00. vnatresna prva str

UDK 93/99 ISSN 0583-4961

INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA

GLASNIK

ГЛАСНИК год. 56 бр. 1-2 стр. 1-190 Скопје 2012

3

СОДРЖИНА – TABLE OF CONTENTS

СТАТИИ – ARTICLES Катерина Младеновска-Ристовска: Проблемот со хронологијата на владеењето

на Пердика II .................................................................................................................. 7 Katerina Mladenovska-Ristovska: The Problem of the Chronology of the Reign of

Perdiccas II ...................................................................................................................... 7 Јасминка Кузмановска: Ономастички прилог кон два топонима од доцноантичка

Тесалија ....................................................................................................................................................... 17 Jasminka Kuzmanovska: Two Toponyms from Late Antique Thessaly (Onomastic

Contribution) ............................................................................................................................ 17 Darko Stojanov: Les Raisons des Attaques “Barbares” sur les Villes d’Illyricum Proto-

byzantin ............................................................................................................................... 25 Дарко Стојанов: Причините за „варварските“ напади врз градовите во ранови-

зантискиот Илирикум .................................................................................................. 25 Драган Ѓалевски: Спречувајќи ја бугарската експанзија – византиската дипло-

матија спрема македонските склавинии во средината на IX век ............................ 41 Dragan Gjalevski: Preventing the Bulgarian Expansion – Byzantine Diplomacy towards the Macedonian Sklaviniai in the Middle of IX Century ............................... 41 Jake Ransohoff: Kinship and Political Culture in the Byzantine and Slavic Balkans

(C. 1355 – 1395): Some Initial Thoughts ...................................................................... 57 Џејк Рансохоф: Сродството и политичката култура во византискиот и словен-

скиот Балкан (околу 1355 – 1395): Некои првични размислувања ......................... 57 Димитар Љоровски Вамваковски: Грчката мегали идеја и османлиска Македо-

нија: појава, дилеми и флуктуации ............................................................................ 71 Dimitar Ljorovski Vamvakovski: The Greek Megali Idea and Ottoman Macedonia: Origin, Dilemmas and Fluctuations ............................................................................... 71 Македонка Митрова: Србија и Младотурската револуција: аспектите на транс-

формацијата на српската пропаганда во османлиска Македонија ................................. 89 Makedonka Mitrova: Serbia and the Young Turks Revolution: The Aspects of the Transformation of the Serbian Propaganda in Ottoman Macedonia ...................... 89 Лидија Ѓурковска: Фактори за развој на стопанството во Скопје меѓу двете

светски војни .............................................................................................................. 107 Lidija Djurkovska: Factors for the Development of the Economy between the two

World Wars .................................................................................................................. 107

4

Надежда Цветковска: Вонредните општински избори во вардарскиот дел на Македонија во 1934 година ...................................................................................... 123

Nadezda Cvetkovska: Emergency Municipal Elections in Vardar Part of Macedonia in 1934 ......................................................................................................................... 123

Вера Гошева: Турско-југословенско централно опиумско биро (1934–1941) .......... 133 Vera Gosheva: The Turkish-Yugoslavian Central Narcotic Bureau (1934–1941) ........... 133 Александар Манојловски: Југословенско-грчките преговори за создавање

балканска унија .......................................................................................................... 143 Aleksandar Manojlovski: Yugoslav-Greek Negotiations for the Creation of Balkan

Union ........................................................................................................................... 143

МАТЕРИЈАЛИ – PAPERS Димитрис Литоксоу: По повод излегувањето „Современ македонско-грчки

речник“ ....................................................................................................................... 163 Dimitris Litoksou: On the Occasion of Publication the “Contemporary Macedo-

nian-Greek Dictionary” ……………………………………………………………... 163

РЕЦЕНЗИИ-ПРИКАЗИ – REVIEWS-SURVEYS Понтско-Дунавскиот регион во периодот на големата миграција. Редакција:

Вујадин Иванишевиќ и Мишел Казански. Колеж д’Франс – Центар за истражување на историјата и цивилизацијата на Византија. – Археолошки институт: Париз – Белград 2012, 403. (Дарко Стојанов) ........................................ 169

The Pontic-Danubian Realm in the Period of the Great Migration. Edited by Vujadin Ivanišević & Michel Kazanski (Collège de France – CNRS – Centre de Recherche d'Histoire et Civilisation de Byzance), ACHCByz – Arheološki Institut: Paris – Beograd 2012, 403. (Darko Stojanov)…............................................ 169

Чедомир Попов: Граѓанска Европа (1770–1914) III – Општествена и поли- тичка историја на Европа (1871–1914). Завод за учебници: Белград 2010. (Стефан Илиевски)………………………………………………............................... 171

Чедомир Попов: Грађанска Европа (1770–1914) III – Друштвена и политичка историја Европе (1871–1914). Завод за уџбенике: Београд 2010. (Стефан Илиевски) ……………………………............................................................................ 171

Chedomir Popov: Civil Europe (1770–1914) III – Social and Political History of Europe (1871–1914). Zavod za Udzbenike: Belgrade 2010. (Stefan Ilievski)……..... 171

Македонка Митрова: Кралството Србија и османлиска Македонија (1903– 1913): политика на интервенција. „Менора“: Скопје 2012, 264. (Марија Пандевска) .................................................................................................................. 173

Makedonka Mitrova: Kingdom of Serbia and Ottoman Macedonia (1903–1913): Policy of Intervention. „Menora“: Skopje 2012. (Marija Pandevska) ……………… 173

Растислав Терзиоски: Окупацијата на Македонија 1941–1944. Второ изд., „Менора“: Скопје 2011. (Александар Симоновски) .................................................. 177

Rastislav Terzioski: The Occupation of Macedonia 1941–1944. Second ed., „Menora“: Skopje 2011, 317. (Aleksandar Simonovski) ................................................ 177

5

Миграции на Балканот – билатерални истражувања. Редакција: проф. д-р Билјана Ристовска-Јосифовска. Институт за национална историја: Скопје 2011, 234. (Силвана Сидоровска-Чуповска) ………………………………………………….. 178

Migrations on the Balkans – Bilateral Researches. Editor: Prof. Biljana Ristovska-Josifovska Ph.D. Institute of National History: Skopje 2011, 234 (Silvana Sido- rovska-Chupovska) ………………………………………………………………….. 178

Фиона Боуви: Антропологија на религијата, Вовед. „Табернакул“: Скопје 2009, 344. (Драган Зајковски) ................................................................................................. 181

Fiona Bowie: The Anthropology of Religion, An Introduction. „Tabernakul“: Skopje 2009, 344. (Dragan Zajkovski) ....................................................................................... 181

ПОВОДИ – ARTICLES

Амет Шериф: Сеќавање на акадeмик Александар Матковски …………………….. 185 Amet Sherif: In Rememberance of Academician Alexandar Matkovski …………………185

СООПШТЕНИЈА – ANNOUNCEMENTS

Научен симпозиум „70 години од убиството на Борка Талески и Лазо Фили- повски-Лавски“ (Прилеп, 8–9 октомври 2012) (Марјан Иваноски) .......................187

Scientific Symposium “70 Years since the Assassination of Borka Taleski and Lazo Filipovski-Lavski” (Prilep, 8–9 October 2012) (Maryan Ivanoski) ............................ 187

Научна трибина „Владимир Полежиновски – живот и дело“ (Кичево, 6 декември 2012) (Александар Симоновски) ............................................................................... 189

Scientific Forum “Vladimir Polezinoski – Life and Work” (Kichevo, 6 December 2012) (Aleksandar Simonovski) ............................................................................................. 189

7

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 7-15 ISSN 0583-4961 СТАТИИ

УДК 929:006.92(38)

ПРОБЛЕМОТ СО ХРОНОЛОГИЈАТА НА ВЛАДЕЕЊЕТО НА ПЕРДИКА II

Катерина Младеновска-Ристовска

Научен соработник во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

With the source data analysis and the arguments for the possible assumptions, we tried to make as much as possible more reliable reconstruction of the chronology of the reign of the Macedonian King Perdiccas II. Since from the available historical sources the exact time of the death of Alexander I chronologically cannot be determined, there is no chronological reliability for the succession to the throne by his probably the eldest son Perdiccas II. Besides, there are too many differences about the length of his reign in the ancient sources. The narrow range in dates of his reign may only reflect the period in which he ruled without internal opposition, while the broader range includes all his reign from the death of Alexander I to the enthronization of Archelaus. In modern historiography, however, as the most probable is accepted the information of Nikomedus of Acanthus, that Perdiccas II reigned forty-one years (454-413 AD).

Keywords: historic chronology, Macedonian Kingdom, Alexander I, Perdiccas II

Хронологијата како наука за пресметувањето на времето воопштоили

одредувањето на времето кога се случил некој настан, во своето пошироко зна-чење и посебно за антиката, последниве децении станува сè поактуелна и во Република Македонија. Но, имајќи ги предвид особеностите на општестве-ниот развиток на територијата на географска Македонија и на поширокиот регион во минатото, пресликувањето на европските и светските искуства и критериуми наведува и на одредени недоумици во временското детермини-рање и фиксирање на историските периоди, како на праисторијата исто така и на одделните периоди од историскиот развиток, од стариот и средниот век, до новиот и најновиот век или современото време. Кон тоа свој придонес имаа и различните периодизации на одделни археолози и историчари во нашата земја и во регионот.

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Катерина Младеновска-Ристовска

8

Историската хронологија е условена од самиот карактер на историјата како наука, бидејќи самиот општествен развиток се остварува во одреден простор и во одредено време, за што сведочат различните историски извори по форма и по содржина. Притоа, таа ги датира минатите настани и нивниот редослед врз основа на податоците во изворите.

Пред македонската историографија претстојат уште многу задачи за хро-нолошкото определување на одделните настани, особено од подалечното мина-то за да станат неспорни или што понеспорни факти од одредениот степен на општествениот развиток.

Уште од древни времиња луѓето временски ги определувале настаните од својот живот според смената на годишните времиња, продолжителноста на годините, генеалогијата на своите предци или според некој позначаен појдовен настан од својот живот и минатото. Ваквото хронолошко определување било недоволно прецизно, но претставувало значајна првична база во презентацијата на минатото.

Овој пат, преку анализа на изворните податоци и со аргументација на можните претпоставки, се обидовме да направиме што е можно поверодостојна реконструкција на хронологијата на владеењето на македонскиот крал Пердика II. Тоа е неопходно за веродостојно лоцирање на овој период од македонското минато во просторот и времето, како и за неговите компаративни согледувања во рамките на историјата на поширокиот регион.

* * *

Според постојните историски извори, македонскиот крал Александар I, во историјата познат и како „Филхелен“,1 имал барем шест деца: синовите Перди-ка, Филип, Алкета, Аминта и Менелај и ќерката Стратоника. Некои автори го наведуваат Менелај и како негов незаконски син.2 За последните години од неговото владеење и за времето и околностите на неговата смрт нема сигурни историски извори. Повеќе автори, како индикативен, користат еден слушнат и прераскажан мемоарски текст од татко на син во познатата Историја на Алек-сандар Македонски на римскиот биограф Квинт Куртиј Руф. Всушност се работи за сведоштво на таткото Парменион (еден од најопитните војсководци на Александар III Македонски), слушнато од неговиот пријател и војсководец Хегелох, прераскажано од неговиот син Филота (близок пријател на Алексан-дар III Македонски), во пресудниот момент пред неизбежното изрекување на смртната казна за сторениот заговорнички престап.

За веродостојноста на кажаното најдобро говори коментарот на авторот: „Philotas verone an mendacio liberare se a cruciatu voluerit, anceps coniectura est,

1 Употребата на овој епитет е подоцнежна, датира од хеленистичкиот период и

има за цел да го разликува од истоимениот крал Александар III Велики. 2 Ael., Var. Hist., XII, 43.

Проблемот со хронологијата на владеењето на Пердика II

9

quoniam et vera confessis et falsa dicentibus idem doloris finis ostenditur.“3 Усно пренесеното сведоштво на Хегелох гласи: „Credite mihi, et nos, si viri sumus, a dis adoptabimur. Quis proavum huius Alexandrum, quis deinde Archelaum, quis Per-diccan occisos ultus est? Hic quidem interfectoribus patris ignovit. Haec Hegelochus dixit super cenam...“4

Ова прераскажано сведоштво, во вид на усно предание, за атентатот над кралот по име Александар, може да се прифати, но во науката се води поле-мика за кој крал по име Александар станува збор – Александар I или Алексан-дар II. Едни историчари го идентификуваат со Александар I, под претпоставка дека кралевите во горенавeдениот текст се дадени по редослед (Александар I, Архелај и Пердика III), а бидејќи и Архелај и Пердика III умреле со насилна смрт, првиот во заговор, а вториот во битка, се претпоставува дека и Алек-сандар I умрел на сличен начин.5 Според некои историчари, пак, оваа претпос-тавка не може со ништо да се поткрепи и со оглед на крајно проблематичниот фрагмент на Куртиј Руф, во најдобар случај „стои на стаклени нозе“.6 Други историчари го идентификуваат со Александар II, за кого е познато дека бил убиен во заговор, а познати се и неколку различни податоци во врска со името на неговиот убиец.7 Несигурната хронологија на владеењето на одделните македонски кралеви дури ги навела некои современи редактори на изворниот текст на Куртиј Руф да го променат редоследот на наведените кралеви во Архелај, Александар II, па Пердика III, што веднаш наишло на критика.8

3 „Сакал ли Филота да се ослободи од измачувањето со вистина или со лага,

тешко може да се каже, зашто крајот на болката е ист и на оние што ја признаваат вистината и на оние што кажуваат лага.“ (Квинт Куртиј Руф, Историја на Александар Македонски, превод од латински на д-р Љубинка Басотова, „Патрија“, Скопје, 1998, VI, 11, стр. 278)

4 „Верувајте ми, ако сме мажи, и ние ќе бидеме усвоени од боговите. Кој го одмазди Александар, предокот на овој, потем, кој ги одмазди убиените Архелај и Пердика? А овој им прости на убијците на татка си. Ова Хегелох го рече на гозба...“ (Истиото, стр. 278).

5 O. Abel, Makedonien vor König Philipp, Leipzig, 1847, 156-157; C. F. Edson, „Early Macedonia“, Ancient Macedonia, Papers Read at the First International Symposium Held in Thessaloniki, 26–29, August 1968, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki, 1970, 34; N. G. L. Hammond and G. T. Grifith, A History of Macedonia, vol. II, Oxford, 1989, 103-104, 115.

6 Е. Н. Borza, In the Shadow of Olympus: the Emergence of Macedon, Priceton, New Jersey, 1990, 133-134.

7 Diod., XV, 71, 1; Dem., De Falsa leg., 194-195; Iust., VII, 5. 8 C. F. Edson, во приказот Doris Raymond, Macedonian Regal Coinage to 413 B. C.,

New York: American Numismatic Society, 1953, објавен во Classical Philology 52 (1957) ја карактеризира оваа текстуална интервенција како „произволна“ и „многу неуспешна“. Проблемот го разгледува и B. Tripodi (в. „Sulla morte di Alessandro I“, Annali della Scuola Normale Superiore di Pissa, Cl. Let. E Fil., ser. 3, vol. 14, no. 4, 1984, 1263–1268).


10

Ако се земат предвид сите факти и можни претпоставки, причините за смртта на Александар I, дали со ликвидација, во војна или од старост, може само да се нагаѓаат. Исто така и времето на неговата смрт може само приб-лижно да се определи, па во современата историографија како најверојатно е прифатено мислењето дека Александар I починал околу 454 год. пр. н.е.9

Бидеjќи од постојните историски извори хронолошки не може да се утврди точното време на смртта на Александар I, нема хронолошка сигурност ниту за наследувањето на престолот од страна на неговиот, веројатно најстар син, Пердика II. Сето тоа е дополнително усложнето, бидејќи во врска со должината на владеењето на Пердика II и кај античките автори постојат преголеми разли-ки. Имено, едни хроничари и историографи наведуваат дека Пердика II владеел 40 или 41 година, а други дека владеел помеѓу 22 и 28 години. Конкретно, Атенај наведува пет различни времетраења на неговото владеење од шест извори – од 23 до 41 година и тоа: 41 година (според Никомед од Акант), 40 години (според Анаксимен), 35 години (според Теопомп), 28 години (според Хиероним од Кардија) и 23 години (според Марсија и Филохор).10 Таквото несовпаѓање го одразуваат и другите историски извори. Според т.н. Marmor Parium, Пердика II владеел 41 година.11 Синкел наведува дека Пердика II владеел 14 години.12 Диодор, пак, наведува дека тој владеел 22 години.13

Во историските извори се забележува дека постарите автори, оние од времето на македонскиот крал Филип II, наведуваат негово подолго владеење, а подоцнежните автори, оние од времето на Александар III Македонски, му припишуваат пократко време на владеење. Во современата историографија, пак, како најверојатнo e прифатенo известувањeто на Никомед од Акант, дека Пердика II владеел 41 година (454–413 год. пр. н.е.).14 Но да ги разгледаме сите други можни претпоставки.

Додека од една страна хронолошки не може со сигурност да се утврди вре-мето на наследувањето на престолот од страна на Пердика II, од друга страна времето на неговата смрт може точно да се определи во 413 год. пр. н.е., кога престолот бил наследен од страна на неговиот син Архелај. Имено, кон крајот на летото 414 год. пр. н.е., Пердика II, како сојузник на Атињаните, војувал против Амфипол,15 а во 411/10 год. пр. н.е. Архелај го опсадил градот Пидна, кој се обидел да ја отфрли македонската врховна власт.16 Според Синкел,

9 Според N. G. L. Hammond (History..., 103-104) Александар I бил убиен во 452

год. пр. н.е. 10 Athen.,V, 217 d. 11 FrGrH, 239 А 58. 12 Sync., p. 494. 13 Diod., VII, 15, 2, кај Евсебиј. 14 Athen., V, 217 d. 15 Thuc.,VII, 9. 16 Diod., XIII, 49, 1-2; Xen., Hell., 1, 12.


11

Архелај владеел 14 години,17 а според Диодор, умрел 399 год. пр. н.е.18 Ако на ова ги додадеме и петте различни времетраења на владеењето на Пердика II наведени кај Атенај, се добиваат најмалку две контрадикторни временски рамки на неговото владеење: од 454 до 413 год. пр. н.е. (ако се смета според известувањето на Никомед од Акант, кој му припишува најдолго владеење од 41 година) и од 436 до 413 год. пр. н.е. (ако се смета според известувањето на Марсија и Филохор, кои му припишуваат владеење од 23 години).

Присутната контроверза во хронолошкото определување на владеењето на Александар I и Пердика II кај античките автори навела на една несигурност и во хронологијата и толкувањето на одделните настани од времето на смртта на првиот и востоличувањето и првиот дел од владеењето на вториот македонски крал. Претходно наведените разлики во годините на владеењето на Пердика II и за времето на неговото востоличување, го наведуваат внимателниот истражу-вач на сомнение во оспореноста на традиционално утврденото наследување на престолот,19 ако тој не бил најстариот син, што е можно за Алкета и Филип. Освен тоа, паѓа сомнение и за неговиот оспорен авторитет поради пројавениот сепаратизам во кралството, непочитувањето на централната кралска власт и самопрогласувањето на независни или полунезависни владетели на одредени области. Според она што го гледаме во зачуваните извори, Филип имал свое владение во стратегиски посебно значајната област Амфакситида,20 свое владе-ние сигурно имал и Алкета, од кое бил „лишен“ од страна на Пердика, но не се знае каде,21 додека за Аминта и Менелај нема податоци дали и каде имале свои владенија, што не може да биде причина за да ја исклучиме таквата можност.

17 Sync., p. 494 и p. 500. 18 Diod., XIV, 37, 6. 19 Престолот во Македонското Кралство се наследувал според правилото на

примогенитура, т.е. право на првородениот син да го наследи престолот. (в. Н. Проева, Историја на Аргеадите, Скопје, 2004, 320-321). И покрај тоа што примо-генитурата била востановена како принцип на наследување, династичките борби во одредени периоди покажуваат дека таа често не се почитувала. Такви примери се овие недоволно јасни борби за престолот по смртта на Александар I, како и борбите за престолот по загадочното убиство на Архелај, кога Македонското Кралство седум години било потресувано од династичките борби за престолот и слабеењето на централната власт и притоа, за релативно кратко време, на македонскиот престол се изредиле повеќе кралеви.

20 Thuc., II, 100. 21 Платон раскажува едно предание според кое, во времето на смртта, Пердика II

со сопругата Клеопатра имал малолетен 7-годишен син, Александар, но со робинката на неговиот брат Алкета го имал вонбрачниот, веќе возрасен син Архелај. Реши-телниот и безмилосен Архелај еднаш ги поканил на гозба својот чичко Алкета, кој бил речиси негов врсник, и неговиот син Александар, па откако добро ги опил, ги качил на кола, потајно ги одвезол и ги ликвидирал. Не оставил никаква трага од злосторството. Притоа малиот 7-годишен полубрат го фрлил во бунар, лажејќи ја неговата мајка дека самиот се удавил, гонејќи една гуска. Потоа, се оженил за Клеопатра. И така, откако насилно ги елиминирал можните претенденти на


12

Во недостиг на историски извори за разгледување на оспореното наследу-вање на Пердика II, посебно дискутабилно е прашањето – кога неговите браќа Филип и Алкета, или можеби и Менелај, се здобиле со свои владенија – додека бил жив и во активна моќ нивниот татко, како тестамент непосредно пред смртта или како резултат на самоволен сепаратизам по неговата смрт. Или, со други зборови, дали наследниците ги добиле своите владенија како изразена желба на таткото за нивно вклучување во управувањето со одделните области од централизираната држава или како резултат на меѓусебното соперништво и оспорувањето на можеби самопрогласениот престолонаследник на кралството. Сите тие претпоставки имаат и свои поддржувачи меѓу истражувачите.

Според аргументацијата на првите, додека бил жив, Александар I извршил извесна распределба на управни задолженија на своите синови, имајќи доверба во нив како негови деца, со цел да се здобијат со државничко искуство, но и поради реалните потреби на проширувањето, подемот и посигурната контрола на кралството.22 Синот Филип добил владение (arche) покрај реката Аксиј во Амфакситида, а свое владение добиле и синовите Алкета и Пердика, но не е наведено каде. Има и мислења дека такво владение имал и синот Менелај.23 Синот Аминта веројатно не бил државнички ангажиран, бидејќи сиот свој живот го минал како обичен граѓанин.24

Ј. Н. Борза смета дека секој систем на поделена одговорност, замислен да востанови ефикасна администрација, мора да зависи од силната централна власт. Според тоа, оваа поделба на субординарни административни области под власта на кралските принцови, веројатно го одразува обидот на Александар I да ја подели одговорноста меѓу принцовите пред својата смрт, а не да даде опис на грабањето за власт потоа. Тој цени дека не постојат докази кои говорат дека наследникот требало да биде некој друг а не Пердика II и дека не е сигурно дека Пердика II бил најстариот брат, но првородството можеби не било гаранција за наследувањето на престолот.25

Г. И. Кацаров, во своите мошне издржани анализи, претпоставува дека Александар при својата смрт на помладите синови им дал одделни кнежевства во Македонија, а најстариот Пердика II ја добил врховната кралска власт со поголемиот дел од земјата, главно Долна Македонија, од Олимп до Стримон.26

престолот, можеби без наследно право, поради потеклото од мајка робинка, го презел владеењето во Македонското Кралство. (Plat., Gorg., 471 a-c)

22 J. W. Cole, „Perdiccas and Athens“, Phoenix 28, 1974, 56-57; E. N. Borza, In the Shadow..., 134-135; Н. Проева, Историја..., Скопје, 2004, 169-170;

23 E. Meyer, Geschichte des Altertums, Stutgart and Berlin, 1884-1902, IV, 75; Г. И. Кацаров, Царь Филипъ II Македонски. История на Македония до 336 год. пр. Христа, София, 1922, 53.

24 Sync., p. 500. 25 E. N. Borza, In the Shadow..., 135. 26 Г. И. Кацаров, Царь Филипъ..., 53.


13

Значи, во вид на претсмртен тестамент, па во тој случај пологично се надовр-зуваат сите други сознанија и претпоставки.

Според аргументацијата на други автори, оспорувањата на востоличува-њето на Пердика II потекнале од самите членови на потесното семејство, но и со поддршка на роднини на кралскиот двор, непосредно по смртта на Алексан-дар I.

Н. Г. Л. Хамонд смета дека е веројатно Алкета и Филип да биле постари од Пердика II и да го искористиле своето право на тоа. Бидејќи Александар умрел ненадејно, мoшне неверојатно е дека тој предложил поделба на кралството пред својата смрт и мора да се претпостави дека до тоа дошло поради несог-ласување меѓу браќата и со одлука на Македонското собрание. Тој смета дека претпоставката што најдобро ја објаснува неусогласената традиција за должи-ната на владеењето на Пердика II е дека неговиот престол бил несигурен и спорен од 452 до 435 год. пр. н.е., но целосно признаен подоцна, сè до него-вата смрт во 413 год. пр. н.е.27

За О. Абел неспорно е дека Филип и Алкета биле постари од Пердика II. Според него, Алкета бил најстариот брат и во почетокот кралувал сам, но бидејќи по карактер бил мек и пијаница, Пердика II го отстранил од престолот, по што го поделил кралството со брата си Филип, но подоцна и него го проте-рал. Според тоа, Абел определува три фази во спорната хронологија: 1. Владее-њето на Алкета; 2. поделба на власта меѓу Филип и Пердика II и 3. владеењето на Пердика II.28 Следејќи ги овие пројави на сепаратизам и осамостојување од централната власт, заведени од разликите во хронологијата на владеењето на кралот Пердика II, и други автори го споделуваат истото мислење, имено, дека сето ова е резултат на тоа што не било пресметано времето на кралувањето на Алкета, а и времето кога Пердика кралувал заедно со братот Филип, којшто бил крал на самостојната македонска област Амфакситида.29

Во назначувањето на проблемите со големите разлики во распонот на владеењето на кралот Пердика II, пак, сите истражувачи главно се прибли-жуваат. Во тој однос, наполно е прифатлив заклучокот на Ј. Н. Борза дека тесниот опсег во датумите на неговото владеење можеби го одразува само периодот во којшто тој владеел без внатрешна опозиција, додека поширокиот опсег го вклучува целото негово владеење од смртта на Александар I до восто-личувањето на Архелај.30

Ние сме сепак на мислење дека е можно Пердика II, како најстар син, да бил задржан во престолнината Ајга, за непосредно да се вклучи во управу-вањето на државата и да стекне соодветно искуство за најзначајната улога во раководењето со централната власт уште додека бил жив таткото крал, кој бил

27 N. G. L Hammond and G. T. Grifith, A History..., 115. 28 O. Abel, Makedonien…, 167-168. 29 A. Gutschmid, Kleine Schriften, Leipzig, 1889-1894, IV, 33; E. Meyer, Ges-

chichte..., IV, 77. 30 E. N. Borza, In the Shadow..., 134.


14

веќе во длабока старост на осмата деценија од животот. Како такви, синовите со своите контролирани владенија можеле да бидат значајни доверливи управ-ни властодршци на кралот, кој морал да презема посебни мерки за зацврсту-вање на својата власт, особено во новоприклучените области какви што биле, на пример, Бисалтија, Крестонија и Мигдонија, источно од реката Аксиј.

Востоличувањето на Пердика II главно било оспорено од неговиот брат – принцот Филип, од неговото владение во стратегиски посебно значајната област Амфакситида на двете крајбрежни страни на реките Аксиј и Ехејдор, која ги опфаќала областите Крестонија и Крусида, но со еден тесен крак имала излез и на Егејското Море. Тој имал отворени и неспорни државнички амби-ции, борејќи се за тоа до крајот на животот.31 Како сојузник, тој имал постојана поддршка од неговите братучеди, кралот на Елимеја – Дерда32 и неговиот брат Павсанија.33 Свое владение сигурно имал и Алкета, од кое, во непознати окол-ности, бил „лишен“ од страна на Пердика II.34

Свои независни или сепаратни вазални владенија формирале и македон-ските племиња: Линкестите, Елимејците, предводени од Дерда и Павсанија, Бисалтите, Едоните и други племиња. Тоа не било анархија, туку слабеење на централната власт, губење на контролата на власта во големи области и нивно сепарирање во независни или полунезависни владенија. Во секој случај, Пер-дика II со време им ги одзел владенијата на Алкета и Менелај, а подоцна го нападнал и го протерал Филип.

Како и да е, сето тоа покажува дека по смртта на Александар I, ослабеното Македонско Кралство ја изгубило контролата на повеќе области од својата поранешна територија, а бидејќи оспорувањето на престолот од страна на принцот Филип и подоцна од неговиот син Аминта продолжило со долгого-дишни меѓусебни војувања, тоа потврдува дека Пердика II немал доволно сили да воспостави целосна внатрешна контрола во државата, па нормално би било тоа да го ослаби авторитетот на владетелот, не само во кралството туку и во пошироката околина и во целиот регион. Но тој ја одржал толерантната контрола над другите браќа. Повеќе од две децении по смртта на татка си, Менелај и Алкета со сигурност сè уште живееле на кралскиот двор (423 год. пр. н.е.), бидејќи се запишани како клетводаватели на тогашниот македонско-атински договор.35 Дури е забележана и една карактеристика на Алкета, дека бил пијаница (philopotes),36 а во горенаведениот договор се споменува како

31 Thuc., I, 57, 3; 59, 2 и 61, 4; II, 95, 3 и 100, 3. 32 Thuc., I, 57, 2 и 59, 2. 33 Thuc., I, 61, 4. 34 Plat.,Gorg., 471 a-c. 35 Rudolf von Scala, Staatsverträge des Altertums, Leipzig, 1898, № 81; види и: IG I³ 89. Мислењата на историчарите за временското датирање на овој договор се

поделени, претпоставките се движат од 446/5 па сè до 415/4 год. пр. н.е., а најшироко прифатено е датирањето во 423 год. пр. н.е.

36 Ael., Var. Hist., II, 41.


15

втор во власта во Македонското Кралство после Пердика II, но подоцна продолжил да живее како неангажирана личност во власта.37 Како и да е, тој останал на кралскиот двор до крајот на својот трагично завршен живот.

Сума сумарум, и покрај оспорувањата, отпорите и оружените борби, Пердика II со текот на времето воспоставил контрола на целата територија на кралството. Тој со децении вешто и успешно ја одржувал независноста на сво-јата држава со лавирање помеѓу хегемонијата на Атина и Спарта. Според атин-скиот поет и комедиограф Хермип, со својата дволичност тој бил ист во односот со Атина и со Спарта и можел да ги наполни нивните бродови со лаги како и со дрвен материјал.38 Општо земено, тој мошне успешно лавирал во играњето на едната страна против другата и успеал да го одржи суверенитетот на Македонското Кралство, издигнувајќи го во моќна и стабилна држава, со значајна воена, политичка и економска сила, неодминлива како фактор при сите случувања во регионалните рамки. Неговите политички и воени сојуз-ништва, непријателите и односот на силите, биле отворено дефинирани. До пред крајот на своето владеење, при изборот на сојузништвата, главно лесно можел да ги предвиди политичките, воените и економските придобивки, па може да се оквалификува како вешт политичар и доблестен државник.

37 Sync., p. 500. 38 Hérmip., Phormoph., fr. 63, 8.

17

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 17-23 ISSN 0583-4961

УДК 81’373.21:(495.3)

ОНОМАСТИЧКИ ПРИЛОГ КОН ДВА ТОПОНИМА ОД ДОЦНОАНТИЧКА ТЕСАЛИЈА

Јасминка Кузмановска

Асистент-истражувач во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

The etymology of the names of two Late Antique fortified cities from Thessaly - Echinaios

and Gomphoi were examined. Obviously, names of the cities are closely connected with the unique configuration of the terrain. According to our opinion, the name of the city Gomphoi is derivated from the greek term gÒmfow ’picket, pin, nail’. Greek gÒmfow reflects PIE word for ‘tooth’, also attested in Skt. jámbha, Slav. *zo˛bъ, Alb. dhëmb. The name of the second fortified city is affiliated with the greek word §x›now 'hedgehog', probably derived from ¶xiw ‘snake’ and related with the names for 'hedgehog' in other IE languages Erm. ozn, Germ. Igel, Lit. ežys, Slav. ježь.

Keywords: toponymy, Thessaly, Late antiquity, Gomphoi, Echinaios, etymology Во статијава претставуваме два утврдени града од областа Тесалија чии

имиња, според нашето видување, неспорно се позрзани со уникатната конфи-гурација на теренот на кој се наоѓаат, а тоа се Гомфи и Ехинај.

Гомфи е град во тесалиска Хестиотида, сместен на самата граница нас-проти Атаманија. Остатоци од стариот град се наоѓаат кај денешното место Музаки (2 км кон север), околу 15 км од Трикала. Кај географот Птолемеј градот е забележан со графијата GÒmfoi и е набројан како втор по ред град во земјата на Хестиjаотите.1 Како утврдено место (castellum/oppidum), во латин-ските извори го споменуваат Флор, Плиниј, Цезар и Ливиј, кои поподробно ја

1 Ptolemaius Claudius, Geographia, III, 12, 41:ÑEstiaivt«n; FaistÒw mz d ly g GÒmfoi mz go ly ˚ ..............

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Јасминка Кузмановска

18

опишувааат стратегиската местоположба на утврдувањето.2 Кај Хиерокле Гомфи е набројан како осми меѓу градовите во епaрхијата Тесалија.3 Во 531 година е забележано името на епископот Евстатиј од Гомфи (Gomphiensis civitatis episcopus).4 Стефан Византиски го бележи како град во Тесалија, а во одредницата за Филипи нè известува дека покрај тесалиска Теба и теспрот-скиот Гомфи бил преименувам во Филипи.5

Податокот дека одбранбениот бедем на градот бил обновен во времето на Јустинијан го наоѓаме кај Прокопиј.6 Забележан е со интересната графија Gomf°aw, како епископско седиште во третата нотиција (3, 679) во рамките на четириесет и втората провинција Втора Тесалија.7 Фактот што градот е

2 T. Livius Ab urbe condita libri, 14, 2: “…a consule modico praesidio cum Gomphos

peteret, oppidum protinus nomine Phaecam, situm inter Gomphos faucesque angustas quae ab Athamania Thessaliam dirimunt, ui cepit.”

3 Hieroclis Synecdemus, 642, 8: “1. y' ÉEparx¤a Yessal¤aw, ÍpÚ ≤gemÒna. pÒleiw iz'

2. Lãrisa 3. Dhmhtr¤aw 4. Y∞bai 5. ÉEx¤naion 6. Lam¤a 7.ÖUpata 8. MhtrÒpoliw 9. Tr¤kai 10.

GÒmfoi 11. Kaisãreia 12.DioklhtianoÊpoliw 13. Fãrsalow....." 4 G.D. MANSI. et al., eds., Sacrorum Conciliorum nova et amplis-sima collectio ,

vols. 1-31a (Florence and Venice, 1759-98); vols. 31b-53 (Paris–Arnhem–Leipzig, 1901-27), VIII, 743.

5 Stephanus, Ethnica, 210,9: “GÒmfoi, pÒliw Yessal¤aw. tÚ §ynikÚn ˜moion. eÏrhtai d¢ GomfeÊw.”

666, 1: “F¤lippoi, pÒliw Makedon¤aw, ofl prÒteron Krhn¤dew. ÉArtem¤dvrow §n §pitomª t«n ßndeka ka‹ pÒliw F¤lippoi tÚ palaiÚn Krhn¤dew. to›w d¢ Krhn¤taiw polemoum°noiw ÍpÚ Yr&k«n bohyÆsaw ı F¤lippow Fil¤ppouw »nÒmasen”. ¶nyen ∑n ÖAdrastow ı peripathtikÚw filÒsofow, ÉAristot°louw mayhtÆw. §klÆyhsan F¤lippoi ka‹ afl Y∞bai Yessal¤aw ka‹ GÒmfoi Yesprvt¤aw. ı pol¤thw FilippeÊw, FilipphnÒw d¢ parå Polub¤ƒ. Во кометарот: GÒmfh V.”

6 Procopius, De aedificiis. IV, iii, 5: “§p‹ m°ntoi ÉExina¤ou te ka‹ Yhb«n ka‹ Farsãlou ka‹ êllvn t«n §p‹ Yessal¤aw pÒlevn èpas«n, §n aÂw Dhmhtriãw t° §sti ka‹ MhtrÒpoliw ˆnoma ka‹ GÒmfoi ka‹ Tr¤ka, toÁw peribÒlouw énanevsãmenow, §n t“ ésfale› §kratÊnato, xrÒnƒ te katapeponhkÒtaw makr“, eÈpet«w te èlvtoÁw ˆntaw, e‡ tiw pros¤oi.”

7 Darrouzès, Notitae episcopatuum: “MG' §parx¤a deut°row Yettal¤aw a' Lãrissa mhtrÒpoliw z' ı Lami¤aw ib' ı Gomf°aw b' ı D¤ow h' ı SaltoumhÒnhw ig' ı 9 Tr¤khw g' ı Dhmhtiãdow y' ı Kaisare¤aw id' ı ÑUpat¤aw d' ı Skin°vw i' ı Farsãlv ie' ı DioklhtianoupÒlevw j' ı Gh°baw ia' ı MhtropÒlevw ij ı PÊktow” Во коментарот е забележано: GÒmfoi Hier. 642, 10.

Ономастички прилог кон два топонима од доцноантичка Тесалија

19

забележан како епископско седиште под управа на Лариската митрополија во VIII век говори дека градот продолжил да постои и во рановизантиското време. Подоцна, Константин Порфирогенит го вбројува меѓу градовите на епархијата Тесалија.8

Археологот Олга Карагеоргу изнесува мислење дека името на овој град е поврзано со уникатната конфигурација на теренот, поточно дека е мотиви-рано од неговата специфична положба на рид, кој денес се нарекува Епископи. Тоа е еден од трите рида што се одвојуваат од пиндскиот планински масив и навлегуваат во вид на клин во тесалиската рамнина. 9 Истражувачот Милер, пак, изнесува мислење дека градот-утврдување Гомфи се наоѓал на стена која имала облик на клин.10 Очигледно е дека истражувачите најверојатно се воде-ле од визуелниот впечаток при толкувањето на ова име, тргнувајќи од тех-ничкото значење на зборот gÒmfow, ı, ‘колец, клин, чивија’. Шантрен во сво-јот етимолошки речник како прво значење на терминот gÒmfow го дава зна-чењето клин (особено клин кој се употребува при изградба на бродови).11 Употребата на овие клинови во бродоградбата е потврдена кај античките автори.12 Освен тоа, дрвениот клин служел како направа за спојување вооп-што, особено за спојување на предниот и задниот дел на запрежните коли. Оваа функција јасно покажува дека станува збор за еден многу стар технички термин. Според Шантрен, зборот gÒmfow е воообичаен во јонскиот и атич-киот дијалект. Во латинскиот јазик е наследен обликот gomphus со значење голем зглоб во облик на клин, стена во облик на клин. Кај лексикографот Хесихиј е потврдено толкувањето: клинови: зглобови, ремени, окови, заби-катници.13 Поради различните значења што ги има овој збор, тешко е да се

8 Constantinus Porphyrogenitus, De thematibus. “ÉEparx¤a Yessal¤aw· ÍpÚ tÚn aÈtÒn, pÒleiw iz· Lãrissa, Dhmhtriãw, Y∞bai,

ÉExinaiÒw, Lãmia, Tr¤kh, GÒmfoi, ÑUpãth afl nËn legÒmenai N°ai Pãtrai, MhtrÒpoliw, Kaisãreia, Fãrsalow, Bouram¤nsiow, sãltow ÉI[vann]oÊbiow, n∞sow Sk¤ayow, n∞sow Sk°pola, n∞sow Pepãrhyow.”

9 Olga Karageorgou, Urbanism and Economy in Late Antique Thessalia (3rd-7th century A.D). The archaeological evidence, a thesis in three volumes, Vol. I, Trinity 2001,142.

10 Karl Otfried Müler, Geschichten hellenischer Stämme und Städte, Volume 3, J. Max, 1924, 24. Спореди и: Lorenz. GRASBERGER, Studien zu den griechischen Ortsna-men, Würzburg 1888, 126.

11 Pierre Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque1-2, Paris 1968, 232, во понатамошниот текст Chantraine, Dictionnaire.

12 Herodoti Historiae, II, 96. 13 Hesychii Alexandrini Lexicon, 805, 1: “*gÒmfoi· mÊloi. sf∞new. desmã. êryra. sÊndesmoi. vg AS ka‹ ÙdÒntew vg

gÒmfioi” Слично и Suidae Lexicon ed. A. Adler, Berlin 1928, “GÒmfoi: mÊloi, sf∞new, desmå, êryra, sÊndesmoi ÙdÒntvn.”


20

донесе суд за основата од која потекнува. Шантрен смета дека е непотребно да се бара дали основното значење на зборот е врв или заб катник.

Од понудените различни значења сметаме дека за името на нашето утвр-дување (кое, како што покажуваат изворите е во множински облик) би било најсоодветно значењето/толкувањето клин, независно дали е тоа во конкрет-ниов случај опис на конфигурацијата на теренот на којшто се наоѓа, како што размислува Карагеоргу или, пак, се должи на описот на стената на која е сместен, како што претпоставува Милер. Со ова толкување би можело да се спореди и географскиот термин клик во српскиот јазик, кој како топономас-тичка метафора може да се поврзе со терминот kъlykъ ‘очник’: соголен ка-менит врв, стена која се издига над околното земјиште, карпа14 и со етимо-логијата според која гр. gÒmfow го рефлектира праиндоевропскиот збор за ‘заб’, одразен во тоа значење во староиндискиот jámbha, во прасловенскиот *zo˛bъ, во албанскиот dhëmb.15

Вториот топоним на којшто би сакале да се осврнеме е Ехинај (ÉExina›ow или ≤ ÉExina¤vn pÒliw). Покрај известувањето што ни го дава Прокопиј во спи-сот De aedificiis за обновување на градот во времето на Јустинијан16, тој е забележан и во неговото друго дело De Bellis.17 Од постарите извори го споменува географот Птолемеј и го бележи како ÉEx¤+now, набројувајќи го меѓу другите градови во Фтиотида до Пелазгискиот Залив.18 Забележан е и во Скилаковиот периплус.19 Хиерокле го споменува Ехинај во рамките на

14 Види и Aleksandar Loma, „Киљан – ‘пободен камен’ далматоромански остатак

на тлу Црне Горе“, Juznoslovenski filolog, LXV, 93. 15 Hjаlmar Frisk, Griechisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1973, 319-

320.; во натамошниот текст Frisk, GEW . 16 Procopius, De aedificiis (IV, iii, 510): “§p‹ m°ntoi ÉExina¤ou te ka‹ Yhb«n ka‹

Farsãlou ka‹ êllvn t«n §p‹ Yessal¤aw pÒlevn èpas«n, §n aÂw Dhmhtriãw t° §sti ka‹ MhtrÒpoliw ˆnoma ka‹ GÒmfoi ka‹ Tr¤ka, toÁw peribÒlouw énanevsãmenow, §n t“ ésfale› §kratÊnato, xrÒnƒ te katapeponhkÒtaw makr“, eÈpet«w te èlvtoÁw ˆntaw, e‡ tiw pros¤oi.”

17 Procopius, De bellis, VIII, 25, 19: “§n d° ge t“ porym“, ˜nper metajÁ Yessal¤aw te ka‹ Boivt¤aw jumba¤nei e‰nai, g°gon° tiw §k toË afifnid¤ou t∞w yalãsshw §pirroØ émf¤ te pÒlin tØn ÉExina¤vn kaloum°nhn ka‹ tØn §n Boivto›w Skãrfeian.”

18 Claudii Ptolemaei Geographia, 3, 12, 14: “Fyi≈tidow §n t“ Pelasgik“ kÒlpƒ Pagasa¤ n g lh g ib .............................. ÉEx›now na ˚ lh d ..............................” 19 Scylax, Periplous ”Scylaci, 62, 7: “MALIEIS. Metå d¢ Mhlie›w [Malie›w] ¶ynow.

ÖEsti d¢ MalieËsin ≤ pr≈th pÒleiw Lãmia, §sxãth d¢ ÉEx›now·”


21

провинцијата Тесалија.20 Полибиј нè известува за градот на Ехинајците, пре-цизирајќи ја неговата местоположба во Малискиот Залив. 21 На друго место го споменува заедно со Теба Фтиотидска, Фарсала и Лариса во врска со Фили-повата опсада на овие места. Од латинските извори Echinus го наоѓаме кај Плиниј, именуван како oppidum (утврдено место), заедно со другите утврду-вања во Термопилските Теснеци.22 Во ликот ÉExinaiÒw го споменува и Кон-стантин Порфирогенит меѓу градовите во епархијата Тесалија.23 Во периодот на доцната антика и во текот на средниот век овој град бил и епископско седиште.24 Топонимот е посведочен и епиграфски како pÒliw ÉExina¤`vn,

20 Hieroclis Synecdemus, “1. y' ÉEparx¤a Yessal¤aw, ÍpÚ ≤gemÒna. pÒleiw iz' 2. Lãrisa 3. Dhmhtr¤aw 4. Y∞bai 5. ÉEx¤naion 6. Lam¤a 7.ÖUpata 8.MhtrÒpoliw

9. Tr¤kai 10. GÒmfoi 11. Kaisãreia 12.DioklhtianoÊpoliw 13. Fãrsalow.....” Во коментарот се наброени и графиите на другите ракописи: ÉEx¤naion] sic B afixineow T afixin¤o * Br. Afixion¤o Car. ÉEx¤nou. ÉEgx¤nou Notit. ÉExina›ow Wess. Bekk.

21 Polybius, Historiae, 9, 42, 1: “PÒpliow ı t«n ÑRvma¤vn strathgÚw ka‹ Dvr¤maxow ı t«n Afitvl«n, toË

Fil¤ppou poliorkoËntow tØn ÉExinai«n pÒlin, ka‹ tå prÚw tÚ te›xow kal«w ésfalisam°nou ka‹ tå prÚw tØn §ktÚw §pifãneian toË stratop°dou tãfrƒ ka‹ te¤xei Ùxurvsam°nou, ……pou mçllon fisxur«w égvnisam°nou, épelp¤santew ofl ÉExinaie›w par°dosan •autoÁw t“ Fil¤ppƒ. oÈ går oÂo¤ te ∑san ofl per‹ tÚn Dvr¤maxon tª t«n dapanhmãtvn §nde¤& énagkãzein tÚn F¤lippon, §k yalãtthw taËta porizÒmenon.”

18, 3, 12: “§jandrapod¤saito, f¤low Ípãrxvn Afitvlo›w: t¤ d¢ l°gvn kat°xei nËn ÉEx›non ka‹ YÆbaw tåw Fy¤aw ka‹ Fãrsalon ka‹ Lãrisan.”

22 C. Plinii Secundi Naturalis Historia, IV, 28, 9: “ex his Phthiotae nominantur Dorida accolentes. eorum oppida Echinus, in faucibus Sperchii fluminis Thermopylarum angus-tiae, quo argumento IIII inde Heraclea Trechin dicta est. mons ibi Callidromus; oppida cele-brata Hellas, Halos, Lamia, Phthia, Arne. ”

23 Constantinus VII Porphyrogenitus, De thematibus: “ÉEparx¤a Yessal¤aw· ÍpÚ tÚn aÈtÒn, pÒleiw iz· Lãrissa, Dhmhtriãw, Y∞bai, ÉExinaiÒw, Lãmia, Tr¤kh, GÒmfoi, …. .”

24 Darrouzès, Notitiae episcopatuum. Во нотициите топонимот се споменува пет пати. Го наоѓаме во третата нотиција меѓу 19 епископски седишта на епархијата Втора Тесалија, одбележан со погрешна графија: ı Skin°vw. (Во кометарот на тек-стот е забележана и графијата Afix¤neow (ut ÉEx›now) Hier. 642, 5. ).

24 MG' §parx¤a deut°row Yettal¤aw d' ı Skin°vw Во седмата (7, 572) и деветтата (9, 443) нотиција се споменува со иста графија ı

Ex¤nou како седиште потчинето на метрополата Лариса Хеладска, заедно со другите десет градови. Името на Ехинај го среќаваме во десеттата нотиција (10, 522, 781), со


22

pol(evw) ÉEx¤neou и ÉEx›now.25 Ехинај е град кој се наоѓал на границата меѓу областите тесалиска Фтиотида и Малија. Истражувачите, а пред сè Беквињон, го датираат времето на подигање на бедемите, судејќи според начинот на градбата во IV век пред Христа.26 Според неговото мислење, а врз основа на сведочењето на схолиите кон Демостеновите Филипики (3,34), бедемите биле подигнати во времето на Епаминонда, како дел од програмата преземена за контрола на морето, бидејќи Ехинај се наоѓал стратешки на исклучително значајно место, на самиот влез на Малискиот Залив. Со археолошки испиту-вања е утврдено дека остатоците од бедемите кај денешното место Ахино се, главно, од периодот за кој пишува Прокопиј, односно дека се резултат на градежните потфати на Јустинијан за обновување на бедемите. Истражувачот Дајли, 27 според одново употребениот материјал, пукнатините на плочите и каменот меѓу блоковите, според користената емплектон техника и малтер-ното пополнување со кршен камен, заклучил дека единствена позната рекон-

непроменета графија ı Ex¤nou заедно со другите шеснаесет епископски седишта во рамките на лариската митрополија (t« Lar¤sshw deut°raw ÑEllãdow).

Втора рецензија: h' ı Ex¤nou Во оваа нотиција наоѓаме и додаток (appendix 2) во кој се наоѓа место (10, 781)

со графијата ı Ex¤nou во проширениот состав од 19 седишта потчинети на Лариса (yrÒnow lz' .t“ Lar¤sshw t∞w deut°raw Yettal¤aw ka‹ pãsshw ÑEllãdow).

1-10 : ut supra, 515-524 ia' ı Domen¤kou ........................... ie' ı Ex¤nou ............................ Последен пат во нотициите се споменува во тринаесеттата нотиција со графијата

ı Ex¤nou. Потребно е да се напомене дека во различните ракописи на оваа нотиција (A- Atheniensis 1371 и S -Sinaiticus 1117) топонимот е предаден различно (ÉExÆnou S) и со различно место при набројувањето (om. A post. Trikãlvn како што е забеле-жано во коментарот).

“LE' tª Lari¤ss˙ t∞w ÑEllãdow Lw' ≤ Lãrissa t∞w ÑEllãdow a' ı Skop¤lvn .................................. θ' (6) ı Trikãlvn (7) ı ÉEx¤nou i' (8) ı KolÊdrou” 25 SEG, 25, 642; SEG, 37, 440. Inscriptiones Graecae IV, 617. 2 26 M. Bequignon, La Vallee du Spercheios des Origines au IV Siecle, Paris, 1937, 299-

303. 27 L. W. Daly,„Echinos and Justinian’s fortifications in Greece“, American Journal of

Archeology, 46, 1942, 500-508.


23

струкција на ѕидиштата на ова место е, всушност, онаа за која пишува Про-копиј во делото За градбите и која му се припишува на Јустинијан.28

Од прегледот на пишаните сведоштва утврдивме дека во изворите топонимот е забележан со различни графии: ÉExin°ow, ÉExinоËw, ÉEx›now, ÉExina¤ow, ÉExina›ow. Најверојатно него би можеле да го поврземе со имен-ката од машки род §x›now ‘еж, морски еж’. Под соодветната одредница во двата етимолошки речника наоѓаме дека овој збор е веројатно изведен од ¶xiw ‘змија’29 бидејќи ежот јаде змии и дека е сроден со називите за еж во други-те индоевропски јазици: во ерменскиот ozn, во германскиот Igel, во литавски-от ežys, во словенскиот ježь.

Дериват од истиот збор е називот на групата острови во Јонското Море ÉEx›nai (ÉExinãdew), за чие име наоѓаме објаснување кај Стефан Византиски (преземено од Аполодор), според кое островите го добиле името не поради мноштвото змии што се наоѓале на нивната територија туку поради приро-дата на релјефот, односно нерамниот терен и стрмноста. 30 Сметаме дека ова толкување може да се примени и на името на градот-утврдување ÉExina›ow, кое се наоѓа во близината на брегот на Малискиот Залив и дека во случајов именувањето се објаснува со топономастичка метафора.31 Со оглед на фактот што градот не се наоѓал на самиот брег, туку во неговата непосредна близина, поверојатно е дека тој е именуван така поради конфигурацијата на теренот, односно поради шилестата и стрмна позиција на која бил подигнат.

Веруваме дека во прилогов изнесовме доволно убедливи лингвистички аргументи кои потврдуваат дека именувањата Гомфи и Ехинај се несомнено семантички поврзани со физичко-географската средина, како еден од најчес-тите топономастички принципи.

28 Истражувачот Дајли потврдува дека користењето на стариот (присутен) мате-

ријал е вообичаена појава, особено во времето на Јустинијан, кога државната еконо-мија тешко можела да поднесе преземање на толку амбициозни градежни потфати, макар и пред непосредна опасност од варварски упади, доколку не бил одново упо-требен стариот материјал. Во таа смисла, упатно е и сведочењето на самиот Проко-пиј. (Procopius, De aedificiis, IV, 1, 28.)

29 Chantraine, Dictionnaire, 391–392; Frisk GEW 1: 601. 30 Stephanus, Ethnica, 292, 11: “l°gontai ka‹ ÉExinãdew diå tÚ traxÁ ka‹ ÙjÊ,

parå tÚn §x›non, μ diå tÚ pl∞yow ¶xein §x¤nvn.” 31 Види и: Dr. W. Pape’s, Handwärterbuch der Griechischen Sprache in vier Bänden,

dritten band Wörterbuch der Griechischen Eigennamen, dritte Auflage neu bearbeitet von Dr. G.E. Benseler, Braunschweig 1911, 435.

25

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 25-39 ISSN 0583-4962

УДК 711.42:355.432.1„652/653“(36)

LES RAISONS DES ATTAQUES «BARBARES» SUR LES VILLES D’ILLYRICUM PROTOBYZANTIN

Darko Stojanov

Assistant chercheur à l’Institut d’Histoire Nationale – Skopje

Апстракт Целта на оваа статија е да се разбере зашто доцноримските/рановизантиските

градови во префектурата Илирик биле мета на „варварските“ инвазии во доцната антика. Честопати „варварската“ агресија се зема како нешто дадено, кое не бара многу промислување. Во овој случај, фокусот е во конкретните причини за агресија врз градовите и нивната поврзаност со функционирањето или потребите на „варвар-ските“ племиња (Готи, Хуни, Авари, Словени). Со тоа, статијата претставува (прив-ремен) обид за класификација на причините за напад. Издвоени се четири конкретни причини за напад на градови – 1. Заграбување на материјални добра (преку грабеж и трибут), 2. Стратешки притисок врз царството при обид за проширување на терито-рија, 3. Создавање бази за пробив и за повлекување при подлабоки миграции/инвазии, и 4. Населување на царска територија. Крајната цел на статијата е да даде придонес во нашето разбирање за причините за страдањето на доцноантичките градови на Балканот.

Клучни зборови: „варварски“ инвазии, рановизантиски градови, причини, Илирик, Балкан, доцна антика

Il n’était pas rare dans le passé, non seulement dans la période des grandes invasions mêmes, mais également dans les périodes romantiques du développement de l’historiographie moderne, de chercher les motifs des attaques des «barbares» dans l’atrocité et la sauvagerie qui leurs étaient automatiquement attribuées par les écrivains romains/byzantins, sinon dans les péchés humains qui provoqueraient la punition divine. Jusqu’au début du 20e siècle, les invasions « barbares » représentaient, pour certains, un grand sujet – la lutte entre la civilisation et la barbarie – sujet qui, avec les guerres européennes des 19e/20e siècles restait actuel,

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Дарко Стојанов

26

surtout dans la peinture et la littérature.1 Même plus tard, lorsque cette image était dépassée, il y avait souvent une tendance à mettre toutes les invasions et incursions barbares dans le même cadre explicatif. Ce n’est qu’avec l’intérêt scientifique accru pour l’histoire et la société de certaines tribus et cultures, qu’on note un effort plus sérieux de comprendre leur vie, et dans ce cadre, de comprendre aussi les différentes raisons de leurs actions, notamment de leurs incursions en territoire impérial. Il fallait alors se plonger, non seulement dans les relations entre l’Empire et les « barbares », mais aussi dans la société de ces derniers, pour commencer à comprendre la variété des causes qui provoquaient leurs attaques, ou plutôt les conditions qui stimulaient leurs activités prédatrices régulières. En ce sens, on est redevable aux oeuvres des chercheurs tels E. A. Thompson, O. J. Maenchen-Helfen, H. Wolfram notamment, qui nous ont ouvert, surtout après la Deuxième Guerre mondiale, la porte menant vers les cultures du Barbaricum. C’est également dans ce cadre, en explorant les relations des « barbares » avec l’Empire, que nous allons chercher les motifs derrière les attaques et les conquêtes des villes impériales, en l’occurrence dans l’Illyricum protobyzantin.

Pourquoi, donc, les villes impériales étaient-elles si souvent la cible des « barbares » ? Ou encore, pourquoi ces derniers étaient intéressés à attaquer et à conquérir des villes impériales ? Evidemment, on doit comprendre les causes qui ont mené les différents groupes barbares à entreprendre telle ou telle incursion/invasion en territoire impérial. Il va de soi que, afin de comprendre leurs motifs, il faudrait d’abord comprendre leurs besoins ; les besoins de leurs chefs ou rois, de leurs élites, de leurs « citoyens » - besoins autant matériels que sociaux. Il faudrait également comprendre les conditions spécifiques dans leurs milieux politiques, naturels, économiques, culturels etc.2 Pourtant, on ne va pas entrer, dans le cadre de cet article, dans le domaine large qu’on vient de mentionner. On va plutôt essayer de déterminer les causes particulières qui poussaient les « barbares » à attaquer les centres urbains dans la région considérée.

GAINS MATERIELS

Dans la plupart des cas, les « barbares » profitaient de la conquête des villes

dans l’Illyricum pour faire des pillages et pour gagner des biens matériels. Ils pouvaient l’effectuer de deux façons principales : pillage et tribut. Les deux, on le verra, étaient liées à l’usage de violence, d’agression et de menace.

1 A cet égard, la peinture de la période mentionnée est très intéressante. Voir, par

exemple, les peintures de O. Fritsche, V. Checa, M. Than, etc. 2 Dans sa thèse de doctorat publiée, H. ELTON, Warfare in Roman Europe AD 350-

425, Clarendon Press : Oxford, 1996, p. 45 propose qu’afin de comprendre ce conflit il est nécessaire d’analyser deux caractéristiques de la société barbare : ses perceptions de l’Empire et sa nature martial. A cela, il semble nécessaire d’ajouter encore deux facteurs importants : l’économie et l’organisation sociale chez les groupes barbares.

Причините за „варварските“ напади врз градовите во рановизантискиот Илирикум

27

Cas des pillages

« ... a continuous intake of plunder was a necessity for them ... »3 - ce sont les mots de E. Thompson, après avoir étudié en détail les Huns et leurs invasions dans l’Empire, à l’époque des années 40 du 5e siècle. Au cours de ces invasions, les Huns effectuaient des pillages partout dans les Balkans. En ce qui concerne l’Illyricum, c’est surtout le diocèse dacique au Nord qui était touché. En 441, les villes de Viminacium, Sirmium, Singidunum et Margus, parmi d’autres, furent victimes de pillages ; en 443 les villes de Ratiaria, Naissus et Serdica ; en 447, des régions en Grèce étaient ravagées, mais on ne sait pas quelles villes exactement avaient subi des pillages. En tout cas, dans les années 40 du 5e siècle de larges quantités de biens matériels, notamment des objets de luxe, ont « voyagé » vers le Nord, changeant de propriétaires. Des pièces de vaisselle provenant des villes romaines pillées par les Huns pouvaient même trouver place sur les tables lors des banquets d’Attila.4 Qui plus est, les partisans d’Attila avaient même des vêtements et des chaussures décorés avec de l’or et des pierres précieuses, provenant, eux aussi, très probablement (mais pas nécessairement), des pillages des villes romaines.5 En fait, les Huns avaient obtenu d’énormes quantités de butin, rapportées des villes qu’ils avaient attaquées. Tout cela était ensuite partagé, de façon inégale, entre les Huns.6

On regarde les pillages commis par les Huns comme un effort de gagner un surplus de biens matériels, qui pourrait ensuite enrichir certains membres de la société hunnique, surtout les cercles notables. Cependant, il faudrait parfois distinguer les cas de pillages faits à cause d’une nécessité grave, c’est-à-dire dans l’intention de survivre. C’est dans cette dernière catégorie qu’on pourrait classer les pillages des Ostrogoths de Théodoric, pendant leur incursion/retraite dans le diocèse de Macédoine en 479. Malchos nous informe que pendant leur marche épuisante vers l’ouest, les Goths - y compris les civils - manquaient de nourriture, ce qui est bien évident dans les épisodes de Stobi et d’Héraclée Lyncestis.7 On dispose d’indices mixtes sur les pillages lors de cette expédition.

D’abord, pendant leur court séjour à Stobi, les Goths avaient fait des pillages dans la ville et ses alentours, ce qui est noté par Malchos.

3 Cf. E. A. THOMPSON, A History of Attila and the Huns, Clarendon Press : Oxford, 1948,

p. 90 qui parle de vases d’argent. 4 Ibidem, p. 117. 5 Ibidem. Par contre, Attila n’utilisait pas de tels objets de luxe : il buvait dans des

verres de bois, par exemple, et ses chaussures étaient bien simples. 6 Les notables qui entouraient Attila, ainsi que les chefs des tribus et des clans, avaient

certainement reçu des parties plus considérables, cf. ibidem, pp. 161-162. 7 Malchos, fr. 20 (d’après l’édition de R. C. BLOCKLEY, The Fragmentary Classicising

Historians of the Later Roman Empire: Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, vol. 1-2, Liverpool 1981). Dans les éditions plus anciennes on le trouve en tant que fragment 18 (par exemple, ed. C. MÜLLER, Fragmenta Historicorum Graecorum, IV, Paris 1928).


28

«9O δε_ πεισθεi_ς α!νδρας με_ν ε0πι_ το_ Βυζάντιον συ_ν αυ)τοι̃ς α)ποπέμπει, αυ)το_ς δε_ του̃ με_ν καίειν η@ φονεύειν του_ς α)νθρώπους α)νει̃ργε το_ στράτευμα, ου) μέντοι ε)δύνατο πάντων ο!ντας α)πόρους τα_ γου̃ν ε)πιτήδεια ε)κπορίσαι κωλύειν».8

On apprend par cet extrait les difficultés qu’avait un chef « barbare » à contenir les membres de son groupe et empêcher leurs activités de pillage. Certes, dans ce cas précis Théodoric l’avait fait car il ne voulait pas ruiner les pourparlers qu’il venait de commencer avec le gouvernement central, mais comme nous le savons, finalement ses ordres n’étaient pas entièrement obéis. Simplement, la faim avait au moins provoqué le pillage du ravitaillement nécessaire.

Quant à l’arrivée des Goths à Héraclée, notre unique source estime que les Goths n’avaient pas ravagé la région autour de la ville.

«Και_ δη_ προϊω_ν η]λθεν ε)πι_ τη_ν (Ηράκλειαν τη_ν ε)ν Μακεδονία| καί, του̃ α)ρχιερέως του̃ ε)ν ταύτη| τη|̃ πόλει πολλα και_ παντοδαπα_ τη|̃ στρατια|̃ και_ αυ)τω|̃ α)ποστείλαντος δω̃ρα, τήν τε χώραν α)παθη̃ πα̃σαν διεφύλαξε και_ ου)δε_ν του_ς οι)κου̃ντας ε)νταυ̃θα παραλυπω̃ν ε)κ τω̃ν ταύτη| μοίρων το_ πλη̃θος ε)πιεικω̃ς ε)πειρα̃το διάγειν».9

Pourtant, je crois que cela se rapporte juste au temps où l’évêque de la ville avait fait certaines contributions à leur approvisionnement. Après le refus de coopération, il est très probable que les Goths avaient effectué quelques pillages pour obtenir de la nourriture. Certes, cette affirmation est hypothétique, mais légitime et je crois que s’il y avait de tels cas, peut-être lors des conquêtes des autres villes dans la région, on devrait les expliquer en tant que pillages provoqués par une nécessité immédiate de survivre.

Beaucoup plus tard, vers la fin du 6e siècle, les Avars et les Slaves ont entrepris des pillages à grande échelle partout dans les Balkans. Dans la période 582-584 les Avars avaient attaqué et ravagé plusieurs villes dans la zone danubienne de l’Illyri-cum : Sirmium, Singidunum, Viminacium, Augustae, ainsi que d’autres villes qui ne sont pas explicitement mentionnées, étaient conquises. Malgré le fait que Théo-phylacte Simocatta, qui a plus tard décrit ces événements, ne mentionne pas expli-citement des pillages, il est pourtant très probable que de telles activités ont eu lieu.

Des trouvailles importantes, découvertes dans des tombeaux de notables avares, comme de la vaisselle ecclésiastique, proviennent en fait du territoire impérial. On a proposé que les Avars l’avaient pillée dans les villes de l’Illyricum protobyzantin pendant leurs invasions.10 Cela est certes très probable, mais on ne devrait cependant pas exclure d’autres possibilités d’acquisition. Au moins une partie de ces objets de luxe pouvaient également être reçus en tant que cadeaux de la part de l’Empire, ou bien ils pouvaient même être achetés. J. Kovačević, chercheur éminent en la matière, considère que l’économie des Avars (avant tout, l’élevage de troupeaux) n’arrivait pas à satisfaire les besoins du Khaganat, et

8 Malchos, fr. 20 (BLOCKLEY, p. 436). 9 Ibidem. 10 KOVAČEVIĆ, Avari i zlato, Starinar 13-14 (1962-1963), pp. 132-133.


29

surtout pas les besoins des notables avares11. Le commerce avec l’Empire devait être, d’après le même chercheur, une activité limitée, concentrée sur la frontière, et donc utile de façon directe seulement à quelques clans de la zone frontalière. C’est pourquoi, conclut-il, les pillages de toutes sortes étaient un des facteurs cruciaux de l’économie chez les Avars12. Dans le contexte des pillages, il pense que l’or était très important pour eux, et qu’ils obtenaient tous les objets en or de l’Empire lequel, par conséquent, était leur seule source de ce métal précieux.13

Bien sûr, ces pillages n’étaient pas limités seulement à l’Illyricum. Le reste des Balkans avait connu le même destin. On sait, d’après Théophylacte Simocatta, qu’en 593, des groupes slaves étaient envoyés par Ardagast dans les régions de la Mésie Inférieure et de la Thrace, pour effectuer des pillages.14 On trouve, dans les sources littéraires, de nombreuses mentions de pillages et de butin. Cependant nous n’allons pas les indiquer toutes ici, parce qu’on ne discute en ce moment que les raisons des attaques des villes.

Finalement, il faut mentionner que la population byzantine était aussi traitée comme butin, entrant dans la catégorie des biens matériels, vu que par la suite les envahisseurs pouvaient vendre les prisonniers comme des esclaves. Cela représentait une source de revenus pour eux.

Cas des tributs

Comme Thompson l’avait déjà bien dit : «… plunder was of less importance to

the Huns than tribute...».15 En fait, l’une des façons principales par laquelle l’Empire réglait ses relations avec les « barbares » devenus trop puissants, dans le but de prévenir de nouvelles invasions, était le payement du tribut annuel. Cela semblait parfois moins cher que de mener une guerre contre eux. Le versement régulier de l’argent aux chefs « barbares » était très important pour satisfaire les besoins de leurs notables, mais aussi pour l’économie entière de la communauté « barbare ». Ainsi, ils profitaient de toute opportunité pour gagner des contrats de tribut. Maintes fois ils organisèrent des attaques sur les villes byzantines pour accomplir cette tâche.

Les tributs payés aux Huns et aux Avars sont les plus connus dans l’histoire de ces relations et ils méritent d’être regardés de plus près. Au sommet de leur puissance, les Huns d’Attila recevaient de grandes sommes de tributs de la part de l’Empire oriental. L’effet de cette situation était déjà connu aux Huns avant qu’Attila ait pris le pouvoir. Déjà vers 430, Rua, le chef des Huns de Pannonie, a réussi à signer un traité avec l’Empire, par lequel il devait recevoir 350 livres d’or

11 Il propose aussi que ce n’étaient que les Slaves et les Gepides qui s’occupaient de

l’agriculture et de l’élevage dans l’Etat avare, cf. Ibidem, p. 134. 12 Ibidem. 13 Ibidem. 14 Théophylacte Simocatta, VI. 7. 1. 15 THOMPSON, History, p. 131.


30

par an. Assez vite, en 435, Attila et Bleda, ont réussi à faire augmenter cette somme à 700 livres d’or par an.16 Par la suite, dans les années 440, les chiffres n’ont pas cessé d’augmenter. Ainsi, après l’invasion hunnique de 443 qui a détruit (parmi d’autres) les villes de Ratiaria, Naissus et Serdica dans l’Illyricum, l’Empire a dû payer 2100 livres d’or par an, en plus des 6000 livres d’or qu’Attila et Bleda devaient recevoir auparavant.17 Ces revenus de tribut régulier étaient nécessaires, selon Thompson, pour la survie de la société hunnique telle qu’on la connaît à l’époque d’Attila.18 Pourtant, suivant une idée qui semble à première vue radicale, mais point illogique, il est très possible qu’en réalité de grandes quantités de ce même argent aient pu finir dans les mains des commerçants byzantins de la zone frontalière, c’est-à-dire qu’elles retournaient dans l’Empire.19 L’élite hunnique achetait régulièrement des produits dans les marchés danubiens. Au bout du compte, on dirait que ce n’étaient pas uniquement les barbares qui avaient profité des payements de tribut, mais certains habitants de l’Empire aussi.20 Après tout, malgré le fait qu’il s’agit d’un cas typique de tribut, il me semble possible que les invasions hunniques des années 440, aient finalement eu des buts plus complexes.

Un autre excellent exemple est la conquête de deux villes frontalières de la région danubienne, dans les années 580. En effet, après la chute de Sirmium en 582, grâce aux pourparlers, les Avars ont réussi à obtenir un tribut annuel de 80 000 sous d’or, payé en argent et en vêtements.21 En fait, ils avaient demandé le même montant pendant les trois années de guerre, avant l’attaque de Sirmium.22 Peu de temps après, le khagan des Avars a profité de sa position de suprématie dans la région pour demander encore 20 000 pièces d’or par an, probablement en mai 583.23 Lorsque l’empereur Maurice a refusé de payer cette somme, les Avars ont attaqué et capturé Singidunum (584).24 Par la suite, ils ont continué leur incursion de destructions et de pillages jusqu’à la côte de la mer Noire, en capturant entre-temps les villes danubiennes de Viminacium et d’Augustae dans l’Illyricum. Cette pression sur les villes avait forcé l’empereur à payer aux Avars la somme augmen-tée (585).25 Il s’agit ici d’un bon exemple, qui explique comment la conquête des villes romaines pouvait conduire à une augmentation des tributs annuels.26

16 Cette dernière est prévue dans le traité de Margus, lors de la mission de Plinthas et Epigenes. Priscos, fr. 2. Cf. aussi H. GRAČANIN, The Huns and South Pannonia, Byzanti-noslavica 64 (2006), p. 59.

17 Priscos, fr. 9. Sur le traité de 443, cf. aussi W. N. BAYLESS, The Treaty with the Huns of 443, AJP 97 (1976), pp. 176-179.

18 Cf. THOMPSON, History, p. 171. 19 Ibidem, p. 176. 20 Ibidem. 21 Théophylacte Simocatta, I. 3, 7. 22 Ménandre, fr. 66. 23 Théophylacte Simocatta, I. 3, 13. Sur la date cf. Théophanes, 252. 31. 24 Théophylacte Simocatta, I. 4, 1. 25 Théophylacte Simocatta, I. 6. 26 Cf. KOVAČEVIĆ, Avari i zlato, pp. 125-126, qui a donné un tableau de l’entière

histoire du payement de tribut aux Avars, pendant environ 80 ans. Il fait preuve, en plus, de ce type d’augmentation de tribut à la suite des conquêtes de certaines villes.


31

Tout cet argent et tous ces objets de luxe obtenus lors des incursions avares (soit comme pillage, soit comme tribut ou cadeaux), s’accumulaient graduellement dans le trésor au siège des Avars - le fameux Ring. Kovačević propose que, après la chute de l’Etat avare, cette richesse était transportée et incluse dans le trésor de Charlemagne,27 pour être par la suite distribuée, au moins partiellement, à de nombreuses personnalités importantes de l’époque (le pape Léon III, le roi Offa de Mercie, différents dignitaires francs etc.).28 En plus, l’auteur mentionné a même essayé de calculer la somme totale que l’Empire aurait dû payer aux Avars dans la période 558-626. Sa proposition est d’environ 6 000 000 de solidi, ou 27 000 kg d’or.29 Finalement, il estime que c’est exactement cette somme qui représentait la base du trésor capturé par les Francs de Charlemagne.

L’idée semble séduisante. Pourtant, quelques incohérences y apparaissent. Par exemple, entre le dernier payement de tribut et la prise du trésor il y a une distance d’environ 150 ans, ce qui laisse assez de temps pour qu’une partie de cette richesse soit distribuée, ou dépensée, ou volée. D’autant plus qu’on ne peut savoir exactement dans quelle mesure le trésor était constitué d’objets d’origine byzantine, bavaroise ou autre.

Une autre analyse de Kovačević propose que, par les tributs, les Avars ont réussi à épuiser environ un quart de la somme totale disponible dans le trésor byzantin laissée par l’empereur Anastase (mort en 518).30 Son argument est que les 27 000 kg d’or du trésor avare en 795, représentaient ¼ des 103 200 kg d’or de la caisse byzantine à la fin du règne d’Anastase. Son calcul semble intéressant, mais à la fin il est assez simpliste. D’abord, on ne peut pas confirmer quel était le montant exact du trésor lors de l’arrivée des Avars et de leurs premières incursions. Il est très probable que Justinien avait déjà dépensé de grandes sommes pour ses longues guerres et son énorme programme de construction et reconstruction. Ensuite, on ne sait pas quelles sommes étaient dépensées par l’Empire pour d’autres besoins indispensables, parallèlement aux incursions avares. Il paraît impossible que dans la période 558-626 l’Empire ait dépensé de l’argent de son trésor uniquement pour payer le tribut aux Avars. Finalement, on ne sait pas combien d’argent les Avars recevaient des autres peuples et Etats durant les 7e et 8e siècles, c’est-à-dire après la période d’invasions en territoire byzantin. C’est pourquoi, il n’est pas très vraisemblable que les Avars aient reçu ¼ du trésor byzantin. En effet, je ne crois pas que le montant exact puisse être déterminé.

27 Charlemagne avait conquis le Ring avare en 795 et obtenu son trésor. 28 Cf. KOVAČEVIĆ, Avari i zlato, p. 125. 29 Ibidem, p. 126. Il considère que sous Héraclius le solidus pesait 4,48 g. Cf. Ј.

КОВАЧЕВИЂ, Аварски каганат, Београд, p. 149-151. 30 KOVAČEVIĆ, Avari i zlato, p. 126. Il propose que les 320 000 livres d’or sous

Anastase = 23 040 000 solidi = 103 000 kg d’or. Ensuite il déduit les 27 000 kg d’or qu’il propose pour le trésor avare.


32

PRESSION STRATEGIQUE SUR LE GOUVERNEMENT BYZANTIN ET ELARGISSEMENT DU TERRITOIRE

En 441, Viminacium, capitale de la province de Mésie I, ainsi que de

nombreuses autres villes danubiennes, furent détruites par les Huns dans une incursion terrifiante. En examinant les raisons de cet acte, on élimine le pillage ou le tribut, en tant que causes principales. Il me semble qu’Attila avait cette fois des raisons plus profondes et plus politiques que le simple gain matériel. On a déjà suggéré qu’Attila suivait bien la situation politique dans l’Empire et qu’il savait mettre à profit les occasions adéquates.31

En 439/40 deux événements importants ont attiré les forces impériales, ce qui a laissé la frontière septentrionale dans un état fragile. En octobre 439, les Vandales ont finalement conquis Carthage et se sont définitivement établis en tant que puissance dans cette partie de la Méditerranée. Rome et Constantinople craignaient les raids navals des Vandales, et les deux gouvernements romains ont bientôt organisé des plans de défense et d’attaque. Ainsi, en 440, une grande expédition navale comptant environ 1100 navires, était lancée par Constantinople dans le but de reprendre Carthage.32 A peu près dans la même période, la Perse avait organisé une incursion en Arménie romaine/byzantine. Constantinople a aussi dû répondre à ce défi. Ainsi, en 440/41, comme une grande partie des effectifs militaires était employée ailleurs, la frontière danubienne s’est trouvée moins protégée. Pour Attila, cela ressemblait probablement à une lettre d’invitation.

Il a ainsi profité d’un incident, réel ou inventé, impliquant le mauvais comportement de l’évêque de Margus, pour attaquer d’abord une forteresse byzantine de la rive gauche du Danube, et par la suite, une série de villes et fortifications dans l’Empire. Ce cas diffère de ses conquêtes précédentes. Viminacium fut entièrement détruite, et pendant un siècle il n’en restait que des ruines. Si le but principal des envahisseurs était le butin, cet acte ne serait pas du tout nécessaire. Viminacium représentait un grand centre administratif et économique, et en la détruisant, Attila a pratiquement coupé cette région byzantine du réseau du pouvoir impérial. Le destin des autres villes danubiennes confirme cette opinion. Des centres urbains importants, tels Sirmium et Singidunum, ainsi que Margus, étaient également conquis et leurs habitants tués ou amenés en esclavage. Singidunum, comme Viminacium, était détruite. Sirmium, pour sa part, était probablement la plus importante ville byzantine dans la région.

La raison de toutes ces destructions radicales, selon Attila, se trouvait, dans le pillage des tombeaux royaux par l’évêque de Margus et les Huns fugitifs qui se trouvaient dans l’Empire. Pourtant, il ne semble pas tout à fait vraisemblable que de nombreuses villes importantes soient totalement détruites et leurs habitants emmenés en esclavage, uniquement à cause d’un évêque et d’un nombre inconnu de fugitifs. Je trouve qu’il ne faudrait pas exclure la possibilité qu’il soit question là d’un simple prétexte pour envahir l’Empire et réaliser des plans politiques.

31 Cf. THOMPSON, History, p. 79. 32 Ibidem.


33

Une nouvelle incursion était prévue pour 442, mais Aspar a réussi - par des négociations - à prévenir un tel développement. Cependant, l’année suivante (443), après le refus de l’Empereur de payer le tribut et de rendre les fugitifs, les Huns attaquent de nouveau. Cette fois-ci, ils ont simplement traversé la région détruite auparavant, et ils ont détruit Ratiaria, une ville très importante, capitale de la province de Dacia Ripensis, ainsi que base de la flotte danubienne et atelier d’armes.33 Ces deux dernières fonctions de Ratiaria semblent indiquer que les Huns l’avaient attaquée afin de sécuriser le côté Est de leur expédition. De cette façon il était moins probable que la flotte danubienne puisse menacer leurs lignes de communication, comme l’a déjà proposé Thompson.34 La cible prochaine était Naissus en Dacia Mediterranea, ville importante dans le réseau de communications, et aussi atelier d’armes. Elle fut également détruite. Serdica était la suivante. Cette invasion avait pris des dimensions énormes, allant jusqu’à la capitale même. Des villes et des villages dans le diocèse de Thrace étaient ravagés.

En 447, pour la dernière fois, les Huns avaient envahi les Balkans. Ils ont fran-chi le Danube à l’Est, vers la Thrace, et après une bataille près du fleuve Utus, en Dacie Ripuaire,35 dont ils sont sortis victorieux, ils se sont dirigés d’abord vers Constantinople. Cependant, comme la ville était bien protégée, avec une grande fortification additionnelle, Attila a détourné sa puissante armée en direction de la Macédoine et de la Grèce. C’est n’est qu’aux Thermopyles qu’il fut bloqué. On ignore si des villes de l’Illyricum ont été conquises à cette occasion. Des pourpar-lers ont eu lieu en 448. Il était prévu, cette fois, qu’un large territoire au Sud du Danube, soit évacué par les Byzantins, afin qu’il serve de zone tampon.36 Ce terri-toire était en fait la partie septentrionale de l’Illyricum protobyzantin : elle allait le long du Danube, de Singidunum à l’Ouest jusqu’à Novae à l’Est, et en direction du Sud elle comprenait l’espace jusqu’à Naissus à peu près. Ainsi, la moitié du diocèse de Dacie a dû être occupée par les Huns. Le but principal de cette action était, selon Thompson, de faire avancer la frontière des domaines hunniques vers le Sud, sinon d’annuler les fortifications de la ligne défensive sur le Danube.37

Au bout du compte, je trouve que la raison principale pour les attaques hunniques des villes de l’Illyricum dans les années 40 du 5e siècle, et surtout en 447, était de faire une pression stratégique sur l’Empire, en vue d’affaiblir son pouvoir et sa défense dans la région, préparant ainsi le terrain pour une éventuelle occupation ou domination postérieure. Une autre raison pourrait être l’envie d’éloigner les effectifs byzantins du domaine hunnique, de sorte que la diplomatie

33 Ibidem, p. 83. 34 Ibidem. 35 Le fleuve se trouve aux confins entre l’Illyricum et la Thrace. Il semble qu’aucune

ville de l’Illyricum n’avait souffert durant cette bataille. Par contre, Marcianopol en Thrace était conquise.

36 Cf. THOMPSON, History, p. 97. Cependant, très bientôt, en 450, Attila avait renon-cé à cette idée, lors de la mission d’Anatolius et de Nomus. Cf. Ibidem, p. 123.

37 Ibidem, p. 176.


34

byzantine, accompagnée par l’armée, ne puisse pas opérer aisément parmi les différentes tribus dans la large confédération, ni affaiblir l’ordre établi par les Huns. Il semble que toute menace byzantine devait être éloignée. Il y avait, certes, des gains de biens matériels, mais ils sont de moindre importance, au moins dans le cas d’Illyricum de 447.

Un moment tout à fait particulier dans ce cadre est l’incursion des Goths de Théodoric en Macédoine et Epire en 479. Nous l’avons déjà mentionné à propos des cas de pillage. Cette incursion était à la fois une retraite forcée du front thracien, où l’armée impériale et l’armée de Théodoric Strabon avaient sérieusement mis en danger les Goths de Théodoric l’Amal, et une agression sur les régions de l’Illyricum, notamment sur ses villes. Comme on l’a expliqué plus haut, forcés à la retraite, ces Goths devaient faire des pillages pour survivre. Un point intéressant est le fait que leurs assauts ont deux significations. D’un côté, on sait qu’ils attaquaient les villes sur leur chemin afin de trouver une base, un refuge, voire la sécurité derrière les murs. Mais, d’un autre côté, ils les attaquaient dans le but de faire une pression importante sur le gouvernement à Constantinople. Ce dernier acte devait, croyaient-ils, forcer l’Empire à leur octroyer des places pour une installation stable à long terme. C’est ainsi que les attaques que Théodoric avait entreprises contre les villes Stobi, Héraclée, Lychnidos, Scampi et Dyrra-chium, peuvent s’expliquer également par un projet de pression sur les autorités dans la capitale. Finalement, on voit certains résultats de ce concept dans les efforts de l’Empire de tranquilliser les Goths, et même de leur proposer de s’installer dans des villes en Illyricum.38

Un autre exemple exceptionnel des attaques des villes, en tant que moyen de pression sur l’Empire, nous est offert par l’histoire des relations byzantino-avares de la deuxième moitié du 6e siècle. C’est surtout le cas avec les villes Sirmium et Singidunum, en 582 et 584. On apprend de Théophylacte Simocatta que la paix entre l’Empire et les Avars, a été précédée de la conquête de Sirmium par ces derniers en 582.39 Cela montre l’importance de la conquête des villes dans une pression considérable sur l’Empire.40 Apres ces événements, le khagan avait fait de nouvelles demandes à l’Empereur et, après le refus de ce dernier, il a décidé d’attaquer Singidunum en 584.41 Par la suite, il a conquis des villes jusqu’à Anchialus, sur les bords de la Mer Noire, où le khagan négociait avec les envoyés byzantins. La déclaration de paix était faite en 585. Pourtant, déjà en 585/6 un événement a provoqué de nouvelles incursions avares. L’Empereur avait refusé de

38 Voir, par exemple, la réaction de l’Empereur Zénon lorsqu’il a reçu des nouvelles sur l’expédition des Goths, ou les offres d’installation à Pautalia ou en Dardanie, cf. Malchos, fr. 20.

39 Théophylacte Symocatta, I. 3.6. Cf. КОВАЧЕВИЂ, Аварски каганат, pp. 50-51. 40 Certes, il y avait aussi des gains matériels considérables, mais ils prennent semble-t-

il une place secondaire, et ils sont décrits plus haut. 41 Théophylacte Simocatta I. 3. 7-13 et I. 4.1. M. WHITBY, The History of Theo-

phylact Simocatta, Clarendon Press : Oxford, 1986, p. 238 date la chute de Singidunum en 583.


35

payer le tribut annuel en rejetant l’envoyé Avare (Targitius). Prenant sa revanche, le khagan a envahi le territoire byzantin et conquis quelques villes en Illyricum et en Thrace. C’est le cas de Ratiaria, Bononia, Aquis en Illyricum.42 Il semble que le khagan des Avars était bien conscient que plus il conquerrait des villes, plus l’Empire faiblirait. Il avait gagné pour lui seul trois faveurs simultanément : il est devenu plus riche et plus puissant, il a renforcé l’élite autour de lui, et il a étendu son influence, et même le territoire de son pouvoir. L’élément clé à cet égard était l’attaque des villes protobyzantines.

FORMATION DE BASES D’AVANCEE ET DE RETRAITE PENDANT

LES INVASIONS/MIGRATIONS PROFONDES Au début du printemps 474, une garnison militaire de Goths était établie à

Naissus, ville byzantine à environ 300 kilomètres au Sud de la frontière danubienne.43 Comment était-ce possible ? En fait, cette même année, un grand groupe de Goths Amales, guidés par leur roi Theudimir, avaient percé le territoire byzantin vers le Sud. Ils avaient utilisé la route établie depuis des siècles, qui suivait dans la plus grande partie, les fleuves Margus et Axios. L’information de base vient de Jordanès, écrivant environ trois quarts de siècle plus tard, à Constantinople.

«Comme il voit qu’absolument tout lui réussit, Theudimir investit Naissus, la première ville d’Illyricum », et un peu plus loin, « Il quitte la ville de Naissus, après avoir laissé quelques hommes pour la garder, et gagne lui même Thessalo-nique».44

Evidemment, la source dit seulement que quelques soldats étaient laissés sur place pour garder la ville, tandis que le reste de l’armée gothique s’était dirigé vers le Sud. Quant à l’intention précise de cet acte, la source est vague. Quel était le nombre de ces « quelques hommes » ? Est-ce qu’ils constituaient une garnison ? Pourquoi devaient-ils garder la ville ? Finalement, pourquoi Naissus ? Il est bien clair que le nombre précis de gens restés dans la ville ne peut pas être déterminé avec exactitude. Ils étaient « paucis »,45 peu nombreux, selon Jordanès. En plus, il ne dit pas si c’étaient uniquement des soldats, ou peut-être des soldats et des civils. D’après leur tâche, qui était de garder la ville, on pourrait supposer qu’il s’agissait avant tout de soldats. Dans cette mesure, ils représentaient une petite garnison. On pourrait s’interroger sur l’influence réelle d’une petite garnison dans une ville ennemie, à l’intérieur de l’Empire. Cependant, si on se rend compte que depuis les raids hunniques (447) Naissus est très probablement presque dépeuplée, la mission de cette garde ne semble pas difficile, car une résistance dans la ville même ne

42 Théophylacte Simocatta I. 8.10. 43 Jordanès, Getica, 286. 44 Ibidem, 285 et 286 (traduction d’après O. DEVILLERS, Jordanès. Histoire des

Goths, Les belles lettres : Paris, 1995, p. 112) 45 Jordanès, Getica, 286.


36

paraît guère possible.46 Pourtant, un si petit groupe ne pouvait certainement pas soutenir une attaque par l’armée byzantine. C’est pourquoi la fonction proposée par Jordanès (garder la ville) me semble incorrecte. Je crois plutôt que la mission de cette garnison était (tant qu’elle pouvait rester sur place) de surveiller les communications dans la région, de renseigner sur des mouvements potentiels de l’armée byzantine, et de représenter une sorte de base de retraite pour la majorité des Goths au cas où ils seraient forcés à une telle manœuvre.

Ainsi, nous arrivons aux plus importantes des questions qui touchent les raisons de cette occupation. A cet égard, si on analyse le caractère et les étapes de l’avancée des Goths en Illyricum, on trouvera des réponses plausibles. D’abord, on note, selon le récit de Jordanès, que les Goths traversent le Danube sans avoir la permission impériale. Ils avancent lentement jusqu’à Naissus où ils s’arrêtent, après l’avoir capturée. Wolfram propose que l’armée gothique avait probablement pris son quartier d’hiver dans la ville.47 Cela pourrait, donc, être une raison hypothétique pour la conquête de Naissus. Pourtant, il n’est pas certain que les Goths aient passé l’hiver dans cet endroit. Ce qui me paraît plus important, c’est l’information qu’une fois dans la ville, le roi envoie une avant-garde vers Ulpiana.48 Cette ville se trouvait sur le chemin officiel et n’était pas loin de Naissus. Il semble que les Goths étaient très attentifs, très timides, dans cette première étape de leur incursion, comme s’ils craignaient une réaction de la part de l’armée byzantine. Ce n’est que lorsque l’avant-garde de Théodoric ne rencontre pratiquement aucune résistance jusqu’à la Thessalie, que Theudimir quitte la ville dans une nouvelle étape plus audacieuse. On dirait, donc, que Naissus fut utilisée comme une base de projection militaire. Il ne faut pas négliger non plus la localisation de cette ville dans le réseau des communications byzantines. Naissus était située exactement sur le point où les deux voies les plus importantes dans les Balkans se rencontraient. De là, il était facile de surveiller le mouvement éventuel de l’armée byzantine dans cette région.

Finalement, on pourrait proposer que dans ce cas particulier Theudimir n’avait pas l’intention d’installer ses Goths à Naissus, ni d’occuper une partie de l’Empire. Il s’agit en fait d’une décision tactique – les Goths voulaient d’abord établir une

46 Cf. le rapport de Priscos, fr. 11 sur la ville abandonnée et les quelques gens malades

qu’il a rencontrés, lors de son voyage vers la cour d’Atilla. Cf. Н. ЗЕЧЕВИЂ, Византија и Готи на Балкану у IV и V веку, Београд 2002, p. 52 et surtout Г. МИЛОШЕВИЂ, Мартиријум и гробљанска базилика у Јагодин Мали у Нишу, in: Ниш и Византија II, ур. М. Ракоција, Просвета: Ниш, 2004, p. 129 sur le renouvellement de la vie urbaine à Naissus sous Anastase I (491-518).

47 H. WOLFRAM, Histoire des Goths, Albin Michel : Paris, 1990, p. 284. 48 Jordanès, Getica, 285. Le chemin que l’avant-garde a pris était via la forteresse de

Castrum Herculis, c’est-à-dire la station Ad Herculem. Elle est identifiée comme Glashi-nacko Kale/Glashinacka Chuka, cf. М. МИЛИНКОВИЂ, Нека запажања о рановизан-тијским утврђењама на југу Србије, in: Ниш и Византија III, ур. М. Ракоција, Прос-вета: Ниш, 2005, pp. 163-181 (surtout 168-170).


37

base, d’où ils pourraient effectuer des missions de reconnaissance49 et d’avancée vers le Sud, et ensuite, une fois partis de la ville, protéger leurs arrières pendant l’expédition et surveiller les communications régionales.

INSTALLATION

Finalement, le besoin de s’installer sur de nouvelles terres dans les Balkans

était une cause importante pour que certains groupes commencent des migrations, des invasions et, dans ce contexte, des attaques de villes. C’est certainement le cas des Slaves à partir de la fin du 6e/le début du 7e siècles. Par vagues successives des groupes slaves parfois organisés, mais plus souvent non organisés, ont envahi la région considérée afin de s’y établir. D’habitude, les débats concernant l’arrivée des Slaves dans les Balkans sont concentrés sur leurs effectifs, leur nombre total, leurs relations avec l’Empire, leur organisation politique après l’installation (la question des « sklavinia »), etc.50 Cependant, ce qui nous intéresse ici est de savoir quelles attaques de villes étaient motivées par le besoin des « barbares » de s’y installer. Comme on le verra, c’est une tâche bien complexe.

Déjà au départ, il est très difficile de déterminer quelles villes étaient attaquées exactement par eux, car beaucoup de villes étaient déjà détruites lors de leurs invasions. De celles qui restaient « vivantes », avec une capacité modeste, on ne sait presque rien, parce que les sources de l’époque ne les mentionnent pas. Un grand sujet reste toujours les attaques slaves de Thessalonique. Il a été traité dans de nombreuses publications, notamment en langues slaves. Cependant, avant d’entamer ce sujet, nous allons d’abord nous pencher sur un autre exemple d’attaque en vue d’installation.

Revenons encore une fois aux Goths Amaliens. On a déjà mentionné qu’en 473/4 les Goths Amaliens de Theudimir avaient franchi le Danube et envahi l’Illyricum jusqu’à la Thessalie. En cours de route, ils ont conquis plusieurs villes dans la région, finissant par le siège de Thessalonique. Certes, il est illusoire de croire que ce groupe voulait ou pouvait conquérir le plus grand centre impérial dans l’Illyricum afin de s’y installer. L’important dans cet épisode, c’est que grâce à l’attaque ils pouvaient obtenir quelques résultats positifs (pour eux, au moins) lors des pourparlers avec les représentants byzantins. Ainsi, selon Jordanès, les Goths pouvaient s’installer dans les villes suivantes : Cyrros, Pella, Europos, Medina, Pydne, Beroa, et Dium.

« Le chef romain conclut un traité avec les Goths et leur livra alors spontané-ment des places pour qu’ils les habitassent : Cyrrhe, Pella, Europa, Mediana, Pétina, Beroea et d’autres lieux qu’on appelle Dium. Là, les Goths et leur roi déposent les armes et, une fois la paix bien établie, se tiennent tranquilles ».51

49 Cf. aussi WOLFRAM, Histoire, p. 284 sur la mission de reconnaissance. 50 En fait, dans certains pays post-yougoslaves, les nouveaux processus de constructi-

ons nationales ont ranimé certains débats sur l’arrivée des Slaves, afin de réviser certaines théories. Cependant, il s’agit d’une question complexe qu’on ne va pas traiter dans cet article.

51 Jordanès, Getica, 287 (d’après DEVILLERS, Jordanès, p. 112).


38

Il reste encore incertain s’il était permis aux Goths de s’installer dans les villes ou en dehors de leurs murs, ce qui paraît plus probable. Finalement, si l’on croit le récit de Jordanès, un auteur qui nous met souvent dans la confusion, les Goths de Theudimir avaient attaqué Thessalonique en vue d’obtenir une place pour établissement.52

Revenons aux Slaves et à Thessalonique. En effet, il faut mentionner tout de suite que la principale place dans certaines attaques sur Thessalonique appartient aux Avars, parce que c’était leur khagan qui avait organisé l’action en 586, et c’étaient les Avars qui avaient la souveraineté sur les Slaves. Pourtant, en tant que nomades asiatiques, les Avars n’avaient pas un besoin réel de s’installer à Thessalonique. Ce centre urbain, vaste et complexe, ne convenait pas à leur façon de vie. Donc, comme cette partie du texte traite les cas des installations, on va les négliger un peu. La ville était la cible de groupes avaro-slaves parce qu’elle était la clé dans le réseau, jadis complexe, des villes protobyzantines dans l’Illyricum. Comme ce réseau était ébranlé, et beaucoup de villes étaient déjà conquises et détruites, une dernière attaque contre la base du pouvoir byzantin dans la région pouvait «chasser» l’autorité impériale de cette partie des Balkans. Cela pouvait ouvrir la porte de l’installation libre aux Slaves, et de l’influence politique aux Avars. Aux uns et aux autres la chute de Thessalonique pouvait procurer de grandes quantités de butin, dont l’importance pour les sociétés «barbares» était considérable.

Il n’est pas clair si les Slaves voulaient s’installer dans la ville déjà vers la fin du 6e siècle. Cependant, d’après les Miracles de Saint Démétrios, cela est vrai pour les attaques de 614-616 et 618. Contrairement aux attaquants slaves venant du Nord vers la fin du 6e siècle, cette fois-ci il s’agit de Slaves qui se sont entre-temps installés dans les Balkans, notamment dans le diocèse de Macédoine. Ces tribus, mentionnées par l’auteur des Miracles, sont : les Drougoubites, Sagoudates, Belegezites, Baiounetes, Berzites etc.53 La source nous informe que les Slaves voulaient non seulement faire des pillages dans la ville, mais aussi y vivre. Ainsi, «... ils avaient avec eux, sur terre, leurs familles avec leur bagages, car ils devaient les installer dans la ville après qu’ils s’en seraient emparés».54

Bien sûr, les efforts des Slaves de Macédoine pour conquérir Thessalonique peuvent être suivis également dans la deuxième moitié du 7e siècle, mais il s’agit là d’un autre épisode déjà.

52 Malgré le fait qu’ils sont restés très peu de temps dans la région mentionnée. 53 Cf. Miracles de Démétrios, II, 1. 179. 54 Ibidem, II, 1. 180 (traduction d’après Les plus anciens recueils des miracles de saint

Démétrius et la pénétration des Slaves dans les Balkans, éd. par P. LEMERLE, t. I, CNRS : Paris, 1979-1981, p. 170).


39

CONCLUSION En traitant ce sujet, nous avons essayé d’examiner plusieurs cas d’attaques

« barbares » sur les villes dans l’Illyricum protobyzantin, afin de déterminer, d’une façon plus précise, quelles étaient les raisons particulières qui avaient motivé les envahisseurs d’attaquer telle ou telle ville. Ainsi, après l’analyse et la discussion mentionnées, nous sommes arrivés à la conclusion que, pendant les grandes invasions, les villes de la région dont on traite ici sont devenues des cibles de premier ordre au moins pour quatre raisons différentes. Certaines villes étaient victimes à cause des besoins économiques et/ou sociaux de certains groupes « barbares ». D’autres furent ravagées afin que l’Empire soit contraint de payer des tributs aux puissantes confédérations « barbares », le plus souvent nomades, tels les Huns et les Avars. Ces derniers sont, de nouveau, le facteur qui avait provoqué la destruction des villes, pour qu’ils puissent, sous certaines conditions, élargir leurs domaines de contrôle ou d’influence. Il s’agit, dans ce cas-là, d’une lutte stratégique entre deux Etats ; il est donc parfois assez difficile de maintenir l’image des invasions « barbares ». Finalement, certaines villes étaient attaquées afin que certains groupes puissent s’installer dedans ou aux alentours.

41

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 41-55 ISSN 0583-4961

УДК 94:341.76(495.02)„8“

СПРЕЧУВАЈЌИ ЈА БУГАРСКАТА ЕКСПАНЗИЈА – ВИЗАНТИСКАТА ДИПЛОМАТИЈА СПРЕМА

МАКЕДОНСКИТЕ СКЛАВИНИИ ВО СРЕДИНАТА НА IX ВЕК

Драган Ѓалевски

Aсистент-истражувач во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

With the signing of the 30-year Treaty in 816, Byzantium and Bulgaria not only deter-

mined their mutual border in the Balkans, but also the area of their influence. According to the sources, the Macedonian Sklaviniai became an integral part of the byzantine political and cultural sphere. The lack of relevant information that would testify the existence of byzantine military-administrative districts in this part of the Peninsula suggests that the supremacy of the basileus over these Sklavinias had been apparently established on a different basis. Actu-ally, the source material indicates that the pacification of the Slavic population from these regions and their transformation in to loyal subjects was achieved with the implementation of several non-military measures: administrative and religious. However, the events from the middle of the Ninth century inform that they were only partially successful. In the Slavic regions near Thessalonica and the Via-Eghnatia road where the influence of the Byzantine State and civilization was quite strong, and the imperial army over a long period present and numerous, these measures proved to be effective. North of these territories, where the Byzantine influence among the local Slavic population had only just advanced in such inten-sity and on such scale, and the imperial military presence was almost non-existent, they were insufficient to prevent the southwestern expansion of the Bulgarian state.

Keywords: Byzantine Empire, diplomacy, Byzantine diplomacy, Macedonia, Sklaviniai, Macedonian Sklaviniai, Slavs, Christianity Кон крајот на VIII век Византиската Империја започнала да применува

една поагресивна политика на реинтеграција на балканските територии, која била насочена кон неколку региони што се граничеле со областите каде што веќе имала воспоставено сопствена власт. Оваа нејзина политика довела до конфликт со Бугарија, кој завршил со склучување на 30-годишниот договор и

Спречувајќи ја бугарската експанзија – византиската дипломатија спрема...

42

ги определил не само меѓусебната граница туку и областите на влијание. Според изворите, македонските склавинии најверојатно претставувале дел од византиската сфера.1 Недостигот од релевантни информации кои би пос-ведочиле за постоење на византиски воено-административни единици во овој дел на Балканот наведува дека тие само номинално ја признале врховната власт на василевсот. Бунтот од 836–837 год. во областа на градот Солун предводен од егзархот на една од околните склавинии (Σκλαβινίας έξάρχοντος), кој бил крваво задушен од империјалните воени сили,2 како и бугарското освојување на Смолјаните во текот на истата година, само ја потврдува оваа претпоставка.3

Меѓутоа, долгото спротиставување на Словените на овие византиски обиди за политичко потчинување,4 како и нивното карактеризирање во изво-

1 Во своето писмо испратено до Лудвиг Побожниот (814–840) во 824 год.

Михаил II (820–829) известува дека победениот бунтовник против императорската власт, Тома Словенот, во своите редови имал регрутирано војници од „...Asiae et Europae partibus, Thraciae, Macedoniae, Thessalonicae et circumiacentibus Sclaviniis...“ Види подетаљно во: Латински извори за Българската история, том II, (ред. И. Дуйчев, М. Войнов и др.), София 1959, 26. Исто така и: W. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, Stanford University Press, 1997, 433.; M. Whittow, The Making of Byzantium 600-1025, University of California Press, 1996, 277-278.; Иван Божилов и Васил Гюзелев уред., История на средновековна Бьлгария VII-XIV век, том I, София 1999, 145-146.

2 За бунтот на оваа неименувана склавинија, кој се случил во текот на 30-тите години од IX век во околината на градот Солун кај: Vita Gregorii Decapolitani, Гръцки извори за Българската история, том IV, (ред. И. Дуйчев, М. Войнов и др.), София 1961, 39.; Византиски извори за историју народа Југославије, том I, (уред. Б. Ферјанчић), Београд 1955, 255.; Според Константин VII Порфирогенит (913–959) овие побуни биле конечно задушени за време на императорот Михаил III (842–867). Види во: Constantine Porphyrogenitus, De Cerimoniis Aulae Byzantinae, 634.11-14. 635.3., (ed. I. I. Reiskii), Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 1829. Исто и: Р. А. Наследова, „Македонские Славяане конца IX – начала X в. по данным Иоанна Камениаты“, Византийский временник, XI/1956, 86-87.; F. Curta, Southeastern Europe in the Middle Ages 500–1200, Cambridge University Press, 2006, 116.

3 Бугарскиот воен поход против Смолјаните е посведочен во натписот пронајден кај градот Филипи. За овој натпис кај: Йордан Иванов, Български старини из Македония, София 1970, 1-10. Види и: Тибор Живковић, Јужни Словени под византиском влашћу 600–1025, Београд 2007, 173, n.733.

4 De Cerimoniis сведочат за голем број побуни на македонските склавинии во текот на целиот IX и почетокот на X век. Последната побуна се случила во 926–927 год. Види во: De Cerimoniis Aulae Byzantinae, 634.11-14. 635.3., (ed. I. I. Reiskii), Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae, 1829. Исто така и: Liutprandi Cremonensis Episcopi, Historia Gestorum Regum et Imperatorum sive Antapodosis, III.24, Patrologia Latina, (ed. J. P. Migne), Paris 1844-91.; Бранко Панов ред., Историја на македонскиот народ, том I, Скопје 2000, 323. исто и: Живковић, Јужни Словени..., 175-176.

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Драган Ѓалевски

43

рите како крајно немирен субјект склон кон чести побуни,5 не треба да се бара во воената вештина и борбената супериорност што ја поседувале.6 При-чините за нивната истрајност можат да се лоцираат во неколку други фактори што силно влијаеле на византиската балканска политика од средината на IX век: воено-политичката ситуација на Балканот, во Јужна Италија и на Блис-киот Исток, византиската перцепција за Словените како второстепена воена опасност,7 но исто така и воениот систем, кој не можел да ги задоволи потребите на државата за еден поагресивен пристап во борбата против нејзините непријатели.8 Сите овие чинители ги присилиле Византијците исто-времено со воените средства да применуваат и други „невоени“ мерки.9

Главниот проблем при утврдувањето на овие „невоени“ мерки претста-вува скудноста на информациите во пишаните и материјалните извори повр-зани со ваквите активности на империјалната власт. Меѓутоа, и кај оние извори во кои има таков податок, централната точка на нивното известување

5 Оваа констатација за Словените на византискиот император Лав VI (886–912)

најверојатно претставува резултат од многубројните воени пресметки што Византија ги имала со склавиниите во текот на IX век. Подетаљно во: The Taktika of Leo VI, (ed. and trans. George T. Dennis), Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Vol. XLIX, Dumbarton Oaks, 2010, XVIII.93.

6 Секогаш кога Византија можела воено да интервенира во областите на маке-донските склавинии тие ја признавале нејзината власт. Примери за тоа се кампањите на Константин V (741–775) и логотетот Ставракиј во текот на VIII век, како и побу-ните на склавиниите од Пелопонез во првата половина на IX век. За Константин V: The Chronicle of Theophanes Confessor, Byzantine and Near Eastern History AD 284–813, (tr. Cyril Mango and Roger Scott), Oxford 1997, pp. 430, 457.; За воените пресметки на Пелопонез во: Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, 50.6-8., (ed. Guyla Moravcsik and tr. Romilly J. H. Jenkins), Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Vol. I, Dumbarton Oaks, 1967.

7 Taktika…, XVIII.93-101. За историскиот континуитет на оваа византиска слика за Словените види и во: Maurice's Strategikon, XI.4., (tr. George T. Dennis), University of Pennsylvania press, 1984.

8 Командувајќи со најмногу 2000 војници во својата тема, стратегот лесно мо-жел да ги изгуби областите што биле под негова контрола. Во тој случај единствено армија составена од војници од повеќе балкански теми имала доволно воена моќ пов-торно да ја воспостави власта на василевсот. Подетаљно за структурата на византи-скиот тематски систем кај: Warren Treadgold, Byzantium and Its Army 284-1081, Stanford University Press, 1995, 65-67.; Warren Treadgold, "Standardized numbers in the Byzantine Army", War in History, 12/2005, 10.; John Haldon, Warfare, State and Society in the Byzantine World 565-1204, UCL Press, 1999. За принципот на регрутирањето на војниците од неколку различни теми низ византиската држава за потребите на прет-стојните воени кампањи на империската армија види: De Cerimoniis..., 664.4.-667.11.; DAI, 50.9-16., Theophanes..., pp. 358, 366, 376, 447, 490.

9 Лав VI укажува дека овие мерки „...овозможиле Ромеите да се чувствуваат ре-лаксирано по честите побуни на Словените во минатото“. Подетаљно во: Taktika..., XVIII.95.


44

не се византиските политичко-дипломатски методи на дејствување. Тоа не се државни документи или писма од службени лица, инволвирани во овој про-цес, туку житија на светци, преданија, законик и археолошки наоди, како и неколку хроники од подоцнежниот период, кои изнесуваат една бледа слика на византиските дипломатски активности меѓу македонските склавинии од средината на IX па сè до почетокот на X век.

Доколку се занемарат активностите на главните протагонисти, од житијата на светците можат да се добијат значајни податоци за секојдневниот живот во Византија, но исто така и за определени односи и процеси што биле воспоставени и егзистирале во нејзиното поблиско опкружување.10 Од тој аспект, посебно значење за оваа проблематика имаат житијата и преданијата за животот на Методиј, кои известуваат за неговата дејност како управител или архонт во едно неименувано словенско кнежество кон средината на IX век, кое по сè изгледа се наоѓало на територијата на Македонија, поточно во Струмичко-брегалничката област.11 Всушност, тие претставуваат сведоштво за начинот на којшто Византија ја практикувала својата власт над македонските склавинии. Политичко-дипломатската мерка на наметнување на власта на василевсот преку поставување управител на словенските области, посведочена во житијата за Методиј е потврдена од Порфирогенит во De Administrando Imperio, кој известува дека ваква идентична метода била применета и над потчинетите склавинии на Пелопонез.12 Истото го посведочуваат и Јован Каминијат и Лјутпранд од Кремона во X век, што всушност претставува потврда не само за егзистирање на определена

10 Еден таков пример претставува житието на св. Филарет Милостив, напишано од неговиот внук Никита и житието на св. Евстратиј, кои се значајни извори за воените процеси во Византија. За полемиката околу веродостојноста на житијата на св. Кирил и Методиј и можноста тие да бидат искористени како сигурни историски извори види: П. Хр. Илиевски, „Апокрифни интерполации во Краткото житие на св. Кирил-Философ (Успение Кирилово)“, Прилози, XXI/1, МАНУ, Скопје 1996, 5-24.

11 Сведоштва за Кирил и Методиј, (прев. Радмила Угриновска-Скаловска и Љубинка Басотова), Скопје 1989, 58.; Бранко Панов, Македонија низ историјата, Скопје 1999, 40.; Бранко Панов, Средновековна Македонија Том III, Скопје 1985, 146, 471. Емил Георгиев изнесува теорија дека неименуваната склавинија се наоѓала во границите на темата Тесалоника. Види: Емил Георгиев, Кирил и Методий, основоположници на славяанските литератури, София 1956, 45. За разлика од него Д. Чешмеждиев претпоставува дека Методиј бил поставен за кнез на Смолјаните. Подетаљно кај: Д. Чешмеждиев, „КNѦЖЄNНѤ ѤМОУ ДАСТЬ ДЬРЖАТН СЛОВѢNСКО От пространото житие на Методий и Бьлгаро-византийските отношения от пьрвата половина на XI в.“, Palaeobulgarica, XXVIII-2/2004, 3-19. Голем број научници ја прифаќаат струмичко-брегалничката теорија за убикација на словенското кнежевство што го управувал Методиј. Подетаљно за оваа претпоставка види кај: Бранко Панов, Македонија низ историјата..., 32-46. исто така и: Бранко Панов, Средновековна Македонија..., 468-470.

12 DAI, 50. 28-32.; Јадран Ферлуга, „Византиско царство и јужнословенске државе IX–X века“, Зборник радова византолошког института, XIII/1971, 91.


45

византиската политика спрема Склавиниите туку и за нејзината обмисленост и континуитет.13

Може да се претпостави дека по честите воени пресметки, некаде кон средината на IX век, македонските склавинии го прифатиле врховниот авторитет на василевсот. Притоа, византискиот владетел се здобил со право да им поставува архонт (ἄρχοντος)14 на овие потчинети Словени. Постапката најчесто била извршувана од локалната византиска власт, односно од стратегот на темата под чија надлежност влегувале овие словенски кне-жевства, иако постои можност и централната власт повремено да ја преземала оваа функција. Освен византиски воени офицери, како во случајот на Методиј, за управители на овие склавинии Византија најверојатно ракопо-ложувала и локални благородници кои увиделе дека единствено преку воспоставување поблиски односи со византискиот двор би можеле да ги реализираат сопствените интереси. Преку поседувањето на византиската титула архонт овој словенски водач најверојатно добивал не само годишен паричен надоместок (ῥόγα) од стратегот или императорот туку имал и можност за политичко влијание меѓу припадниците на византиската аристократија. Истовремено, преку овие исти привилегии се извршувало ширење на византиското влијание помеѓу локалното словенско население.15

13 John Kaminiates, The Capture of Thessaloniki, 20.71-21.24, (transl. D. Frendo and

A. Fotiou), Byzantina Australiensia 12, Perth 2000.; Георгије Острогорски, Историја Византије, Београд 1966, 250.; Johnatan Sherpard, „Equilibrium to expansion (886-1025)“, The Cambridge history of the Byzantine Empire, (ed. J. Shepard), Cambridge University Press, 2008, 499. За Лјутпранд во: Antapodosis, III.24.; Превод во: Документи за борбата на македонскиот народ за самостојност и за национална држава, Том први, (уред. Хр. Андонов-Полјански), Скопје 1981, 74.

14 Најчесто титулата архонт им била доделувана на поединци, стратези или владетели на кнежевства кои, најверојатно, имале близок и директен контакт со императорот. Најчесто биле посматрани од другите како слуги или, пак, пријатели на василевсот. Со оваа титула биле именувани исто така и управителите на изолираните византиски енклави кои биле дел од империјата, но не влегувале во составот на темите, како на пример архонтатите на Крит, Тесалоника, Кипар, Херсон, Кефаленија, Далмација и Дурахиј. За титулата архонт (ἄρχοντος) види подетаљно кај: Fifty Years of Prosopography: Late Roman Empire, Byzantium and beyond, (ed. Averill Cameron), Oxford University Press, 2003, 149.; The Oxford Dictionary of Byzantium, Vol 3, (ed. Alexandar P. Kazhdan), Oxford University Press, 1991, 160.; Nicolas Oikonomides, Les Listes De Préséance Byzantines des IX et XI Siécles, Paris 1972, 52, 56.; Warren Treadgold, The Byzantine Revival 780-842, Stanford University Press, 1988, 15, 17.: Јадран Ферлуга, „Византиско царство...“, 89-90.

15 Ваков поблизок однос помеѓу словенските првенци и византиската власт веќе егзистирал во периодот помеѓу крајот на VIII и почетокот на IX век. Подетаљно кај: Тибор Живковић, Јужни Словени..., 163-167.; Florin Curta, Southeastern Europe…, 115.; Ирена Стефоска, „Стримонската област од VI до почетокот на X век“, ГИНИ, 49/2005, бр. 1-2, 323.; Бранко Панов, Средновековна Македонија..., 684. Типичен пример за овој двонасочен процес претставува Акамир, архонтот на Велзитите


46

Изворите известуваат дека имало определена разлика помеѓу Склавини-ите во нивниот политички однос со Византиската Империја. Некои од овие словенски кнежевства поседувале ранг на сојузници (σύμμαχοι), чиј архонт бил поставен од византиските официјални лица под чија административна контрола потпаѓале, додека другите најверојатно имале дозвола сами да ги избираат своите водачи, кои потоа биле само формалноправно потврдени од провинциската или, пак, од централната власт. Во делото на Каменијат Струмјаните се посведочени како сојузници, со што може да се заклучи дека нивниот архонт бил ракоположен од стратегот од темата Стримон.16 За разлика од Стримонската, склавиниите на Драговитите и Сагудатите како трибутари на византиската држава најверојатно имале дозвола сами да го избираат сопствениот архонт, кој подоцна бил само потврден од стратегот на темата Тесалоника.17 Одбивањето на нивните архонти да се огласат на повикот на солуњаните воено да им помогнат за време на арабјанската опсада од 904 год. укажува дека тие, по сè изгледа, потекнувале од домицилното словенско население, односно претставувале локални благородници на кои само формалноправно им била потврдена титулата.18

(Велезегитите). За неговите политички аспирации во: Theophanes, p. 473-474. Подетаљно за истакнати личности во Византиската Империја кои според потеклото биле Словени види кај: H. Ditten, „Slawen und Bulgaren in byzantinischen Diensten Ende des 7. bis Anfang 10 Jahrhunderts“, Studien zum 8. und 9. jahrhundert in Byzanz, (ed. H. Köpstein und F. Winkelmann), Berlin 1983, 95-120. За исплаќањето на годишниот надоместок: DAI, 43,115-116.; Antapodosis, VI.10. Исто и: Ферлуга, „Византиско царство...“, 93-94. За византиската аристократија и неговата улога во византиското општество, како и за начинот на исплаќањето на нивниот годишен надоместок (ῥόγα) од централната власт види кај: John Haldon, „Social Élites, Wealth and Power“, The Social History of Byzantium, (ed. John Haldon), Wiley-Blackwell 2009, 168-211.

16 За нивен архонт можел да биде поставен или византиски службеник или локален благородник. За Струмјаните како сојузници (σύμμαχοι) и нивните воени обврски кон стратегот на темата подетаљно кај: John Kaminiates, The Capture..., n. 57-58 и n. 60. За Стримонската склавинија во текот на IX век види: Р. А. Наследова, „Македонские Славяане...“, 85-88.; Јадран Ферлуга, „Византиско царство...“, 91.; Димитри Оболенски, Византиски комонвелт, Београд 1996, 97.; Ирена Стефоска, „Стримонската област...“, 318-324.; Тибор Живковић, Јужни Словени..., 174.

17 Архонтите на Драговитите и Сагудатите најверојатно биле словенски благородници и потекнувале од самите склавинии. Тие сопствената легитимност ја добивале од стратегот на Тесалоника, иако не е исклучено да се ракоположени и од централната власт. Види кај: John Kaminiates, The Capture..., 20.83-88, и n. 19, 57, 60. Исто и: Р. А. Наследова, „Македонские Славяане...“, 94-96.; Димитри Оболенски, Византиски комонвелт, 97.; Ирена Стефоска, „Стримонската област...“, 323.

18 Архонтите на овие склавинии најверојатно не претставувале дел од хиерархијата на службениците кои го сочинувале раководството на тематскиот стратег. Иако наредбите ги добивале директно од стратегот и нему му биле потчинети, сепак, доколку навистина претставувале интегрален дел на тематската армија, тогаш овие водачи во изворите не би биле посведочени само како словенски


47

Поседувањето сопствен водач (ἄρχοντος), како и одделното спомнување на склавиниите од другите византиски поданици во темата, на начин кој укажува дека тие најверојатно не претставувале интегрален дел од нејзините пониски административни единици (турми и бандони/топотересии),19 упатува на заклучокот дека овие словенски области имале некаков посебен статус, различен од византиското тематско уредување. Во прилог на оваа претпоставка е податокот кој известува дека и македонските склавинии, идентично како склавиниите на Пелопонез, данокот кон василевсот го плаќале како посебен фискален субјект, издвоени од другото локално население кое влегувало во составот на византиската тема.20 Каминијат во своето дело сведочи дека Драговитите и Сагудатите живееле во близина на „мешани“ села и данокот што тие го имале спрема државата му го давале на управникот на градот Солун. Меѓутоа, треба да се напомене дека доколку Словените имале ист даночен статус како другото население, односно биле набљудувани како Ромеи, тогаш авторот не би имал потреба во неговото дело да ги споменува склавиниите и нивното плаќање на данокот одделно од другите византиски поданици. Доказ за тоа претставуваат изворите од подоцнежниот период каде што даночната ситуација на Драговитите и Сагудатите, која е посведочена во делото на Каминијат, не се забележува, што укажува дека статусот на населението од овие словенски области бил променет и изедначен со тој на другите византиски поданици.

архонти туку и со некој од воените чинови типични за раководната структура на византиските теми, како на пример комес (κόμης), друнгар (δρουγγάριος) или, пак, турмарх (τουρμάρχης). За организацијата на византиската тематска армија подетаљно кај: Warren Treadgold, Byzantium and its Army…, 100-101.

19 Доколку склавиниите биле инкорпорирани или поделени меѓу овие византиски административни области, потребата за нивно одделно споменување во изворите би била излишна, како и постоењето на нивниот архонт. За воените поими турма (τοῦρμα), бандон (βάνδον) / топотересија (τοποτηρεσία) како пониски територијални единици на византиските теми и нивните воени раководители, види подетаљно во: DAI, 50.92-132.; John Haldon, Warfare, State and Society…, 113.; Warren Treadgold, Byzantium and its Army…, 106-111. Исто така и во: Warren Treadgold, The Byzantine Revival…, 317, 354-357.

20 Словените кои потпаднале под митрополијата на Патрас данокот што требало да му биде предаден на стратегот на темата го собирале сами. Види во: DAI, 49.69-71. Овој извор исто така известува дека Милинзите и Езерците ѝ плаќале на византиската држава „фиксен“ данок од 60 односно 300 номизми годишно. Иако им биле наложени и други давачки, сепак егзистирањето на заеднички данок и нивното одделно споменување од другите византиски поданици укажува дека тие сè уште биле набљудувани од централната власт како посебен субјект со свои обврски и привилегии. Тоа не би било потребно доколку Словените имале ист статус како и другите поданици на Пелопонез. Види во: DAI, 50. За даночниот статус на склавиниите на Драговитите и Сагудатите види подетаљно кај: John Kaminiates, The Capture..., 6.


48

Посебноста што македонските склавинии ја имале во рамките на Византија исто така може да се забележи и преку воената обврска посведочена во делото на Јован Каменијат.21 Податоците укажуваат дека воената обврска на населението од склавиниите не била идентична со онаа на другите воени припадници од истоимената тема, односно тие не ги пополнувале редовите на регуларните одреди на империската армија. Засебното повикување на Драговитите и Сагудатите во текот на летото од солунскиот воен заповедник Никита да ја дадат потребната воена помош за одбрана на градот по веќе извршената армиска смотра (ἀδνούμιον) на регуларните единици, како и одбивањето на оваа заповед од страна на словенските архонти, укажува дека овие словенски трупи најверојатно претставувале помошни а не регуларни воени одреди, предводени од сопствени команданти. Исто така, доколку Словените биле дел од регуларните воени сили, стратегот не би имал потреба да им издава засебна наредба на овие архонти. Тие по армиската смотра веќе би биле распределени низ околните тврдини, обезбедувајќи ја територијата на империјата. Всушност, ова претставува сведоштво дека во случај на воена опасност македонските склавинии како византиски сојузници биле под заповедништво на тематската армија под чија територијална надлежност потпаѓале да ѝ обезбедат дополнителни помошни одреди. Овие воени единици најверојатно биле предводени од сопствени заповедници кои се наоѓале под директната команда на стратегот. Дека словенските воини што пристигнале за време на арабјанската опсада на градот Солун биле припадници на помошен одред, посочува и нивната воена опрема, т.е. сведочењето на Јован Каменијат дека тие биле опремени со лак и стрела, оружје кое не претставувало стандардна воена опрема на регуларните империски одреди од овој период. Укажувањето на Лав VI во неговата Тактика за тенденцијата на запоставување на лакот и стрелата од византиската армија претставува доволен доказ.22

Константните борби со Бугарите и Арабјаните во текот на IX век, перцепцијата за Словените како крајно немирен субјект, исто како и акутниот недостиг од човечки ресурси, кој оневозможувал империската власт да

21 John Kaminiates, The Capture..., 20.71-78.; Тибор Живковић, Јужни Словени..., 174.; За општите политички состојби и византиско-арабјанските односи во почетокот на X век подетаљно кај: Shaun Tougher, The Reign of Leo VI (886-912): Politics and People, Brill-Leiden 1997, 186-189.

22 Императорот Лав VI известува дека „...фактот што стрелањето било целосно запоставено и станало неупотребливо меѓу Ромеите предизвикало големо зло во денешно време“. Види во: Taktika..., VI.5. Иако на неколку наврати укажува како и кога да се употребат стрелците за време на битка, сепак во текстот се забележува дека тие претставувале само еден мал незначителен дел од армијата со епизодна улога во текот на битките. За подетаљна анализа на занемарувањето на лакот и стрелата во текот на IX и X век види во магистерскиот труд на: Paul W. Westermeyer, The Development and Decline of Romano-Byzantine Archery from IV to XI Century, The Ohio State University, 1996, 36-37.


49

воспостави поцврста контрола над овие словенски области без притоа драстично да ги ослабне териториите кои се наоѓале под директната власт на василевсот, се сè фактори што имале силно влијание на византиската политика спрема македонските склавинии. Бидејќи зголемувањето на военото присуство во овие области од веќе присутното не претставувало опција, во обидот што полесно да ги претвори бунтовните Словени во лојални поданици византиската власт покажала определена флексибилност и одлучила да воспостави извесен „внатрешен“ статус, давајќи им притоа определени привилегии кои, најверојатно, се разликувале од склавинија до склавинија и по сè изгледа важеле до конечното ромеизирање на нивното население.23 Како резултат на оваа политика, кон крајот на првата половина на X век, кога политичката и воената моќ на Византија започнала да го достигнува својот врв, се забележува целосно исчезнување на поимот Склавинија (Σκλαβινία) од пишаните извори, што упатува на фактот дека оваа политичко-административна мерка, откако ги дала посакуваните цели, била укината, а словенските области целосно инкорпорирани во тематскиот систем.

За време на пацификацијата на македонските склавинии, освен оваа административна мерка, Византиската Империја преземала и други методи што ѝ биле на располагање, а кои се само површно посведочени во изворите. Лав VI известува дека „...нашиот татко, автократорот на Ромеите, Василиј... ги наведе овие [Словени] да ги напуштат нивните прастари обичаи, и погрчувајќи ги,…и покрстувајќи ги, ги ослободи од ропството на нивните архонти и ги обучи да војуваат против народите кои завојувале против Ромеите.“24 Овој пасус од неговата Тактика дава еден општ поглед на византиската политика спрема словенските кнежества на Балканот, односно недвосмислено укажува дека по военото освојување на склавиниите во текот на IX век, во обидот истите да ги смири, централната власт започнала со

23 Еден таков пример за различни административни и финансиски привилегии

меѓу потчинетите склавинии е посведочен во De Administrando Imperio и се однесува на данокот што бил определен да го плаќаат Езерците и Милинзите на централната власт. Види подетаљно во: DAI, 50. Ваквата метода на воспоставување империска власт над македонските склавинии без нивно директно инкорпорирање во административниот тематски систем, политички чекор кој во наредните години не бил применет не само на просторите на Балканот туку и на Исток низ новоосвоените области на Ерменија и Сирија, претставува силен аргумент за уникатниот дипломатски аспект на оваа политичка одлука на византиската централна власт. Од пишаните и материјалните извори може да се забележи дека од средината на X па сè до првите децении на XI век, новоосвоените територии на Исток или на Запад или биле директно инкорпорирани во тематскиот систем без егзистирање на каков било „внатрешен“ статус од времен карактер за некој од покорените народи или, пак, им бил наметнат „вазален“ статус спрема византискиот владетел, како во случајот на градот Алепо. Преглед на византиските освојувања и формирањето на новите теми во текот на овој период види кај: Warren Treadgold, Byzantium and its Army…, 34-39.

24 Taktika..., XVIII, 453-457.


50

постапката за христијанизирање и културно асимилирање на нивното население.

Влијанието на византиската цивилизација врз македонските склавинии започнало веднаш по нивното населување на просторите на Балканот. Нејзината силна асимилаторска моќ може најдобро да се согледа преку настаните поврзани со рихнинскиот кнез Пребонд, кои се посведочени во втората книга на Чудата на св. Димитрија.25 Меѓутоа, освен ова самоволно прифаќање на византиските цивилизациски вредности, кое најчесто било на индивидуално ниво и се одвивало стихијно без некаков план, иако на моменти тоа понекогаш било поттикнато и од самата империска власт,26 изворите известуваат дека во текот на IX век Византија започнала една поагресивна систематска политика на културно асимилирање на покореното словенско население, поточно нивно ромеизирање и преобратување во лојални поданици на императорот преку наметнувањето на христијанската религија.27

Процесот на христијанизација на Словените пагани на територијата на Македонија бил долготраен – тој започнал со нивното доселување во VII век и траел сè до крајот на IX или почетокот на X век.28 Близината на градот

25 Според авторот на втората книга на Чудата на св. Димитрија за време на

неговото бегство од Константинопол, „...кнезот Пребонд, кој носеше ромејска облека и го зборуваше нашиот јазик, излезе низ Влахернската порта како [византиски] граѓанин“. Acti S. Demetrii II, Гръцки извори за Българската история, том III, (ред. И. Дуйчев, М. Войнов и др.), София 1959, 144-145.

26 Тибор Живковић, Јужни Словени..., 163, 165-166, n. 695. 27 Според мислењето на Димитри Оболенски, наметнувањето на христијанската

вера било извршувано „...на два начина: еден јавен и официјален, друг непосреден и спонтан“. Тие најверојатно не претставувале одвоени процеси туку меѓусебно постојано се испреплетувале. Види кај: Димитри Оболенски, Византиски комонвелт, 97. Христијанската религија била еден од главните столбови преку кој византискиот император ги базирал сопствената власт и влијание. Нејзината употреба при остварувањето на политичките цели треба да се бара во самата суштина на византиската империјална идеологија според која Византија претставувала имитација (μίμισις) на Царството Небесно и неговиот поредок (τάξις), а империската власт земска копија на Божјата власт. Општ преглед на византиската идеја за хиерархискиот поредок на светот види подетаљно кај: George Ostrogorsky, „The Byzantine emperor and the Hierarchical World Order“, The Slavonic and East European Review, Vol. 35, No. 84, Maney Publishing, 1956, 1-14.

28 Како што посочува Митко Б. Панов, веднаш по населувањето на Словените во Солунската област започнала и почетната етапа на нивната христијанизација преку култот на св. Димитрија. Подетаљно во: Митко Б. Панов, „Култот на св. Димитрија“, Старохристијанската археологија во Македонија, Скопје 2003, 160.; Исто така и во: Митко Б. Панов, „Македонија и Словените од средината на VI до средината на IX век“, Историја на македонскиот народ, (уред. Т. Чепреганов), Скопје 2008, 84-85. За важноста на култот на св. Димитрија подетаљно кај: Митко Б. Панов, „Создавањето на култот на св. Димитрија во Солун: византиска инвенција?“, ГИНИ, 52/2008, 75-86.


51

Солун и неговата важна улога како економски и цивилизаторски центар, секојдневната комуникација што се одвивала помеѓу луѓето од овој град и околните склавинии, како и воените походи и разните колонизаторски мерки преземени од византиската држава во текот на овој временски период, се само некои од чинителите што силно влијаеле врз тоа определен дел од словенското население да ги отфрли пагански обичаи и го прифати христи-јанството.29 Истовремено, христијанските староседелци, кои по словенското мигрирање на балканските простори продолжиле да живеат во своите родни места, исто така се обидувале, иако во најголем дел неуспешно, да им ја наметнат христијанската религија на своите нови соседи.30 Меѓутоа, со прифаќањето на врховната власт на василевсот од страна на македонските склавинии во средината на IX век, потребата од покрстување на сега веќе новите империјални поданици, а со тоа и нивно културно асимилирање и пацифизирање, дошла уште повеќе до израз.

Иако поседуваат легендарен карактер, житијата и преданијата за дејноста на солунските браќа во себе содржат сведоштво за методите преку кои Византија им го наметнувала христијанството на словенското население во Македонија.31 Се претпоставува дека во обид да им ја вдахне христијанската и империската идеологија на покореното словенско население од неговата склавинија и да ги преобрати во лојални поданици на василевсот, Методиј во текот на неговото десетгодишно управување со грчки букви го напишал и првиот словенски законик, познат како „Закон за судење на луѓето“ (Законь соудный людьмъ).32 На оваa активност на Методиј се надоврзува Краткото Кирилово житие, познато под името Успение Кирилово, како и Солунската

29 Бранко Панов ред., Историја на македонскиот народ..., 324. 30 Житието на Тивериополските маченици известува дека во областа на градот

Тивериопол (Струмица) христијаните се обидувале да им го наметнат на Словените христијанството, но тие „...си ги затворале очите за да не гледаат и со ушите тешко [ја] слушале... евангелската светлина“. Види во: Theophylacti Bulgariae Archiepiscopi, Martyrium ss. quidecim illustrium martirum qui imparante impio Juliano Apostata Tiberiopoli, quae Strumitza bulgarice dicitur passi sunt, Patrologiae curcus completus, Series Graeca, 126, (ed. J. P. Migne), Paris 1864, Col.189.C-D, 192.A.; Види исто така и: Бранко Панов, „Струмичката епархија во доцноантичкиот и раносредновековниот период“, Старохристијанската археологија во Македонија, Скопје 2003, 117.

31 Бранко Панов, Средновековна Македонија..., 471. 32 За овој законик види во: Документи..., 54-61.; Бранко Панов, Средновековна

Македонија..., 174-176, 189-190. Подетаљно за претпоставката дека овој законик бил формиран за потребите на дејноста на Методиј во неименуваното словенско кнежевство кај: С. Троицкий, „Св. Методий как славяанский законодатель“, Богословские труды Московской патриархии, Сборник второй, Москва 1961, 85-124. Претпоставката дека овој законик на грчко писмо бил напишан во Моравија, во времето кога браќата Константин и Методиј веќе имале преведени книги на словенски јазик на новото глаголско писмо, според мое мислење е помалку веројатна. За оваа теорија види подетаљно кај: К. Илиевска, Законь соудный людьмъ, Скопје 2004, 27-40, 303-318.


52

легенда, која е нешто поконкретна.33 Дека двајцата браќа најверојатно заедно дејствувале среде Словените во областа на Брегалница потврдува и Црноризец Храбар во своето дело За буквите.34 Овие сведоштва во суштина не ѝ противречат на изјавата на Лав VI, дадена во неговата Тактика, туку неа ја потврдуваат и ја надополнуваат.

Исто така, авторите на De Administrando Imperio и на Монемвасиската хроника даваат определено сведоштво за мерките што Византиската Импе-рија ги користела при наметнувањето на христијанската религија врз локалното словенско паганско население. Тие укажуваат дека веднаш по покорувањето на Словените, централната власт започнала со формирање епископски центри на нивната територија. Доказ за тоа претставува извадокот од Монемвасиската хроника каде што е посведочено возобно-вувањето на црквите и манастирите низ покорените словенски кнежевства во текот на првата половина од IX век.35 Овој процес меѓу македонските склавинии најверојатно започнал да се одвива нешто подоцна, поточно некаде од средината на IX па сè до почетокот на X век. За неговото егзистирање известуваат големиот број пронајдени археолошки наоди во областа на реката Брегалница низ локалитетите Баргала, Крупиште, Мородвиз и Бегов даб, како и во делот на Демир Капија.36 Дополнителен доказ за возобновувањето на црковната организација низ територијата на

33 Йордан Иванов, Български старини..., 283, 285. За македонскиот превод види во: Сведоштва за Кирил и Методиј..., 69, 74.

34 Документи..., 63-65. Исто и кај: Бранко Панов ред., Историја на македонски-от народ..., 314, 324.; Бранко Панов, Средновековна Македонија..., 156-158.

35 DAI, 49.50-54.; Chronicon Monembasiae, Гръцки извори за Българската история, Том VI, (ред. И. Дуйчев, М. Войнов и др.), София 1964, 68.

36 Подетаљно за многубројните археолошки наоди од Брегалничката област кои зборуваат за процесот на христијанизација на Словените од средината на IX па сè до почетокот на X век кај: Блага Алексова, Loca Sanctorum Macedoniae, Скопје 1995, 147-152, 154.; Блага Алексова, Епископијата на Брегалница, Прилеп 1989, 77-118, 136-137. Според Блага Алексова, градот Равен е всушност локалитетот кај с. Крупиште: Блага Алексова, Епископијата на Брегалница..., 158-160. За глаголските и другите графити врз градежниот материјал во с. Крупиште кај: Петар Хр. Илиевски, „Графитите врз градежен материјал од црквите во Крупиште и Баргала“, Старохристијанска археологија во Македонија, МАНУ, Скопје 2003, 41-56. Еден апорифен летопис од XI век и житието на Тивериополските маченици од Теофилакт Охридски известуваат за возобновување на христијанските храмови низ Македонија и во времето на бугарскиот хан Борис (852–889). Подетаљно за обновувањето на црквите во текот на втората половина од IX век кај: Theophylacti Bulgariae Archiepiscopi, Martyrium, 189.B, 200.C-D, 201.D, 205.B.; Види и кај: Бранко Панов ред., Историја на македонскиот народ..., 327-328. За обновата на црквите низ Брегалничкиот регион по освојувањето од Бугарите види кај: Бранко Панов, „Штип и Брегалничката област од VI-XII век“, Штип низ вековите, Книга прва, (уред. М. Апостолски, К. Балабанов и др.), Штип 1986, 151-154.; Бранко Панов, Средновековна Македонија..., 609-611.


53

Македонија претставуваат и епископиите посведочени во епископските листи што потекнуваат од овој период и чии имиња имаат словенско потекло.37

Изворите наведуваат дека веднаш по прифаќањето на врховната власт на василевсот од страна на склавиниите во Македонија кон средината на IX век, византиската држава започнала да применува засилени мерки на христи-јанизација спрема своите нови „поданици“. Во основа методите што биле употребени низ овие словенски области не се разликувале меѓу себе и речиси насекаде биле идентични. Исто така, при нивното спроведување на теренот може да се забележи и егзистирање на определен образец. Според него, паралелно со поставувањето лојални архонти низ покорените склавинии во Македонија, централната власт започнувала да испраќа низ овие области и христијански мисионери, чија задача била ревносно да ги пропагираат христијанската вера и Божјото слово, како и византиските цивилизациски особености, покрстувајќи ги притоа Словените кои сè уште се придржувале кон своите стари пагански обичаи и верувања.38 Оваа нивна активност била потпомогната, но и суштински надополнета преку формирање црковни центри – епископии и преку обнова на разурнатите цркви низ скоро реинтегрираните балкански територии под управата на византискиот император. Истовремено, за да го забрзаат процесот на ромеизација и на интегрирање на склавинијата во рамките на темата, архонтите и нивните службеници ги воведувале и ги спроведувале византиските закони. Во текот на оваа постапка византиските службеници и мисионери најверојатно наишле и на определен отпор од страна на локалното словенско население.39 Во

37 Тоа се епископиите Драговитија, Смолјан и Великија, посведочени во двата сочувани епархиски списока од времето на императорот Лав VI, кои укажуваат дека тие најверојатно биле формирани за потребите на новите христијански (словенски) поданици од истоимените области. Види подетаљно во: Notitiae Episcopatuum, ИБИГИБИ, Том IV, 160-161, 163-165. Исто така и кај: Тибор Живковић, Јужни Словени..., 176-177.

38 Димитри Оболенски, Византиски комонвелт, 97. Можноста Методиј истовремено да бил воено лице (архонт на склавинијата) и да имал свештеничка функција, односно паралелно со воено-административните задачи лично да ја проповедал христијанската религија на словенското население во областа на Брегалница, како што се известува, е малку веројатна. Тоа било возможно единствено по неговото замонашување на планината Олимп во Мала Азија. Според VII канон утврден на Соборот во Халкедон, оној поединец што одлучил да стане свештено лице немал повеќе право да извршува државна или, пак, воена служба и обратно. Види подетаљно кај: John Haldon, Byzantine Pretorians: An Administrative, Institutional and Social survey of the Opsikion and Tagmata c. 580-900, Poikila Byzantina 3, Bonn 1984, n. 901.; П. Шрајнер, „Војник и религијска пракса“, Византијци, (ред. Гуљермо Кавало), Београд 2006, 115.

39 Овој отпор е посведочен во Закон судный людем. Според првата глава „...секое село, каде што се вршат пагански жртви и заколнувања, нека се предаде на божјиот храм со сета сопственост што ја имаат господарите на поседот“. Види: Документи..., 55.; За Бранко Панов тоа претставувало сведоштво дека во Методиевото кнежевство


54

случај револтот да бил поголем, централната власт ги засилувала своите напори преку испраќање дополнителен број црковни лица кои, како во случајот на дејствувањето на Константин Филозоф во областа на Брегалница, требало да им помогнат на локалните архонти и мисионери да го забрзаат процесот на покрстување, со што би се влијаело на населението од овие склавинии не само да ја прифатат туку и да се самоидентификуваат со византиската култура и идеологија. Но, и покрај сите усилби на византиската власт, наметнувањето на христијанството на Словените пагани и возобно-вувањето на црквите низ македонските склавинии претставувал еден долго-траен процес, кој во средината на IX век се наоѓал во својата почетна фаза. Потпаѓањето под бугарска власт на дел од македонските склавинии во текот на 50-тите и 60-тите години на IX век довело до ненадеен прекин на византиските активности низ овие области. Тие биле преземени од страна на бугарската држава.40 Меѓутоа, кај оние склавинии што и понатаму останале под византиска управа, наметнувањето на христијанската вера, а преку тоа и на византиската култура, продолжило да се одвива непречено со помош на истите мерки, процес кој, и покрај повремените побуни на локалното словенско население, бил успешно завршен некаде во текот на првата половина од X век.

Замислата на Византијците да го пацифизира и да го преобрази бун-товното население од македонските склавинии во лојални поданици на василевсот преку спроведување на различни административно-дипломатски мерки, кои потоа би дејствувале како еден вид дефанзивен воен бедем против агресивниот бугарски непријател, се покажала како половично успешна. Настаните што се случиле во текот на 50-тите и 60-тите години од IX век известуваат дека тие не успеале насекаде да ја подобрат византиската воено-политичка ситуација. Во оние словенски области каде што влијанието на византиската држава и цивилизација било мошне изразено, а империската

била воспоставена црковна организација. Види кај: Бранко Панов, „Климент Охридски и развојот на Струмичко-брегалничките црковни и книжевни средишта“, Светите Климент и Наум Охридски и придонесот на Охридскиот духовен центар за словенската просвета и култура, Прилози од научен собир, одржан на 13-15 септември 1993, МАНУ, Скопје 1995, 285.

40 Во текот на 50-тите години од IX век планината Беласица станала погранична зона меѓу Византиската Империја и Бугарија. Неколку години подоцна, во 864 год., кога бил склучен мировниот договор, ханот Борис под своја управа веќе ја имал склавинијата Берзитија, како и други области од југозападна Македонија. За подигањето голем број цркви низ Македонија во текот на првите децении од бугарското владеење види: Theophylacti Bulgariae Archiepiscopi, Martyrium, 189.B, 200.C-D, 205.B.; Acta conciliorum, ИБИГИБИ, Том IV, 117.; Бранко Панов, Средновековна Македонија..., 475-476. За формирањето на Брегалничката епископија кај: Theophylacti Bulgariae Archiepiscopi, Martyrium, 201.C-204.A.; За процесот на христијанизација во времето на бугарскиот владетел Борис во: Бранко Панов ред., Историја на македонскиот народ..., 325-330.


55

армија веќе подолг период била присутна но и бројно помоќна, како на пример во околината на градот Солун и на патот Via Eghnatia, овие мерки биле ефективни. Меѓутоа, северно од овие територии, каде што византиското влијание преку овие мерки, всушност, допрва навлегувало со таква сила и во таков обем меѓу локалното словенско население, а империјалното воено присуство низ овие области било речиси никакво, тие се покажале како недоволни да ги спречат воено-политичките аспирации на Бугарија. Сепак, и покрај ограничениот успех, овие мерки одиграле мошне важна улога за Византиската Империја. Тие не само што ја зацврстиле византиската власт туку во текот на 20-тите години од X век Византија успеала конечно да ги пацифизира и да ги интегрира во тематскиот систем покорените склавинии лоцирани во околината на градот Солун.

57

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 57-70 ISSN 0583-4961

УДК 94(497)„13“

KINSHIP AND POLITICAL CULTURE IN THE BYZANTINE AND SLAVIC BALKANS (C. 1355 – 1395): SOME INITIAL THOUGHTS*

Jake Ransohoff

PhD Student at the Harvard University

Апстракт

Периодот од балканската историја помеѓу смртта на царот Душан (1355) и поја-вувањето на oсманлиската хегемонија (околу 1371 – 1395) честопати е карактеризи-ран од страна на модерната наука како период на хаос и опаѓање, при што големите држави се распаѓале во регионални кнежевства, контролирани од понови локални елити. Ова особено важи за регионот што денес го сочинуваат Република Македонија и поголемиот дел од северна Грција, каде што растот на моќното семејство Мрњавче-виќ често е гледан како парадигматичен пример на хаотичниот и кршлив регионали-зам, којшто го подготвил теренот за османлиското освојување на Балканот. И покрај тоа, византолозите, како и балканолозите, правеа мали напори да се помрднат од оваа нејасна карактеризација на Балканот по 1355 год. за подобро да ги објаснат начините на кои моќта, легитимноста и групните идентитети функционирале во тој период. Со оглед на таквите недостатоци, заобиколувајќи ги историските прашања за институ-ционалниот распад, оваа статија се обидува да се фокусира на сродството меѓу елитите со цел да го разјасни разновидниот политички пејзаж на Балканот во 14 век. Таквиот пристап открива дека новите локални елити, и покрај тоа што се чини дека ја раски-нале политичката кохезивност во регионот, речиси сите, сепак, биле заедно врзани во тесна роднинска мрежа. Далеку од тоа да е епоха на монолитна нестабилност, во

* Versions of this paper were delivered at the Oxford Byzantine Society Graduate Conference (2012), and at the Institut za Nacionalna Istorija in Skopje, Macedonia (2013). I would like to thank Dragi Georgiev and Darko Stojanov for their help in organizing the latter presentation, and to Irena Stefoska for encouraging me to submit the revised text to the present journal. I should also stress the provisional state of this work, which is intended above all to induce future discussion. In attempting to capture a general pattern, I have passed over a host of specific cases and contingencies against which its strength must be tested. Doubtless this skeletal outline needs more flesh and blood than I have been able to give it here. But I bring it forward now in the hope that it will help to highlight connections which have been obscured by some of the more traditional objects of scholars attention in Byzantine and Medieval Balkans history.

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Џејк Рансохоф

58

предвечерието на османлиското освојување Балканот се појавува како мошне прец-изиран династички свет, обединет преку заеднички роднински врски и поими на ле-гитимитет. Преку овие привремени согледувања, сметам дека претставата за „ката-строфалниот 14 век“ на Балканот е прекумерно поедноставена, што е пак резултат на модерните тенденции за поистоветување на политичкото уредување со централизи-раните државни институции. Преку насочување на вниманието кон сродството како стратегија за структурирање на дискурсот за легитимноста и обликувањето на заед-ничката политичка култура, оваа статија ги покажува ограничувањата на традицио-налните погледи кон 14 век и истакнува еден поинклузивен пристап кон овој крити-чен но слабо разбран спој на средновековната балканска и доцновизантиска историја.

Клучни зборови: средновековен Балкан, Бугарија, Србија, политичка култура, локални елити, сродство, политички легитимитет, 14 век

In 1355 Stefan Uroš IV Dušan, Emperor of the Serbs and Greeks, died, leaving his vast but fragile constellation of lands to his nineteen-year-old son, Uroš V. Less than a year later, the feeble young Emperor faced a serious challenge to his rule from his uncle, Dušan’s half-brother Symeon Uroš Palaiologos Nemanjić, who rebelled and proclaimed himself emperor at the city of Kastoria. Looking back on the history of Medieval Serbia, the odds of success were in Symeon’s favor: of the nine Nemanjid monarchs who reigned from the coronation of the first king in 1217 to the death of Dušan,1 five had ascended to the throne via armed rebellion.2 Moreover, as the son of the Serbian king Stefan Dečanski by his Byzantine consort, Symeon’s maternal descent won him powerful allies among the Byzantine landowners who still controlled much of Dušan’s newly conquered territory in Thessalonia and Macedonia. However, the principal Serbian elite coalesced around Uroš, preferring the weak nephew to his stronger uncle, and they defeated Symeon in battle at Skadar in 1358. Symeon retreated to Kastoria, regrouped, and waited for another opportunity to expand his sovereignty. He would not have to wait long. That summer his brother-in-law Nikephoros Orsini, ruler of Epiros and Thessaly, died – and Symeon seized Thessaly as his inheritance jure uxoris, proclaiming himself emperor for a second time at the city of Trikala. This, in turn, brought Symeon into conflict with the Serbian magnate Radoslav Hlapen, who claimed

1 Stefan I Nemanjić, known as Prvovenčani (or “first-crowned”), was the first ruler in the Serbian lands since 1077 to receive a crown – sent by Pope Honorius III. While relations between the Papacy and Serbia cooled soon after Stefan’s coronation, all of his successors would bear the title of king (kralj) until 1346, when Stefan Dušan assumed the dignity of tsar. See: John V. A. Fine, The Late Medieval Balkans (Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, 1987), pp. 107, 116-117. 2 These were: Stefan Vladislav I (1233), Stefan Uroš I (1243), Stefan Dragutin (1267), Stefan Uroš III “Dečanski” (1322), and Stefan Uroš IV Dušan (1331). For the political history of the Serbian lands under the Nemanjid dynasty, see: Istorija srpskog naroda: knj. Od najstarijih vremena do Maričke bitke (1371), ed. D. Srejović, S. Gavrilović, and S. Ćirković (Beogad: Srpska književna zadruga, 1981).

Сродството и политичката култура на византискиот и словенскиот Балкан...

59

Thessaly for his stepson Thomas Preljubović, son of the former governor of the region under Dušan. Symeon deflected this competing claim by giving his daughter to Thomas in marriage and, later, establishing him in Epiros. His position finally secured, Symeon settled down in Trikala to preside over a Greek-speaking court befitting his Byzantine title, until his death circa 1370.3

At first glance, the career of Symeon Uroš fits neatly with the discourse of dissolution that informs how many modern scholars think and write about the political history of the late-fourteenth century Balkans. The notion of a “chaotic fourteenth century” has a long and venerable pedigree in Medieval Balkan historiography. As George Ostrogorsky remarked in his monumental History of the Byzantine State, “everywhere [after 1355] independent or half-independent principalities sprang up, and from the ruins of Dušan’s Greco-Serbian Empire there arose a medley of small states”.4 While later scholars have worked to underscore the continued unity and vibrancy of the Orthodox intellectual, artistic, and spiritual milieu throughout the fourteenth and fifteenth centuries,5 this has done little to alter the overall perception of the Balkans after Dušan as characterized by rapid political fragmentation. John Fine typified the Balkan lordships of the late fourteenth century as “petty principalities in the hands of nobles who fought for their own independence and expansion. Not only did they refuse to cooperate with one another, but they were also frequently at war with one-another”.6 To George Soulis, these were “small independent states…weak and disunited”.7 And Sima Ćirković saw the Balkans after 1355 as dominated by “new lords” who incessantly “bickered among themselves”.8

In part, this approach makes sense if we take the territorial size of polities as an index of their vitality. With Dušan’s death in 1355, the various lands under his sovereignty dissolved into smaller and less cohesive principalities, although John Fine has emphasized that this process took place gradually, over the course of

3 On Symeon Uroš, see: Donald M. Nicol, The Despotate of Epiros, 1267 – 1479 (New York: Cambridge University Press, 1984), pp. 132-133, 139-143; Fine, The Late Medieval Balkans, pp. 346-357; George Christos Soulis, The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Dušan (1331-1355) and his Successors (Dumbarton Oaks: Washington D. C.: 1984), pp. 108-120. For Thessaly under Symeon’s rule, see: Božidar Ferjančić, Tesalija u XIII I XIV veku (Beograd: 1974), pp. 241-264; Paul Magdalino, “Between Romaniae: Thessaly and Epirus in the Later Middle Ages”, in Latins and Greeks in the Eastern Mediterranean after 1204, ed. Benjamin Arbel, Bernard Hamilton, and David Jacoby (Totowa, NJ: Frank Cass, 1989), pp. 87-111. 4 George Ostrogorsky, History of the Byzantine State, 2nd ed., trans. Joan Hussey (New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 1969), pp. 533-534. 5 Dimitri Obolensky, The Byzantine Commonwealth (New York: Praeger, 1971), pp. 237-272; John Meyendorff, Byzantium and the Rise of Russia (Crestwood, NY: St. Vladimir’s Seminar Press, 1989), pp. 119-145. 6 Fine, Balkans, pp. 604. 7 Soulis, Serbs, pp. 147. 8 Sima Ćirković, The Serbs, trans. Vuk Tosić (Malden, MA: Blackwell, 2004), pp. 79.


60

many decades;9 in 1356, Tsar Ivan Alexander of Bulgaria formally appanaged his realm between his sons Stracimir and Šišman, planting the seeds for a destructive succession struggle that would only end with the Ottoman conquest of Bulgaria;10 and in 1357, with the final triumph of John V Palaiologos over his Kantakouzenos rivals, Byzantine imperial influence hardly extended beyond the walls of Constantinople.11 Given these clustered examples of political fragmentation, it seems beyond question that polities throughout the Balkans faced a profound crisis of unity and cohesiveness from the mid-fourteenth century onward.

Yet this familiar narrative of fragmentation also raises a number of problems. To begin with, an emphasis on regional autonomy after 1355 tends to exaggerate both the extent of royal authority under strong kings like Dušan, and the newness of local lordship after his death. While Dušan’s imperial title, conquests, and legal reforms convey a dazzling image of royal supremacy, the functional limits of his authority suggests a reality in which the shape and substance of royal power was a matter of constant negotiation between the tsar and his most powerful subjects. As John Fine has pointed out, much of the responsibility for local order in Dušan’s famous law code devolves upon regional notables: the tsar dictated his expectations, but without a core of central administrators and soldiers exclusively subject to royal oversight, local elites remained the principal agents in implementing and enforcing extra-local structures of government.12 We should also 9 Fine, Balkans, pp. 345. 10 Ivan Bozhilov and Vassil Gjuzelev, Istroija na Srednovekovna Bulgarija, VII – XIV vek. (Sofia: Anubis, 2006), pp. 612; Francis Dvornik, The Slavs in European History and Civilization (New Brunswick: Rutgers University Press, 1962), pp. 114. For the political and social history of Bulgaria on the eve of the Ottoman conquest, see: Bozhilov and Gjuzelev, ibid., pp. 588-668; Fine, Balkans, pp. 366-368, 422-424. 11 On the civil war between the partisans of John V Palaiologos and the Kantakouzenos family, see: Donald M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453, 2nd ed. (New York: Cambridge University Press, 1993), pp. 185-251; Donald M. Nicol, The Reluctant Emperor: A biography of John Cantacuzene, Byzantine Emperor and monk, c. 1295-1383 (New York: Cambridge University Press, 1996), pp. 84-134; Stephen W. Reinert, “Fragmentation (1204-1453)”, in The Oxford History of Byzantium, ed. Cyril Mango (New York: Oxford University Press, 1992), pp. 248-283. For the effects of the civil war on the Byzantine military, see: Mark C. Bartusis, The Late Byzantine Army: Arms and Society, 1204-1453 (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1992) pp. 85-103. Colin Imber provides a comparitive chronology of this period in The Ottoman Empire 1300-1481 (Istanbul: The Isis Press, 1990), pp. 22-26. 12 Fine, Balkans, pp. 345. See in particular: Articles: 58 (“Of the Death of a Lord”), 81 (“Of Mountains”), 106 (“On Lords Servants”), 127 (“Of the Buildings of Towns”), 149 (“Of Brigands and Thieves”), 158 (“Of Unpopulated Hills”). Article 157 (“Of the Guarding of Roads”) stipulates that only in areas where royal and seigniorial holdings are mixed and there is no “one lord over the whole country” can the emperor appoint individuals responsible for guarding roads. Also of interest is the Article 152, which holds that great lords are to be judged by their peers. Malcolm Burr, “The Code of Stefan Dušan: Tsar and Autocrat of the Serbs and Greeks”, The Slavonic and East European Review 28.70 (1949):


61

remember that the men who formed the core of Dušan’s royal court, serving as his closest advisers and bearing titles that marked them as part of the tsar’s household, often came from the oldest and wealthiest Serbian landowning families. Thus Dušan’s chief adviser, the despot Jovan Oliver, was also one of the greatest landowners within the Nemanjid realm,13 and the Byzantine emperor-cum-historian John Kantakouzenos considered him second in power and wealth only to Dušan himself.14 Likewise, the two individuals who held the title of sebastokrator under Dušan – Branko Mladenović and Dejan Dragaš – both hailed from powerful noble families.15 Of the three men Dušan elevated to the title of kaisar, two were members of the traditional landowning elite while the origins of the third remain unclear.16 Thus the very regional magnates whom scholars like George Soulis saw pp. 198-217, and Ibid. 28.71 (1950): pp. 516-539. On the history and context of Dušan’s law code, see: Fine, Balkans, pp. 314-317; Soulis, Serbs, pp. 68-78. 13 Fine, Balkans, pp. 298-300. It is unclear whether Oliver’s large private holdings were primarily inherited or acquired during the reign of Dušan. J. Raconić argues that Oliver’s domain was originally an appanage for Dušan’s mother Maria, and passed to Oliver after his marriage to Maria in 1340: “O Despotu Jovanu Oliveru i njegovoj zeni Ani Mariji” Glas Srpske kraljevske akademije 94 (1914): pp. 74-108. However, the Dubrovnik chronicler Mavro Orbini records that Oliver’s first wife, Karavida, came from a powerful noble family of Zeta – where her father was one of Dušan’s principal supporters in the conspiracy against Stefan Uroš III: Mavro Orbini, Kraljevsto Slaveni, trans. Snjezana Husić (Zagreb: Narodne novine, 1999), pp. 324. Oliver’s marriage into this prestigious family would suggest that he came from a family of established elite, although his lands and prestige doubtlessly increased after his marriage to the ex-queen Maria. 14 John Kantakouzenos, Ioannis Cantacuzeni eximperatoris Historiarum Libri IV, Vol. II., ed. L. Schopen and B. G. Niebuhr (Bonn, 1831), pp. 259ff. It was Jovan Oliver who introduced Kantakouzenos to Dušan’s court after the former’s rebellion in 1341. Further illustrating the power of the nobility under Dušan, John Kantakouzenos records that while Dušan was hesitant to involve himself in the civil war between Kantakouzenos and John V Palaiologos, his “twenty-four leading nobles”, headed by Oliver, unanimously voted to aid Kantakouzenos in hopes of winning Byzantine lands for themselves. If Kantakouzenos’ account can be believed, Dušan conceded to their wishes out of fear of displeasing the great magnates of his realm. See also: Božidar Ferjančić, “Stefan Dušan i Srpska Vlastela u Delu Jobana Kantakuzina”, Zbornik Radova Bizantološkog Instituta 33 (1994): pp. 177-192. 15 Orbin, Kraljevsto Slaveni, pp. 332-333; Božidar Ferjančić, “Sevastokratori i kesari u Srpskom carstvu”, Zbornik Filozofkog fakulteta 11.1 (1970): pp. 255-269. Laonikos Chalkokondyles records that Dejan (who he calls “Zarko”) was a “man of great esteem”, while he refers to Branko Mladenovic’s father, Mladen, as “a man of no humble birth”. Laonikos Chalkokondyles, A Translation and Commentary of the “Demonstrations of Histories” (Books I-III), trans. Nicolaos Nicoloudis (Athens: Historical Publications St. D. Basilopoulos, 1996), pp. 119-121. 16 These were Grgur Golubić, Vojihna, and Preljub. On Golubić and Vojihna, respect-tively, see: Marko Šuica, “O kesaru Grgyru”, Zbornik Radova Bizantološkog Instituta 34 (1995): pp. 163-172; Sima Ćirković, “Oblast kesara Vojihne”, ibid.: pp. 175-184. On Preljub, of whom very little is known for certain, see: 16 Ferjančić, Tesalija, pp. 229-237. For the office of kaisars under Dušan in general, see: Ferjančić, “Sevastokratori I kesari”,


62

as agents of disorder, spearheading “local movements for independence” after 1355, were also the principal representatives and enforcers of royal authority; what changed during Uroš V’s reign was perhaps less the independence of their activities or the scope of their prerogatives than their concern with presenting their activities as attending to the tsar’s wishes.17

This tendency to overstate Nemanjid centralism under Dušan feeds into a second, deeper problem: that is, the uncritical or merely casual use of inappropriate terms such as “the State” and “central bureaucracy” by modern scholars to describe both Dušan’s polity, and the mechanisms through which the tsar exercised royal authority. Theses terms, charged with modern assumptions of how states should function, inform a frame of reference wherein the cohesiveness of the political community is conceptually tied to the existence of formal political boundaries and specialized institutions. Thus, after the typifying institutions of “the State” broke apart after 1355, it is sometimes assumed that the set of shared cultural practices and social relationships sustained by state institutions disappeared as well, inevitably leading to social disorder. However, such a uniformly top-down and institutional approach conceals or overlooks the more informal ties of kinship and social practice that transcended territorial boundaries and continued to bind elites together in a shared political culture.

In coming to terms with the limitations of such an approach, we would do well to weigh the dynamic career of Symeon Uroš against the traditional image of petty statelets absorbed in squabbles of mutual aggression. Spanning political and geographic boundaries, Symeon’s experience of power was nonetheless structured by collective conventions of authority and legitimacy. A closer look at the political capital which allowed Symeon to successively lay claim to the throne of Serbia, Epiros and Thessaly, and the imperial heritage of Byzantium itself highlights the importance of personal bonds and affective relationships which are otherwise overlooked in attempts to affix political culture to an institutional locus. Symeon himself was directly descended from the ruling dynasties of Bulgaria, Serbia, and Byzantium; he was, at the same time, implicated by marriage in a vast and interconnected network of Slavic, Latin, and Byzantine families such as the Preljubovići, the Orsini, and the Philanthropenoi; and as his bids for both the Serbian and Thessalian thrones demonstrate, he pursued his various claims to authority across the Balkans by explicitly appealing to his ancestry as well as to his immediate kinship connections.18 This concern for legitimacy and descent suggests that might alone was not enough: Symeon had to convince other regional power-players to recognize his claims to Thessaly and Epiros if he was to keep the lands he could gain by force. Hence, to say that Symeon founded a fully independent polity is not entirely correct, for his eventual settlement in the region was the

pp. 255-269; Rodolphe Guilland, “Etudes sur l’histoire administrative de l’empire byzanti-ne”, Orientalia Christiana Periodica 13 (1974): pp. 187. 17 Soulis, Serbs, pp. 147. 18 Ferjančić, Tesalija, pp. 241-248.


63

product of negotiation with other contenders for lordship, such as the Orsini, Hlapen, Philanthropenos, and Preljubović families. To successful stabilize his authority in over Epiros and Thessaly, Symeon found it necessary to forge new bonds of kinship with these real or potential opponents – thus fastening his regional sovereignty within a wider network of his elite peers and relations outside the territorial boundaries of Thessaly itself.

This brings us to an apparently straightforward observation, yet one which has received little attention in modern scholarship: namely, that all of the high aristocratic families of the Balkans, regardless of place of origin, were directly related to one-another by the end of the fourteenth century. Of the eleven known individuals around the year 1395 who were part of the Orthodox Christian world, ruled territories south the Danube and east of the Drina rivers, and used either the Slavic titles of kralj, knyez, or gospodin, or the Byzantine titles of basileos or despotes, nine were direct descendants of the first Palaiologan emperor Michael VIII (r. 1261-1281), the first Nemanjid king Stefan Nemanjić (r. 1196-1228), and the early Asenid ruler of Bulgaria, Ivan Asen I (c. 1190-1196).19 The two exceptions to this are knyez/despot Stefan Lazarević of Kruševać (r. 1398-1427) and the Byzantine emperor Manuel II Palaiologos (r. 1391-1425). However, both men fit into this larger pattern if we consider their relations via marriage: as far as we know, Stefan Lazarević could only trace his descent to the Nemanjids and Asenids, although his Italian wife, Helena Gattilusio, was both a great-granddaughter of Andronikos III Palaiologos (r. 1328-1341), and sister-in-law to John VII (r. 1390-1391).20 Likewise, while Manuel II was not a direct descendant of the Nemanjids, his wife Helena Dragaš was great-granddaughter of the Serbian king Stefan Uroš III Dečanski (r. 1322-1331), not to mention a descendant of Michael VIII Palaiologos in her own right.21 A particularly vivid illustration of the

19 These are: Manuel II Palaiologos as basileos in Constantinople; John VII Palaiologos as basileos in the appanage of Selymbria; Theodore Palaiologos as despotes in Morea; Constantine Dragaš as despotes in Velbuzhd; Marko Kraljević as kralj in the region around Prilep; Stefan Lazarević as knyez in the territory around the Morava River (so-called “Moravian Serbia”); Vuk Branković as gospodin in lands comprising modern-day Kosovo; Ivan Šišman as tsar/gospodin in Nikopolis; Ivan Stratsimir as tsar in Vidin; and Esau de' Buondelmonti as despot in Epiros; and Djuradj Balsić as gospodin in Zeta. For the prospopgraphy and genealogy of the Nemanjid Dynasty and the Serbian high aristocracy after 1355, see: A. Ivić, Rodoslovne tablice i grbovi: srpskih dinastija i vlastele, ed. and upd. D. Slavić et al. (Beograd: BATA, 1989, rep. 1991). On Asenid genealogy, see: Ivan Bozhilov, Familijata na Asenevtsi (1186-1460), 2nd ed. (Sofia: Marin Drinov, 1994). For the Palaiologoi, see: A. Th. Papadopulos, Versuch einer Genealogie der Palaiologen, 1259–1453 (Munich 1938); Donald M. Nicol, The Byzantine Family of Kantakouzenos (Cantacuzenus), ca. 1100-1460 (Washington D.C.: Dumbarton Oaks, 1968). 20 Rodoslovne tablice i grbovi, pp. 109-111; Fine, Balkans, pp. 387-389. 21 For Helena Dragaš and the Dragaš family – sometimes referred to as the Dejanovići – see: D. Anastasejević, “Jedina vizantijska carica Srpkinja” Bratso 30 (1939): pp. 26-48.; Georgije Ostrogorski, “Gospodin Konstantin Dragaš” Zbornik Filozofskog Fakulteta 7.1


64

degree to which Balkan aristocrats were interrelated by the end of the fourteenth century can be seen in the comparison between the Italian nobleman Giorgio de’ Buondelmonti, ruler of Epiros, and the Byzantine prince Andronikos Palaiologos, Despot of Thessalonika: both of these individuals, born in 1404, could count no less than four Serbian kings, four Bulgarian tsars, and four Byzantine emperors (in addition to many more for Andronikos), among their common ancestors.22 Over fifty years ago, André Grabar showed how Byzantine emperors imagined their relationship to other Orthodox rulers as one of paterfamilias within a “family of Orthodox princes”. Yet by the late fourteenth century, when the Byzantine Emperor addressed other Balkan rulers as brother, son, uncle, or cousin, he could mean this not only figuratively but also quite literally.23

Of course, dynastic politics were nothing new to the fourteenth century – particularly not in the Balkans, where both Byzantine and Slavic sovereigns historically employed a range of aesthetic, religious, and rhetorical strategies in order to ground the legitimacy of personal rule in a real or imagined notion of dynastic continuity. The story of the “dynastic shift” in middle and late Byzantium is by now perfectly familiar, and in recent years Paul Magdalino, A. P. Kazhdan, Michael Angold, and Jean-Claude Cheynet have all stated it with particular clarity and force.24 Starting with Alexios I Komnenos (r. 1081-1118) and continuing under

(1963): pp. 287-294; M. Rajičić, “Osnovno jezgro drzave Dejanovića”, Istoriski Časopis 4 (1952-1953): pp. 227-243; John W. Barker, Manuel II Palaeologus (1391-1425): A Study in Late Byzantine Statesmanship (New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 1969): pp. 99-104; Rodoslovne tablice i grbovi, pp. 75-77. 22 On the genealogy of the Boundelmonti family, see: Nicol, Epiros, pp. 254-255; Konstantin Jireček, “Die Witwe und die Söhne des Despoten Esau von Epirus”, Byzantinisch-neugruechische Jahrbücher 1 (1920), pp. 1-16. For the brief life and career of Andronikos Palaiologos, see: Nevra Necipoğlu, Byzantium between the Ottomans and the Latins: Politics and Society in the Late Empire (New York: Cambridge University Press, 2009), pp. 39-40, 47-48. 23 André Grabar, “God and the ‘Family of Princes’ Presided Over by the Byzantine Emperor”, Harvard Slavic Studies 2 (1954): pp. 117-123; George Ostrogorsky, “The Byzantine Emperor and the Heirachical World Order”, The Slavonic and East European Review 35.84 (1956): pp. 1-14. 24 See: Paul Magdalino, The Empire of Manuel I Komnenos, 1143-1180 (New York: Cambridge University Press, 1993), pp. 180-227 passim; Paul Magdalino, “Innovations in Government”, in Alexios I Komnenos, ed. Margaret Mullett and Dion Smythe (Belfast: Belfast Byzantine Texts and Translations, 1996), pp. 146-166; A. P. Kazhdan and Silvia Ronchey, L'aristocrazia bizantina dal principio dell'XI allafine del XII secolo (Palermo: Selleria, 1997); Michael Angold, “The Byzantine Empire, 1025-1118”, in The New Cambridge Medieval History, Vol. 4: c. 1042-c.1198, Part 2, ed. D. Luscombe and J. Riley-Smith (New York: Cambridge University Press, 2004), pp. 242-243; Jean-Claude Cheynet, “The Byzantine Aristocracy in the 10th-12th centuries”, in J.-C. Cheynet, The Byzantine Aristocracy and its Military Function (Aldershot: Ashgate = Variorum Collected Studies Series, 2006), pp. 1-28. To say this story is familiar is not to say that it is uncontroversial, and certain scholars have criticized part or all of it, notably Peter Frankopan in “Images of


65

his successors, emperors responded to growing wealth, power, and autonomy among Byzantine elites by forging kinship alliances with some powerful families, while eliminating others. The eventual result of this policy was a shift in Byzantine political culture from a focus on titles and honors to one centered on an individual’s degree of kinship with the reigning emperor.25 By the fourteenth century, if not earlier, the Byzantine high aristocracy and the extended imperial family were one and the same.26

Less familiar are the dynastic strategies employed by Serbian and Bulgarian rulers after 1200. Like the use of the Doukas and Komnenos family names by later Byzantine emperors, Bulgarian tsars consistently sought to associate themselves with the Asenid dynasty long after the male line of the Asen family died out in 1256: Constantine Tikh, the eventual victor of the war to succeed the Asenids, both adopted the Asen surname himself and bestowed it upon his infant son, although he had no direct ties to the Asen dynasty.27 Michael Šišman, the first tsar of the Šišman dynasty, also assumed the royal dynastic name upon his accession in 1323, and Tsar Ivan Alexander, who came to power through a coup in 1331, named his first two sons Michael Asen and Ivan Asen – possibly an attempt to reinforce his dubious claims to authority by associating his regime with venerable figures of Bulgaria’s past.28 This emphasis on dynastic continuity took on an explicitly sacral character in the Nemanjid kingdom.29 Like the Przemyslid dynasty with Saint-Duke Vaclav, or the Arpads with their Saint-Kings Stephen and Ladislaus,30 the Nemanjids carefully promoted the cult of their family saints, Stefan Nemanja – identified in later tradition by his monastic name of Symeon – and his son, the the family in Anna Komnene’s Alexiad: a new interpretation”, (lecture, 45th Spring Symposium in Byzantine Studies, Oxford University, 26 March 2012). 25 Leonora Neville, Authority in Byzantine Provincial Society, 950-1100 (New York: Cambridge University Press, 2004), pp. 14-34. 26 Angeliki E. Laiou, “The Byzantine Aristocracy in the Palaiologan Period: a Study of Arrested Development”, Viator 4 (1973): pp. 131-151; Michael Angold, “Introduction”, in The Byzantine Aristocracy, IX to XIII Centuries (Oxford: BAR International Series, 1984), pp. 5-6. 27 Bozhilov, Familijata, pp. 115. 28 Bozhilov, Familijata, pp. 119-134, 192-197, 210-214. 29 This is not to imply that Medieval Bulgarian monarchs did not look for ways to sacralize their authority, and the Asenid tsars and their successors may have cultivated the veneration of their forerunner Saint-Tsar Peter I (r. 927-969) to this end. See: Ivan Biliarski, “St. Peter (927-969), Tsar of the Bulgarians”, in State and Church: Studies in Medieval Bulgaria and Byzantium, ed. V. Gjuzelev and K. Petkov (Sofia: American Research Center in Sofia, 2011), pp. 173-188. 30 On the promotion of the dynastic cult of Wenceslaus by the Przemyslids, see: Lisa Wolverton, Hastening Toward Prague: Power and Society in the Medieval Czech Lands (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2001), pp. 147-186; On the cult of Stephen and Ladislaus under the Arpads, see: Gabor Klaniczay, Holy Rulers and Blessed Princesses: Dynastic Cults in Medieval Central Europe, trans. Eva Palmai (New York: Cambridge University Press, 2002), pp. 123-134.


66

Archbishop Sava.31 Every ruler of Serbia between 1196 and 1371 could trace his descent back to Saint Stefan-Symeon, and the Nemanjid kings consistently drew on this sacred genealogy in order to enhance the prestige and legitimacy of their kingship. Royal monastic foundations served as prime venues for the cults of the Nemanjid family saints, showcasing the reigning monarch’s piety while reminding his subjects of the sacred pedigree which substantiated his right to rule. Yet Nemanjid attempts to sacralize their rule were not limited to the veneration of Stefan-Symeon and Sava, and as Slobodan Ćurčić has shown, Milutin’s thirteenth-century fresco program at Studenica monastery drew explicit parallels between the Holy Family of Christ and the Nemanjid dynasty.32 Similar family-tree frescoes can be found in the monasteries of Peć and Dečani; the latter, commissioned by Dušan, depicts St. Stefan-Symeon as the holy roots of the Nemanjid family tree. The tree blooms from his holy hands, bearing fruit in the form of Serbia’s past kings as it rises, until it culminates with Dušan himself in the uppermost branches – dressed in imperial regalia and blessed by Christ. More than a statement of individual power, Dušan’s frescoes at Dečani testify to the central role of the Nemanjid family itself for legitimizing his personal right to rule.

Yet what sets these earlier periods apart from the later fourteenth century is that, before circa 1300, Serbian and Bulgarian sovereigns appear to have strictly policed the marriages of their close relatives. In the Serbian lands, we know of numerous instances in which female Nemanjids were given in marriage to neighboring sovereigns; however, the first known “internal” marriage between a Nemanjid princess and a Serbian noble comes from 1347, when Dušan gave his sister Theodora in marriage to the kaisar Dejan Dragaš.33 But if this act was without antecedents, it appears to have set a precedent that many noble families were eager to exploit, for by the end of the fourteenth century the noble houses of Dragašes, Hlapen, Preljubovići, Philanthropenoi, Pagases, and Mrnjavčevići could all boast marriage ties to the Holy Dynasty of Nemanja.34 Medieval Bulgaria is less well documented than Serbia and, unlike its Serbian or Byzantine neighbors, the office of tsar was not the province of a single dynasty after 1256, but rather was contested among a handful of powerful boyar families. Yet despite the instability 31 Stefan Nemanja was the first Nemanjid grand zupan of Serbia (r. 1166-1196), while his son, Sava, was the first archbishop of the autocephalous Serbian church. Fine, Balkans, pp. 1-42 passim, 106-109, 116-119. 32 Slobodan Ćurčić, “The Nemanjić Family Tree in the Light of the Ancestral Cult in the Church of Joachim and Anna at Studenica”, Recueil des travaux de l’institut d’etudes byzantines 14/15 (1973): pp. 191-195. 33 Rodoslovne tablice i grbovi, pp. 75-77; Jireček, “Esau von Epirus”, pp. 6. 34 Robert Mihajlovski, “The Votive Ring of Radoslav Hlapen, a Feudal Ruler of Voden and Beroia”, Byzantinislavica 63.1 (2005): pp. 191; Fine, Balkans, pp. 347; Rodoslovne tablice i grbovi, pp. 66-68, 75-77, 91-97. On the link between Symeon Uroš and the Philanthropenoi, see: Theoharis Stavrides, The Sultan of Vezirs: The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelovic (1453 – 1474) (Boston: Brill, 2001), pp. 76-77.


67

of Bulgarian central authority, it appears that the tsars consistently sought to limit the political activities of other members of the royal family. The first known instance of a tsar voluntarily giving one of his relatives a share in the administration of the realm comes as late as 1285, when George Terter I established his brother Eltimir as despot in the region of Krûn.35 This stands in stark contrast to the situation by the death of Ivan Alexander in 1371, when members of the tsar’s immediate family appear as partners in the exercise of power within the Bulgarian polity.36

We are confronted, then, with a curious paradox: as larger polities broke apart into smaller territorial principalities throughout the fourteenth century, previously distinct circles of Slavic, Byzantine, and even Latin elites merged into a truly supra-regional Balkan aristocracy, based on common descent from a handful of older imperial families. How can we reconcile these apparently contradictory trends emerging in the fourteenth century? It may be helpful to begin by framing the changes taking place at this time in a larger chronology of political development. The years after 1240 witnessed a series of major political upheavals throughout the Slavic Balkans. Mongol raiding across the Danube and the revival of Byzantine power under the Nicaean emperors left the Bulgarian kingdom much reduced in territory and prestige, while the murder of the last legitimate Asenid tsar in 1256 initiated a period of political instability which would persist throughout the thirteenth century. Likewise, in the Serbian lands, infighting among members of the royal family and pressure from external powers like Hungary hampered the territorial ambitions of the Nemanjid kings. By the first decades of the fourteenth century, however, both the Bulgarian kingdom under Theodore Svetoslav (r. 1300-1322) and the Serbian kingdom under Stefan Milutin (r. 1282-1321) had achieved a degree of internal stability, and each polity began to expand southward into Byzantine territory. Yet conquest could be as hazardous to royal authority as stasis, and the acquisition of new lands raised a number of new problems: how were conquests to be distributed? What was to happen to previous landowners within newly conquered territories? How could extra-local systems of government accommodate diverse regional traditions and conflicting political expectations?

We have very little evidence for Bulgarian responses to these problems; in Serbia, where conquests were larger and more sustained, it appears that the principal Serbian nobility were the chief beneficiaries of Milutin and Dušan’s conquests. Dušan was himself brought to power by a clique of powerful magnates dissatisfied with his father’s cautious policies, which deprived them of opportunities to acquire new lands and wealth; and despite his military successes,

35 Fine, Balkans, pp. 224-226; Krasimir Krustev, Bulgrskoto Tsarstvo pri Dinastijata na Terterevtsi (Plovdiv: Bulgarsko Istorichesko Nasledstvo, 2011), pp. 39-43 36 Bozhilov, Familijata, pp. 119-246 passim; Miliana Kaimakamova, “Turnovo – New Constantinople: the Third Rome in the Fourteenth-Century Translation of Constantine Manasses’ Synopsis Chronike”, in The Medieval Chronicle IV, ed. Erik Kooper (Rodopi: New York, 2006), pp. 97, 99.


68

Dušan never fully freed himself from the influence of the great landowners to whom he owed his crown.37 Thus Serbian conquests in Macedonia, Epiros, and Thessaly placed more resources in the hands of ambitious elite, who could use their newly augmented wealth to challenge royal authority. If rulers were to maintain their sovereignty, they needed to develop new strategies for navigating the increasingly complex political, economic, and social landscapes which emerged as they filled the void left by collapsing Byzantine power in the Balkans. To this end, it appears that Serbian and (perhaps) Bulgarian sovereigns took steps to tie the interests of powerful magnates, and the lands they controlled, to the crown by weaving them into an extended family network.38 This is clearly illustrated by the family strategies of Dušan, as well as by those of Symeon Uroš, who used the political capital afforded to him by his Nemanjid, Palaiologan, and Asenid pedigrees to secure his hegemony over Thessaly, buying off rival elites by marrying them to his dependant relatives. Yet the ultimate fate of Symeon’s lands after 1370 illustrates the long-term effects of such a policy, for within three years of his death all of his former possessions were in the hands of individuals related to him by marriage, and it is possible that the very kinship bonds which Symeon used to secure himself in Thessaly ultimately aided his relatives in depriving his sons of their inheritance. 39

Steven Runciman argued that Dušan’s empire dissolved after his death because it failed to bind the diverse mass of its subjects together into a cohesive whole. “It crumbled”. he states, “because it was too diverse”.40 In contrast to this view, I would like to suggest that Nemanjid rulers both individually and collectively were perhaps too effective in giving subject elites the tools to control the tenor of political life within the Nemanjid kingdom. In spreading its dynastic capital in the form of marriages, Serbian monarchs – like the Byzantines before them – achieved short-term stability, but ultimately diluted the exclusiveness of the “holy dynasty” without effectively solving the problem of how secure the long-term investment of powerful magnates in upholding Nemanjid sovereignty. Legitimate members of the Nemanjid dynasty still existed in 1400, but by this time neighboring magnates could boast equally prestigious pedigrees, if not more so; and more importantly, they had the lands and resources to back them up. The

37 Fine, Balkans, pp. 286, 345. 38 Cf. the marriage of Theodora Nemanja to Dejan Dragaš with that of Michael III Šišman’s sister to Stracimir of Krûn: Fine, Balkans, pp. 270-273; Bozhilov, Familijata, pp. 136-139. For further examples of marriage alliances between tsars and regional elite in late-thirteenth/fourteenth century Bulgaria, see my forthcoming article “All the Tsar’s Men: Reflections on Power and Society in Asenid Bulgaria (1257-1393)”, in Landscapes of Power, ed. M. Lau et al. (Peter Lang, 2014). 39 Ferjančić, Tesalija, pp. 264ff; Fine, Balkans, pp 353-354; Soulis, Serbs, pp. 117-119. 40 Stephen Runciman, “Byzantium and the Slavs”, in Byzantium, an Introduction to East Roman Civilization, ed. Norman H. Baynes and H. L. B. Moss (Oxford: Clarendon Press, 1948), pp. 365-366.


69

breakdown of polities and the emergence of a supra-regional aristocracy in the late fourteenth century Balkans are two sides of the same coin.

* * *

I will end with two vignettes concerning inheritance. The first, from the

fourteenth century: after Symeon Uroš died in 1370, his lands in Thessaly eventually fell to the Byzantine magnate Alexios Angelos Philanthropenos – a relative of Symeon’s Latin wife, Thomais Orsini, through the Palaiologos and Kantakouzenos families. This Alexios married the daughter of Symeon’s former rival, Radoslav Hlapen. One of his grandsons, Mihailo Andjelović, was the last regent of Serbia. Another, known as Mahmud Pasha Angelović, became Grand Vezir to the Ottoman Sultan Mehmed II.41 The second: in 1503 Theodore Spandounes, a descendant of the Kantakouzenos family living in Venice, arrived in Constantinople. He had come to revive his family’s fortune, which had been much reduced in the recent wars between Venice and the Porte. Theodore could expect attention in high places for his petition, for he had important connections in Thessalonika, Serbia, and the Aegean Islands, he grew up partly on his great-aunt’s large estate in what is today northern Greece. This great-aunt was none other than Mara Branković, daughter of Irene Kantakouzene and the Serbian despot Djuradj Branković, and wife of the Ottoman Sultan Murad II.42 What can we say about individuals like Mihailo Andjelović, Mara Branković, and Theodore Spandounes? They were certainly men and women of the highest social standing who owned land and could boast a train of illustrious surnames which, to paraphrase one modern observer, were less instruments of identification than manifestos of social association.43 But can we classify them as either “Serbian” or “Byzantine” in origin? It is no accident that, by the time of the Ottoman conquest of the Balkans, we have difficulty in telling these two categories apart. This synthesis among the high Balkan aristocracy first comes to light in the fourteenth century, the very point at which we are often told that the social and political fabric of the Balkans was coming apart. Tsars like Stefan Dušan or Michael Šišman sought to adapt to new political challenges and strengthen the loyalty of nascent elites by forging kinship bonds with certain powerful families. Rivalries among members of the ruling dynasty, such as the struggle between Symeon and Uroš V, only reinforced this pattern of royal intermarriage with regional elites – which

41 Stavrides, Sultan of Vezirs, pp. 73-106. 42 Donald M. Nicol, Theodore Spandounes: On the Origins of the Ottoman Emperors (New York: Cambridge University Press, 1997), pp. vii-xvii. On the life of Mara Branković, see: Donald M. Nicol, The Byzantine Lady: Ten Portraits, 1250-1500 (New York: Cambridge University Press, 1996), pp. 110-119. 43 Dionysios Stathakopoulos, “The dialectics of expansion and retraction: recent scholarship on the Palaiologan aristocracy”, Byzantine and Modern Greek Studies 33.1 (2009): pp. 92.


70

marks a distinct break from earlier practices of strictly policing “internal” marriages between nobles and members of the royal family. As royal leadership became increasingly unstable after the mid-fourteenth century, these newly-acquired pedigrees gave aristocrats a degree of social capital which helped them to secure predatory bids for land and power; but they also spread a common descent from older imperial families like the Nemanjids, Asenids, and Palaiologoi among regional elites which, ultimately, served as the foundation for a uniquely Balkan aristocratic milieu that transcended regional divisions and bound localities together in a shared political culture. The territorial lords who gained in strength throughout the Balkans after the 1350’s wanted ideological legitimation. This does not make them less fractious, but it does help us understand how shared principles of legitimacy persisted in spite of the increasingly localized scope of government – a process that is typified by the career of Symeon Uroš and culminated with those of Mara Branković and Mahmud Pasha Angelović, who were not only scions of the Serbo-Byzantine elite but also something entirely new: Ottomans.

71

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 71-88 ISSN 0583-4961

УДК 323.1(=163.3:495)„18/19“

ГРЧКАТА МЕГАЛИ ИДЕЈА И ОСМАНЛИСКА МАКЕДОНИЈА:

ПОЈАВА, ДИЛЕМИ И ФЛУКТУАЦИИ

Димитар Љоровски Вамваковски Асистент-истражувач во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

The concept of national development of Greece and their foreign politics in the end of nineteen and first half of twentieth century, cannot be explained without understanding the essence of the Megali Idea. In general, the Idea represented national program which is the core of Greek foreign politics, and also the constitution of the Greek nationalism. The greek national program was build on the actions in ottoman Macedonia, the politics of other Balkan nation-states and the interests of Great powers on the East Mediteranian in general. The Megali Idea is the main final goal of the Greek nationalism with tendency of territorial expansion of the state. The means and the methods used in realization were in relations with the circumstances in ottoman Macedonia, the national factors in Greece and Greek propaganda institutions inside the Ottoman Empire.

Keywords: Greece, Megali Idea, Ottoman Macedonia, Macedonian question, nationalism, irredentism

ПОЈАВУВАЊЕТО НА ТЕРМИНОТ МЕГАЛИ ИДЕЈА

Концептот на националниот развој на Грција и на нејзината надворешна

политика во текот на XIX и во првата половина на ХХ век не може да биде целосен без да се разбере суштината на мегали идејата. Општо земено, таа претставувала своевидна национална програма и била една од главните карактеристики на модерната грчка држава околу која се градела грчката национална свест. Појавувањето на мегали идејата во историското време не било изолирана појава во контекстот на тогашната ситуација на Балканскиот Полуостров во периодот на раѓањето на национализмот, романтизмот и националните движења, како и на иредентистичките барања на младите нации-држави, пред сè насочени кон териториите на Османлиската Империја. Во

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Димитар Љоровски Вамваковски

72

тој контекст, исто така и Србите, Романците, Бугарите и Албанците имале сопствени големодржавни конструкции, кои тежнееле да ги реализираат во историјата.1

Терминот мегали идеја за првпат бил употребен во јануари 1844 год. од подоцнежниот грчки премиер Јоанис Колетис – елинизиран Влав и поране-шен медицински службенк на Али-паша.2 Колетис го употребил овој термин во текот на парламантарната дебата околу донесувањето на грчкиот устав. За овој настан „не е [сосема] познато ниту што точно се кажа[ло], ниту што точно се мислело“, но затоа подоцна оваа синтагма почнале да ја употребуваат разни интелектуалци и државни или приватни организации, и на тој начин станала „појдновна точка на грчката национална доктрина“.3

Конкретно тој ден, во Националното собрание Колетис добил збор да дебатира за предлогот на една група ополномоштени, кои барале да се прифати уставната разлика меѓу т.н. автохтони и т.н. хетерохтони Грци – на штета на последниве. Во таа насока, во грчката историографија неговиот говор „од моментот кога се слушна[л], па сè до денешен ден, се смета за еден најсветлите дела на новогрчката реторика“.4 Од тоа што е всушност познато, во таа пригода Колетис рекол: „Кралството Грција не е цела Грција, но само дел, најмалиот и најсиромашниот. Автохтон не е само оној што живее во Кралството туку, исто така, и оној што живее во Јанина, Тесалија, Серез, Одрин, Трапезунд, Крит, Самос..., воопшто, секој жител на територијата која етнички и историски е грчка... Борбата не започна во 1821-вата; таа започна ден по падот на Цариград; борци [за слободата] не беа само оние од 1821–вата, борци беа и секогаш ќе бидат оние што ја продолжуваат борбата против полумесечината во текот на веќе 400 години“.5

Во секој случај, за да може подобро да се разбере говорот на Колетис, но и неговата намера и цел, неопходно е да се познаваат историското време и контекстот во кој бил изговорен. Потребата од реформи и од ограничување на апсолутната власт на кралот Отон постојано биле во центарот на општествените случувања во грчката држава. Во почетокот на 40-тите години на XIX век сè понагласено било незадоволството од владеењето на Отон и зачестиле обидите на опозицијата институционално да го ограничи неговото автократско владеење. Воведувањето уставна власт за многумина изгледало најдобро решение за излез од ваквата ситуација.6 Меѓутоа, кралскиот двор не бил заинтересиран за исполнување на барањата. Поради тоа опозицијата

1 Ричард Клог, Историја грчке новог доба, Clio, 2000, стр. 50. 2 John S. Koliopoulos, Thanos M. Veremis, Modern Greece: A History since 1821,

2009, стр. 37. 3 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως 1881, Τομος ΙΓ’, Αθηνα, 1977, стр. 467. 4 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως..., стр. 467. 5 Thomas W. Gallant, Modern Greece( Breif Histories), New York: Arnold &Oxford

University Press, 2001, стр. 54. 6 Барбара Јелавич, Историја на Балканот, Том I, Скопје, 1999, стр. 308.

Грчката мегали идеја и османлиска Македонија: појава, дилеми и флуктуации

73

организирала заговор кој требало да заврши со државен удар, но кулминирал со бунт во Атина на 3 септември 1843 год. и со иницијатива за свикување на уставотворно собрание. Под притисок на големите сили, Отон го прифатил барањето на опозицијата. Набрзо потоа била формирана Влада на национално единство со седумчлен Министерски совет, во која учествувале искусни политичари, меѓу кои и Маврокордатос и Колетис. На 18 ноември 1843 год. започнало со работа Уставотворното собрание, додека конкретната дискусија за изработката на уставот започнала на 15 јануари, а завршила со неговото усвојување на 18 март 1844 година.7

Во посочениот период Колетис го оддржал „историскиот“ говор, поврзан со дискусијата околу членот 3 од Уставот, со кој се одредувале основите на грчкото државјанство и правата на грчкиот граѓанин, но и правата и должностите на автохтоните и хетерохтоните жители на Кралството.8 Целта на неговиот говор била да го потсети грчкиот народ на востанието за независност, дека во истото учествувале сите Грци со цел „да создадат една голема и единствена Грција и дека една таква цел не можела да се постигне при постоењето разлика меѓу автохтоните и хетерохтоните“.9 Од друга страна, се смета дека говорот на Колетис имал примеси и на популизам, кој бил поврзан со претстојната изборна кампања за премиерското место во државата. Времето ќе покаже дека оваа програма „била и добар начин за решавање на внатрешните проблеми“ во Грција и често се користела за меѓусебно обвинување на политичарите околу прашањето кој е „патриот, а кој е предавник“.10 На изборите оддржани во текот на летото 1844 год. (едни од најконтроверзните во новогрчката политичка историја), по кои во почетокот на август Маврокордатос си поднел оставка, на власт доаѓа Колетис, кој ја извршувал премиерската функција сè до август 1847 година. Владеењето на Колетис, кое во голема мера било базирано на влијанието на француската политика во грчката држава, „во суштина претставувало соединение на опортунизам и краен национализам“.11 Но, за разлика од ваквите гледишта, според историчарот Стефан Павловиќ, мегали идејата

7 Далибор Јовановски, Грчката балканска политика и Македонија (1830–1881), Скопје, 2005, стр. 30, 31.

8 Во жестоката дискусија во врска со ова прашање, Маврокордатос и Колетис успеале да ги наметнат своите ставови и било прифатено мислењето дека сите оние што живееле во Грција пред 1827 год. или имале учествувано во востанието против Османлиската Империја ќе имаат можност да бидат назначени во јавни служби. Исто така, било предвидено дека сите оние што биле населени во грчката држава во периодот 1827–1832 год. и не учествувале во оружената борба, ќе имаат право да се кандидираат за јавна служба, но под услов да имаат двегодишен престој во новосоздадената грчка држава. Κωνσταντινος Α. Βακαλοπουλος, Νεοελληνικη ιστορια (1204–1940),Θεσσαλονικη, 1990, стр. 190.

9 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως..., стр. 467. 10 Д. Јовановски, Грчката балканска политика..., стр. 32. 11 Κ. Α. Βακαλοπουλος, Νεοελληνικη ιστορια..., стр. 191.


74

била нешто повеќе од изборна парола, таа била врската меѓу слободна Грција со неослободениот елинизам.12 „Поврзувањето“, сепак, се случило неколку години подоцна, кога говорот бил искористен од страна на идеолозите на грчкиот национализам во конструирањето на мегали идејата како основа на грчката надворешна политика. Исто така, доволно е само да се забележи дека овој израз бил споменуван и во претходните години, но не со националното значење кое, сепак, го добива по 1844 година.13

Како и да е, неспорно е дека говорот на Колетис бил искористен во создавањето на големогрчката национална програма, па дури и истиот да не постоел со сигурност би бил измислен. Но, зошто било неопходно постоењето на една мегали идеја во развојот на модерната грчка држава? Потребата од животен простор без кој не бил возможен економскиот, националниот и демографскиот развиток претставувала основен приоритет на новата грчка држава. Тоа го нагласил и самиот Колетис во говорот од 1844 год., кога рекол дека територијата на Кралството била „најмалиот и најсиромашниот дел“. Ваквата поставеност на состојбите имплицирала јасна желба за територијално проширување, кое било базирано на историската „вистина“ и на многубројното „грчко население“ во Османлиската Империја. Мегали идејата претставувала план за обединување на сите територии кои грчката држава ги сметала за историски и културно грчки, но кои во минатото биле „неправедно“ изгубени.14 Оттука, во говорот на Колетис подоцнежните толкувачи ја пронашле идејата за „една Грција на сите Грци, обединети врз основа на тоа што го создала грчката историја“.15

ГРЧКИТЕ ДИЛЕМИ ОКОЛУ ФЛУИДНОСТА НА МАКЕДОНСКИТЕ „ГРАНИЦИ“

Проектираните граници на идната замислена грчка држава биле менливи

и варирале во зависност од историското време, политичките околности, националните потреби, како и од моменталните случувања од надворешна или внатрешна природа. Во текот на втората половина на XIX и почетокот на ХХ век, опсегот на териториите кон кои се претендирало да влезат во проектираните граници на идната замислена држава бил во доменот на територијалното проширување кон османлиската држава, а целта секогаш останувала иста: создавање голема грчка држава, која би доминирала во југоисточна Европа и во Источниот Медитеран. Атина била сметана само за привремена, односно „мала“ престолнина на Грција, додека Кралството било доживувано како јадро кон кое требало да се приклучат другите „грчки“ области. Освојувањето на Цариград било сметано за врвен приоритет и тој за

12 Стефан Павловиќ, Историја Балкана, Clio, 2001, стр. 95. 13 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως..., стр. 467. 14 Анастас Вангели, Античка сегашност: Осврт кон грчко-македонскиот спор

за Александровото наследство, Скопје, 2011, стр. 42. 15 С. Павловиќ, Историја..., стр. 94.


75

нив претставувал „историска“ престолнина на сите Грци.16 Најчесто користеното територијално дефинирање во XIX век се однесувало на „вистинските“ граници на „грчката нација“, кои на север се протегале до Стара Планина, до Крит на југ, до Епир на запад (вклучувајќи го тука целиот јужен дел на денешна Република Албанија) и во Мала Азија на исток.17 Тенденцијата била јасна: Грција на два континента и на пет мориња.

Замислената проекција на „Голема Грција“ имала византиска географска конотација. На обновувањето на Византија се гледало како на неопходна етапа во континуитетот на „бесмртната“ грчка нација, кој бил нарушен за време на османлиската доминација. Создавањето на голема национална држава било доживувано на следниов начин: „Грците“ живелеле распрснати во повеќе делови на Османлиската Империја, кои претходно биле дел од Византија, а со нивното обединување би се создала една голема по површина држава – веројатно една грчка империја – со Цариград како главен град.18 Покрај единството во просторот, за што се залагала мегали идејата, се барало и единството во времето.19 Оваа програма понудила синтеза на античкиот период, византиското наследство и современата Грција. Најпрвин било потребно Византија фиктивно да се елинизира, т.е. таа да добие грчки карактер. Таа задача ѝ припаднала на историската наука. Во прв ред најголем придонес имале грчките историчари Спиридон Зембелиос и Констандинос Папаригопулос. Првиот го рехабилитирал христијанскиот среден век, додека вториот ја втемелил теоријата за континуитетот на грчката нација низ историското време.20 Папаригопулос, исто така, се обидел да оправда одре-дени делови од говорот на Колетис кои ниту порано а ниту подоцна не биле во духот на времето. Така, на пример, неуспехот на обединувањето на антич-ките грчки полиси во еден државен ентитет го претставил како основен аргу-мент за обликот на идната „грчка“ држава – Византиска Империја или нова грчка монархија, која се засновала на националната претензија за обе-динување.21 Без разлика на ваквите недостатоци кои, како што воочуваме, успешно биле „коригирани“, по оправдувањето на географското и историско единство на нацијата, грчкиот национализам можел спокојно да се ангажира во обидите за политичко присоединување на „сонародниците“ кои останале надвор од границите на Кралството.

16 Во XIX век Цариград бил неспорно доживуван и претставувал поважен поли-тички, општествен, економски, културен, историски религиозен центар на Грците, во кој живеел најбогатиот и највлијателен дел од Грците.

17 Dimitris Livanios, „Conquering the Souls: Nationalism and Greek Guerilla Warfare in Ottoman Macedonia, 1904–1908“, Byzantine and Modern Greek Studies, 23, 1999, стр. 59.

18 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως…, стр. 317 19 D. Livanios, „The Quest for Hellenism: Religion, Nationalism and…, стр. 59. 20 Юра Константинова, Балканската политика на Грция в края на XIX и

началото на ХХ век, София, 2008, стр. 49. 21 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως…, стр. 467.


76

Мегали идејата поминала низ две развојни фази, кои во одредени временски периоди меѓусебно се испреплетувале или, пак, се повторувале. Првата фаза е периодот на крајниот национализам и на силната иреден-тистичка политика за просторната целост на новата грчка држава. Идејата на Колетис за ослободување на неослободените „грчки територии“, покрај мобилизацијата на народните маси, била прифатена и од кралот Отон, кој требало да стане водач на една „сегрчка крстоносна војна за целовитоста на државата“.22 Отон верувал дека ослободувањето на „грчките територии“ би било возможно со поттикнување на револуционерни движења во некои делови од Османлиската Империја и со употреба на соодветна дипломатска активност. Таков бил случајот со Кримската војна (1853–1856), кога се тежне-ело да се реставрира Византиската Империја со помош на Русија, а за таа цел биле предизвикани повеќе револуционерни движења во пограничните грчко-османлиски региони, но и во османлиска Македонија.23 Тоа бил период кога кралскиот двор имал целосна поддршка и доверба од народот, а Отон водел политика согласна со националните потреби. Меѓу другото, настаните што следувале покажале дека реалната ситуација била сосема поинаква и таа зависела, пред сè, од интерeсите на големите сили, додека политиката била сурова за кралската двојка од Баварија. Две децении подноцна, во 1876 год., грчкиот писател Анастасиос Гудас, навраќајки се кон 1854 година, критикувајќи го начинот на владеење на Отон, напишал: „Мегали идејата беше инструмент во рацете на Отон, кој истата ја направи смешна“.24 Ваквата политика на грчкиот крал не само што не дала резултати туку била и во спротивност со интересите на големите сили на Балканскиот Полуостров.

Во втората половина на XIX век мегали идејата преминала во нова фаза. Средствата се менувале, но крајната цел на програмата останала непро-менета. Во овој период, особено меѓу Грците во Истанбул, било раширено мислењето дека е можно постепено елинизирање на Истокот и „воскрес-нување“ на Византија преку економски, духовен и социјален развој на грчкиот елемент во Османлиската Империја.25 Тогашниот грчки историчар Павлос Каролидис сметал дека била неопходна коренита промена во поли-тиката на грчката држава. Според него, „политиката на тајни организации и имитирање на мали херојски војни“ требало да се замени со „мудра, достоинствена и конзервативна политика“.26 Образовно-културниот поход на елинизмот во Империјата и политичкото приближување кон Високата порта ги одредил новиот грчки крал Георги I, а таа политика била спроведувана и од Грчката влада. Во таа насока, курсот на надворешната политика во овој период се карактеризирал со принудно обезбедување и оддржување добри

22 Κ. Α. Βακαλοπουλος, Νεοελληνικη ιστορια…, стр. 191. 23 Д. Јовановски, Грчката балканска политика…, стр. 43. 24 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως…, стр. 468. 25 Κ. Α. Βακαλοπουλος, Νεοελληνικη ιστορια…, стр. 192. 26 Ю. Константинова, Балканската политика на Грция…, стр. 51.


77

односи со Османлиската Империја. Ваквата политика се повторила и по катастрофалниот пораз на Кралството во едномесечната Грчко-османлиска војна од 1897 година. По оваа војна, водачите на грчката држава сфатиле дека секој самостоен обид за реализирање на мегали идејата бил осуден на пропаст и дека во иднина треба да се воспостави некаков кондоминиум со Османлиите.27 Од друга страна, владејачките кругови во Атина, посебно во времето на премиерот Харилаос Трикупис, се залагале за воено, политичко и економско засилување на државата. Според Х. Трикупис, целта на реформите не била благосостојбата на народот, туку остварувањето на мегали идејата.28

Во насока на реализирање на националната програма, по неколку воени неуспеси, посебно на Крит, грчката држава започнала да се залага за политика на пријателство и соработка со балканските држави. Тогаш биле водени преговори со Србија, Црна Гора, па дури и со приврзаниците на Гарибалди во Италија.29 Првите преговори помеѓу Грција и Србија се случиле во првата половина на 1861 год., но договор за сојузништво не бил потпишан поради српското противање на „претераните“ територијални барања на Грчката влада.30 Сепак, преговорите продолжиле и во наредните години, кога покрај Србија биле вклучени уште и Бугарија и Романија, а се разговарало и со претставници на албанското население на Балканскиот Полуостров. Различните позиции за територијалната распределба на балканските делови на османлискатата територија, базирани на големодржавните национални политики, биле главната пречка во преговорите и за реализирање на меѓусеб-но потпишаните договори од минатото. Таква била ситуацијата сè до крајот на првата деценија од ХХ век, кога бил создаден Балканскиот сојуз против Османлиската Империја. Крајот на Првата балканска војна, во која била поразена Османлиската Империја, ја предизвикал следната т.е. Втората балканска војна. Таа била резултат на несогласувањата меѓу сојузниците во минатото и на избегнувањето јасна поделба на териториите од османлиското наследство, посебно разграничувањето на Македонија, војна преку која балканските држави ја виделе шансата за дефинитивно реализирање на своите национални аспирации.

Мегали идејата во однос на македонската територија и население имала свои ставови и позиции кои во текот на времето се менувале или, пак, се

27 Р. Клог, Историја грчке…, стр. 75. 28 Ю. Константинова, Балканската политика на Грция…, стр. 25. 29 С. Павловиќ, Историја…, стр. 114. 30 Според предлог-договорот, во делот кој се однесувал за територијалното

проширување на двете држави на сметка на Османлиската Империја се предвидувало Грција да ги анектира Епир, Тесалија, Македонија и Тракија, а Србија би ги добила Босна и Херцеговина, Црна Гора и Горна Албанија. Несогласувањата настанале, кои подоцна преминале во меѓусебни надмудрувања, околу територијата на Македонија, која Србија како словенска земја не можела да допушти да стане грчка. Д. Јова-новски, Грчката балканска политика…, стр. 71, 72.


78

прилагодувале. Тие, пред сè, зависеле од општествено-политичките окол-ности во Османлиската Империја, влијанието на балканските држави и на големите сили, но и од развојот на македонското преродбенско и национално-ослободително движење. Според максималната програма која важела до големата источна криза (1875 – 1881), било предвидено во границите на големата грчка држава да влезе цела географска Македонија. Подоцна, по 1880 год., официјална Атина, поради неиздржаните претензии спрема териториите од северна Македонија, ги отфрла истите, а македонското насе-ление од тие области го прогласила за бугарско, односно српско.31 На тој начин, Грчкото Кралство за сопствените национални потреби ја намалило територијата на историска Македонија, на која имало „историско право“ да претендира, спуштајќи ја нејзината северна граница кон југ. Значи мини-малната програма, која одредени грчки фактори ја сметале за пореална, предвидувала грчката северна граница на идната држава да започне од Драч и да заврши до Егејско Море, минувајќи северно од Серез на исток, до Битола и Охрид на запад.32

Во текот на целиот XIX век во грчкото општество и меѓу политичката елита имало една нејасна слика околу одредувањето на територијата и границите на Македонија. Ваквата перцепција се должела, пред сè, на различното територијално именување на македонскиот простор и на дефи-нирањето на терминот „Македонија“ низ историјата. Така, ако границите на Македонија во антиката, во периодот на владеењето на кралот Филип II, ги опфаќале границите, од денешна гледна точка, на историска и географска Македонија, тогаш за време на Византија ова име се споменувало повремено и најчесто ја означувало територијата на Тракија и на денешна Бугарија. Најпосле, името Македонија за време на османлиската доминација исчезнало од административната поделба на Империјата, иако останало да опстојува во османлиските географии и речници. Но, сепак, употребата на името од страна на картографите, патописците и странските конзули во XIX век се одразило на произволното одредување на границите на Македонија.33

Како и да е, во почетната фаза од развојот на мегали идејата и во првобитните проекции на „Голема Грција“ била вклучена цела историска Македонија, а населението, без да се знаело или да се водело сметка за неговите етнички карактеристики, било третирано како „грчко“. Делумна

31 Според историчарот Ристо Поплазаров, т.н. минимална програма била промо-

вирана уште во 1866 год. од страна на тогашниот министер за надворешни работи Х. Трикупис, кој ја предложил идејата за поделба на Македонија. Претензиите на Грција спрема Македонија Трикупис ги ограничил на т.н. историска Македонија, чии северни граници во голема мера се протегале многу појужно од дотогаш познатите. Ристо Поплазаров, „Пропагандната дејност на грчките друштва во Македонија во втората половина на XIX век“, ГИНИ, год. XII, бр. 2, Скопје,1968, стр. 191.

32 Крсте Битовски, Грчката „македодонска борба“, Скопје 2001, стр. 57. 33 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως..., стр. 378.


79

промена на политката се забележува во периодот по Кримската војна и по промената на руската политика на Балканот. Новите политички цели на Русија, кои од Грција биле третирани како панславистички, биле насочени кон културното, религиозното и националното раздвижување на словенското население во Османлиската Империја. Во таа насока, грчката држава главно се залагала за обезбедување добри односи со Високата порта, но и за зајакнување на црковното и образовното влијание меѓу хрстијанското насе-ление во Македонија и за создавање голем број културни друштва.34

Покрупна промена во политиката на грчката држава спрема маке-донското прашање се забележува во осмата деценија на XIX век. Ако на процесите во Македонија поврзани со преродбата и формирањето на одделни црковно-училишни општини од месното македонско население не им се придавало големо значење, тогаш формирањето на Бугарската егзархија во 1870 год., Санстефанскиот договор од 1878 год. (кој ставил под бугарска власт – на хартија – поголем дел од Македонија), како и формирањето на бугарската држава во истата 1878 год., ја принудиле официјална Атина на општо преиспитување на политиката спрема Македонија. Тоа е период кој траел од 1878 год. до анексијата на Источна Румелија од страна на Кнежеството Бугарија во 1885 година.35 Бугарската национална преродба, која била во константен развиток, ги вознемирила Грција и Цариградската патријаршија поради претензиите на бугарските националисти спрема Македонија и Тракија. Според грчкиот историчар Евангелос Кофос, Бугарите имале држава во физичка близина на Македонија и поддршка од Русија, додека јазикот не претставувал проблем во комуникацијата со македонското население, а со појавата на Егзархијата црковната припадност веќе не можела да биде монопол на Грците.36 Во тој период на Македонија се гледало како на територија со нејасно дефиниран етнички состав. Христијанското население и пред сè делот од македонскиот етникум станале цел на соседните балкански национални држави во напорите да им ја наметнат сопствената национална свест. Исто така, антагонизмот се должел на делумното или целосното совпа-ѓање на територијалните претензии на балканските држави што резултирало со заострување на „фанатизмот на политичките пропаганди во последната четвртина на XIX век“.37

Големата источна криза (1875–1881) и новата реалност на Балканот ја принудиле грчката држава на засилена дипломатска активност со цел да ги заштити и зачува своите позиции и интереси во Македонија. Појавата на историската сцена на етнографската карта на германскиот картограф Х. Киперт делумно ја променила дотогашната перцепција на европските сили на

34 Κ. Α. Βακαλοπουλος, Νεοελληνικη ιστορια..., стр. 194, 195. 35 Evangelos Kofos, „Dilemmas and orientations of greek policy in Macedonia 1878-

1886“, Balkan studies, 21/1, Thessaloniki, 1980, стр. 45, 46. 36 E. Kofos, „Dilemmas and orientations of greek policy..., стр. 46. 37 Κ. Α. Βακαλοπουλος, Νεοελληνικη ιστορια..., стр. 315.


80

Македонија како „грчка“ територија, со оглед дека со неа биле запознаени делегатите на Берлинскиот конгрес.38 Реакцијата на грчките дипломати се должела на намалувањето на „грчките“ територии во Македонија и на „претставувањето“ на најголемиот дел од Македонија како територија со доминантно „бугарско“ население. Како територии со мнозинско „грчко“ население, Киперт ги означил само областите јужно од линијата Пинд – Хрупиште – Катраница, потоа јужно од Ениџе Вардар – Солун – Серез – Драма – Кавала.39 Незадоволството на Грците резултирало со директно вмешување на грчкиот историчар Папаригопулос, а со цел да го убеди Киперт во грешките направени на неговата карта.40 Покрај постојаната меѓусебна коресподенција, во јуни 1877 год. Папаригопулос дури и лично заминал за Берлин. Таму тој се обидел на лице место да го разубеди Киперт, со цел последниов да ги прифати грчките позиции во врска со грчките пре-тензии спрема Македонија. Паралелно со агитацијата на Папаригопулос, сите силогоси во Грција и во Османлиската Империја биле повикани да му испраќаат на Германецот статистички податоци од кои требало да се види дека „грчкиот етникум“ преовладувал во јужниот и средниот дел на Македонија.41 На крај, германскиот етнограф попуштил, а притисоците дале позитивен исход за грчката политика. Во 1878 год., непосредно пред оддржувањето на Берлинскиот конгрес, Киперт објавил уште една брошура и една карта во прилог на истата, во голема мера видоизменета во однос на првата.42 Киперт ја „подигнал“ граничната линија на грчкото население на

38 Х. Р. Вилкинскон, Картите и политиката; Преглед на етнографската кар-тографија на Македонија, Скопје, 1992, стр. 90 – 93.

39 Далибор Јовановски, „Ревизија на грчките територијални аспирации во осман-лиска Македонија“, Годишен зборник на Филозофски факултет, бр. 62, Скопје, 2009, стр. 326.

40 Според историчарот Крсте Битовски, во картата не се почитувал доследно ниту еден вообичаен критериум – ниту етничкиот, ниту јазичниот, ниту религиозни-от. Некои околии, како што биле Костурската, Ениџевардарската, Воденската, делум-но или цели, биле обоени во сива (грчка) боја, иако доминантниот дел на население-то во овие кази и по етничко потекло и по јазик не се разликувало од соседните околии обоени со розова (бугарска) боја. Исто така, Битовски заклучува дека очиг-ледно било дека Солунската каза, која Киперт ја обележал со „грчка“ боја, ако се исклучел Солун, кој беше претежно еврејско-османлиски град но и со мала грчка колонија, речиси целата негова околија (без Халкадик) била населена со етничко македонско население. Крсте Битовски, Континуитетот на македонските национал-ноослободителни борби во XIX и почетокот на ХХ век. Скопје, 1998, стр. 91, 92.

41 Елефтерија Вамваковска Љоровска, „Политика на прекројување на македон-ската територија“, Македонско сонце, Скопје, 6.7.2001, стр. 39.

42 Насловот на брошурата бил: „Објаснувачка забелешка за етнографијата на грчките, словенските, албанските и романските земји направена од Хенри Киперт“. Картата која како што видовме била под големо влијание на Папаригопулос, и тој ја базирал врз „етнографски“ податоци, т.е. врз изворите што ги добивал од грчките институции. Критериумите врз кои го одредувал населението, а со тоа и етнограф-


81

север во согласност со препораките на Папаригопулос, која сега се движела по линијата Разлог – Неврокоп – Мелник – Струмица – Воден – Преспа.43 На овој начин дошло до промена на територијалните аспирации спрема Маке-донија, кои подоцна ќе станат и официјална политика на грчката држава. Официјална Атина се откажала од северниот дел на Македонија, прогла-сувајќи го за „бугарски“, а истовремено се обидела да докаже со „историски факти“ дека тие територии, всушност, не биле дел од Античка Македонија.

Како и да е, новата грчка политика се базирала на една сеопфатна истражувачка работа во Македонија и во Грција во периодот од 1879 – 1881 година. Од овој период датираат голем број доверливи материјали пристигнати до Грчкото министерство за надворешни работи од конзулатите во османлиска Македонија, од просветни и од свештени лица, од разни силогоси и од Цариградската патријаршија.44 Според Кофос, со помош на овие материјали биле разјаснати многу „збунувачки“ прашања но, исто така, биле поставени и границите во кои можела да се развива грчката политика. Првата констатација била, според Кофос, дека максималните барања во поглед на македонската територија, „базирани на историски факти“, биле целосно игнорирани од големите сили во периодот 1876–1878 година. Потоа, официјална Атина увидела дека не само балканските народи туку и двете големи сили – Русија и Австро-Унгарија – ја посакувале Македонија и дека сакале неа да ја стават, директно или индиректно, под свое влијание. Третата точка што ни ја посочува грчкиот историчар се однесува на мислењето дека Македонија повеќе не можела да се перцепира како географски и етнички ентитет ниту, пак, како административен, бидејќи територијата на Маке-донија била поделена меѓу три вилаети. И на крај, последен бил заклучокот дека со појавата на Егзархијата е воведен нов објективен елемент, преку кој можело да се утврди „националното чувство“ на жителите на Македонија, мислејќи на црковната припадност како аргумент на одредување на националната припадност.45

Врз основа на погореизнесеното, официјална Атина била принудена да ги ревидира долгорочните цели и својата тактика во однос на македонското прашање. Најпрвин биле ревидирани територијалните претензии. Бер-линскиот договор и членот 23, со кој се предвидувало управни реформи во Македонија, им дале повод на Грчкото министерство за надворешни работи и на грчките пропагандни иституции во Македонија да изнајдат соодветни решенија за едно ново офцијално оформување на управните граници.46

ските граници, биле „нацијата“, јазикот, религијата и историската поврзаност. Х. Р. Вилкинскон, Картите и политиката; Преглед на етнографската..., стр. 98.

43 Д. Јовановски, „Ревизија на грчките територијални аспирации..., стр. 327. 44 E. Kofos, „Dilemmas and orientations of greek policy..., стр. 47. 45 Исто, стр. 48. 46 Во текот на 1879 и 1880 год. биле создадени грчки месни комисии во

вилаетските центри Солун, Битола, Јанина и Одрин за да изработат планови


82

Меѓународната комисија која го имала составено Органскиот устав на Источна Румелија, од јуни 1880 год. почнала да обработува разни планови за реформи и во другите делови на Османлиската Империја. До Комисијата биле доставени и грчките предлози за Македонија. Се барало одредување на грчкиот јазик како втор официјален јазик после турскиот и поделба на Македонија на две независни управни единици.47

Врз основа на барањата48 на Трикупис, тогашен грчки министер за надворешни работи, а по иницијатива на солунскиот конзул Ватикиотис, од грчките конзуларни центри на европскиот дел од Османлиската Империја во Атина започнале да пристигнуваат предлози поврзани со новата територи-јално-управна поделба на Македонија. Суштинскиот предлог, преку соодве-тен меморандум од 2 јули 1880 год., пристигнал од грчкиот конзул од Битола, П. Логотетис, кој ја поделил Македонија на две области, северна или „бугарска“ и јужна т.е. „грчка“ област. Логотетис се базирал на тогашната политичка ситуација по формирањето на Бугарското Кнежевство и „етничката“ неиздржливост на грчките аргументи за северните делови на Македонија. Па така, во меморандумот конзулот потенцирал дека: „главните крајни граници над кои не се оправдуваат грчките претензии и кои мора да ја разделат јужна од северна Македонија се: Крушево, Прилеп, Мариово, јуж-ната половина од областа Демир Хисар, областа Серез и, на крај, Драма“.49 Во меморандумот од јуни 1880 год. Ватикиотис бил подетален, со содветна анализа на состојбите. Како линија на разделување, тој ја посочил: „...гра-ницата меѓу Родопите и Балканот, продолжувајќи до планинскиот венец Кресна и Малешевијата, поминувајќи меѓу Струмица и Радовиш, по што оди по текот на р. Вардар до утоката на р. Црна, се искачува околу околијата на Тиквеш и Битола, ги остава десно околијата Преспа и Охрид, ја опфаќа кон лево целата Корчанска околија и оттаму преку Колонија, Анаселица и Гревена завршува на новата грчко-турска погранична линија“.50 Овој план, кој бил прифатен и од Грчката влада, исто така предвидувал јужниот дел од Македонија, со делови од Албанија, да биде организран во еден вилает со главен град Солун. Сепак, на крај, планот на Ватикиотис не бил земен соодветни со Органскиот устав на Крит од 1868 година. Постојано до Грчкото МНР од разни институции и поединци биле испраќани информации кои се однесувале на „реалните“ граници на елинизмот во Македонија, за европските интереси, како и за засилената бугарска пропаганда во македонските територии. Κ. Α. Βακαλοπουλος, Νεοελληνικη ιστορια..., стр. 316.

47 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως..., стр. 377. 48 Во јуни 1880 год. Трикупис испратил писма до грчките конзули во Солун,

Битола и Пловдив со молба да дадат различни предлози за прашања кои се однесувале на територијалното реформирање на Македонија и другите делови на Османлиската Империја според предлозите на Берлинскиот конгрес. Д. Јовановски, „Ревизија на грчките територијални аспирации..., стр. 321.

49 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως..., стр. 379. 50 Κ. Α. Βακαλοπουλος, Νεοελληνικη ιστορια..., стр. 317.


83

предвид, а воопшто и самата османлиска власт не спровела управни реформи во европскиот дел на Империјата.

Во годините што следувале, грчката држава, пред сè грчките дипло-матски, црковни51 и образовни претставници во османлиската држава продолжиле да ја „делат“ Македонија на два дела, претендирајќи кон јужниот и отфрлајќи го северниот, истовремено обидувајќи се да докажат со „историски факти“ дека вториов во минатото не ѝ припаѓал на древна Македонија. Во таа насока бил и меморандумот на грчкиот конзул во Солун, П. Логотетис, кој и ден-денес продолжува да биде употребуван од грчката држава во политички цели.52 Меморандумот бил поднесен до Грчкото министерство за надворешни работи на 8 февруари 1884 год. И покрај територијалниот аспект на македонското прашање, биле презентирани податоци за бројот и етничкиот состав на населението, се разбира, карак-теризирано и пресметано врз основа на потребите на грчката пропаганда во Македонија. Конзулот ја поделил Македонија на два дела – јужен и северен, додека јужниот дел продолжил и понатаму да го дели на две зони, јужна и северна. Во целина, Македонија, со мали отстапки во делови од Албанија, според сфаќањата на Логотетис, ја опфаќала речиси истата територија или денес попозната како географска или историска Македонија. Средишната линија меѓу двата дела од запад кон исток започнувала од селата Горна и Долна Белица и продолжувала кон Струга – Демир Хисар – Браилово – Плетвар – Градско – вливот на реката Црна во Вардар – Пепелиште – Гарван – Русиново – р. Струма – Неврокоп – р. Места – Варутин.53 Оваа фиктивна гранична линија во суштина ги претставувала крајните северни делови од Македонија кон кои претендирала грчката држава. Ваквиот став се должел на меѓусебниот конфликт на Бугарија и Грција, како и на бугарските претензии „кои ја замислувале Македонија со границите од времето на Филип II“.54 Еден од најчесто користените докази што бил во служба на тогашната национална доктрина на грчкиот национализам е дека „околиите северно од Охрид – Крушево – Прилеп – Велес не можеле да се нарекуваат македонски, штом во антиката биле дел од Дарданија“.55 Ваквата реторика била презантирана и во Европа. Поранешниот директор на Цариградскиот лицеј, Георгиос Хасиотис, во 1881 год. издал книга на француски јазик во која

51 Во доверливиот извештај на вселенскиот патријарх Јоаким III до грчкиот амбасадор во Истанбул од август 1883 год. се вели дека границите на елинизмот во Македонија се одредуваат до линијата Прилеп – Струмица – Мелник – Неврокоп. Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως..., стр. 379.

52 Документот бил насловен како „Меморандум околу современата грчка Македонија и воопшто Македонија“. Κωνσταντινος Βακαλοπουλος, Το μακεδονικο ζητημα 1856-1913, Αθηνα, 2009, стр. 34 – 44.

53 Κ. Βακαλοπουλος, Το μακεδονικο ζητημα..., стр. 35, 36. 54 Σοφια Βουρη, Εκπαιδευση και εθνικισμος στα Βαλκανια; Η περιπτωση της

βορειοδυτικης Μακεδονιας 1870-1904, Αθηνα, 1992, стр. 50. 55 Ιστορια του Ελληνικου εθνους, απο 1833 ως..., стр. 379.


84

докажувал дека Македонија не била територијата за која се знаело во Европа, туку значително помала и таа ги опфаќала Битолскиот и Солунскиот вилает без Разлошката, Горноџумајската, Кавадаречката, Дебарската и Прилепската каза.56

Како и да е, на дискусијата за границите на Македонија, диктирана од политички причини, ѝ била потребна соодветна научна поткрепа. Во таа насока тоа го побарал и грчкиот министер за надворешни работи, А. Кондоставлос. Тој на 12 декември 1884 год. испратил писмо до Папари-гопулос, тогашен претседател на „Силогосот за ширење на грчката пис-меност“, во кое барал со историски аргументи да докаже дека северниот дел од македонскиот простор не е дел од „Главна Македонија“ (во смисла на античките граници на Македонија) само затоа што Грција се откажала од тие територии.57 Набргу следувал одоворот. Во писмото58, датирано од 15 јануари 1885 год., откако Папаригопулос му ги презентирал историските факти на министерот, заклучил дека „ние немаме никаков начин да докажеме дека границите се дело на Бугарите и со никакви историски аргументи не можеме да поткрепиме ново определување на границите на [античка] Македонија поради посочената цел од Ваша страна“.59 Папаригопулос останал на своите тврдења и покрај евидентната желба на грчката политика за видоизменување на историската реалност. Јасниот став за границите на Македонија го повторил и во извештај од март 1888 год., каде што нагласил: „Од историските настани и значењето што го употребуваме за името Македонија, станува јасно дека немаме начин да докажеме дека границите што ѝ се дадени на оваа територија се творба на Бугарите“.60 Во прилог на ваквото тврдење, слободно може да се заклучи дека грчкиот национален историчар на овој начин ја урнал тезата и желбата на грчките официјални фактори за спуштање кон југ на северната граница на Македонија, тврдејќи дека тие се протегале од Олимп до Шар Планина.

МАКЕДОНСКОТО НАСЕЛЕНИЕ И НЕГОВОТО КАТЕГОРИЈАЛНО

АТРИБУТИРАЊЕ СПОРЕД МЕГАЛИ ИДЕЈАТА Од друга страна, грчките идеолози и историчари, врз основа на „општите

карактеристики“ на христијанското население на Македонија, зад кои се

56 К. Битовски, Континуитетот на македонските националноослободителни...,

стр. 96. 57 Ел. Вамваковска Љоровска, „Политика на прекројување..., стр. 39. 58 Целосното писмо со превод и коментар на Елефтерија Вамваковска Љоровска

е објавено во Македонско сонце, „Горна Македонија е навреда за македонскиот народ“, Скопје, 13.7.2001, стр. 40, 41.

59 Ел. Вамваковска Љоровска, „Горна Македонија е навреда..., стр. 40. 60 Извештај на К. Папаригопулос, бр. 243/11.3.1888. Σ. Βουρη, Εκπαιδευση και

εθνικισμος στα Βαλκανια; Η περιπτωση..., стр. 50.


85

криеле националните претензии, по големата источна криза ја делат Македонија на три зони – северна, средна и јужна.61 Ако во почетокот територијалните претензии на грчката држава биле базирани на „оригинални“ аргументи за грчкиот карактер на населението во цела Македонија, тогаш по 1880 год. тие ја губат важноста, најпрвин како резултат на појавата на сесловенството, а потоа и на бугарските претензии и инсталирањето на бугар-ските пропагандни иституции во османлиска Македонија. Така, според грчкиот историчар Константинос Вакалопулос, во северната зона, која се протегала на север од Шар Планина до Рила, а на југ до линијата Охрид – Крушево – Велес – Струмица – Мелник – Неврокоп и завршувала на Родo-пите, „живеело словенско население, кое од средината на XIX век се совпа-ѓало [со претензиите на] бугарското национално движење и од 1870 год. формално преминало во прегратките на Егзархијата. Ова население зборува еден јазичен идиом кој бил сроден на бугарскиот јазик“.62 На овој начин, грчката држава, користејќи ги наведените аргументи за одредување на етничката припадност на христијанското население – црковната припадност и сличноста, но не и идентичноста на бугарскиот јазик и македонските дијалекти во северна Македонија – ја отстапува северната зона во бугарската сфера на влијание, со што тој дел од Македонија бил отпишан од националната програма (мегали идејата). Сепкак, Кофос потенцира дека „имало и такви што ѝ останале верни на Вселенската патријаршија“ во северната зона, алудирајќи на „грчко население“, но и дека тие „не можеле да ја смената севкупната слика“.63

Јужната и средната географска зона, всушност, претставувале јужниот дел на Македонија, т.е. тоа е поделбата на територијата на Македонија што претходно ја сретнавме во меморандумот од февруари 1884 год. на грчкиот конзул Логотетис. Ако јужната зона се сметала за „грчка“, во која грчкото влијание не било доведено во прашање, тогаш во средната зона било неопходно да се вложат максимални напори со цел да се потиснат другите пропаганди и во неа целосно да превладее елинизмот. Јужната граница на јужната зона од запад на исток ја опфаќала османлиско-грчката пограничната линија, движејќи се кон исток по егејското крајбрежје, додека северната граница, која во суштина била замислена гранична линија меѓу јужната и средната зона, се протегала по линијата на планината Пинд – Костур и во насока на градовите Бер – Солун – Серез – Драма.64 Оваа зона, во која најголем дел од христијанското население го говорел грчкиот јазик и црковно

61 Затскривајќи се зад политиката на грчката држава и нејзините национални

претензии, според Конст. Вакалопулос, поделбата на Македонија на три зони се должела на јазичната стратификација и етничкиот состав. Κ. Βακαλοπουλος, Το μακεδονικο ζητημα..., стр. 25.

62 Исто, стр. 25. 63 E. Kofos, „Dilemmas and orientations of greek policy..., стр. 48. 64 Κ. Α. Βακαλοπουλος, Νεοελληνικη ιστορια..., стр. 240.


86

припаѓал кон Цариградската патријаршија, од грчката политика се сметала за „неспорно“ грчка територија. Па така, Логотетис во гореспоменатиот меморандум потенцирал дека овој дел од Македонија бил „чисто елинофон и има целосна и стабилна [грчка] национална свест“65, додека грчката историчарка Софија Вури констатира дека „само јужната зона ’искрено‘ се смета за грчка“.66 Имено, јужниот дел на османлиска Македонија всушност бил лимитрофна зона. Што значи дека во него имало два етникума кои можат да бидат различни или слични и каде што културните влијанија се преклопуваат. Во османлиски контекст тоа би значело дека населението било мешано во однос на јазикот и потеклото, но затоа целосно ѝ припаѓало на Патријаршијата. Исто така, во овој дел егзистирале влашки и албански православни енклави, кои грчката пропаганда без двоумење ги ставала во својот етнички корпус.

Како и да е, најспорна, гледано од грчки аспект, била средната зона.67 Конкуренцијата од другите религиозно-образовни пропагандни институции, а подоцна и појавата на македонското револуционерно движење, претставувале главна причина што грчките национални фактори уште во тоа време не ја прогласиле за „грчка“ т.н. средна зона на Македонија. Исто така, неможноста во османлиски контекст да се воспостави кодифициран народен (венкуларен) јазик кај доминатното македонско христијанско население, како и кај влашкото и албанското, претставувале дополнителен бенефит пред сè за грчките фактори, кои претендирале кон сите три претходно наведени етникуми. Оваа ситуација ја користеле и бугарската и српската пропаганда кои, исто така, биле насочени кон македонското христијанско население. Кофос, анализирајќи ја средната зона, за која мора да признае дека била „деликатна“, непосредно ни го пренесува начинот на дејствување на грчката политика во тоа време. На почетокот тој тврди дека во овој дел живееле „полиглоти, мешано христијанско население, главно славофоно во селата и елинофоно и влахофоно во градовите и гратчињата, и со делови од албанофоно население“. Кофос, врз основа на доверливите конзуларни извештаи, констатира дека „гркофоните, албанофоните и влахофоните биле гледани како дел од грчката национална идеја“,68 додека „славофоните биле

65 Κ. Βακαλοπουλος, Το μακεδονικο ζητημα..., стр. 39. 66 Σ. Βουρη, Εκπαιδευση και εθνικισμος στα Βαλκανια; Η περιπτωση..., стр. 51. 67 Според извештајот под бр. 275 од 1 јули 1880 год. испратен до Грчкото МНР,

грчкиот конзул од Солун, Логотетис, на следниот начин ги определил границите на оваа зона: на север, минувајќи од запад кон исток од Охридското Езеро – Крушево – јужно од Прилеп или северно од Битола и потоа по линијата се до р. Места, оставајќи ги внатре во зоната градовите Струмица, Петрич, Мелник и Неврокоп. На југ започнувала од пл. Грамос, опфаќајќи ја половина од Костурската каза, јужно од Лерин и Воден, северно од Кожани, Солун и Халкидики, сè до Серез и Драма. E. Kofos, „Dilemmas and orientations of greek policy..., стр. 49.

68 Како што забележавме, своите гледиште Кофос ги градел врз основа на грчките конзуларни извештаи. Па така, како дополнување на гореспоменатиот


87

отворен случај“. Последниве тој ги дели во три подгрупи: првата биле поддржувачи на елинизмот, потоа следувале симпатизерите на бугарската национална идеја и третата и најголема, а воедно и флуидна подгрупа, била онаа во која најчесто припадниците ги менувале двете претходни подгрупи и „сè уште немале конкретна национална ориентација“.69 Сепак, кај Кофос постои субјективен пристап во врска со определувањето на македонските Словени. Специфичноста на Македонија била црковната раздробеност на македонското словенско православие, а не некаква, само македонска специ-фична етничка измешаност на населението. Со црковната припадност бил означен само еден маркер во внатрешната културна содржина на етничката конфигурација, а не комплетната структура на некоја друга етничка при-падност.70 Во секој случај, јасно се забележува која била целната група на грчката пропагандна политика и кон кој дел од хрстијанското население во Македонија „се кршеле копјата“ меѓу балканските нации-држави во напорите да се инсталира сопствената национална идеологија.

Како и да е, грчките територијални претензии во периодот после големата источна криза се протегале до границите на средната географска зона на Македонија. Признавајќи дека во оваа зона доминантно било словенското население, Папаригопулос предлагал засилување на напорите во насока неговите припадници да ја „почуствуваат грчката свест“, како и засилување на пропагандните акции до северните граници на територијал-ните претензии на Грчкото Кралство.71 Во годините што следувале, покрај дејствувањето на „мирната“ грчка црковно-просветна и економска пропа-ганда до границите зацртани со мегали идејата, од последната деценија на XIX век, а посебно за време на грчката „Македонска борба“ (1904–1908), се појавија и тенденцијата на оружен начин да се означат територијалните претензии на грчката држава. За време на четничката интервенција во Македонија на Етники етерија во 1896 год., одредени грчки чети, пред да бидат разбиени од османлиските власти, на север стигнале до Мариово и Демир Капија.72 Грчкиот андартски водач Јоанис Каравитис во своите спомени за грчката „Македонска борба“ на неколку наврати ја нагласил меморандум од 8 февруари 1884 год., солунскиот конзул Логотетис истиот ден испратил до Грчкото МНР дополнителни забелешки во врска со средната зона. Тој напишал дека во целиот овој појас Грција „имала предност од национален аспект“, освен во реоните на Прилеп, Мелник, Охрид, Авриет Хисар и западниот дел на битолското поле. Ваквата аномалија, според Логотетис, се должела од една страна на панславизмот, а од друга на „дивиот фанатизам на Бугарите“. Κ. Βακαλοπουλος, Το μακεδονικο ζητημα..., стр. 45.

69 E. Kofos, „Dilemmas and orientations of greek policy..., стр. 48. 70 Марија Пандевска, „МРО и терминот Македонец/ци како ознака за надлокален

и натцрковен идентитет“, Македонскиот идентитет низ историјата, ИНИ, Скопје, 2010, стр. 144.

71 Д. Јовановски, „Ревизија на грчките територијални аспирации..., стр. 327, 328. 72 Крсте Битовски, Грчката „македонска..., стр. 49.


88

линијата на националните претензии на Грчкото Кралство. Во една дискусија во с. Желево (Леринско) со еден од грчките митрополити во Македонија, одбивајќи ги претензиите на Србите на деловите од Македонија кои требало да влезат во проширената грчка држава, Каравитис нагласил: „И Србите треба да сфатат дека ние ги поставуваме нашите национални граници од Охрид – Крушево или Бабуна, или мостот на Црна, меѓу Битола и Прилеп, и оттаму југоисточно, со гранична точка од Црна до источно од Мариово и понатаму со линијата да се опфатат Гевелија и Струмица. Ова да го имаат предвид за да немаме недоразбирања во иднина. Сега кога ќе го исчистиме просторот од комитите, [тоа] нема значење, задолжително дека ќе ги убиеме и нив, секако идната пролет ќе стигнеме до Крушево“.73

Конструирањето на националната програма на грчката држава спрема македонското прашање зависело најмногу од развојот на настаните во самата Македонија, од политиката на другите балкански нации-држави и од односот на големите сили кон случувањата на Источниот Медитеран. Мегали идејата претставувала крајна цел на грчкиот национализам во однос на територијалното проширување на грчката држава, додека средствата што биле користени за остварување на таа цел варирале во зависност од околностите и проценките на националните фактори во Грција и на грчките пропагандни институции во Османлиската Империја.

73 Ιωαννου Καραβιτη, Ο μακεδονικος Αγων, Απομνημονευματα, Τομος Α’, Εισαγωγη,

Επιμελεια, Σχολια Γιωργος Πετσιβας, Αθηνα, 1994, стр. 292.

89

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 89-105 ISSN 0583-4961

УДК 32.019.5(497.11:497.7)„1908/1913“ СРБИЈА И МЛАДОТУРСКАТА РЕВОЛУЦИЈА: АСПЕКТИТЕ НА ТРАНСФОРМАЦИЈАТА НА СРПСКАТА ПРОПАГАНДА ВО

ОСМАНЛИСКА МАКЕДОНИЈА1

Македонка Митрова Виш научен соработник во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

The aim of this paper is to analyze the politics of the Serbian Kingdom towards the newly occurred situation in Ottoman Macedonia, caused by the Young Turks Revolution in 1908. Namely, the transformation of the Serbian propaganda will be elaborated, which shif-ted from armed-chetnik towards political-propagandist actions. The activities of the Serbian chetnik organization in Macedonia was discontinued, and instead the Serbian political orga-nization was assembled. This organization was mostly interested in the following topics: the regulating of the final status of the so called “Serbian people” in the Ottoman Empire; a regular use of the national name “Serb” instead of the name used so far- “Rum”; a ruling of the Parliament to expand the Serbian patriarch privileges; acquiring diocese for the Veles -Debar Metropolitan; the discontinuing of the church-school status quo, and etc. When the terms of the constitutional ruling began to fade, the Serbian political organization collapsed along with it, but the Serbian influence in Macedonia continued to show through other, already examined institutions and means, until the Balkan wars (1912-1913).

Keywords: Serbia, Young Turks Revolution, Serbian Political Organization, Ottoman Macedonia

1. ПОЛИТИЧКO-СОЦИЈАЛНИТЕ АСПЕКТИ НА МЛАДОТУРСКАТА РЕВОЛУЦИЈА

При крајот на XIX и во почетокот на XX век, Османлиската Империја сè

уште владеела огромни територии што се простирале на три континенти. Затоа нејзините управувачи имале обичај да ја вбројуваат меѓу големите светски сили.

1 Рефератот е презентиран на „7. Меѓународен Ататурк конгрес“, одржан во

МАНУ, Скопје во октомври, 2010 година.

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Македонка Митрова

90

Меѓутоа, осврнувајќи се на вкупната општествено-економска состојба во која се наоѓала Османлиската Империја, таа сè уште била заостаната феудална и полуколонијална држава. Апсолутистичкиот режим на Абдул Хамид II ги генерирал феудалните општествено-економски односи, со што директно го предизвикувал натамошното заостанување на целокупниот развиток на Империјата. Колкава била апсурдноста на овој систем најдобро зборува фактот што во мултиетничката, мултиконфесионалната, а со тоа и мултикултурна османлиска држава, османлискиот народ, и покрај својата доминантна општес-твена позиција, реално, во својот целокупен развиток, во однос на потчинетите народи, стагнирал.2 Појавните облици на капиталистичките производствени односи, поради непостоењето на правната легислатива, не биле во можност да се шират и динамизираат, а со тоа да започне процесот на формирање нов гра-ѓански слој, кoj неминовно би предизвикал измени на општествено-политичкиот систем.

Основата на османлиската економија ја претставувало селското произ-водство засновано на чифлигарските односи, со што личниот мотив за развиток и за зголемување на производството наполно изостанувал. Од друга страна, кај слободните селани, ситни земјоделски производители, личниот мотив бил задушуван oд даночниот систем. Речиси шест седмини од вкупните даночни обврски паѓале на товар на селаните, со што повторно се оневозможувало егзис-тирањето на капиталистичкиот начин на земјоделско производство. Во Осман-лиската Империја, всушност, бил воспоставен еден заокружен систем кој, сам по себе, не само што не дозволувал натамошен развиток туку и ја туркал државата во сè поголема општествено-економска криза, проследена со континуирано зголемување на државните расходи, кои биле предизвикани и од внатрешните немири како и од барањата на поробените народи за сопствени држави. Само по себе е разбирливо дека зголемувањето на државните расходи барало зголему-вање на даноците, односно изнаоѓање дополнителни извори на средства за покривање на хроничниот буџетски дефицит.3 Единствениот излез за нивното покривање Високата порта го нашла во земањето странски кредити со што, во услови на нивно непродуктивно вложување, уште повеќе се влошувала економската состојба во земјата. Воспоставениот режим на капитулации го уништило и онака скромното занаетчиско производство со што османлиската држава на светскиот пазар се јавувала како извозник на суровини. Како куриозитет треба да се наведе фактот дека во Империјата, во почетокот на 1910 година, имало само 1.047 претпријатија, во кои манифактурниот начин на производство бил доминантен.4 Фактички, во однос на развиените западни држави, османлиската држава заостанувала цели сто години.

Скицираниов степен на економскиот развиток на Османлиската Империја јасно ги покажува причините поради кои таа веќе, кон крајот на XIX век, била

2 Шпилькова В. И., Младотурецкая револуция 1908-1909 г, Москва 1977, 8. 3 Истото, 13. 4 Истото, 15.

Србија и Младотурската револуција: аспектите на трансформацијата на...

91

претворена во полуколонијална држава. Западните држави преку системот на концесии, со заеми, како и со отворање банки, успеале да завладеат со сите финансиски текови во Империјата. Најголемата императорска османлиска банка, која имала функција на централна државна банка, била под британско-француска контрола. Особено забележителна улога во претворањето на Империјата во полуколонијална држава одиграла „Администрацијата на османлискиот долг“. Формирана од западните земји, по прогласувањето на банкротот во 1881 година, Администрацијата имала право да зафаќа една третина од вкупниот приход на државата. Всушност, преку оваа институција бил воспоставен паралелен систем на експлоатација и осиромашување на населението.5 Егзистирањето на изне-сенава општествено-економска состојба јасно укажува на неможноста силите на прогресот да се лоцираат во буржоазијата, уште помалку во работничката класа. Тие, во вистинска смисла на зборот, сè уште не егзистираат. Малобројната буржоазија по својот карактер била трговска и како таква животно била поврзана со чифлигарскиот систем на производство, со што логично била заинтересирана за зачувување на тогашните општествено-економски односи.

Во полуколонијалното османлиско општество османлиската буржоазија била мошне слаба. Иако се сметало дека во општеството османлиската бур-жоазија била владејачка, сепак, основните позиции во производството и трговијата ги држеле немуслиманските народи.6 Во такви економско-социјални услови, прогресивните османлиски сили, предводени од младотурското дви-жење, се стремеле кон уривање на старите и кон создавање на нови општествени односи кои би обезбедувале оптимални услови за развитокот на националната буржоазија. Стремејќи се кон обединување на сите незадоволни елементи во земјата во борбата за уривање на султанскиот режим, младотурското движење во османлиска Македонија првенствено било ориентирано кон придобивање на воената7 и граѓанската интелигенција. Особено видни резултати младотурското

5 Истото, 17. 6 Во повеќеетничката Османлиска Империја, 50% од капиталот се наоѓал во рацете

на Грците. Тие ги контролирале внатрешната трговија и другите производи. Грчкиот капитал контролирал 40% од внатрешните финансиски операции. Ерменската бур-жоазија во своите раце држела 25% од капиталот во производството и трговијата. А по нив доаѓала еврејската буржоазија. Османлиската буржоазија во своите раце држела само 15% од трговските операции и 12% од производството. –Види: Шпилькова, Мла-дотурецкая револуция...., 28.

7 Воената интелигенција во Османлиската Империја се појавила како носител на прогресивното, а подоцна и на револуционерното граѓанско-демократско движење. Ваквата граѓанско-револуционерна специфика на Осмалинската Империја во однос на другите западни земји се должела пред сè на фактот што воениот кадар, особено понискиот и средниот, се наоѓал во доста тешка и незавидна социјално-економска положба. Хроничниот дефицит во буџетот не дозволувал редовна исплата на војнич-ките плати, како и обезбедување на нормални услови за живот и работа. Трупите, поради немирите во османлиската Македонија, биле ставени во улога на полиција, со што нивната позиција дополнително била отежната. Состојбата на обичните војници


92

движење постигнало меѓу незадоволните офицери на III армија стационирана во Солун кои поради големата задолженост на државата не биле редовно исплатувани и унапредувани во повисоки чинови.8 Овие причини биле земени како повод за зајакнување и омасовување на борбите за уривање на авто-кратското управување на султанот Абдул Хамид II и за ослободување од туторството и мешањето на големите европски сили во внатрешните работи на Османлиската Империја. Имено, покрај борбата за воспоставување на Уставот од 1876 година и на граѓанската демократија, дополнителен мотив што го поттикнало активното дејствување на младотурците против режимот на Абдул Хамид II претставувалa заложбата за зачувување на интегритетот на Осман-лиската Империја. Во декларацијата од 1907 година, осврнувајќи се на надво-решната политика на Абдул Хамид II, младотурците ќе забележат: „...Таа погубна политика... доведе до територијално намалување на Империјата. Ако таквата политика продолжи уште некое време, тогаш и другите региони, такви како што се Албанија и Македонија, Арабија и Ерменија, за кратко време, неизбежно ќе бидат отргнати од Империјата и ќе паднат под алчните раце на државите што се стремат кон зголемување на своите територии или кон зголемување на своите колонии...“9

Поради присуството на оружените пропаганди на соседните балкански држави, „македонското прашање“ во почетокот на 1908 година влегло можеби во својата најкритична фаза и повторно добило широки меѓународни димензии. Тоа станало причина за големи несогласувања меѓу големите европски сили, особено по австроунгарското добивање концесии за изградба на солунската

била уште подраматична. Тие, поради постојаното одлагање на роковите за демо-билизација, не биле во состојба на подолг рок да ја обработуваат земјата. Во многу муслимански семејства земјата ја обработувале жените. Незадоволството и немирите станале редовна појава во редовите на војската.

Друг момент што ја одредувал улогата на воената интелигенција во Османлиската Империја претставувало школството. Воените школи, во тоа време, во однос на другите образовни институции, биле на повисоко ниво, обезбедувале посистематско образование, а со тоа имале и водечка улога во културниот развој на државата. Воената интелигенција, изразувајќи ги објективните интереси на османлиските прогресивни кругови, не само што активно се вклучила во прогресивно-револуционерното движење туку и станала и негов носител. Офицерите, поради своите позиции, биле во состојба да ја шират пропагандата против режимот на Абдул Хамид II меѓу градското и селското муслиманско население. Носител, а воедно најсилна и највлијателна политичка сила која ги обединувала напорите против феудално-апсолутистичкиот режим претставувал Комитетот „Единство и напредок“, чии членови во западните земји, а подоцна и во самата Империја, ги нарекувале младотурци. –Јован Донев, Македонија во британско-руските односи 1907–1908, Скопје 1994, 149.

8 Јусуф Хамза, Турско-македонските односи во периодот 1850-1912, Скопје 1988, 160.

9 Петросян Ю. А., Младотурецкое движение (вторая половина XIX – начало XX в.), Москва 1971, 172.


93

железница, што значело, всушност, ставање на османлиска Македонија под директно австроунгарско управување.

Повторното актуелизирање на „македонското прашање“, зајакнувањето и омасовувањето на младотурското движење особено во Македонија, го прину-диле султанот Абдул Хамид II, во случај на потреба од воена помош, да ѝ понуди на Австро-Унгарија склучување на заемна воена спогодба. Гледајќи опасност за своите економско-политички интереси од австроунгарската експанзија на Балканот, Англија и Русија биле принудени да ги усогласат своите дејства за да ги заштитат своите интереси на Балканскиот Полуостров. Во почетокот на јуни 1908 година во Ревал дошло до средба меѓу англискиот крал Едвард VII и рускиот цар Никола II.10 Самата средба претставувала мани-фестација на англо-руското зближување. На неа бил донесен нов реформски проект за османлиска Македонија, кој предвидувал нејзино ставање под меѓународна контрола, воведување меѓународен воен контигент и назначување меѓународен гувернер. Со тоа откинувањето на Македонија од османлиската држава станало реалност.11

Спречувањето на англо-рускиот план за распаѓање на османлиската држава, според младотурците, можело да се реализира единствено со соборување на неспособниот и корумпиран султански режим и со воведување уставна демократија во Империјата. Тие сметале дека настапило време во кое, ако се испуштила полтичката шанса, би имало опасност Македонија да биде откината од османлиската држава или да падне во рацете на европските држави. Оваа причина претставувала и една од многуте фактори за младотурското движење да ги забрза своите подготовки за организирање револуција за уривање на султановиот режим.12 Поради тоа, младотурците решиле да ги спречат и двете алтернативи.13 Во тие рамки, Младотурскиот комитет „Единство и напредок“ од Битола, уште во мај 1908 година, преку дипломатските претставници во градот, упатил меморандум до големите сили со исклучок на Русија, која според младотурците била највиновна за состојбите во Македонија. Во меморандумот стоело: „...Ве известуваме дека од сите аспекти Македонија е составен дел на Османлиската Империја... Македонија е изложена на жесток притисок на властите. Ние тој притисок ќе го елиминираме и без мешањето на Европа. Меѓутоа, ако Европа сака да ни помогне и нам и на човештвото, тогаш треба да се откаже од секакви иницијативи... за да се стави крај на таквото управување, таа треба да изврши притисок врз султанот Абдул Хамид II и врз владите на Софија, Атина и Белград. Еве ова е патот кој може да обезбеди мир и безбедност

10 Ревал е денешен Талин, главен град на Естонија. 11 Види: Радослав Попов, Австро-Унгария и реформите в Европейска Турция

1903–1908, София 1974, 178-198; Глигор Тодоровски, Реформите на големите европски сили во Македонија (1829–1909), кн. 3, Скопје 1984, 314-321; Ј. Донев, Маке-донија во..., 123-141.

12 Петросян Ю. А., Младотурецкое движение..., 281. 13 Истото.


94

во Македонија... Слободни сме да ве известиме, се велело на крајот, дека повеќе не сме стрпливи...“14

Од меморандумот може да се констатира дека младотурците своите актив-ности ги насочиле првенствено кон спречување на мешањето на големите европски сили и на соседните балкански држави во внатрешните работи на државата и кон уривање на апсолутизмот на султанот Абдул Хамид II. Мемо-рандумот, всушност, претставувал навестување на Младотурската револуција, која започнала на 3 јули 1908 година, набргу по руско-англискиот договор во Ревал.15 Младотурската револуција ги поставила големите европски сили и балканските држави пред сосема нови прашања за решавање.

Од големо значење било прашањето како заинтересираните балкански кабинети ќе се однесуваат спрема младотурските тенденции и што сè ќе пре-земат во однос на настанатите промени во европскиот дел на Османлиската Империја, т.е. во Македонија.16 Додека Кралството Србија, Црна Гора и Грција зазеле став на исчекување, големите сили, со исклучок на Австро-Унгарија,17 биле изненадени од наглата промена и брзиот развој на ситуацијата во осман-лиската држава и извесно време останале само набљудувачи.18

Во овој период значаен одраз врз меѓународната политичка сцена исто така имале и прогласувањето на независноста на Бугарија и анексијата на Босна и Херцеговина од страна на Австро-Унгарија, кои дошле координирано и истовремено на 22 и 23 септември 1908 година (ст. стил).19 На 23 септември и

14 Ј. Хамза, Турско-македонските односи..., 162. 15 По одобрение на Младотурскиот комитет во Битола, Револуцијата започнала на

3 јули 1908 година, со одметнувањето во планина на командантот на гарнизонот во Ресен, Ахмед Нијази-беј, со околу 160 војници. Набргу, на Нијази-беј му се приклучиле и други офицери и војници од гарнизоните во западна Македонија. Неговата мала востаничка единица во првата недела се зголемила на 500, а кон крајот на третата недела на 2.000 востаници. Три дена по востанувањето на Нијази-беј, од солунскиот гарнизон, со својата единица од 800 војници, се одметнал и се упатил кон Тиквеш и мајорот Енвер-беј, офицер во штабот на Хилми-паша во Солун. –Ј. Хамза, Турско-македонските односи..., 166.

16 Владимир Ђоровић, Односи између Србије и Аустро-Угарске у XX веку, Београд 1936, 131.

17Австрогерманската дипломатија ја поттикнала револуцијата на младотурците во 1908 година за да дојде до пропаѓање на англо-руската реформаторска акција во Македонија. –Г. Тодоровски, Реформите на големите..., 337.

18 В. Ђоровић, Односи између..., 131. 19 Слава Стефанова, Международни актове и договори, София 1958, 311-312.

Мошне кратко време по победата на револуцијата, младотурците ги искажале своите интереси. Тие преку печатот и др. средства го покренале прашањето за учество во изборите на Босна и Херцеговина, Источна Румелија и Кипар, а алузии правеле дури и на Египет, Тунис и Алжир. Покрај други причини и ова дало повод Австро-Унгарија и Бугарија координирано да настапуваат против младотурските стремежи во наведените области.


95

островот Крит прогласил дека се приклучува кон Грција.20 Така започнала една нова дипломатска криза, позната како балканска анексионистичка криза (1908–1909).

Во периодот на балканската криза, прашањето за односот меѓу Кралството Србија и Бугарија станало европско прашање, т.е. влегло во политиките на сите европски сили. И силите од Атантата и силите од Тројниот сојуз биле заинте-ресирани за српско-бугарските односи. И на Бугарската и на Српската влада не им била туѓа идејата за заеднички сојуз. Имено, и Белград и Софија гледале во политичкото зближување средство за спроведување на сопствената политика. Додека за Кралството Србија, српско-бугарската спогодба требало да ја зацврсти позицијата на Белград во борбата против Виена и да ѝ ја гарантира Северна Македонија како сфера на српското влијание, за Бугарија спогодбата имала значење само за нејзината политика наспрема oсманлиската држава, т.е. да врши притисок врз Цариград при решавањето на бугарско-османлискиот спор. Обидот за спогодба меѓу двете земји во периодот на балканската анексионистичка криза (1908–1909) завршил неуспешно. Главната причина била неможноста двете влади да се договорат што ќе прават со османлиска Македонија.

2. ТРАНСФОРМАЦИЈАТА НА СРПСКАТА ПРОПАГАНДА

ВО ОСМАНЛИСКА МАКЕДОНИЈА Новата фаза во политичкиот развој на османлиска Македонија штo настапила

со Младотурската револуција ѝ наложила на надворешната политика на Српската влада, чиј најеминентен носител во ова време бил министерот за надворешни работи Милован Миловановиќ, да се сообразува со промените во Македонија што биле во тек. Во првите хуриетски денови тој упатил инструкции до своите дипломатски претставници, пропагандно-политички дејци и приврза-ници во Македонија какво држање да заземат спрема промените што настанале. Содржината на упатството била следнава: „Самата нејасна состојба во осман-лиската држава и неопределеното однесување на другите држави кои се анга-жирани во османлиските работи ни наметнуваат нам да не земаме никакво уче-ство во случувањата во Империјата... Формулата на однесувањето на нашите сонародници спрема случувањата би била што поголема резерва, а во краен случај благонаклонета неутралност.“21 Во јули 1908 година, кога бил донесен

20 Истовремено и грчкото население на Крит направило обид да го отфрли

вазалниот статус и да се придружи кон Грција, но наишло на отпор од страна на осман-лиската држава и на големите сили; последниве имале остварено голема контрола над островот. Критското прашање било решено дури во 1912 година. Тоа постојано ги држело османлиската држава и Грција во затегнатост која, од своја страна, неповолно се реперкуирала врз внатрешнополитичкиот живот во Македонија. –Ј. Донев, Маке-донија во..., 153.

21 Државен архив на Република Македонија, Скопје, м.ф. 332, ПП. бр. 3777, упатено до Влада Лотиќ – Солун; Живоин Балугџиќ – Скопје; Љубомир Михаиловиќ – Битола; Милан Пеќанац – Приштина и до српското преставништво во Цариград.


96

Уставот, српските приврзаници во однос на овие инструкции се држеле сосема настрана, резервирано и пасивно, исчекувајќи го натамошниот развиток на ситуацијата.

Интересен е разговорот што бил воден помеѓу скопскиот валија и српскиот конзул во Скопје, кој ни дава уште една потврда дека во суштина формирањето на Српската четничка организација (СЧО) во османлиска Македонија немало никаква ослободителна компонента.22 Имено, кога во разговорот валијата му обрнал внимание на српскиот дипломатски претставник дека нелегазирањето на српските чети и по донесувањето на Уставот оставало лош впечаток во смисла на смирувањето на ситуацијата во османлиската држава, српскиот претставник одговорил дека српски чети во Македонија имало мошне малку и дека тие, без сомнение, ќе се легализираат веднаш штом ќе се легализраат т.н. од него „бугарски чети“, бидејќи српските чети, како што напоменал конзулот, „само поради нив и постоеле“.23 Сепак, валијата продолжил да изнесува уште поостри критики и забелешки за официјалната политика на Кралството Србија спрема османлиската држава. Имено, тој нагласил дека имало „уште една причина поради која младотурците се против Србија. И официјална Србија и ’Србите‘ (се мисли на српските патријаршисти во османлиска Македонија – М.М.) водеа пријателска политика спрема султанот. Затоа младотурците гледаат во вас ’Србите‘ столб на стариот режим.“24

Од овој разговор значајно за потенцирање е тешкото обвинение упатено против Кралството Србија од страна на скопскиот валија. Опасноста да се заострат односите со младотурците била многу видлива. Можело многу лесно да пропадне сето она што Српската влада го вложила за успехот на српската пропаганда во османлиска Македонија. Сè што му било речено на конзулот од страна на валијата, по специјален курир, на 23 јули 1908 година (ст. стил) било пренесено во Белград. Српската влада, конкретно министерот за надворешни работи М. Миловановиќ, сфаќајќи ја сериозноста на положбата, другиот ден, на 24 јули (ст. стил), испратил писмо до конзулот во Скопје. Во писмото министерот рекол дека не е сосема оправдано да се изведуваат заклучоци од поедини изјави од таква природа, како што бил заклучокот за недовербата на младотурците кон „Србите“. Тој сметал на можноста за маневрирање на младотурците и затоа конзулот требало да настојува да ги увери младотурците во симпатиите на „Србите“ кон нив. При тоа, конзулот требало да пренесе на кој начин младотурците можеле да го обезбедат пријателството на „Србите“. Кралството Србија очекувало извесни привилегии за „Србите“ во Македонија

22 Српската четничка организација била формирана во 1902 година во Белград.

При крајот на 1903 година започнала да ја создава својата структура и во османлиска Македонија. Таа претставувала паравоена формација на српската држава со единствена цел: завладување и припојување на македонската територија.

23 ДАРМ, м.ф. 332, ПП. бр. 675, (23. VII 1908) 24 Истото.


97

кои со ништо не би биле во спротивност со интересите на уставноста и слобо-дите во османлиската држава.25

Српската политика строго водела сметка за конкретните политички случувања во Османлиската Империја. Така, министерот М. Миловановиќ го одобрил предлогот на своите дипломатски претставници во Македонија за легализирање на српските чети: „...Со оглед на четничката акција, уште сега може да се рече дека тоа прашање ќе се реши во смисла на престанување или постепено прекинување на таа акција... Најновото движење во османлиската држава беше многу посилно од четничкото движење. И тогаш сосема е природно што четите мораа спонтано да се повлекуваат пред тоа посилно движење.“26 Покрај легализирањето на српските чети кои се спуштиле во градовите во Македонија, биле одржани и други манифестации кои се сметале како пријателско честитање на младотурците за нивната „успешно окончана ослобо-дителна мисија“. Носителите на српската акција во османлиска Македонија ја најавиле својата соработка со младотурците и во врска со прашањето за парламентарните избори. Како отстапка за манифестираната лојалност, тие пред младотурците ги истакнале овие свои барања: целосна рамноправност на „Србите“ во нивната државноправна положба со положбата на другите „народности“ во Империјата; рамноправноста би се изразила преку официјално признавање на „српска народност“ во Македонија; добивање државна служба и пратенички места во Парламентот; и помош од младотурците за назначување Србин на митрополитското место на Велешко-дебарската епархија.27 За да бидат

25 ДАРМ, м.ф. 332, ПП. бр. 4041, (24. VII 1908) 26 Г. Тодоровски, „Српските конзули во Македонија за Младотурската револуција

од 1908 година“, Гласник на ИНИ, IX/1, Скопје 1965, 200. 27 ДАРМ, м.ф. 346, ПП. бр. 3995 (21. VII 1908); Манол Пандевски, Политичките

партии и организации во Македонија (1908–1912), Скопје 1965, 243. По донесувањето на Уставот во Империјата, во Министерството за надворешни работи на Кралството Србија бил одржан состанок на кој зеле учество и сите српски дипломатски претставници во османлиската држава. На овој состанок било зборувано за идната политика на Српската влада спрема Империјата и за правата и привилегиите за кои требало да се залагаат српските претставници во османлиската држава. Меѓу другото, било решено: а) Скопскиот, Приштинскиот, Пеќскиот, Призренскиот, Стариот и Новопазарскиот санџак, како и Велешко-дебарската епархија, да се задржат под исклучиво влијание на Кралството Србија; б) Концентрација на најдобрите сили на таа територија; в) Односите на Кралството Србија со османлиската држава морале да бидат мирољубиви, тоа го наложувале политичките и стопанските интереси на Кралството Србија; г) Се предвидувала и соработка со бугарските политички клубови. Покрај ова, во политичката програма имало и други прашања: училиштата, црквите, за културната дејност на „Србите“ во Македонија, нивното економско засилување и организирање. Види: Јован М. Јовановић, Јужна Србија од краја XVIII века до ослобођења, 86-87. За ставот на мирољубивото однесување спрема османлиската држава, веројатно многу придонел и фактот што во тоа време Кралството Србија се наоѓало во царинска војна со Австро-Унгарија, така што Кралството имало апсолутна потреба од транзитни и царински олеснувања преку османлиската територија за солунското пристаниште.


98

реализирани овие задачи, српските власти почнале да ги упатуваат во османлиска Македонија оние свои дејци кои, од разни причини, емигрирале и живееле во Кралството Србија. Целта била да се мобилизираат сите можни сили за престојните политичко-пропагандни борби.28

Дејноста на Српската четничка организација во османлиска Македонија била стопирана и на нејзино место се формирала Српска политичка организација (СПО).29 Имено, откако се легализирале српските чети, четничката организација „Српска одбрана“ се трансформирала во организација за легална политичка активност.30 Но, во новата организација било потребно да се вклучат граѓанско-интелектуални елементи, приврзаници на српската пропаганда во османлиска Македонија. По едномесечната организациона подготовка што ја вршеле конзулите, функционерите на Рашко-призренската и на Скопската митрополија, како и одделни активисти, била свикана таканаречената Прва српска конфе-ренција. Конференцијата се одржала во Скопје од 10 до 13 август 1908 година (ст. стил) и во нејзината работа зеле учество 26 делегати. Сите најзначајни претставници на српската пропаганда во османлиска Македонија, на чело со скопскиот митрополит, присуствувале на овој состанок. Меѓу нив преовладувале „српските“ интелектуалци: гимназиски професори, управници на училишта, учители и сл. Присутните делегати донеле повеќе заклучоци и ги поставиле основите на Српската демократска лига.31 Ваквото именување на организацијата имало за цел српската политичка активност да ја вклопи во контекстот на тежненијата на либералните младотурци.32 Најзначаен документ бил Манифест до османлиските Срби, донесен на 11 август 1908 година (ст. стил). Тој ги подвлекoл овие моменти:

28 М. Пандевски, Политичките партии..., 243. 29 Организацијата била означувана со различни имиња. Отпрвин, од август 1908,

се викала „Српска демократска лига“ или „Демократска лига на отоманските Срби“, а неколку месеци подоцна се преименувала во „Организација на отоманските Срби“. Од почетокот на 1910 година го зела името „Просветно-добротворна организација на отоманските Срби“. Покрај овие, биле употребувани и следниве имиња (дури и во официјалната коресподенција): „Привремена организација на српскиот народ во Отоманското Царство“, „Српска народна организација во Отоманското Царство“, „Српски клубови“ и сл.

30 Види: Српски књижњвни гласник, год. XXI, књ. VII, бр. 7, Београд 1908: 484. 31 ДАРМ, м.ф. 333, ПП. бр. 768, (13. VIII 1908). Задачата на конференцијата била:

„1. да се издаде Манифест, со кој ќе се означи српското население во новата ситуација. Ова било многу потребно, имајќи ги предвид интригите кои од сите страни се правеле против српскиот елемент; 2. да се избере Привремен централен одбор, кој ќе го претставува српството во овие краишта; 3. да се издаде упаство за организирање на изборите; 4. да се формулираат желбите и барањата, за кои ќе се дебатира во Српското народно собрание во Белград“.

32 ДАРМ, м.ф. 333, ПП. бр. 768 (13 VIII 1908).


99

1. Во новосоздадените услови, кои веќе не им одговараат на османлиските Срби, тие ја напуштаат формата на активност на Четничката организација и целокупната дејност ја легализираат.

2. Се пристапува кон создавање Демократска лига, која ќе се залага за победа на „широка слобода, вистинска еднаквост и искрено братство“.

3. Лигата го признава територијалниот интегритет на османлиската држава, како основа за својата идна работа.33

Овие поставки имале чисто декларативен карактер и повеќе биле упатени кон младотурците отколку кон населението. Акционо значење имале одлуките според кои Конференцијата го оценила: „Уставот како трајна гаранција за натамошниот развиток“, како и одлуката Лигата „да стапи во врски со претстав-ниците на другите групи и, на прво место, со браќата Турци, со цел за целосно смирување на населението“.34 На ваков начин, Конференцијата веднаш се изјаснила да се задржи започнатиот револуционерен процес во османлиска Македонија. Ваквата ориентација, како во случајот и со бугарските клубови, ја преследувала уште и целта таа да ѝ се приближи на Младотурската партија, за да се придобие нејзината благонаклоност и да се добијат што поголеми отстапки за српската политичка акција во Македонија.35

На конференцијата бил избран Привремен централен одбор на Лигата, (составен од десет членови), на чие чело застанал Богдан Раденковиќ, бивш четник на СЧО.36 Двајцата српски митрополити биле избрани за почесни претседатели на Централниот одбор. Присутните делегати одлучиле седиштето на Одборот, како и на Српската лига, да биде Скопје. „На овој град“, како што кажал српскиот конзул Живоин Балугчиќ: „...по географските и нашите национални аспирации му е одредено да послужи како место од каде што ќе тргнува целата работа на будење и организирање на српството во овие краишта. На тој начин е постигната и врската меѓу Косово и другите делови на Стара Србија и Македонија, врска која ни е многу потребна затоа што во овие области нашите права секогаш биле оспорувани од фактичките господари“.37

Набргу во Скопје била основана и првата српска печатница „Вардар“. Од 1 септември 1908 година (ст. стил), еднаш неделно почнал да излегува весникот „Вардар“, како орган на Српската лига. Неговото редовно излегување, како и работата на печатницата, биле обезбедени од субвенциите на Српската влада, добивани преку скопскиот конзулат. Сопственик и одговорен уредник на печатницата станал Давид Димитриевиќ, кој истовремено бил и член на Централниот одбор на Лигата.38

33 М. Пандевски, Политичките партии..., 244. 34 Истото. 35 Истото, 244-245. 36 Историја српског народа, том I, Београд 1994, 331. 37 ДАРМ, м.ф. 333, ПП. бр. 785, (15. VIII 1908). 38 М. Пандевски, Политичките партии..., 245.


100

Должноста на Привремениот централен одбор била да ја изгради органи-зационата мрежа на новосоздадената организација. За организационата структура и за натамошниот развиток на Лигата од посебно значење бил донесениот Правилник. Тој предвидувал создавање: вилаетски (за вилаетите: Косовски, Битолски, Солунски и Скадарски), окружни (во Призрен, Пеќ, Приштина, Нови Варош, Плевле и Сеница), околиски одбори и на општински пододбори на Лигата.39 Окружни одбори во османлиска Македонија единствено биле предвидени за Тетово и за Гостивар, при што тие директно му биле подредени на Централниот одбор во Скопје. Покрај тоа, во однос на окрузите од Косовскиот (Скопскиот) вилает, Централниот одбор ги презел надлежностите и на нивни Окружен одбор. Очигледна била тенденцијата да се спроведе што посилна централизација во раководењето на политичките акции во македонските краишта.40

Според инструкциите на Српската влада, приоритетна задача за конфе-ренцијата била ангажирањето на претстојните парламентарни избори во Османлиската Империја. Имено, првиот член од Правилникот ја акцентирал задачата населението да се подготви за претстојните избори. Правилникот особено ги задолжувал околиските одбори на Лигата „да им ја објаснат на своите приврзаници големата полза од излегувањето на изборите и неопходната потреба сите гласачи да ги дадат своите гласови само за оној кандидат што ќе биде претходно утврден од страна на оваа организација“.41 Сето ова нè упатува на заклучокот дека Привремениот централен одбор во 1908 година претставувал изборен штаб, а целата организација била претворена во некаква изборна машинерија, која најголем проблем имала на кого да му се обрати, односно на кое население како целна група да се потпре во изборите: среде малиот број српски патријаршисти во османлиска Македонија, минорен бил бројот на имотни луѓе. Раководните тела на Лигата, во текот на изборната кампања, испраќале свои агитатори по селата за да извршат попис на возрасното машко население, односно на потенцијалните гласачите и да ги подготват изборните списоци. Во агитацијата биле вклучени учителите, понекогаш и војводите, а поретко и црковните лица.42

Поради постигната спогодба меѓу Младотурската партија и Српската организација во османлиска Македонија, на состанокот на Централниот одбор на Младотурската организација, одржан во првите денови на октомври 1908 година, српската страна го делегирала својот претседател Богдан Раденковиќ.43

Според договорот, Српската демократска лига требало да добие четири пратенички места во Косовскиот (Скопскиот) и по едно во Битолскиот и во Солунскиот вилает. Меѓутоа, биле избрани само Саво Стојановиќ од Приштина,

39 Историја српског народа, 332. 40 М. Пандевски, Политичките партии..., 245-246. 41 Истото, 255. 42 ДАРМ, Ф. ГОООС-Скопје, 1908 г. а.е. 1. 43 ДАРМ, м.ф. 334, ПП. Бр. 1026.


101

Александар Парлиќ од Тетово и Јанакие Димитриевиќ од Битолскиот вилает.44 Од големо значење за Српската лига било и тоа што младотурците го прифатиле барањето да не дозволат кандидирање на некој друг српски кандидат надвор од утврдената листа на Лигата.45 На овој начин, Српската лига сепак си обезбедила можност нејзините кандидати да влезат во Османлискиот парламент.

Агитаторските групи од СПО од своја страна, пак, имале задача да ги извес-туваат селаните за уставната промена и да го канализираат нивното однесување во иднина. Наредбите од Централниот одбор биле: селаните да продолжат да ги одржуваат дотогашните организациони врски со своите претпоставени, установени од порано од страна на четите; да создадат свои судови на чело со војводите; да го одржуваат чисто и добро и да го засолнат оружјето и др. Сето ова покажува дека Српската политичко-пропагандна организација во Маке-донија претставувала продолжение и нова варијанта на дотогашната Четничка организација, иако четничките акции како опција за извесно време биле отфрлени. При овие агитации особено било нагласувано селаните „да не веру-ваат во никакво збратимување со ’Бугарите‘“, односно со македонското егзар-хиско население и да одбегнуваат секакви контакти со него.46 Меѓутоа, ваквата наредба, која имала за цел македонските селани меѓусебно наполно да се поделат и да се противставуваат едни на други, тешко можела да се реализира во практиката. Всушност, селанските маси, независно од вештачко поставените црковно-пропагандни бариери, кои истовремено не претставувале и етнички граници туку биле само еден црковен маркер, биле поврзани меѓусебно со економски, роднински и други традиционални врски и, над сè, со заеднички јазик. Така, 22 „српски“ села во Кумановско се жалеле дека „српските“ бакали и трговци поскапо им ги продавале сите артикли отколку трговците егзархисти, поради што известувачот, еден кумановски учител, побарал да се преземат итни мерки зашто, во спротивно, селаните ќе станеле непослушни кон своите претпоставени.47

Централниот одбор бил овластен да ја претставува Српската лига пред Младотурската партија и тој повремено испраќал свои полномошници во Солун. Во други случаи во османлиска Македонија, раководните органи на Лигата го претставувале т.н. „српски народ“ и пред османлиските власти. Така тие вршеле функција и на политичка организација и на некаква власт над она население кое, наводно, го презентирале. Во почетокот на септември 1909 година, српскиот парламентарен пратеник Јанaкие Димитриевиќ бил определен од Министер-ството за надворешни работи на Кралството Србија за постојан претставник на Српската политичка организација и истовремено и за посредник меѓу неа и

44 Иван Иванић, Маћедонија и Маћедонци, Нови Сад 1908, 547. 45 ДАРМ, ф. ГОООС-Скопје, Писмо од Б. Раденковић од Солун, од 31. VIII 1908

година, а.е. 9. 46 М. Пандевски, Политичките партии..., 256. 47 Истото, 257.


102

османлиската централна власт во Цариград, а за овој ангажман му била определена и посебна плата.48

Според некои податоци, кон почетокот на 1909 година, СПО имала околу 20-тина општински пододбори. Српските активисти изградиле само мрежа од раководни тела на Лигата преку која би можеле да ја спроведуваат својата пропагандно-политичка дејност. СПО формално и не примала членови од месното население. Таа, всушност, требало да го собере сето она население што ја признавало српската црковна јурисдикција во османлиска Македонија. Ваквата положба била сосема во корелација со нејзините цели и задачи како националистичко-пропагандна организација на српската власт во Македонија. Таа и не била политичка партија во вистинска смисла на зборот, туку функционирала како политичка организација без валидно гласачко тело.49

Раководната улога во создавањето на СПО и во организирањето на нејзината работа им припаднала на конзуларните српски претставници, особено на скопскиот генерален конзул Живоин Балугџиќ.50 Оваа организација не била создадена за задоволување на потребите кај македонското население за учество во политичкиот живот на османлиската држава. Таа претставувала само форма изнудена од новите услови за да може да продолжи националистичката про-паганда на српската држава во османлиска Македонија. Затоа и изградувањето на организационата мрежа одело само по вертикална линија: од Централниот одбор кон општинските пододбори, додека хоризонтална поддршка во некакво масовно гласачко тело таа и немала намера да создава.

Одлуките на августовската конференција имале привремен карактер. Привремениот централен одбор добил задача да подготви услови за свикување на еден поширок редовен собир – конгрес, кој требало да се одржи веднаш по парламентарните избори во Османлиската Империја.51 Привремениот централен

48 Истото, 246. 49 Истото, 248. 50 Петар Митропан, „Прилози за историју штампе на Југу, Вардар 1908–1914“,

Јужни Преглед, јубиларни број, Скопље 1927, 77-78. 51 ДАРМ, м.ф. 333, ПП. бр. 785, (15. VIII 1908). Османлиските владејачки кругови

се погрижиле политичките борби во земјата да ги ограничат во тесните парламентарни рамки. Прв чекор кон тоа било распишувањето на парламентарните избори, инаку мошне важен политички настан по јулската промена. Изборите биле одржани според одредбите на еден изборен законски проект, ad hoc потврден со султански декрет. Овој закон се базирал врз неколку реакционерни поставки: имотен ценз (чл. 11), според кој право на глас не добивале оние граѓани што не биле даночни обврзници – работници, чифлигари и некои други категории; двостепенска изборна постапка (чл. 45), според која 500 гласачи од прв степен избирале свој полномошник-гласач од втор степен или гласник. Последниве, гласајќи по санџаците (втора изборна рунда), ги избирале народните пратеници. При тоа се вршеле секакви заткулисни изборни шпекулации. Понатаму, за пратениците било задолжително знаењето на османлискиот официјален јазик, одредба што се однесувала на неосманлиските народности и практично им ја отворала вратата на Парламентот само за претставниците од имотните класи, односно


103

одбор, како и СПО, биле создадени да пополнат една празнина и да ги задоволат моменталните потреби на српската пропагандна акција во османлиската држава. По завршувањето на парламентарните избори во османлиската држава, Привре-мениот централен одбор изработил Правилник за избор на конгресни делегати. Правилникот утврдил два вида делегати: делегати по функција (двајца митро-полити, сите манастирски игумени, сите членови на Привремениот централен одбор, како и тројца војводи, петмина професори и петмина учители – сите делегирани), и второ: избрани делегати, при што изборите ги раководеле комисии што биле поставени од Привремениот централен одбор. Освен тоа, тие можеле да гласаат само за делегатите посочени од раководството, а гласањето било јавно. За некакви демократски принципи при изборот на делегатите не се водело никаква сметка.52 Македонските краишта на Конгресот биле застапени со 34 делегати, од кои повеќето биле учители, а другите бивши војводи (петмина), црковни лица (четворица), трговци (тројца), а имало и неколкумина имотни селани.53 Мнозинството од делегатите биле платени лица на српските про-пагандни органи во османлиска Македонија.

Вака организираниот конгрес бил одржан во Скопје од 2 до 11 февруари 1909 година (ст. стил). На него зеле учество 78 делегати, а бил отворен од скопскиот митрополит Викентие. Членовите на Привремениот централен одбор поднеле три извештаи: Извештај за политичките услови во Македонија и во Стара Србија (бил поднесен од Б. Раденковиќ), Извештај за црковно-школските услови (поднесен од Саво Стојановиќ, кој бил и пратеник во Османлискиот парламент) и Извештај за економската положба (прочитан од Велибор Прелиќ). На Конгресот бил донесен и устав со кој СПО била преименувана во „Орга-низација на српскиот народ во Отоманското Царство“.54 Одредбите на уставот ја дефинирале организацијата како изразито националистичка и бирократско-централистичка. Таа настојувала да биде исклучителен политички претставник на „српскиот народ“ во османлиската држава.55 Имено, уставот не допуштал постоење на некоја друга СПО во османлиската држава и истовремено тој им забранувал на српските верници во османлиска Македонија да им припаѓаат на на високата интелигенција што поминала низ османлиските школи. Законот ги лишувал илјадниците македонски чифлигари и работници од секакво гласачко право. Тој содржел и низа други одредби што ѝ овозможувале на режимската партија, во случајов „Единство и напредок“, да применува секакви махинации и злоупотреби во изборната кампања, со кои младотурците обилно се користеле. Изборната кампања се одолжила неколку месеци – од почетокот на август до декември 1908 година. Во некои краишта населението не гласало поради немање пописни регистри (нуфузи). Кон средината на ноември биле избрани одвај половината пратеници. Својата прва сесија Народното собрание ја отворило на 17 декември 1908 година, со значително задоцнување.

52 М. Пандевски, Политичките партии..., 249. 53 Историја српског народа, 336. 54 Истото; М. Пандевски, Политичките партии..., 249. 55 Истото, 250.


104

други политички организации. Со ваквата политичка агенда тој не допуштал во редовите на СПО присуство на припадници од другите национални или конфесионални групи. Од приложеното јасно се гледа дека СПО се обидувала да си присвои извесни прерогативи на политичка власт во однос на населението што го контролирала, продолжувајќи ја старата практика на Четничката организација.56

Според уставот, највисок орган на СПО бил Годишниот конгрес. За делегат на Конгресот не можело да биде избрано лице кое не било самостоен стопан (како наемен работник, чифлигар и сл. т.е. лице кое во општествената стратификација не се наоѓало на некаква доминантна позиција). Ваквата опре-делба ја дефинирало СПО како политичка групација само на имотни опште-ствени категории што било во согласност и со парламентарното младотурско уредување. Конгресот, како највисок раководен орган, избирал Главен одбор, составен од дванаесет членови. За претседател на СПО и на Главниот одбор повторно бил избран Богдан Раденковиќ. По дванаесет членови имале и четирите обласни, вилаетски одбори: Областен одбор за Рашко-призренската епархија; Областен одбор за Скопската епархија; Областен одбор за Битолскиот вилает и Областен одбор за Солунскиот вилает.57 Главниот одбор во Скопје ја презел функцијата и на Областен одбор за Скопската епархија. Уставот ги задолжил раководителите на СПО веднаш да ги извршат пропишаните организациони измени.

За натамошниот организационен развој на СПО биле пресудни два момента и тоа прво: повлекувањето на поголемиот дел училиштен кадар од Солунскиот вилает кон север, и второ: донесувањето на Законот за расформирање на националните политички здруженија во османлиското општество.58 „Редукци-јата на српскиот учителски кадар и неговото повлекување на север резултирало од напредокот во дипломатските контакти меѓу трите балкански држави, низ кои пополека се оцртувале сферите на приоритетно пропагандно дејствување на трите соседни христијански монархии во османлиска Македонија. За носителите на српската хегемонистичка политика веќе не се исплаќало да ги расфрлаат силите врз еден широк простор, особено во најужните македонски предели. Се

56 Истото. 57 Истото. 58 Законот за здруженија бил донесен на 3 август 1909 година (ст. стил) од страна

на младотурското парламентарно мнозинство. Од првостепена важност за политичкиот живот во Македонија биле одредбите на овој Закон. Според чл. 4: „се забранувало создавањето на политички здруженија врз основа на национални и расни разлики и имиња“. Сите постојни политички организации, кои носеле национални обележја, требало или да се реформираат, или да се растурат. Еден член од законот го овластувал само Државниот совет да им признае на здруженијата општополезност, што фактички означувало дека политичките здруженија можеле да постојат само под османлиското национално име и да се занимаваат со прашања од просветно-културен и економски, а не и од политички карактер. Овој закон влегол во сила во ноември 1909 година. – М. Пандевски, Политичките партии..., 250.


105

налагало ново прегрупирање на тогашните учителски и политички сили и парични средства“.59 Во почетокот на учебната 1909/1910 година биле затворени низа српски училишта во Македонија: Солунската полна гимназија, чијшто кадар бил преместен во Скопје и на други места;60 потоа, училиштата во Дојран, во Ениџе Вардар, во некои гевгелиски села и др. Персоналот и буџетите на овие училишта биле префрлени во Косовскиот (Скопски) вилает, особено во Скопје.61 Солунската српска гимназија била затворена со акт на Српското дипломатско претставништво во Цариград и истовремено во Солун од 1 ноември 1909 година (ст. стил) престанал да функционира и Обласниот одбор на СПО.62

Српските конзули во Османлиската Империја, кои управувале и со СПО, во текот на 1909 година, криејќи се зад младотурскиот закон, пристапиле кон нејзиното систематско распуштање. На еден од состаноците било решено СПО, почитувајќи го законот, да не го објави своето растурање, туку да се трансфор-мира во „Просветно-добротворно здружение“. Оваа одлука била донесена по сугестија на османлиските власти, кои предложиле дотогашните политички клубови да се претворат во некој вид просветни одбори. Битолскиот српски конзул прв го извршил преобразувањето на Битолскиот областен одбор. Тој го пријавил своето натамошно постоење кај месните власти со нов назив.63 Во почетокот на ноември 1909 година биле изработени и таканаречените „Основни правила на османскиот Српски добротворен одбор во Битола“.64

Членовите на Главниот одбор, на седниците во Скопје, побарале истата трансформација да се однесува и на Солунскиот областен одбор на СПО. „Во Скопје би постоел Главниот одбор на Сојузот на овие просветно-добротворни здруженија и на ваков начин и законски и легално би се одржала нашата организација“. Ова бил заклучокот во донесениот записник на Главниот одбор на СПО во јануари 1910 година.65 Меѓутоа, и под ваква форма СПО не успеала да се одржи подолго време. За нејзиното згаснување голема улога одиграла и Српската влада затоа што прекинала да ја помага и финансира. Но, сепак, српската политичко-пропагандна акција продолжила и понатаму во османлиска Македонија сè до Балканските војни (1912–1913) и тоа преку црковно-просве-тните органи, економската пенетрација, растурањето пропаганден материјал и обновените четнички акции.

59 М. Пандевски, Политичките партии...,251. 60 Никола Голубовиќ, член на Солунскиот областен одбор на Организацијата, бил

поставен за управител на основното училиште во Призрен. 61 М. Пандевски, Политичките партии..., 251. 62 ДАРМ, ф. ГОООС – Главан одбор Организације Отоманских Срба – Скопје,

1909 година, а.е. 29. 63 ДАРМ, ф. ГОООС-Скопје, г. 1909, а.е. 24. 64 М. Пандевски, Политичките партии..., 254. 65 ДАРМ, ф. ГОООС-Скопје, Записник са седница Гл. одбора Организације

Отоманских Срба, држаних од 21 до 24 јануара 1910 г. у Скопљу, г. 1910, а.е. 6; М. Пандевски, Политичките партии..., 254.

107

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 107-121 ISSN 0583-4961

УДК 338(497.712)„1918/1940“

ФАКТОРИ ЗА РАЗВОЈ НА СТОПАНСТВОТО ВО СКОПЈЕ МЕЃУ ДВЕТЕ СВЕТСКИ ВОЈНИ

Лидија Ѓурковска

Научен соработник во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

Many different factors affect the development of a city`s economy. In the period between the two world wars the economy in Skopje was very specific and was influenced by various factors. The aim of this article is to present the key factors that directly influenced the development of the economy in the city of Skopje between the two world wars. The structure of the population was one of the factors that had a major role in the economic rise of the city. The population in the city in the interwar period increased for about 20%. However, this was not only due to the natural growth of the city, but also in large part due to the mechanical influx of people who settled in other towns and villages in the interior of the Vardar part of Macedonia, as well as other places and regions of the Kingdom of SHS / Yugoslavia. Skopje has various natural resources for economic development and the economy. However, the location and the manner in which these resources were used depended on the most important factor which was of course the political factor.

Keywords: economy, factors, development, Skopje, Vardar part of Macedonia, Kingdom of SHS / Yugoslavia Стопанскиот развиток на градот Скопје во меѓувоениот период директно

или, пак, индиректно зависел од неколку важни фактори кои влијаеле на сте-пенот на урбаната изградба на градот Скопје. Од стопанскиот развиток во пе-риодот меѓу двете светски војни зависело колку и во каква мера се одвивал растот на градот Скопје како препознатлив важен и клучен административно-политичко-економски, културен и сообраќаен центар за вардарскиот дел на Македонија, во рeгионот, а и пошироко. Симбиозата на урбаната и стопанска трансформација на Скопје можеме да ја согледаме низ неколкуте администра-тивно-територијални поделби со кои тој го менувал рангот и постојано ги зголемувал своите ингеренции, и тоа од центар на Скопскиот округ до 1919

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Лидија Ѓурковска

108

година1, потоа како центар на Скопската област од 1921 г. до 1928 г.2 и, ко-нечно, како централен главен град на Вардарска бановина во периодот 1929–1941 г.3 При ова, мошне важен момент е кога на 3 октомври 1929 година бил донесен Законот за името и административно-територијалната поделба на кралството на управни подрачја. Со законот, Кралството на Србите, Хрватите и Словенците било преименувано во Кралство Југославија, била воведена но-ва општа управа и била извршена нова административно-територијална по-делба на земјата. Тогаш била напуштена старата комунална поделба и биле формирани нови админстративно-територијални единици наречени банови-ни,4 кои понатаму се делеле на околии и општини. Имено, со овој закон Крал-ството Југославија било поделено на 9 бановини5 (кои ги замениле пора-нешните 33 области), истовремено биле формирани соодветен број околии и

1 Според првобитната административно-територијална поделба на локалната уп-рава во вардарскиот дел на Македонија, тој бил разделен на седум окрузи: Битолски, Дебарски, Кумановски, Скопски, Штипски, Тетовски и Тиквешки (Кавадаречки). За прв претседател на Скопската општина бил назначен Спиро Хаџи Ристиќ (1918–1920). Надежда Цветковска, Македонското прашање во југословенскиот парламент, ИНИ, Скопје, 2000, 24.

2 Следната административно-територијална поделба била втемелена во Видов-денскиот устав од 28 јуни 1921 година, со кој било пропишано управата во Крал-ството на СХС да се врши по области, окрузи, околии и општини. Па така, целата држава била поделена на 33 области, од кои три го сочинувале вардарскиот дел на Македонија, и тоа: Битолска, Брегалничка и Скопска област. Uredba o podeli zemlje na oblasti. Beograd, 26.4.1922. Službene novine Kraljevevstva SHS, br. 92, 28.4.1922. Branko Petranović, Momčilo Zečević, Jugoslavija 1918–1984. Zbirka dokumenata, RAD, Beograd, 1985, 184-185.

3 Надежда Цветковска, „Локалната управа во вардарскиот дел на Македонија меѓу двете светски војни (1919–1941)“, Историја, XXXIV/XXXV./1-4, Скопје, 1998/1999, 58, Истото, 61.

4 „Бан“ е титула која се употребува во неколку држави во средна и во југоисточ-на Европа, почнувајќи од 7 век. Се претпоставува дека поимот има корени од пер-сискиот, илирскиот или од аварскиот јазик и означува: владетел, принц, поглавар, гувернер на област. Токму оваа титула била употребена кога била воведена должнос-та бан како управник на тогаш именуваните девет бановини. Вардарска бановина имала вкупно единаесет банови, а прв бил банот Живојин Лазиќ (1929–1932). Istorija. Enciklopedija, leksikon, mozaik znanja. Interpres, Beograd, 1970, 64.

5 Кралството Југославија било поделено на 9 бановини, и тоа: 1) Дравска, со се-диште во Љубљана; 2) Савска, со седиште во Загреб; 3) Врбаска, со седиште во Бања Лука; 4) Приморска, со седиште во Сплит; 5) Дринска, со седиште во Сараево; 6) Зетска, со седиште во Цетиње; 7) Дунавска, со седиште во Нови Сад; 8) Моравска, со седиште во Ниш и 9) Вардарска, со седиште во Скопје. Десет години подоцна, бројот на бановините се намалил на осум, кога во 1939 година, како резултат на спогодбата Цветковиќ–Мачек, со целосното спојување на Савска и Приморска со делови од Дунавска, Врбаска, Дринска и од Зетска бановина била формирана новата Бановина Хрватска, со седиште во Загреб. Istorija. Enciklopedija, leksikon..., 64. Надежда Цвет-ковска, „Локалната управа...“, 59-61.

Фактори за развој на стопанството во Скопје меѓу двете светски војни

109

општини (кои ги задржале веќе споменатите управни органи), додека самоуп-равните органи биле укинати.6

Одредени показатели укажуваат дека тогаш, покрај другите, една од ос-новните цели на оваа нова општојугословенска административно-територи-јална поделба била да се разбие компактноста на етничко-националната структура на државата. Новата комунална поделба имала за цел зацврстување и зголемување на степенот на централизација на државата, како и обезбеду-вање успешна подлога за ширење на државниот и национален унитаризам, односно на таканареченото „интегрално југословенство“. На овој начин, со усвојувањето и спроведувањето на терен на новата административно-терито-ријална поделба, режимот создавал претпоставки за воведување на новата југословенска унификација.

Новоформираната Вардарска бановина, со седиште во градот Скопје, ка-ко управно-административно територијална единица во Кралството Југосла-вија ја опфаќала не само целата територија на вардарскиот дел на Македони-ја туку во неа влегувале и југоисточниот дел од Србија и југоисточниот дел од Косово и Метохија, што било фактор кој многу влијаел на целокупниот стопански развој не само на градот Скопје туку и пошироко.7 Од друга страна, пак, владеачкиот режим свесно работел на зајакнувањето на мошне значајниот фактор на натамошниот развиток – стопанското и економско поврзување на местата и краевите кои административно гравитирале во рамки-те на Вардарска бановина.8

6 Градот Скопје бил посебна административна единица, изземена од Скопската

околија. Во периодите 1929–1936 г. и 1939–1941 г., за градоначалник на Скопје бил назначен инж. арх. Јосиф Михајловиќ. Владан Јовановиќ, Вардарска Бановина 1929–1941. Институт за новију историју Србије, Београд, 2011, 120.

7 Вардарската бановина од север се граничела со Моравска и Зетска бановина, а од исток, од југ и од запад со меѓународните државни граници кон Бугарија, Грција и Албанија. Нејзините граници (со извесни мали промени) вкупно опфаќале 36.672 км2. При ова паѓа в очи фактот дека Владата намерно ги поврзала македонските и српските етнички територии во една административна единица за да може и на тој начин, меѓу другото, да го потисне националното чувство и националното созревање на македон-скиот народ. Административно-политичка организација Вардарске Бановине. Алманах Бановина. Вардарска Бановина (у додатку: Врбаска Бановина и Зетска Бановина). Београд, 1931, 26-30.

8 Вардарскиот дел на Македонија бил именуван како „Јужна Србија“ и кон него биле придодадени краеви од југистокот на Србија и еден дел од Косово и Метохија. „Живојин Лазиќ – Бан Вардарске Бановине“, Вардарска Бановина. Алманах Бановина. Вардарска Бановина (у додатку: Врбаска Бановина и Зетска Бановина). Београд, 1931, 23-26. „А. Б. Петровиќ – началник управног одељења Краљевске банске управе Вардарске Бановине“, Административно-политичка организација Вардарске Бано-вине. Алманах Бановина. Вардарска Бановина..., 27.


110

Структурата на населението во Вардарска бановина исто така била фак-тор кој директно влијаел на степенот на развојот на стопанскиот и економ-скиот живот на градот Скопје. Но, при тоа не треба да се испушти од вид и фактот дека тоа бил период кога во градот Скопје христијанското, пред сè православното население било во континуиран природен и механички раст, за разлика од бројот на муслиманско население, кое особено по 1925 година го забрзало процесот на иселување во Република Турција.9 Констатациите дека навистина имало постојан раст на македонското население ги поткре-пуваат податоците од двата државни пописа од 31 јануари 1921 г. и од 31 март 1931 г. на Кралството на СХС/Југославија.10 Со споредување на попис-ните податоци јасно се гледа дека градот Скопје, според државниот попис од 1921 година, имал 40.666 жители, а десет години подоцна овој број бележи уште поголем пораст, бидејќи вкупниот број на попишани жители на градот изнесувал 68.334, а најголемиот дел отпаѓал на македонското население.11

За бројот, составот и процентуалната застапеност зборуваат податоците од подолу наведената табела според која, гледано според верската припадност, населението на градот Скопје го сочинувале православни, кои биле најбројни, потоа муслимани, па евреи, потоа католици и други.12

Вера Вкупен број Процент Православни 32.382 58 % Муслимани 19.307 34.5% Евреи 2.464 4.4% Католици 1.465 2.6% Протестанти 140 0.2% грко-католици 4 Други 30 Непознати 6

9 Алманах града Скопља 1918–1928 год., Скопље, 1928, 136. 10 Од 1913 до 1926 година, бројот на населението се движел по нагорна линија.

Така во 1913 година бројот на населението изнесувал 43.331 жители. Веќе во 1919 го-дина Скопје броело 51.758, а во 1926 година 69.269 жители. Посочените податоци, македонското население го третираат како „Јужносрбијанци“. Истото.

11 Вкупниот број на жителите на градот Скопје во овој период варира и зависел освен од природниот наталитет и морталитет и од механичкиот прилив и одлив на населението кое од селата се доселувало во градот, а одливот се гледа во иселување-то на муслиманите во Турција. Дефинитивни резултати пописа становништва од 31 јануара 1921 године, Сарајево, 1932. Definitvni rezultati popisa stanovništva od 31 mart 1931 godina, Knjiga I, Prisutno stanovništvo, broj kuća i domaćinstva, Opšta državna sta-tistika, Državna štamparija, Beograd, 1937.

12 Истото.


111

Од пописните податоци се гледа дека бројот на македонското население во меѓувоениот период во градот Скопје се зголемил за околу 20%, што се-како не се должело само на природниот прираст на градското население туку во голема мера и на механичкиот прилив на население кое се доселувало од околните места и од другите градови и села од внатрешноста на вардарскиот дел на Македонија, но и надвор од неа. Така, според пописот од 31 март 1931 година, дури 13.289 жители на Скопје или 19,4% од сето негово население, според местото на своето раѓање, потекнувале надвор од вардарскиот дел на Македонија, 13.184 лица или 19,3% биле населени од помалите градови на вардарскиот дел на Македонија, а 2.671 лице или 3,9% биле странски држав-јани. При ова не треба да се занемари и фактот дека и од другите места и региони на Кралството на СХС/Југославија имало доселување на немакедон-ско насление во градот Скопје и пошироко. Растот на немакедонското населе-ние во вардарскиот дел на Македонија во голема мера се должел и на грижли-во спроведуваната колонизација од страна на тогашниот големосрпски режим во овој дел од кралството. Станува збор за доселеници поединци, а најчесто и на цели фамилии кои потекнувале од другите краишта на Југославија. Од нив еден добар дел биле населени како колонистички семејства во и околу Скопје, но и во други места и региони на вардарскиот дел на Македонија. Набргу по-тоа колонистите кои не успеале да се прилагодат на природните и кли-матските услови во местото каде што биле колонизирани, по извесно време ги напуштале селата во кои биле населени и започнале да се слеваат во градо-вите, а особено во Скопје, со што уште повеќе механички го зголемувале бројот на населението на градот Скопје.13

ПРИРОДНИ И ЕКОНОМСКИ ФАКТОРИ Познато е дека економскиот развиток на секоја земја го условуваат важ-

ните природни фактори како што се: енергетските извори, природните богат-ства и бројот и квалитетот на образованието на населението како извор на работна рака во стопанството. Истовремено природните фактори претставу-ваат потенцијални можности за идниот стопански развиток, но во каков обем и во која насока ќе се развива тој, главно зависи од степенот на развитокот на општествено-економските односи.

Иако територијата на вардарскиот дел на Македонија меѓу двете светски војни располагала со поволни фактори кои ги дефинирале природните бо-гатства за порамномерен стопански развиток, сепак неповолните општестве-но-економски услови не дозволувале тие богатства рамномерно да се пол-зуваат, така што стопанството воопшто, а посебно индустријата, се развивале со побавно темпо во одредни региони и во ограничени размери.14 Секој од

13 Ристо Христов, Трудбеничките општествени слоеви на Македонија (1919–1941), УНИЈА, Скопје, 1993, 86.

14 Sveznadar. Nauka i znanje u rječi i slici. Zagreb, 1954, 410-412.


112

овие природни фактори имал своја улога и конкретно значење како услов за натамошниот стопански развиток на градот Скопје.

Електрична енергија – Производството и примената на електричната енер-гија е еден од битните предуслови за осовременување на занаетчиството, индустријата и рударството. Количеството на погонската енергија со која рас-полага и ја применува секоја земја било мерило за степенот на нејзиниот ин-дустриски развиток, а токму во поглед на енергетските извори, благодарејќи на многубројните планиниски реки кои обилувале со водни речни текови, брзаци и падови, вардарскиот дел на Македонија, располагал со можни потенцијални сили за производство на електричната енергија.

Воден потенцијал – Надлежните органи многу добро знаеле дека со изгра-дбата на хидро и термоелектрични централи се овозможувало правилен нагорен развиток на стопанството воопшто и особено во областа на инду-стриското производство. Податоците говорат дека тогашните сили на реките и годишната енергија што би можела да се добие при просечниот проток во средно влажни години во периодот 1923–1941 година изнесувале 14 МВ.

Гледано поспецифично, и градот Скопје со околината изобилувале со вод-на маса која давала можност за производство на електричната енергија. Така, од тогашните вкупно седум хидроцентрали во вардарскиот дел на Македонија, само две располагале со поголем капацитет, и тоа хидроелектричните централи на реката Треска – Матка кај Скопје и на реката Пена – Тетово. Инсталираната погонска сила на првата централа изнесувала 3.800 КВ, а на втората 1.760 КВ. Вкупната инсталирана сила, пак, на сите хидроцентрали во вардарскиот дел на Македонија тогаш изнесувала 5.818 КВ од која на двете споменати централи отпаѓале 5.560 КВ, а на останатите пет само 258 КВ. Хидроенергијата во споменатиот период во почетокот била слабо ползувана во индустриски и други цели, но со текот на времето производството на електричната енергија не можело да го следи развитокот на производните капацитети кои сè повеќе има-ле потреба од електрична енергија како погонско средство.

Јаглен – За задоволувањето на сè поголемите потреби од електрична енергија, пред сè на градот Скопје и пошироко, освен водната сила како извор за производство на електрична енергија се употребувало и дрвото. Но, таквото производство на електрична енергија со помош на дрвна маса во меѓувоениот период не можело да ги засити нараснатите потреби на Скопје, кое постојано ја зголемувало потрошувачката на електричната енергија, од едноставна причина што тогашната природна дрвна индустриска маса била во ограничени количества. Алтернативната енергија што се добивала со употребата на јагленот била во почетна фаза затоа што новооткриените наслаги на ова енергертско средство сè уште се испитувале и се откривале. Токму затоа, дрв-ната скапоцена суровина тогаш немилосрдно се експлоатирала и служела како погонско гориво на термогасните електрични централи. Наглата и неконтро-лирана експлоатација на дрвната маса придонела за соголување на околните шуми и за нанесување непроценлива штета на шумскиот фонд, не само во Скопје и Скопско туку и пошироко.


113

Од погореизнесените причини, употребата на домашниот јаглен постојано се зголемувала што придонело тој да стане дефицитарен, со што ова енергетско средство не можело да се ползува како сигурно и константно. Поради ова, задоволувањето на потребите на индустријата со јаглен главно се подмирувало од другите подрачја на Кралството на СХС/Југославија. На територијата на градот Скопје и во околината во меѓувоениот период биле вршени одредени геолошки истражувања на резервите на јаглен. Истражувањата главно се одви-вале на две места, и тоа во околината на село Нерези и кај Катланово – Скопско. На овие места биле пронајдени резерви на лигнит од групите „А“ и „Б“ од околу 705.000 тони, а резервите од групата „Ц“ се претполагало дека преминувале неколку милиони тони. Пронајдените резерви по рудници и по групи тогаш се изразувале во тони.15

Пронајдениот и експлоатиран скопски лигнит бил од добар квалитет со 3.000-4.000 калории. Во рудниците с. Нерези и во с. Катланово експлоа-тацијата се вршела сезонски и без примена на современи индустриски алати и машини. Токму поради овој факт вкупното производство на лигнит во пери-одот 1929–1940 во рудникот с. Нерези изнесувало околу 26.710 тони, а во рудникот с. Катланово во периодот 1938–1940 г. изнесувало 6.304 тони, што ни од далеку не можело да ја задоволи сè поголемата побарувачка за ова по-гонско гориво.

Рудно богатство – Градот Скопје со околината, покрај богатството на водната сила како извор за погонската енергија, располагал и со значителни количества разновидни метални руди: хром, железо, олово, манган, цинк, како и со разновидни неметали: азбест, лискун, магнезит, талк, кварцен песок, разни видови квалитетни мермери и др. Овие подземни рудни богатства давале мож-ност да се развијат металуршката и хемиската индустрија. Но, со оглед на тоа што геолошкото истражување и експлоатацијата биле поврзани со високи ин-вестициски вложувања, рударството му било препуштено на странскиот капи-тал. Од рудите се ескплоатирал само хромот, во послаби размери оловото, цинкот, магнезиумот и манганот, а од неметалите кварцниот песок, талкот, лискунот и мермерот. Експлоатираните руди биле пласирани во странство во сурова состојба или во вид на концентрат – хромов концентрат.

Истражувањето и експлоатацијата на рудните богатства во градот Скопје до избувнувањето на Втората светска војна биле вршени во скромни и огра-ничени размери, иако во однос на тогашните истражувања и пронајдените резерви оваа гранка на стопанството можела да постигне поголеми резултати.16

Резервите од хромна руда во вардарскиот дел на Македонија, според геолошките истражувања извршени до 1939 година, изнесувале 430.150 тони, од кои на базенот Радуша отпаѓале 258.000 тони, на Љуботен 155.000 тони, а

15 Истото, 20. 16 Коста Сидовски, Развитокот на индустријата во НР Македонија во перио-

дот меѓу двете светски војни (1918–1941), Економски институт, Скопје, 1960, 16.


114

на Лојане17 15.800 тони. Во 1940 и 1941 година истрагите продолжиле и про-најдените резерви се зголемиле на 568.201 тони, од кои на Радуша отпаѓале 378.576 тони, на Љуботен 165.825 тони, на Лојане 13.800 и на Раброво 10.000 тони.18 Вкупното производство во 1940 година изнесувало 32.579 тони хромна руда од кои 6.194 тони богата хромна руда (45-50%) и 26.385 сиромашна руда (15-30%).

Согледувајќи ја можноста за експлоатација на рудното богатство, а осо-бено на експлоатација на хромната руда која била мошне барана на пазарот, во вардарскиот дел на Македонија и во околината на Скопје работеле одре-дени фирми. Така, како еден од првите рударски поединци бил скопскиот индустријалец Моис Асео.19 Документите од овој фонд зборуваат за неколку фирми чиј сопственик или косопственик бил познатиот Моис Асео, човек кој се занимавал со дејност од областа на рударството. Следејќи ги почетоците на неговата дејност, дознаваме дека во почетокот на дваесеттите години на дваесеттиот век постоела фирмата „Мусафиа и Асео“, за чија работа среќа-ваме изворна архивска документација од меѓувоениот период и особено од 1924 година. Во подоцнежниот период среќаваме архивски извори кои даваат податоци за фирмите „Моис Асео, рударство“, „Биро Асео“ и „Месна брат-ска благајна за осигурување на рударските работници Асео“ и други. Фир-мата „Моис Асео, рударство“ била концесионер за истражување и ископу-вање руди. Во август 1928 година, дел од правото на фирмата „Моис Асео, рударство“ му било отстапено на Живоин Златковиќ, адвокат од Белград, а за неа биле вршени геолошки истражувања. Таа поседувала одреден број помали рудници во Косово-Метохија и во вардарскиот дел на Македонија: Ораховац, Кориш, Петковиќ, Салдаре, Островица, Ниника, Затриќ, Грековци, Дева, Крст, Будинац и други. Директор и нивен правен застапник бил Мориц Алкалај. Оваа фирма, како и „Биро Асео“, многу соработувале, вршеле истра-жувања и други работи за големата странска фирма на браќата Алатини. „Месната братска благајна за осигурување на рударските работници Асео“ учествувала во трошоците за лекување на своите работници, нивните семеј-ства, исплата на пензии и на погребни трошоци.20

Истражувањата на магнезитот се вршеле во околината на Скопје, на ле-виот и на десниот брег на реката Вардар во близина на Зелениково и околу реката Пчиња. Експлоатацијата на рудата се вршела на примитивен начин со користење на едноставни алати, следствено на тоа и продуктивноста била на

17 Zdravko M. Petrovič, Industrija i rudsratvo Južne Srbije, Izdanje „Industriskog ku-

rira“, Beograd, 1940, 32. 18 Коста Сидовски, Развитокот на индустријата..., 18. 19 За него и неговата фирма во Дражавниот архив на Република Македонија

(ДАРМ) – подрачна единица Скопје (ПОС) има обемна документација која дава јасна слика на развојот на оваа индустриска гранка. ДАРМ, ПОС, Ф: 405, Управа на хром-ните рудници на Моис Асео – Скопје (1919–1943); 1919/1931, папка 1;0,04.

20 Истото.


115

мошне ниско ниво.21 Магнезитот се пласирал во земјата, а незначителни коли-чества се извезувале.

Богати наоди на квалитетен кварцен песок имало во близина на селото Долно Соње – Скопско. Во тоа време резервите не биле доволно геолошки испитани. Од ова наоѓалиште се експлоатирале и се облагородувале незначителни количества, и тоа само за одредени корисници. Така кварцниот песок најмногу се пласирал во фабриките за стакло.

Од гореизнесените фактори, може да се констатира дека експлоатацијата на рудните богатства, со исклучок на хромот, била мошне мала по обем, а претпријатијата кои се занимавале со оваа дејност биле во рацете на мешовит или, пак, најчесто на странски капитал.

Времето до почетокот на големата светска економска криза (септември 1929 година) го означило брзиот пораст на населението, придружен со меха-ничкиот прилив село-град, кој придонел за создавање на толку потребната работна сила, а инвестициските вложувања за подигање фабрики придонеле тоа да стане период на забрзано ширење на индустриското производство, но и ширење на стоковната размена во градот Скопје и на размената на стоки и услуги со другите градови на Кралството на СХС/Југославија. Поволната кли-ма и фаворизирањето на домашната индустрија условиле отворање на претпри-јатија од лесната преработувачка индустрија и на електрични централи. Од 1921 г. до 1931 г. во градот Скопје главно биле основани стопански претприја-тија чиј основен капитал бил на македонски, српски и еврејски трговци.

Во 1920 година во Скопје била основана Трговско-индустриската банка „Вардар“, со капитал од 3 милиони динари, која давала големи можности за развој на скопското стопанство.22

Слабостите и тешкотиите на скопското стопанство, кое се одржувало во услови на капиталистичка конкуренција и дискриминаторската политика во Кралството на СХС/Југославија се изразиле во годините на светската економ-ска криза (1929–1933 г.). Негативните последици на светската криза многу силно се почуствувале во стопанството. Незапирливото паѓање на цените на стопанските производи водело кон стагнација и назадување на земјоделство-то и сточарството. Во времето од 1926 до 1934 година, цените на групата т.н билни производи (пченица, пченка, јачмен, грав и др.) се намалиле за 42,6%.23 За спречување на штетното опаѓање на цените на земјоделските производи дејствувало претпријатието „Призад“24 Ова претпријатие требало со откуп и со извоз на производите по пропишани цени и со исклучување на посредниците да влијае на зголемувањето на цените. Монополското право што го добило „Призад“ во 1931 г. за увоз и извоз на некои земјоделски

21 Коста Сидовски, Развитокот на индустријата..., 19. 22 Киро Дојчиновски, Македонија низ вековите, Скопје, 1995, 162. 23 Данчо Зографски, Одбрани дела, Економско историски огледи, кн. прва, Наша

книга, Скопје, 1986, 560. 24 Призад: Привилегирано акционерско друштво за извоз земаљских производа.


116

производи не им донело полза на производителите, туку само на крупните земјопоседници и на разните шпекуланти.

Земјоделството во вардарскиот дел на Македонија, а со тоа и во градот Скопје, не можело да се развие од ударите на кризата. Како кај селското така и кај градското стопанство кризата сериозно ги продлабочувала слабостите и спротивностите што со себе ги носел капиталистичкиот начин на производ-ство. За време на економската криза голем број индустриски препријатија, за-натечиски дуќани и трговски фирми биле принудени да престанат со работа. Последиците од кризата оделе на товар на грбот на работниците, чии дневни-ци секојдневно паѓале и често останувале без работа. Во Берзата на трудот во Скопје, до октомври 1932 година, 31.000 работници барале работа, а Берзата на трудот вработила само 4.670 работници.25

ПОЛИТИЧКИ ФАКТОРИ Меѓу факторите кои имале силно влијание на стопанските околности во

вардарскиот дел на Македонија, а во тој контекст и во градот Скопје и неговата околина, несомнено биле политичките фактори. Значењето и улогата на овие фактори се гледа преку дејноста на органите на централната власт – Владата (преку надлежните министерства од економскиот ресор и Народното собрание на Кралството на СХС/Југославија) и на органите на локалната власт (окружни, околиски, обласни и општински собранија). Во новата држава Кралството на СХС/Југославија, вардарскиот дел на Македонија се третирал како територија со колонијален статус, со официјално непризнаен национален идентитет, со практикување на насилна политика на прогонување и етничко чистење, следена со силна асимилација.

Владата и Народното собрание на Кралството на СХС/Југославија, како органи на управната, извршната и законодавната власт, донесувале уредби и закони со кои се регулирала целокупната состојба во државата, а во тој кон-текст и во вардарскиот дел на Македонија. Но, во вардарскиот дел на Македо-нија се владеело со посебни уредби и закони. Еден од првите и најважни за-кони донесени од режимските власти е Законот за аграрна реформа, кој во основа имал за цел да ја подобри состојбата во земјоделското стопанство. Меѓутоа, во вардарскиот дел на Македонија, а во тој контекст и во Скопје и неговата околина, спороведувањето на аграрната реформа било поврзано со колонизацијата, преку која се влијаело како политичко средство за денациона-лизација и асимилација на македонскиот народ, но и на економската експлоата-ција на домашното население и форсирањето на економската моќ на колонис-тите. Така, на пример, на населените колонисти од другите краеви на кралство-то (Црногорци, Срби) им било доделувано најплодното земјиште (државна или напуштена земја), а доделената земја на месните жители била секогаш со пони-зок квалитет. И покрај тоа што колонизацијата на српските елементи во вардар-

25 Данчо Зографски, Одбрани дела, Економско историски..., 562.


117

скиот дел на Македонија била негативна во етничко-политички поглед (мену-вање на етничката структура и врз политичко влијание на населението), во економски поглед, со доделувањето земја не само на колонистите туку и на ма-кедонски селани бил постигнат извесен економски напредок поради зголему-вање на обработливото земјиште и неговото унапредување.

Колонизацијата била спроведувана во три етапи: 1919–1924 г.; 1924–1928 г.; 1929–1941 г. Најчесто биле колонизирани: „доброволци“, четници, пониски државни службеници, автоколонисти – приватна и државна колонизација, а биле инсталирани и културни, просветни, стопански и други установи. Објекти на колонизацијата биле: слободната државна земја, општинските и селските земји, имотите на бегалците и земјиштата што можеле да се издвојат од поголе-мите имоти. Колонизацијата ја спроведувале: Аграрното одделение при Мини-стерството за аграрна реформа на Кралството на СХС (од 12.2.1920 г.); аграр-ните заедници (од 20.2.1922 г.), односно аграрните задруги од 1931 г.; Врхов-ното поверенство на аграрната задруга во Скопје од 1931 г.; аграрните пове-ренства во повеќе градови и Вишиот аграрен суд во Скопје.26 Крајниот резул-тат на колонизацијата во вардарскиот дел на Македонија до 1940 г. бил 200 колонии со 4.167 колонистички семејства, од кои во Скопје имало колонизи-рано 2.037 семејства.27

Дека политичкиот фактор имал силно влијание во стопанството може да се види и во политиката што ја воделе политичките партии. Вардарскиот дел на Македонија во меѓувоениот период бил терен на дејствување, пред сè, на срп-ските граѓански политички партии (Радикална, Демокатска, Земјоделска, Ре-публиканска и др.), на КПЈ и на политичките организации „Џемиет“ и ВМРО. Во политичкиот живот во вардарскиот дел на Македонија не постоела легална македонска политичка партија поради непризнавањето на македонската нација. Македонецот своите политички активности морал да ги реализира преку српс-ките граѓански политички партии и преку КПЈ (во легалниот период до 1920 г.).

Каква била во целина политиката на политичките партии може да се согледа од нивната програма за работа, каде што стои дека во економскиот дел начелно тие се залагале за подобрување на стопанските состојби (вложување, унапредување и подобрување на условите за работа и живот и др.). Но, колку од тоа се реализирало во стварноста (доколку биле на власт), зависело не само од политичките туку и од низа други фактори.

Политичките ставови на политичките партии биле промовирани и афирми-рани од страна на народните пратеници избрани на парламентарните и оп-штинските избори. Имено, тие во своите настапи во вардарскиот дел на Маке-донија, а во тој контекст и во Скопје и неговата околина (на партиските собра-

26 Александар Апостолов, Колонизацијата на Македонија во Стара Југославија,

Скопје, 1966, 105. 27 Ванчо Бурзевски, „Економската положба на македонските селани меѓу двете

светски војни“, Гласник на Институтот за национална историја (натаму: ГИНИ), XXVI, Скопје, 1982, 97.


118

нија и собири, а особено за време на предизборните и изборните активности за парламентарните избори), најмногу се задржувале на економскиот дел од про-грамите на партијата што ја преставувале. Паралелно со тоа кандидатите за пратеници од македонско потекло во своите настапи се залагале за инвестира-ње и унапредување на стопанството, гледајќи го тоа како егзистенцијална мож-ност пред сè за месното население.

Парламентарните избори претставувале најпогодна можност сите поли-тички партии да воспостават врска со народот и можност да се испита нивното расположение за водената политика и за зацртаните програмски стремежи.

Во овој период на политичката сцена дејствувале пред сè српските граѓан-ски политички партии, како што се׃ Радикалната партија, која била главна пот-пора на режимот и на кралскиот двор; Демократската партија, која била остар противник на работничкото движење; Републиканската партија, која се залага-ла за решавање на политичките, националните и класните спротивности; потоа следувале Земјоделската партија, која имала за цел да го подигне нивото на селото и на земјоделската дејност; како и партијата „Џемиет“, која се залагала за правата на муслиманите во Кралството. Покрај овие партии, во вардарскиот дел на Македонија дејствувала и Комунистичката партија на Југославија (КПЈ), која ги штитела правата на работниците и сиромашните слоеви и која дејствувала сè до нејзината забрана на 30 декември 1920 г.28 По забраната на КПЈ, својата работа ја интензивира Социјалистичката партија која, меѓу другото, се залагала и за синдикалните права на работниците.

На кандатските листи, а подоцна и како пратеници во Собранито, Маке-донците влегувале како претставници на ограноците на српските политички партии кои дејствувале во вардарскиот дел на Македонија. Притоа, како канди-дати за народни пратеници главно биле определувани истакнати домашни лица, потоа лица што декларативно ја поддржувале политиката на режимот, лица кои подолго време живееле во вардарскиот дел на Македонија иако тука не биле родени, како и оние што еднаш веќе биле избрани за народни пратеници. Не ретко на листата на одредна партија се појавувале и лица што, покрај деклара-тивната поддршка на партијата, успевале да промовираат и свои ставови со кои ги штителе интересите на месното население, особено на економски план.29

28 Надежда Цветковска, Политичките партии во парламентарните изборни бор-би во вардарскиот дел на Македонија (1919–1929), ИНИ, Скопје, 2004, 28-29.

29 Така на парламентарните избори од 28 ноември 1920 г., во Скопскиот изборен округ биле избрани 5 народни пратеници, и тоа: од КП – 3 (Душан Цекиќ, Петар Ѓоргевиќ и Коста Новаковиќ); од Демократската партија – 1 (д-р Михајло Шушкало-виќ) и од „Џемиет“ – 1 (Емин Јашар).

На наредните парламентарни избори од 18 март 1923 г., во Скопскиот округ биле избрани 4 народни пратеници, и тоа: од Радикалната партија – 1 (Ѓорѓе Хаџи Алексиќ); од Демократската партија – 1 (Михајло Кујунџиќ) и од „Џемиет“ – 2 (Ќа-мил Осамн и Хасан Шукри Хаџи Мустафа). На парламентарните избори од 8 февру-ари 1925 г., во Скопскиот округ биле избрани вкупно 4 пратеници, и тоа: од Нацио-налниот блок – 3 (Александар Аксентиевиќ, Бора Миловановиќ и Давид Димитри-


119

Своето незадоволство од формалната застапеност на кандидатските листи, а и во Народното собрание, како и незадоволството од својата положба, наро-дот во вардарскиот дел на Македонија го изразувал со пасивен отпор или гла-сајќи за КПЈ. На македонскиот народ не му била дадена можност низ демок-ратски јавен пат да гласа за македонска политичка партија, бидејќи политич-киот живот морал да се движи во правецот што го диктирал Белград.30

Македонското прашање во Југословенскиот парламент најмногу било третирано како економско. Прашањата и проблемите од економската сфера во вардарскиот дел на Македонија најчесто биле предмет на дискусии на македон-ските пратеници. Во собраниските расправи се изнесувале проблемите во од-нос на тутунското и опиумското прашање, прашањето за оризот, за шумите, за трговијата итн. Во буџетските дебати во Собранието значајно место заземало и прашањето за пошумување на голините во вардарскиот дел на Македонија. Во расправите се укажувало на тоа дека во вардарскиот дел на Македонија, во поглед на пошумувањето, не било направено ништо.31 Со својата нерамномерна и дискриминаторска инвестициона политика, Владата најмногу ги форсирала северните области од земјата. Од Владата било барано да се води порамномерна инвестициона политика во вардарскиот дел на Македонија.32

Народните пратеници во Собранието не можеле да ги заобиколат и да не укажат на огромните размери на заостанатост на стопанството во вардарскиот дел на Македонија, а со тоа и во градот Скопје. Во тој контекст, посебно место заземала состојбата во сообраќајот, недостигот од железнички линии и лошата градежна политика.33 Во таа смисла би ја истакнала дискусијата на Стаменко Стошиќ. Тој се осврнал на состојбата на патиштата во вардарскиот дел на Ма-кедонија, констатирајќи дека таа не била добра и дека била огромна пречка за секој стопански напредок, а особено за унапредување на трговијата.34

За лошата состојба во занаетчиството, кое во минатото имало добри тради-ции во Македонија, било расправано и на седниците во Собранието, а особено имало остри реакции во 1937 година. Од нив би ги истакнале дискусиите на Мита Димитриевиќ и на Часлав Никитовиќ. Мита Димитриевиќ сметал дека за евиќ), и од Демократската партија – 1 (Михајло Кујунџиќ). На парламентарните избо-ри од 11 септември 1927 г., во Скопскиот изборен округ биле избрани 4 народни пра-теници, и тоа: од Радикалната партија – 2 (Панта Јовановиќ и Шани Идриз) и од Де-мократската партија – 2 (Димитрие Бојаџиевиќ и Михајло Ѓ. Кујунџиќ).

30 Надежда Цветковска, Политичките партии..., 254. 31 Стенографске белешке Народне скупштине Крљевине СХС. Редован сазив за

1936/37. II књига, XXXIII редовни састанак – 5 марта 1937 год. 6, књ. 2, Београд, 1937, 936.

32 Stenografske beleške Nardone skpuštine Kraljevine SHS. Redovan saziv za 1927/28 IV knjiga, XXXIII redovni sastanak – 1 marta 1928. God. VII, br.33, Beograd, 1928, 62, 63.

33 Стенографске белешке Народне скупштине Крљевине СХС. Редован сазив за 1927/28. V књига, XXXI редовни састанак – 10 маја 1928 год. VIII, бр. 41, Београд, 1928, 217.

34 Надежда Цветковска, Македонското прашање..., 131.


120

да се подобри положбата на занаетчиите во вардарскиот дел на Македонија, а во тој контекст и во Скопје, треба да им се доделат средства од фондот за унап-редување на занетчиството што постоел во Одделението во Министерството за занаетчиство и индустрија.35

На собраниските седници била критикувана и валутната политика на Вла-дата. На една седница било констатирано дека била водена погрешна валутна политика и притоа било истакнато дека динарот треба да биде израз на моќта во стопанството.36

Исто така, на собраниските седници често пати била разгледувана и кри-тикувана и кредитната политика која се спроведувала преку државните парич-ни установи: Народната, Хипотекарната, Аграрната банка и Поштенската ште-дилница.37

И во поглед на трговската политика од пратениците воопшто, а посебно од оние од вардарскиот дел на Македонија, било констатирано дека државата тре-ба плански да ја води оваа политика, а тој план да се утврдува на 3-5 години, како во другите земји. Како примери за непланска трговска политика биле трговските договори меѓу Кралството Југославија и Грција и Кралството Југославија и Албанија, кои биле важни за вардарскиот дел на Македонија. За југословенско-грчкиот договор проблемот бил начинот на плаќање. Тој бил регулиран така што за извозот во Грција на извозниците им било плаќано 50% во компензациони бонови во драхми, 20% во слободни девизи, а 30% на сметка во Грчката банка во Солун. Она што извозниците го добивале како сигурно биле оние 20% слободни девизи кои секогаш биле исплаќани преку Народната банка а не не-посредно.38

До чувствителен подем во развојот на стопанството во вардарскиот дел на Македонија, а во тој контекст и во Скопје, дошло по завршувањето на големата економска криза во 1933 година. Ова особено дошло до израз по доаѓањето на власт на премиерот Милан Стојадиновиќ (25.6.1935 – 21.12.1938 г.). Тогаш настапиле промени во стопанскиот живот во Кралството Југославија, а особено во вардарскиот дел на Македонија. Во економски поглед, Милан Стојадиновиќ настојувал Кралството Југославија да го насочи кон Европа, застапувајќи го концептот на национална економија. Политиката што ја водела владата на Милан Стојадиновиќ имала директен одраз врз стопанските состојби во вар-дарскиот дел на Македонија, а во тој контекст и во Скопје, особено во петго-дишниот периодот од 1935 до 1940 година.39

35 Истото,133. 36 Стенографске белешке Народне скупштине Крљевине СХС. Редован сазив за

1934/35, CXI редовни састанак – 30 јули 1934 год., Београд, 1935, 113. 37 Истото, 114. 38 Надежда Цветковска, Македонското прашање..., 138. 39 Во овој период во биле изградени 34 нови индустриски објекти, од кои 38,6%

биле во Скопје (од нив: 5 биле текстилини, 5 градежни, 2 метални, 2 прехрабени и еден за производство на електрична енергија). Коста Сидовски, Борислав Благоев, „Економ-


121

Политиката на владата на Милан Стојадиновиќ имала одраз и во земјодел-ството, кое сè уште се наоѓало во фазата на екстензивност и заостанатост, со ниска стапка на продуктивност, споредено во однос на другите поразвиени краеви во Кралството Југославија. Кон ова се приклучува и фактот што во вардарскиот дел на Македонија, а во тој контекст и во Скопје и Скопско, во периодот по 1935 година сè уште траел третиот период на колонизацијата на колонистите.40 Имено, колонизацијата и во оваа фаза не била наполно завр-шена според плановите на аграрните власти и таа била сведена на најмала можна мера. Непосредно пред нападот на Германија на Кралството Југославија на 6 април 1941 година, колонизацијата била наполно занемарена и таа како процес престанала.

Ваквите резултати од политиката на владеачкиот големосрпски режим силно се рефлектирале во развојот на сите гранки на стопанството во градот Скопје, кои се развивале со забавено темпо. Градот Скопје, според плановите на српските граѓански политичари, требало да стане центар на една нова бано-вина, т.е „Српска бановина“, која требало да ги соедини сите „српски земји“ во Кралството, вклучувајќи го и вардарскиот дел на Македонија.41

Разгледувајќи ги факторите кои влијаеле на стопанските околности во гра-дот Скопје меѓу двете светски војни, можеме да контстатираме дека сите фак-тори подеднакво влијаеле врз развојот на стопанството. Концентрацијата на на-селението во градот Скопје придонела да се создаде работна сила која се иско-ристувала во претпријатијата во градот. Искористувањето на природните богатства било основа за почеток и развој на некои индустрии во градот. И на крајот, од собраниските дискусии на пратениците од вардарскиот дел на Македонија, јасно се гледа дека политиката имала силно влијание за бавниот и заостанат развој на стопанството во градот Скопје меѓу двете светски војни. ската положба на Скопје спроти војната 1941 и во првите месеци на окупацијата“, Зб.: Скопје во НОВ 1941, Материјали од научниот собир, Градски одбор на СЗБ од НОВ–Скопје, Скопје, 1973, 65.

40 До крајот на 1940 година на територија на вардарскиот дел на Македонија биле создадени 280 колонии со вкупно 4.167 колонизирани семејства. За реализирање на зацртаните цели на аграрната реформа тогаш биле земени 153.165 ха земја. Од ова зем-ја на колонистите и на јавните установи (училишта, касарни, жандармериски станици, земјоделски стопанства, угледни економии, цркви, манстири и друго) им биле разде-лени 37.622 ха. Другото било доделено за пасишта или во замена за одземените имоти на месното население. За колонистите државата изградила 675 куќи, а самите насе-леници биле вселени во куќи напуштени од Турците. Александар Апостолов, Коло-низацијата на Македонија..., 137-138, 226.

41 Надежда Цветковска, Македонското прашање..., 22-23.

123

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 123-131 ISSN 0583-4961

УДК 324(497.71)„1934“ ВОНРЕДНИТЕ ОПШТИНСКИ ИЗБОРИ ВО ВАРДАРСКИОТ ДЕЛ

НА МАКЕДОНИЈА ВО 1934 ГОДИНА

Надежда Цветковска Научен советник во Институтот за национална историја – Скопје

Apstract

Emergency (special) municipal elections in Vardar Banovina, and in this context in the Vardar part of Macedonia, were held on December 23 1934, and the reason was the reduction in the number of municipalities. The elections were conducted only in those municipalities that the Decree of the Minister of the Interior, were grouped together. In Vardar Banovina they were held in 69 municipalities located in 26 districts, and were distinguished a total of 209 candidate lists and all were regime party – Yugoslav National Party (JNS). 67 candidates were selected. Only in the Vardar part of Macedonia elections were conducted in 19 districts, 49 municipalities, and 49 candidates were selected.

Keywords: Vardar Banovina, Vardar part of Macedonia, Emergency municipal elections

По укинувањето на диктатурата, воведена на 6 јануари 1929 година, со

донесувањето на новиот устав и со одржувањето на парламентарните избори во 1931-вата, како и на општинските избори во 1933 година, во Кралството Југославија, а во тој контекст и во Вардарска бановина, во чии територијални граници се наоѓаше вардарскиот дел на Македонија, не беа исполнети очеку-вањата на народот за либерализација и демократизација на режимот и на земјата, како на централно така и на локално ниво. Политиката на обесправе-ност, на национален притисок и на експлоатација сè повеќе ја продлабочува-ше кризата во државата. За ублажување на народното незадоволство и на народниот отпор, владата на Богољуб Јевтиќ, при крајот на 1934 година, вету-ваше дека ќе го либерализира режимот. Но, расчекорот меѓу официјалните изјави и делата веднаш беше виден од начинот на спроведувањето на вон-редните општински избори во Вардарска бановина, а во тој контекст и во вар-дарскиот дел на Македонија. Причината за нивното спроведување беше нама-лувањето на бројот на општините. Врз основа на членовите 10, 138 и 139 од Законот за општините, со уредба на министерот за внатрешни работи Жика

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Надежда Цветковска

124

А. Лазиќ, акт IV бр. 2.361/34 од 25 септември 1934 година, беше извршено спојување на општините во Вардарска бановина. Во вардарскиот дел на Ма-кедонија беа споени, т.е. групирани општините во околиите:

1. Околија Жеглиговска: 1) Општините Малинска и Орашачка, без селата Добрушево и Скачковец,

беа споени во една општина под називот „Општина Колиќска“, со седиште во селото Колицко;

2) Општина Равњанска, без селото Малотино, и Општина Бајловачка, без селата Алинце, Канарево, Брешка и Добрача, беа споени во една општина под називот „Општина Арбанашка“, со седиште во селото Арбанашко;

3) Кон Општина Ораховачка беше припоено селото Стрезовце; кон Општи-на Довезенска беа припоени селата Канарево, Брешко и Алинце од Општина Бајловачка;

4) Кон Општина Градишка беа припоени селата Пезово, Кутлибег, Куч-карево и Габреш од Општина Мургашанска; селото Косматац од Општина Клечевска и селото Скачковец беа припоени од Општина Орашачка;

5) Кон Општина Табановачка беше припоена Општина Четирска, без селото Никуљан;

6) Кон Општина Младонагоричка беше припоено селото Шупљи Камен од Општина Клечевска;

7) Кон Општина Жегњанска беа припоени селата Пелинце, Враготурце, Караговце од Општина Пелинска; беа припоени и селото Добрача од Општина Бајловачка и селото Малотино од Општина Равњанска;

8) Кон Општина Старонагоричка беа припоени селото Никуљан од Опш-тина Четирска и селото Алгуња од Општина Пелинска;

9) Кон Општина Романовачка беше припоено селото Добрушево од Општи-на Орашачка;

10) Општините Клечевска, без селата Косматац и Шупљи Камен, и Дове-зенска, без селото Стрезовце, беа споени во една општина под називот „Општина Јачинска“, со седиште во селото Јачинце.

2. Околија Кратовска: Кон Општина Кратовска беше припоена Општина Шлеговска. 3. Околија Галичка: Општините Белчичка, Ностровска и Ничпурска беа споени во една опш-

тина под називот „Општина Горно-Речка“, со седиште во селото Трница. 4. Околија Кочанска: 1) Кон Општина Кочанска беа припоени општините Поларска и Ниви-

чанска; 2) Општините Облешевска и Соколарска беа споени во една општина под

назив „Општина Соколарска“, со седиште во селото Соколарци. 5. Околија Гевгелиска:

Вонредните општински избори во вардарскиот дел на Македонија во 1934 година

125

1) Кон Општина Богданачка беше припоена Општина Стојаковачка, без селото Богородица;

2) Кон Општина Гевгелиска беше припоено селото Богородица од Општина Стојаковачка.

6. Околија Кичевска: 1) Општината Осломејска беше укината, а од неа беа припоени селото

Осломеј кон Општина Премљанска; селото Црница кон Општина Раштанска; селото Жубрино кон Општина Доленачка, а селата Горно и Долно Строго-миште кон Општина Мидиначка;

2) Општините Световрачка и Орланачка, без селото Бигор-Доленци, беа споени во една општина под називот „Општина Орланачка“, со седиште во селото Орланци;

3) Кон Општина Карбуничка беа додадени селата: Бигор-Доленци од Оп-штина Орланачка и Манастир-Доленци од Општина Бржданска;

4) Општините Малоцерска, без селото Белица, и Церска, беа споени во една општина под називот „Општина Малоцерска“, со седиште во селото Мало Церско;

5) Општина Бржданска, без селото Манастир-Доленци и селото Белица од Општина Малоцерска, беа споени во една општина под називот „Општина Бржданска“, со седиште во селото Свињиште.

7. Околија Дојранска: Кон Општина Валандовска беше припоена Општина Удовска. 8. Околија Овчеполска: 1) Кон Општина Овчеполска беа додадени селата Мустафино и Сaрчиево

од Општина Мечкуевачка и селото Врсаково од Општина Горнобалванска; 2) Општините Горнобалванска, без селото Врсаково, и Трољска беа спо-

ени во една општина под називот „Општина Горнобалванска“, со седиште во селото Горни Балван;

3) Општините Немањиќиска и Мечкуевачка, без селата Мустафино и Сарчиево и селата Барабарево и Стронеовци на Општина Барбаревска беа споени во една општина под називот „Општина Ранчичка“, со седиште во се-лото Ранчици;

4) Општина Павлешенска и селата Горно Ѓуѓанце, Орен и Стојманци од Општина Барбаревска беа споени во една општина под називот „Општина Павлешенска“, со седиште во селото Горно Ѓуѓанци.

9. Околија Битолска: 1) Општините Цапарска и Ѓаватска беа споени во една општина под на-

зивот „Општина Кажањска“, со седиште во селото Кажањи; 2) Кон Општина Велушинска беше припоена Општина Барешанска, без

селото Злокуќани; 3) Кон Општина Буковска беа припоени Општина Логовардска и селото

Злокуќани од Општина Барешанска;


126

4) Општините Брусничка и Трновска беа споени во една општина под називот „Општина Диховска“, со седиште во селото Дихово.

10. Околија Охридска: Општините Белчишка и Велмајска беа споени во една општина под на-

зивот „Општина Белчишка“, со седиште во селото Белчиште. 11. Околија Струшка: Општините Драславичка и Делагошка беа споени во една општина под

називот „Општина Ливадска“, со седиште во селото Ливади. 12. Околија Крушевска: Кон Општина Крушевска беше припоена Општина Селачка. 13. Околија Горнополошка: Кон Општина Бањичка беше припоена Општина Велурчанска. 14. Околија Прилепска: 1) Општините Плетварска и Топличка беа споени во една општина под

називот „Општина Плетварска“, со седиште во селото Плетвар; 2) Општините Дуњска, Витолишка и Марковска беа споени во една опш-

тина под називот „Општина Дуњска“, со седиште во селото Дуње. 15. Околија Кавадаречка: 1) Кон Општина Кавадарска беше припоена Општина Ваташка; 2) Кон Општина Дреновска беа додадени селата Мрзенораовец, Дебриште,

Фариш и Камен Дол од Општина Мрзенораовачка; 3) Кон Општина Градска беа додадени селата Сирково и Крушевица од

Општина Мрзенораовачка. 16) Околија Поречка: Општините Долнорабетинска и Бродска беа споени во една општина под

називот „Општина Јужнобродска“, со седиште во Јужен Брод. 17. Околија Неготинска: Општините Неготинска, Тимјаничка и Куријска беа споени во една опш-

тина под називот „Општина Неготинска“, со седиште во Неготино на Вардар. 18. Околија Велешка: 1) Општините Чичевска и Водовратска беа споени во една општина под

називот „Општина Чичевска“, со седиште во селото Долно Чичево; 2) Општините Томисавлевска и Кочиларска беа споени во една општина

под називот „Општина Томисавлевска“, со седиште во селото Кочилари; 3) Општините Раштанска и С’лпска беа споени во една општина под на-

зивот „Општина Раштанска“, со седиште во селото Раштани; 4) Општините Црквинска и Скачинска беа споени во една општина под

називот „Општина Црквинска“, со седиште во селото Грнчиште; 5) Општините Башиноселска и Соекларска беа споени во една општина

под називот „Општина Башиноселска“, со седиште во селото Отавица.


127

19. Околија Скопска: 1) Кон Општина Кучевишка беа додадени селата Бродец и Танушевци од

Општината Бродачка; 2) Кон Општина Љубаначка беше додадено селото Брест од Општина

Бродачка и селото Раштак од Општина Булачанска; 3) Општините Булачанска, без селото Раштак, Синѓеличка, без селото

Трубарево, и Брњарска беа споени во една општина под називот „Општина Синѓеличка“, со седиште во селото Синѓелиќ;

4) Општините Бунарџиска и Петровачка и селото Трубарево од Општина Синѓеличка беа споени во една општина под називот „Општина Петровачка“, со седиште во Марино Село;

5) Општините Ракотиначка и Долноводњанска (село Усје) беа споени во една оштина под називот „Општина Ракотиначка“, со седиште во селото Ра-котинци;

6) Кон Општина Светиникитска беше припоена Општина Мирковачка; 7) Кон Општина Кучковска беа припоени селата Долно Свиларе од Опш-

тина Рашчанска и Орман и Вучи Дол од Општина Бардовачка; 8) Општините Чајланска и Рашчанска, без селото Долно Свиларе, беа

споени во една општина под називот „Општина Чајланска“, со седиште во се-лото Чајлане;

9) Кон Општина Шишевачка беа додадени селата Сарај и Оризаре од Општина Бардовачка;

10) Општините Бродачка и Бардовачка беа споени во една општина.1

1 „Уредба о спајању општина у Вардарској бановини“, Службени лист Вардарске

бановине, год. V, бр. 311, Скопље, 10 октобар 1934, 2. Треба да напоменеме дека и пред донесувањето на оваа уредба, во текот на 1932 и 1933 година, со неколку други уредби исто така беше извршено спојување на општините во некои околии, и тоа: 1) Со Уред-бата на министерот за внатрешни работи, акт IV бр. 654 од 18 мај 1932 година, во Охридска околија беа споени општините Горнокоселска и Опеничка во една општина под називот „Општина Горнокоселска“, со седиште во селото Горни Косел; Со Уред-бата акт IV бр. 1.249 од 16 септември 1932 година беа групирани општините во Око-лија Радовишка, и тоа: 1) Општините Радовишка, Клаузлијска и Прналијска беа групи-рани во една општина под називот „Општина Радовишка“, со седиште во Радовиш; 2) Општините Ињевска и Скорушка беа групирани во една општина под називот „Општина Ињевска“, со седиште во селото Ињево; 3) Општина Долно Липовска, без селото Папавица, и Општина Кончанска беа групирани во една општина, под називот „Општина Кончанска“, со седиште во селото Конче; 4) Општините Подлешка и Злеов-ска, како и селото Папавица од Општина Долно Липовска, беа групирани во една општина под називот „Општина Подарешка“, со седиште во селото Подареш; Со Уред-бата акт IV бр. 1.705 од 4 ноември 1932 година, во Битолска околија општините Велу-шинска и Драговишка беа споени во една општина под називот „Општина Велу-шинска“, со седиште во селото Велушино; Со Уредбата акт IV бр. 1.709 од 4 ноември 1932 година, во Неготинска околија, атарот на селото Долна Дрчевица од Општина Тремничка беше споен кон Општина Демиркапијска; Со Уредбата акт IV бр. 1.707 од 4


128

Врз основа на оваа уредба од вкупно 44 околии во Вардарска бановина, спојување на општините беше извршено во 26 околии, а во вардарскиот дел на Македонија од вкупно 29 околии спојување на општините беше извршено во 19 околии.

Истовремено со оваа уредба, а врз основа на членовите 4 и 138 од Зако-нот за општините, министерот донесе и друга уредба, акт IV бр. 2.507/34 од 25 септември 1934 г., со која беше пропишано и одлучено кои општини во Вардарска бановина остануваа самостојни. Во тој контекст, во вардарскиот дел на Македонија следните општини останаа самостојни:

1) Во Околија Кратовска: Опиљска, Рударска и Страцинска; 2) Во Околија Галичка: Жировничка; 3) Во Околија Гевгелиска: Коњска, Митровачка и Негорачка; 4) Во Околија Битолска: Секиранска; 5) Во Околија Охридска: Слатинска; 6) Во Околија Кривопаланечка: Ѓерманска;

ноември 1932 година, во Крушевска околија беа групирани: 1) општините Деланачка, Бабинска и Топличка, селото Брезово од Општина Брезовска и селата Жван, Сопотница и Суво Грло од Општина Сопотничка во една општина под називот „Општина Жван-ска“, со седиште во селото Жван; 2) Општина Граишка и селата Прибилце, Журче, Сладуево и Острилце од Општина Прибилачка во една општина под називот „Општи-на Црноречка“, со седиште во селото Граиште; 3) Општина Горно Дивјачка и селата Растовица, Ракитница и Ново Село од Општина Прибилачка; селото Зашле од Општина Брезовска и селото Радово од Општина Сопотничка во една општина под називот „Општина Растовичка“, со седиште во селото Растовица; Со Уредбата акт IV бр. 1.701 од 4 ноември 1932 година дотогашното име на Општина Непроштено во Околија Дол-нополошка беше променето во „Општина Андриевска“; Со Уредбата акт IV бр. 174 од 23 февруари 1933 година, во Околија Штипска, општините Лесновичка и Долјанска беа групирани во една општина под називот „Општина Лесновичка“, со седиште во селото Лесновица; Со Уредбата акт IV бр. 416 од 22 февруари 1933 година, во Околија Штип-ска, општините Почиваљска и Карбинска беа групирани во една општина под називот „Општина Радањска“, со седиште во селото Радањи; Со Уредбата во Велешка околија: 1) општините Владиловска, Оморанска и Староградска беа групирани во една општина под називот „Општина Изворска“, со седиште во селото Извор; 2) општините Богомил-ска и Бистричка во една општина под називот „Општина Богомилска“, со седиште во селото Богомила; 3) општините Теовска и Ореовдолска во една општина под називот „Општина Теовска“, со седиште во селото Теово; исто така, во 1933 година, во Околија Долнополошка беше извршено групирање: 1) општините Доброшка и Теаречка беа групирани во една општина под називот „Општина Теаречка“, со седиште во селото Теарце; 2) општините Раотиначка и Шемшевачка во една општина под називот „Оп-штина Шемшевачка“, со седиште во селото Шемшево; 3) општините Андриевска, Џеп-чишка и Лешочка во една општина под називот „Општина Лешочка“, со седиште во селото Лешок; 4) општините Волковијска и Стеначка во една општина под називот „Општина Волковијска“, со седиште во селото Стенче. Службени лист Вардарске бановине, год. III, IV, бр. 135, 150, 157, 174, 185, 199, Скопље, 26 јуни, 9 октобар, 27 новембар 1932 и 19 марта, 28 маја и 3 септембра 1933, 1, 1,1, 5, 1, 1.


129

7) Во Околија Дебарска: Горножупска, Долножупска и Манастирачка; 8) Во Околија Малешка: Митрашинска; 9) Во Околија Мариовска: Добрушевска и Кременичка; 10) Во Околија Струшка: Дримколска и Караорманска; 11) Во Околија Крушевска: Кривогаштанска и Ристовачка; 12) Во Околија Горнополошка: Мавровска; 13) Во Околија Велешка: Теовска, Оризарска, Горноврановска, Војничка,

Јаболчишка, Мелничка, Подлешка, Лисичка, Иванковачка, Рудничка и Чашка; 14) Во Околија Штипска: Драговска; 15) Во Околија Прилепска: Прилепачка; 16) Во Околија Кавадаречка: Рожденска, Бегнишка, Бојанчишка и Ма-

ренска; 17) Во Околија Струмичка: Попчевска; 18) Во Околија Поречка: Локвичка, Манастирачка, Растешка и Самоков-

ска; 19) Во Околија Неготинска: Бистреничка, Демиркаписка, Криволачка и

Тремничка; 20) Во Околија Скопска: Говрлевска и Катлановска.2 Во Вардарска бановина, а во тој контекст и во вардарскиот дел на Маке–

донија, вонредните општински избори беа одржани на 23 декември 1934 го–дина и истите беа спроведени во 69 општини кои се наоѓаа во 26 околии. Всушност, изборите беа спроведени само во оние општини кои со Уредбата на министерот за внатрешни работи беа групирани и споени. На овие избори во Вардарска бановина беа истакнати 209 кандидатски листи и сите ѝ припаѓаа на режимската партија – Југословенската национална странка (ЈНС).

Резултатите на вонредните општински избори беа следните: во Вар-дарска бановина беа избрани вкупно 67 кандидати. Во вардарскиот дел на Македонија изборите беа спроведени во 19 околии, 49 општини и беа избрани вкупно 49 кандидати, сите од ЈНС. Во општините каде што беа спроведени вонредните опшински избори беа избрани следните кандидати:

1) Околија Дојранска: – Општина Валандовска: Радовиќ Петко3, земјоделец од Караѓорѓевац. 2) Околија Битолска: – Општина Кажанска: Илиевиќ В. Митар, земјоделец од Цапари; – Општина Диховска: Димитриевиќ Т.Тома, земјоделец од Брусник; – Општина Велушинска: Недељковиќ Перикли, земјоделец од Велушино;

2 Истото. 3 Напомена: Имињата на кандидатите, избрани на вонредните општински избори,

се наведени според тоа како се водени од српската администрација со задолжителното „иќ“ на крајот од презимето, така што и тие што се Македонци, поради неможноста да се декларираат како Македонци, по сила на Законот, морале да ги променат презими-њата.


130

– Општина Буковска: Богдановиќ Василие, земјоделец од Буково. 3) Околија Велешка: – Општина Башиноселска: Ѓорѓевиќ Манојло, земјоделец од Башино

Село; – Општина Раштанска: Василевиќ Анастас, земјоделец од ’Рлевци; – Општина Томисавлевска: Петрушевиќ Јован, земјоделец од Томисавлево; – Општина Чичевска: Солдатовиќ Драгиша, трговец од Горно Чичево; – Општина Црквинска: Ѓошевиќ Дане, земјоделец од Скачинци. 4) Околија Горнополошка: – Општина Бањичка: Апостоловиќ Симо, земјоделец од Церово. 5) Околија Гевгелиска: – Општина Богданачка: Петрушевиќ Василие, трговец од Богданци. 6) Околија Поречка: – Општина Јужнобродска: Димовиќ Михајло, земјоделец од Јужен Брод. 7) Околија Кавадаречка: – Општина Кавадаречка: Бошковиќ Ќирило, трговец од Кавадарци. 8) Околија Крушевска: – Општина Крушевска: Зисиќ Никола, трговец од Крушево. 9) Околија Кичевска: – Општина Орланачка: Ѓорѓевиќ Живко, земјоделец од Светиврач; – Општина Бржданска: Костиќ Богдан, земјоделец од Брждан; – Општина Раштанска: Коруновиќ Милентие, земјоделец од Кнежино; – Општина Карбуничка: Спасиќ Аргил, земјоделец од Вранештица; – Општина Малоцерска: Стаматовиќ Спиро, земјоделец од Цер. 10) Околија Кочанска: – Општина Кочанска: Двојаковиќ Јован, трговец од Кочани; – Општина Соколарска: Гацовиќ Тодор, земјоделец од Соколарци. 11) Околија Кратовска: – Општина Кратовска: Ќириќ Јован, кројач од Кратово. 12) Околија Неготинска: – Општина Неготинска: Бошковиќ Ѓорѓе, општински службеник од

Неготино на Вардар. 13) Околија Охридска: – Општина Белчишка: Гилевиќ Цветан, земјоделец од Велмеј. 14) Околија Жеглиговска: – Општина Старонагоричка: Димовиќ Стојан, земјоделец од Никуљан; – Општина Табановачка: Тројановиќ Наце, земјоделец од Табановце; – Општина Жегњанска: Ристиќ Димитрие, земјоделец од Жегњан;


131

– Општина Арбанашка: Младеновиќ Спасо, земјоделец од Равно; – Општина Колиќцка: Пауновиќ Никола, земјоделец од Винце; – Општина Градишка: Јовановиќ Стеван, земјоделец од Кашањ; – Општина Ораховачка: Костадиновиќ Спиро, земјоделец од Дренак; – Општина Јачинска: Додиќ Трајко, земјоделец од Довезенце; – Општина Младонагоричка; Јовановиќ Стоја, земјоделец од Гојник. 15) Околија Овчеполска: – Општина Овчеполска: Лазовиќ Доне, земјоделец од Ковачевци; – Општина Горнобалванска: Арсиќ Тодор, земјоделец од Лезова; – Општина Ранчичка: Миладиновиќ Гиле, земјоделец од Немањица; – Општина Павлешенска: Паневиќ Доне, земјоделец од Ѓуканци. 16) Околија Галичка: – Општина Горноречка: Итковиќ Алексие, земјоделец од Беличица. 17) Околија Прилепска: – Општина Плетварска: Оџовиќ Петар, земјоделец од Плетвар; – Општина Дуњска: Петровиќ Спасо, земјоделец од Кокре. 18) Околија Струшка: – Општина Ливадска: Атанасковиќ Ламбро, земјоделец од Драславица. 19) Околија Скопска: – Општина Кучевишка: Клушкиќ Стевко, земјоделец од Кучевиште; – Општина Кучковска: Китановиќ Здравко, земјоделец од Кучевиште; – Општина Љубаначка: Андасаровиќ Тодор, земјоделец од Љубанци; – Општина Ракотиначка: Нешиќ Недељко, земјоделец од Сушица; – Општина Светиникитска: Каевиќ Крсто, бакалин од Бањани; – Општина Синѓеличка: Поповиќ Милош, земјоделец од Синѓелич; – Општина Петровачка: Мишиќ Воислав, земјоделец од Александрово.4 Според официјалните извештаи, беше констатирано дека овие вонредни

општински избори поминале во најдобар ред, со исклучок на еден мал инцидент меѓу две лица во Општина Чајланска, Околија Скопска, како и во Општина Брезничка, Околија Босилградска (која не му припаѓаше на вардарскиот дел на Македонија), каде што две листи добиле ист број гласови, поради што избори-те требало да се повторат. И овие избори покажаа дека ветувањата на Владата за либерализација и демократизација на режимот и на државата и на локално ниво беа само празни зборови и не ги исполнија очекувањата на народот.

4 „Резултати ванредних општинских избора у Вардарској бановини“, „Вардар“,

год. III, бр. 329, Скопље, 25 децембар 1934, 2.

133

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 133-141 ISSN 0582-4961

УДК 633.75:338.3(497.1:560)„1934/1941“

ТУРСКО-ЈУГОСЛОВЕНСКО ЦЕНТРАЛНО ОПИУМСКО БИРО (1934–1941)*

Вера Гошева

Научен советник во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

Turkish-Yugoslav central opium bureau was established on the basis of Turkish-Yugo-

slav agreement for the export of opium, signed in April 1932. Need for these two states, a major supplier of industrial alkaloids on the world market, to mutually agree to jointly protect their economic interest has been instructed by the provisions of the international opium conventions adopted in the period between two world wars. Turkish-Yugoslav opium central bureau, which is sold Turkish and Yugoslav opium on the pre-agreed ratio, worked from 1 January 1934 to 30 June 1941. During its existence the Bureau has failed to facilitate the sale of opium from these countries to increase and stabilize its price in the European market and to improve the liquidation of opium. At the beginning of his work that was exposed to the boycott by the European drug cartel factory. Although the Bureau encountered and other problems during its existence it has achieved the objectives for which it was founded. Its existence was also evidence of the close mutual relations that existed between the Republic of Turkey and the Kingdom of Yugoslavia, and the intention to realize a strong co-operation not only politically, but also on an economic level.

Keywords: Kingdom of Yugoslavia, Republic of Turkey, opium, international opium conventions, world opium market

Кралството Југославија и Република Турција, во периодот меѓу двете светски војни, имале голем број сличности по однос на опиумското произ-водство. И двете држави биле големи и значајни производителки на опиум и ѝ припаѓале на Азиската опиумска зона. Заради високиот квалитет на опиу-мот произведен во двете земји, т.е. големиот процент на морфиум, овој арти-кал бил посебно баран на светскиот пазар.

* Овој труд беше презентиран на VII меѓународен конгрес за Ататурк, кој се

одржа во октомври 2011 година во Скопје и во Битола.

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Вера Гошева

134

Од тие причини и двете држави биле директно засегнати од меѓународните опиумски конвенции, кои придонеле за краток временски период да настапат големи промени во дотогашното производство, обработката и трговијата на опиумот и неговите деривати во светот. Првиот обид да се воведат мерки за контрола на производството на опиумот и опојните дроги бил направен со Хашката опиумска конвенција од 1912 година. Нејзините одредби ги ограни-чувале производството и дистрибуцијата на суровиот опиум по пат на посеб-ни закони и прописи, а предвидувале ограничување и уништување на произ-водството на преработениот опиум. Бил ограничен бројот на градовите, приста-ништата и населените места преку кои можело да се врши увозот и извозот на суровиот и преработениот опиум. Наредната конвенција што го третирала опиумскиот проблем, Женевската опиумска конвенција од 1925 година, имала за цел да ја подобри меѓународната контрола на производство-то и трговијата на наркотиците. За таа цел бил воведен систем на извозни и увозни дозволи за опиум, а употребата на опиумските супстанции се ограни-чувала само на медицински и научни цели. Од тие причини, секоја земја потписничка добивала посебни дозволи за фабрикување, увоз, продажба и за извоз на опиумските супстанции. Женевската конвенција за ограничување на производството и регулирањето на дистрибуцијата на наркотиците од 1931 година, на веќе постојниот систем на дозволи за увоз и за извоз, му ја додала и контролата на фабрикувањето на опојните дроги.1

Во спроведувањето на наведените меѓународни опиумски конвенции глав-на улога имала Лигата на народите,2 која за таа цел формирала две тела: Пос-тојана опиумска советодавна комисија и Централен опиумски одбор. Во сво-ето настојување што поголем број држави во светот да ги прифатат опиумските конвенции, Лигата на народите забележала успех, така што до 1936 година Хаш-ката опиумска конвенција ја потпишале 59, Женевската опиумска конвенција 53, а Женевската конвенција за ограничување на производството 56 држави.3

Идејата Кралството Југославија и Република Турција заеднички да се ан-гажираат за ублажување на последиците што меѓународните опиумски конвен-ции ги имале врз нивното производство на опиум, т.е. полесно да го продаваат својот опиум, се јавила во текот на пролетта 1931 година. Иницијатор за за-почнување на билатерални преговори било Кралството Југославија. Оваа држава затоа што била една од основачките членови на Лигата на народите, ја потпишала и ја ратификувала Хашката опиумска конвенција од 1912 година на 10 февруари 1920 година, а Женевската опиумска конвенција од 1925 го-

1 Државен архив на Република Македонија (понатаму: ДАРМ), Скопје. Микро-

филм 2034. 2 Драган Мили˚еви˚, „Питање опиума“, Српски књижевни гласник, Београд 1932

(XXXVI), 4, 290. 3 ДАРМ.М-2034.

Турско-јигословенско централно опиумско биро (1934–1941)

135

дина во септември 1929 година.4 На тој начин Југославија била активно вклу-чена во меѓународната кампања за ограничување на опиумското производ-ство и на трговијата со опиум и опојни деривати. За своето опиумско произ-водство, државата секоја година му поднесувала извештај на Генералниот секретаријат на Лигата на народите, испраќала статистички податоци за извозот на опиум до Секцијата за социјални прашања и опиумска трговија при Секретаријатот на Лигата на народите. До пролетта 1931 година таа ги имала почувствувано последиците од примената на меѓународните опиум-ски конвенции. Во државата имало големи резерви опиум, а ограничениот промет придонел падот на цената на овој артикал да стане толку голем што ја достигнал вредноста на производните трошоци.5

За разлика од Југославија, Турција станала членка на Лигата на народите во јули 1932 година и до тогаш не била обврзана да ги потпишува и да ги ра-тификува опиумските конвенции. Од тие причини, државата не ги ограничу-вала одгледувањето на афионот, производството на опиумот и неговото фаб-рикување. На нејзината територија не постоела контрола на внатрешната и надворешната трговија на наркотици. Сите овие поволности придонеле бер-бата на опиум во Турција постојано да биде голема,6 заради што оваа земјо-делска гранка била извор на значителни приходи во државата. Република Турција, исто како и Османската Империја претходно, била една од најголе-мите производителки на опиум во светот.

Причината зошто земјата не учествувала во организираната меѓународна борба против злоупотребата на опиумот биле бурните политички настани кои се случувале на нејзина територија. Почетокот на организираната меѓународ-на кампања за ограничување на опиумското производство и на трговијата со опиум и наркотици се поклопил со времето кога во полн ек била дезинтегра-цијата на Османската Империја, како и долгата и тешка борба за независност и прогласување на Република Турција на 29 октомври 1923 година.7 Проце-сот на транформација на турското општество во независна, суверена и секу-ларна држава придонел државата извесен период да стои настрана од меѓу-народната акција за ограничување на опиумското производство и на тргови-јата со опиум и опијати. 8

4 Оваа конвенција Југославија ја потпишала на 4 септември 1929 година, а станала

задолжителна на 4 декември 1929 година. 5 Архив Југославије (понатаму: АЈ), Београд: 65-209-641. 6 Во 1930 година таа изнесувала 487 тони. АЈ: 370-12-46. 7 Џенгиз Хаков, Историја на современа Турција, Институт за национална историја,

Скопје 2010, 7-67. 8 Како голем производител на опиум, Турција била повикана да пристапи и да ја

ратификува Хашката опиумска конвенција од 1912 година, но затоа што државата го немала ратификувано мировниот договор од Севр, истата не била обврзана да ја пот-пише. Ист бил случајот и со Женевската опиумска конвенција од 1925 година, затоа што државата не била членка на Лигата на народите.


136

Оваа ситуација дала повод Турција, исто како и другите држави кои ги немале потпишано меѓународните опиумски конвенции, често пати да биде посочувана во странскиот печат како држава која спроведува незаконска тр-говија на опијати, односно врши шверц на наркотици. Акцијата на дискреди-тирање добила толку големи димензии што придобила форма на „опијумска пропаганда“9 против Турција. Негативни забелешки околу ставот по опиум-ското прашање државата добила и на конференцијата која се одржала во Лондон во текот на есента 1930 година,10 а била подготовка за опиумската конференција за ограничување на производството на опојни дроги што тре-бало да се одржи во Женева, летото 1931 година.

Од тие причини, турската власт била доведена во положба да објаснува дека државата се придржувала на еден дел од одредбите на меѓународните опиумски конвенции од хуманитарен аспект. Како потврда за ова тврдење, Владата во Анкара на 24 февруари 1931 година донела мерки за контрола на слободниот извоз на морфиум и хероин, изработила проект-закон за произ-водство, продажба, извоз и увоз на наркотици, со кој се предвидувала забрана на производство, увоз и извоз на морфиум, хероин, кокаин и други деривати кои ќе бидат монополизирани.11 Законскиот проект, кој требало да биде поднесен на озаконување пред новото собрание што требало да се состане, не предвидувал монополизирање на суровиот опиум, туку само на пого-респоменатите фабрикати. Сите претпријатија кои се занимавале со изра-ботка на наркотици морало да бидат ликвидирани заедно со нивните резерви во рок од 6 месеци по стапувањето на законот во сила.12

Потребата Кралството Југославија и Република Турција да започнат меѓу-себни преговори за да ја олеснат продажбата на сопствениот опиум произлегу-вала оттаму што овие држави биле главни снабдувачи на индустриски алка-лоиди на светските фабрики. Во периодот од 1928 до 1930 година овие земји подмирувале 80% од светските потреби на опиум за фабрикување опијати.13

Истовремено и двете држави имале забелешки кон одредени одредби на меѓународните опиумски конвенции, односно не биле целосно задоволни од начинот на кој овие договори се обидувале да го решат опиумското прашање во светот. Во некои од нив отворено биле прокламирани двојни стандарди. Така, според членот 39 од Женевската опиумска конвенција од 1925 година, државите потписнички не презеле никаква одговорност кон конвенцијата за своите колонии. Тоа значело дека истовремено кога било барано ограничува-ње и забрана на производството на опиум од земјите потписнички на опиум-ските конвенции, истото не било обврзувачко и за колониите на земјите пот-

9 AJ: 370-12-46. 10 ДАРМ.М-2035. 11 Истото. 12 Истото. 13 АЈ: 65-209-641.


137

писнички. Во колонијалните поседи на големите европски држави биле доз-волени слободното производство, обработката и трговијата со опиумот.

Со тоа, одредени европски држави биле доведени во посебно повластена положба. Големите фабрики од повеќе европски земји, какви што биле Гер-манија, Франција, Швајцарија, Холандија, во 1929 година основале Европски картел за опојни дроги, а сите држави потписнички на конвенцијата биле об-врзани да му ги продаваат опиумските суровини. Од друга страна, Картелот немал обврска да ги купува суровините од државите потписнички на конвен-цијата, а бидејќи европските држави не се обврзале конвенцијата да важи и за нивните колонии, тие се снабдувале со суровини оттаму. Цените на опиумот на светскиот пазар започнале незапирливо да паѓаат, а заради неможноста тој слободно да се продава се создавале големи резерви од непродаден опиум.

Кралството Југославија и Република Турција, за да ги заштитат своите интереси, а во исто време и да се придржуваат кон меѓународните опиумски конвенции, биле упатени на меѓусебна соработка по опиумското прашање.

Преговорите за постигнување договор за продажба на опиум меѓу Турција и Југославија започнале во април 1931 година, непосредно пред почетокот на Меѓународната опиумска конференција за ограничување на производството на опојните дроги. Опасноста заклучоците од оваа конференција, која била закажана за летото 1931 година, дополнително да не го стеснат пазарот на суровиот опиум била главниот мотив за започнување на преговорите. Меѓу-себното договарање завршило со потпишување на Турско-југословенскиот договор за извоз на опиум во Анкара на 14 април 1932 година.

Системот на продажба и наплатување на опиумот, според овој договор, се состоел врз основа на тоа и двете страни да воведат монопол за извоз на суровиот опиум, а продажбата на опиумот во странство да ја пренесат на централно опиумско биро. И двете држави се обврзале да создадат нацио-нални друштва, кои ќе имаат право на извоз на суров опиум. Турско-југосло-венското централно опиумско биро, кое ја започнало својата работа на 1 јануари 1934 година со седиште во Цариград, имало задолжение да го про-дава севкупниот турски и југословенски суров опиум, а со негови налози двата национални завода (монополи) можеле да испорачуваат опиум.

Продажбата на опиумот се вршела според однапред определен клуч. На тој начин се настојувало да се отстрани меѓусебната конкуренција. Во понудата на опиум од Централното опиумско биро, двете национални друштва учествувале во вкупната количина на опиум во однос 77,5% опиум за Турското друштво и 22,5% за Југословенското друштво. Централното опиумско биро вршело понуда на продажбата на заедничката количина опиум. Доходот добиен од секоја испорака на опиум бил репартиран од страна на Централното опиумско биро во однос 74% на Турското друштво, и 26% на Југословенското друштво. Разликата меѓу југословенскиот влог во продажбата на опиумот и југословен-ското учество во поделбата на приходот произлегувала од подобриот квалитет на југословенскиот, т.е. македонскиот опиум.


138

И двете страни го сметале како криумчарење секој извоз на суров и пре-работен опиум спротивен на овој договор. За таа цел, двете држави се обвр-зале да усвојат закони со кои ќе ги гонат личните прекршоци. Со цел да се воспостави подобра соработка, било одлучено двете земји да си ги соопштуваат една на друга текстовите на сите закони, правилници и одлуки кои се однесуваат на трговијата со опиум и опиумски артикли.

По однос на прашањето за опиумот за пушење, двете национални друшт-ва и понатаму имале слобода за негов извоз. Единствено биле задолжени продажбите да ги спроведуваат согласно со законските одредби на земјите во кои употребата на опиумот за пушење не била забранета. Исто така, двете друштва се обврзале да извезуваат преработен опиум согласно со законските одредби на земјите увознички.

Според мислењето на двете страни, договорот бил „изработен во духот на меѓународната солидарност“14 бидејќи со него извозот на суровиот опиум и опијати се вршел според законите на земјите каде што тие артикли се упатувале, а против криумчарењето биле предвидени решителни мерки. Со воведувањето на системот на извозни сертификати многу полесно се воспоставувала државната контрола над извозот.

Турско-југословенскиот договор за продажба на опиум од април 1932 година, кој стапил на сила на 23 октомври 1934 година, автоматски се про-должувал, а отказниот рок изнесувал 3 месеци. Потребата да се воведат одре-дени измени во договорот се појавила набргу по неговото спроведување во практиката. Во преговорите кои биле водени во текот на есента 1934 година, најголемо внимание било посветено на начинот на наплатата на сметките на испорачаните количини опиум.15 На дневен ред било поставено и решавањето на прашњето на опиумот за пушење.

Новиот турско-југословенски договор бил потпишан на 17 декември 1934 година во Белград, а стапил на сила од 1 јануари 1935 година. Според овој договор, Централното опиумско биро порачките на опиум им ги доделувало на националните друштва според клучот што бил утврден врз основа на мор-фиумот кој се наоѓал во продадениот опиум. На тој начин Југославија учест-вувала со 25% од вкупната продажба на Централното биро, а Турција со 75%. Со новиот договор секоја продажба на опиум за пушење морало да ја врши Централното опиумско биро.

Централното опиумско биро било управувано од Комитет составен од двајца турски делегати (Али Сами и Хабиб Заде Зија) и еден југословенски делегат (Драгослав Михајловиќ). На овој комитет му стоел на располагање технички персонал. Бидејќи бројот на делегатите бил различен, со посебна

14 Истото. 15 Југословенската страна предлагала секое национално друштво да ги наплатува

сметките на испорачаните количини опиум, а не преку Централното биро како што било утврдено и како што се практикувало.


139

одредба во Статутот било наложено ниту едно решение на Комитетот да не може да се донесе без да се има мнозинство од гласовите, односно без да се има согласноста на делегатот од Југословенската влада.16 По тоа прашање во текот на декември 1933 година искрснал спор заради несогласувањето на турските делегати одлуките да се донесуваат едногласно. Во таков случај по-стоела реална можност југословенскиот делегат секогаш да биде надгласуван. Во елиминирањето на овој проблем пресудно било влијанието на турскиот ми-нистер за надворешни работи, Тефик Ружди, со чие посредство бил надминат спорот. Југословенскиот делегат Драгослав Михајловиќ имал задолжение редовно да доставува извештаи до Министерството за трговија и индустрија (Канцеларија за опиум во Белград) за работата на Турско-југословенското централно опиумско биро и за тоа каков бил режимот на трговијата на опиум и опојни дроги во Турција. Истиот требал да дава информации на кој начин функционирал тој режим, а посебно монополот за опиум. Делагатот Д. Михајловиќ преписките на Централното опиумско биро требало да ги испраќа до Југословенскиот завод за извоз на опиум (ЈУЗОП). Можеме да претпоста-виме дека и турските делегати од Комитетот имале слични задолженија.

И двете национални друштва имале задолжение да му даваат известувања на Централното биро кои се однесувале на количината и квалитетот на опиумот со кои располагале. Иако не било никаде напишано во договорот, премолчено се подразбирало турскиот опиум да се продава како и претходно главно на европскиот пазар, а југословенскиот во САД.

Турско-југословенското централно опиумско биро официјално работело до јуни 1941 година. Во 1938 година југословенската страна го откажала Договорот за извоз на опиум од 1934 година. Според тоа, Договорот требало да прекине да се спроведува од 1 јануари 1939 година, но до тоа најверојатно не дошло бидејќи уште во текот на пролетта/летото 1938 година започнале да се водат преговори за ревизија на веќе важечкиот договор. Новите преговори требало да ги опфатат прашањата за цената на опиумот, ставот спрема иранската конкуренција, како и политиката на производството на опиум. Немаме податоци за тоа како се одвивале и колку долго траеле овие преговори, но знаеме дека за тој временски период Централното опиумско биро продолжило со својата работа. Конечно, врз основа на Дополнителниот протокол на Турско-југословенскиот договор за извоз на суров опиум од 3 август 1940 година, било решено Централното биро за извоз на опиум да престане да постои на 30 јуни 1941 година. Оваа одлука укажува дека префрлањето на воените операции од Втората светска војна на Балканот

16 По тоа прашање во текот на декември 1933 година се појавил спор, заради несо-

гласувањето на турските делегати одлуките да се донесуваат едногласно. Во таков случај имало реална можност југословенскиот делегат секогаш да биде надгласан. Во елиминирањето на овој проблем пресудно било значењето на турскиот министер за надворешни работи Тефик Ружди, со чие посредство бил надминат спорот.


140

пресудно влијаело за дефинитивно да се стави крај на функционирањето на Турско-југословенското централно опиумско биро.

За време на своето постоење, Централното опиумско биро успеало да оствари еден дел од поставените задачи. Тоа успеало да ја зголеми цената на опиумот на светскиот пазар. Така, цената на опиумот со 12% морфиум во октомври 1933 година изнесувала 70 француски франци, а во интервалот од март до септември 1934 година 115-130 француски франци.17 Уште поголем успех бил што цената, која инаку многу варирала, била стабилизирана.18

Централното биро не покажало успех во зголемувањето на продажбата на суровиот опиум. Уште на почетокот на 1934 година југословенскиот делегат во Централното опиумско биро, Драгослав Михајловиќ, констатирал дека из-гледите за пласман на суровиот опиум во 1934 година ќе бидат тешки. При-чината за тоа произлегувала оттаму што Југословенската влада, во желба што побрзо да започне да работи турско-југословенското опиумско биро, во сре-дината на 1933 година дала согласност Република Турција до крајот на годи-ната слободно да ги продава своите резерви на опиум. Оваа постапка ди-ректно ја блокирала работата на Централното опиумско биро во првите годи-ни од неговото постоење. Во 1934 година тоа продало само околу 40.000 ки-лограми.19 Во наредните години количината на продадениот опиум се зголе-мувала постепено.

За време на своето постоење Централното биро наидувало на проблеми. Тоа не успеало да постигне договор со Европскиот картел на фабрики за из-работка на опијати. Преговорите кои започнале на почетокот на 1934 година, а продожиле во август истата година,20 биле неуспешни затоа што Картелот поставувал неприфатливи услови за постигнување меѓусебен договор. Глав-ната причина за таквото однесување била таа што членовите на Картелот, кој бил најголемиот и најглавен потрошувач на опиум во Европа, имале значи-телни резерви опиум. Затоа Картелот вовел бојкот на Централното биро уште од самиот почеток на неговата работа. Положбата се подобрила во наредната 1935 година, кога некои фабрики, членки на Картелот, ги воспоставиле први-те односи со Турско-југословенското централно опиумско биро. Единствено француските и швајцарските фабрики од Картелот сè уште одбивале сора-ботка со Бирото бидејќи купувале опиум од Персија и од СССР.

Бирото не успеало да постигне договор ниту со Персија. Евентуалниот успех во меѓусебното договарање овозможувал да се отстрани конкуренци-јата на персискиот опиум и да се постигне повисока цена на опиумот. Прего-ворите кои се воделе од средината на јануари до крајот на март 1935 година21

17 АЈ: 411-15-28. 18 ДАРМ.М-2034. 19 Истото. 20 АЈ: 411-15-28. 21 ДАРМ.М-2034.


141

покажале дека двете страни не можеле да се согласат врз која основа да се водат. Разликите кои се појавиле уште од самиот почеток произлегувале оттаму што делегатите од Централното опиумско бирото се залагале разговорите да се водат врз база на статистичките податоци за увозот на опи-умот, додека делегатите од Техеран претпочитале тоа да бидат статистичките податоци за производството на опиумот, кои во случајот со Персија не мо-желе со сигурност да бидат потврдени.

Работата на Турско-југословенското централно опиумско биро била доказ за блиските државни односи кои постоеле меѓу двете држави. Турско-југосло-венскиот договор за извоз на опиум, врз чија основа било формирано ова биро, бил само еден од многуте договори кои биле потпишани меѓу Република Тур-ција и Кралството Југославија во периодот меѓу двете светски војни со кои се регулирале многу билатерални прашања (Конвенција за заемни односи по суд-ските, граѓанските и трговските предмети, Конвенција за екстрадиција на ви-новници и за заемна судска помош по кривични предмети и Договорот за при-јателство, ненапаѓање, судско расправање, арбитража и концилијација). Број-носта на овие договори, како и функционирањето на Турско-југословенското централно опиумско биро, биле потврда на настојувањето да се оствари цврста соработка меѓу двете држави не само на економски туку и на политички план.

143

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 143-161 ISSN 0583-4961

УДК 327(497.1:495)(497)„1942“

ЈУГОСЛОВЕНСКО-ГРЧКИТЕ ПРЕГОВОРИ ЗА СОЗДАВАЊЕ БАЛКАНСКА УНИЈА

Александар Манојловски

Асистент-истражувач во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

In its political plans for post-war settlement, the British government attempted since the

Second World War to secure its own influence in South East Europe and the Balkans. Based on this strategy, the British political leadership began to encourage the creation and imple-mentation of specific kinds of interesting spheres by creating federations, confederations and unions between Eastern and Southeastern Europe. Besides the anti-Soviet character such forms of regional grouping during the war had to secure and strengthen the British domination and control in Europe and in the Balkan after the war. The treaty establishing a Balkan union between Yugoslavia and Greece was signed on 15 January 1942 in London at the official ceremony organized in one of the halls of the British Foreign Office, though with obvious intention to all to be clear that behind this deed stands the United Kingdom government.

Keywords: United Kingdom, Yugoslavia, Greece, Balkan union, federation, confederation

Британскиот премиер Винстон Черчил во текот на војната ја изнесувал стратегијата на Британската влада во поглед на повоеното уредување и безбедноста во Европа, а и пошироко. Оваа стратегија Черчил целосно ја открил по завршувањето на војната во своите мемоари. Во еден меморандум, кој лично го составил и го нарекол „Утрински мисли“, Черчил меѓу другото забележал: „Намерата на водачите на Обединетите нации е да создадат една светска организација за запазување на мирот, заснована на концепциите за слобода и правда и за процут на просперитетот. Како составен дел на таа организација ќе се формира еден инструмент за управување со Европа, во кој ќе биде вметнат духот, но кој нема да биде подложен на поранешното Друштво на народите. Единиците кои ќе го сочинуваат тоа тело нема да бидат само големите нации од Европа и од Мала Азија какви што постојат одамна, туку и

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Александар Манојловски

144

извесен број конфедерации создадени меѓу помалите држави, меѓу кои секако скандинавскиот блок, дунавскиот блок и балканскиот блок“.1

И за време на својата трета официјална посета на САД, реализирана во мај 1943 година, во разговорот со високи американски функционери, одржан во Британската амбасада, Винстон Черчил се задржал на, според него, многу важното прашање за структурата на повоеното уредување.2 Зборувајќи доста опширно за иднината на Европа, Черчил истакнал дека „таа по војната би можела да се состои од дванаесет држави или конфедерации, кои би го сочинувале европскиот регионален совет. Според Черчил, секоја од дванаесетте европски земји би требало да определи по еден претставник во европскиот регионален совет, со што би се создал некој вид соединети држави на Европа. Тој изразил надеж дека во југоисточна Европа би можело да се формираат неколку конфедерации – една дунавска федерација со центар во Виена, која на некој начин би ја пополнила празнината настаната со пропаѓањето на Австро-Унгарија, како и една балканска федерација.3

Британскиот премиер имал јасни позиции во врска со европските прашања – тие требало да се решаваат од Велика Британија.

Тргнувајќи од ваквата стратегија, британскиот политички врв многу рано започнал да поттикнува а и да спроведува реализација на посебни видови интересни сфери преку создавање федерации и конфедерации меѓу земјите од источна и од југоисточна Европа.4 Покрај антисоветскиот карактер, ваквите облици на регионално групирање во текот на војната требало да ја обезбедат и да ја зацврстат британската доминација и контрола во Европа и на Балканот по завршувањето на војната. Во балканската унија, Велика Британија гледала одбрана на своите геополитички, воено-стратегиски и економски интереси во заднината на Источното Средоземје, Блискиот Исток и Дарданелите. За реализирање на оваа идеја, Британското министерство за надворешни работи формирало специјална експертска група на чело со Роберт Вилијам (Robert William) и Фредерик Вајт (Sir Frederick White), делегати во Комората на општините.5

1 Винстон С. Черчил, Други светски рат, том IV, Прекретница судбине, Просвета, Београд 1964, 659.

2 Колкаво значење му придавал Черчил на ова прашање се гледа од фактот што тој лично му наложил на британскиот амбасадор да ги повика на средбата: Хенри Волис (Wallace, Henry Agard), потпретседател на САД, Хенри Л. Стимсон (Stimson, Henry Lewis), министер за војна, Харолд Л. Икес (Ickes, Harold L.), министер за внатрешни работи, Том Конели (Connally Tom), претседател на Сенатскиот одбор за надворешни работи и Самнер Велс (Welles, Sumner) помошник на министерот за надворешни работи. Истото, 743.

3 Истото, 743-747. 4 Branko Petranović, Revolucije i pokreti otpora u Evropi 1939–1945, Zavod za

unapreduvanje na stopanstvoto vo SRM, „Samoupravna praktika“, Skopje 1985, 62; Vladimir Dedijer, Interesne sfere, Prosveta, Beograd 1980, 251.

5 Тодор Чепреганов, Судирот на британските и германските интереси на Балка-нот 1939–1945, Институт за национална историја, Скопје 2000, 213-223; Стоян Рачев, Чърчил, Българија и Балканите (1939–1945), София 1998, 151.

Југословенско-грчките преговори за создавање балканска унија

145

Веднаш по пристигнувањето во Лондон, по поразот на Југославија во Априлската војна 1941 година, Југословенската влада настојувала што е можно повеќе да го зацврсти своето пријателство со Велика Британија, поради што, само по себе, се наметнала и потребата за нивни почести контакти и поблиска соработка. Во придружбата на министерот за надворешни работи, Момчило Нинчиќ, претседателот на Југословенската влада, Душан Симовиќ, на 26 јуни 1941 година го посетил претседателот на Владата на Велика Британија, Винстон Черчил, во неговата службена резиденција.6 Следниот ден, на 27 јуни, Симовиќ го посетил и британскиот министер за надворешни работи, Антони Идн. Целта на овие посети била на Владата на Велика Британија да ѝ се искаже верноста на југословенската емиграција со нејзината благодарност за помошта што Британската влада им ја укажала на кралот и на Југословенската влада за време на преминувањето во емиграција.7

Делегација на Британската влада, во која покрај В. Черчил биле и минис-терот за надворешни работи, Идн, како и министерот за колонии, Емери (Amery), на 2 јули ја возвратила посетата на Југословенската емигрантска влада. Оваа посета не била само од куртоазен карактер. Двете делегации воделе разговори за надворешнополитичките проблеми и за можностите за формирање југосло-венски оружени сили во емиграција. За време на овие разговори, британската делегација пред владата на Симовиќ го претставила значењето на создавањето на една југословенско-грчка федерација и ѝ предложила да преземе иницијатива за формирање балканска унија.8

6 Jugoslavenske vlade u izbeglištvu 1941–1943. Dokumenti. Priredio Bogdan Krizman. Arhiv Jugoslavije, Beograd, Globus, Zagreb 1981, dok. 39, 156.

7 Dušan Plenča, Međunarodni odnosi Jugoslavije u toku Drugog svjetskog rata, Institut društvenih nauka, Odeljenje za istorijske nauke, Beograd 1962, 27.

8 Истото..., 27-28; Веселин Ѓуретиќ го застапува гледиштето дека уште на првиот состанок на Симовиќ со Черчил било истакнато значењето за создавање југословенско-грчка федерација. Veselin Ðuretić, Vlada na bespuću, Institut za savremenu istoriju, Beog-rad, 1982, 112. Меѓутоа, ако се погледнат забелешките водени за време на разговорите од 26 јуни 1941 година, се добива впечаток дека на состанокот за ова мошне значајно прашање не се разговарало. Dokumenti o spoljnoj politici Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije 1941–1945, T. I, Jugoslovenski pregled, Beograd 1988, doc. 34, 61; Jugoslavenske vlade u izbeglištvu 1941–1943…, док. 39, 156; Исто така, интересно е сознанието дека Душан Симовиќ во своите мемоари, кои сè уште не се објавени во целост, не зборува ништо за овој мошне значаен предлог даден од британска страна. За средбите со британските државници Симовиќ напишал: „Во придружба на министерот за надворешни работи, на 26 јуни попладне го посетив британскиот премиер, г. Черчил, а на 27 јуни претпладне и министерот за надворешни работи, г. Идн. Двајцата ми изразија восхит на херојското држење на Југославија против Хитлер и дадоа уверување за помош за ослободување на нашата поробена Татковина. Приемот беше многу срде-чен и топол...“; „На 2 јули напладне во нашата амбасада приредивме ручек на кој присуствуваа нашиот Крал, г. Черчил, г. Идн, г. Емери, г. Нинчиќ и јас. Целта на овој ручек беше поблиско запознавање на највлијателните членови на Британската влада со надворешнополитичките проблеми на нашата земја и потребата на нашиот народ за


146

Поднесувајќи реферат за работата на Министерството за надворешни работи, во кој се осврнал на односите со Грција, Бугарија, Турција, Албанија, Романија и Австрија, на седницата на Владата одржана на 22 септември 1942 година, Момчило Нинчиќ, меѓу другото, истакнал: „Нашето Министерство за надворешни работи ја даде иницијативата за склучување договор со Грција како сојуз, кој треба да биде почеток, основа и рамка за идната унија на балкан-ските земји. Некои други конкретни иницијативи не презедовме, нашите повое-ни територијални цели не ги обележавме, ниту сме зазеле свој дефинитивен став наспрема желбите и претензиите на споменатите земји. ... Особено интим-но соработувавме со Грција, но и со неа во конкретни прашања за воени цели не навлегувавме“.9

Од овој извештај можеме да заклучиме дека идејата за создавање југосло-венско-грчка унија Нинчиќ ѝ ја припишувал на својот ресор или подобро рече-но себеси како министер. Меѓутоа, непобитен е фактот дека оваа е иницијатива била на Британската влада, бидејќи со ваквите иницијативи Велика Британија ја зацврстувала позицијата на голема сила и го обезбедувала својот иден повоен престиж на Балканот.

Предлогот на Черчил ваква иницијатива да преземе Југословенската влада бил даден во време кога во Велика Британија сè уште не биле пристигнати грчкиот крал Георги II и Грчката влада. Исто така, во Лондон не биле пристигнати сите југословенски министри за кои било одлучено да престојува-ат и да дејствуваат во оваа земја.10

Југословенската влада, во почетокот на септември 1941 година, започнала да води преговори со Грчката влада за создавање федерација во која подоцна продолжување на борбата против окупаторот“. Војмир Кљаковић, „Мемоари генерала Симовића и документи 1939–1942“, Политика, Београд, 27 октомври 1970.

9 Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ 1941–1945, tom I..., док. 210, 399; Милан Грол, кој како член на Владата, присуствувал на оваа седница, во својот дневник забележал дека Нинчиќ, додека го поднесувал експозето, ги читал и ги вршел корекциите на оние документи подготвени од неговите соработници во кои „на Британците им се припи-шувала идејата за балканска унија“, тврдејќи притоа дека „таа работа тој лично започ-нал да ја води“. Истото се повторило и на седницата на Владата одржана на 14 ок-томври 1942 година. За време на своето излагање на оваа седница, Нинчиќ упорно настојувал да докаже „дека тој договор произлегол само по негова иницијатива“. Milan Grol, Londonski dnevnik 1941–1945, Filip Višnjić, Beograd 1990, 190; 211.

10 За тоа како и кога дознал за оваа иницијатива, сведоштво оставил потпретседа-телот на Владата, Слободан Јовановиќ: „Јас и Крњевиќ пристигнавме во Лондон пос-ледни, и тоа кон крајот на јули. Првата работа што ја слушнав од Нинчиќ беше дека се помислува на склучување договор за сојуз меѓу нас и Грците. Како и Нинчиќ така и Симовиќ бил силно загреан за таа работа. Заедничка акција на Југославија и Грција беше потребна, не само на идната мировна конференција туку уште повеќе по конфе-ренцијата, и тоа со цел при средувањето на околностите на Балканот да се обезбеди претежно влијание на овие две држави, кои во двете светски војни се бореa на страна-та на западните демократии“. Слободан Јовановиħ у емиграцији, Разговори и записи, Службени лист СРЈ, ДОСИЈЕ, Београд 1993, 206.


147

би требало да влезат Бугарија, Романија и Албанија, и на тој начин би се созда-ла нивна балканска унија. И двете земји ги поврзувале балканско-медитеран-ските позиции, заемниот интерес за повоена Европа и за неутрализација на Бугарија.11 Истиот месец кралот Петар, во интервјуто за „Дејли диспеч“ („Daily Dispatch“) од Манчестер, го повторил принципот дека Балканот треба да им припаѓа на балканските народи, додавајќи дека Југословените и Грците „се најдобри претставници за тој идеал“.12

Од сведоштвата што ги оставиле одделни членови на Југословенската влада, можеме да заклучиме дека во преговорите и во формулирањето на нацрт-предлозите, како и во составувањето на конечниот текст за унијата, не учествувале сите членови на Владата, иако биле информирани. Веројатно, главниот збор во преговорите го имале претседателот на Владата, Симовиќ, и министерот за надворешни работи, Нинчиќ.13

Во почетокот на октомври, југословенските и грчките дипломати во своите меѓусебни контакти сè повеќе го употребувале зборот унија. Во извештајот што на 16 октомври 1941 година го испратил до Антони Идн, Рендел (Rendel, George William), ополномоштен пратеник на Велика Британија при владата на Душан Симовиќ, го информирал својот претпоставен за средбата што ја имал

11 Dušan Plenča, Međunarodni odnosi Jugoslavije…, 42. 12 Ilija Lukić, The fall of Yugoslavia, harcourt brace Jovanovich, New York and London,

1973, 89. 13 За тоа мошне сликовито сведочи и Милан Грол: „понеделник, 29 септември 1941

година. Нинчиќ ни закажа состанок (на Слободан, Крњевиќ, Крек и мене). Знаев дека е за надворешните работи. За балканската заедница. Дури сега разбирам што ми збору-ваше во возот и во возилото, дека ние треба да дадеме идеја за балканска заедница, и дека во Форин офис се подготвени да го прифатат тоа добро. Почна со увод, без начел-на мотивација и веднаш премина на еден формулиран статут, со детали за техниката, а без објаснување на содржината. Единствената конкретизирана идеја е – заедничка вој-ска! Парадоксално е на што можат да дојдат луѓе со стари формули во главата и без разбирање на денешната реалност. Да се нема кураж за стопанска заедница, за царин-ска унија и за една монета, а да се има кураж да мобилизираме луѓе во една војска, да бранат не се знае што. И Слободан соработувал во текстот, заинтересиран за правните формулации, кои за него имаат сила на хипноза. Нему тие му се доволни, како на ид-ните луѓе синтетичките аспирини, место леб и месо! За среќа, дојде парадоксалната идеја за заедничка војска да ја илустрира нереалноста. Веќе самата идеја, претходно да не се советува за основните идеи за проектот, туку да ме повикаат да го слушнам текстот на статутот – е чудна. Толку е тоа бесмислено, што морав да бидам експресивен во кри-тикувањето, бидејќи тој критиката во почетокот не ја сфаќаше. Се обиде аргумента-цијата да ја извитопери: –Значи Вие сте против сојузот со Грците... Тоа толку беше неинтелегентно подметнато, што не се ни налутив“. Milan Grol, Londonski..., 31-32. И сеќавањата на Бранко Чубриловиќ го потврдуваат нашиот заклучок: „Јас знаев, пишува Чубриловиќ, дека Грчката и Југословенската влада подготвуваат некаков план за федерација меѓу Грција и Југославија, што им го соопштив на моите бугарски пријатели“. Др. Бранко Чубриловић, Записи из туђинe, Сарајево 1946, 55.


148

на 15 октомври со М. Нинчиќ. Во разговорот Нинчиќ го запознал Рендел дека претходниот ден воспоставил контакт со грчкиот премиер Емануел Цудерос, при што му ги изнел југословенските предлози за евентуална унија меѓу Југо-славија и Грција. Нинчиќ пред Рендел заговарал поцврста заедница со Грција, која би имала единствен царински и монетарен систем, заедничка армија и надворешна политика, и која по завршувањето на војната би послужила како јадро за создавање поширока балканска асоцијација на држави. Рендел не бил задоволен од предлогот на Нинчиќ секоја страна да ја задржи својата адми-нистрација.14

Запознаен мошне добро со нетрпеливоста што владеела во редовите на Југословенската влада, Рендел му укажал на својот соговорник дека за некоја асоцијација со Грците или со која било друга балканска држава неопходен предуслов е Југословените да ги решат меѓу себе своите разлики и да воспостават подобра соработка меѓу Србите и Хрватите.15 Тоа го поттикнало Нинчиќ, нешто подоцна, да го извести Рендел дека се консултирал со хрват-ските и словенечките членови на Владата, Крњевиќ и Крек, и дека тие ја дале својата согласност да се влезе во преговори со Грција.16

Првиот нацрт-план за идната балканска федерација бил подготвен од Југословенската влада и доставен за разгледување до Грчката влада, најверо-јатно во втората половина на октомври 1941 година.

Грчкиот премиер Цудерос, без да ја извести југословенската страна, на 20 октомври 1941 година побарал од Британското министерство за надворешни работи да го разгледа нацрт-планот „на доверлива основа“. Според елаборатот составен од Мајкл Роуз (Michael Rose), секретар во Министерството за надво-решни работи, испратен на 22 октомври 1941 година до Пирсон Диксон (G. Pierson Dixon), „ваквата постапка на Цудерос тешко може да се карактеризира како позитивен исказ за предложената унија“.17 Во врска со тоа, Роуз предлагал отворено да му се каже на Цудерос дека Нинчиќ веќе ги информирал Британ-ците за постоењето на овие предлози и дека има намера да им ги достави веднаш по добивањето коментар од Грчката влада. Во истиот елаборат Мајкл Роуз југословенските предлози ги оценил како „незрели и стереотипни“, како „брзо составена компилација од некој само површно запознаен со организа-цијата и работата на Друштвото на народите“ и тие, според тоа, „не можат вистински да се сметаат како сериозен придонес кон повоената реорганизација на Балканот“.18 Ваквите предлози, според Роуз, не оделе многу подалеку од Малата антанта и Балканскиот договор, бидејќи не го укинувале суверенитетот на државите членки кои требало да ја конституираат унијата. Планот предви-дувал асоцијација на оружени национални држави во рамките на нивните пред-

14 Public Record Office Foreign Office, 371/29783, R9189/236/237. 15 Истото. 16 Истото. 17 PRO FO, 371/29783, R9249/240/241. 18 Истото.


149

воени граници – Југославија, Бугарија, Грција и Романија, но секоја со своја армија и „секоја со сопствени проблеми и амбиции, кои веројатно треба да се решат со пријателска дискусија“.19 На Роуз му пречело и тоа што не се споме-нувала идната судбина на Албанија, Трансилванија, Македонија и на Добруџа, ниту бугарскиот проблем за излегување на Егејското Море. Неговиот конечен став е дека во заедницата би требало да бидат застапени што е можно повеќе малцинства како индивидуални целини. Роуз подвлекол дека предложената царинска унија сама по себе е обична формула, која нема ништо да постигне ако не се формираат другите органи на унијата.20

Генерално согласувајќи се со претходните коментари на Роуз, Диксон, кој бил специјално задолжен да работи на балканските проблеми, овој првичен југословенски план го определил како „нејасен и утописки“, со што Нинчиќ отворено ја покажал „нефункционалноста“ на Кралството Југославија и затоа сметал дека е најдобро, во дадениот момент, да не се влегува во подробности, туку да се почека развојот на настаните, а во меѓувреме да му се даде бараниот совет на премиерот Цудерос.21

На 27 октомври 1941 година, Цудерос остварил средба со Диксон на која, откако истакнал дека водечкиот принцип на Грчката влада е да работи во најблиска соработка со владата на Неговото Височество, изразил подготвеност да го прифати предлогот на Југословенската влада „како прелиминарен чекор кон поблиска грчко-југословенска соработка“, оставајќи притоа можност да се направат извесни корекции во врска со предложениот документ. Во разговорот Цудерос се интересирал дали Диксон може да му понуди некаков коментар за југословенскиот предлог, на што му било одговорено дека ќе добие одговор што е можно побрзо.22

Во еден друг извештај Диксон изразил благодарност од име на Британ-ската влада за тоа што Цудерос се консултирал со неа по ова прашање. Тој предложил да му се пренесе на Цудерос дека Лондон е заинтересиран за што поблиска соработка меѓу Грчката и Југословенската влада, „сега и по војната“, односно дека се поздравува неговото мислење дека сегашниот став на унијата на двете земји ќе биде првиот чекор кон уште поблиска соработка. Според Диксон, би било тешко да се замисли сплет од околности во кои Бри-танската влада би сакала да го спречи таквиот природен развој на настаните.23

Мошне интересни се согледувањата по ова прашање на британскиот заме-ник-секретар за надворешни работи Орме Сарџент (Ser Orme Sardzent), кој сме-тал дека југословенско-грчката федерација не би била целисходна доколку таа не биде вовед во балканска, додавајќи дека тоа е ставот и на Нинчиќ. „Соработ-ката меѓу Југославија и Грција, пишува Сарџент во својот елаборат од 28

19 Истото. 20 Истото. 21 Истото. 22 PRO FO, 371/29783, R9249/249. 23 PRO FO, 371/29783, R9249/242.


150

октомври, сама по себе не може да биде од никаква полза во повоениот свет освен ако тоа не е првиот чекор кон некоја поголема целина која, како страте-гиски така и економски, би била во можност да се одржува, издржува и зачува самата себе во југоисточна Европа“.24 Анализирајќи го југословенскиот план поднесен од Нинчиќ, Сарџент заклучил дека со него не се планира создавање на грчко-југословенска унија, туку балканска унија, и предложил планот да се прифати таков каков што е. Во врска со тоа, Сарџент сметал дека во дадениот момент, наместо да се поздрави тенденцијата за развивање поблиска соработка меѓу Грчката и Југословенската влада, како што сугерирал Диксон, треба да се истражуваат можностите за балканска федерација, која „би ги вклучила сите балкански држави“. На Сарџент му изгледало дека Цудерос, наспроти Нинчиќ, најверојатно не е расположен за идејата за широка федерација на Балканот и „затоа има намера да го игнорира Нинчиќ во неговата конечна цел“. За да се дознаат личните погледи на Цудерос, Сарџент предлагал тој да се донесе на „отворено“.25

На 3 ноември 1941 година, во духот на приложените идеи се одвила и средбата меѓу британскиот пратеник при Грчката влада, Палаирет (Ser M. Palairet) и грчкиот премиер. Цудерос го изненадил британскиот пратеник кога на самиот почеток од разговорот изјавил дека тој не е против идејата за балканска федерација, во која би влегла дури и Бугарија. Единствено бил против влегувањето на Турција, со образложение дека „нејзиното присоеди-нување би ја уништило рамнотежата во федерацијата“. Цудерос го информирал Палариет дека му кажал на Нинчиќ за неговите консултации со Британците и дека тие сега можат да ја информираат Југословенската влада за своите погле-ди кон ова прашање, на што Палариет отворено му ставил до знаење дека она што нив сега ги интересира не се толку односите меѓу Грција и Југославија туку „целата идеја за балканска федерација кон која југословенскиот предлог има намера да води“.26 „Јас барав од него (се мисли на Цудерос – н.б.), пишува во својот извештај Палариет, да не влегува во детаљна критика на планот кој очигледно е далеку од практичен, туку да ѝ се придружи на Југословенската влада во истражувањето на можностите за подготвување на почвата за идна федерација“.27 На ова Цудерос одговорил дека планира заедно со Југосло-венската влада да разработат еден вистински нацрт-план за федерација, а тогаш кога ќе дојде време да ги повикаат и другите балкански земји да се приклучат кон неа.

Во разговорот Цудерос, на „изненадување и жалење“ на Палариет, го пок-ренал прашањето за можна корекција на северната граница кон Југославија во

24 PRO FO, 371/29783, R9249/243. 25 Истото. 26 Истото. 27 Истото.


151

полза на Грција.28 Тој се надевал дека доколку Британската влада прифати да биде посредник, Југословенската влада нема да биде против една мала ратификација на границата. На ваквото очекување на грчкиот премиер дека може да се извршат одредени гранични корекции, Палариет го изнесол ставот дека ако се создаде балканска федерација, како што се надевале Британците, тогаш со сигурност би била непотребна некаква грижа за границите на државите членки, и дека тој лично стравува оти со доставувањето на ваквиот предлог до Југословенската влада „би ја уништил шансата за создавање договор по прашањето за федерација“. На крајот од својот извештај, Палариет предложил Цудерос да биде предупреден дека Британската влада „не може да охрабри еден ваков предлог“.29

Од документацијата со која располагаме се добива впечаток дека Британ-ската влада повеќе од Југословенската не била задоволна од грчката нереши-телност и неопределеност. Премиерот Емануел Цудерос размислувал за разни модалитети на идната балканска заедница, но притоа секогаш ги актуелизирал граничните проблеми. Посебно се плашел од една балканска словенска заедница поради егејскиот дел од Македонија, како и поради можноста од словенска мајоризација во неа. Давајќи отпор на британските притисоци да се направат конкретни аранжмани со Југославија, јавно барал совети и од „покровителите“, но со напомени кои содржеле сомневање и предупредувања.

Разликите меѓу Југословенската и Грчката влада особено биле присутни во првите нацрт-планови за идната балканска федерација.30

Југословенскиот проект ги предвидувал следниве органи на унијата, кои би се состанувале повремено: политички, воен, економски и финансиски, како и едно постојано биро кое би содржело три секции, политичка, економско-финансиска и воена. Со нацрт-предлогот, исто така било предвидено, делегациите на државите членки редовно да се состануваат еднаш или повеќе

28 Цудерос ова прашање го покренал повикувајќи се на искуството од Априлската

војна во 1941 година, која покажала колку неадекватна била северната граница на Грција за време на нападот. Тој, исто така, го информирал својот соговорник дека за ова пра-шање разговарал и со државниот секретар во Британското министерство за надво-решни работи, кој рекол дека е прилично вознемирен од оваа идеја. За ова прашање и грчкиот крал разговарал со министерот за надворешни работи Антони Идн. Истото.

29 Истото. 30 Југословенскиот нацрт на О. Сарџент му го предал Владимир Милановиќ, по-

мошник-министер за надворешни работи, додека грчкиот нацрт-план на Александар Кадоган (Sir Kadogan A.R.), постојан секретар во Британското министерство за надво-решни работи, му го предал Цудерос. Во придружното писмо, Цудерос го информирал Кадоган дека текстот што му го предава нема посериозни разлики од оној што му бил претставен од Нинчиќ и на Неговото Височество ќе му ја пренесе подготвеноста да го потпише нацрт-текстот доколку добие согласност од Југословенската влада. PRO FO 371/29783 R988/258; R10131/113/67.


152

пати годишно и да одлучуваат за сите прашања од заеднички интерес кои ќе им бидат поднесени од компететните органи на унијата.31

И со грчкиот нацрт-предлог се предвидувале истите органи на унијата, како и со југословенскиот.32 Според грчкиот предлог, претседателите на советот на државите членки на унијата требало да се состануваат кога условите ќе побараат да се дискутираат прашања од општ карактер кои се од интерес за унијата.

Овој договор, според грчкиот предлог „е еден прелиминарен текст, кој ги воспоставува генералните основи на органите на балканската унија“. Било предвидено детаљните модалитети и дефинитивниот текст да бидат изработени од една заедничка комисија, назначена од страна на двете влади во пожелно време. Договорните страни декларирале дека „со задоволство ќе го планираат идното учество во овој договор на други балкански држави, водени од страна на слободни и легално конституирани влади“.33 Грчкиот предлог предвидувал договорот да биде потпишан од претседателите на советот и министрите за надворешни работи на договорните страни.

На 17 ноември 1941 година, Сарџент го информирал Нинчиќ дека југосло-венскиот проект за балканската унија, проучен од сите негови аспекти од страна на британските експерти, бил прифатен од Грчката влада.34 Во прилог на писмото, на југословенскиот министер Сарџент му предложил извесни мо-дификации кои се однесувале „само на неколку одредби за видот на органите на унијата“, со кои основите на првичниот проект се зачувани. На крајот од писмото, Сарџент изразил надеж дека доколку Нинчиќ се согласи со наведе-ните модификации, тогаш лесно би можел да се одреди датумот на потпишу-вањето на договорот.35

На 20 ноември 1941 година, југословенскиот министер за надворешни работи во разговорот со Сарџент го изразил своето разочарување од одговорот што го добил од Грчката влада во врска со неговиот предлог за балканска феде-

31 PRO FO 371/29783 R988/264-265. 32 Во преамбулата од грчкиот текст е наведено: „Искуството од минатото и осо-

бено денешното искуство, покажаа дека недостигот од една поблиска спогодба меѓу балканските народи беше од полза за агресивните сили и нивните цели за политички и воени пенетрации и за империјалистичка доминација на Полуостровот; поради тоа балканските народи, кои иако се меѓу последните од семејството слободни народи, беа меѓу првите што дадоа доказ за нивниот дух на помирување и приближување, го прок-ламираат, за дефинитивно да ја обезбедат нивната независност, мир и благосостојба, принципот „Балканот на балканските народи“, како еден од основните принципи за нивната политика и конституирање на една балканска унија“. PRO FO 371/29783 R988/262.

33 PRO FO 371/29783 R988/262-263. 34 PRO FO 371/29783 R988/259-261. 35 Истото.


153

рација.36 Нинчиќ сметал дека Цудерос одбива да се соочи со целосното импле-ментирање од она што би претставувала таквата балканска федерација, доколку навистина би била ефикасна. Според Нинчиќ, Цудерос едноставно размислувал за сојузи од пред војната, во кои секоја држава би го задржала целосниот суверенитет. „Всушност, доколку Цудерос го добие она што го сака, му рекол Нинчиќ на Сарџент, ние само ќе видиме повторување на Балканската антанта, која беше тестирана пред војната и се покажа комплетно бескорисна“.37 Спротивно на ваквите ставови на грчкиот премиер, Нинчиќ се залагал за федерална држава со една царинска унија, заедничка армија и заедничка надворешна политика. Сарџент го уверувал југословенскиот министер дека Британската влада е „екстремно“ заинтересирана за федералната идеја и дека со големо внимание ќе го проучи југословенскиот нацрт-план, како и грчкиот контранацрт-план. Исто така, Сарџент го замолил својот соговорник да не се обесхрабрува ако напредокот во преговорите не се одвива со посакуваното темпо, „бидејќи проблемот е екстремно тежок и сигурно ќе бара бескрајно трпение“.38 Нинчиќ сметал дека позицијата на Цудерос е „навистина едноставна“ и не можел никако да разбере зошто во Грција, за разлика од Југославија, би имало опозиција против федеративната идеја.

Изнесувајќи ги своите погледи во врска со балканската федерација, во разговорот со Сарџент, Нинчиќ ја споменал и Албанија како еден од проб-лемите кои треба да бидат решени. Тој стравувал од евентуални грчки аспира-ции за анексија на делови од Јужна Албанија, под изговор дека се населени со Грци. Ваквите аспирации, според Нинчиќ, би можеле да ги разгорат југосло-венските претензии кон одредени албански територии, особено кон Скадар, со што би била загрозена позицијата на Албанија како независна држава. Како решение за овој проблем, Нинчиќ му предложил на Сарџент вклучување на Албанија во нејзините тогашни граници како рамноправна членка на федера-цијата.39

Малку подоцна, во разговорот со Хауард (Howard Dauglas Frederick), рако-водител на Јужниот оддел во Британското министерство на надворешни ра-боти, Цудерос го ублажил својот став, настојувајќи да докаже дека неговата верзија, што се однесува на југословенско-грчкиот договор, речиси е иста како и југословенската.40 Единствената разлика, според него, се однесувала во врска со прашањето поврзано со армијата. Имено, Цудерос сметал дека не е „мудро веднаш да се каже оти ќе има една армија за две земји“. Иако не ја отфрлал

36 Грчкиот контраодговор на југословенскиот предлог Нинчиќ му го предал на

Сарџент на 19 ноември 1941 година. Во својот извештај, Сарџент саркастично забележал дека „случајно“ сè уште не им бил доставен контраодговор од страна на Грчката влада. PRO FO 371/29783 R10130/287-288.

37 Истото. 38 Истото. 39 PRO FO 371/29783 R10045/277. 40 PRO FO 371/29783 R10151/293-295.


154

идејата за единствен Генералштаб или за некој друг вид заедничка команда, тој не можел да се согласи на какви било прецизни дефиниции за идниот статус на армиите, под изговор дека покрај себе во Лондон немал воени експерти кои би можеле да го советуваат во тој поглед. На забелешката на неговиот предлог да има совет на потсекретари за надворешни работи, Цудерос рекол дека тој не е само за советот, кој би го сочинувале државните потсекретари, туку за два совета: еден кој би бил составен од премиерите, а би се состанувал повремено, и друг, кој би го сочинувале министрите за надворешни работи и потсекрета-рите и кој постојано би дејствувал. Цудерос не ја исклучувал идејата за ца-ринска унија, меѓутоа, стравувал од панславистичките струи во еден дел од редовите на Југословенската влада и кои, според него, претендирале на некои грчки територии. Нему му одговарале ставовите на Нинчиќ, па оттука изразил подготвеност да го продолжи дијалогот за унијата.41

Разликите меѓу Југословенската и Грчката влада биле присутни и во следните нацрт-планови за идната балканска унија.42

На седницата на Југословенската влада, одржана на 26 ноември 1941 годи-на, Момчило Нинчиќ реферирал за текот и резултатите од преговорите со грч-киот министер и предложил склучување договор за федерација меѓу Југосла-вија и Грција, како основа во која подоцна би влегле Романија, Бугарија и Албанија. Владата начелно го прифатила склучувањето на еден ваков југословенско-грчки договор.43

Министерот Бранко Чубриловиќ, кој присуствувал на оваа седница, во своите спомени наведува дека повеќето членови од Владата биле „изненадени од самиот предлог, кој по кратка дискусија бил прифатен онака како што г. Нинчиќ го разбирал и го предлагал“.44 По ова прашање на седницата, меѓу другите, дискутирал и Чубриловиќ. „...Зедов збор, пишува Чубриловиќ, и го прашав г. Нинчиќ, дали за овој југословенско-грчки договор го консултирал, покрај Англија и г. Идн, што сигурно го направил, исто така и претставникот на Советите, амбасадорот Богомолов. Иако по струка не бев дипломат, сепак своето прашање го образложив дека тоа би требало да се направи и поради советските интереси кои ги имаат на југ од својата држава... Г. Нинчиќ призна дека не се советувал со советскиот амбасадор, нагласувајќи дека нема ништо против тоа дополнително да го направи. Така на оваа министерска седница начелно е усвоен грчко-југословенскиот договор, кој подоцна е и ратификуван,

41 Истото. 42 PRO FO 371/29783 R1051/296-297; R1031/113/67. 43 Jugoslavenske vlade u izbeglištvu 1941–1943…, 27; Branko Petranović, Revolucije i

pokreti otpora u Evropi 1939-1945…, 34; Branko Petranović, Balkanska federacija 1943–1948, IKP Zaslon Šabac, Beograd 1991, 34.

44 Др. Бранко Чубриловиħ, Записи…, 78.


155

а при сето тоа Советскиот Сојуз не играше ниту советодавна ниту фактичка улога“.45

Југословенскиот министер за надворешни работи бил многу нестрплив, заговарајќи го ставот „сè или ништо“. На 5 декември 1941 година, во разгово-рот со Рендел, Нинчиќ отворено го изразил своето незадоволство од грчките контрапредлози, кои ја поништувале главната цел на предлозите доставени од Југословенската влада.46 Нинчиќ го информирал Рендел дека на својот помош-ник Милановиќ му дал инструкции да разговара со грчкиот министер за сте-пенот на подготвеноста на Грчката влада да продолжи со дискусиите за осно-вите за формирање на некој вид реална асоцијација, која би го надминала типот на сојузот што веќе постоел пред војната и би претставувал вистинска основа за евентуална балканска федерација. Од документацијата со која располагаме, можеме да заклучиме дека Нинчиќ во разговорот со Рендел за прв пат ја изнел можноста да ги напушти преговорите со Грчката влада. Имено, Нинчиќ на својот соговорник отворено му соопшил дека смета, доколку грчката страна го задржи нивниот сегашен став, „ќе биде бескорисно да се продолжи со проек-тот“, односно дека тогаш, иако со големо жалење, „би го напуштил целиот план“.47 Нинчиќ, како што пишува Рендел во својот извештај до Идн, „веќе по-долго време се чувствувал обврзан да ја информира Советската влада за него-вите предлози“ поврзани со создавањето на балканската федерација. Нинчиќ, иако во разговорот со Рендел интересот на Советскиот Сојуз за Балканот го опишал како „негативен“, сепак сметал дека Советската влада не би имала ништо против овој чекор, бидејќи нејзината основна цел била да се спречи „опасноста од германската југоисточна експанзија“. Нинчиќ, „чувствувал“ дека и Турската влада треба да биде информирана за неговите предлози. „Како и да

45 Чубриловиќ бил свесен дека „надворешната политика на Југословенската влада

била целосно во британски раце“. По признанието на Нинчиќ дека советските дипло-матски претставници во Лондон не биле информирани за преговорите што се водат за создавање балканска унија, Чубриловиќ „сметал за потребно“ за текот на оваа седница да ги извести советскиот амбасадор во Велика Британија, Мајски и советскиот амабасадор при Југословенската влада, Богомолов. На Мајски, Чубриловиќ меѓу дру-гото, му рекол дека „на повидок се поголеми и помали федерации и конфедерации на држави“. Според Чубриловиќ, најновиот југословенско-грчки договор, како и подго-товките за сличен чехословачко-полски договор, „по сè изгледаат како санитарни бло-кови наспрема Советите“. Мајски во разговорот не го искажал своето мислење, иако на Чубриловиќ му се чинело дека тој е задоволен од неговото „расудување за санитарните блокови“. Од разговорите што ги водел со Богомолов на 8 и 10 декември 1941 година, Чубриловиќ дознал дека југословенските и грчките претставници со него не само што не разговарале туку и дека не го информирале за намерата да создадат балканска унија. Истото, 79-81.

46 PRO FO 371/29783 R10471/307-308. 47 Истото.


156

е, пишува Рендел, разбрав дека тој сè уште го нема направено ова до сега и дека тој сега предлага да го чека одговорот од Грчката влада“.48

Министерството за надворешни работи на Велика Британија било упорно во намерата да ја реализира идејата за создавање југословенско-грчката унија и да создаде основа за идната балканска федерација. Оваа негова преокупација била изразена во декември 1941 година на Московската конференција на министрите за надворешни работи на Велика Британија и Советскиот Сојуз.49

Веројатно неуспехот на Британците на оваа конференција да го заинте-ресираат Советскиот Сојуз за своите конфедеративни проекти на Балканот бил еден од главните поводи југословенско-грчкиот проект за унија брзо да се приведе до крајот.

Спроти потпишувањето на договорот за балканска унија, Министерството за надворешни работи на Велика Британија почнало да смета на можниот советски пробив на европскиот југоисток. Диксон забележал дека посетата на Идн покажала дека Москва има одредени планови спрема Романија и Југосла-вија – сојуз со првата и проширување на втората, како противтежа на Италија. Него не го смирувала ниту острата критика на Сталин на Бугарија, односно неговото барање таа да се казни. Тој се плашел од она што можело да настапи во моментот на детронизација на царот Борис. Диксон ги предлагал следниве мерки за заштита од можната советска опасност: прво, да се поддржи антисо-ветизмот кај Југословенската и Грчката влада; второ, да се забрза потпишу-вањето на договорот меѓу Југославија и Грција за балканска федерација која би била бедем „и против германската и против советската експанзија“. За таа цел, според Диксон, требало да се поддржи вклучувањето на Бугарија во федера-цијата. Трето, Турција требало да биде посредно сврзана со балканската федерација, но во зависност од степенот на турските сомнежи во Советскиот Сојуз; во прво време тие сомнежи требало да се отстрануваат, а подоцна да се оневозможи турско-руското зближување; четврто, прифаќајќи го планот на Симовиќ, Диксон предложил пред крајот на војната во југоисточна Европа да се испрати една сојузничка армија, но без советски војници, која би обезбедила стабилност во балканските земји.50 На 11 јануари 1942 година, Сарџент забеле-жал дека навистина постоела опасност од Советскиот Сојуз. Тој наведува две можности преку кои Велика Британија би се противставила на „рускиот“ про-бив на Балканот: создавање балканска федерација и испраќање експедициска војска на овие простори.51

48 Истото. 49 Ivan M. Majski, Uspomene sovjetskog diplomate, Beograd 1974, 256; Elizabeth Barker,

Britanska politika prema jugoistočnoj Evropi u Drugom svjetskom ratu, Globus, Zagreb 1978, 133-134; Elisabeth Barker, Churchill i Eden u ratu, Globus, Zagreb 1980, 231-236.

50 PRO FO, 371/33133, R 474/43/67; Veselin Ðuretić, Vlada na bespuću, Institut za sav-remenu istoriju, Beograd 1982, 118.

51 E. Barker, Britanska politika prema…, 135.


157

На 9 јануари 1942 година на Симовиќ му била изразена недоверба. Сите членови на Југословенската влада на кралот Петар II му упатиле колективна оставка.52 Југословенскиот крал, откако ја прифатил оставката, на 11 јануари 1942 година го потпишал указот со кој Симовиќ и сите други членови на него-вата влада ги ставил на располагање.53 За нов претседател на Владата и за министер за внатрешни работи го поставил Слободан Јовановиќ. Речиси сите членови на Владата од стариот кабинет ги задржале истите позиции во новата влада. Единствено присуството на Дража Михаиловиќ на листата на министрите ѝ давало основно политичко обележје на новата влада.54

Истиот ден кога Југословенската влада поднела оставка, меѓу членовите на Британскиот воен кабинет бил распространет доверлив документ, проект за склучување договор меѓу емигрантските влади на Југославија и Грција, со кој се предвидувало воспоставување тесни врски меѓу двете страни, „наменети да ја изградат основата на идната балканска федерација по војната, која ќе биде отворена за другите балкански земји да се присоединат кон неа“.55

На 10 јануари 1942 година, во име на Министерството за надворешни работи на Велика Британија, Сарџент вака ја коментирал идејата за балканска федерација: „Од пропагандна гледна точка особено е важно да се заземе определена позиција по тоа прашање и да не создаваме впечаток на колебли-вост и воздржаност. Сметам дека САД многу веројатно ќе бидат во состојба да ѝ дадат благослов на таквата идеја. Единствен проблем кој останува нерешен е позицијата на Советската влада – Русите не изразија неодобрување кога беа информирани од претставниците од Грчката и Југословенската кралска влада... Опасноста дека по завршувањето на војната Советската влада ќе биде во состојба да ги сведе Романија и Бугарија до ниво на сателитски држави беше развиена совршено јасно од господин Гавриловиќ, и јас не сметам дека опасноста е преувеличена од него. Веројатно засега Советската влада нема разработено некој определен план и тој процес во сите случаи ќе зависи од идниот развој на воените настани, но тоа не може да биде основа за нас да не разработиме мерки за да бидеме во состојба да ја пресретнеме секоја тенден-ција од страна на Советската влада да лови во матните балкански води. Во сегашниов момент, единствен инструмент на наше располагање е политиката насочена кон формирање балканска федерација, и јас сметам дека следува ние да извлечеме колку може поголема полза од неа. Следствено би препорачал, веднаш по склучувањето на грчко-југословенскиот договор, да ја поддржиме отворено и со цело срце идејата за балканска федерација, која ќе ги вклучи

52 Jugoslavenske vlade u izbeglištvu 1941–1943…, doc. 120, 269. 53 Живот једног краља. Мемоари Петра II Карађорђевиħа, Ново дело, Београд

1990, 36; 170. 54 Истото, 36. 55 Георги Гунев, Иван Илчев, Уинстън Чърчил и Балканите, Рива, София 2007,

224.


158

Бугарија и Романија. Следува да го направиме тоа, без какви било претходни консултации со Советската влада.

Природно, другиот инструмент со кој располагаме за да се противставиме на руското влегување на Балканот, беше навестено од генералот Симовиќ – да испратиме наши експедициони сили во реонот на Балканот кон крајот на војната... но, засега, сè што сме во состојба да направиме за да воспоставиме контрола над балканската ситуација е да ја пропагираме и популаризираме идејата за создавање федерација“.56

Од наведениов коментар можеме да заклучиме дека Владата во Лондон била загрижена од неодредениот став на Москва. Ваквата загриженост ќе трае сè додека не биде променет односот на воените сили во Европа.

На втората седница на новата Југословенска влада под претседателство на Слободан Јовановиќ, одржана на 13 јануари, било поставено прашањето за склучување југословенско-грчки договор за балканска унија.57

Разговорите меѓу претставниците на Југославија и Грција биле завршени речиси во моментот на паѓањето на владата на Душан Симовиќ. Самиот чин на потпишување на договорот за балканската унија меѓу Кралството Југославија и Кралството Грција,58 спроведен под покровителство на Британската влада, бил извршен на 15 јануари 1942 година во Лондон, на официјална церемонија орга-низирана во една од салите на Министерството за надворешни работи на Велика Британија, секако со очигледна намера на сите да им биде јасно дека е дело зад кое стои Владата на Велика Британија.59 На потпишувањето на договорот, со кој се предвидувало воспоставување мошне тесен сојуз меѓу

56 Истото, 222-223. 57 Милан Грол, како член на Владата, го оставил следниов запис за оваа седница:

„На првата министерска седница со Слободан Јовановиќ, новиот претседател се забла-годари на довербата и ја истакна вредноста на коалицијата која е зачувана и чиј интерес надвладеал над сите други размислувања. Потоа Нинчиќ премина на главната точка од дневниот ред: читање на договорот за балканската унија со Грција. Почна со општото образложување, несредено – Па мора да се прочита, велам јас. – Па, вие сите го знаете. – Сепак, одамна стана збор за него, а направени се измени. Изгледа дека овде и во Америка му се придава значење на актот, а и во Москва, иако изгледа дека ние не сме ја информирале Москва директно, туку Британците? Всушност, актот е празен, начелен, скоро апстрактен, во манирот на старите дипломатски формули за Малата антанта и другите слични пактови. Но е манифестација на една добра идеја“. Milan Grol, Londonski..., 99-100.

58 Текстот на договорот бил подготвен во Британското министерство за надво-решни работи и разгледан од А. Кадоган. Стоян Рачев, Чърчил, Българија..., 151.

59 На потпишувањето биле поканети да присуствуваат А. Д. Бидл (Biddle Anthony Drehel) и Александар Јафремович Богомолов, американски и советски пратеници при Југословенска влада. Бидл со задоволство ја прифатил поканата, додека Богомолов, под изговор дека нема добиено инструкции од Москва, одговорил дека не може да при-суствува. Поради ваквиот одговор и американскиот пратеник бил замолен да не при-суствува на потпишувањето. Jugoslavenske vlade u izbeglištvu 1941–1943…, 38; Сло-бодан Јовановиħ у емиграцији..., 207.


159

двете земји по зaвршувањето на војната, присуствувале најистакнатите прет-ставници на Југославија и на Грција, а од страна на Британците Антони Идн.60

Во преамбулата на договорот за балканска унија, меѓу другото се конста-тира дека „со цел да им се обезбеди независност и мир на балканските држави, основното начело на нивната политика треба да биде начелото „Балканот на балканските народи“.61

Со договорот било предвидено создавање постојани органи на унијата: политички, економско-финансиски, воен орган и постојано биро. Политичкиот орган би го сочинувале министрите за надворешни работи, економско-финансискиот орган по два члена од секоја влада, надлежни за економските и финансиските работи, додека постојаното биро би имало две секции: политичка и економско-финансиска. Постојаниот воен орган би го сочинувале шефовите на националните генералштабови, но покрај тоа било предвидено и создавање заеднички генералштаб на националните оружени сили. Покрај овие постојани органи, била предвидена и можноста претседателите на министерските совети на државите кои ја сочинуваат унијата да се состануваат ад хок и да разменуваат мислења по прашањата што ја интересираат унијата. Исто така биле предвидени и редовни состаноци на парламентарните делегации на државите од унијата.

Договорот за балканска унија предвидувал соработка во три најважни полиња: економско, политичко и воено. Степенот на предвидената интеграција бил завиден, бидејќи се планирало формирање заедничка царинско-монетарна унија, усвојување заеднички економски и одбранбен план.62

Двајцата монарси, југословенскиот и грчкиот, биле посебно задоволни од постигнатиот договор, нагласувајќи дека тој е „потврда на старото пријател-ство“ и истовремено ветиле „нераскинливо пријателство“ меѓу нивните

60 Антони Идн бил придружуван од М. Палариет, М. Рендел и О. Сарџент. Од

југословенска страна, покрај С. Јовановиќ, присуствувале и М. Нинчиќ, И. Јукиќ, државен потсекретар во Југословенското министерство за надворешни работи и М. Милановиќ, додека од грчка страна на потпишувањето, покрај претседателот на Владата и министер за надворешни работи Цудерос, присуствувале Хараламбос Симополус и Романос, советник во Грчката амбасада во Лондон. Slobodan Nešović, Svet o nama 1941–1945, tom I..., 420-421; Слободан Јовановиќ пишува дека Симовиќ му припишувал голема важност на договорот и цело време инсистирал, „спротивно на утврдениот обичај да го потпишат претставниците на владите, а не министрите за надворешни работи. Меѓутоа, не му било судено да го стави својот потпис на тој акт. Тој падна речиси пред самото потпишување, така што мене ми падна во удел небараната чест во име на Југословенската влада да го потпишам договорот со Грција“. Слободан Јовановиħ у емиграцији..., 206-207.

61 Dokumenti o spoljnoj politici Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije 1941–1945, T. I, Jugoslovenski pregled, Beograd 1988, doc. 66, 114-117.

62 Истото, док. 66, 114-117.


160

народи.63 По потпишувањето на договорот, грчкиот крал Георги II за кралот Петар II и Југословенската влада приредил свечен ручек.64

Во текот на 1942 и 1943 година, на седниците на Југословенските влада повремено станувало збор и за договорот, главно кога на дневниот ред било поставувано прашањето за надворешната политика на Југославија. Реакциите главно биле позитивни, но некои од министрите изнесувале и критични гледишта.65 На седницата на Владата одржана на 21 октомври 1942 година, министерот д-р Бањанин, во своето подолго експозе, иако во принцип догово-рот го сметал како добар, неговото склучување сепак го оценил како минус за надворешната политика на Југословенската влада, „со оглед на фактот дека советска Русија тој договор неповолно го примила“. Министерот Крњевиќ, на седницата на Владата од 11 ноември 1942 година, остро ја критикувал воспос-тавената практика на Министерството за надворешни работи да не ги инфор-мира сите членови на Владата за својата активност. Тој се жалел дека за некои работи бил дополнително информиран од Нинчиќ, додека за многу работи дознал „на улица од странци или некако случајно“. Оценувајќи го југос-ловенско-грчкиот договор како „рамка без содржина“, Крњевиќ ја нагласил потребата тој „да се дополни и да се разработат сите односи кои ги предвидува договорот“.66

За договорот разговарале и највисоките владини претставници на двете земји потписнички. Еден таков состанок бил одржан во Лондон, на 26 сеп-тември 1942 година, на иницијатива на грчкиот премиер Емануел Цудерос. Состанокот бил свикан со цел да се разменат мислења за надворешнополитич-ките проблеми, пред кои би биле поставени двете страни непосредно по завр-шувањето на војната.67

Создавањето балканска унија им одговарало на интересите на Велика Британија, која преку овој сојуз настојувала да ги задржи своите позиции на

63 Slobodan Nešović, Inostranstvo i Nova Jugoslavija 1941–1945. Prosveta, Beograd –

Ljubljana 1964, 75. 64 Milan Grol, Londonski dnevnik 1941–1945…, 100. 65 Види поопширно: Jugoslavenske vlade u izbeglištvu 1941–1943…, doc. 215, 405-

410; doc. 217, 411-414; doc. 222, 431-437; doc. 231, 456-467; doc. 236, 474-477; Jugos-lovenske vlade u izbeglištvu 1943–1945. Dokumenti. Priredio Branko Petranović, Arhiv Jugoslavije, Beograd, Globus, Zagreb 1981, doc. 62, 143-145; doc. 77, 174-177.

66 Jugoslavenske vlade u izbeglištvu 1941–1943…, doc. 236, 474-477. 67 На состанокот од југословенска страна присуствувале: претседателот на Југос-

ловенската влада, Слободан Јовановиќ, министерот за надворешни работи, д-р Мом-чило Нинчиќ, неговиот помошник Владимир Милановиќ и југословенскиот амбасадор при Грчката влада, Светозар Рашиќ, додека од Грчката влада, покрај претседателот Цудерос, биле присутни државниот потсекретар за надворешни работи, Танасис Агни-дес и грчкиот амбасадор при Југословенската влада, Симон Дијамандопулос. Dokumenti o spoljnoj politici Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije 1941–1945, T. I.., doc. 132, 198.


161

Балканот.68 Меѓутоа, во подоцнежните меѓусојузнички односи, многу брзо созреал принципот за поделба на интересни сфери, кој а приори ги исклучувал сојузите или униите на малите земји, така што тие постепено престанувале да постојат. Во текот на 1943 година, балканската унија престанала да постои, иако ниту една од договорните страни не го откажала договорот. Големите сили своите интереси ги уредиле со директни спогодби, со што станале излишни воспоставените форми на балканска соработка.69

68 Dušan Plenča, Međunarodni odnosi Jugoslavije..., 48; Branko Petranović, Balkanska federacija…, 34-51.

69 Тодор Чепреганов, Судирот на британските и германските..., 223; Dr. Milan Skakun, Jugoslovensko-bugarski odnosi, Jugoštampa, Beograd 1980, 52.

163

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 163-167 ISSN 0583-4961 МАТЕРИЈАЛИ

УДК 327(497.1:495)(497)„1942“

ПО ПОВОД ИЗЛЕГУВАЊЕТО „СОВРЕМЕН МАКЕДОНСКО-ГРЧКИ РЕЧНИК“*

Димитрис Литоксоу Историчар од Грција

Зошто насловот „Современ македонско-грчки речник“ ги нервира и ги лути етничките Грци?

Со делот од насловот „СОВРЕМЕН“ се означуваат јазици што се употре-буваат денес, кога е сосема јасно дека нема недоразбирање и заплетканост во филолошките спорови за јазични прашања поврзани со антиката.

Едното од двете писма (употребени во Речникот) е кирилско, па според тоа и асоцијативно нè упатува на големото семејство на словенските јазици.

Делот од насловот што се означува со терминот „ГРЧКИ“ неспорно се смета дека е правилен во национален поглед и тој трајно останува над секакво сомнение.

Сепак, тоа што е вознемирувачко во овој наслов е зборот „МАКЕДОНСКО“, како што се смета од идеолошко-политичкото општество на грчкиот народ, збор положен во повеста за грчката национална историја (или како што би рекол јас: тоа е едно многу значајнo камче од мозаикот на грчкиот национален мит).

Овде нема повторно да се занимавам со прашањето за именувањето на македонскиот народ. Сум зборувал и сум пишувал за тоа прашање неисцрпно во минатото. И сум го објаснил правото на Македонците.

Сега сакам само да додадам дека суштината на проблемот се наоѓа во начинот на кој Грците го разбираат својот етнички идентитет.

Зашто, во крајна лиија, веќе можеме да го определиме како етнички Грк секој оној што се смета самиот себеси (на некој начин) за потомок на древните Хелени.

Оваа бесмислица, гледано од страна на логиката и разумноста, за жал ја сочинува душата на грчката нација.

* Текстот е прочитан на промоцијата на Речникот одржана на 17.9.2011 година во Лерин.

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Димитрис Литоксоу

164

Да го објаснам ова: грчката нација се градеше со текот на времето од страна на државата. Од Старото кралство на Грција и во последователност од страна на таканаречената Грчка Република. На почетокот од овој потфат се наоѓаат баварскиот крал Лудвиг и неговиот син Ото, кој овде дојде со дворјани од Германија, учени луѓе и негови војници и одлучи (согласно со неговата романтичарска заљубеност во антиката) да ги крсти своите нови поданици и овдешни автохтони жители (Ромии2, Арванити3 и Власи4) како „потомци“ на древните Хелени.

Училиштата што ги создаде грчката држава уште на почетокот се трудеа да го искоренат кај своите ученици јазикот на Ромиите, Арванитите и Власите и да ги научат на изумрениот јазик кој беше запишан во древните грчки текстови и фалшливо да го употребуваат, така како што го употребуваа само владиците и нивните секретари за потребите на нивната професија. Творците на новата нација си мислеа дека колку повеќе архаични зборови ќе успеат да воскреснат од мртвите толку, и дури многу повеќе, нивните поданици би наликувале на древните, одамна прославени покојници. Тоа

2 За да се добие појасна претстава за гореспоменатиот етноним Ромии, го замоливме авторот на овој текст попрецизно да го дефинира овој термин. Значи, под етнонимот Ромии (грч. Ρωμιοί) авторот на овој текст го подразбира населението, односно народот во Грција кој говорел на јазик што во голема мера се разликува од денешниот новогрчки народен јазик. Токму овие Ромии странците ги нарекувале Грци (грч. Γκρεκοί). Кон ова објаснување Д. Литоксоу го додава и следново: „Националниот назив Елини (грч. Έλληνες) на Ромиите им бил доделен од Баварците (Германците), кои дошле да владеат со Грција. А ова денес во Грција не е познато, бидејќи речиси два века наназад во грчките училишта и по универзитетите (од национални причини) се говорат и се предаваат лаги. Па така сите веруваат дека се потомци на Древните Хелени, а етничкиот назив Ромиос (грч. Ρωμιός ) што го носеле дедовците и предците на овој народ веќе сосема исчезнал“.

Инаку Д. Литоксоу го проучува токму ромискиот јазик, односно народниот јазик што го ползувал како свој мајчин јазик секој оној што говорел на некој дијалект „од новогрчкиот јазик“, како што денес лингвистите на грчката нација го нарекуваат ромискиот јазик (за ова може да се посети и неговиот сајт http://www.lithoksou.net /t/romaiika-kai-alloglossa/romaiiki-glossa). Како сведоштво за суштествувањето на ромискиот јазик, авторот исто така упатува и на изданието на Речникот отпечатен во 1635 година, кој може да се добие во електронска форма: http://books.google.gr/ books?id=NJIgJ7kj6gIC&printsec=frontcover&dq=GraecoBarbarum&hl=el&sa=X&ei=ulmNUeLEKZOR0QX5k4CgBA&ved=0CFEQ6AEwBTgK#v=onepage&q=GraecoBarbarum&f=false//.

3 Арванити (грч. Αρβανίτες) се Албанци кои се доселиле во Грција околу 1400 год. н.е. и тие живеат распраснати во неколку стотини села во Јужна Грција. Нивниот јазик, арванитскиот, е тоскиски дијалект на албанскиот јазик и содржи многу заемки од ромискиот јазик.

4 Власите (грч. Βλάχοι или Арумани грч. Αρουμάνοι и Армани грч. Αρμάνοι) се народ чиј говор во основа го има народниот латински јазик, сроден на романскиот. Селата распрснати по венецот на планината Пинд се смета дека ја сочинувале територијата на нивното кралство во средниот век.

По повод излегувањето „Современ македонски речник“

165

беше голема „замка“, заедно со систематското фалсификување на локалната историја да ги задушат лека-полека ромиството, арванитството и влаштвото5 за да се откажат од народните говори и од нивните култури и да се претопат во кашата која се готвеше во национално-државно идеолошкиот казан, при тоа вешто мајмунисувајќи „на прославениот древен грчки јазик“.

Оваа војна против јазиците на народностите беше прилагодена со државниот план од генерациите интелектуалци, образовани на катаревуса, учители, професори и универзитетски лица (но и новинари), од оние платеници на националното движење за чистота и погрчување на јазикот.

Но, уште и пред да започнат Балканските војни за национално проширување кон север, овие работи во однос на јазикот во голема мера веќе претходно беа исчистени. Особено тогаш кога во 1911-тата беше забранет, и тоа со устав, секој обид за употреба на јазикот на Ромиите или народниот јазик во секој дел на администрацијата.

Систематското изгонување на јазикот и културата на жителите на новите провинции за секогаш беше загарантирано од страна на грчката национална држава со самото пристигнување на првиот ешалон на новата администрација. И така, веќе одамна дојде ред новите поданици да станат „потомци“ на древните Хелени. А патот на националното интегрирање беше еднонасочен. И секогаш минуваше во сенката на Олимпија и на Акропол.

Но, да се навратам на Речникот. Имајќи го предвид она што го споме-навме погоре, во книгата наоѓаме запишани околу 15 000 зборови од јазикот на македонскиот народ и нивно толкување на јазикот на грчкиот народ.

Сосема е јасно дека говориме за официјалните јазици на две национални држави, јазици кои се негуваат и се репродуцираат со образовните системи на двете земји.

Големата разлика помеѓу двата јазика произлегува од тоа што официјалниот јазик на македонската национална држава се потпираше на јазичната граѓа на една народна култура, додека официјалниот јазик на грчката национална држава се создаваше во националните јазични работил-ници за сосила да ги замени народните јазици и преку задолжителното обра-зование да му го наметне на населението вокабуларот на еден мртов јазик, кој се наоѓа запишан во старите (античките) речници.

Овој систематски образовен зафат на грчката национална држава трае повеќе од еден и пол век. Резултатот од овој зафат е таков што од седум од десет зборови, кои денес ги наоѓаме во речниците (во нашиов случај и во

5 Истакнувајќи дека денес повеќето од Арванитите и Власите во Грција веќе го изгубиле својот јазик и дека се целосно погрчени во национален поглед (зашто и тие самите веруваат дека се потомци на Древните Хелени), Литоксоу за гореспоменатите термини ни ги дава следниве дефиниции: ромиство – народот и културата на Ромиите (кои ги прекрстиле со називот Новогрци); арванитство – народот и културата на Тоскиските Албанци кои живееле во Грција од 1400 год. н.е.; влаштво – народот и културата на Власите кои живееле во Грција пред периодот на сеопштото погрчување.

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Димитрис Литоксоу

166

Речникот што овде денес ви го претставуваме), се одбрани и се конструирани од постарите и од помладите филолози на грчкиот народ, регрутирани да ја водат битката, чија цел беше целосно погрчување на јазикот.

Втората значајна разлика помеѓу двата јазика на двата народа е во тоа што едниот, македонскиот, употребува кирилски букви (или латинични како втор избор) и фонетско писмо, а грчкиот јазик употребува грчки букви и таканарачен „историски“ правопис.

Македонскиот јазик е јазик на кој ги пишуваш онака како што ги изгова-раш зборовите. Грчкиот јазик, пак, е јазик на кој поинаку изговараш, а пои-наку го запишуваш тоа што го изговараш.

Зборовите што се нашле во речниците на старогрчкиот јазик на поинаков начин се изговарале од древните Хелени од оној на кој ние нив ги изговараме денес. Тоа се прифатило од 15 век, благодарение на делото на Холанѓанецот Еразмо Ротердамски, корифејот на класичниот говор. Секоја чест на исклучо-ците што се во малцинство и се добро запознаени со проблемот, но сепак етничките Грци сметаат дека зборуваат како и замислените од нив антички предци.

Децата во грчките училишта, пак, учат повеќето зборови да ги пишуваат на начин кој воопшто нема никаква врска со нивниот изговор и да ги изговараат тие зборови (а ова е тоа што е трагично во национална смисла) поинаку од начинот на кој истите зборови ги говореле старите Грци.

А што се однесува до писмото, мислам дека е јасно оти единствената причина поради која (со исклучок на востановувањето на едноакцентниот систем на пишување) не е можно да се оствари ниту една реформа е лично душата на грчката национална идеологија. Па така, остануваме и понатаму врзани со синџирите на грчките букви и со „историскиот“ правопис, правописно непотковани во текот на целиот наш живот, постојано барајќи го низ речниците она што е „правилно“ и она што е „погрешно“ во поглед на правописот, бидејќи секогаш нè демне опасноста дека ако создадеме нешто ново повеќе нема да „личиме“ на древните Хелени.

Гордеењето со предците е најсериозната душевна болест во оваа земја. Таа наликува на канцер кој се распространил и го нагризува целото тело. Тоа е канцер кој трајно останува неизлечлив, додека јадрото на грчката национална идеологија, „славните луѓе на антиката“, тие што се сметани за „наши славни предци“ се повампируваат и секојдневно ги расчеречуваат живите.

Проштевајте што направив мала дигресија, но толку многу се уморив овие години од полуучените арбитери финансирани од државата и од таканаречените професори да ги слушам познатите бесмислици за историскиот континуитет на нашиот „грчки јазик“.

Од друга страна, длабоко сум свесен дека оваа држава одамна го изгони јазикот на моите предци, Ромиите и Арванитите, уште пред да го изгони јазикот на Македонците.

По повод излегувањето „Современ македонски речник“

167

И на крајот, само да кажам дека жалам што ви зборував служејќи се со овој јазик но, за жал, само на него ме учеа во училиште, со шлаканици и со стапче.

Превод од грчки на македонски јазик, Марија Чичева

169

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 169-183 ISSN 0583-4961 РЕЦЕНЗИИ-ПРИКАЗИ

УДК 904„04/06“(477.7+497)(049.3)

ПОНТСКО-ДУНАВСКИОТ РЕГИОН ВО ПЕРИОДОТ НА ГОЛЕМАТА МИГРАЦИЈА

Редакција: Вујадин Иванишевиќ и Мишел Казански (Колеж д’Франс – Центар за истражување на историјата и цивилизацијата

на Византија) – Археолошки институт: Париз – Белград 2012, 403.

THE PONTIC-DANUBIAN REALM IN THE PERIOD OF THE GREAT MIGRATION

Еdited by Vujadin Ivanišević & Michel Kazanski (Collège de France – CNRS – Centre de Recherche d'Histoire et Civilisation

de Byzance) ACHCByz – Arheološki Institut: Paris – Beograd 2012, 403.

Од 2006 до 2009 година, една еми-нентна екипа истражувачи, собрани во меѓународната Групација за европско истражување (GDRE – Groupement de recherche européen), работеше на проект насловен „Источна Европа во раниот среден век: од племиња до држава“ (L'Est européen dans le haut Moyen Âge: des tribus à l'État). Раководители на проектот беа археологот М. Казански (2006–2007) и историчарот К. Цукерман (2008–2009), и двајцата базирани во Париз. Целта на проектот беше изучување на процесот на создавање државни структури кај „вар-варските“ народи на север од Византија. Оваа публикација е резултат на два сим-позиума организирани во рамките на овој проект, во 2007 (Хотебус, Чешка) и во 2009 (Белград, Србија). Во неа се прет-ставени трудови од петнаесетина автори, од кои повеќето (13) се напишани на англиски, а само неколку (3) на француски јазик. Тие се распределени во три секции по географски критериум (1. Балканот и среден Дунав, 2. Западот, 3. Северен

Понт). Публикацијата е богато илустри-рана со цртежи на артефакти, фотографии, географски карти и табели.

Во целина, публикацијата се обидува да даде одговор на повеќе прашања повр-зани со политичките и културните транс-формации кај „варварските“ племиња во време на миграциите и со почетоците на првите држави во Централна и Источна Европа. Во таа смисла посебно се изу-чувани теми во врска со политичките и културните влијанија од Византија кои придонеле за формирање политичко-воени елити кај нејзините непосредни северни соседи, потоа теми во врска со социо-културните промени кои се појавиле кај „варварите“ за време на нивниот престој на Балканот и околу средниот тек на Дунав, како и теми во врска со влијанието на германските „варварски“ владетелски елити врз другите племенски елити во поширокиот регион, кои се обидувале да ги имитираат. Станува збор за исклу-чително сложена тематика, за чија ефек-тивна анализа е неопходна тесна исто-

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Прикази-рецензии

170

риско-археолошка соработка. Петнаесет историчари и археолози од повеќе европски земји се обиделе да дадат придонес во оваа дебата.

Во првиот дел, „Балканот и средниот тек на Дунав“, се наоѓаат девет статии. Иван Бугарски ја анализира областа Шајкашка во Војводина, обидувајќи се да го систематизира скудното знаење за археолошките наоди од времето на големите миграции, при што посебно внимание посветува на сарматските (1–5 век), германските (4–6 век) и аварските (6–8 век) артефакти и населби. Перица Шпехар се занимава со една секција од дунавскиот лимес (помеѓу Lederata и Aquae), и дава преглед на сите релевантни локалитети (вкупно 28) со „варварски“ наоди од три хоризонти (4/5, втора половина на 5 и 6/7 век), поврзани главно со германските федерати. Вујадин Ивани-шевиќ ги обработува „варварските“ досе-лувања во внатрешноста на префектурата Илирик преку примерот на локалитетот Царичин Град. Тој нуди преглед и анализа на сите артефакти од овој локалитет за кои се смета дека се во врска со „варварите“, делејќи ги притоа на наоди од германски, номадски и словенски културен контекст, и истакнувајќи ја сложеноста на нивното толкување (особено на етничката класификација). Тина Милавец се навраќа на проблемот со „изгубениот 7 век“, и ги истражува населбите во Словенија, кои датираат од периодот 600–800 год. Федерико Монтинаро ги споредува двете верзии од делото „За градбите“ од Прокопиј, со цел да добие нови толкувања за односот меѓу Византија и Словените во времето на Јустинијан, поконкретно за словенското населување на Балканот. Еминентниот археолог Јарослав Тејрал повторно навлегува во дилемата за културни или етнички промени, пишувајќи во тој контекст за прашањето на континуитет или дисконтинуитет во регионот на среден Дунав околу 500 г. Зузана Лоскотова истражува конкретен

гробен наод од селото Харвати (Моравија), кој потекнува од првата третина на 5 век и се поврзува со група федерати, кои истовремено поседувале и доцноримски и источни номадски предмети. Естер Хорват ги анализира методите на тех-ничка обработка на накитот во лангобар-дска Па-нонија и се обидува да локализира од-редени работилници. Дитер Кваст дава ново толкување на една група исклу-чителни доцноантички машки гробови (распрскани меѓу Британија и Блискиот Исток) кои содржат исто-времено и оружје и мастилници/прибор за пишување, и се обидува да промени одредени современи перцепции за културните вредности кај „варварите“. Во тој контекст, Кваст прикажува и еден гроб од Таранеш близу Дебар, во Република Македонија.

Во вториот дел, „Западот“, наоѓаме само три статии. Хуан Пинар Гил ги следи понто-дунавските традиции на облекување во рановизиготска Шпанија (5/6 век), во фунерарен контекст. Тој ги анализира вли-јанијата од Исток, локалните еволуции и шемите на ширење на спомнатите арте-факти. Едуард Дроберјар пишува за кон-тактите меѓу западното царство и Герма-ните од текот на Елба во 6 век. Во цента-рот на неговиот преглед се пред сè локал-ните фибули, византиските монети и ви-зантиските импорти. Дитер Кваст (во вто-рата статија) ги разгледува односите меѓу Аламаните и Византија во периодот од 5 до 7 век, преку анализа на византиските експорти кои стигнале до Аламанија преку државата на Меровинзите, како и преку испитување на археолошките наоди од југозападниот дел на денешна Германија.

Во третиот дел, „Северен Понт“, се сместени четири статии. Александар Ер-молин анализира една конкретна гробница од Кримскиот Полуостров која потекнува од времето на големите миграции и преку движниот наод сведочи за германско присуство во регионот. Дамиен Глад ги истражува ламеларните оружја и сег-менталните шлемови за да добие поши-

Прикази-рецензии

171

роки знаења за влијанието на Царството врз „варварските“ елити од Понтскиот регион до Рајна (од 5 до 7 век). Алексеј Фурасиев ги разгледува односите меѓу Византија и југозападниот дел на Крим-скиот Полуостров во 6 век, фокусирајќи се посебно на културните ре-лации и специфичностите на женската облека. На крајот, Мишел Казански дискутира за крајот на културата Чернијаков во Понт-скиот регион, и смета дека експедицијата на голема „варварска“ војска кон запад во почетокот на 5 век (под водство на Радагаис) е во директна врска со овој феномен. Казански нуди детален преглед на локалитетите и наодите поврзани со

последната фаза од постоењето на спо-менатата археолошка култура.

Претставената публикација претставу-ва адекватен одговор на крајно сложениот феномен на миграциите, обид за внесува-ње ред во хаосот, како и обид за изградба на нови видувања и аргументации. Поради широкиот географски и археолошки оп-фат, таа дава соодветен предглед на број-ните култури и племиња кои егзистирале и мигрирале низ Европа, како и на нивните односи со Византија. Таа е препорачлива за секој што се занимава со проблемот на големата преселба на народите во доцната антика и во раниот среден век.

Дарко Стојанов

УДК: 94(4)„1871/1914“(049.3)

ЧЕДОМИР ПОПОВ: „ГРАЃАНСКА ЕВРОПА (1770–1914) III

– ОПШТЕСТВЕНА И ПОЛИТИЧКА ИСТОРИЈА НА ЕВРОПА (1871–1914)“

Завод за учебници: Белград 2010

ЧЕДОМИР ПОПОВ: „ГРАЂАНСКА ЕВРОПА (1770–1914) III – ДРУШТВЕНА И ПОЛИТИЧКА ИСТОРИЈА ЕВРОПЕ (1871–1914)“

Завод за уџбенике: Београд 2010

По речиси две децении откако беа изда-дени првите два тома, во 2010 година од печат излезе и третиот том од синтетизира-ниот приказ на историјата на Европа во XIX век, „Грађанска Европа (1770–1914) III – Друштвена и политичка историја Ев-ропе (1871–1914)“, во авторство на српски-от академик и историчар Чедомир Попов.

Попов е плоден историчар. Во цента-рот на неговите проучувања се наоѓаа нововековната историја на европскиот кон-тинент, српско-француските односи во XIX век и пошироката историја на Балкан-скиот Полуостров во истите временски рамки. Тој има објавено околу 500 научни, стручни и публицистички трудови, меѓу

кои и 17 книги (14 самостојни и 3 во коав-торство). Капиталното тритомно дело „Грађанска Европа (1770–1914)“ I–III (2010) воедно претставува мagnum opus на самиот автор. Со неговата смрт во 2012 година, српската историографија изгуби еден од најважните свои научници со светско реноме.

Делото пред нас ја опфаќа историјата на Европа во периодот од 1871 година па сè до почетокот на Првата светска војна, односно 1914 година, или епохата на импе-ријализмот, како што често низ страниците на книгата ја нарекува Попов. Овие години се едни од најтурбулентните од историјата на Стариот континент: години со многу


172

дипломатски прегрупирања и игри, со отворени политички прашања и конфликти што одвај чекаат да излезат на виделина.

Книгата е поделена на три логички целини. Првиот дел го носи насловот „Ос-нови на европската политика во епохата на империјализмот“ (3-77). Истиот дел е поделен на „Вовед“ и четири глави. Во „Воведот“ на првиот дел (3-7) Попов ги дава општите карактеристики и црти на оваа епоха и нејзините хронолошки грани-ци со цел да го запознае читателот со пред-метот на обработка. Првата глава зборува за „Географските и демографски услови“ (7-12), каде што на концизен начин е от-сликано значењето на географијата и демо-графијата за историските процеси. Следна-та, глава II носи наслов „Економските механизми и раздвижувачите на европска-та историја“ (13-34). Авторот тука зборува за општите обележја на стопанскиот живот во Европа во периодот 1871–1914, за про-мените во начинот на производство, порас-тот на индустриското производство, разво-јот на европската трговија, финансискиот пазар, резултатите на економскиот развој и за зајакнувањето на воените сили и трката по вооружување. Во третата глава со наслов „Европското општество“ (35-46) се обработени владејачките слоеви во тогаш-ното општеството, потоа средните слоеви, селанството и работничката класа. Послед-ната, глава IV, е посветена на „Општестве-ната и интелектуалната мисла“ (47-77). Токму во оваа глава се гледа ерудицијата на Чедомир Попов, преку неговото изло-жување на филозофските школи и правци, превратот во науката, книжевноста и умет-носта, како и во идеологиите на империја-листичката епоха.

Вториот дел е именуван како „Внат-решниот политички живот во европските држави“ (81-193) и е поделен на седум глави. Секоја од овие глави се занимава со внатрешната политика на: Третата Фран-цуска Република (81-100), Италија (101-112), Германското Царство (113-126), Авст-ро-Унгарија (127-152), Велика Британија

(153-168), Русија (169-186) и другите ев-ропски земји (187-193). Прегледот на по-литичкиот живот во европските држави е јасен, сеопфатен и критичен.

Целта на последниот, трет дел од книгата, е да ги разработи „Меѓународните односи“ (197-300) во годините 1871–1914 и истиот е составен од четири глави. Во првата глава акцентот е ставен на нас-таните од Франкфуртскиот мир 1871 г., преку источната криза, сè до Берлинскиот мир 1878 година (197-248). Другите глави се посветени на: „Последните децении на XIX век“ (249-266), „Транзицијата помеѓу вековите 1896–1904“ (267-272) и „Меѓуна-родните кризи во XX век“ (273-300), раз-работувајќи ги во детали колонијалната експанзија, дипломатските заплети и фор-мирањето на двата блока во Европа, Трој-ниот сојуз и Антантата. Заслужува да се напомене дека во последните две глави од третиот дел е даден краток осврт на маке-донското прашање и настаните на Балканот.

Последниот дел од книгата го чини епилогот (301-312) во кој се сумирани раз-мислите и заклучоците на авторот околу значењето на периодот 1871–1914 за аналите на европската цивилизација и историја. Како прилог на трудот се дадени „Регистар на лични имиња“ (313-329), „Литература“ (330-336) и „Белешка за авторот“ (337).

Делото „Грађанска Европа (1770–1914) III – Друштвена и политичка историја Европе (1871–1914)“ претставува сериозна научна публикација за историјата на Европа во последните децении на XIX век. Стилот на авторот е лесен и пленува, овозможувајќи да биде разбирлив и за општата публика. Голема полза книгата може да има за научните работници и студентите по историја како и сродните науки, пополнувајќи ја празнината што постои во историската литература за овој период.

Стефан Илиевски


173

УДК: 327(491.11:497.7)„1903/13“(049.3) МАКЕДОНКА МИТРОВА: СРБИЈА И ОСМАНЛИСКА МАКЕДОНИЈА

(1903–1913): ПОЛИТИКА НА ИНТЕРВЕНЦИЈА „Менора“: Скопје 2012, 264.

Монографскиот труд на проф. д-р Македонка Митрова, „Србија и осман-лиска Македонија (1903–1913): политика на интервенција“, им припаѓа на историските теми кои Македонија ја разгледуваат во еден поширок балкански контекст во периодот на последната деценија на нејзиното опстојување како интегрална етничкогеографска целина во склопот на Османлиската Империја. Акцентот во книгата, како што упатува и самиот наслов, е ставен на Кралството Србија, еден од силните балкански поли-тички претенденти за османлиското територијално наследство во Европа, па оттука и за Македонија. Меѓутоа, во трудот се обработува и општата бал-канска политичка констелација на силите во посочената деценија.

Книгата започнува со интересен пред-говор каде што авторката ни ги претста-вува општите концепции во пристапот на истражувањето на темата преку кои ги осознаваме и нејзините основни поставки на третирањето на историјата како наука. Имено, таа многу директно се позицио-нира во однос на целта на својата моно-графија од која таа нема намера да прави: „наратив за ’историската моралност‘ или, пак, да има осудувачки тон при проследу-вањето на експанзионистичките тенден-ции на Кралството Србија“, ниту има за цел: „да ја брани српската геостратешка политика“. Авторката проф. д-р Митрова сака да остане објективен аналитичар на севкупните состојби на времето и на прашањата кои ги истражувала. Сепак, таа предочува дека: „и историчарите

коишто не го истражуваат минатото од етноцентрична гледна точка увидуваат дека постигнувањето на целосна објек-тивност во суштина претставува илузија, но сепак, борбата за објективност е должност на историчарот, и тоа многу повеќе денес отколку што тоа било во минатото“. Во продолжение на овој предговор на книгата, авторката со свои ставови и аргументи се приклучува кон терминолошката дебата што постои во балканалогијата во однос на користењето на придавката „османлиски“ при имену-вањето на балканската историја во вре-мето на османлиското владеење на овие простори. Нејзиниот став е јасен кога оценува дека со оваа придавка не се означува само административната при-падност на овие подрачја во одреден период кон Османлиската Империја туку и поширокиот контекст на османлиското наследство и културно и општествено влијание, особено заради фактот што османлиската административна конструк-ција на државата официјално не ги користела затекнатите балкански имену-вања на европските простори кои таа во XIV и XV век ги запоседнала. И ако се надоврземе на оваа дебата, би се за-прашале: ако Балканот не беше османлис-ки, која би била целта на сите балкански националноослободителни движења, па оттука и на македонското?

По посочениот „Предговор“, во монографскиот труд на проф. д-р Маке-донка Митрова следува еден аналитички издражан „Вовед“, со наслов: „Создавање на српската нација/држава и национал-


174

ниот проект“. Во оваа воведна глава е даден историски пресек на политичката историја на Кралството Србија од формирањето на првата државна форма – Кнежевството Србија во почетокот на XIX век, даден е развојниот пат на националната програма за постигнување на позицијата на пиемонт на Балканот сè до поставувањето на Србија на бал-канската политичка сцена како независен субјект. Историската нарација на поли-тичките настани авторката ги разгледува низ концептот на формирањето на српската држава како национална држава на српскиот народ, геостратегиски пос-тавена меѓу две силни мултиетнички империи: Австро-унгарската и Осман-лиската. Политиката на желбите и политиката на можностите се испре-плетуваат во политичката историја на Кралството Србија како независна бал-канска држава, која била приморана да еквилибрира меѓу потребите и мож-ностите на дадените балкански поли-тички констелации во кои примарната улога секогаш ја имале големите европ-ски држави. Анализата, пак, на српската национална доктрина, проф. д-р Маке-донка Митрова ја разгледува низ призма-та на потребата за територијалност и експанзија на националната држава, опре-делувајќи ја, за српската држава нејзината јадрена, полујадрена и периферна тери-торија. Потпирајќи се на теоретичарите на нацијата, кои територијалноста ја препознаваат како една од основните карактеристики на општествената форма – нацијата, авторката ги определува исто-риските параметри на митовите и исто-риските места на сеќавањето и на српските територии, односно јадро, полу-јадро и периферија. Според анализата на авторката, Македонија заедно со тери-ториите на Босна и Херцеговина, Далма-ција, централните делови на Банат, се-верна Албанија и западните области на Бугарија влегувале во полујадрената те-риторија на српската експанзионистичка

доктрина, констатирајќи дека „иако овие територии имаат само неколку места од големо историско значење во споредба со јадрената територија, сепак и тие биле од голема важност за формирањето на српскиот идентитет“.

Првата глава на монографскиот труд на проф. д-р Митрова веќе навлегува кон централната позиција на нејзиното извр-шено истражување на исторсиките наста-ни, сега веќе поврзани со делот на поли-тиката на Кралството Србија спрема Бал-канот, или како што упатува и самиот наслов на оваа глава: „Српскиот експани-зионизам кон османлиска Македонија“. Познатото „Начертание“ на Гаршанин таа го зема како лајтмотив за фазите на реализација на српската политичка интер-венција, елаборирајќи ги сите фази низ кои оваа политика поминала. За да ги обработи сите аспекти на пробивот на Кралството Србија кон Македонија, ав-торката посветила посебни поднаслови на српската црковно-просветна и економска пенетрација во османлиска Македонија.

Посебен поднаслов, кој се наоѓа во втората глава на оваа монографија („Срп-ската дипломатска активност во однос на османлиска Македонија 1903-1904“), ги обработува контактот и судирот на српската политика со новиот политички фактор на Балканот: македонското нацио-налноослободително движење, чиј пред-водник од 1893 до 1908 г. ќе биде Маке-донската револуционерна организација (од 1893. позната како ТМОРО, од 1905. како ВМОРО). Централен македонски настан, кој ќе изврши и директно влијание врз курсот на политиката на Кралството Србија спрема Македонија, ќе биде Илинденското востание од 1903 година. Востанието, од една страна, и политичките игри и надмудрувања на големите сили при спроведувањето на Мирцштершките реформи во Македо-нија, од друга страна, ќе резултираат со првото, додуша краткотрајно зближување на двете лути претендентки за маке-


175

донската територија: Кралството Србија и Кнежевството Бугарија. Сите овие аспек-ти на дипломатските игри, преговори и разговори, во трудот на д-р Митрова се обработени врз нова изворна докумен-тација, која е поставена во аналитичка перспектива, а која дозволува читателот лесно да ја следи нарацијата.

Периодот од задушувањето на Илин-денското востание до Младотурската револуција е период кога врз Македонија ќе се струполат ожружени балкански интервенионистички сили во отворена борба со Македонската револуционерна организација. Кралството Србија, за да не заостанува зад своие ривали, Бугарија и Грција, ќе ја формира т.н. Српска чет-ничка организација. Овој аспект на ди-ректното оружено инволвирање на Крал-ството Србија во Македонија е стожерена тема на третата глава на трудот на проф. д-р Митрова и преку историјатот на формирањето и активноста на Српската четничка организација во Македонија, авторката ја разоткрива нејзината вис-тинска природа: паравоена формација формирана во Кралството за да може да парира и да го ослабне развиеното автохтоно македонско националноосло-бодително движење внатре во Македо-нија. Во својата опширна анализа на оваа параваоена организација, проф. д-р Мит-рова ги следи сите нејзини фази и промени, како на раководните структури на самата организација така и на документите според кои истата функцио-нирала. Во монографијата се дадени и изворни документи кои јасно говорат дека српските политички фактори биле свесни за посебноста на Македонците и за посебноста на нивните политички интереси. Сепак, тоа не ги спречило остро да се спротивстават на борбата на МРО за авономија на Македонија.

Младотурската револуција од 1908 година во Македонија ќе донесе крат-котраен мирен период на парламентарно конститурање во реформираната импери-

ја, меѓутоа, балканските аспекти силно ќе ја потресуваат европската дипломатија. За Кралството Србија од исклучителна важност во неговата балканска политика ќе претставува балканската анексионис-тичка криза од 1908/09 година, а својата немоќ во османлиска Македонија ќе ја согледа низ бледото функционирање во рамките на османлискиот парламента-ризам низ формирањето и активностите на Српската политичка организација. Балканското време ја најавувало војната. Сите овие аспекти на испреплетени инте-реси, можности и експанзионистичка политичка догма, во трудот на проф. д-р Митрова се разгледани во четвртата глава од нејзината монографија, за да може последната петта глава да ги обработува Балканските војни и да се постави во вид на еден епилог на целиот труд. Само директната воена интервенција на тери-торијата на османлиска Македонија во Првата, и за парчиња на територија на Македонија во Втората меѓусојузничка балканска војна, а многу повеќе повое-ните договори и преговори на големите сили, го определиле степенот на успеш-ност на трите балкански држави и вли-јаеле на нивните експанзионистички политички тенденции.

Како што прилега на издржан научен труд, монографијата на проф. д-р Маке-донка Митрова: „Кралството Србија и Oсманлиска Македонија (1903–1913): политика на интервенција“ е заокружена со аналитички „Заклучок“ на македонски и англиски јазик, објаснување за корис-тените „Кратенки во трудот“, и со „Индекс на користените поими“.

Монографијата „Кралството Србија и Oсманлиска Македонија (1903–1913): политика на интервенција“ на проф. д-р Македонка Митрова е оригинален научен труд за една поширока балканска пробле-матика. Согледано од овој аспект, како и тргнувајќи од фактот дека монографијата се темели врз ново изворно градиво, надополнето со историска литература,


176

како од македонска така и од балканска и светска провиниенција, монографијата преставува новина на интелектуалната сцена во Македонија. Сепак, стилот на пишувањето на авторката е едноставен и концизен, што го прави лесен за следење и од страна на пошироката читателска публика. Мислата ја следи во логичен след нарацијата, а бројните фусноти во текстот овозможуваат тоа да биде по-транспарентна за сите читатели. Бројните современи политички проблеми на Бал-канот носат своја предисторија во нере-шените национални прашања од времето што е предмет на опсервација на автор-ката Македонка Митрова. Оваа моно-графија дава научно фундирани одговори на еден дел од тие прашања.

Влијанието на авторката, проф. д-р Македонка Митрова, врз целокупниот изглед на изданието се гледа и од изборот на мотивите за кориците на оваа пуб-ликација. Имено, таа како историчар се определила на централната позиција на корицата да се постави една фотогра-фијата на која се гледа како на желез-ничката станица во Скопје се врши замена на османлиската ознака на градот Скопје (Ускуб) со напишан натпис на новите српски власти (српска краљ(евска) станица Скопље). За историјатот што се крие зад оваа фотографија, на крајот на публикацијата, авторката сосема лакон-ски запишала: „Фотографијата на кори-цата упатува на промената на власта во Скопје. Се забележува погрешно напиша-ното име на Скопје на османлиски што упатува дека фотографијата е фингира-на“. Употребата на оваа фотографија (настаната некаде по 1912 година) како централен мотив на корицата е поврзана со фактот дека монографскиот труд,

всушност, говори за деценијата што им предходела на Балканските војни, потсе-тува на стилот на претствување на фабу-лата познат како аналепса, кој се користи и во белетристиката и во филмската ин-дустрија, кога дејството започнува со кра-јот, а делото ги прикажува сите процеси и настани кои му претходеле на тој и таков крај.

Техничкото уредување на корицата на оваа публикација ни открива уште една порака што до нас ја испратила авторката на делото. Имено, на заднината на корицата е поставена следнава изјава на Никола Пашиќ од 1904 година: „Не признавам дека има трет словенски народ освен Срби и Бугари на Балканот, па затоа не треба со сила да се создаваат и Македонските Словени. Тие се или Срби или пак Бугари. Оние делови кои се поблиску до српското влијание, тоа се Срби, а деловите кои се поблиску до Бугарија, тоа се Бугари. Затоа сметам дека би можела да се стави праведна граница ако би се почитувал мојот став. На крај сметам дека за правилен развој на балканските држави не е потребно или оправдано да се создава уште една сло-венска држава“. Со оваа мисла прецизно е означена политиката на интервенција на српската држава (што како концизна анализа, составена од само два збора, проф. д-р Македнока Митрова ја ставила во насловот на својата книга): политиката на интервенција е, всушност, политичката моќ на некој да определува дали ќе постои или не некој друг народ, нација, држава... И зошто ли овие зборови на Никола Пашиќ, искажани пред повеќе од стотина години, толку злокобно реалистично звучат и денес?

Марија Пандевскa


177

УДК: 94 (497.7)„1941/44“(049.3)

РАСТИСЛАВ ТЕРЗИОСКИ: ОКУПАЦИЈАТА НА МАКЕДОНИЈА

1941–1944 Второ изд. „Менора“: Скопје 2011

Со својата целокупна научна работа, изразена преку истражувањата во домашни и странски архиви, големиот број објавени трудови и учеството на повеќе научни собири, проф. д-р Растислав Терзиоски со неговата долго-годишна научноистражувачка дејност се истакнал како афирмиран македонски историограф.

Монографијата на проф. д-р Растислав Терзиоски под наслов „Окупацијата на Македонија 1941–1944“, второ изд., Менора, Скопје 2011, прикажува мно-штво аспекти од окупаторските системи во делот на Македонија во рамките на Кралството Југославија за време на Вто-рата светска војна, а за некои особености од предметот на излагањето во обработениот труд накусо се зборува во воведот (5-14) на книгата.

Првата глава од делото, „Македонија во плановите на Хитлеровата дипло-матија за вклучување на Кралството Југославија и определувањето на Царска Бугарија на страната на силите на Оската“ (15-48), говори за извршените дипло-матски комбинации од Германија за при-добивање потенцијални сојузници (Југос-лавија и Бугарија) на Балканскиот Полу-остров за пристапување кон Тројниот пакт и ги опишува воените дејства на територијата на Македонија за време на Априлската војна во 1941 година, установувањето на германската воена власт во периодот до воспоставувањето на бугарската и италијанската окупациона власт, дејноста на Бугарскиот централен акционен комитет, поделбата и окупа-цијата на Македонија од бугарските и

италијанските воени сили и го изнесува прашањето за определената демаркаци-она линија помеѓу Бугарија и Италија.

Во втората глава, под наслов: „Вос-поставување на воена, полициска и административна власт во поделена Македонија“ (49-74), проф. д-р Растислав Терзиоски пишува за структурата на воспоставениот воено-полициски апарат во бугарското и италијанското окупа-ционо подрачје, за извршената админис-тративна поделба на односниве подрачја и за устројството на органите на власта.

Третата глава, „Мерки за денацио-нализација и фашизација на македон-скиот народ и националните малцинства од страна на окупаторот“ (75-135), врши анализа на образовниот систем, на раз-ните организации со големобугарска идеологија, како и на културните и другите пропагандни друштва и инсти-туции со кои се служела бугарската власт во процесот на асимилацијата на македонскиот народ (особено училиш-ната младина). При разработката на про-цесот на асимилацијата на македонскиот народ под италијанско-албанска окупа-ција, авторот не ги изоставува ниту презе-мените денационализаторски мерки од страна на овдешната власт. Покрај наве-деново, внимание е посветено и на извр-шеното присилно иселување од страна на бугарскиот окупатор на затечените Срби на територијата на Македонија, на депортацијата на Евреите и на акциите што истиот ги презел за дискриминација на националните малцинства и за униш-тување на трагите од српското културно влијание.


178

Дејноста на елементите кои сорабо-тувале со Бугарија и Германија се раз-работени во четвртата глава, „Местото и активноста на некои колаборационис-тички групи во окупирана Македонија“ (137-176), но исто така, во ова поглавје, е опфатено и формирањето и дејствувањето во Македонија на Равногорското дви-жење, кое имало за цел враќање на пред-военото кралско државно уредување на Југославија каде што не бил признаен посебниот македонски национален идентитет.

Во петтата глава, „Економското огра-бување на Македонија од страна на окупаторот“ (177-212), изнесени се мно-губројни податоци за економските услови и околности во Македонија, поврзани со рудните богатства, сообраќајот, шумите, земјоделството, реквизицијата, десетокот итн., при што окупаторите настојувале да си ги обезбедат своите разновидни еко-номски, воено-стратегиски и др. интереси во текот на војната.

Шестата глава, „Преглед на поваж-ните вооружени дејства и теророт на окупаторите во Македонија од 1941 до 1944 година“ (213-313), опфаќа елабора-ција на отпорот на македонскиот народ против окупацијата, ги наведува методите на окупаторските власти да се справат со тој отпор и ги посочува спроведените воени операции за уништување на НОБ на Македонија. Тука се елаборирани и борбите за конечното ослободување на Македонија.

На крајот, и покрај тоа што на односната проблематика што ја третира прикажанава монографија веќе се обја-вени повеќе монографски трудови, збор-ници на реферати од научни собири, документи и сеќавања и се одбранети докторски дисертации и магистерски работи, истакнуваме дека ова дело сепак претставува значаен прилог кон спо-менатата продукција и секако е потребно тоа да се прочита.

Александар Симоновски

УДК: 314.15(497.2)(049.3) 314.15(497.7)(049.3)

МИГРАЦИИ НА БАЛКАНОТ – БИЛАТЕРАЛНИ ИСТРАЖУВАЊА Редакција: проф. д-р Билјана Ристовска-Јосифовска Институт за национална историја: Скопје 2011, 234.

Книгата „Миграции на Балканот – билатерални истражувања“ е резултат на воспоставената меѓунационална комуни-кација во 2008 година од започнатиот билатерален проект: „Динамика на движењето на работната сила на Бал-канот“ меѓу Институтот за национална историја, Скопје, Република Македонија

и Етнографскиот институт со музеј – БАН, Софија, Република Бугарија. Како резултат од заедничката соработка врз реализацијата на проектот, во 2010 година беше објавена и првата заедничка книга: „Балканската миграционна кул-тура: исторически и съвременни примери от България и Македония. Balkan


179

Migration Culture: Historical and Conte-mporary Cases from Bulgaria and Mace-donia“. Съставител: Петко Христов, Етнографски институт с музей, Българ-ската академия на науките, София 2010.

Втората заедничка книга „Миграции на Балканот – билатерални истражу-вања“, под редакција на проф. д-р Билјана Ристовска-Јосифовска, претставува про-должение на успешната соработка во која се застапени интердисциплинарни проу-чувања втемелени врз споредбена анализа од историски и етнолошки аспект.

Споменатата книга содржи шест труда. Од нив три труда се на автори од Република Македонија, а преостанатите на автори од Република Бугарија. Презен-тираните трудови содржат резиме на англиски јазик, библиографија и архивска документација.

Првиот труд е насловен: „Миграциите низ документацијата и традицијата (врз примери на миграциони пунктови во Македонија и Бугарија)“ (13-72). Во тру-дот авторката, проф. д-р Билјана Ристов-ска-Јосифовска, презентира прецизен опис на историскиот феномен на мигра-циите, разгледувајќи ги истите како неразделен процес од историскиот и етнокултурниот развиток на македон-скиот народ. Согледувајќи ја сложеноста на миграцискиот процес, во натамошниот дел од текстот е објаснето неговото значење со потенцирање на неговата периодизација и терминологија.

Акцент во трудот е даден на мигра-циите на Македонците во областа Тузлук и во градовите Русе и Варна по 1878 година. Проучувањето на овој мигра-циски процес е реализирано низ теренски истражувања и поткрепено со богата архивска документација, пронајдена во државните архиви на Русе и на Варна. Читајќи ги истите се потврдува веро-достојноста за мигрирањето на Маке-донците во овој дел од Балканот, како и податокот дека дел од Македонците не се задржувале во споменатите места. Нај-

голем број од нив емигрирале и во други поголеми градови на Бугарија, но и во Романија, Чехија, Северна и Јужна Аме-рика, констатира д-р Билјана Ристовска-Јосифовска.

Доселените Македонци во Русе и во Варна имале влијание и врз менувањето на градската средина. За тоа денес све-дочи и концентрацијата на имиња на улици со градови, планини, реки и на културно-просветни дејци од Македонија.

Реално прикажаната слика за животот во новата средина е збогатена и со објас-нувања за културно-просветното и поли-тичкото организирање на македонските бегалци во новата средина.

Економската миграција и сериозните проблеми со кои се соочуваат истражу-вачите на оваа проблематика е обра-ботена во вториот труд: „Трудовата мобилност на Балканите – исторически образци и съвременно развитие“ (73-103) од проф. д-р Петко Христов. Во трудот авторот ги опишува економските миг-рации врз основа на истражувањата во определни реони на Албанија, Бугарија, Турција, Западна Македонија, Северна Грција и во југоисточна Србија. Со истражувањето на причините за појавата на економската миграција, односно поја-вата на т.н. сезонски економски мигра-ции, забележителен е сериозниот пристап споменатата појава да се проследи како врз основа на стручната литература така и врз основа на собраните етнографски податоци реализирани во текот на теренските истражувања.

Во текстот „Миграциите од отвъд ’тук‘ и ’там‘: концепцията за социалните мрежи при изледване на трудовите миграции“ (105-134) од д-р Ивајло Марков се анализираат етнографските теренски истражувања за економската миграција, реализирани во Западна Маке-донија. Авторот, врз основа на добиените резултати, ја изнесува констатацијата за појавата на внатрешна миграција (село-град) кај македонското православно


180

население, за разлика од Македонците со исламска вероисповед и од албанското и турското население, кое во најголем број заминувало на печалба надвор од границите. Во дел од текстот е даден интересен опис и за улогата на совреме-нета технологија и можностите од истата за постојан контакт на печалбарите со најблиските во татковината.

За „Македонци во Тузлукот (иденти-фикацијата на преселниците од Македо-нија во североисточна Бугарија)“ (135-161) пишува проф. д-р Зоранчо Малинов. Употребата на етнонимот Македонец во североисточниот дел на Бугарија, одно-сно во областа Тузлук е разгледувана преку направената анализа од географски, историски и етнолошки дискурс. Социо-економската димензија на миграцијата на македонското население во Бугарија е расветлена преку присутноста на етно-нимот Македонец во областа Тузлук. Во таа насока е направена успешна анализа од нови сознанија, поврзани со разни периоди од миграциските процеси на македонското население во овој дел од Балканскиот Полуостров. Податоци за доселувањето на Македонците во Русе и во Варна се добиени со истражувањето на богатата архивска документација во Варненскиот архив и од извештаите на Русенскиот окружен совет.

Историскиот аспект и почетоците на демографските поместувања на населе-нието во Македонија се проследени во трудот „Населувањето на првата масовна македонска емиграција во Кнежеството Бугарија: бегалство и егзистенција“ (163-202) од проф. д-р Марија Пандевска. Во трудот, низ критички осврт за корис-тените „глобални бројки“, авторката д-р Пандевска го разгледува првото масовно емигрирање на македонското население во Кнежевството Бугарија по Бер-линскиот конгрес. Тоа е период кога се случил и голем бран иселувања од Пија-нечко. Во дел од текстот авторката ја опишува и несреќната положба на

бегалските збегови и обидот од страна на Привременото руско граѓанско управ-ление со формираните специјални коми-сии во Самоков, Ќустендил, Горна Џумаја и во Дупница да им помогне на настра-даните. Во врска со македонските бегал-ци кои и по амнестијата од страна на Османлиската Империја останале на територијата на Кнежевството Бугарија, д-р Пандевска со право забележува дека: „Во годините по Источната криза биле поставени првите и основни врски и канали за подоцнежното, постојано и тивко одлевање на македонските жители во Бугарија“.

Последниот труд ја разгледува про-блематиката на „Миграция и мобилност на турското население в исторически и съвременен контекст“ (203-230) од д-р Мила Маева. Во воведниот дел од текстот се дава објаснување за значењето (се-зонско и печалбарство) и класификација (надворешна и внатрешна) на терминот миграција. Текстот содржи и интересни историски видувања за колонизацијата на муслиманското население на терито-ријата на Западна Тракија, Македонија, Бугарија, Јужна Албанија и во Босна. Од страна на авторката Маева е разгледувано и раселувањето на муслиманското насе-ление по формирањето на новите бал-кански држави Србија, Грција и Бугарија. Миграцијата на турското население во Бугарија е проследена во три етапи: 1878–1944; 1945–1989 и 1990 година до денес.

При анализа на трудовите забеле-жителен е сериозен приодот со обработка на повеќе проблеми кои се карактерис-тични за насловот на книгата. Следејќи го миграциониот процес, направена е успешна синтеза со примената на тео-ретските анализи од повеќе научни дисциполини: историја, социологија, пси-хологија, географија, антроплогија, етно-логија, економија и други дисциплини кои се занимаваат со проучувањето на миграциите.


181

Објавената книга „Миграции на Балканот – билатерални истражувања“ изобилува со богат теренски и архивски материјал и може слободно да потен-цираме дека претставува уште едно бо-гато градиво не само за историчарите и

етнолозите туку и за обичниот човек кој сака да научи повеќе за овој процес од историските збиднувања на Балканот.

Силвана Сидоровска-Чуповска

УДК: 316.74:2 (049.3)

ФИОНА БОУВИ: АНТРОПОЛОГИЈА НА РЕЛИГИЈАТА: ВОВЕД „Табернакул“: Скопје 2009, 344.

Како дел од програмата на Владата на Република Македонија за преведување на 500 научни книги и учебници од кои се учи на врвните универзитети во САД и во Европската унија, во 2009 г., во издание на издавачката куќа „Табернакул“, излезе од печат книгата „Антропологија на религиите: вовед“. Нејзин автор е Фиона Боуви која, како виш предавач по антро-пологија на Универзитетот во Бристол, важи за реномиран научник од областа на антропологијата на религиите. Првично замислена како дополнителна литература за студентите, но и за сите оние што сакаат да се запознаат со основите на религиите, во книгата, на 344 страници, се обработуваат мошне интересни теми низ загадочни поглавја. Доволен пока-зател дека станува збор за дело со особена популарност е фактот што кон првото (2000 г.) е објавено и второ издание (2005 г.). Токму второто издание е преведено од англиски на македонски јазик од страна на Александар Ускоков, како дел од горенаведената програма.

Книгата се состои од 10 поглавја и додаток. Целта на секое поглавје е да воведе во определени теориски идеи од антропологијата на религијата, илустри-рајќи ги со специфични примери од предметот на истражување. Притоа, секое

поглавје е целина сама за себе: со посебен вовед, предмет на истражување, заклучок и библиографија. Токму тоа дава простор поглавјата да можат да се читаат по било кој редослед. Тоа е уште една од карак-теристиките на оваа книга.

Поаѓајќи од идејата да послужи како вовед во дебатите и прашањата кои се третираат во книгата, авторката решила првото поглавје да го наслови како „Теории и контроверзи“. Во него предмет на интерес се методолошките прашања во проучувањето на религијата, потоа потек-лото и историскиот развој на религијата, а особено внимание е посветено на односот меѓу рационалноста и религијата. На крајот од првото поглавје направен е обид за дефинирање на религијата и детер-минирање на нејзините обележја. Во овој контекст авторката извлекува заклучок дека религијата е ipso facto нерационална, односно дека се дефинира со својата неемпириска природа.

Симболизмот, отелотворувањето, по-литиката и родот во религијата се пред-мет на интерес на второто и третото поглавје насловени како „Телото како симбол“ и „Одржување и преобразување на границите: политиката на религи-озниот идентитет“. Во нив акцентот е ставен на симболичката класификација во


182

рамките на која се испитуваат начините на кои телото го изразува односот меѓу поединечниот и психолошкиот идентитет и формирањето на групите, културите и општествата. Иако авторката главно се занимава со социолошкото влијание на Макс Вебер, Емил Диркем и Мери Даглас, во извлекувањето на заклучоците користи елементи од психолошкиот и културолошкиот пристап.

Интелектуалните трендови во изми-нативе децении создадоа состојба во која не може да се игнорира местото на родот во религијата. Оттука, во четвртото пог-лавје насловено како „Полот, родот и светото“, главниот предмет на интерес е насочен врз родот и сексуалноста, од една, и влијанието на феминистичката теорија врз антропологијата на религи-јата, од друга страна. Во овој дел од трудот авторката најпрво дава краток преглед на перцепцијата кон жените во религијата во различни историски пери-оди. Веднаш потоа вниманието го насочува кон рефлективноста на општес-твените влијанија во антрополијата и родот, а дава и преглед на историјатот на родовите студии.

Петтото поглавје насловено како „Религијата, културата и животната сре-дина“ нè запознава со разните космо-лошки системи и нивното толкување. Овде главниот предмет на интерес е насочен кон истражувањето на врските меѓу митологијата, родот и животната средина. Имено, во првиот дел од пог-лавјето авторката се занимава со улогата на космологијата и со начинот на кој различните космолошки формулации во-дат кон спротивставени ставови во поглед на природниот свет. Таа, преку примери од западното, но и од традиционалните општества, ја разгледува идејата за прис-пособливата наспроти неприспособливата космологија. Веќе во следниот дел акцен-тот е ставен на односот меѓу митоло-гијата, родот и животната средина. Во последниот, трети дел од ова поглавје,

вниманието е насочено кон две прашања. Првото се однесува на теоретските диску-сии за тотемизмот, а второто на студиите за австралиските домородни култури.

Шестото поглавје „Ритуална теорија, обреди на премин и ритуално насилство“ претставува централен дел од книгата. Во неговиот прв дел авторката одговара на прашањето што е ритуалот преку негово дефинирање. Веќе во следниот дел инте-ресот го насочува кон обредите на пре-мин, објаснувајќи ги разните начини пре-ку кои поединците учествуваат во овие обреди. Таа го следи Арнолд ван Генеп, усвојувајќи ја неговата трислојна струк-тура на обредот на премин како основен урнек на секое ритуално однесување. Во последниот дел од поглавјето го испитува концептот на ритуално насилство преку теориите на Фројд, Жирар и Блох.

Седмото поглавје, насловено како „Шаманизам“, се занимава со уште едно важно прашање во антрополошките сту-дии кое предизвикува полемики во науч-ната јавност. Овде предмет на интерес се класичниот шаманизам кај народот кој живее во делови од Арктикот и совреме-ниот неошаманизам. Уште на почетокот од поглавјето авторката дава преглед на различните пристапи кон проучувањето на шаманизмот. Веднаш потоа внима-нието го насочува кон детерминирање на т.н. арктички шаманизам, а посебно се осврнува на шаманизмот во индустрија-лизираниот Запад. На крајот од поглав-јето, вниманието е насочено на глобализа-цијата во контекст на размената на кул-турните идеи меѓу т.н. домородни и индустриски општества.

Осмото поглавје „Вештерство и урок-ливо око“ обработува три заемно поврза-ни теми. Првата е вештерството во Африка, илустрирано преку студијата за Азанде и вештерството во модерен Камерун. Втората е поврзана со совре-мените дискусии за вештерството во Франција. Меѓу другото, во овој дел авторката прави осврт на дискусиите за


183

верувањата во т.н. урокливо око на просторот во Западна Европа, но и на други места. Третата тема која се обра-ботува во ова поглавје е поврзана со менталитетот, природата на познанието и неговите универзални изрази во различ-ните култури. Она што е заедничко за сите три теми е фактот дека верувањата и практиките во врска со вештерството и со урокливото око откриваат еден став кон природниот свет и моралните односи во него.

Во деветтото поглавје, насловено како „Аџилак“, предметот на интерес е насо-чен кон истоимениот феномен. Иако не станува збор за класична антрополошка тема, сепак авторката решила да посвети цело поглавје на оваа проблематика. На почетокот таа ги испитува досегашните пристапи кон проучувањето на аџилакот, давајќи преглед на типологиите за нивна класификација. Веднаш потоа внимани-ето го насочува кон истражување на аџи-лакот како подрачје во кое постојат раз-лични гледишта. На крајот од поглавјето предмет на истражување е аџилакот како начин за религиозна синтеза.

Десеттото поглавје носи наслов „Мит“ и оттука во него главниот предмет на интерес е насочен кон разобличувањето

на сите елементи кои ги содржи митот. Поглавјето се состои од пет дела од кои во првиот дел се разгледува односот меѓу митот и ритуалот, во вториот дел се дава сублимиран преглед на антрополошкото проучување на митот од страна на Бра-нислав Малиновски, а пак во третиот дел се говори за влијанието на митовите во општественото живеење. Предмет на ин-терес во четвртиот дел е структуралното проучување на митовите, а последниот дел се занимава со релацијата историја – мит – меморија.

Книгата „Антропологија на религиите: вовед“ завршува со делот „Додаток: филмски извори“. Тој се состои од список на етнографски филмови чија цел е да послужат како илустрација кон праша-њата кои се предмет на интерес во кни-гата. Информациите за нив се земени од Библиотечниот каталог на филмови на Кралскиот антрополошки институт, како и од каталогот на филмови на Катедрата за социјална антропологија при универ-зитетот во Кембриџ. Последниот е доста-пен и во онлајн верзија.

Драган Зајковски

185

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 185-186 ISSN 0583-4961 ПОВОДИ

УДК 929 Матковски, А

СЕЌАВАЊЕ НА АКАДЕМИК АЛЕКСАНДАР МАТКОВСКИ (Крушево, 30 мај 1922 – Скопје, 15 април 1992)

Амет Шериф

Научен советник во Институтот за национална историја – Скопје

Изминаа две децении откако згасна животот на академик Александар Матковски, првиот доктор по историски науки од Македонија и прв истори-чар ориенталист – научен советник во Институтот за национална историја.

Седумдеценискиот живот на акад. Матковски беше исполнет со богата историографска, творечка научна работа. Има завршено два факултета: Филозофски – Катедра за историја при Универзитетот „Кирил и Методиј“ во Скопје и Филолошки – Катедра за ориенталистика при Универзитетот во Белград, а исто така одбрани и два доктората со кои се здоби со титулата доктор на историски и ориентални науки и тоа на Универизитетот во Загреб и на Универзитетот во Скопје. Научниот профил на изграден ориенталист го градеше на усовршувањето на арапскиот и старотурскиот јазик на универзи-тетите во Истанбул, Каиро и во Багдат.

Акад. Матковски ѝ припаѓа на базичната македонска историографска творечка генерација историчари која се зафати со макотрпното проучување на богатото македонско историско наследство и создаде дела достојни за почит, ценети не само од домашната туку и од светската научна јавност. Поради својата ценета научна работа, тој стана член на Македонската ака-демија на науките и уметностите во 1985 година

Научниот опус на акад. Матковски е мошне богат, разновиден и драгоцен за националната историска наука и пошироко. Тој изнесува десетици и десе-тици монографски студии и стотина статии, рецензии и прилози објавени вo домашни и во светски научни списанија. Негови препознатливи дела, покрај другите, се: Ѓурчин Кокалески (1775–1865). Прилог кон прашањето за созда-вање на селската сточарска трговска буржоазија во Македонија, Скопје 1957; Хроника на земјотресот во Скопје, Скопје 1964; Диетот-Крвнината, Скопје 1973, Крепосништвото во Македонија, Скопје 1978, Историја на Евреите во Македонија, Скопје 1983, Отпорот во Македонија, Скопје 1983, Македонскиот полк во Украина, Скопје 1983 и др. Тој е првиот што во Маке-

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Амет Шериф

186

донија се занимаваше со хералдиката и ја објави драгоцената монографија Грбовите на Македонија, Скопје 1970.

Особено значајни и сеопфатни се неговите истражувања и документира-ња на личностите и настаните поврзани со ајдутството и арамиството. На тој начин, Македонија стана прва и единствена од балканските земји, како и земја со најголем број објавени документи од оваа тематика. Тие се комплетирани во пет тома, во превод, редакција и коментар од Александар Матковски, а во издание на Институтот за национална историја од Скопје. Документите го опфаќаат периодот од 1620 до 1810 година.

Делото со текстови од најразлични патописи под наслов Македонија во делата на странските патописци (1905–1908) е дел од истражувачката актива на акад. Александар Матковски, на чија подготовка со дешифрирање на белешките и со преводите оставени во негов ракопис работеа и Поликсена Матковска и Лилјана Угриновска.

Споменувајќи го неговото исцрпно четиритомно дело Отпорот во Македонија, напишано во раните осумдесетти години на минатиот век, ќе наведеме еден заклучок на акад. Матковски, чија актуелност ни малку не е помала и денес: „Откако еден народ ќе се оформи и ќе се конституира со едно одредено национално име, тоа не значи дека оттогаш започнува и неговата историја. Напротив, сè што било во минатото на таа територија и без разлика како поединци или групи сами се декларирале или како другите ги именувале, спаѓа во неговата историја. Откако Турците се конституирале под ова име, сето минато на Османлиската империја станува нивна историја. Ист е случајот и со Македонија: откако се прифатило и утврдило националното име Македонија, сето минато станува дел од македонската историја, без разлика што други или самите Македонци различно се именувани или се именувале во минатото. Важен е процесот на општественото развивање. Националното име е само повисока фаза на еден ист континуиран развој, а во тоа име се вклучува и сето минато на тој народ“.

Акад. Александар Матковски почина на 70-годишна возраст во 1992 год. во Скопје, со што Република Македонија и македонската историографска наука изгубија драгоцен научник од светски ранг. Смртта на акад. Матковски само го прекина натамошното творење, но преку остварените дела тој вечно останува присутен во македонската историска наука.

Добитник е на повеќе награди и признанија.

187

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 187-188 ISSN 0583-4961 СООПШТЕНИJA

УДК 94(497.7)(062)(049.3)

НАУЧЕН СИМПОЗИУМ „70 ГОДИНИ ОД УБИСТВОТО НА БОРКА ТАЛЕСКИ И ЛАЗО ФИЛИПОВСКИ-ЛАВСКИ”

(Прилеп, 8-9 октомври 2012)

На 8 и 9 октомври 2012 година, во организација на ЈОУ Градска библиотека „Борка Талески“ – Прилеп, во соработка со Институтот за национална историја – Скопје, во просториите на истоимената библиотека во Прилеп се одржа научен симпозиум „70 години од убиството на Борка Талески и Лазо Филиповски-Лавски“.

Според програмата, во научниот дел од симпозиумот, кој се одржа првиот ден, по хронолошки редослед беа презентирани 8 реферати. На свеченото отворање на симпозиумот свое обраќање имаше директорот на ЈОУ Градска библиотека „Борка Талески“, г. Петар Петрески. По него, со подолго излагање, настапи современикот на Борка Талески, г. Цветан Беличанец, кој ги изнесе своите лични сеќавања за животот и делото на Борка Талески.

По свеченото отворање започна работниот дел од симпозиумот, кој беше поделен во две сесии. Претседавач со првата сесија беше проф. д-р Тодор Чепреганов.

Сесијата ја започна м-р Марјан Иваноски со излагањето под наслов „Учеството на Борка Талески во Илинденските демонстрации во Прилеп, 1940 година“, во кое беше потенцирано значењето на Илинденските демонстрации, беше образложена нивната организација, во која посебно место заземал Борка Талески, како и последиците од демонстрациите.

М-р Александар Симоновски во својот реферат „Отпорот против бугарската окупаторска власт при формирањето на читалиштето ’Надежда‘ во Прилеп, 1941 година“ се осврна на пасивниот отпор што ѝ го давала комунистичката партиска организација во Прилеп на бугарската власт поради заземање на раководството при формирањето на читалиштето „Надежда“.

За судирите на интересите на КПЈ и БРП(к) во вардарскиот дел од Македонија, изразени преку турбуленциите во ПК на КПЈ за Македонија, говореше м-р Соња Николова во рефератот насловен како „Состојбата во ПК 1941 – мај 1942 година“.

Во рефератот под наслов „Народниот херој Борка Талески низ фотографии и други сведоштва“, Рубин Белчески ни претстави фотографии од семејниот

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Соопштенија

188

албум на Талески, како и фотографии со обележја, споменици, училишта и болници кои го носеле името или биле посветени на Борка Талески.

Во втората сесија, која беше претседавана од д-р Наде Караџоска, прв настапи проф. д-р Тодор Чепреганов. Тој во рефератот „Борка Талески во архивската документација“ се осврна на повеќе прашања со кои се соочува македонската историографија, меѓу кои и контроверзиите во изјавите на учесниците во НОВ. Покрај тоа, проф. д-р Тодор Чепреганов ги изнесе и новите гледишта за случувањата во 1941 година, а воедно ги презентираше и сеќавањата на Вера Ацева за Борка Талески.

Д-р Мишо Нетков во своето излагање насловено како „Борка Талески во документацијата на МРТВ“ презентираше тонски запис од интервју со Коле Чашуле во кое тој ги изнесува своите лични сеќавања за Борка Талески.

За важноста на сеќавањата на Киро Крстевски-Платник за поедини настани од НОВ, говореше проф. д-р Ѓорѓи Чакарјаневски во својот реферат насловен како „Некои видувања за состојбите во Прилеп 1941 од дневникот на Киро Крстески-Платник“, при што ги потенцираше придобивките од НОВ, како што е создавањето на македонската држава.

„Народниот херој Лазо Филиповски-Лавски низ фотографии и други сведоштва“ беше насловот на излагањето на Рубин Белчески во кое презентираше помалку познати фотографии од животот на Лазо Филиповски-Лавски.

По завршувањето на втората сесија, следуваше богата дискусија, во која учество зедоа повеќе учесници и гости на симпозиумот, по што научниот дел беше прогласен за завршен.

Марјан Иваноски

189

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 189-190 ISBN 0583-4961

УДК 929 Полежиноски, В.(049.3)

НАУЧНА ТРИБИНА „ВЛАДИМИР ПОЛЕЖИНОСКИ – ЖИВОТ И ДЕЛО“

(Кичево, 6 декември 2012)

По повод 100 години од раѓањето на д-р Владимир Полежиноски, учесник во НОБ, делегат на Првото заседание на АСНОМ и секретар на Президиумот, во соорганизација на Институтот за национална историја од Скопје и Општи-ната Кичево, на 6 декември 2012 година во Кичево се одржа научна трибина „Владимир Полежиноски – живот и дело“.

Со поздравни и пригодни говори, научната трибина ја отворија проф. д-р Ѓорѓи Чакарјаневски, градоначалникот на Општина Кичево, г. Благоја Деспо-тоски и претседателот на Советот на Општина Кичево, м-р Ѓорѓија Сајкоски. Во работниот дел од научната трибина учествуваа 8 излагачи, кои преку своите излагања се обидоа да ги разјаснат животот и делото на д-р Владимир Поле-жиноски.

За високото образование на д-р Владимир Полежиноски, неговата актив-ност во НОБ на Македонија (1941–1944) и дејноста потоа говореше проф. д-р Симо Младеновски во рефератот „Владимир Полежиноски, живот и дело“.

Организирањето на КП за Кичево кон крајот на 1941 година, задолжението на д-р Владимир Полежиноски да ги подготвува и изработува текстовите на весникот „Радио билтен“ на кичевската организација на КП, како и некои други негови активности во НОБ, беше предмет на излагањето на проф. д-р Ѓорѓи Чакарјаневски во трудот „Д-р Владимир Полежиноски низ спомените на неговите современици“.

Во искажувањето под наслов „Кризата во ПК и одразот во Западна Маке-донија (1941–1943)“ м-р Соња Николовска расправаше за состојбите во ПК на КП за Македонија по Априлската војна и нивниот одраз врз развитокот на НОД.

Душан Ристески поднесе реферат „Д-р Владимир Полежиноски – човекот што ја понесе револуцијата во Кичево и Кичевско и неговиот придонес во создавањето на македонската држава и еден од творците на актите на АСНОМ“ и се произнесе за образовниот процес на д-р Владимир Полежиноски и негово-то вклучување и дејствување во НОБ на Македонија.

ГЛАСНИК 56 1-2 2012 Соопштенија

190

Понатаму следуваше проф. д-р Тодор Чепреганов, кој во прилогот „Влади-мир Полежиноски како шеф на југословенската мисија во американската зона во Берлин“ ја прикажа состојбата во која се нашол д-р Владимир Полежиноски за време на Резолуцијата на Информбирото во 1948 година и реакцијата од негова страна после тоа.

Во насловот „Некои моменти од животот и делото на д-р Владимир Поле-жиноски (сеќавања на современиците)“ д-р Мишо Нетков го наведе кажува-њето на Василка Полежиноска Каталиниќ за апсењето на нејзиниот брат д-р Владимир Полежиноски од страна на италијанската полиција во средината на мај 1943 година.

За материјалите кои се однесуваат за застапеноста на „Д-р Владимир Полежиноски во македонската историографија“ реферираше м-р Марјан Иваноски.

Искажаните сеќавања на Василка Полежиноска Каталиниќ за поважните настани од животот на д-р Владимир Полежиноски ги прикажа м-р Александар Симоновски во рефератот „Д-р Владимир Полежиноски низ сеќавањата на неговата сестра Василка Полежиноска Каталиниќ“.

По поднесените реферати следуваше дискусија на односната проблема-тика. Научната трибина ја затвори проф. д-р Ѓорѓи Чакарјаневски, заблаго-дарувајќи им се на излагачите и Општината Кичево за организираната кон-ференција во обидот да се расветлат животот на д-р Владимир Полежиноски и неговата дејност во клучното време за основањето и зацврстувањето на маке-донската државност.

Александар Симоновски

УПАТСТВО ЗА СОРАБОТНИЦИТЕ ГИНИ е рефериран во Македоника на НУБ „Св. Климент Охридски“.

Списанието Гласник на Институтот за национална историја објавува: 1. оригинални научни статии 2. извори, документи и материјали 3. библиографии 4. критики, рецензии, прикази на книги и периодика 5. соопштенија од научни и стручни собири Категоријата на трудот ја предлага авторот, а конечната одлука ја донесува

Редакцијата. Сите статии мораат да имаат: апстракт (до 500 карактери) и клучни зборови (3-10) на англиски јазик.

Опрема на трудот: Сите прилози треба да бидат доставени електронски отчукани со македонска

поддршка, во некоја од програмите на MS Word, снимени во формат на документ (**.doc). Задолжителна е употребата на фонтот тајмс, и тоа Times New Roman и неговата специјална верзија, од каде што, исто така, се преземаат македонските È, è, потоа полски, чешки, турски и други специфични букви од други јазици со латинично писмо, како и Pulstajms7, од каде што се преземаат Ѝ, ѝ. Во текстот големината на буквите е 12 точки, а проредот 1,5. Во белешките големината на буквите е 10 точки, а проредот најмал (single). Обемот на прилозите не треба да биде поголем од еден авторски табак.

Поднесување на трудот: Авторот го доставува текстот во електронска форма, заедно со еден примерок

отпечатен на хартија, на адреса на Институтот за национална историја (ул. Григор Прличев бр. 3 1000 Скопје / [email protected]) со напомена „за Редакцијата на списанието Гласник“, а може да го донесе и лично. Авторите добиваат еден примерок од бројот на списанието во кој е објавен нивниот

труд.

УПАТСТВО ЗА ПИШУВАЊЕ БЕЛЕШКИ Презимето и името на авторот: нормал Насловот на делото: италик Насловот на списанието: италик истиот: нормал истото: италик цит. д.: италик цит. труд: италик

Задолжително е почитувањето на правописот кај наводниците („…“), полунаводниците (’…‘) и надредениот знак (±, ¢, •, £), како и при наведувањето на личните и географските имиња од странско потекло. Датумите во еден ист прилог се пишуваат изедначено, на еден од следниве начини: 2 август 1903; 2.8.1903; 2. VIII 1903.

Цитирање книга: Александар Матковски, Странски патописци низ Македонија, Скопје 1989, 115-119. Истото, 127. Кога истото дело се наведува повторно на друго место, се употребува скратен наслов: Александар Матковски, Странски…, 155-159.

Статии во списанија: Александар Матковски, „Триста години од Карпошевото востание“, Гласник на Институтот за национална историја (натаму: ГИНИ), Скопје 44/2000, бр. 2, 7-15. Истиот, цит. труд, 9. Кога истата статија се наведува повторно на друго место, се употребува скратен наслов: Александар Матковски, „Триста години…“, 155-159.

Цитирање прилози од книги и од зборници: Александар Матковски, „Одгласот на Карпошовото востание“, Триста години од Карпошовото востание, (гл. ред. Томо Томоски), Скопје 1999, 311-325.

Цитирање од весници: „Значењето на Карпош“, Нова Македонија (Скопје), бр. 14579, 10.7.2001, 7.

Цитирање архивски фондови: Државен архив на Република Македонија, Скопје (натаму: ДАРМ), Околиски НОО, 1945, кут. 6, а.е. 243.

Цитирање од енциклопедии: „Версајски договор“, Хрватска енциклопедија (натаму ХЕ), т. 1, Загреб 1999, 477.

Цитирањето на веб-страница: Ilaria Ramelli, “Gregory of Nyssa’s Position in Late Antique Debates on Slavery and Poverty, and the Role of Asceticism”, Journal of Late Antiquity, Vol. 5, No 1, Spring 2012. http://muse.jhu.edu/journals/journal_of_late_antiquity/v005/5.1.ramelli.html (проверено на 18.2.2013). Редакцијата на списанието ГЛАСНИК на Институтот за национална историја е

отворена за соработка и објавува различни ставови и мислења за одделни прашања од македонската историја, иако секогаш не ги споделува мислењата и ставовите на авторите.

00. vnatresna prva str

Documents