dolayisi He Gazarlya admi almis, Hazar: devleti-nfndusmes] uzertne de 'VtI -ViII;'yuzYlldan itibaren, ge§itli Turk

boylarmin yerlesmesine sahne olm~i§tur.':·". _ . . ...

." .. "

.f ..XIII. yuzYlldaki -slyasi. olaylarla Volga boyundan ve Nogay is~

teplerinden kopup gelen,TQl'kg6C;;1~l'iyle saha,kesifbit Tti.tl{.akh

mila ugramis, boylece yanmada cok kisa zamanda Turkte§mi§tir.

Kmm Tatarl<;tfl, deyimi Ise etnik olmaktan ziyade siyasl olup, Ha.H-Giray hanm Idareslaltmda, 1450;de mU . : i t a k l l bir devlet olduk-

tan ve 1478-Yllmda Mengli ~Glrayhanm osmanri Imparatorluguhlmayesin! _kazandiktan sonradir .ki, Avrupahlar tarafmdan burahalkina verllmi§ blraddir. Bununla berabet KIr1m hanligl, milllyaylIgl He1783 tarlhlnakadar ya§aml§,nihayet-Rusya baskisma

qa,yanamlyarak bu tarihteiIhakedilmi§tir.:

.." , . :Kirlm'inRusya'ya ilhaki 'bura Turklel'inin maddt ve manevl

'\ fe!~il·&tine'sebep olmustur, H e l e Osmanh. Rus devletlerrsavasla-

rinasahne olu§u",hallh busbutim 'gileden ¢~karrriI§, erris~lsiz'g5C~l e i e ve y e n i yeni vatarr edtnmelereyoiaemistir, Bu yuzden yanm2

adarnn Turk .halki, giil' ige~tik.~e· azalmis, -saha, 'tersine rus,. grek,~rliieni,.Ukraynali gibf yabancilarla dolmagaba§laml§tlr. N i i i f o l , ' y e t

iklnct diinya savaslarmda, 'yersizvema : i l a : s l z

btrtakim gercegeuy-mayan bahanelerle btittin Turk halki StaIin'in emriyle Ozbekis-tan'a surulmustur. r

Stirgii.nden oncesine ait Sovyet Rusya sayimma gore 1939 daKmrn Turklerlnln sayisi 280.000 kisiden ibaret olmustur. Buraya

30 yila yakm zaman asimmin % 2 artisim ekliyecek olursak, bu-gun Kirirn Tiirldiniin sayisi rahat rahat 400.000'1 a§ml§ olacakn.

Fakat ne yazik ki, acikli ve karabahtli bu tariM ve milll varlik

it;in hayirh Turk kitleslnln karayazisi yakasmi bir turlii hirak-

manns, dirsman ocunu milli .imha siyasetiyle alma yoluna gttmis-

til'. Bazi ius bilginleri hig hicap duymadan buntari, Ozbeklstan

BiB LI Y 0 G R A F Y A .

': Vambel'Y, D a s TUl'kenvolk;' Budape'st; G.Weil, ' Tatarische Texte, Ber lin,

1930. ' ? w I . Raesaenen. 'Die t ata rt sehen Lehnwi ii te r 1m Tscheremisslsehen, MSFOu'". :

1923~'Cubaydullin . . K vopresu .« Tatarah, . 'fatarovedenie, 1928, No.8, V. Bertold,

Mogul istilasl esnasmda Tiirkistall,'/' N . . K. Mimitriev, ~tu.dc. sur Ja phonetlqlle

bachkire J.A. 1927. cilt 210. V. Katarinskiy, Bll§klrt ~Russkiy Slevar, Orenburg

~8mLN.' A , Baskakov, TUrk dil ler i • .l 960• .

18 TUrk Kavimlerl

Sovyet Cumhurlyetinin kuC;iik bir etnik yapisi olarak kabullen-



mekten geri kalmamaktadir,

Kmm Tiirklerinin otedenberi tesekkul etmis bir edeblyatlarr

vardir, Mengli Giray, Saadet Giray, Sahib Giray, Devlet Giray, II.

Gazi GiraY,·-Bahadlr Giray ve ernsali gibi, .cesitli lakaplarla §ihi

yazan bir takim han sairler, Krrim -edelJiya';tina- istiklaliyyet kat-

makla kalmamis, Kmm 'I'urkcesinin gellsmesine de yardim et-

mislerdir. Daha sonralan medrese ve tekke edebiyatlan da ilerle-

mtstir. Buna paralel olarakhalkedebiyati.turleride kendislni bul.maya cahsmistir.

Ismail Gasprah (1851 .-1914) lie baslayan gazeteciIik, yalmz

kugiik Kmm icfn olmamis, yaydig; fikir ve dil birlig! ile, adeta

butun Rusya mahkumu Tfukierin bir orgam sayilmistar, 1883'tel1

itibaren "Tercuman" adiyle yaymlanan bu gazete, uzun omiirHi

olmustur, Bugun Kirrm Tiirk\;esi ve edeblyati i§Ienmi§ ve arasti-

rrlmrs sayihr.

Kirim 1917 yilmdan Itibaren, tekrar miIli istikla..le kavusmus

ise de, tipki diger Ttrrk elleri gibi, krsa.bir.zaman sonra, yeniden

istilaya ugrarmstar, Qelebi Cihan ve Cafer Seyid Ahmet (Seydah-met) isbu milli lstikIaI devrinin sayih kaliramanlan olmustur. -

- -

III. KARAiM VE LEHisTAN -LiTVANYA TORI{LERi

-Karaktet itibarlyle Kmm Turkgesi kendi ig gramer yapisma

gore: 1) l;iimal yahutistep halklari (Nogay); 2) Cenup sahil bo

yu halk agrzlanna aynlmaktadir. Birincisidaha fazla Klpgak, ikin.

cisi ise Oguz - Selgukedebi sivealne girmektedir. Lehistan ve Lit:

vanya'ya serpilmis olan Kmm-- Tiirklerinin agzl, Kirrm'mkinin

a§agr yukari aynidir. Edebi eserlerin, bilhassa Yarlrklann -sivesi,

daha fazla Altrnordu mahsullerinden sayihr, Zatenedebi KIrl~.11

Ttirkcesi, c;e§itli merhaleler geclrdikten soma, buyiik .retormato-

rlinli Ismail Gasprali'run §ahsmda bulmustur,

Karatay etnonimini de alnus olan bu Turk halkmm bir koluKmm yarimadasmda, bir kolu ise polonya ve Litvanya devletleri

simrlari icerisinde serpinti halinde yasamaktadir. VII. - VIII. yuz-

yillarda yasamis olan Hazar Tlirklerinin bir kirpmnsi gibi telakki

edilen Kmm Karay'lan, yanmadamn merkezinde Evpatori seh-

rlnde yerlesmtslerdlr, Polonya ile Litvanya'da oturanlar ise; Tro-

ki, Wilno, Luk, Ponevejis, ve HaJh; Kasabalan arasmda, koloni ha-

linde parcalanrmslardir. Bununla beraber, ekseriyete Troh = 'I'ro-ki'de yerlesmistir. Bu yuzden literaturde Karaimleri, garbi yahut

Polonyali ve dcgu yani Kmmh olmak uzere iki parcaya ayirmak,

bir nevi gelenek haline getirllmlstdr. Kmm'lliardan bir kismi, son

siyasi olaylar yuzunden, Paris'e gog etmisse de, umumiyetle bu

Turk halkmm akibeti hakkmda, kesin bir bilgimiz yoktur. Ay-

m bulamk bilgiye sayilari hakkmda malik bulunmaktayiz. Nlte-

kim Kowalski'ye gore.rbatida, yani Polonya i1eLitvanya'da oturan

Karay'larm sayisi 1925-1926 yillarmda, ancak bine yakin olmus-

tur. Halbuki 1897 yili rus sayimma gore, Umum Karaim'lerin sa-

,YlSl13.000 ki§i olmustur. Bunun 5000 den fazlasi bati, digerlert

lse dogu Karaimlerini teskil etmislerdlr.

Din itibariyle Karaimler, VIII. yuzyil Hilafetinin dogu belge-

sinde yasayan Yahudi topluluguna mensupturlar. Bir nevi Karaim

mezhebl veyahut tarikati halinde bulunan bu toplulugun mamsiTalmud'u reddetmekte idi. Ibadetleri kismen hebreyce olmakla

beraber, daha cok Karaimce lehine _geli§mektedir. Ekserisi Kirrm-

dan gelme olan Kirrm Turkleri He Karay.larm, Polonya He Lit-

vanya'daki yerlesrneleri tarihleri hakkmda, kati bir bilgimiz yok-

tur. Ancak bir kismrnm Litvanya prensi Vitold taratmdan 1395-

1396 yillarr savaslannda esir edilerek buraya getirildikleri ileri su-

rUImektedir. Eir kisrm ise kendi arzulari ile 0 zamanki Litvanya

ordusuna gonullu olarak katilrmslardir. Bu td\Jluma mensup Le-

histan ve Litvanya Tiirkleri, Litvanya'nm paytahti olan Kaunas

(Kavna) ile Vilna ve Grodno sehtrlerinde ve sonradan Rusya'ya

ilhak edilen Minsk havalisinde oturmaktadrrlar. Nufuslan, a§agl

80 Tlkk Kavimlerl

yukari 15.000'i bulmaktadir, Buraya, Karaimcaya yakm bir Turki ._ , , ._,

{



._

~ivesi Hekonusan ve bu sahada yerlesmis alan Ermeni'ler de dahll-dir. §ivece Karairn'ler nispeten iyice arastmlnnstir, Kendilerine

gore edebiyatlan da vardir.

~ive i tibariyle Karaim Ttirkgesi ~imal ve cenupagizlanna ay-

ntmastadrr. ~im~l agzl Litvanya halkma, cenup .agZl .ise Lutskve Ga1ic;'halkma aittir, 'Dalia-dtine- 'kadar millf yaymlar halinde,

gents arast irmalar yaptlrms ve bu Turk sivesl adamakil li islenmls-

tit;Karay-Ttirk~esf,- eskive yeni Tiirk§iveleti karmasmdan ture-hieUir;' , -

. _ F , r: ~

IV. GAGAUZ ;rORKLERt -; . . . . _ ..

.~.. - ,-

'.. . . . . . . .

Vaktiyle: Balkanlarm muhteltr bOlgeleririe ' serpilmis. alan, ~G-gaua'Iarvbllhassa Besarabyaeyaletlnin Akkemiau.--BEmder :ve;ts.:mail havalisinde ve Bulgaristan'in Karadeniz havzasimn bazi kl"simlan ile Dobruca'da ya~aI?akta, Idiler, ,Sovyet rejimi taksimati-

na$ore Ise _M.0~da\7Sovyet f30syalist Cumhuriyetl simrlari igerisi-h e a I1 l 1mi§l at d lr . -195!f s-aYlmltui gore -genel. riufuslarf '124;(IOO' ki§i

olmu~tur::8; ' Y l l i i k% _ 2 ' arh§lk bugifu.~u's-aYllaii'15p,bb{h~h§ml~, B u :Iunmakfadtr..Bunlarm '120,OOO~i'o~ctav Cum4ur~ye'til1,iri; K o l U r a t , ' o ,vadlrl'ung ;Vulkane§t b61gelerinde;g'O.OOO'e'-yakll) k1sm~ ise."Uk:;rayna Sovyet'Sosyalist Cumhuriyetlnin Odessa eyaletinde -ya§a-cmaktadirlar, ,Kil~uk gruplar halinde orta- Asjla'ya v e Kazakls.i

tana siirU1ehlerLde vard~t:j3V'kag~ bini. de,-Bulg:aristah'lIl~'ku~y '7 :dOgli btilge$inq e -ye~le~rnl§tir,,'·, ~--' . , . , " '." : ' ~i -_.'::

Gagauz'larm tarlhleri w 'me n§ eY j ri h ak kim l; a; maalesef 'keSi~

1;lil bHgimiz yoktur,' Uzerlerinde,_ arastirmalar y~,qjari ge§it1i_.l!:m7.Ierin (Jrtaya;,ait*l~nmizarlye~e~\eski ,TMrk-gogleri~e::m~€~!:et?itarihi bi lgi nazarlyelerlnl- asmamaktadir. Bit ,neYikWtw- ve i,lr:~j

gor'U§'komblnezonlan. uzerine' kurulan bu: i-ddtalar, halil::'devamettirilmekle beraber, Gagauz'lan Kuman'lardan bir kO l < g a y a n l a r'bulundugu gibi, Siyah KiiIahh'lardan, hatta eski tslav vekayina-

melerindekl Tork ve Uz'lardan tureme olduklarim kabul edenler

de yok degtldir, Polonya bilginlerinden, Balkan TUrkleri uzerln-deki linguistlk ve killtiir tarihi arastirmalari ile tamnmis bulu-

nan T, Kowalski, Gagauz'larla Deli - Orman TUrklerini etnoge-

nez yonunden oldukca eski simai, Osmanlilarm Balkan Isgalindenoncekl Cenup, nihayet Turk-Osmanll karmasmdan vucuda gelmisbir kavim biinyesi olarak kabullenmektedir.

Bii tiin bu lddialara ragmen, Gagauz'lar uzerlnde arastirma-lar yapanlarca, henuz Balkan yanrnadasma OsmanlI T¥rkleri gelw

meden once yani XIV. yuzyildan evvel bunlarm gelip buraya yer-Iestikleri, daha munis gorulmektedlr Nitekim a~zlarmda, Osman-hcadan onceki dil devresine ait bir takim keltmelerin bulundu-

gu tesplt edilmis bulunmaktadu·. ge§itli yabanci diI killturleri te-

Tiirk KsvimJerl - F. Ii

-·"1: .!

:,.; .

'" ; _ .. i ,

\, ,

_ 1_< .~ r . - : •

.- ;--, -

82 Tiirk Kavimleri

.slrl altinda kalmalarma ragmen, yine de kendi ana Turkcelerini

~.



UMUMt tNDEKS

-A-

Abakan Tlirkleri, 11, 1 2 , 14 , 1 5Abakan Vadisi 11, 12, 14

Abay Kunanhay 34, 35, 36

Abbas Kulu Ag:a Bakihanh 62

Abbaslu 71

Abbas Mir za 69-

Abbas Sihhat 62

Abdul lah-name: 27 - ,

Abdtilaziz (Su ltan ) 18

Abdulkadir 24-

_Abdii rrahman -Af tabacl -2 3 ;2 4

Abdii rrahman Tal i 27

Abhaz Muhta r CumfJ ,nriye ti - 48

Abllay (Han) 23, 31, 35 -

Abiil· Hasan Vezirli 55

Abii'}·Ula Gencevi 60

A!;ikulak (ya) 47

Adat 51

Ademi Merkeziyet Par ti si 5 9

Apak 60

~daladdin Hakani 60

M§ariye 66

M§arlar 64, 66 67

M§ar u§a~ 66

~a~er i TIi rk le ri '1 1

Alta~kumuz 53

Ag :aoglu Ahmet 62

Ahal - Teke 39Ahdi Bagdad! 61

Ahistan 60

Ahmed Yesevi 20, 28, 4(i

Ahmedi (miitercim) 61

Ahrilet Cevat 6 2Ajiniyaz Kosibay-Uh 25

Alulbek 30

Alun 35

Akkerman 81

Akkoyun lu, Akkoyunlu1ar 57. 6 4 , 65.

rtI

muhafaza etrntslerdir. Hatta Balkan Ttirkleri i<:;erisindeGagauz-

ca'ya yakm bir agizda konusanlar arasmda; Yoruk'Ier, Klzllba§'-

lar, Karamanll'lar, Surgu<:;'lar,Tozluklu'lar ve saire de vardir,

Klisik edebiyatlari yoktur. Daha fazla folklor ve halkiyat ne-

vinden,Gagauz agtzlr, edebiyatIan mevcuttur. §iveleri iyice islen.mistir, gramer ve sozluklerl vardir, Butiinti itibariyle, genisce aras.

.tmlrms, haklarmda bolea eserler vucuda getlrtlmlstlr,

BiBLiYOGRAFYA

T. Kowalski. Kuzey-.dogu Bulgaristan Tiirkleri ve dillerl, TDED. m. Sayi3- 4, 1949, .s , 477 - 500. (F. Aldin tercumesl): L. A. Pokrovskaya, Grammatlka

ga;uzs~ogo yazlka, 1964 s. i,'295; T. Kowalski, Dob ruca'da Tiir k etnlkunsurlar,

Ankara 1942 (F. Develioglu ~evrimi). s. 1·15; N. K. Dirnltriev, Fonetika ga-

gauzskogo yazika; Stray Tyurkskih yaZlkov. M. 1962, s. 202 · 250: V . Drimba,

Remarqne -sur les.parlers gagacuzes de la Bulgarie du Nord Est, RO XXVI,

.Warszawa,' 1963:T. Kowalski, Karaimische Texte _im Dialekt von Troki. Kra-

kowie, ,192~i_raelita • Greifenhorst, .» Sprachprobe ei n_es armenl sch . • tatarischeu

DIalektes in Polen. WZKM. 24. s, 307 - 324; A. Samoylovie, 0 materialah Radlova

po narodnoy slovesnosti krnnsklh tatar i karaimov. 19'16: "A. Zi\ ianczkowski;

Literatnra Karaimska, . Mysl Karaimska, 13; A. Mardkowicz, Karajse.z bltigl:

Lutsk .1935 (Karay - L et I • Alman Sozlil~ii): O. Prltsak. Das Kar~imis:che,Phll.

Turc. Fundamenta. T, s. 318 - 340 : -G. Doerfer, Das Knmtatar lsche,' Hundamenta,

1. s, 369 - 391; A. Battal-Taymas, La I it te ra ture des Tatars de Crim~e,Fundamen-

tao n, s. 785-793; A . Zajanczkowski , "Die karalmische l itt eratur Fundament s n:. '11. 793 - 801; K1r1~h Cafer Seyid Ahmedi, Ktrun ve Kmm Tiirklerl; TUrk YJh,1 92 8, .s. 552 - ii75. .

Akkoyunlu Devleti 57

Ak-Ncgay (agzi) 47Aksu 17

Aksu agZ! 21

AktObe 47

Alatau (Ala-dag) 13_

Aldan 1

Ali 40

Alibeklu 65

Ali Bey Hiiseyinzade 58, 62

Ali Merdan TOp!;lba§l 58

Alimkul 23, -34·

Ali Mociiz 62

I ~ . .~

- I ' _ - '

Ali Nazmi 62 .

Ali $ir- Nevai 25, 27, 61

Alma-Ata 32

Alpaml§ 22, 25. 28, 31·

Alp-KIzlar 30· · -

Altay Dag -Kalmuklan 4

Altay Daglarr, Altaylar . 2, Jl 11, >16

Altay·Ki ji Alt ay Kij il er , Altay·KLsil:er··

7, 9

Altay Turkleri 5, 7, 8, 9, 10, 12

Altm-Ordu 24. 25, .26, 38, 45

Altun Yaruk20.

.,

Amale ·65

Amur 2

Angara .J

Arab 65Aras.64

Ara TIirkleri 12

Argm, Argmlar 33

Argut 8

Aristov 2, 14

Arpa.lJ. 70

Arslan (Han) 3f t

Arbs 11, 12A. Sagimbay Otozbak 30

Asli Bile Kerem 39

Asrar Tebtizl 60

:' ,

Tlrk KavimIeri Umuini <bideks i.

Astara 64, 71



Balkan YarlmadaSl 81

Balkarlar (Malkariar) 45, 49, 50

Balkar Turlq ;esi 49

Balkas G61u 33

Baraba 14L. 'Bir~m'3t

Bariyat Murat Hanim 53

.Basa t 8

Biya 8

Bizingiler 50

Bocageiler 71

Bocnurd 65, 72

Boharlu (Baharlu) 70

Bor-eah 6[}, 70

Bo§ag(;l 71

Buhara 22, 23, 40

Buhara (hanhgi) 31:;,-

Buharah 5

_0

-,

Cuci Han 32

Cumeyn 66, 71

Cungarlar 17

Cungarya 2, 16, 47

Ci iveyni 73

Cu z (yilz) 32

Astrahan 40, 46, 47, 48, 74

A~aitl Kumandi 8

A. Saik 62

A§lk Valeh 62

A~kabad 37

A~raf lu 67Atabeyler 64

Ata JurtI ' l' u rk is t{ l. li ~ .

., ... -

AtaUl~agl fJlAte~ (Ote~) 25

Avarlar 44, 51 "

Avl iya - At a 23

A. von Le Coq 20;_

A vroaziye 73

Aygaz i ( tUrkiis ti ) 53

Aylmp (gaz.) 35

Ayman ve ~,§oW.an; 3&-

Aynm 55 ._., '.

Aza!li (DevletMehmet)40

Azak Deniz i . 45 . ' -

Azerbaycan 40, 50, 55, 56,,'57, 58,

00, 61, 62, 6.3.64, _66,67; 69_Azerbaycan Hamsesi 70_.

--Azeri Ttirk!(es i, A.zer~ce,Az_eri §hresJ

.42, 59, 60, 61, 6-5, 69,' ,_ ,\

-Azer i Tiirkler h Azeriler ,45,; 51,.55,. i,

, m , _5 8, 1 64 / 66,- '1;3

AZiz,Haterni 7 ; 1 ; _ . . _ " " _ - - ' : " . .r.. ,

A7.of'-Karaderuz EyaleU 48

"..,

Hahn Ni'metullah

Baba Yurt 47, 50

Bahur $ah 27, 32, 34

BaMat 61'

Bahami Giray 78

Baharlu lar 70

Bahm 25

.Bahtiyailer 65

I f"aksana 49

,BaksanlJ .lar 50

Ba_kf i 56, 57, 58 , 59

Balasagunlu Yusuf

BalIk 30

Basiri 61

'.~~:,,;~:-_, . _.-

Baskak t ru l;I ;_ ~~t .: [ ',,;;: ""Basmacllik24 -

' '' - -J , • • -. . . .:Buhar-Jirau 35

Bulgar 75 ,(;

Bulgaristan 31 "._' ~:. . . ··r:·

Bulgar-Kipcak Tiirkleri ?~ -Bulgar TUl:'kcesi T ~ 'i <"'

Bulgar Turk devleti t~:--

'-'Baskaus 8 .Baskirtlar. ~8~,-5 ,. 7 '5 ' __"BU!jklrdis{an"46' . - '

Bah Hazar Denizi 72

Bab (Kazak ) agzl 36 . . ,

Bat ! Tih 'k ls tan 16, ~;'2:J. ' 2~,

2 8

.: ~

-"25, 27~

Bulga 52,

Burla -Hatun 31Buryatlar 2, 3

Buynak 50

Buynak (agZl) 5 3 ' ' ;Buynask 51

Buyiik Petro 45B. V. Miller 70

~.":~ .

:.~~. (. - -

Bah TGrkistan Demirkapisr 22

. - .~51h

Batt Ttirk istan , Tiidueri. 22

Battalpa§ll1sk48 " ' , , :

~ : ~ : : a : i , ~ J ~ i ; ; ; ' : -i " ,.Baykalgi:ilii 3

.., ;: , ) - " ~ . ~' .: . : ' . . :. .

. ! _ " , " .. _- _. ' :{

.:.,'.,;

Bay-kern 5 . ',"

Bayram - Ali 37 ":_

Bav ramkullanr 50Cafer Cebbarh 6 2. ;: ; _ ._

Cafer Seyit Ahmet (~eyda~et) 78.. v-.

:t~~ -"'~- •• ~ , " . - ~. e , : 'r:.'C h - Kulisahlu 67 .,., ,--" -.' " "v,.

a an ~ I.;l , _~ f~ _ .~ ' . 0 : ' ; ' " < ' ; '_ " ~ . :Calalilu 67 c", .,

Cadtbul Cabay 35 -." :~:~ ,. ;_ . :1 . : ~

Cami 20

Ba:)Il;am~all1l:_.4.1.,:-,-Bedsir 71'-' . - - - .,

'.,

,Begdil l 71

Belh z rBeltir 11

Beli ic is tan 71

Benal 40,--'-v , ~

--,

'.: ' . .': \.

Camiu't-tevarlh 19

Canahmed ili 70

Canbulat 46

.Carli - A ga 65

Castren 4, 12

Celaylr 61 ,-;) , L i J " " , • . _ ' . i . _ ; .

Celel - abad 29 • . '." i.'

Celil Memmetgulizade '6~j\ .... '.'Cengiz,· Han 32 , 45. 65

Cengiz lmparatorlugu 26

Cenup Tlirkeesi 42 ! _- ~, . r ;

Cernevie Tatar! 8

" I";-J

.. -,.~.;.;"~

:,:"--;;::... -Bender 81

Berdali 25Berrie 56

- ~ tr .r.. :.I..

." .,";,

Has lfacib 18

t r-_ J'~ x - ' -

"Balkarl 81 0:~· / - .' . : .: - '< 1 " . : > f [ ~ -:>: ? :\

Balkanlar 70, 81 "; .'~n":" ',:f ~;~ :-". ,

BaTI,an Tiirkleri 81, 8 l. :1 - ,_ , " - '_ " , . : , -, , ; .

'I.. ..

Besarabya 81

Beseri70

Be§ikYl rl an 5~"

Bet;u'§al' 34 t '! (""",_-,. ,:, -; :"_'. '__',_

Beyaz Kalmuklar (BeU~; Kalmqki ) _ - 8 . '

Beylu 71 i":: , . r _ : : f -cr', - '\

Bezeng iyler 50'Bidarl . 61 .

Cet ti-Ur i 33Cevat Him 58 :.. " ,- . -,

Ceyhun (Amuderya) 22, 26, ~36i..Ceyhun Bey HacibeyJi 58: .;'

Cihan },1 irza 28 r::;:

. .~.. : - . .

Bi'rind Terkyavyun 'to ,,: i.c.:«: ':-,'.",.

Bi);'tmi, l ': t' J . \ ;; ; ~;;;;r,..;:v;~:~,--_(_:\_r: ' :! " : ,: - , . ' ~ . '\

Bryusa 4, 14 1}

.~ _. .:

t. L ' i. ~ ,

~., '. ~ .. ~,_ .. . _ . . ' . . .

:~

(:adJrlutig i i '"

Cagatay Ti.i rk~ksi27 . 40

Caka.rh 70

Calkan (soyu) 8

Calkandu - Kiji (Calkan - ~i'l~~~~gandu) 7, 8 ;;,

,

Car-cou 37, 42

(;al'daveri . 71

Cardov lu 71 i ~

Carl§ 7 t.;

Cat 12. 14~-r,<_ ,::~ .: , _

~<lydu~,(<;:a¥:fldu,r),; 3!l,~. _ ,\.

g:%~~~!~~~;: : , ; ; < " , L \ . - . _ . ' . "

c ; ~ g e i l " : - -I;~1:( l . .M u h ta r Cumhuri~Jti

. ' '' < .

:" . . . .~. :;-..-~

. ;:[:.:,)

48, ·19

(:egeme 4 9

i;egemliler SO

(:eIebiciha.., 78

Cengiz i 70 " t ,- ·, , . :Ceptey (Tye.pt.ey)

(:erek 49

Ceremi~ler 76

Cerga S '"

Cerkes Muht-ar " E y h l e f lCimkent a3,:n,~Cob~za<).e)i3:' '_' ;

Cogdu ('fyogdO, 4L.

CckanVelihan 35

Cohm _12 , 14

Cehrn ve Cat TUl'kleri 14

Cop bulga 52 .

{:orme Klobuki "Siyah Ki llAl il i" 38

Cuhm 2 9 , . . '

Culun Tilrkleri l~

' : : .~ ," <

,.,'

~ ":

45, 47

.. '. ,- , ", - . ~ ' :

( :; uh§man 1_

CUV<1§, Cuvaslar 75 . 7 i}:

t;;:uvRiTiirkl;esi 76

Cu y 7, 8

( ;t lY _ - Ki§i . - \ 1 .

86 TUrk Kavimled Umumi indeks-'· 87

-D-E. Rossi 20

Er Sain 25Gorgen. gorgan 67, 68 Hazar TUrk~esi' 76 ....



Da-Da 73

Dag hallo 76

Dagistan 51

Daril.b 70

Darginler 51

Darresur i 65

Dede Korkut 22, 30, 31, 42, 59

Deli - Orman Tiirkleri 81

Demorni 66Derbent 51, 57

Ueregoz 72

Veril i i 71

Devlet Giray 78

Dinyeper 4 6 '.

Dinyester 46

Dobruca 46, 81

Dogu Tatan 4 8

Do,!iu T iirkc;;esi 18 , 2 0, 2 1

Dogu Tii rk is tan (Sarkl Tqrki st an , e inTiirkista ru) 16, 17, 18. 19, 20, 21

Do~u Tiirkis tan TUrlUeri (Tiirkl ii~(i) '1 6 . 1 8 , 1 9 .

Don 46

Doruga 72

D osh oea 3 5

Dostoellskiy 35

Doygur do l (piyes) 5

Dudam Ban 3 2 :

Durdi Kille 41

Dvoedantsi 8

-E-

Eastern Turki 21

Ebu Abdullah el-Hiiseyn K~gari 18

Ebiil-GaziBahachr H an 26, 31.

Elbruz 4 8

Ellerim Bard! 25

Emba 45

Emineddin Tebrizi GO

Emir i '27

Endelib Karacadagr 62

Endicanhklar 18

Erdebil 57. 64

Erdebilli kf 60Erivan 58 '

Er Kosay 25

ErIik 10

Ersan 39

Er-Targin 34

Estirtu 3 4

Estrabad 67

Eves Murat 23

Evpatori 79

Eynallu ctnal lu) 70

-F-

Graf Orlov 38

G. Raquette '20, 21

Grodno 79

Grodekov 3 8

Grozni 51

Gurbani 61

Gurgen 40

Giilistan muahedesi 51

Gii1§en·i R az 60

Gliney Az~rbaycan, Cenubi Azerbay-can 56,57; 71

-H-

Farband 65

Farismadan s sFars eyaleti 65

Fars Hamsesi 70, 71Feleki Sirvani: 6D

Fergana 29

Ferra§bend 65

F. Grenard 2lI

Fetihname-i SuItani 27FeyU 65

Firdevsi 2 0, 3 Z

FiruzabAd 65 ·

Frunze 29Fuztlli 25, 6L

Habibi 61

HabibullahHan 19

HaC! - Giray 77

Haci -K ovsan 40

Haftz ' l' ini~ :!1Hakaslar, Hakas Tiirkleri 7, nHakas Muhta r Eya iEiU 11, 14

Hakas Ti1rkc ; ;esi 13

Halaelar 71

Halef eti 71 )Ha lha l 64

Halle Kasabalan. 79

Hallli 61

Hallac ; ; 65, 67

Halvili 71

Hami 16

.Hamidl -61 ,

Hamri . Q zen 51

Hamse 64, 66, 7 0

Hamseliler 65

Hamse ~Tiirkleri 70

Harezm 22, 36

Harezmlile r 56

Hasan Bey Zerdabi 62

H asanog lu lID

Basav - Y urt 47, 50, 51

Hasavyurt (agzl) 53

Hatai.bak: 'Sah lsmailHaydak 53

Haydarlu 70

Havran boy (piyes) 5

Bayran Hamm 62

Hazar Denizi 22, 31, 36, 38, 44;45;'

50. 51. 6i. 6S

Hazar Devleti 44,51, n

-G-

Gab ijdey . bu1~a 52

Gagauz 79, 31, B2

Gagauzca B2

Galle 80

Gamk lisar 62

Gamzalu 67

Gazariya 77

Gazi Gir ay 78

Gedai :n

Gence 56, 57, 58, 59, 5 0 , 67Georgi 46, 47

Cercek AltaylJ. 7

Gerdizi 74

Geyikli 7 1

G. Jarring 2D

Gluhavskiy 38

Gob i COJU 18

Gormiye Tatar 76

Goudoiri : ,71 . .

GOklen 39, 7 'J"

Gok·Tiirk Dev leti 22

Hazar Tii rk le ri , Hazar la r 4 4, 49 ,' 5 3 ,

55, 79

Hemedan 66, 71

Herat 27

Heyder Mohammed Sahlu 6 7

Hezar - Cebir 6 8

Hinesur 65

Hive 22 , 23, 40

Hive Hanhgi 23, 24, 31

Hoca Yusu f 19

Hocent 23

Hokant 22, 23

Kokant Hanhg; 17, 19

Hokanthklar 17

Horasan 22, 27, 67, 71

Horasan Eyaleti 66

Horasan Eyil.1et i Turknienleri72 '

Horasanl 68, 71

Hatan 17

Hotan agZi 21

Rotan vahasi 19

Howarth 4 5

Hoy 64

Hudabentlu 71

Hulamhlar 50

Hu n 44

Hursit Banu Natavan 6l

Hurufllik 61

Busrev Dehlevi Z 1

Husrev ii Sirin 60

Hiilagu Han 56

H iiseyin C avit 62

HUseyin el- Alma'i 19,

-1-

I. Berezin 20'

Ikdir 42lliSljy ,~(lutt14i:b)' 58

Irtl§- (boy) 14

ISlk - G Ol 33

-1-ibn Fadlan 75

ibn K esir 3 8

ibray Albnsarm..s5

t~im bozkm havalisi 31, 33

ten 74

ten - Ural 73idil- Ural Tiirkleri 47, 73

Idris - Baba (Medres~!li) i c :4 1 l , . . ~ .. , Kadi BbrhaneddinrfltiKazan 45, 73, 74, ?~Kara Orman Tatarlarr (Tiirklerl) 5, 8,



ilhanWIm~.56, 64,... .t•~

til 1 7 , ~2 ,0""'"

imadeddin Nesimi 60. 6~

Imarlu Tiirkleri 71

imraili . drp.ir}~9,.

imre li 551ndocermenler 51

ingu:j 50

f r a n A ze rb av cem . 6 4" ~ 8

i ran A~eri ''l'fu'kleri ' 6 4 . "Iran 'I'iirklerl 65

!rei Kazak 52

irkutsk 3 ::i ,;".1rti~ 6, 31, :U, 45 \~.

lrti:j veTobcil TiiI~le;r!, !i " "C "

!sbat Batalbeyli Hamm. 53 -

isfahan t ' t l i ¥ 3 Z ( . : ¥ olu, M . .tsfarain 71 ;" (i ,

t .s la :m lu 6 8

tsmililBek Kutkasenll 62 ~:. ;,c;.

lamall Gaspral ; 78

!\.:.

Kadi -Molla 24 c-

Kafkasya 37, 44 , 45, ) 46 ,48, 49 ,·51, 5 6 ; - '

58, 65

Kafkasya Azerbaycam 64, '69 .

Kafkasya 'I'atan 73

Kafkasya Turkleri 44, 47

Kafkasya ve iran Tiirklel'i 44

Kalae 55

(._.

..

..

Kalantar 65

~lb'.and";_ 65; c:~.y' '1

Kalmuk, Kalrmk,

38, 45, 57

Kama 74

Kamalzade28

Kalmllclar /~4,-· 32,

."l;"

Kamasin, Kamasinlen ' 11 ,: .' 1. 4 "

Karnasin diyalekti 14 'i'

Kambar batrr 34

Kamerbazlu 67

Ran 4, !l,~" ,,<'

Kangbast ;€KanmQ.jI)·):4

Kankh45 .._: t

ismaiihahlu 70

ismail ibn :Yassar 59

ispendiar Kubey 36

t§ia 3ftil 73

1zbel'ball 51 .

lzzeddin Sirv an f . . 0 0

- J 5i ,'c

Kansu 18

Jar-Jar 34

Kara-agag (boyu) 47Kara-agac (i rmagi ) 65

Kara-agac Nogaylanf47, ,,,'!'::~;

Karabag 55, '58, 67, 71 .

Karabayat 68 < :Karagay, Karacayhlar 45, 4 8, " ~, W;.c.,Karagay - < ;: er ke s . 48

.~' Karacay Muhtar Cumhllriyeti,48, 49 .

• _ :1" ~ , Karaeay §lvesi 49 .E \ , ; " _ = ; . _ _ I"~. ~.: ..

" Karagorlular 71 i.'\"

' ·Y-' · . ; : , J , Karadag6&,' 69 ";'. : '>;, : ;: ;:

Karadaghlar 69 rr S-~::! ;.; '_'" . ..

Karagaslar, Karagas Ti.i;r.kleri, ; {KaT-;,

gas) 4, 5, 12, 14 ;};

',-

- , - ' , _

Jien Tagay_- Ub 25

J. KIap roth 20 ,

J.. Kunos 20

Joktau 34

Jrau 25

Karag irgrz 30

i Karag5z1ii '68, 7 1

~'- Karaim (Karay, ~rai)i 6 8 " ' 1: 1 .; - 79 , , 8 0 . .

Karaimce 79, 80' -: > : . . : . ' "

Kara-Kalpak, Ka1,acK; ;t lpa.kl~ 24, 25, _ :

36, 38

Kara-Kalpak !}ivesi 25 , 47

.':' Karakoyunlu 57, 61, ; 68 ,. ,' ,. ;

Kara-Kurn 87

: " D ~ : . : ' . -;,.;

Kaa!; 12

Kabarda 50

Kabarda -.BaIkal' ~M(Ihtar.4 8

I{abill st

Cumhuriyeti

C fe.F,:,."

t~Kacar, Kacarla.r64, :00,;6-7, 68Kacar Urug~f6S'" ;.::\:,,- :

Ka~ (Irmagl) 12

Ka~, Kaglal' n, 12 ,. 13. 14 ~:~ r

Kao;;nr6!l -- \' > J I:L' ':'> ~.

. "

:, ;'iJ I\<w tma:nh:larfl'l,. . . : f . Kara-Nogay (y.a.) 47

'j-U ;i KaraNogay(ag;1)}4Y y.' : . . 0 ' ~

:... ~

.,

!{azanclk 37 ' i

Kazan Hanligl 75

KazfUl 'I'atarr 73

Kazan Tiirk~esi 74 . 75 .c ,

Kazan Tiirkleri 73 , 74, 75 .

Kazay 47 ;' (' :_ ';; ."

Kaz -B ulat (Has -Bulat) 46.,

Keldibek 30

Kemaleddin Erdebili 60Kemgik 5

Kemine (Mehmet Veli) 40, 41

Kengerlular 70 .;::

1 3

Karapapah, Karapapahlar 55, 69,! 70.

Kaxa-Saitlu 71 ;,

Karasu irrnagi 68, 72

Kara-Sehr 17 ., ._"

Kara - Yogdu (Kara- Tyogdl) 4'

Karay Tiirkt;esi 80: ; :i. .

Karilga 31 i '.

Karl- Kale 40 "'."KarS'36~); ';'.' . ,'.

Ras 12

K)ls!h1·Bek:Za!dr. ai-Kasun Hanlan 35

Kasnnlu 67

Kas - Pulat "1 '1 , .

Kas l'lirkled 4

Ka§ 4,~· c: _

." >

Kasgar 17, 19

Kasgar agzl 21,': ,.

Kasgarhklar 17 '.' ;;... ..

Kasgarli Mahmut 18. 3S, D12 , ' '13. ' 74Ka§kay, Kaskaylar 64, 65, 67,.--Kaskuli 65 .~ ;) :-I~ , ,','" :>~~

Katanga 1 V;,. ,__. '

Katran TelJrw' 59 -Katunya 8 ,:' l'

IXiitmfYl,';,';,,, .. _ " , < -

. < " ,- ~.

Kaunas 79

K a v a 47

\

Kavsi Tebrizl 61 ,. .'

Kayakenti'SO j"..: ','j' ,-- " -; . "'".'._

Kaya-Su lin 47( ,;' i..>';', " i~ ' " . , 'Kaysak .31 .i.~ ': •. : : . , > ~Kaytak 50 .... J ~ .: <.

Kazah (gazetesl) 3 6 1;~~~~:;.::: ~.,.~

Kazahistan (gazetesi) 36 r'

Kazak (Kazah) , Kazakla r, Kaz 'ak ;t l' iil 'k",

led. 18, 24, 30,,31, 32. 33, 34, 35,- _.: ~~ _ .37

Kazak devleti 32 .,

Kazak edebi Tiirkgesi 36 '~'

Kazaldstan 24, 29, 31\'·32; '35; , 36" ' ;

Kazakis tan Sovye t· Sosyali st 'Cutt ih ll ti :'

yeti 3 1 r- f _ '.: ) i:' . ' ,

Kazaa-Kirgizlar 3S ! ' ; , , ( : ; - ' . :

Kazak :jivesi , Kazak Tiir1£~esr 36;" ' ;3G;,;47 .r : - ; , . ' :~>'ii' ,'.'J, ':.' - «: ' c . ! · . < l

Kerimlu 70

K&kt1l1.!i ;"".;,;).:.•.. I

':_ 1; .

Kerman 66, 71

Kermansah 66

Ke§ 27

Kette- Kurgan 2 3 : ; , .. . . : ; ; ; . :

Keyhall 69 , 71·

Klpgak, .Kipcaklar 24, 33, t<46,: ::51;6S)

N, 75, 7S

K ip cak - Kuman (Tiirkgesi);A9,5Q, .:'i

53

"r

.1

-~ .'-.,. ...~ "~ ~

Kl~a..~ - Nogay §.iveleri 2 5 "

Kipcak Tiirkgesi 47

Kmm 45, 46, 73, 77,·78, 79

Kmm DElVle tLA6: '~ '_ " ;Y ; : 'J ' :' "

Kmm Hanlan 46

,'., "_ .

. ':~

- ~

KIrlm Hanhgi .77

!fulmKaraylal'l 79

Kmmh 79

Kmm Tatan 73,77

Kl1lID Tii rk~esi 78

Km m Tiirkleri 5 11 , 7 7, 7 l. l, 79 \~; . : .

Kmm Yanmadasi 73 F;"· .

KlJ.'{;_14, Kirgizlar. Ktrg!z; : Tiitkleri 2;9, 11, 12, 13, H, 17, 24, 29; ,3Q, _31; '

4 5 , 4 7 ,: 1: )1 8 .1 .. · " ", t: ;J '. '" -"

K1rgrz ilnparotorlti~1):. g , O ' : - - < ',

Kirglzistan 23

K n;g lz - Kaysak 31 ~: . ('.:,

Kn:·grz . Kazak . ,2 3 ;~ -~ ):;~ --,

J(lrglZ Turkgesi, Ku,ghca: 31·

Kirk KIZ 25 •

_ _

Kll:klu66

Kissa-i Yusuf ~a..Kltang 9

.-., ~~.. -~,.

L ~ :~ ~ : .= ' -

Ti4'~ Kavlntl_eJi 91



K lz.ll 5

KlZll, Kizillar 11 , 13

KIZll-Arvat 37

KJ.zJiba§llar 82 -

Kizl i Elma 63.

KlZlI-Kum 37, -

KlZllsu (Krasnovodsk) 37

KIz il -Ozen 68· , ;,_

KlZllyar 14, 47

K1z ilyurt 50

Kiz-tamsu 34

Kinesari 2 3 , , : : _ _

Kinyar Eristov 33

Kirey 33

Ki§ik (KiCik) C i lz (K ilC ii k. Yliz) 32,-33,

38

K . Menges 20

Kobdo 5-

Koblandi - Batur

Koblon 2 5

l{-obuz 15,,30. '-'

Kok§l 8

Komrat ,81Komul 16

Kondoma ~

KOJ; lgra t 33

Konli - aytu 34., ,· '

Konstant in Porphyrogeil it os 48

Konurbay 30

Kopet Da!! 36K aSlk 2 5

Kossogol 5 -

KO:l-a~ac 8

Kostasu 34

Kovno 79 i_

Kowa.lsl t i 79:Koyba. l 11, 12 "_

31, 34

; . . - , .

K ozak 3 4

KOZl -KO l ' peS ve Bayan-Slu~ 35

Kohne-Orgenc 39 '

Kor Molla 41

Koro!Uu 28, 4{l , 59

Koro~u Operasi 63

KrasllOyarsk 14. 14Ruba 5 3 - - - - , '

;Kuban 45, 46, 48

Kuban Bulgar Tilrkleri 1$-Kuba thanlu 71)

Kuea 17

K uca aitZ l 2 1

Kucan 66

Kudai (tann) 10

Kuderi 35

Kuhgeluyeler 65

Ku - Kiji .7., S-

Kulu - H an Borealu 70

Kum 70

Kuma 45, 46, 47, 48, 53

Kumandilar, Kumandt - K ijiler 7, 8

Kumanlar 48, 81

!Kurnuk, Kumuklar, Kumuk Tiirklerl

45 50, 51, 52, 53

Kurnuk agZ l 50

Kumuk Sivesi 33, 49, 53, 54

Kumuk tili 54

Kundurlar, Kundur Tilrkleri 45, 47

Kurama 26

Kuropatkin 38

Kursuk 48

Kurukmari.76

Kuyb1!Sev 74 ,

Kuzey Azerbaycan 69

Kuzey -Do~ Kafkasya 5 0

K u ze y - D o g u Kazak a-,!tZl_3 6

Kuzey is fahan Eya .l et i 65

Kuzey Kafkasya 42, 44, 46, 47, ,48,'49.

51, 53, 54

Kuzey Osetiya 51

Kuznetsk 13

Kuznetsk- TomskyTatarlan 13·

edC~ .)1

Kiikelta§ (m resesr 40

Kiilhanhlar 2 (Kiinhoja 2 5 ~

Kiintu~ll 28K ifu 59

Kiireni 61

Lena 1, 3

Lev Tolstoy 54

Leyla ve Mecnun 60, 63

Leyli bile Mecnun 39

Liveri 65

Litvanya 78, 80

Lobnor agzl 21

Loltan 37

Lu k 79

Lutsk 80LUtti 27

-M-

-L-

Magomet Efendi Osmanzade 52

MahaC -Kale 50

Mahmud - bek 2 0

Mahmutekin 74

Mahtum.. Kuli, Mahtumkulu25. ' .40.

41

Mahzen-i Esrar 60

Maku 64

Malek Mansur, 66

Malov 20MalkliT bak: .Ba;1knr-

Mamaseniler- 5 5

Man 14 .,

Manas 22, - S c iManas!>! 30

Manas-Ozen _51

Manay Alibeyti 5 2 .

Mangll jl ak 38

MangI t 46

Maraga64

Man bak: Merv

Markwart 49

Ma§rab (toplantalan) 2()

Maturlar 12Maveraiinnehir 2, 22. 38

MaveraYt - Kafkas 55,67

MAvera-Yl Kafkasya Seym'i ,,-55-,

'\Mayma 7, 8 .

Mazenderan 68

Mecdeddin Muhammed Th n-A dn an 19

Meddal (Meddah) 30

Mehdi Han Bor~alu 70

Mehmet Emin Res£Uzade 58. 59; 6 a - -

Mehmet Ne~ri 38

Mehseti Hamm 60

MeJbar 55

Laem Z1

Lala-Pasa 5 7 '

Lamont Corliss 37

Latkin 12

Lebed (irmagi) 8

Lebed Tiirkleri 8

Lehistan 73, 78

Lehistan - Litvanya TGrkleri 7t

,

Meletsk TatarUwl (Meletskie --Tatan)

14

Melik Bey Ave; 61

Melikjah 56

Mengli , Giray 77, 78

Merend - Culfa tH

Merv 22, -67

Merv (man) 37, 39, 41

Mesiht 61

Mes'ud Keyhan 66, 70, 71

Mesudi 44

Mevci 61

M.F. Middendorf 3

l\rIrras 29

Miras -K i!Si 13

Mihinbanu 6tl

Mikoyan - Sabar 48 .

Miller 2

Mill i Azerbaycan Cum h u r iy et i& , 5 ._ . . 5 9,

62

Mingitav (Tanrl Daglan) 48

Minusinsk 11

Minusinsk Tatarlan u -Mircanlu 6 7

Mir Emin Buhari 27

Mir ik it lu 67

M ir Muhammed Emin BuhAri 2 : ! -Mirza Bahs! - N edim 62·

Mirza Can Madato_t 62

Mirza Fethali A hu ntz ad e 6 2

Mirza KAZlm Bek 55

Mirza Salint 21,- _

Mirza Se n Vazeh 62

Mi§er 74

Mi!jkin K1hC (Molla K1brr) 41

Miljkin Tiirkleri 41Moldav 81

Moldav C um hu riye ti 8 1

Molia Murat 41- -

Molla Musa 19

MolIa Nepes 40, 4~

Molla Penah Va!of srMollatahariu .,pMi5rkii t 9

Mugan lstepi 68

Muhambel Utemi~' 35

Muh~:;ned- Alyam: 19-

Muhammet Bey Zengilant S2

U~umi-tndeks' ": ; .93

H2

24,. 25 .' 6S\i@a,@!lle.doan"Ser,alio 36' -0-

Peeene 68 :

Pecenek, Pecenekler

Samara 75

Samoyet, Samoyetler 4/5, -12.'14'



Muhammed Hadi 62

Muhtar Kabarda - BaIkar -Eyaleti 49

Muhtar Karakalpak Sovyet "Eyaleti

24Muhtar Tuba Eyaieti5

Muhta r Yakut cumhudyeti ;2

Mukaddamlar 7 1;: , ,;,

Mukimi 27

MUkri Kiirtle~;' f ? 9 , 71Muktedir - billah 56

Mulla BilaI 20

Musavat devri 59

MiisavatPartisi 59

Mu~ 69

Mu;;tak 61

,:.~; _.

_N;L-'

: r :ia d ir ':S a n ;'6 & , ,' : ' , ," - . . ,

Nahcivan 55Nardin 71!; ,', i , : ' " 'i. .r e

Naser-han 65

Nasifl 68 ; •'

NaSIr Beglii 70

Nasm Hiisrev 59 ,_ " "

Nayman, Naymanlar 9. 33Na ym t ti bd y! : 3 {( J : '; ,' ; ' ; 1 J,,::,' ',i.: ;: 1 " , ' ;

Nebi tdag: 37 ;',j' ,r -: " s

Necef Bey Ve:drll' S 'Nefer 70 ;8 C';----, , '; ' r,_ .. ;';' ",;

" ~

Nene SaYlP 24 i ~~y - - . ~ :~ _ :; ;. : ":,r

Nesip Bey Usupm;y li 5 8 ;': ;- 5 9' :" ' ,'

Nestor 3 8 r; .: -;';,"~;.

Nevruz (boyu) 46NisanbeY:'35 (,,;; 'j ;,_ ;:,'r_ _ .

Nisabur 66, 71 - -

Nizami Gencevi 60, 61

N. Katanov 4, 5,ii2/M:'Ncgay, Nogaylar, Nogay Tiirkleri45;

46, 47, <iSn 50, 51, 52, 71,:,'78:;,

Nogay (a~zl) 47, 50!Nogay crrlan 47::~ '" <

Nogay Han 45 ' ,

Nogay Sivesi, Ncgayca 47, 411 i 49

N. P. Direnkova }:j)"

Nurati TilrkmenlerP31}"',' ;.--.,' :: -: ' ,. Ie .,;,J

Nurrnuhammet 'Ganlf Ariflalib '39"'!\' : , . 1Nusabe GO-:': :, ~, ' " ' " (,

Pekarskiy 3

Per i Hamm 6a'~

Penn 75

Pescanaya 7

Petersburg 52 r: :

Pisas-Ki§i 13

Pir-Muratlu 67

Pisbek 29 .v ':

P. J. Kovalev sk iy 56" 'P lano Karpini 75

Polat Han 23

Obi 14

Odessa 81

Ogul 38, 41, 42

Ogua 51, 65

Oguz Kipcak 51

Oguz - Selcuk 78

Ohotsk 1

Oka 4

.-~

O. N. Bohtlingk 3

Orak - Bulga 52 ~ ,

Orakeilar 2 .5

O r ce ni l& I ze ' ~E§aletl 48 -':

Orenburg 74, 75

Orhun - Y enisey (havzasi) 29 -.

O rik ?5_ ~"

Orili:an ':"Ka;hasihf~rit4

Orta Ciiz (Orta Yliz),23, 32, 33, 38 ". . : : : .

Polonya 81

Ponevejis 79

Pontes 45

-,.~, --

Poskan el "Par!falall~~' el" 25,

Prjeval'sk 29 ' ,

Proben 5 ; .~

Puja 8Osmanhca 81

c i

Osmanh Imparator luJ? ;u , (dsvlet i) 18, l!f20, 46, 48, 49, 57,"77" 'i,

OsmanWar 81

Osma.-'lzade 53

Rabguz{ 20

Refsin can 71Resulhanlu 70

R-e§iddeddin 38, 73

Hindi Bagdadi 61

Rittich 46

Romariya "fi .i rkleri 73

Rubroquis 75

t.-

: ~-

Ossetler 50

Osset Muhtar Cuxnhurjyet~, 49 . ~c:». J.

Ostyak 14

O i j 2 £ 1

Otonom DllglStan Soy¥ct:: . q J ¥ ~ ; ; '5( ',\Otuz Tatar 73

Oyl'ot (Oyrot) 7

Oyrot Muhtar Eyalgti 7

Oyrot • TUl'a 7 ( v "o ' - > ~ : . ~_ ~ .. , _

, ! . _ ,~j~

v.: ,:.~.j.: -. _"_

i, ~ ". ; .-

-8-

, ,"1 .:

Saadet Giray 78

Sabir 62

Sabit Donentay 36

Satevil er 64" ,67, ,68

Saf i (Erdebm)' sf '"Saf ihani 70"

» : ' ; : ' . • _ : (

'. '-'

Olenek 1

Ozbek , Ozbek ler,Ozbek T i1 rk le:d , }7."18, 24 . 25, - ~ 6 , ' 2 7 , :28;,37" 6 7 , .

Ozbek E$l: ~6:.~~. s: ~ . : ! >. . , : ; - _ ." . ': _ -Sagay, Sagaylar, Sagay TlirJ4erf 2 ., 5 1 '

, 11, 12,' 13

Sahalar 2

-j

6zbekistan 23, 24. 26 , 29. S,t;·5L,

Ozbeldstan Sovyet Cumhuriyetj 'P"

6zb~k",'Wrk~wsl, 'ozl: !e:k~~'> ; : i : - 2 8 . , A

.".._:P,-'

,.1

Sahatlu 71

.sahib Giray 78

Saib TebrizI 61.:Said Nasifi 67 c:;",

Saka 2

Salemann 53

Salor 39, 72

L,

\_:

Pad~G5',": ,:"

Pantusov 20

Patkanov 1:, 14

Pauli 47

1"

" ... -~

Sanuben 28

Sara:kov 75

Saratov 74-

Saray 70

SarJ~-Ka;; 4

Sank 39 , 72,'

Sarm 53

San <Uygur 11, 18

Sart 5, 26Save 68

Savelan 68

Savelan Daglan 68

Sayan DaghixI-4

Sch iefner 4

I :.~ _j

Sebzevar 66

Sef ername 59

Seidi 40, 41: - 8 . .

Seistan 27

Sekkakt z:Selcuklula r 38, 4 '.1 ,

Selmas 64

sema 7 .:;) ;;,

Semerkant 22, 7 : 7 , 32

Serahs 41, 72

Serhed71

Sertak -Noyan. 67

Settavlu 70

Sey fkul iouladl_ J ;l . 'Seyhun 22, 24';' ,\'

Seyid Muhammel'Ki~i " 2 0SE- liy id AzimSi! ,vani ;62 I:.

. ;" .~Seyy id Yahya Slrvanl6e-

J

Shaw 21. "

:S. L B 1 J " u k ' 6 7 'Siddik - T ore 23

Sincan 7 1Srrcan 71

- .-'i~

-I;;"

,,. ",

Sibirya 50, 52

Simleke 75',I.

,:.

Sinkiang (Sintszyan). 16, HI ~;."

Sinkiang Uygur Muhtar Eyalett 1 6Slyah KUlAhh ~8, 81 1"' ~,,: ':

Skob lef 24, 3l) " , _.~:,.: :.

So~ukbulak 64

:Solton 8

,'.·i:,-

.»

. ,~

: -~,' . :

Soluklu 58

94 TUrk KaviniJerl 95

Soulat - ed - Doule 65 Seyh Sadreddin Erdebili 61 Tebersaranlar 51 Tunguzlar 1, 2, 3



Sovar ":}aku 68

Sovyet Rusya Tiirkmen Stepi 72

Sovye t Sosya li st Azerbaycan Cumhuri -

yeti 55

Sovyet Sosyalist Ozbek Cumhurlyeti :

26

Sovye t Sosya li st Ti irkmen .Cumhurlye -

ti 36

Sayan Sivesi 4.Soyanlar, Soyot 4:

Son9hacr 42

Stalin 24

Staraya '- B arda 8

Stavropol 37, 39, 42, 45, 4 6Suar Saidlu 71

Suhtacah 71

Sulak 51

Sulduz 69

Sultan Ahmet h. Veys 61

Sul tana li lu 67

Sultan Siileyman: 6SSultan Veti 33 _ ". .._

Surguc'lar 82

Sururi 61

Suvarof 46

-$-

lSah Abbas (I.) 67

Sahidi 61

Sah Ismai l 57, 61, 66, 71,

Sa h Kasun ~nvar 61

Sah . Ku l i Han 68

Sahmallik (l jamhal) 51

Sahruh Tl

Sahseven, :}ahsevenler55, 68, 69

§am 67Samil 2 4

§amlu 71

l}a se liem bi le ga rip 39

l)ehnfune 32

$eki 58

; llelkov 47

~m~ i ~1Sems eyaleti 18

$e~biiItiki 65

SeYbanl Han 26, 38

Seyh Mahmud SebUsteri 60i._

$eyh Sari ii l '4 9 ;" '

Seyhvand 65

Slktl Jan "<; lku Can" 25,

Sikanrud 65

',$iraz 70

Sir - Gazi'-~Medresesi) 40

Si'ri 7 1

Sirin 60

$lrvan 56, 57, 58$irvan Eyaleti 57

$irvan Hanhgi 57

$il'van§ahlar 55, 57, 60

$irvan§ah Menucehr 60

Sopanlar (Cobanlar) 25

Sal', Sorlar 11, 13

Sor diyalektf"(a~zl}13

/Javar - $akulular 68

Sura - Ozen 51

".,.

Tebriz 56, 64

Tecer 37

Teke 39, 42

Telengit, Telengitler 7, 9

Telenggut (Telengget) 8

Teles 8, 13

Teleiit, 'I'eleiitler 7, 8, 9, 13; 14

Temirtas 71

Tenggut 9

Tercliman 78

Terek 46, 47, 51

Terekeme 55

'l'erkyavyun 70

'Iermez 26

Terski 49

Teymurta§ 6S

' I' irkma - Serdar 23, 24

Ttrubek 30

T'le'le 9

Tiflis 57

'l'ilkii 7 1

Timur 5 7 , 6 7 , 7 1

Timuriler, Timurlular 38, 56; 67

Tirge§ 9

Tiyan~an, Tyan§an 16, 23, 29, 30

T. Kowalski 61

'Tobol 6, 33

Tobolsk6

Tobol Tiirkleri 6

Tofa, Tofalar 4

Tohtarms Han 28

Tokmak 29

'I'o-lan-ko 9

Tom 13

Tom - ki~i ·13Tomsk 12

To-pa 5

Torbete -Heyderi 71

Tork 81

ToglukIu' Ja r 82

Talos, TolOsler 8, 9

Troki 79Tuba (Tuva, TlVa, 'fiuna), Tuvalar 4,

5, 8, 9, 12, 17

'Tufarganh Abbas 61

Tulpar (ucan at) 34

Tuna 45

-T......

'I'abasasaranlar 51

Taberi 55Tacik 17, 26

Tacikistan 2 3 , 26, 29

TahIu 65

Tabran EyaIeti 70

Taknak 53

'Taliij, 58 , 64, 68

Talmud 79

' l'angnu -Ola 5

Tannu - Tuva 5

T a nn u - T u vin le r

Tann daglan 2

'I'aranei 17, 18

Tarih-I Abdii'l-FayZ~Han'27Tarih-i Eminiye 19

Tarih-i Salim 2 7

Tarkov 5iTa§auz 37

Ta§kent 23, 32, 33

Ta§tlp 11

Ta -Ta73

Tatar, Tatarlar 73, 74

Tatrmlu 70

Taul (Dagh) 49

Teberde 48

'Iura 6

Turfan a gZ l 2 1

Turgay 33

'I'urki 21

Turkish 21 :. ~.

Tuva sivesf 5

'lumen (havalisi)5, 6"

Tiimenlik 6

Tiirge§ 9Tiirki 21, 27 ,"

Tilrkistan C$ehri) 23 , 33, 67

Ti irkistan Ta rihi" .13 -.

..i~-

' l'lirkmen, Tiirkmenler 2, 2 3,,1 16 , 3 7,

3 3 , 3 9 , 4 0 , 4 1 , 4 2 , 4 5 , 6 7

Tiirkmen bozklrIan-'-23"

TUrkmenistan 23, 24, 26, a s , 37;:3,9.

41· )::' _,

'l'iirkmen slvesi, 'I'iirkmence 4~

Ti irk - Uygur devlet i 17:

Tyas Tayi (dinii bayram) 14,

Tyattagan (Calgr aleti) 15

Tyeptey bak: Captey <c .

Tyogdu ba k: Co~du

-u-

Ubaltan 33

Uaeydullah-name.. ,27--:, "

Uda 4

Ufa 45

Ukrayna aiUlagh 70

Ulagan 8

Ullu-Cay 51

Ulug Bey 27

Ulu~ circilan.. 28: . . ':,

Uluit - kern 5

Ul u g Ciiz (Ulu Yfu : ) i 32; 3 3

Ulyanovsk 74

Ural 75

Ural Daglart 31, 75 _)

Ural Irmagi 75

Ura - Tepe 23"

Urmiye 64

Urmiye G a m 66

Ursul 'I

Urumci 17

Urusbeyl iler 50Uryanhay 4, $, 'i

,.,

~-~-~=-== = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = . -=====.



Yaku 2

Yakub Bey Bedevlet 18, 19, ,·23' .

Yakub Han Atahk'm tarihi 20

Yakut , Yakutia r, Yakut Turkler i 1,2, 3 ", "''':

Yaku tca, Yaku t: dilli, Yaku t T iir k~esi,

Yakut slvesi 2, 3, 4,. 5

Yakutistan C '1 ..

Yakutsk 1

Yalutrov 5

Yarkent 17

Ute 1 2

U staelu 55

U §nu 69

Uya 33

UygUl' 5, 16, 18

Uygur Devleti 29

Uymen a'Uz. Uzlar 45, 81

-0-

Ulgon (tann) 10

vst-yurt 38:; .'

· (. Jzeyi r Bey Hac ibeyl l 82 .

{}zg1io: · 2 . 9

vardr I ii · " . .

Vambl!iry 46, 47. 48. 53, 66, 68

Vas ll sury 75~-

V. Bartold 30, 'ifV . Besse 48" ;:',0

Veramin 70 C: :.

V. F. Milner 49 v

Vidua'! 61

ViIna '1 9

Vilyui 3

Vitolo 79

Volga 31, 44, 45. 47\'::·56;"57,'73;:14;'15;

7 7

~~- "

Voroney 74

Vulkane§t 81

Vyatka 75

-w-

Wilno 79 v •W . Rodloff/-S, 8,}3, 1 4 ' ; - ' 2 6

i .....

: : i.t7:~,;~;

Y t lh u ci i 7 9

Yaklnt :I T

Y ak 5 1 8

..

Yarkend ag:a 21

Yarhklar 78

Yaytk 45. 75

Yedi sn 22

Yedi §ehl' 17

Yengi Hisar 17

Yenisey 3, 5, 12, 29

Yenisey Ostyaklari 5,

Yenisey Tiirkleri 11

Yersu 10

Yerlikler 17Y1r53

Yl§ -K iji 8_

Y omu t3 9, 72

Y6riiklel'~B2 ., "

YUF.M1 Kumandi 8

Yusuf (Karakoyunlu) 51

Yusuf He Zmeyha 39

Yusuf ve Ahmet 28f,

Y iis 12 , 13 , 14

' _ >~

-~ ,

12, 13

-z~·:

Zakir62

Zaman havlu 70z e u n ' 1 0 , 41

Z encan 68,•~! -

Zihni Bagdadi 61

Ziya GBkalp 63

Z. G. Freykin 37

Zohre bile Tahir 39

- : . , .~: t ·

g,8 .:'..---

......,;'t - l

, .. ,.:. '.

\' ~ ,,- f

!-;-I.• "f""

0009-turk kavimler -(kaferoghlu) -(arashtirme)(33.556kb)

Documents