Tema:Državno uredjenje Turaka Osmanlija

S A D R Ž A J:

UVOD.........................................................................................................................................3

Uređenje Osmanskog carstva......................................................................................................4

Institucije Osmanskog carstva....................................................................................................7

Tipični predstavnici društvenih grupa u Osmanskom carstvu....................................................9

Zaključak - faktori krize............................................................................................................14

LITERATURA:........................................................................................................................16

Grb Osmanskog carstva

2

UVODPosle kosovskog boja i pada Smedereva Turska je počela da uvodi svoju vlast nad

slovenskim narodima. Turska osvajanja podudaraju se sa unutrašnjim sukobima koji su

potresali balkanske hrišćanske države. Nasuprot rascepkanim i nesložnim balkanskim

zemljama, Turci Osmanlije imali su dobro organizovanu državu. Sultan je raspolagao jakom i

poslušnom vojskom, uvek spremnom na ratne pohode. Dok se u hrišćanskim državama

feudalno imanje najčešće nasleđivalo, sultan je turskim feudalcima, spahijama delio zemlju

prema zaslugama. Zemlju su dobijali najsposobniji ratnici. Spahije su zavisile od sultana.

Uvek su bili verni svom gospodaru. Turski feudalci u to vreme nisu mogli da se osamostale i

ugroze centralnu vlast, kao što je bio slučaj sa velikašima na Balkanu. Prve na udaru Turaka

bile su Vizantija, Bugarska i Srbija. Te hrišćanske države često su međusobno ratovale znatno

pre dolaska Turaka na Balkan. Osim toga, uoči dolaska Turaka, Vizantiju, Bugarsku i Srbiju

zahvatili su unutrašnji neredi.

Sva zemlja je bila vlasništvo sultana. Stanovništvo se delilo na hrišćane i muslimane.

Sultan je deo vlasti podelio spahijama i sveštenstvu. Zemlja je bila podeljena na velike i male

teritorije. Velikim teritorijama (Sandžak, Bosna) upravljali su begerbegovi, a malim

teritorijama begovi.

Šest decenija posle krstaškog osvajanja Carigrada (1204), Vizantijsko carstvo je

obnovljeno 1261. godine. Međutim, ono se sporo oporavljalo. Više krajeva i gradova zadržali

su zapadni feudalci i Mlečani. Kada su zapretili Turci, Vizantijsko carstvo nije predstavljalo

čvrstu državnu celinu. Razarali su ga dinastički sukobi, odnosno unutrašnji građanski ratovi.

Carigrad su štitili jaki bedemi, ali su ostali delovi Carstva bili ugroženi.

Osmanska ekspanzija otpočela je oko 1300. godine sa severozapada Male Azije i

nastavila se sve do poznog XVII veka, tačnije do 1672. godine, kada je osvojena poslednja

značajnija teritorija, Podolje (koje je u to vreme bilo pokrajina Poljske i Litvanije a sada

pripada Ukrajini). Tako je jedno malo polunomadsko stočarsko pleme postalo osnivač

ogromne birokratizovane imperije koja se prostirala na tri kontinenta.

Najveći deo jugoistočne Evrope osvojen je u XIV i XV veku, s tim što su neki krajevi

zauzeti tek kasnije (na primer Slavonija, Banat, Kipar, Krit), dok neki nikad nisu potpali pod

osmansku vlast (na primer Krf, Dalmatinsko primorje, Hrvatska i Slovenija). Za narode u

ovom regionu osmanska vladavina predstavlja veoma značajnu istorijsku činjenicu, koja je

njihov život odredila i u neposrednom i u dugoročnom smislu.

3

Istoričari su o tome imali različita, a ponekad i oprečna mišljenja, ali su istoriju

uglavnom pisali sa stanovišta nacije, iako nacija u poznom srednjem veku uopšte nije bila

glavni kriterijum razgraničavanja. Zato oni to doba uglavnom predstavljaju kroz niz junačkih

podviga, kao hrabru borbu svog naroda protiv nadmoćnog neprijatelja, a o osmanskim

osvajanjima pišu ili kao o katastrofi za svoj narod, pa i za čitavu evropsku civilizaciju, ili pak

hvale mir koji je ova centralistička vladavina donela. Međutim, drugi istoričari skreću nam

pažnju na to da je čitav taj proces širenja bio daleko kompleksniji, da je u njemu nemoguće

jasno razdvojiti etničke, verske i kulturne grupe, da je tokom njega bilo i velikih ratnih

pohoda i sitnih čarki. A u praksi, na samom terenu, nisu postojale one jasne granice koje su

moderni istoričari tako lako povukli: osmanskim vlastima je, naime, dobra mreža saradnika

bila jednako važna koliko i ratovanje. Junaštvo i požrtvovanost sastavni su deo ove priče isto

koliko i okrutnost, patnja i prevare.

Uređenje Osmanskog carstva

Osmansko carstvo1 (na osmanlijskom turskom: ُع�ثمانيه ُع�ليه ,دولِت� Devlet-i

Aliye-i Osmaniye, što znači „Osmanlijska Uzvišena Država“; na modernom turskom: Osmanlı

Devleti, „Osmanlijska država,“ ili Osmanlı Imparatorluğu, „Osmanlijsko carstvo“) je jedna

1 Urednica srpskog izdanja Dubravka Stojanović, Istorijska čitanka I, Osmansko carstvo, Beograd 2005.

4

od glavnih političkih sila koje su tokom veoma dugog perioda uticale na istoriju jugoistočne

Evrope. Od XIV pa sve do početka XX veka osmanska država bila je najveća politička

organizacija u ovom regionu.

Osmansko carstvo je važno zbog načina na koji narodi jugoistočne Evrope određuju

svoj identitet. Upravo zato što su se borili protiv Osmanlija, ovi narodi sebe smatraju delom

hrišćanske Evrope. Osim toga, osmanska vlast često se okrivljuje i za ekonomsku zaostalost i

haotičnu političku situaciju kakve i dan-danas možemo zateći u mnogim zemljama

jugoistočne Evrope.

U poslednjih nekoliko decenija, proučavanje Osmanskog carstva doživelo je neobično

jak zamah, i to ne samo u Turskoj i zemljama jugoistočne Evrope nego i u zapadnoj Evropi, u

SAD, pa čak i u Japanu. Istoričarima su odnedavno dostupni novi izvori građe, kojima se

može pristupiti i preko starih i preko novih metoda, pa je predstava o Osmanskom carstvu

sada sadržajnija, potpunija i nešto objektivnija. Osim toga, neke stvari koje su ranije važile za

nesporne činjenice sada su, zahvaljujući ovim novim saznanjima, dovedene u pitanje ili su čak

odbačene.

Iako je osmanlijska država prošla kroz niz uređenja i preuređenja, neke od glavnih

struktura su ostale neizmijenjene. Uvijek je postojao neko ko je bio potpuno odgovoran za

upravu države, tj. sultan carevine. Odluke je uvijek razmatrao divanski savjet, dok je konačnu

riječ uvijek imao sultan. U začecima carstva, ovaj savjet su činili plemenski starci. Kasnije je

on promijenjen tako da je uključivao vojne profesionalce i mjesne viđenije ljude (elitu), poput

vjerskih i političkih savjetnika visokog staleža. Članovi divana su nazvani veziri (ministri),

kojima je nešto kasnije počeo da predsjedava Veliki vezir (premijer), preuzimajući neke od

sultanovih odgovornosti.

Visoka porta je bio sultanov otvoreni dvor, nazvan po vratima na ulazu u glavne urede

Velikog vezira, gdje je sultan primao strane izaslanike. Vremenom, Veliki vezir je postao

jednako važan ili čak važniji od samog sultana.

Od 1908, država je bila konstitutivna monarhija, u kojoj je sultan izgubio isključivu

izvršnu moć, s parlamentom koji su sačinjavali predstavnički poslanici iz provincija.

Svaka država funkcioniše kroz svoj pravni poredak i pravni poredak pokazuje prirodu

svake države. S te tačke gledišta priroda države i vlasti koja je funkcionisala na prostorima

srpskih zemalja od momenta osmanskih osvajanja do prestanka te vladavine najbolje se

ogledala kroz pravo kojim su se regulisali društveni odnosi. Ako se tako posmatra država koja

5

je vladala na prostorima srpskih zemalja, onda se jasno može konstatovati da je ona, po svojoj

prirodi, imala osnovni cilj da ostvaruje islamsku doktrinu. Svi pravni akti kojima se

administracija u Carigradu služila da bi nesmetano funkionisala, imali su islamski karakter.

Kako je najveći deo tih akata nastao mnogo pre nego što je osmanska država rođena, onda se

oni ne mogu nazivati osmanskim, jer nisu to bili ni po poreklu ni po svojoj suštini. Što je

posebno važno, intencija im nije bila održavanje turske nacionalne ideje, kako se to može

zaključiti iz velikog broja istorijskih sinteza koje obrađuju taj deo naše istorije, već trijumf

islama. Zato je to pravo najtačnije nazvati islamsko-osmanskim, jer je najveći deo nastao pre

nastanka osmanske države i imao za cilj trijumf islama, a osmanski je, jer se primenjivao na

teritorijama kojima je upravljala osmanska dinastija.

Često se kaže da je Osmansko carstvo bilo turska država. Istini za volju, osnivači

osmanske države i dinastije jesu bili turskog porekla, ali se osmanska država širila s novim

osvajanjima i s vremenom obuhvatala mnoge narode koji su govorili različitim jezicima i

imali različite vere. Štaviše, i samu vladajuću klasu u Osmanskom carstvu su tokom većeg

dela njegove istorije činili ljudi iz različitih etničkih grupa. Od „klasičnog doba“ Mehmeda II

i Sulejmana pa do jačanja nacionalizma u XIX veku čak su i sami pripadnici vladajuće klase

pod „Turcima“ podrazumevali proste i nepismene seljake iz Male Azije s kojima nisu hteli da

imaju ništa. Zato predstavnici osmanske vlasti i učeni ljudi svoju državu nikad i nisu zvali

turskom, nego devlet-i aliye, Visoka porta, ili devlet-i ali-Osman, država Osmanove loze. Kao

i u većini drugih srednjovekovnih i ranih novovekovnih država, i ovde je lojalnost dinastiji

bila važnija od pripadnosti etničkoj grupi.

Mehmed II (Osvajač) Sulejman Veličanstveni

I predstava o „osmanskoj despotiji“ osporena je u novijim istorijskim istraživanjima.

Najvažniji argument koji obara tezu o „osmanskoj despotiji“ jeste to što se osmansko društvo

6

tokom svoje duge istorije i te kako menjalo. Tačno je da su sultani, bar tokom „klasičnog

doba“, imali neograničenu vlast i da su kontrolisali sve što se dešava širom svih osvojenih

oblasti. Međutim, carevinu koja se prostirala na tri kontinenta nije bilo lako nadgledati,

naročito s onako ograničenim tehničkim sredstvima kakva su postojala u poznom srednjem

veku i na početku novog doba. Čak je i slavni sistem timara, zahvaljujući kojem su sultani

mogli da kontrolišu najznačajniji deo vojske, zapravo bio samo sredstvo kakvo se koristilo u

svim razvijenijim poljoprivrednim društvima s nešto većom teritorijom i stanovništvom,

sredstvo, dakle, kojim se na lokalnom nivou postizalo ono što se, s obzirom na nizak stepen

razvoja novčane privrede, nerazvijen saobraćajni sistem i nerazvijen sistem komunikacije,

nije moglo postići na nivou čitave zemlje – naime, uspostavljanje vlasti licem čitave zemlje, a

preko grbače seljaka, kako bi se očuvali red i mir i kako bi se obezbedio prenos svakog

proizvedenog viška u ruke same vladajuće elite. Ni sultanova kontrola nad timarima ni njegov

monopol na vatreno oružje (Osmansko carstvo možemo smatrati „barutnim carstvom“, mada

to važi i za neke druge velike države na početku novog veka) nisu uspeli da prežive krizu

kakvu je doneo kraj XVI veka.

Dalje, koliko god da su tvrdili da imaju apsolutnu vlast, i sultani su, kao i većina

drugih samodržaca u Aziji, Evropi i drugde u svetu, morali da poštuju ograničenja kakva im je

nametao Božji zakon – u osmanskom slučaju, šerijat. Sultan je o ova ograničenja ponekad

mogao da se ogluši uz pomoć šejh-el-islama, vrhovnog verskog poglavara, ali to nam samo

kazuje da je sultan i te kako bio svestan toga da ipak nema neograničenu moć. Jednostavnije

rečeno, „despotska“ vlast osmanskih sultana teorijski je zavisila od Boga, a praktično od

okolnosti kakve vladaju među ljudima.

Razlika između društava i stanovništva jugoistočne Evrope, s jedne, i osmanskih

osvajača/tlačitelja, s druge strane, okosnica je mnogih naših nacionalnih verzija istorije. Nema

nikakve sumnje u to da je i tokom osvajanja i tokom duge osmanske vladavine sukoba bilo

mnogo, i da su vlastodršci umeli biti i okrutni. Pa ipak, čitavu istoriju jugoistočne Evrope od

XIV do XX veka ne čine samo sukobi. Kao i u mnogim drugim društvima kojima vlada

nadnacionalna i multikonfesionalna carska država, ljudi se nisu samo opirali već su i tražili

načina da se prilagode istorijskoj situaciji, da stvore bolju budućnost i za sebe i za zajednicu

kojoj pripadaju. Ponekad je u tom cilju valjalo „pregovarati“ s vlastodršcima, a ponekad i

aktivno sarađivati s njima kako bi se stekle lične ili kolektivne povlastice. Ponekad je valjalo

pokoriti se vlastima, ali ponekad je trebalo odabrati ovaj ili onaj vid aktivnog ili pasivnog

otpora. A to, opet, znači da je svakodnevica često bila važnija od velikih političkih pitanja.

7

Noviji radovi nam kazuju mnogo toga o praktičnim aspektima života u jugoistočnoj Evropi za

vreme osmanske vladavine, po čemu vidimo i da je on u velikoj meri bio sličan

svakodnevnom životu u drugim regionima Evrope istog tog doba, vidimo da unutar

jugoistočne Evrope postoje mnoge sličnosti, ali i razlike od jednog kraja do drugog.

Kad poredimo zaključke do kojih su došli autori novijih istoriografskih radova, vidimo

kako predstava o istorijskoj „specifičnosti“ jugoistočne Evrope pod osmanskom vlašću polako

gubi svoj osnov, i sve više otkrivamo sličnosti našeg regiona s drugim regionima, ali i s

društvom u kom trenutno živimo. Naravno, razlike i dalje postoje, i njih ni ti noviji radovi ne

negiraju, ali njih prosto nema toliko da bismo čitavu jugoistočnu Evropu za vreme

Osmanskog carstva mogli da proglasimo nekakvim egzotičnim rezervatom. Na osnovu tih

razlika bolje možemo da shvatimo kompleksnost društava i u prošlosti i u sadašnjici, što u

stvari i jeste jedan od osnovnih zadataka istorijskog znanja, i to ne samo ovde.

Institucije Osmanskog carstvaS osvajanjem velikih teritorija promenila se i sama priroda osmanske države.

Nekadašnje pleme postalo je osnivač ogromne imperije. S osmanskog stanovišta, nove

teritorije nametnule su potrebu za novim načinima vladanja i novim sredstvima kontrole,

upravljanja i eksploatacije. Na ove nove metode uglavom je uticala islamska politička

tradicija, koju je s kolena na koleno prenosila ulema (muslimanski učenjaci i znalci zakona),

ali i mongolska i vizantijska vladarska praksa i praktično iskustvo.

Osmanska država i njene institucije bile su u mnogom pogledu hibridne tvorevine: s

jedne strane, postojala je jaka veza s islamom, a s druge i potreba da se različiti podanici

nemuslimani integrišu u političke strukture, potreba da se s verskim vođama drugih naroda

kakotako sarađuje kako bi osmanska država mogla da funkcioniše. S jedne strane imamo

ideologiju sultanove neograničene moći, a s druge realnu nemogućnost te centralističke vlasti

da prodre u sve prostore i sve društvene strukture. I pored nepreciznih i promenljivih pravila o

nasleđivanju prestola, Osmanova dinastija održala se na vlasti i ostala neosporena više od šest

vekova. Stroga podela na privatnu i javnu sferu bila je temelj organizacije osmanskog dvora.

Vojni sistem imao je neke tipične srednjovekovne odlike (ratnici se bore za verske ide-

ale, za plen ili za povlastice kakve im je nudio sistem za ubiranje poreza, smišljen tako da

iskoristi nepokretne ekonomske resurse), ali i neke crte karakteristične za početak novog doba

(na primer, plaćena stajaća vojska; u njoj su bile spojene srednjovekovna islamska institucija

8

sultanovih slugu, s jedne, i specifičan sistem regrutovanja, s druge strane, takozvana

devširma, danak u krvi: dečaci nemuslimanske vere uzimani su od porodica i s vremenom bi

postali pripadnici privilegovane društvene grupe, ponosni na svoj poseban status kapi kulara2,

slugu Visoke porte)3. U unutrašnjosti carstva, pored vojnih namesnika vlast su vršile i kadije,

niže mirovne sudije, birane iz redova uleme, ali su je u praktičnom smislu vršile i lokalne

zajednice. To što su širom carstva uspostavljene zajedničke institucije ne znači da su razlike

među pokrajinama i njihove specifičnosti ukinute: naporedo s direktnom osmanskom vlašću

postojale su i institucije hrišćanskih vazalskih država. Za neke od njih, faza vazalstva bila je

samo uvod u potpunu aneksiju, za neke druge pak ona je bila trajno stanje.

Osmansko carstvo bilo je islamska država: ono je počivalo na šerijatu, učenju i zakonu

muslimanske vere. Zasnovano na Kuranu i na suni, običajnom pravu (njega čine predanja o

Muhamedovim delima, izrekama i stavovima), muslimansko pravo razvilo se tokom srednjeg

veka, ali su s vremenom na njega uticali i razni učenjaci, pripadnici uleme.

Iako je šerijatsko pravo zahvaljujući ovome zadržalo koliku-toliku fleksibilnost,

Osmanlije su njemu radije dodavale zakone i odredbe koje je izricao sâm sultan, neograničeni,

suvereni vladar. Za razliku od modernog prava, ovi zakoni i odredbe, koji su, zajedno, činili

kanune (zakonike; reč potiče od grčke reči kanon), nisu sistematski izvedeni iz nekog višeg

principa: zakonici su najčešće kompilacije i nove formulacije stavova iz običajnog prava, pa

utoliko sadrže i neke lokalne običaje još iz predosmanskog vremena. Iako je vlast osmanskog

sultana teorijski bila neograničena, ovo sultansko pravo moralo je biti u skladu s višim

principima šerijatskog, a najviši verski učenjak Carstva, šejh el islam, imao je da potvrdi da li

je svaki takav sultanov zakon, odredba ili naredba saglasan s šerijatskim pravom.

Iako se u zvaničnoj ideologiji insistiralo na političkoj stabilnosti i tradiciji, osmanski

politički sistem nikako nije bio otporan na promene – samo što su one bile krajnje

protivrečne. Neki istoričari smatraju da promene do kojih je došlo posle XVI veka zapravo

predstavljaju opadanje gotovo savršene organizacije kakva je postojala u tzv. klasičnom dobu.

Drugi pak kažu da te promene svedoče o prilagođavanju Carstva izazovima koje je

sobom doneo rani novi vek, te da sličnih pojava ima i u drugim državama u Evropi i Aziji.

Nažalost, zbog obima ovog nastavnog materijala ne možemo detaljnije da se pozabavimo

svim aspektima političkih promena u Osmanskom carstvu, ali svakako treba da naglasimo da

njegove institucije nisu bile statične, već dinamične.2 Kap¨kulu bukvalno znači „rob (carske) Porte“. U ovu kategoriju nisu spadali samo janičari već i šest drugih regimenata kap¨kulu-vojske, kao i razno osoblje na dvoru.3 Porta ili Visoka porta je ime kojim su u Evropi nekad zvali tursku vladu.

9

Tipični predstavnici društvenih grupa u Osmanskom carstvuPrema zvaničnoj ideologiji Osmanskog carstva, status društvenih grupa zavisio je od

njihovog odnosa prema državi. Društvo je bilo podeljeno na vladajuće grupe i na „stado“

običnih podanika. U vladajuće grupe spadali su vojnici (askeri), učenjaci (ulema) i pisari

(ćatibi). Svi su oni, svak u svom domenu, služili sultanu, pa su stoga bili izuzeti od plaćanja

poreza. Po pravilu, to su bili muslimani, ali zabeleženi su i slučajevi vojnika i pisara druge

vere. „Stado“, raju, činio je najveći deo stanovništva, i to su bili i muslimani i nemuslimani, i

ljudi sa sela i ljudi iz grada.

No, društvena stratifikacija bila je daleko kompleksnija. Zbog verskih i profesionalnih

razlika, različitog mesta stanovanja i etničke pripadnosti, kao i pola, starosne dobi i nejednake

raspodele bogatstva, s vremenom su i unutar svake grupe nastajale razlike.

Sultan, u nekim islamskim zemljama i društvima vladar, a naročito vladar osmanske

obitelji, Sultan Sultana, Kan Kanova, Halifa (nasljednik poslanika Muhameda) i Sjena

Allahova na Zemlji, Sluga gradova Meke, Medine i Kudsa (Jerusalem), padišah tri grada:

Istanbula, Jedrena (Adrianopolis / Edirne) i Burse i grada Šâma (Damask) i vilajeta Misira

(Egipat), cijelog Azerbejdžana, Magreba (Maroko), Barkaha, Kairouana, Alepa, Iraka,

Arabije i Adžema (moderni Iran), Basre, El Hasa, Dilena, Rake, Mosula, Partije (Perzija),

Dijarbakira, Cilicije i Vladar vilajeta: Erzurum, Sivas, Adana, Kahraman, Van, Barbarija,

Habeš (Abisinija), Tunis, Trablus (Tripolis), Kibris (Kipar), Rodos, Kandija (Krf), Moreja

(Peloponez), Ak Denizi (Sredozemno more), Kara Deniz (Crno more), Anatolija, Rumelija

(evropski dio Imperije), Bagdad, Kurdistan, Grčka, Turkestan, Tatarska, Čerkizija, Kabard,

Gorjestan, Kipsak, Kef i susjednih zemalja, samostalnog pašaluka Bosne, grada Beograda i

vilejeta Serf (Srbija), sa svim gradovima i utvrdama, cijelog Arnavut vilajeta (Albanija) i

Iflaka i Bogdanije (Rumunija).

Akinxija, „pljačkaš“, dobrovoljac u neregularnim konjičkim trupama, turskog ili

drugog porekla, koji je ratovao na neprijateljskoj teritoriji zarad plena. Akinxije su bile veoma

važne u širenju osmanske teritorije u periodu od XIV do XVI veka. U jugoistočnoj Evropi

postojale su četiri glavne grupe akinxija, i njih su uvek vodili naslednici osnivača: Mihailoglu,

Malkočoglu, Turahanoglu i Evrenosoglu.

10

Spahija, „konjanik“, vojnik u konjici

koji se borio za osmansku vojsku, i za uzvrat

dobio timar ili zeamet, zemljišni posed od kog

je imao da plaća danak. Spahije su se

uglavnom regrutovale iz vojničkih porodica,

ali je sultan mogao da dodeli zemlju i drugim

ljudima koji su se istakli u službi. Spahije su

služile u onim provincijama u kojima im je

bio dodeljen timar, u jedinicama koje su vodili

sultanovi namesnici, i to uglavnom od aprila

do oktobra, a potom bi se vraćali na timar

kako bi prikupili danak koji im je razrezan.

Janičar, „vojnik nove vojske“, elitne

jedinice stajaće pešadije osnovane u XIV veku.

Janičari su sve do XVII veka bili

regrutovani iz redova ratnih zarobljenika ili dece

nemuslimanskog porekla pokupljene devširmom.

Pošto bi primili islam, oni bi postali sultanove

sluge, ali su dobijali redovnu platu. Služili su ili u

glavnom gradu ili u pohodima koje je sultan

vodio. Od XVI do XIX veka, kako im je broj

rastao, janičari su smeštani ne samo u Carigrad

nego i u manje gradove u unutrašnjosti. S

vremenom bi počeli da se bave trgovinom ili

zanatima, ženili se i svoj imetak i status prenosili

na potomke.

Levenda, „plaćeni vojnik“, kog za određeni pohod u najam uzima ili sultan ili

namesnik neke pokrajine. Levende su poticale iz raznih društvenih slojeva, koristile su

11

vatreno oružje i odigrale važnu ulogu u XVII i XVIII veku, pošto su za vojsku bili od veće

koristi nego zastarele spahijske i janičarske jedinice. Ponekad su se levende priključivale i

privatnim vojskama i harale po provincijama.

Alim, „učenjak“, množina ulema. Ulemu su činili muslimani obrazovani u verskim

školama (medresama). Kad bi završili školu, mogli su postati imami (i voditi javno

bogosluženje u xamiji), hoxe (učitelji), muderisi (predavač i u medresi), kadije (sudije) ili

muftije (vrhovni sveštenici i znalci prava). Najviši položaj do kog je mogao doći pripadnik

uleme bio je položaj vojnog sudije (kadiaskera) Rumelije ili Anadolije i glavnog pravnog

savetnika carevine (šejh-el-islama), ali su alimi mogli biti imenovani i na drugamesta, na

primer, na mesto velikog vezira.

Ćatib, „pisar“, pripadnik osmanske birokratije. Ćatibi su dolazili iz različitih

društvenih grupa, i najpre bi služili kao šegrti a potom kao službenici u carskoj kancelariji i

poreskim kancelarijama. Sve do polovine XVI veka ćatiba je bilo jedva stotinu, da bi taj broj

potom porastao, zahvaljujući širenju kako centralne, tako i provincijske birokratske mreže.

Iako su retko zauzimali neki visok položaj, ćatibi su bili veoma uticajni.

Trgovci: Osmanski trgovci učili su se svom poslu ili u porodici ili kod nekog drugog

iskusnog trgovca, i trgovali su kako s dalekim krajevima, tako i na sitno. Dok su oni bili na

putu, kućom i domaćinstvom upravljale bi žene. Iako su zvanično pripadali raji, običnom

narodu, trgovci su se isticali po svom bogatstvu, ugodnom životu, velikom znanju, iskustvu i

sposobnostima. Mnogi trgovci, muslimanske ili druge vere, finansirali su verske institucije i

kulturu.

Zanatlije: Iako su se i ljudi na selu ponekad bavili zanatstvom, zanatlije su uglavnom

živele i radile u gradovima, baveći se najrazličitijim zanimanjima. S vremenom su se zanatlije

koje su imale svoje radionice okupile u esnafe, profesionalna udruženja koja su regulisala

mogućnost da se stupi u datu struku, proizvodnju i distribuciju. Da bi neko postao majstor

(usta), najpre je morao da radi kao sluga, šegrt (čirak), i potom kao pomoćnik (kalfa).

Seljak: Seljaci su u Osmanskom carstvu bili muslimanske ili hrišćanske vere, živeli od

poljoprivrede i stočarstva. Mogli su slobodno da raspolažu svojom kućom i pokretnom

imovinom, ali su morali da poštuju pravila koja bi im nametali seoska zajednica, posednik

timara i država. Život im je bio otežan time što su morali da plaćaju porez i što im prihodi

nisu bili sigurni. Iako su mogli da se obraćaju kadiji, većinom su se trudili da sporove izglade

uz pomoć seoskih starešina i sveštenika.

12

Mornar: Osmanlije su imale razne vrste brodova, na vesla i jedrenjake, i koristili su ih

i za rat i za trgovinu i za ribarenje. Većina mornara poticala je s ostrvâ ili iz priobalnih mesta s

dugom pomorskom tradicijom, i radili su za platu koju su im davali brodovlasnici ili

mornarica; nemali broj njih dolazio je iz inostranstva. Na galije su odvođeni i robovi i

osuđenici, a u slučaju rata vlasti su mobilisale veslače i iz daljih krajeva na kopnu. Osmanski

pomorci plovili su čitavim Sredozemljem i Crnim i Crvenim morem. Plovili su čak i do

Indonezije i istočne Afrike, ali na Indijskom okeanu nisu imali mnogo uspeha.

Derviš: pripadnik verskog bratstva sufijskog reda. Da bi postao derviš, musliman je

morao da prođe kroz obred inicijacije, koji je podrazumevao mističke vežbe i asketsku

meditaciju. Derviši su živeli u zajednicama ili su putovali i vršili svoje obrede u selima i

gradovima. Postojalo je rašireno verovanje da kroz derviš ke obrede božanska moć silazi na

zemlju. Derviši su imali velik uticaj na muslimansko društvo, značajan je njihov doprinos

osmanskoj poeziji, muzici i plesu, ali su ponekad umeli i da kritikuju osmansku vlast.

Monah: pravoslavni ili katolički hrišćanin koji je

odlučio da se izdvoji iz sveta i da živi ugledajući se na Isusa.

Da bi postao monah, hrišćanin je najpre morao da provede

neko vreme kao iskušenik u manastiru, a zatim da položi

zakletvu na poslušnost, siromaštvo i čednost. Monasi su, po

pravilu, živeli u manastirima, ali su mogli i da se povuku u

neke udaljene, izolovane krajeve. Većinom su to bili

muškarci, ali bilo je i monahinja, koje su takođe imale svoje

manastire. Osim što su se bavili kontemplacijom i molitvom,

monasi su imali i da održavaju manastire i da se bave

kulturom.

Sveštenik: čovek koji obavlja božju službu u hrišćanskim zajednicama. U skladu s

pravilima vere, sveštenik je morao dobro poznavati Sveto pismo; postavljao bi ga episkop, ali

u malo zabitijim krajevima to nije uvek bio slučaj. Sveštenici su važili za posrednike između

vernika i Boga. Oni su držali bogosluž enje u svojim parohijama i pričešćivali vernike. Bili su

veoma uticajni, i često su posredovali između svoje pastve i osmanskih vlasti. Katolički

sveštenici morali su da poštuju celibat, dok su pravoslavni mogli da se žene.

Rabin: „učitelj“, naziv iz poštovanja za jevrejskog učitelja ili poznavaoca verskog

zakona. Rabin je, po pravilu, držao službu u sinagogi i bio duhovni uzor svojoj zajednici.

13

Rabini su bili veoma obrazovani i bitno su uticali na jevrejsku kulturu. Uz to, oni su i

posredovali između osmanskih vlasti i jevrejske zajednice.

Hrišćanski velikodostojnik: Sa širenjem carstva,

naročito u XV i XVI veku, Osmanlije su u osvojenim

zemljama uglavnom uklonile pripadnike višeg plemstva, pa

je tako niže plemstvo ostalo bez svojih vođa. S druge

strane, međutim, osmanske vlasti su, dugoročno

posmatrano, ipak zavisile od plemića i pripadnika lokalne

elite, pošto bez njih nisu mogli da upoznaju zemlju i da

zavladaju njom, pa su mnogi hrišćanski uglednici (koxabaše

ili arhonti) dobili status sličan plemićkom. U kneževinama

Vlaškoj i Moldaviji prilike su bile nešto drugačije, pošto su

tamo bojari zadržali svoj status tokom čitave osmanske

vladavine. Položaj bojara isprva je bio povezan s poreklom

i zemljišnim posedom, ali su kneževi delili imanja i status

bojara i istaknutim vojnicima i državnim službenicima.

Porez su prikupljali od seljaka nastanjenih na njihovim imanjima, ali su ga davali i iz državne

službe. Od XVI veka nadalje, sve je veći broj hrišćana s drugih osmanskih teritorija stupao u

službu vlaškog i moldavskog kneza, dobijao zemlju i sticao položaj bojara. Ništa nije vredelo

što je lokalni živalj reagovao na to i instistirao na vrlinama „zemljaka“. Polovinom XVIII

veka Konstantin Mavrokordat ustanovio je nekoliko kategorija bojara i vezao ih za različite

državne službe.

Ajan: uglednik, bogataš sa statusom poluzvanič nog vladinog službenika, čiji je

zadatak bio da pomogne vlastima da prikupe porez u datoj administrativnoj jedinici. Mahom

muslimani, ajani su uzimali novac od države na duži ili doživotni zajam, a potom bi koristili

svoj položaj da podanike, poreske obveznike, dovedu u dužnički odnos. Zvanično priznati u

XVIII veku, ajani su zelenašenjem i trgovinom uspeli da dođu do pozamašnog imetka, pa su

imali i privatne vojske i sticali sve veću moć u provincijama Carstva. Sultan Mahmud II

(1808–1839) uspeo je da ograniči njihovu moć.

Saraf: „menjač novca“. U većim gradovima, profesionalni menjači (muslimani,

pravoslavci, Jevreji, Jermeni ili katolici) koristili su to što su u Carstvu u opticaju bili razni

srebrnjaci, zlatnici i bakrenjaci. Osim toga, oni su davali i kredite s kamatom, pa su često

14

optuživani za zelenašenje. Bogati sarafi ponekad su se uključivali u prikupljanje poreza, i

imali su znatan ekonomski i politički uticaj.

Dragoman: prevodilac, tumač (na turskom tercüman). S obzirom na razlike u

jezicima, neko je u kontaktima između osmanskih vlasti i stranaca morao da prevodi. Tumači

su uglavom bili nemuslimani, a njihove usluge mogla je da traži osmanska država, strani

poslanici, ali i trgovci i putnici. Krajem XVII veka, tumači su bili državni službenici i činili

sastavni deo osmanske birokratije. Najviši po položaju bili su tumači pri Carskom savetu i u

mornarici; sve do početka XIX veka Osmanlije su na ove položaje, po pravilu, postavljale

Fanariote, pravoslavce iz carigradske četvrti Fanar.

Poslanik: Posle Mletaka, koji su to učinili u XV veku, sve veće hrišćanske države

imale su svoje stalne poslanike u Carigradu. Poslanici su imali dva zadatka: da zastupaju

svoje države u odnosima sa sultanom i da izveštavaju o raznim političkim pitanjima. Neki

zapadni poslanici dolazili su u Carigrad na unapred određen broj godina, a drugi nisu znali

koliko će njihova misija trajati. Uglavnom plemićkog porekla, poslanici su dobijali zvanične

rezidencije, uživali sultanovu zaštitu i dobijali platu. Pošto su retko vladali turskim, persijskim

ili arapskim, poslanici su morali da se oslone na tumače kad god bi dolazili u dodir s vlastima

ili s lokalnim stanovništvom. Pošto su često bili pod prismotrom, radije su se družili s

osobljem poslanstva, hrišćanskim trgovcima i drugim poslanicima.

15

Zaključak - faktori krizeMnogi se istoričari slažu s tim da je krajem XVI veka Osmansko carstvo počelo da

slabi i da je njegovo opadanje potrajalo čitava tri veka, sve do konačnog raspada početkom

XX. Drugi pak tvrde da je proces slabljenja počeo 1683. godine, s neuspešnom opsadom

Beča, posle koje je Osmansko carstvo počelo da gubi ratove i teritorije u Evropi, ili početkom

XIX veka, kada je Osmansko carstvo ekonomski i politički počelo da se uključuje u svetski

poredak kojim je dominirao Zapad.

No, pitanje slabljenja Osmanskog carstva, iako su se njime uglavnom bavili

istoriografi u XX veku, nije baš tako novo. Ono se, naime, može sresti i u spisima iz XVI i

XVII veka, kad su osmanski učenjaci tvrdili da više nema „dobrog starog poretka“ iz „zlatnog

doba“ Sulejmana I (1520–1566) i da se sad šire nered i korupcija. Istoričari su ovo mišljenje

uspeli da opovrgnu i da ga prikažu kao ideološko sredstvo kojim su osmanske elite želele da

očuvaju svoj položaj.

Sulejman I (Veličanstveni)

Osim toga, novije studije pokazale su da je Osmansko carstvo uspelo da prevaziđe

krizu s kraja XVI i početka XVII veka tako što se okrenulo modernizaciji, jačanju novčane

razmene i birokratizaciji države – a nešto slično se na početku novog veka zapravo dešavalo i

u većini velikih evropskih i azijskih monarhija. To bi onda značilo da XVII i XVIII vek nisu

bili period kontinuiranog opadanja nego period složene modernizacije, a u mnogo čemu čak i

period jačanja i razvoja.

16

To ne znači da u ovom dobu nisu postojali baš nikakvi elementi krize. Ljudi koji su

živeli u Osmanskom carstvu bili su, baš kao i svi drugi na početku novog veka, ma gde živeli,

izloženi raznim ograničenjima i pritiscima. Pre svega, i sam fizički opstanak često je bio

ugrožen: letinu su mogle uništiti razne prirodne katastrofe, vatra je mogla satreti i nagomilano

bogatstvo i elementarna sredstva za život, ljude su kosile nepoznate bolesti koje oni nisu

umeli da izleče. Nameti su za mnoga domaćinstva bili ogromno opterećenje. Ratovi su bivali

sve skuplji i slabili su osmansku državnu kasu.

Kako bi povećavale svoje prihode, osmanske vlasti bi ili povećale poreze ili bi vršile

devalvaciju, ali od toga se državni budžet nije mogao oporaviti. Prodaja položaja ili otvoreno

davanje mita bili su načini da se privatni kapital ubaci u državne tokove novca, ali time su se

stvarale i paralelne mreže vlasti i uticaja, zahvaljujući kojima su male grupa državnih

službenika i posrednika mogle da uzimaju za sebe novac, bio on državni ili novac poreskih

obveznika.

17

LITERATURA:

Urednica srpskog izdanja Dubravka Stojanović, Istorijska čitanka I, Osmansko carstvo,

Beograd 2005

Inaldžik, Halil (1974). Osmansko carstvo, Beograd.

Istorija srpskog naroda, knjiga 6, tom 1 (1994). Beograd: SKZ, 2. izdanje.

Mantran, Rober (2002). Istorija osmanskog carstva, Beograd: Clio

18