1

Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ի Հ Ա Ն Ր Ա Պ Ե Տ Ու Թ Յ Ու Ն

«Ֆ Ի Ր Մ Ա Կ Ռ Ո Ւ Ն Կ»

ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՄԲ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ

ՓՈՓՈԽՎԱԾ ՆԱԽԱԳԻԾ

Ձեռնարկություն` «Ֆ Ի Ր Մ Ա Կ Ռ Ո Ւ Ն Կ» ՍՊԸ

Օբյեկտ ՀՀ Շիրակի մարզի Արթիկի տուֆերի հանքավայրի հարավային

տեղամասի XXVI-B բլոկ: Բացահանք:

/ընդլայնում/

Մասերը՝ Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման հաշվետվություն:

ՖԻՐՄԱ ԿՌՈՒՆԿ» ՍՊԸ տնօրեն` Լ. Սարիբեկյան

Նախագծի հեղինակ` Լ. Գրիգորյան

Երևան – 2019թ.

2

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎՈՂ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄՆԵՐ ԵՎ ՏԵՐՄԻՆՆԵՐ

Ներկայացվող սահմանումները և եզրույթները /տերմիններ/ բերվում են ՀՀ

բնապահպանական ոլորտի օրենքներից և նորմատիվ փաստաթղթերից:

Շրջակա միջավայր` բնական եւ մարդածին տարրերի (մթնոլորտային օդ, ջրեր,

հողեր, ընդերք, լանդշաֆտ, կենդանական ու բուսական աշխարհ, ներառյալ՝ անտառ,

բնության հատուկ պահպանվող տարածքներ, բնակավայրերի կանաչ տարածքներ,

կառույցներ, պատմության եւ մշակույթի հուշարձաններ) եւ սոցիալական միջավայրի

(մարդու առողջության եւ անվտանգության), գործոնների, նյութերի, երեւույթների ու

գործընթացների ամբողջությունը եւ դրանց փոխազդեցությունը միմյանց ու

մարդկանց միջեւ.

շրջակա միջավայրի վրա ազդեցություն՝ հիմնադրութային փաստաթղթի

գործողության կամ նախատեսվող գործունեության իրականացման հետեւանքով

շրջակա միջավայրի եւ մարդու առողջության վրա հնարավոր փոփոխությունները.

նախատեսվող գործունեություն՝ շրջակա միջավայրի վրա հնարավոր ազդեցություն

ունեցող ուսումնասիրություն, արտադրություն, կառուցում, շահագործում,

վերակառուցում, ընդլայնում, տեխնիկական եւ տեխնոլոգիական վերազինում,

վերապրոֆիլավորում, կոնսերվացում, տեղափոխում, լուծարում, փակում.

ձեռնարկող՝ սույն օրենքի համաձայն՝ փորձաքննության ենթակա հիմնադրութային

փաստաթուղթ մշակող, ընդունող, իրականացնող եւ (կամ) գործունեություն

իրականացնող կամ պատվիրող պետական կառավարման կամ տեղական

ինքնակառավարման մարմին, իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձ.

ազդակիր համայնք` շրջակա միջավայրի վրա հիմնադրութային փաստաթղթի կամ

նախատեսվող գործունեության հնարավոր ազդեցության ենթակա համայնքի

(համայնքների) բնակչություն` ֆիզիկական եւ (կամ) իրավաբանական անձինք.

շահագրգիռ հանրություն` փորձաքննության ենթակա հիմնադրութային

փաստաթղթի ընդունման եւ (կամ) նախատեսվող գործունեության իրականացման

առնչությամբ հետաքրքրություն ցուցաբերող իրավաբանական եւ ֆիզիկական

անձինք.

գործընթացի մասնակիցներ` պետական կառավարման ու տեղական

ինքնակառավարման մարմիններ, ֆիզիկական ու իրավաբանական անձինք,

ներառյալ` ազդակիր համայնք, շահագրգիռ հանրություն, որոնք, սույն օրենքի

համաձայն, մասնակցում են գնահատումների եւ (կամ) փորձաքննության

գործընթացին.

հայտ` ձեռնարկողի կամ նրա պատվերով կազմած հիմնադրութային փաստաթղթի

մշակման եւ (կամ) նախատեսվող գործունեության նախաձեռնության մասին

ծանուցման փաթեթ.

բնության հատուկ պահպանվող տարածք՝ ցամաքի (ներառյալ` մակերևութային ու

ստորերկրյա ջրերը և ընդերքը) և համապատասխան օդային ավազանի` սույն

օրենքով գիտական, կրթական, առողջարարական, պատմամշակութային,

3

ռեկրեացիոն, զբոսաշրջության, գեղագիտական արժեք են ներկայացնում, և որոնց

համար սահմանված է պահպանության հատուկ ռեժիմ.

ազգային պարկ՝ բնապահպանական, գիտական, պատմամշակութային,

գեղագիտական, ռեկրեացիոն արժեքներ ներկայացնող միջազգային և (կամ)

հանրապետական նշանակություն ունեցող տարածք, որը բնական լանդշաֆտների ու

մշակութային արժեքների զուգորդման շնորհիվ կարող է օգտագործվել գիտական,

կրթական, ռեկրեացիոն, մշակութային և տնտեսական նպատակներով, և որի համար

սահմանված է պահպանության հատուկ ռեժիմ.

ազգային պարկի արգելոցային գոտի՝ ազգային պարկի տարածքից առանձնացված

տեղամաս, որտեղ գործում է պետական արգելոցի համար սույն օրենքով սահմանված

ռեժիմը.

ազգային պարկի արգելավայրային գոտի` ազգային պարկի տարածքից

առանձնացված տեղամաս, որտեղ գործում է պետական արգելավայրի համար սույն

օրենքով սահմանված ռեժիմը.

ազգային պարկի ռեկրեացիոն գոտի՝ ազգային պարկի տարածքից առանձնացված

տեղամաս, որտեղ թույլատրվում է քաղաքացիների հանգստի և զբոսաշրջության ու

դրա հետ կապված սպասարկման ծառայության կազմակերպումը.

ազգային պարկի տնտեսական գոտի՝ ազգային պարկիտարածքից առանձնացված

տեղամաս, որտեղ թույլատրվում է ազգային պարկի ռեժիմին համապատասխանող

տնտեսական գործունեություն.

պետական արգելավայր՝ գիտական, կրթական, պատմամշակութային, տնտեսական

արժեք ներկայացնող տարածք, որտեղ ապահովվում են էկոհամակարգերի և դրանց

բաղադրիչների պահպանությունը և բնական վերարտադրությունը.

պետական արգելոց՝ գիտական, կրթական, պատմամշակութային արժեք

ներկայացնող առանձնահատուկ բնապահպանական, գեղագիտական

հատկանիշներով օժտված միջազգային և (կամ) հանրապետական նշանակություն

ունեցող տարածք, որտեղ բնական միջավայրի զարգացման գործընթացներն

ընթանում են առանց մարդու անմիջական միջամտության.

բնության հատուկ պահպանվող տարածքի պահպանման գոտի` տարածք, որի

ստեղծման նպատակն է սահմանափակել (մեղմացնել) բացասական մարդածին

ներգործությունը բնության հատուկ պահպանվող տարածքների էկոհամակարգերի,

կենդանական ու բուսական աշխարհի ներկայացուցիչների, գիտական կամ

պատմամշակութային արժեք ունեցող օբյեկտների վրա.

լանդշաֆտ` աշխարհագրական թաղանթի համասեռ տեղամաս, որը հարևան

տարածքներից տարբերվում է երկրաբանական կառուցվածքի, ռելիեֆի, կլիմայի,

հողաբուսական ծածկույթի և կենդանական աշխարհի ամբողջությամբ.

հող` երկրի մակերևույթում բիոտիկ, աբիոտիկ և մարդածին գործոնների երկարատև

ազդեցության արդյունքում առաջացած ինքնուրույն բնագիտապատմական

4

հանքաօրգանական բնական մարմին` կազմված կոշտ հանքային և օրգանական

մասնիկներից, ջրից ու օդից և ունի բույսերի աճի ու զարգացման համար

համապատասխան պայմաններ ստեղծող յուրահատուկ գենետիկամորֆոլոգիական

հատկանիշներ ու հատկություններ.

հողային պրոֆիլ` հողագոյացման գործընթացում օրինաչափորեն փոփոխվող և

գենետիկորեն կապակցված հողային հորիզոնների ամբողջություն.

խախտված հողեր` առաջնային տնտեսական արժեքը կորցրած և շրջակա միջավայրի

վրա բացասական ներգործության աղբյուր հանդիսացող հողեր.

հողի բերրի շերտ` հողային ծածկույթի վերին շերտի բուսահող, որն օգտագործվում է

հողերի բարելավման, կանաչապատման, ռեկուլտիվացման նպատակներով.

հողի պոտենցիալ բերրի շերտ` հողային պրոֆիլի ստորին մասը, որն իր

հատկություններով համընկնում է պոտենցիալ բերրի ապարների (բուսականության

աճի համար սահմանափակ բարենպաստ քիմիական կամ ֆիզիկական

հատկություններ ունեցող լեռնային ապարներ) հատկություններին.

հողածածկույթ` երկրի կամ դրա ցանկացած տարածքի մակերևույթը ծածկող հողերի

ամբողջությունն է.

հողի բերրի շերտի հանման նորմեր` հողի հանվող բերրի շերտի խորությունը (սմ),

ծավալը (մ3), զանգվածը (տ).

ռեկուլտիվացում` խախտված հողերի վերականգնմանն ուղղված (օգտագործման

համար պիտանի վիճակի բերելու) միջոցառումների համալիր, որը կատարվում է 2

փուլով` տեխնիկական և կենսաբանական.

ռեկուլտիվացիոն աշխատանքներ` օգտակար հանածոների արդյունահանման

նախագծով կամ օգտակար հանածոների արդյունահանման նպատակով

երկրաբանական ուսումնասիրության ծրագրով շրջակա միջավայրի պահպանության

նպատակով նախատեսված ընդերքօգտագործման արդյունքում խախտված հողերի

վերականգնմանն ուղղված (անվտանգ կամ օգտագործման համար պիտանի վիճակի

բերելու) միջոցառումներ.

կենսաբանական բազմազանություն՝ ցամաքային, օդային և ջրային

էկոհամակարգերի բաղադրիչներ համարվող կենդանի օրգանիզմների

տարատեսակություն, որը ներառում է բազմազանությունը տեսակի շրջանակներում,

տեսակների միջև և էկոհամակարգերի բազմազանությունը.

երկրաբանական ուսումնասիրություններ` ընդերքի երկրաբանական

աշխատանքների համալիր, որի նպատակն է ուսումնասիրել երկրակեղևի

կառուցվածքը, ապարների առաջացման պայմանները, արտածին երկրաբանական

պրոցեսները, հրաբխային գործունեությունը, ինչպես նաև հայտնաբերել ու

գնահատել օգտակար հանածոների պաշարները.

բնապահպանական կառավարման պլան` ընդերքօգտագործման հետևանքով

բնապահպանական կորուստների նվազեցման, անվերադարձ ազդեցության

5

կանխարգելման նպատակով պլանավորվող միջոցառումներ և դրանց

իրականացման մշտադիտարկման ցուցիչներ, որոնք հստակ են և չափելի` որոշակի

ժամանակի ընթացքում.

բնության հուշարձան, բնության հատուկ պահպանվող տարածքի կարգավիճակ

ունեցող գիտական, պատմամշակութային և գեղագիտական հատուկ արժեք

ներկայացնող երկրաբանական, ջրաերկրաբանական, ջրագրական, բնապատմական,

կենսաբանական բնական օբյեկտ.

պատմության եւ մշակույթի անշարժ հուշարձաններ՝ պետական հաշվառման

վերցված պատմական, գիտական, գեղարվեստական կամ մշակութային այլ արժեք

ունեցող կառույցները, դրանց համակառույցներն ու համալիրները՝ իրենց գրաված

կամ պատմականորեն իրենց հետ կապված տարածքով, դրանց մասը կազմող

հնագիտական, գեղարվեստական, վիմագրական, ազգագրական բնույթի տարրերն ու

բեկորները, պատմամշակութային եւ բնապատմական արգելոցները, հիշարժան

վայրերը՝ անկախ պահպանվածության աստիճանից:

6

Բովանդակություն

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ ....................................................................................................................... 8

1. ՆԱԽԱՏԵՍՎՈՂ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ ........................................... 13

1.1 Երկրաբանական մաս ................................................................................................. 14

1.1.1 Ընդհանուր տեղեկություններ հանքավայրի մասին ............................................. 14

1.1.2 Հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը ...................................................... 15

1.1.3 Օգտակար հանածոյի նյութական կազմը և տեխնոլոգիական

հատկությունները ...................................................................................................................... 16

1.1.4 Հանքավայրի լեռնաերկրաբանական, լեռնատեխնիկական և ........................... 17

հիդրոերկրաբանական պայմանները .................................................................................... 17

1.1.5 Պաշարների հաշվարկը ............................................................................................. 18

1.2 Լեռնային և լեռնամեխանիկական մասեր .................................................................. 19

1.2.1 Հանքավայրի մշակման եղանակի ընտրումը ........................................................ 20

1.2.2 Նախագծային կորուստները ..................................................................................... 21

1.2.3 Բացահանքի աշխատանքային ռեժիմը և արտադրողականությունը ............... 21

1.2.4 Բացահանքի ծառայման ժամկետը ........................................................................ 22

1.2.5 Հանքադաշտի բացումը .............................................................................................. 23

1.2.6 Մշակման համակարգը ................................................. Error! Bookmark not defined.

1.2.7 Մակաբացման աշխատանքներ ............................................................................... 23

1.3 Արդյունահանման աշխատանքները .......................................................................... 24

1.3.1 Բարձման աշխատանքներ ........................................................................................ 26

1.3.2 Տրանսպորտային աշխատանքներ ........................................................................... 28

1.3.3 Լցակույտային աշխատանքներ ................................... Error! Bookmark not defined.

1.3.4 Բացահանքի մշակման ժամանակացույցային պլանը ....... Error! Bookmark not defined.

1.3.5 Բացահանքի ջրամատակարարումը և ջրհեռացումը ........................................ 30

1.4 Նախագծի այլընտրանքը ............................................................................................... 31

2. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ ........................................................................ 36

3. ՍՈՑԻԱԼ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐ ............................ Error! Bookmark not defined.

4. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱ ՊՈՏԵՆՑԻԱԼ ԵՎ ԿԱՆԽԱՏԵՍՎՈՂ ......................... 56

ԱԶԴԵՑՈԻԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈԻՄ .............................................................................................. 56

4.1 Ավտոտրանսպորտի աշխատանքի ժամանակ առաջացած փոշու ....................... 56

հաշվարկը ................................................................................................................................... 56

4.2 Լցակույտի մակերևույթ. ................................................................................................ 57

4.3 Ավտոմեքենայի բեռնաթափում. ................................................................................... 57

4.4 Հանույթաբարձման աշխատանքներ........................................................................... 58

4.5 Բուլդոզերի աշխատանք ................................................................................................ 59

5. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱ ԱԶԴԵՑՈԻԹՅԱՆ ՎՆԱՍԻ ԳՆԱՀԱՏՈԻՄ ................ 63

5.1 Ընդհանոլր դրույթներ..................................................................................................... 63

5.2 Մթնոլորտային օդի աղտոտվածության հետևանքով տնտեսությանը հասցված

տնտեսական վնասը .................................................................................................................. 64

5.3 Հողերի օտարումից տնտեսական վնասի հաշվարկը .............................................. 67

5.4 Աղմուկ .............................................................................................................................. 68

5.5 Նավթամթերքներ և արտադրական մետաղական թափոններ .............................. 68

7

5.6 Ազդեցությունը կենդանական և բուսական աշխարհի վրա .................................... 68

6. ՌԵԿՈՒԼՏԻՎԱՑԻԱ ........................................................................................................... 69

6.1 Լեռնային աշխատանքների պատճառով խախտված հողատարածությունների

լեռնատեխնիկական վերականգնումը ................................................................................... 69

6.2 Խախտված հողատարածքների վերականգնման ծախսերի խոշորացված

հաշվարկները ................................................................................ Error! Bookmark not defined.

7. ԹԱՓՈՆՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԾՐԱԳԻՐ ................................................................... 71

7.1 ³÷áÝÝ»ñÇ ³é³ç³óÙ³Ý å³ï׳éÝ»ñÁ, Ýñ³Ýó ï»Õ³÷áËáõÙÁ ¨ å³Ñå³ÝáõÙÁ

Error! Bookmark not defined.

7.2 Թափոնների կառավարման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների

խոշորացված հաշվարկը .......................................................................................................... 71

8. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱ ՎՆԱՍԱԿԱՐ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

ՆՎԱԶԵՑՄԱՆՆ ՈՒՂՂՎԱԾ ՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ

ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ ........................................................................................................................... 73

8

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Շրջակա միջավայրի վրա մարդկային գործունեության վնասակար

ազդեցության կանխման, կենսոլորտի կայունության պահպանման, բնության և

մարդու կենսագործունեության ներդաշնակության պահպանման համար

կարևորագույն նշանակություն ունի յուրաքանչյուր նախատեսվող գործունեության

շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության ճշգրիտ և լիարժեք գնահատումը:

Գործունեության բնապահպանական գնահատումը պետք է ներառի ուղղակի և

անուղղակի ազդեցության կանխորոշումը, նկարագրությունը և հիմք է հանդիսանում

դրանց կանխարգելման կամ հնարավոր նվազեցման պարտադիր միջոցառումների

մշակման համար:

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը սահմանում է, որ

«Պետությունը ապահովում է շրջակա միջավայրի պահպանությունը և

վերարտադրությունը, բնական պաշարների բանական օգտագործումը»:

Սկսած 1991թ. շրջակա միջավայրի պահպանությանն առնչվող ավելի քան 25

օրենսգրքեր և օրենքներ, բազմաթիվ ենթաօրենսդրական ակտեր և կանոնակարգեր

են ընդունվել:

Շրջակա միջավայրի պահպանության հարցերին առնչվող ՀՀ օրենքների ցանկը

ներկայացված է ստորև.

- Բնակչության սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման մասին

(1992),

- Մթնոլորտային օդի պահպանության մասին (1994),

- Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության մասին

(2014),

- Պատմական և մշակութային անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի

պահպանության և օգտագործման մասին (1998),

- Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների մասին (1998),

- Բնապահպանական վճարների դրույքաչափերի մասին (2006),

- Բուսական աշխարհի մասին (1999),

- Կենդանական աշխարհի մասին (2000),

- ՀՀ հողային օրենսգիրք (2001),

- Բնապահպանական կրթության մասին (2001),

- ՀՀ ջրային օրենսգիրք (2002),

- ՀՀ ընդերքի մասին օրենսգիրք (2011),

- Թափոնների մասին (2004),

- Բնապահպանական մոնիտորինգի մասին (2005),

- Բնապահպանական վերահսկողության մասին» (2005),

- Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին (2006),

- ՀՀ անտառային օրենսգիրք (2005),

9

- Հրաման N2-III-11.3 «Աղմուկն աշխատատեղերում, բնակելի և հասարակական

շենքերում և բնակելի կառուցապատման տարածքներում» սանիտարական նորմերը

հաստատելու մասին: Ուժի մեջ է մտել 13.04.2002թ:

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության մասին

(2014)

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման և փորձաքննության (ՇՄվԱՓ)

մասին օրենքը, որն ընդունվել է 2014թ-ին, սահմանում է նախագծային

գործունեության և հայեցակարգային փաստաթղթերի պետական փորձաքննության

իրականացման իրավական հիմունքները, ինչպես նաև ներկայացնում է

Հայաստանում իրականացվող տարբեր ծրագրերի և գործունեության Շրջակա

միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության գործընթացի հիմնական քայլերը:

ՇՄվԱՓ-ն պետության կողմից անցկացվող պարտադիր գործունեություն է: Oրենքի

հոդված 2-5-ում սահմանվում են տարբեր ծրագրերի և ոլորտային զարգացման

հայեցակարգերի (օր.` էներգետիկա, լեռնահանքային արդյունաբերություն,

քիմիական արդյունաբերություն, շինանյութերի արդյունաբերություն, մետալուրգիա,

փայտի և թղթի արդյունաբերություն, գյուղատնտեսություն, սննդի

արդյունաբերություն և ձկնային տնտեսություն, ջրային տնտեսություն,

էլեկտրատեխնիկական արտադրություն, ենթակառույցներ, սպասարկման ոլորտ,

զբոսաշրջիկություն և հանգիստ, և այլն) շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության

գնահատման պարտադիր գործընթացի իրականացման հիմնական իրավական,

տնտեսական և կազմակերպական սկզբունքները:

Օրենքն արգելում է, որպեսզի որևէ տնտեսական միավոր գործի կամ որևէ

հայեցակարգ, ծրագիր, համալիր սխեմա կամ գլխավոր հատակագիծ իրականացվի

առանց ՇՄվԱՓ դրական եզրակացության: Ի լրումն նշվածի, ՇՄվԱՓ գործընթացը

կարող է նախաձեռնվել նաև այն ծրագրերի համար, որոնք չեն գերազանցում

նվազագույն չափաքանակների պահանջները:

Բնապահպանության նախարարությունը նույնպես կարող է անհրաժեշտության

դեպքում նախաձեռնել շրջակա միջավայրի ազդեցության վերանայում:

ՇՔվԱՓ մասին օրենքը սահմանում է ծանուցման, փաստաթղթերի պատրաստման,

հանրային լսումների և բողոքարկման կարգը և պահանջները:

ՇՔվԱՓ մասին օրենքը նույնպես սահմանում է հանրային լսումների ներգրավման և

մասնակցության պահանջը:

Օրենքը պահանջում է, որ ցանկացած տնտեսական գործունեության, պլանի կամ

ծրագրի իրականացման համար ՀՀ բնապահպանության նախարարության

Պետական բնապահպանական փորձաքննություն Պետական ոչ-առևտրային

կազմակերպության կողմից ստացվի դրական եզրակացություն` շրջակա միջավայրի

վրա ազդեցության գնահատման վերաբերյալ:

ՇՄվԱՓ մասին օրենքն ընդհանուր առմամբ համահունչ է միջազգային

կոնվենցիաների և զարգացմանն աջակցող կազմակերպությունների (օրինակ`

10

Համաշխարհային բանկ (WB), ԱՄՆ ՄԶԳ (USAID), ԵԽ (EU), ՀՄԿ (MCC), և այլն)

բնապահպանական գնահատման մոտեցումներին:

Սույն Օրենքը նաև ապահովում է հանրության ներգրավումն ու մասնակցությունը

ՇՄԱՓ բոլոր փուլերին:

ՀՀ Ընդերքի մասին օրենսգիրք (2011թ.)

ՀՀ տարածքում ընդերքօգտագործման սկզբունքներն ու կարգը, ընդերքն

oգտագործելիu բնությունը և շրջակա միջավայրը վնաuակար ազդեցություններից

պահպանության խնդիրները, աշխատանքների կատարման անվտանգության

ապահովման, ինչպես նաև ընդերք օգտագործման ընթացքում պետության և անձանց

իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության հետ կապված

հարաբերությունները կարգավորվում են Հայաստանի Հանրապետության 2011թ.

նոյեմբերի 28 Ընդերքի մասին օրենսգրով:

Ի կատարումն ՀՀ ընդերքի մասին օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ

ենթակետի և 49-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 6-րդ ենթակետի պահանջների ՀՀ

Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարը 30.12.2011թ. N 249-Ն հրամանով

հաստատել է “Ընդերքօգտագործման իրավունք հայցելու դիմումին կից ներկայացվող

բնության շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության նախնական գնահատմանը,

բնության շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատմանը և հանքի փակման

ծրագրին ներկայացվող պահանջներ”-ը:

Օգտակար հանածոների արդյունահանման ընթացքում առաջացող

բնապահպանական և անվտանգության խնդիրների կարգավորման և դրանց

արդյունավետ վերահսկման նպատակով ՀՀ կառավարության կողմից հաստատվել է

“Օգտակար հանածոների արդյունահանված տարածքի, արդյունահանման

ընթացքում առաջացած արտադրական լցակույտերի տեղադիրքի և դրանց հարակից

համայնքների բնակչության անվտանգության ու առողջության ապահովման

նպատակով մշտադիտարկումների իրականացման, վճարների չափերի

հաշվարկման և վճարման կարգը” (10.01.2013 թիվ 22-Ն):

Հողային օրենսգիրք (2001)

Հողային օրենսգիրքը սահմանում է տարբեր նպատակների (ինչպիսիք են

գյուղատնտեսությունը, քաղաքացիական շինարարությունը, արդյունաբերությունը և

հանքարդյունաբերությունը, Էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը,

փոխակերպումները և հաղորդակցության միջոցները, տրանսպորտը) համար

ծառայող պետական հողերի օգտագործման կառավարումը:

Օրենքը սահմանում է նաև հատուկ պահպանվող տարածքների, անտառային, ջրային

և պահուստային հողերը, ինչպես նաև անդրադառնում է հողերի պահպանությանն

ուղղված միջոցառումներին, պետական/տեղական ինքնակառավարման մարմինների

և քաղաքացիների իրավասություններին:

Թափոնների մասին օրենք (2004)

11

Օրենքը կարգավորում է թափոնների հավաքման, տեղափոխման, կուտակման,

մշակման, կրկնակի օգտագործման, հեռացման, ծավալի փոքրացման խնդիրներին

վերաբերվող իրավական և տնտեսական հարաբերությունները, ինչպես նաև շրջակա

միջավայրի, մարդու կյանքի և առողջության վրա դրանց բացասական ազդեցության

կանխումը:

Օրենքը սահմանում է թափոնների օգտագործման օբյեկտները, պետական

քաղաքականության հիմնական սկզբունքները և ուղղությունները, պետական

ստանդարտավորման սկզբունքները, գույքագրումը, վիճակագրական տվյալների

ներմուծումը, պահանջների իրականացման մեխանիզմները, թափոնների

վերամշակման սկզբունքները, թափոնների պետական մոնիտորինգի իրականացման

սկզբունքները, թափոնների քանակի կրճատմանն ուղղված գործողությունները`

ներառյալ բնօգտագործման վճարները, ինչպես նաև իրավական և ֆիզիկական

անձանց կողմից բնությանը և մարդու առողջությանը պատճառված վնասի դիմաց

փոխհատուցումը, թափոնների օգտագործումը, պետական մոնիտորինգի

իրականացման պահանջները և իրավական խախտումները:

Օրենքը սահմանում է նաև պետական կառավարման և տեղական

ինքնակառավարման մարմինների, ինչպես նաև իրավաբանական անձանց ու

անհատների իրավունքներն ու պարտականությունները:

Բնապահպանական վերահսկողության մասին օրենք (2005)

Սույն օրենքը կարգավորում է Հայաստանի Հանրապետությունում

բնապահպանական օրենսդրության նորմերի կատարման նկատմամբ

վերահսկողության կազմակերպման ու իրականացման խնդիրները և սահմանում է

Հայաստանի Հանրապետությունում բնապահպանական օրենսդրության նորմերի

կատարման նկատմամբ վերահսկողության առանձնահատկությունները, կարգերը,

պայմանները, դրանց հետ կապված հարաբերությունները և բնապահպանական

վերահսկողության իրավական ու տնտեսական հիմքերը:

«Մթնոլորտային օդի պահպանության մասին» ՀՀ օրենքը (1994)

- Մթնոլորտային օդի պահպանության մասին ՀՀ օրենքի առարկան մթնոլորտային

օդի մաքրության ապահովման, մթնոլորտային օդի վրա քիմիական, ֆիզիկական,

կենսաբանական և այլ վնասակար ներգործությունների նվազեցման ու կանխման

բնագավառում հասարակական հարաբերությունների կարգավորումն է:

Համաձայն այս օրենքի, հանքարդյունահանողը՝ արդյունահանումն, ինչպես նաև

թափոնների տեղափոխումն ու ժամանակավոր պահումն իրականացնի նվազագույնի

հասցնելով փոշու և այլ մթնոլորտային արտանետումները:

Նախագծով իրականացվելիք աշխատանքների արդյունքում նախատեսվող շրջակա

միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման հաշվետվությունը մշակված է ՀՀ

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին օրենքի հիման վրա:

12

Հաշվետվությունը ներառում է տվյալներ, հիմնավորումներ և հաշվարկներ, որոնք

անհրաժեշտ են շրջակա միջավայրի վրա նախատեսվող գործունեության

ազդեցության փորձաքննության իրականացման համար:

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության և փորձաքննության գնահատման

(այսուհետ` ՇՄԱԳ) նպատակն է բացահայտել նախատեսվող գործունեության

իրականացման ընթացքում կանխատեսվող էկոլոգիական ազդեցությունը (շրջակա

միջավայրը աղտոտող վնասակար նյութերը, թափոնները և այլ գործոններ), վերլուծել

և գնահատել այն և ցույց տալ, որ նախատեսված են դրա կանխարգելմանը,

չեզոքացմանը և կամ նվազեցմանը ուղղված անհրաժեշտ միջոցառումներ:

13

1. ՆԱԽԱՏԵՍՎՈՂ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ

ՀՀ Շիրակի մարզի Արթիկի տուֆերի հանքավայրի հարավային տեղամասի

XXVI-B բլոկի բացահանքի փոփոխված նախագիծը կատարվել է «ՖԻՐՄԱ ԿՌՈՒՆԿ»

ՍՊԸ-ի տեխնիկական առաջադրանքի հիման վրա:

Հանքավայրից ընդլայնման համար հայցվող տարածքը շահագործվել է

մասամբ դեռևս ԽՍՀՄ ժամանակներից, որից հետո նրա մի մասը շահագործում է

<Ֆիրմա Կռունկ> ՍՊԸ-ն թիվ 066 ընդերքօգտագործման իրավունքի սահմաններում:

Թիվ 066 ընդերքօգտագործման իրավունքով տրամադրված տարածքի մակերեսը

կազմում է շուրջ 3.5հա, ընդլայնումից հետո օտարման տարածքը կլինի 21.2հա:

Բացահանքի շահագործման համար բոլոր ենթակառուցվածքները

/էլեկտրահաղորդման գծեր, ավտոճանապարհներ, ենթակայաններ, լցակույտեր և

այլն/ առկա են և նրանք օգտագործվելու են ընդլայնվող բացահանքի շահագործման

ժամանակ:

Բացահանքը նախկինում շահագործվել է «Պեմզաշենի շինիրերի» կոմբինատի,

կողմից: Ներկայումս բացահանքը շահագործվում է «ՖԻՐՄԱ ԿՌՈՒՆԿ» ՍՊԸ-ի

կողնմից 066 ընդերքօգտագործման իրավունքի սահմաններում առ այսօր:

Բացահանքից արդյունահանել է 45.665հազ.մ3 տուֆի զանգված /մարվող պաշար/, որն

արտահայտված է բացահանքի տոպոգրաֆիական հանույթով՝ (տես գծագրական մաս

- Հանքավայրի փաստացի վիճակը- Լ-5):

Նախատեսվող գործունեության տարածքը հանդիսանում է

ընդերքօգտագործման հողեր:

Բացահանքի եզրագծի մեջ ներառված տուֆերի զանգվածի հաշվեկշռային

պաշարները կազմում է՝ 1 505.2հազ.մ3, կորզվող պաշարները – 1 277.3հազ.մ3:

Պիտանի բլոկների ելքը ընդունված է 37.9%:

Բացահանքային դաշտի օտարման տարածքը կազմում է 21.2հա:

Բացահանքի սույն նախագծով նախատեսվում է.

• Հանքարդյունահանման աշխատանքները կատարել կիսամեխանիզացված

եղանակով CMP-026 մակնիշի ցածրաստիճանային և УРАЛ-33 քարհատ մեքենաների

միջոցով;

• Արդյունահանված ուղիղ կտրվածքի քարերը և խամքարերը տեղափոխել

սպառողների տրանսպորտային միջոցներով;

• Արտադրական թափոնները պահեստավորել ժամանակավոր գոյություն

ունեցող արտաքին լցակույտում: Հնարավորության ստեղծվելու դեպքում կատարել

ներքին լցակույտաառաջացում:

14

• Կատարել բացահանքի մշակված տարածության լեռնատեխնիկական

վերականգնում;

• Աշխատողներին սպասարկելու և կենցաղային կարիքները հոգալու համար,

արդյունաբերական հրապարակում գոյություն ունի բեռնարկղային տիպի,

տեղափոխվող գրասենյակ, որի համար շինարարական աշխատանքներ չեն նախատեսվում:

Անհրաժեշտություն առաջանալու դեպքերում գրասենյակը կարող է տեղափոխվել այլ տեղեր:

• Խմելու և տեխնիկական ջրերի մատակարարումը կատարել ցիստեռներով:

Նախագծման համար ելակետային նյութեր են հանդիսացել.

• Հանքավայրում կատարված երկրաբանահետախուզական աշխատանքների

հաշվետվությունը պաշարների հաշվարկմամբ;

• Նախագծվող տարածքի իրավիճակային հատակագիծը;

• Տեխնիկական առաջադրանքը;

• Ոչ հանքային շինանյութերի ձեռնարկությունների տեխնոլոգիական նախագծման

նորմերը և մի շարք նորմատիվային և հրահանգչական փաստաթղթեր:

1.1 Երկրաբանական մաս

1.1.1 Ընդհանուր տեղեկություններ հանքավայրի մասին

ՀՀ Շիրակի մարզի Արթիկի տուֆի հանքավայրը գտնվում է Արագած լեռան

զանգվածի հյուսիս - արևմտյան լանջին և գրավում է մոտ 60 կմ2 տարածք:

Ճանապարհային տեսանկյունից հանքավայրը գտնվում է բարենպաստ

պայմաններում: Դրանից հյուսիս - արևելք գտնվող Արթիկ քաղաքը 25 կմ

երկարությամբ երկաթգծով միանում է Գյումրի (Լենինական) քաղաքի հետ: Հարավ -

արևմուտքում գտնվող Մարալիկ քաղաքը միանում է Արթիկի հետ 10 կմ

երկարությամբ երկաթգծով: Բացի այդ, Մարալիկի մոտով անցնում է ասֆալտապատ

Երևան - Գյումրի մայրուղին, իսկ հանքավայրի շրջանում գտնվող բոլոր

բնակավայրերը իրար հետ և այդ մայրուղու հետ միացած են ասֆալտապատ և

գրունտային ավտոճանապարհներով:

Աշխատանքների շրջանը հիմնականում գյուղատնտեսական է, մի մասն էլ

զբաղված է անասնապահությամբ:

Արթիկի հանքավայրը մտնում է նախալեռնային գոտու` Արագած լեռան

հյուսիս - արևմտյան լանջի Լենինականյան հարթավայրի վերածման գոտու մեջ և

ունի համեմատաբար հանգիստ ռելիեֆ:

Հանքավայրի որոշ մասերում տուֆերի տակից դուրս են գալիս ոչ մեծ

հզորությամբ անդեզիտաբազալտային թմբեր:

Հանքավայրի բացարձակ նիշերը տատանվում են 1550-ից մինչև 2100 մ

սահմաններում:

15

Շրջանի գետային համակարգը շատ թույլ է զարգացած, քանի որ ջրահավաք

ավազանի հրաբխային ապարներն ունեն բարձր ջրակլանման և ջրաթափանցման

հատկանիշ:

Արագած լեռան հյուսիս - արևմտյան լանջի նախալեռնային գոտին հարուստ է

խմելու ջրի աղբյուրներով:

Շրջանը էլեկտրաէներգիայով լիովին ապահովված է: Կլիման մեղմ է, ձմեռը

ցուրտ է մինչև - 250 – 300 C, իսկ ամռանը հով՝ + 150-ից մինչև +200 C: Տարեկան

տեղումների միջին քանակը կազմում է 500 – 600մմ:

1.1.2 Հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը

Արթիկի տուֆերի հանքավայրում կատարված երկրաբանահետախուզական

աշխատանքների տվյալների, հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքում

մասնակցում են ներքին, միջին և վերին անտրոպոգենային հասակի ապարներ, որոնք

ներկայացված են անդեզիտադացիտներով, հրաբխային խարամներով,

անդեզիտաբազալտներով, կավերով, պեմզային առաջացումներով, հրաբխային

տուֆերով և ժամանակակից նստվածքներով:

Հրաբխային տուֆերը ունեն շերտի ձև, օգտակար հաստվածքի համարյա

հորիզոնական տեղադրում և գրավում է մոտ 60 կմ2 տարածք, 2–ից 26մ հզորությամբ:

Հետազոտություններով հաստատվել է հրաբխային տուֆերի երկու հիմնական

տարատեսակների առկայությունը, ինչպես Արագածի հրաբխային գոտում, այնպես էլ

Արթիկի հանքավայրում դրանք են` արթիկյան տիպի տուֆեր (տուֆալավաներ) և

Երևանա - Լենինականյան տիպի պիրոկլաստիկ տուֆեր:

Հանքավայրը բաժանված է տեղամասերի` հյուսիսային, արևելյան, ձորակապ

և հարավային:

Հարավային տեղամասը գրավում է մոտ 22կմ2 տարածք և սահմանափակվում է

արևելքից Աղթիբուջաղի լեռնաշղթայի անդեզիտադացիտներով, հարավից

Պեմզաշենը Մարալիկին միացնող երկաթգծով, արևմուտքից Ձորակապ գյուղի մոտ

ձորակով: Հյուսիսային մասից սահմանը պայմանավորված է, քանի որ երկու

տեղամասերի հրաբխային տուֆերը միանում են իրար:

Տեղամասի ռելիեֆը բավականին հանգիստ է, ընդհանուր փոքր թեքությամբ

հարավ - արևելքից դեպի հյուսիս - արևմուտք: Սակայն որոշ տեղերում դիտվում են

անդեզիտա - բազալտային թմբերի ելքեր:

Տեղամասի երկրաբանական կառուցվածքում մասնակցում են վերը նշված

ապարները:

Տեղամասի ապարների լիթոլոգիական կտրվածքը հետևյալն է (ներքևից վերև) -

անդեզիտա - դացիտներ, հրաբխային խարամներ, անդեզիտա - բազալտներ, կավեր,

հրաբխային տուֆեր և ժամանակակից նստվածքներ:

Հրաբխային տուֆերը, միջնանտրոպոգենային հասակի տեղամասում

ներկայացված են հիմնականում արթիկյան տիպի տուֆերով, որոնք տեղ-տեղ

հաստաշերտի ներքին մասերում, անցնում են դացիտանման տուֆերի: Տուֆերի

16

հանքամարմինը շերտաձև է, հաստաշերտի համարյա հորիզոնական տեղադրումով և

գրավում է մոտ 12 կմ2 մակերես: Հզորությունը տատանվում է հիմնականում 7-ից 10մ-

ի սահմաններում, միջինը կազմում է 8,0մ: Սակայն կան տեղեր, որտեղ տուֆերի

հզորությունը հասնում է մինչև 24մ:

Տուֆային հանքակուտակը տեղամասում հիմնականում միաձույլ է,

բացառությամբ վերին՝ ,,փուշտայի,, մասը, որի հզորությունը տատանվում է 0.3–ից

2.0մ –ի սահմաններում: Այստեղ մեծ տարածում ունեն այսպես կոչված ,,կարմիր

ծածկի,, տուֆերը 0.5-ից 2.5 մ հզորությամբ: Տեղամասի հյուսիսային և արևմտյան

մասերում, XXXII, XXXV և XXXVIII հաշվարկային բլոկների սահմաններում բացված

են դացիտանման տուֆեր 2-ից մինչև 5մ, միջինը 2.92մ հզորությամբ:

Տեղամասի արևմտյան և հյուսիս - արևմտյան մասում բացված են Երևան –

լենինականյան տիպի տուֆեր 6-ից 12մ – միջինը 7,6մ հզորությամբ: Այստեղ սրանք

ունեն սահմանափակ տարածում և դեպի արևելք աստիճանաբար անցնում են

արթիկյան տիպի տուֆերի: Ներկայացված են հիմնականում սև տուֆերով:

Ժամանակակից նստվածքները ներկայացված են հողաբուսական շերտով

ավազակավերով և ավազներով: Տուֆային հանքակուտակը հիմնականում ծածկված է

տուֆերի և անդեզիտա - դացիտների կտորներ, խոշորաբեկորներ պարունակող

ավազակավային առաջացումներով և հողաբուսական շերտով 0,5-ից մինչև 1,5 – 2,0մ

հզորությամբ:

Ուսումնասիրվել է հանքավայրի տուֆային հանքակուտակի ճեղքավորվածության

աստիճանը: Հաստատվել է, որ Արթիկի հանքավայրում դիտվում են երեք ծագումային տիպի

ճեղքեր հողմնահարման, առանձնացման, տեկտոնական: Մոնոլիտների չափերի որոշման

համար գործնական նշանակություն ունեն միայն երկրորդ և երրորդ տիպի ճեղքերը, որոնք

հիմնականում ունեն ուղղաձիգ և զառիթափ անկում: Հորիզոնական և սակավաթեք ճեղքերը

բնորոշ չեն հանքավայրի տուֆային կուտակի օգտավետ մասի համար:

1.1.3 Օգտակար հանածոյի նյութական կազմը և տեխնոլոգիական

հատկությունները

Ուսումնասիրվել են ինչպես Արթիկի հանքավայրի, այնպես էլ հարավային

տեղամասի տուֆերի ֆիզիկա - մեխանիկական, քիմիական և պետրո գրաֆիական

հատկանիշները: Տեղամասի արթիկյան և դացիտանման տուֆերի

ֆիզիկամեխանիկական հատկանիշները (1973 հետախուզված տվյալներով) կազմում

են միջինը`

N Ցուցանիշը Արթիկյան տիպ Դացիտանման

1. Իրական խտությունը 2,63 գ/սմ3 2,68 գ/սմ3

2. Ծավալային զանգվածը 1558 կգ/մ3 1958 կգ/մ3

3. Ծակոտկենությունը 40,2 % 27,3 %

17

4. Ջրակլանելիությունը 15,4 % 8,3 %

5. Ամրության սահմանը

ա) չոր վիճակում

բ)ջրահեռացված վիճակում

կգ/սմ2

173

144

263

232

6. Փափկեցման գործակիցը 0,82 0,88

7. Ցրտադիմացկունության գործակիցը 0,86 0,89

Տեղամասի արթիկյան տուֆերը ունեն հիմնականում մանուշակա - վարդագույն

(արևելյան մաս) և վարդագույն գորշ գույն (արևմտյան մաս): Դացիտանմանները ունեն մուգ

վարդագույն, գորշ կարմիր և գորշ գույններ:

Արթիկյան տուֆերի քիմիական կազմը հետևյալն է`

Պ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը, %

SiO2 TiO2 Fe2O3 Al2O3 CaO MnO MgO SO3 խոն. nnn K2O

Նվազագ

ույնը 64,24 0,43 3,99 16,58 3,78 1,05 1,05 0,8 0,02 0,32 2,25

Առավելա

գույնը 67,16 1,00 4,99 17,49 4,20 1,85 1,85 2,31 0,22 1,72 2,32

Բերված տվյալները ցույց են տալիս, որ տեղամասի արթիկյան տուֆերը ըստ

թթվայնության դասվում են դացիտային ապարների շարքը:

Ըստ որակական հատկանիշների արթիկյան և դացիտանման տուֆերը լիովին

բավարարում են ստանդարտների պահանջները ներկայացվող պատի քարի և

երեսապատման իրերի հումքին:

1.1.4 Հանքավայրի լեռնաերկրաբանական, լեռնատեխնիկական և

հիդրոերկրաբանական պայմանները

Արթիկի տուֆերի հանքավայրը, ինչպես և դրա շրջանը, անջուր է և զրկված է ջրի բնական

ռեսուրսներից: Արագած լեռան ջրհավաք ավազանի հրաբխային ապարների բարձր

ջրաթափանցելիության պատճառով գետային համակարգը շրջանում համայրա բացակայում

է:

Հանքավայրի տարածքում անցած լեռնային փորվածքներում գրունտային ջրեր չեն

հայտնաբերված:

18

Խմելու ջրի աղբյուր են հանդիսանում Արագած լեռան հյուսիս-արևմտյան լանջի

աղբյուրները: Բացահանքը խմելու և տեխնիկական ջրով կապահովվի Արթիկից և

Պեմզաշենից բերված ջրով,պայմանագրային հիմունքներով:

Տուֆերի համարյա հորիզոնական, շերտանման, մերձմակերևույթային տեղադրումը,

մակաբացման ապարների փոքր հզորությունը բարենպաստ հիդրոերկրաբանական և

կլիմայական պայմանները կանխորոշում են տեղամասի շուրջտարյա բաց լեռնային

աշխատանքների շահագործումը:

1.1.5 Պաշարների հաշվարկը

Պաշարների հաշվարկը կատարվել է երկրաբնական բլոկների եղանակով, բաժանելով

հանքավայրը 58 բլոկի, որոնք սահմանագծվում են ըստ կարգերի (A, B, C1, C2)

հորատանցքերով, մերկացումներով, միջարկման կետերով, ինչպես տարածմամբ, այնպես էլ

ըստ խորության:

Հարավային տեղամասում հաշվարկվել է 20 երկրաբանական բլոկներ, որոնց պաշարները

հաստատված են ԽՍՀՄ Պաշարների Պետական հանձնաժողովի կողմից 1974թ. փետրվարի

20-ին թիվ 7111 արձանագրությամբ, հետևյալ քանակությամբ ըստ կարգերի /հազ. խոր. մ/`

Կար

գը

Ընդամե

նը

Այդ թվում Այդ թվում ըստ տարատեսակի

երեսապատ

ման քար և

պատքար

պատք

ար Արթիկյ

ան

Դացիտա

յին

Երևան-

Լենինականյ

ան

Հաշվեկշռային պաշարներ

A 18263 18263 --- 18263 --- ---

B 9124.6 9124.6 ---- 9124.6 --- ---

C1

46122.9 16216.5 29906.

4

39238.5 6884.4 ---

Արտահաշվեկշռային պաշարներ

C1 670.5 --- 670.5 --- --- 670.5

C2 9616.8 --- 9616.8 7494.4 2122.4 ---

Երեսապատման բլոկների ելքը Հարավային տեղամասի արթիկյան տիպի տուֆերից

կազմում է 34.4%: Արթիկյան տիպի տուֆերից բլոկների արդյունահանման ժամանակ ուղեկից

հանվող պատքարի ելքը կազմում է 3.1-3.5%:

19

Այսինքն տուֆի զանգվածից պիտանի ելքը կազմում է 37.9%: Պաշարները հաստատվել են

բլոկներ երեսապատման քարի, շինաքարի /պատքարի/, իսկ թափոնները խճի և ավազի

արտադրության հումք:

Սույն նախագծում բացահանքի տարածքում առկա են միայն արթիկյան տիպի

տուֆեր: Մարվող պաշարները կազմում են 1 505 2.0հազ.մ3: Տարածքը գտնվում է XXVI-В

երկրաբանական բլոկի սահմաններում:

1.2 Լեռնային և լեռնամեխանիկական մասեր

1.2.1 Նախագծի հիմնական դրույթները

ՀՀ Շիրակի մարզի տուֆերի հանքավայրի ընդլայնման նախագիծը կատարված է

Ընկերության տեխնիկական առաջադրանքի հիման վրա:

Արթիկի տուֆի հանքավայրի հարավային տեղամասից «ՖԻՐՄԱ ԿՌՈՒՆԿ»̔ ՍՊԸ–ի

տարածքի սահմաններում նախատեսվում է շարունակել արդյունահանման աշխատանքները

բաց լեռնային աշխատանքներով, կիսամեքենայացված եղանակով, ցածրաստիճանային

համակարգով` CMP -026 մակնիշի և УРАЛ-33 մակնիշի քարհատ մեքենաներով:

Արդյունաբերական պաշարները կկազմեն`1 505 200մ3, В կարգով:

Տարեկան մարվող պաշարները կազմում են` 30104մ3:

Ծառայման ժամկետը ընդունվում է 50 տարի:

Կորզվող պաշարները կազմում են 1 277 500մ3 տուֆ:

Բացահանքի տարեկան արտադրողականությունը կազմում է` 25 550մ3 տուֆի զանգված:

Բացահանքի մակերեսը – 21.2հա է: Տուֆի հաստաշերտի հզորությունը տատանվում է

2.1-10.7մ-ի սահմաններում, քանի որ հանքավայրի արևմտյան հատվածը մասամբ

արդյունահնված է շուրջ 7հա սահմաններում:

Հանքավայրի շահագործումն իրականացվում և իրականացվելու է բաց լեռնային

աշխատանքներով և նախատեսվում է`

- Արդյունահանված ուղիղ կտրվածքի քարի իրացում տեղում, սպառողի

ավտոտրանսպորտով:

- Արդյունահանման աշխատանքների կատարում CMP–026 քարհատ մեքենայի միջոցով,

- Մշակված տարածքի լեռնատեխնիկական ռեկուլտիվացիա,

Արտադրական թափոնները պահեստավորվում և պահեստավորվելու են բացահանքին

հարակից արդեն իսկ գործող ժամանակավոր արտաքին լցակույտում:

Մակաբացման ապարների կուտակումը կկատարվի բացահանքի եզրագծից դուրս,

ժամանակավոր լցակույտում: Հետագայում, հնարավորություն ստեղծվելուց դրանք

նախատեսվում է տեղավորել հանքավայրի արդյունահանված հանքաստիճանների վրա,

ստեղծելով ներքին լցակույտ:

20

1.2.2 Հանքավայրի մշակման եղանակի ընտրումը

Ելնելով հանքավայրի տեղադիրքից, հանքամարմնի տեղադրման պարամետրերից և

մակաբացման ապարների փոքր ծավալներից, տեղամասի մշակումը նախատեսվում է

շարունակել բաց լեռնային աշխատանքներով:

Նախագծվող բացահանքի վերջնական եզրագծի պարամետրերն են`

• Բացահանքի դաշտի առավելագույն երկարությունը - 572.0մ,

• Բացահանքի դաշտի առավելագույն լայնությունը - 508.0մ

• Մշակվող տուֆերի հաստաշերտի հզորությունը տատանվում է՝ 2.1-10.7մ

• Բացահանքի առավելագույն խորությունը - 12.0մ

• Բացահանքի օտարման մակերեսը - 21.2հա

• Տուֆերի հաշվեկշռային պաշարները - 1 505.2 հազ.մ3:

• Տուֆերի կորզվող պաշարները - 1 277. 5 հազ.մ3:

• Մակաբացման ապարների ծավալը – 217.3հազ.մ3:

Նախագծվող բացահանքի վերջնական եզրագծի սահմանների մեջ ներառված օգտակար

հանածոյի և մակաբացման ապարների արդյունահանվող ծավալներն ըստ

հանքաստիճանների բերված են 1.2.2 աղյուսակում:

աղյուսակ 1.2.2

Հորիզոններ`

Բացահանքի վերջնական ծավալները, մ3

Լեռնային

զանգված

Տուֆ Մակաբացման

ապարներ

1745.9 56750 12100 44650

1743.8 95400 48200 47200

1741.7 121500 89950 41550

1739.6 155800 109300 36500

1737.5 147910 125650 22260

1735.4 143040 128500 14540

1733.3 56540 49140 7400

1731.2 51250 48050 3200

1729.1 42240 42240 0

1733.3 96460 96460 0

1731.2 89400 89400 0

21

1729.1 87510 87510 0

1727.0 124300 124300 0

1724.9 110220 110220 0

1722.8 78230 78230 0

1720.7 28700 28700 0

1718.6 9550 9550 0

ընդամենը 1494800 1277500 217300

1.2.3 Նախագծային կորուստները

Բացահանքի շահագործման ժամանակ նախագծային կորուստները`

1. Ըստ լեռնատեխնիական պայմանների - կախված օգտակար հաստաշերտի եզրագծի

բարդության աստիճանից: Դրանք այն կորուստներն են, որոնք բնամասերի տեսքով մնում են

բացահանքի կողերում և հատակում` կազմում է` 118 920մ3 (7.9%) և 97 750մ3 (6.49%):

2. Շահագործողական կորուստները - Տվյալ դեպքում նրանք կանխորոշվում են

արդյունահանման տեխնոլոգիայից և ընդունվում են` ( 0.5%) -7 530 մ3:

Կորուստներ, որոնք մնում են բացող խրամի տակ` 3 500 մ3 ( 0.23%):

Բացահանքի կորուստները կազմում են`

(1 505 200 – 1 277 500) : 1 505 500 x 100 = 15.12%

որտեղ` 1 505 200-ը բացահանքի մարվող պաշարներն են

1 277 500 մ3-ը բացահանքի կորզվող պաշարներն են:

1.2.4 Բացահանքի աշխատանքային ռեժիմը և արտադրողականությունը

Բացահանքի տարեկան արտադրողականությունը ըստ ուղիղ կտրված քարի կլինի.

25 550 x 0.379 x (100 – 0.5)

QԿ = = 9635մ3

100

Որտեղ` 25 550մ3-ը և բացահանքի տարեկան արտադրողականությունն է ըստ տուֆի

զանգվածի:

0.379 – ուղիղ կտրված քարերի ելքի գործակիցն է տուֆի զանգվածից:

0.5% - Օգտակար հանածոյի նախագծային շահագործական կորուստներն են:

Նախատեսվում է բացահանքում լեռնային աշխատանքները կատարել շուրջ տարյա,

ընդհատվող աշխատանքային շաբաթով աշխատանքային ռեժիմով:

Աշխատանքային օրերի քանակը տարվա մեջ ընդունվում է 260 օր, հերթափոխերի

քանակը օրվա ընթացքում –1, հերթափոխի տևողությունը 8,0 ժամ:

22

Բացահանքի տարեկան և օրական (հերթափոխային) արտադրողականու-թյունները

ըստ օգտակար հանածոյի և մակաբացման ապարների բերված են 1.2.4 աղյուսակում.

Աղյուսակ 1.2.4

N Անվանումը Չափման

միավորը

Բացահանքի

արտադրողականությունը, մ3

Տարեկան Օրական

(հերթափոխային)

1.

Մակաբացման ապարներ՝

Հողաբուսական շերտ

Ավազակավեր և ավազներ

Ջարդոտված տուֆեր

մ3

մ3

մ3

մ3

4346

1196

957

2193

16.72

4.6

3.68

8.43

Տուֆի զանգված

այդ թվում`

- ուղիղ կտրվածքի քար

- արտադրական թափոններ

մ3

մ3

մ3

25550

9635

15915

98.27

37.06

61.21

Ընդհամենը լեռնային զանգված մ3 29896 114.99

1.2.5 Բացահանքի ծառայման ժամկետը

Բացահանքի ծառայման ժամկետը որոշվում է հետևյալ բանաձևով.

T = t1 + t2 , տարի

Որտեղ` t1 - բացահանքի 100% արտադրական հզորության հասնելու ժամանակաշրջանն է, t1

= 0 տարի, քանի որ բացահանքը ներկայումս շահագործվում է

t2 - բացահանքի շահագործման տևողությունն է 100 % արտադրականհզորության հասնելու

պահից:

QԿ - Qշ 1 277 500- 0

t2 = = = 50

Qտ 25 550

Որտեղ` QԿ - կորզվող պաշարներն են`

QԿ = 1 277 500մ3

Qշ – արտահանված պաշարներն են բացահաքը 100% արտադրական

հզորության հասնելու պահին, Qշ = 0մ3:

Qտ - բացահանքի տարեկան արտադրողականությունն է ըստ օգտակար հանածոյի,

23

Qտ = 25 550մ3

Բացահանքի ծառայման ժամկետը`

T = 0 + 50= 50 տարի

1.2.6 Հանքադաշտի բացումը

Բացահանքը փաստացի բացված է, սակայն նրա բնականոն հետագա աշխատանքը

շարունակելու համար անհրաժեշտություն է առաջանում բացահանքային տարածքը բացել

երեք տեղամասերից՝, 1737.5մ բարձրության; 1745.9մ բարձրության հորիզոններից և ինչպես

նաև շարունակել նախկին ընդերքօգտագործման իրավունքի սահմաններում բացված 1733.3մ

բարձրության հորիզոնի մշակումը: Բացահանքի hորիզոնների բացումը իրականցվում է

բացահանքի հարավային մասից անցնող Մարալիկ-Արթիկ ասֆալտե ավտոճանապարհից

սկիզբ առնող, գոյություն ունեցող մոտեցող ավտոճանապարհից /760մ երկարությամբ/, դեպի

նշված հորիզոններ մուտքային գրունտային ճանապարհների անցումով:

1718.5մ բարձրության հորիզոնը մշակվում է մուտքային ավտոճանապարհից 8մ

լայնությամբ կիսախրամի միջոցով, հաղթահարող թեքությունը` 46.1%0, (գծ.Լ-7):

Հորիզոնների բացումը իրականացվում է մուտքային ճանապարհից կապիտալ խրամի

անցումով, որից հետո կատարվում է պիոներական խրամի անցում: Պիոներական խրամների

անցումը կատարվում է CMP–026 մակնիշի քարհատ մեքենայի միջոցով: Հաջորդող

հորիզոնները նույնպես նախատեսվում է բացել մուտքային ավտոճանապարհից, կտրող

խրամի միջոցով:

Բացող և կտրող խրամների անցման ժամանակ հատված քարերի հեռացումը,

բարձումը տրանսպորտային միջոցների մեջ, աշխատանքի փոքր ծավալի պատճառով

կատարվում է ձեռքով:

Կորուստերից խուսափելու համար հանքավայրի կողերը հնարավորինս կտրվում է

УРАЛ-33 քարհատ մեքենայի միջոցով:

1.2.7 Մակաբացման աշխատանքներ

Տուֆերը ծածկված են ժամանակակից նստվածքներով, որոնք ունեն 0.5-ից

մինչև 1.5 – 2.0մ հզորություն և նախագծվող տեղամասում ներկայացված են

հողաբուսական շերտով՝ 59800մ3, ավազակավերով և ավազներով՝ 47 850մ3 ծավալով,

ինչպես նաև նաև փուշտայի՝ ջարդոտված տուֆերի և անդեզիտա - դացիտների

կտորների շերտը՝ 109650մ3 ծավալով: Փաստացի շահագործվող տարածքում

վերոհիշյալ ապարները հիմնականում արդյունահանված են:

Ընդամենը մակաբացման ապարների ծավալը կազմում է 217300մ3:

Հողաբուսական շերտի` 21 500մ3 ծավալը կտեղափոխվի N1 լցակույտ բուլդոզերով,

իսկ մնացած ծավալը՝ 38300մ3-ը ավտոինքնաթափով N2 լցակույտ: N1 լցակույտը

բացահանքի հարավ արևելյան մասում է (տես գծ Լ-5): Ավազակավերով և

ավազներով շերտը՝ 47850մ3 և փուշտան՝ տուֆերի և անդեզիտա - դացիտների

24

կտորների շերտը 109650մ3 կտեղափոխվեն N3 լցակույտ ավտոինքնաթափով:

Տեղափոխման հեռավորությունն է մինչև 1կմ:

1.3 Արդյունահանման աշխատանքները

1.3.1 Մշակման համակարգը

Հանութային աշխատանքները նախատեսվում է կատարել ընդլայնական միակող,

ցածրաստիճանային մշակման համակարգով: Հանութային աշխա-տանքները

իրականացվում են CMP – 026 մակնիշի քարհատ մեքենայով:

Մշակման համակարգի տարրերը հաշվարկված են համաձայն արդյունահանման

աշխատանքների տեխնոլոգիական սխեմայի: Դրանք են.

ա/ Աստիճանի բարձրությունը- Ելնելով քարհատ մեքենայի տեխնիկական

բնութագրից, հանքաստիճանի բարձրությունը ընդունվում է 0,42մ;

բ/ Աշխատանքային հրապարակի անհրաժեշտ լայնությունը որոշվում է հետևյալ

բանաձևով.

A = A1 + A2 + E1 + E2 + L1 + L2 + F, մ

Որտեղ` A1; A2; E1; E2; L1; L2 – քարհատ մեքենայի հաստատուն

պարամետրերն են

A1 = 0,25մ, A2 = 0,2մ; E1 = 1,05մ; E2 = 3.19մ,

L1 - ավտոճանապարհի լայնությունն է, L1 = 7.0մ

L2 - ավտոճանապարհի եզրից մինջև պատրաստի արտադրանքի դարսակույտը եղած

հեռավորությունն է,

L2 = 0.5մ F – պատրաստի արտադրանքի դարսակույտի լայնությունն է, F = 2.0մ

A = 0,25 + 0,2 + 1,05 + 3,19 + 0,5 + 7 + 2,0 = 14,2 մ

գ/ Քարհատ մեքենայի աշխատանքային ճակատի երկարությունը. Ելնելով

բացահանքային դաշտի չափերից քարհատ մեքենայի աշխատանքային ճակատի միջին

նվազագույն երկարությունը ընդունվում է L= 100մ:

դ/ Քարհատ մեքենաների անհրաԺեշտ քանակի հաշվարկը.

Ընտրված CMP – 026 մակնիշի ցածրաստիճանային քարհատ մեքենայի ժամային

արտադրողականությունը որոշվում է բերված բանաձևով, հաշվի առնելով տուֆի

ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները.

44 44

QԺ = = = 5.3 մ3

1 + 11 (Vաշ + 38)L 1 + 11 (1,6 + 38)100

Որտեղ՝ Vաշ –քարհատ մեքենայի աշխատանքային մատուցման արագությունն է:

25

Քարհատ մեքենայի հերթափոխային արտադրողականությունը

Qհերթ = Tհերթ x QԺ x KԺ = 8 x 5.3 x 0.7= 29.7 մ3 / հերթ

Որտեղ` Tհերթ – հերթափոխի տևողությունն է` 8.0 ժամ

KԺ - ժամանակի օգտագործման գործակիցն է հերթափոխի

ընթացքում, 0.7:

Քարհատ մեքենայի տարեկան արտադրողականությունը կլինի.

Qտ = Qհ x Nհերթ x Kտ = 29.7x 260 x 0.8 = 6177.6 մ3 / տարի

Որտեղ` Nհերթ - բացահանքի աշխատանքային հերթափոխի քանակն է տարվա

ընթացքում, Nհերթ = 260 հերթ

Kտ – ժամանակի օգտագործման գործակիցն է տարվա ընթացքում:

Անհրաժեշտ մեքենաների քանակը.

QԲ 25 550

Nք. մ. = = = 4.13 ≈ 5հատ

Qտ 6177.6

Որտեղ` QԲ - բացահանքի տարեկան արտադրողակնությունն է ըստ տուֆի

զանգվածի:

1.3.2 Ռելսագծերի տեղափոխումը

Աշխատանքային ճակատի 150մ միջին երկարության, աստիճանի 0.42մ բարձրության

և 2.65մ ռելսերի առաջխաղացման մեկ քայլի դեպքում արդյունահանվող տուֆի զանգվածի

ծավալը կլինի.

150 x 0.42 x 2.65 = 166.95 մ3

Տարվա ընթացքում կատարվող ռելսագծերի անհրաժեշտ տեղափոխումների քանակը

կլինի.

25 550 : 166.95 =153.04 տեղափոխում:

R – 50 տիպի ռելսերի տեղափոխման համար անհրաժեշտ բրիգադ հերթափոխերի

թիվը.

153.04 x 150 : 375 = 62բրիգադ / հերթափոխ

Որտեղ` 375մ – 1 մեքենավար և 2 բանվորից կազմված բրիգադի հերթափոխային

արտադրողականությունն է ռելսերի տեղափոխման ժամանակ:

Ռելսերի տեղափոխումը կատարվում է TO–30 անվային բարձիչի օգնությամբ:

26

1.3.3 Բարձման աշխատանքներ

Արդյունահանման տեղամասում ստացված ուղիղ կտրված քարերի բարձումը

սպառողի տրանսպորտային միջոցների մեջ կատարվում է ձեռքի միջոցով:

Բանվորների արտադրողականությունը քարի բարձման ժամանակ ըստ ՆՏՆ–ի

ընդունվում է 15մ3/հերթ:

Բանվորների անհրաժեշտ քանակը պատրաստի արտադրանքը տրանսպորտային

միջոցների մեջ բարձելու համար կլինի

37.06

= 2.5 3 բանվոր:

15

1.3.4 Արտադրական թափոնների հեռացումը

Ուղիղ կտրվածքի քարերի արդյունահանման ժամանակ առաջացած արտադրական

թափոնները`15915մ3/տարի կամ 61.21մ3/հերթ ծավալով աշխատանքային

հանքաստիճաններում ДЗ–130 բուլդոզերով տեղափոխվում է 5 – 10մ հեռավորության վրա և

կուտակվում:

Այնուհետև, կուտակված թափոնները 2.5մ3 շերեփի տարողությամբ TO –30 միաշերեփ

անիվային բարձիչով բարձվում է КамАЗ-5511 ավտոինքնաթափի մեջ և տեղափոխվում

հանքավայրի հարևանությամբ, նրա արևմտյան մասում` նախկին մշակված տարածքի վրա

լցվում միջինը 8.0մ բարձրությամբ, ստեղծելով արտաքին ժամանակավոր N2 լցակույտ:

1.3.5 TO – 30 միաշերեփ անվավոր բարձիչի աշխատանքը

TO–30 միաշերեփ անվավոր բարձիչի աշխատանքը հիմնականում կայանում է

թափոնների տեղափոխմումը և բարձումը ավտոինքնաթափի մեջ:

TO – 30 անվավոր բարձիչի արտադրողականությունը ըստ տեխնոլոգիական նորմերի

մինչև 100մ տեղափոխման դեպքում կազմում է 90մ3/հերթ., միայն որպես բարձիչ աշխատելու

դեպքում – 340մ3/հերթ: Քանի որ անվավոր բարձիչը օգտագործվելու է միայն բարձման

(հողաբուսական շերտ` 2.95մ3/հերթ, ավազակավեր և կավաավազներ՝ 3.68մ3/հերթ,

ջարդոտված տուֆեր 8.43մ3/հերթ, ինչպես նաև արտադրական թափոններ` 61.21մ3/հերթ

համար, հետևապես, անհրաժեշտ քանակը կլինի`

(2.95+3.68+8.43+ 61.21) : 340 = 0. 22 ընդունվում է 1 բարձիչ:

1.3.6 Բուլդոզերային աշխատանքները

Բուլդոզերի աշխատանքները բացահանքի պայմաններում կայանում են

արտադրական թափոնների տեղափոխումը և կուտակումը, մակաբացման ապարների

տեղափոխումը լցակույտերում: Դրանց տարեկան ծավալները համապատասխանաբար

կազմում է 15915մ3 և 4346մ3:

27

ДЗ–130 մակնիշի բուլդոզեր (փխրեցուցիչով սարքավորված) հերթափոխային

արտադրողականությունը ըստ ՆՏՆ – ի կազմում է, արտադրական թափոնների

տեղափոխման ու կուտակման ժամանակ 1000մ3/հերթ, իսկ լցակույտերում ապարների

տեղափոխման և լցակույտերի ձևավորման ժամանակ 600մ3:

ДЗ–130 մակնիշի բուլդոզերների անհրաժեշտ քանակը նրա տարեկան 225

աշխատանքային հերթափոխերի դեպքում կլինի.

15915 15915 4346 4346

NԲ = + + --------------- + ------------- = 0.24

225 x 1000 225 x 600 225 x 1000 225 x 600

ընդունվում է 1 հատ:

1.3.7 Լցակույտային աշխատանքները

Բացահանքի շահագործման սկզբնական շրջանում մակաբացման ապարները

պահեստավորվում են բացահանքի սահմաններից դուրս` հարավ-արևելյան մասում` N1

լցակույտ:

1. Մակաբացման ապարներ` 282 490 մ3

ա) հողաբուսական շերտ՝ 59800մ3

բ) ավազակավերի և ավազների շերտ՝ 47850մ3

գ) փուշտայի՝ ջարդոտված տուֆերի շերտ՝

և անդեզիտա-դացիտների կտորների շերտը՝

109650մ3:

2.Արտադրական թափոնները

59800 x 1.1

47850x 1.2

109650x 1.3

795750 x 1.4

65780 մ3

57420 մ3

142545 մ3

1 114 050 մ3

Ընդունված է լցակույտառաջացման բուլդոզերային եղանակը:

N1 լցակույտում տեղավորված մակաբացման ապարների /հողաբուսական շերտ/

21500մ3 ծավալով/ լցակույտի առավելագույն բարձրությունը կազմում է` 3.5մ: Զբաղեցրած

մակերեսը վերևում կազմում է` 5360մ2, հիմքի մասում՝ 8030մ2, կողերի թեքման անկյունը 350:

Հողաբուսական շերտի մնացած 38300մ3 ծավալը տեղավորվում է N2 լցակույտում:

Մակաբացման ապարների՝ կավաավազները և ջարդոտված տուֆերը, որոնց ծավալը

համապատասխանաբար կազմում է 47850մ3 և 109650մ3 կտեղափոխվեն N3 լցակույտ: N2 և N3

լցակույտերը գտնվում են բացահանքի արևմտյան մասում:

Արտադրական թափոնների քանակը կազմում է 795750մ3, որից 330750մ3 ծավալը

տեղավորվում է N3 լցակույտ, իսկ 83000մ3-ը բացահանքի 27-րդ տարվա շահագործումից

սկսած կտեղափոխվի արդեն արդյունահանված 1718.6մ բարձրության հորիզոնի վրա, կլցվի

2.5մ բարձրությամբ և կհարթեցվի: Իսկ մնացած 382000մ3-ը բացահանքի շահագործման

28

հետագա տարիներին՝ շահագործման 27-րդ տարվանից սկսած աստիճանաբար կլցվեն

1537.5մ-1720.7մ բարձրության հորիզոնների վրա, կփռվի 2.5մ բարձրությամբ և կհարթեցվի:

Այս հորիզոնների վրա կլցվի նաև N1 և N2 լցակույտ տեղափոխված մակաբացման

ապարները 0.32մ բարձրությամբ և կհարթեցվի, այսպիսով ստեղծելով ներքին լցակույտ:

Ներքին լցակույտի ընդհանուր բարձրությունն է 2.82 մ:

N2 և N3 լցակույտը բացահանքի արևմտյան մասում է, որի առավելագույն

բարձրությունը կազմում է` 8.0մ: Նրա զբաղեցրած մակերեսը վերևում կազմում է` 39500մ2,

հիմքի մասում` 49800մ2 մակերես, կողերի թեքման անկյունը 350:

Օգտակար հանածոյի արդյունահանումից հետո իրականացվում է խախտված հողերի

վերականգնում, որի ժամանակ լցակույտում մնացած մակաբացման ապարների 8260մ3

ծավալը, կտեղափոխվի 1718.5մ բարձրության հորիզոնի վրա կփռվի 2.82մ բարձրությամբ, և

կհարթեցվի: Լցակույտաառաջացումը ըստ տարիների և դրանց վերջնական դիրքերը բերված

են Լ-10 - Լ-13 թերթերում: Նախագծով ընդունված բուլդոզերը և էքսկավատորը կարելի է

օգտագործել նաև լցակույտաառաջացման ժամանակ:

1.3.8 Տրանսպորտային աշխատանքներ

Մակաբացման ապարների և արտադրական թափոնների տեղափոխումը միջինը 1.0

կմ հեռավորության վրա համապատասխանաբար N2 և N3 լցակույտեր,

նախատեսվում է իրականացնել 10 տոննա բեռնատարողությամբ КамАЗ-5511

մակնիշի ավտոինքնաթափերով: Ավտոինքնաթափով տեղափոխվող բեռներն են`

մակաբացման ապարներ՝ 195800մ3 և արտադրական թափոններ` 795750մ3:

КамАЗ-5511 մակնիշի ավտոինքնաթափի հերթափոխային արտադրողակա-

նությունը որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

V x Kժ x Th x Kլ 6 x 0.85 x 480 x 0.95

Qա = ------------------------- = ---------------------------------- = 145.4 մ3

Kփ x Tt 1.3 x 12.3

որտեղ`

V - ավտոինքնաթափի թափքի տարողությունն է, 6.0 մ3

Kժ – ժամանակի օգտագործման գործակիցն է հերթափոխի ընթացքում, 0.85

Th – հերթափոխի տևողությունը, 480 րոպե

Kլ–ավտոինքնաթափի թափքի լցման գործակիցն է, 0.95

Kփ - ապարների փխրեցման գործակիցն է, 1.4

Tt - 1 ուղերթի տևողությունն է

2 x Lx 60 2 x 1 x60

Tt = ------------ + t բարձ+ t բեռն + t մ = ----------- , 12.3 րոպե

29

Vմ 25

Որտեղ` L – տեղափոխման հեռավորությունն է, կմ

Vմ – միջին երթային արագությունն է, կմ/ժամ

t բարձ - ինքնաթափի բարձման տևողությունն է, րոպե

t մ – մանյովրների տևողությունն է, րոպե

t բեռն- բեռնաթափման տևողությունն է, 1 րոպե

Ավտոինքնաթափերի քանակը հերթափոխի ընթացքում որոշվում է հետևյալ

բանաձևով`

Qհ x Kա

Nբ = ----------------, հատ

Qա

որտեղ`

Kա - բեռների տեղափոխման անհավասարաչափության գործակիցն է, 1.1

76.25 x 1.4

Nբ = ----------------= 0.74, ընդունվում է 1 հատ

144.4

Ավտոինքնաթափերի քանակի հաշվարկի պարամետրերը բերված են աղյուսակ 1.3.8-ում:

Աղյուսակ 1.3.8

N Ցուցանիշների անվանումը Չափման

միավորը Ցուցանիշը

1 Տեղափոխվող բեռների քանակը հերթափոխում`

արտադրական թափոններ

մակաբացման ապարներ

մ3

մ3

մ3

76.25

61.21

15.06

2 Տեղափոխման միջին հեռավորությունը

մակաբացման ապարներ

կմ

կմ

1.0

1.0

3 Ավտոինքնաթափի բարձման տևողությունը րոպե 4.5

4 Ավտոինքնաթափերի բեռնաթափման

տևողությունը

րոպե 1.0

5 Մանյովրների տևողությունը րոպե 2.0

6 Միջին երթային արագությունը կմ/ժ 25

7 Մեկ ուղերթի տևողությունը

րոպե 12.3

8 Ավտոինքնաթափի արտադրողականությունը

մ3/հերթ

180.7

9 Ավտոինքնաթափերի քանակը հատ 1

10 Ուղերթների քանակը ուղերթ 14

Արտադրական թափոնները կտեղափոխվեն 11 երթով, մակաբացման ապարները 3

երթով:

30

1.3.9 Բացահանքի մշակման ժամանակացույցային պլանը

Լեռնային աշխատանքների զարգացումը բացահանքում կատարվում է

բացահանքի մշակման ժամանակացույցային պլանին համապատասխան, որի

համաձայն արդյունահանման աշխատանքները նախատեսվում է կատարել 0.42

բարձրությամբ հանքաստիճաններով, վերևից – ներքև, մեխանիզացված եղանակով:

Կտրվող հատքարի չափերն են (19 x 29 x 39)սմ:

Մշակվող տուֆի զանգվածի քանակը տարվա ընթացքում կազմում է 25550մ3:

1.3.10 Բացահանքի ջրամատակարարումը և ջրհեռացումը

Քարհանքի մատակարարումը տեխնիկական ջրով կատարվում է կտրման

աշխատանքների ժամանակ փոշեդադարեցման, աշխատանքային հրապարակների,

ճանապարհների և լցակույտերի ջրման նպատակով: Ջուրը բերվում КО-002 մակնիշի ջրցան-

լվացող մեքենայով, պայմանագրային հիմունքներով: Խմելու ջրի մատակարարումը

կատարվում է В1-ВЦА-1.1 ջրի ցիստեռնով:

Հանքավայրի հիդրոերկրաբանական պայմանների համաձայն, գետնաջրերը

բացակայում են: Հետևաբար բացահանքում ջրհեռացնող կառուցվածքներ չեն նախատեսվում:

Անմիջապես քարհանքի տարածքը թափվող անձրևային ջրերը հեռացվում են ինքնահոս

կերպով և ներծծվում ճաքերի միջով:

Աշխատողներին խմելու և կենցաղային նպատակներով ջրածախսը հաշվարկվում է

հետևյալ արտահայտությունով`

W= (n x N + n1 x N1) T

որտեղ` n - ԻՏ և գրասենյակային աշխատողների թիվն է - 4,

N - ԻՏԱ և գրասենյակային աշխատողների ջրածախսի նորման` - 0.016մ3,

n1 - բանվորների թիվն է - 17,

N1 - ջրածախսի նորման` - 0.025մ3/մարդ օր

T - աշխատանքային օրերի թիվն է - 260օր:

Այսպիսով` W= (4 x 0.016 +17 x 0.025) 260 = 127.1մ3/տարի, միջին օրեկան 0.489մ3:

Կենցաղային կեղտաջրերը` 0.489 x 0.85 = 0.42մ3 օրեկան լցված են բետոնային լցարան,

որտեղից պարբերաբար տեղափոխվում են սահմանված կարգով:

Համաձայն նորմատիվների ջրի ծախսը 1մ2 տարածքում փոշին նստեցնելու համար

կազմում է 0.5լիտր/մ2: Փոշենստեցման մակերեսները կազմում են բացահանքում

աշխատանքային հրապարակը 1400մ2, լցակույտերի վրա 4400մ2 և

ավտոճանապարհների վրա 3700մ2, ընդամենը 9400մ2: Ընդունելով ջրի տեսակարար

ծախսը 0.5լ/մ2, կստանանաք` 9500 x 0.5 = 4750լիտր

31

Նախատեսվում է, ընդունել 1 ջրող ավտոմեքենա 6տ ջրի տարողությամբ, որը այդ

ջուրը ցնցուղում է 1 երթով, աշխատանքային հրապարակը` 2 անգամ:

1.4 Նախագծի այլընտրանքը

Նախատեսվող գործունեության նպատակն է տուֆի քարի արդյունահանում և

տեղի շինարարական կազմակերպություններին շինանյութերի տրամադրում:

Արդյունահանված օգտակար հանածոն օգտագործելու է շինարարության մեջ:

Հանքավայրի դիրքը, ապարների տեղադրությունը թույլ են տալիս իրականացնել

հանքավայրի շահագործումը միայն բաց եղանակով:

Նման տեսակետից գործունեության այլընտրանքները դիտարկվել են,

պայմանավորված հանքավայրի ծառայման ժամկետով՝ կախված բացահանքի

արտադրողականությունից, այն է՝ բարձրացնել արտադրողականությունը՝

կրճատելով բացահանքի ծառայման ժամկետը, կամ էլ աշխատել համաձայն

պայմանագրային պարտավորությունների, 50 տարի ժամկետով:

Շահագործման 50 տարվա տարբերակը տնտեսապես ավելի շահավետ է և

բնապահպանական տեսակետից նախընտրելի, քանի որ սահմանափակում է ծանր

տեխնիկայի աշխատաժամերը, օգտակար հանածոյի կուտակումները, հետևաբար

նաև շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության տևողությունը և լրացուցիչ

բնապահպանական ծանրաբեռնվածությունը:

Ընտրված տարբերակը հանդիսանում է շրջակա միջավայրի վրա նվազագույն

ազդեցություն ունեցողը:

Բացահանքի շահագործումը կթուլացնի սոցիալական լարվածությունը՝

աշխատողների հիմնական մասը ընդգրկվելու է մոտակա համայնքներից, ինչը

նշանակում է, որ մարդիկ հնարավորություն կունենան աշխատանքի դիմաց ստանալ

միջին աշխատավարձից բարձր աշխատավարձ:

Անուշադրության չի մատնվելու նաև ազդակիր համայնքը, որի հոգսերի մի մասը իր

վրա կվերցնի ընկերությունը:

Նախագիծը չունենալով էական ազդեցություն շրջակա միջավայրի վրա՝ նկատելի

դրական ազդեցություն կունենա ազդակիր համայնքի սոցիալական կյանքում:

32

33

34

2. Ա Շ Խ Ա Տ Ա Ն Ք Ա Յ Ի Ն Պ Ա Շ Տ Պ Ա Ն Ու Թ Յ Ու Ն Ը

2.1 Արդյունաբերական սանիտարիան և անվտանգության տեխնիկան

Քարհանքում բոլոր լեռնային աշխատանքները պետք է կատարվեն բաց

եղանակով մշակվող հանքերի գործող անվտանգության միասնական կանոններին

(ԱՄԿ) և շահագործման տեխնիկական կանոններին (ՇՏԿ) խստիվ

համապատասխան:

Անվտանգության ապահովման կանոններից կարելի է նշել`

Քարհանքի ինժեներա - տեխնիկական աշխատողները պարբերաբար, ոչ ուշ

քան 3 տարին մեկ անգամ անցնեն գիտելիքների ստուգման;

• Յուրաքանչյուր բանվոր, անվտանգության տեխնիկայի գծով նախնական ուսուցումից հետո,

պետք է ըստ մասնագիտության ուսուցման` հանձնի քննություններ;

• Աշխատանքային յուրաքանչյուր տեղ աշխատանքներն սկսվելուց առաջ հերթափոխի

պետի կողմից պետք է կատարվի զննում: Աշխատանքներն սկսվելու համար պետք է տրվի

գրավոր առաջադրանք;

• Յուրաքանչյուր բանվոր մինչ աշխատանքը սկսելը պետք է համոզվի իր աշխատատեղի

անվտանգության ապահովումը;

• Արգելվում է հանքախորշում հանգստանալը և այլն:

• Քարհատ մեքենան, ավտոբարձիչը, բուլդոզերը, ավտոմեքենաները պետք է թույլ տալ

աշխատել միայն այն դեպքում, եթե նրանք սարքին են և աշխատում են նրանց վրա դրված

գազերի թունավոր խառնուրդների չեզոքացման ու փոշեզրկման սարքերը:

35

Բացահանքի աշխատողների ջրամատակարարման համար նախատեսվում է կցիչ

ցիստեռն: Նախագծում նախատեսվում է տեղափոխվող բեռնարկղային տիպի կենցաղային

սենյակի տեղադրում, հանգստանալու և վատ եղանակներին պատսպարվելու համար:

• Աշխատողների ապահովման համար նախագծով նախատեսվում է անջրթափանց հոր,

որը սահմանված կարգով պետք է դատարկվի:

2.2 Ձեռքի աշխատանքների մեքենայացումը

Ձեռքի աշխատանքների մեքենայացման աստիճանը`

Կ + Մ 0 + 17

---------- x 100 = --------------- = 100%

Խ 17

որտեղ Կ-ն ավտոմատացված ագրեգատների և սարքերի վրա աշխատող բանվորների թիվն է:

Մ-ն մեքենայացված ա•րե•ատների և սարքերի վրա աշխատող բանվորների թիվն է:

Խ-ն բանվորների ընդհանուր թիվն է բացահանքում:

2.3 Ինժեներատեխնիկական միջոցառումներ

Քաղաքացիական պաշտպանության գծով ինժեներատեխնիկական միջոցառումները

ուղղված են հանքի աշխատողներին պաշտպանելու Y (գամմա) ճառագայթման

ազդեցությունից պատերազմի ժամանակ տեղանքի ռադիոակտիվ վարակման դեպքում:

Մարդկանց փոքր քանակի պատճառով հատուկ կառույցներ չեն նախագծվում:

Նախատեսվում է օգտվել մոտակա հակառադիացիոն թաքստոցից:

36

3. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ

Գտնվելու վայրը

«Ֆիրմա Կռունկ» ՍՊԸ կողմից նախատեսվում է իրականացնել թիվ 066

ընդերքօգտագործման իրավունքի շրջանակներում գործող բացահանքի ընդլայնում:

Ընդերքօգտագործման նպատակով Արթիկի տուֆերի հանքավայրի Հարավային տեղամասից

հայցվող տարածքը գտնվում է ՀՀ Շիրակի մարզի Արթիկ քաղաքից մոտ 6կմ հարավ-հարավ-

արևմուտք, Պեմզաշենից մոտ 2.2կմ հյուսիս-արևմուտք, Տուֆաշենից մոտ 1.7կմ հարավ (նկար

1, 2, 2.1): Հայցվող տարածքը վարչատարածքային բաժանման տեսակետից ներառված է

Պեմզաշեն համայնքում:

Ընդհանուր առմամբ, ՀՀ Շիրակի մարզը բնութագրվում է զարգացած

ենթակառուցվածքներով: Մարզով անցնում են 114.0 կմ միջպետական, 431.6 կմ

հանրապետական և 283.4 կմ տեղական որից 226.3 կմ մարզային ու 57.1կմ համայնքային

ենթակայության ճանապարհներ: Բեռնափոխադրումները և ուղևորափոխադրումները

մարզում իրականացվում են ավտոմոբիլային, երկաթուղային և օդային տրանսպորտով:

Մարզում գործում է «Շիրակ» օդանավակայանը, որն ապահովում է օդային կապը ԱՊՀ

երկրների հետ և հնարավորություն ունի ընդունել ցանկացած տեսակի ինքնաթիռ:

Շիրակի մարզով անցնում է «Գյումրի-Թուրքիայի Հանրապետության սահման» 13.0կմ,

«Գյումրի-Մարալիկ» 38.0կմ, «Ղալթաղչի-Անի» 84.0կմ երկաթգիծ:

Մարզում ջրամատակարարումն իրականացվում են «Շիրակջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ–ի

կողմից 39, «Հայջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ-ի կողմից 31 և տեղական ինքնակառավարման

մարմինների կողմից 53 բնակավայրերում:

Մարզի համայնքների էլեկտրամատակարարումն իրականացվում է համապետական

ցանցից: «Առէներջի» ՍՊԸ-ն ավարտել է Շիրակի մարզի Քարախաչ լեռնանցքի

հողմաէներգետիկ ծրագրի մոնիթորինգային աշխատանքները: Նախատեսվում է ներդրում

կատարել մինչև 20 ՄՎտ գումարային դրվածքային հզորությամբ «Քարախաչ 1»

հողմաէլեկտրակայանի կառուցման նպատակով՝ հետագայում հասցնելով այն մինչև 90

ՄՎտ: Ներկայումս Շիրակի մազում գործում են 5600կՎտ տեղակայված հզորությամբ և

14.63մլն կՎտժ տարեկան գումարային արտադրանքով փոքր ՀԷԿ-եր: Նախատեսվում է

կառուցել 8779կՎտ տեղակայված գումարային հզորությամբ և 27.2մլն կՎտժ տարեկան

գումարային արտադրանքով չորս փոքր ՀԷԿ-եր:

37

Նկար 1.

Արթիկի տուֆերի

հանքավայրի

Հարավային տեղամաս

38

Հատված 1:50000 մասշտաբի տոպոգրաֆիական քարտեզից

Նկար 2.

39

Նկար 2.1.

40

Ռելիեֆ, երկրաձևաբանություն

Երկրաձևաբանական տեսակետից Արթիկի տուֆերի հանքավայրի տարածաշրջանը

զբաղեցնում է Արագած լեռնազանգվածի հյուսիս-արևմտյան և Շարայի լեռան հարավ-

արևմտյան լանջերը՝ Շիրակի դաշտի հարավ-արևելյան մասը:

Տարածաշրջանի գեոմորֆալագիական տարրերի ձևավորման գլխավոր գործոնը

Արագած լեռան վերին պալեոգենյան գործունեությունն է: Այն առավելապես դրսևորվում է

անդեզիտաբազալտային, անդեզիտադացիտային, տուֆոլավային հրաբխահոսքերով: Իր

հովհարաձև տարածված լանջերի հետ միասին Արագածը գրավում է մոտ 4000կմ²

տարածություն Արարատյան ու Շիրակի դաշտերի, Ախուրյան ու Քասախ գետերի միջև։

Երեք կողմից նրան հարևան են հյուսիսից՝ Շարայի, Արևելքից՝ Արայի, հարավ-

արևմուտքից՝ Մեծ Արտենիի լեռները։

Արագած հրաբուխն ունի 400մ խորությամբ և 3կմ տրամագծով հսկա խառնարան, որի

քայքայված պատերի մնացորդները կազմում են լեռան չորս կատարները։ Խառնարանը

հարավ-արևելյան կողմից բաց է և կապվում է շրջապատին։ Կատարները դասավորված են

կիսաշրջանաձև և կազմում են 270 աստիճանի աղեղ։ Ամենաբարձրը հյուսիսային կատարն է

(4090.1 մետր)։ Այնուհետև գալիս են արևմտյանը՝ 3995.3 մետր, արևելյանը՝ 3908.2 մ և

հարավայինը՝ 3887.8 մ։ Խառնարանը ջրահավաք մեծ ավազան է։ Այստեղից է սկիզբ

առնում Քասախի վտակ Գեղարոտ գետը։

Եթե Արագածի ատամնաձև գագաթները ուղղաձիգ են, (հատկապես հյուսիսային

կատարը, որ բավական դժվարամատույց է վերելքի համար), ապա լանջերը մեղմ թեքություն

ունեն, որոնք փռված են գագաթների շուրջը հսկայական տարածությունների վրա՝ տեղ-տեղ

կազմելով ընդարձակ բարձրավանդակներ, սարավանդներ, հարթություններ (Ապարանի

դաշտը, Կարմրաշենի, Շամիրա-

մի սարահարթերը, Օհանավանի, Մարալիկի սարավանդները և այլն), մասնատված են

ճառագայթաձև տարածվող խոր հովիտներով, կիրճերով, հեղեղատներով։ Լանջերին կան

նաև հրաբխային ծագում ունեցող կոնաձև բարձրություններ (Փոքր

Արտենի, Իրինդ, Կարմրաթառ, Դաշտաքար և այլն)։

Արագածի մերձակայքում ցրված են բազմաթիվ պարազիտային կոներ, որոնք

անցյալում պարբերաբար արտավիժել են հրաբխային նյութեր։ Հրաբխային ժայթքումների

հետևանքով Արագածի լանջերը հսկայական տարածության վրա (ընդհուպ մինչև ստորին

փեշերը) ծածկված են լավաներով։

Արթիկի տուֆերի հանքավայրի Հարավային տեղամասի տարածքը ներկայացված է

մեղմաթեք սարավանդով՝ կտրտված մշտական և ժամանակավոր ձորակներով, փոքր

գոգավորություններով, բլրաթմբերով և այլն:

Տարածքը գտնվում է սեյսմիկ II գոտում, որի բնորոշ է 0,3-0,4g հորիզոնական

արագացումներ և 8-9 բալ երկրաշարժի հնարավոր ուժգնություն:

Տարածքը սողանքավտանգ չէ, մոտակայքում առկա են 2 սողանքային մարմիններ,

որոնք գտնվում են հայցվող տեղամասից ավելի քան 2,7 և 12,4կմ հեռավորության վրա:

Տեղամասի տարածքի երկրաձևաբանական, լանջերի թեքության և սողանքավտանգ

տեղամասերի տարածման սխեմատիկ քարտեզները ներկայացվում են ստորև նկար 3-5-ում:

41

Նկար 3.

42

Նկար 4.

Նկար 5.

Ընդլայնվող

տեղամասի տարածք

43

Արթիկի տուֆերի հանքավայրի տարածաշրջանի կլիման բարեխառն լեռնային է

(նկար 6), ձմեռը տևական, ցուրտ, հաստատուն ձնածածկույթով, օդի բացարձակ նվազագույն

ջերմաստիճանը հասնում -30oC: Լինում են ուժեղ քամիներ, հաճախակի են մառախուղները և

ձնաբքերը: Ամառը տաք է, համեմատաբար խոնավ, առավելագույն ջերմաստիճանը հասնում

է +300C: Միջին ջերմաստիճանը հուլիս ամսին 160C է: Տարեկան տեղումների քանակը

կազմում է 500-550մմ, ձյան ծածկի հաստությունը` 61սմ, հողի սառեցման խորությունն

հասնում է մինչև 110սմ, քամու միջին արագությունը 3.0-6.0մ/վրկ: Կայուն ձնածածկույթը

պահպանվում է միջինը 2-ից 3 ամիս: Առանց սառնամանիքի օրերի թիվը տատանվում է

միջինը 140-ից 160 օրերի միջակայքում, որոշ տեղերում` 220 օր: Քամիների ուղղությունները

հիմնականում հյուսիսային և հյուսիս-արևելյան են, սակայն ունեն կայուն մեկ ուղղություն,

ինչի պատճառով կարող են լինել ձյան ոչ սովորական ձնահյուսեր:

Նկար 6.

44

Մթնոլորտային օդ

ՀՀ-ում օդի աղտոտման մակարդակն ուսումնասիրվում է Բնապահպանության

նախարարության «Շրջակա միջավայրի մոնիթորինգի և տեղեկատվության կենտրոն» ՊՈԱԿ-

ի կողմից: Մոտակա դիտակայանը գտնվում է Գյումրի քաղաքում՝ ընդերքօգտագործման

նպատակով հայցվող տեղամասից ավելի քան 25կմ հեռավորության վրա: Ընդլայնված

բացահանքի շահագործման նախագծի և շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության

գնահատման հիմնական հաշվետվության կազմման ընթացքում նախատեսվում է կատարել

տեղամասի տարածքում մթնոլորտային օդի աղտոտվածության բազային

ուսումնասիրություն, ինչը կդիտարկվի որպես «զրոյական» տարբերակ և հիմք կհանդիսանա

հետագա բնապահպանական մոնիթորինգի համար:

Ընդերքօգտագործման նպատակով Արթիկի տուֆերի հանքավայրի Հարավային

տեղամասից հայցվող տարածքը գտնվում է ՀՀ Շիրակի մարզի Արթիկ քաղաքից մոտ 6կմ

հարավ-հարավ-արևմուտք, Պեմզաշենից մոտ 2.2կմ հյուսիս-արևմուտք, Տուֆաշենից մոտ

1.7կմ հարավ (նկար 1, 2, 2.1): Հայցվող տարածքը վարչատարածքային բաժանման

տեսակետից ներառված է Պեմզաշեն համայնքում:

Մթնոլորտն աղտոտող նյութերի ֆոնային կոնցենտրացիաները վերցված են ՀՀ

Բնապահպանության Նախարարության «Շրջակա միջավայրի վրա ներգործության

մոնիտորինգի կենտրոն»-ից: Ֆոնային կոնցենտրացիայի արժեքներն են գ. Պեմզաշենում փոշի

՝ 0.2 մգ/մ3, ծծմբի երկօքսիդ 0.02 մգ/մ3, ազոտի երկօքսիդ 0.008 մգ/մ3, ածխածնի օքսիդ 0.4 մգ/մ3:

Ջրային ռեսուրսներ

Արթիկի տուֆերի հանքավայրի շրջանի հիմնական ջրային միավորը Արթիկջուր գետն

է : Արթիկջուր գետը, որի երկարությունը 26 կմ է: Այն սկիզբ է առնում Արագածի հյուսիս-

արևմտյան լանջից՝ ծովի մակարդակից 3079.2 մ բարձրության վրա: Ջրհավաք մակերեսը 77.0

կմ2 է, ավազանի միջին բարձրությունը 2350մ է, ունի հյուսիս-արևմտյան ուղղություն: Գետի

ջրային ռեժիմին առանձնահատուկ են գարնանային վարարումները, անձրևային

վարարումները, աշնանային ցածր մակարդակը, ամռան-աշնանային և ձմեռային ցածր

մակարդակը: Գետավարարումների բարձրագույն կետը, որը համարյա միշտ համարվում է

տարվա առավելագույնը, դիտարկվում է մայիս-հունիս ամիսներին: Սովորաբար վարարման

ընդհանուր ալիքի վրա գումարվում են անձրևային ջրերի հորդացումները սուր պիկերի

տեսքով՝ տալով նրան բարձրակատար տեսք: Արթիկջուր գետը սելավաբեր է, որի վտակների

հունով հոսող սելավները շատ հաճախ մեծ ավերածությունների պատճառ են դառնում:

Արթիկջուր գետի ջրային ռեժիմը բնութագրվում է սահուն, երկարատև

վարարումներով (ապրիլ-օգոստոս)՝ պայմանավորված ձյան և սառույցի հալոցքի սնմամբ:

Սահուն ընթացքի վարարումն ու անկումը պայմանավորված է անձրևներով: Հոսքի համար

անձրևային ջրերն ունեն փոքր նշանակություն, հիմնականում հոսքը կազմավորվում է ձյան և

սառույցի հալոցքների ջրերից: Ամբողջ դիտարկումների ժամանակ ջրի մակարդակի

առավելագույնը կազմել է 178 սմ, իսկ տարվա համար՝ 130 սմ: Ջրի առավելագույն ծախսերը

ձևավորվում են գարնանային ձնհալի ժամանակ, երբ վարարումների ամբողջ ալիքի վրա

դասավորվում են անձրևային գետավարարումների կատարանման պիկերը: Արթիկջուր

գետի վարարումները սկսվում են մայիսի սկզբին և վերջանում հունիսին: Առանձին

տարիներին ամռանը լինում են ուշացած անձրևային վարարումներ, բայց դրանք նշանակալի

45

պիկեր չեն առաջացնում: Սելավային հոսքերը իրենց ավազանում դուրս են բերում մեծ

քանակությամբ քար, խիճ, ավազ, տիղմ և այլն: Բեկորային նյութի ծավալը մի քանի ժամվա

ընթաղքում կարող է հասնել տասնյակ հազարավոր խորանարդ մետրի:

Արթիկի հրաբխային տուֆերի հանքավայրին Հարավային տեղամասի տարածքին

անմիջականորեն հարող տարածքներում մակերևութային ջրահոսքեր և ջրերի

աղտոտվածության ուսումնասիրության դիտակայաններ չկան:

Հայցվող տեղամասում ստորգետնյա ջրերը բացակայում են: Ինչպես վկայում է

Արթիկի տուֆերի հանքավայրի շահագործման շուրջ 60 տարվա փորձը, ոչ մի

հետախուզական կամ շահագործական փորվածքում ստոգետնյա, գրունտային ջրերի

ներհոսք չի գրանցվել: Մթնոլորտային տեղումները հեռացվում են տեղամասի տարածքից

բնական նործծման եղանակով:

Հողեր

Արթիկի հանքավայրի շրջանի (այդ թվում՝ Հարավային տեղամասի) տարածքում

տարածված են գերազանցապես սևահողերը, սակայն շրջանի հարավային մասերը գրեթե

զուրկ են հողածածկույթից: Սևահողերի բնական ենթատիպերի տարածման սխեմատիկ

քարտեզը ներկայացված է նկար 7-ում:

Տարածքի սևահողերում նկատվում է սիլիցիումի, ալյումինիումի, երկաթի, կալիումի

պարունակության հավասարաչափ կուտակում հողի պրոֆիլի սահմաններում: Հողային

լուծույթի ռեակցիան գլխավորապես չեզոք է (pH-ը տատանվում է 7-ի սահմաններում):

Կլանող համալիրը հագեցված է հիմնականում Ca-ով և Mg-ով: Բնորոշ է կնձկային

ստրուկտուրա: Հարուստ են ընդհանուր ազոտով (0.15-0.35%), ֆոսֆորական թթվով (0.15-

0.26%) և կալիումով (1-2%):

46

ՀՈՂԵՐԻ ԲՆԱԿԱՆ ՏԻՊԵՐԻ ՏԱՐԱԾՄԱՆ ՍԽԵՄԱՏԻԿ ՔԱՐՏԵԶ

Նկար 7.

47

Սովորական և լվացված սևահողերի քիմիական և ֆիզիկամեխանիկական

հատյությունները բերված են ստորև աղյուսակ 2-ում:

Աղյուսակ 2.

Հողատիպը և

ենթատիպը

Հորիզոնը և

խորությունը,

սմ

Տոկոսներով Կլանված

կատիոնների

գումարը,

մ/էկվ 100գ

հողում

հումուս

ընդհանուր

ազոտ CaCO3

Սովորական

սևահողեր

A1 0-23 6.67 0.34 չկա 32.2

A2 23-43 6.59 0.32 չկա 33.4

B1 43-68 5.32 0.31 չկա 37.3

B2 68-83 1.64 0.20 չկա 28.5

C 83-100 0.90 0.19 40.3 -

Լվացված

սևահողեր

A1 0-15 4.32 0.34 0.5 37.2

A2 15-29 2.77 0.23 0.6 36.1

B1 29-45 2.56 0.18 0.6 29.2

B2 45-62 2.09 0.15 1.6 37.2

C 62-80 1.99 0.15 1.7 24.8

A – հողի վերին, հումուսով առավել հարուստ շերտ, B - անցողիկ հորիզոն,

C – մայրական ապարատեսակ

Ընդլայնվող տեղամասի մոտ 60% տարածքում առկա է մինչև 0.4մ հզորությամբ

հողաբուսական շերտ: Ընդլայնվող տարածքի հողերը հանդիսանում են գյուղնշանակության

հողեր:

Բուսական և կենդանական աշխարհ

Հանքավայրի շրջանը գտնվում է ՀՀ Շիրակի ֆլորիստիկական շրջանում:

Բուսականությունը ներկայացված է լեռնային տափաստաններին բնորոշ տեսակներով,

որոնք ձևավորվում է բարեխառն և չոր կլիմայի պայմաններում, զբաղեցնում է ընդարձակ

մակերես` տարածվելով մարզի ցածրադիր շրջաններից մինչև 2300-2400մ բարձրությունները:

Այն ունի հարուստ տեսակային կազմ: Տարածված են տարատեսակ խոտաբույսեր`

փետրախոտ, սեզ, շյուղախոտ, կծմախոտ, թիթեռնածաղիկ, լոբազգիներ, ինչպես նաև օշինդր

(յավշան) դաշտավլուկ, անթառամ և այլն: Փետրախոտային տափաստաններից մի փոքր

ավելի բարձր տափաստանային բուսականության մի առանձին տիպ են կազմում

հացազգատարախոտային բույսերը: Բուսականության տարածման սխեմատիկ քարտեզը

ներկայացված է նկար 8-ում:

48

Նկար 8.

Stipa pulcherrima Koeleria cristata

Հայցվող տեղամասի շրջանում կենդանական աշխարհը ներկայացված է

տափաստանային, բարձր լեռնային լայն տարածված կենդանական ձևերով:

Երկկենցաղներից և սողուններից այստեղ հանդիպում են դոդոշների, գորտերի, մողեսների և

օձերի բազմաթիվ տեսակներ: Լայնորեն տարածված կենդանատեսակներից այստեղ

49

հանդիպում են. կաթնասուններից` նապաստակ (Lepus europaeus), աղվես (Vulpes vulpes), գայլ

(Canis lupus) և մի շարք կրծողներ: Բուն տեղամասում կեդանական աշխարհի

ներկայացուցիչներ բներ, բնադրավայրեր և այկն չկան, ինչը պայմանավորված է նրանով, որ

Արթիկի տուֆերի հանքավայրի և դրա տեղամասերի տարածքում երկրաբանական

ուսումնասիրության և օգտակար հանածոների արդյունահանման աշխատանքները սկսվել

են դեռևս անցյալ դարի 50-ական թվականներին և ակտիվորեն շարունակվում են մինչ օրս:

Այստեղ ձևավորված ռելիեֆի՝ բացահանքեր, ճանապարհներ, լցակույտեր (նկար 8), և

արդյունահանման աշխատանքների տեխնոլոգիայի, ինչպես նաև շրջանի խիստ բնակեցված

լինելու հետևանքով ձևավորվել են անբարենպաստ պայմաններ վայրի կենդանիների համար:

Նկար 8.

Վտանգված էկոհամակարգեր, բնության հատուկ պահպանվող տարածքներ

Արթիկի հրաբխային տուֆերի հանքավայրի Հարավային տեղամասի շրջանում չկան

բնապահպանական տեսանկյունից խոցելի կամ բնության հատուկ պահպանվող

տարածքներ: ՀՀ Շիրակի մարզում հայտնի միակ բնության հատուկ պահպանվող տարածքը՝

«Արփի լիճ» ազգային պարկը, գտնվում է հայցվող տեղամասից ավելի քան 48կմ

հեռավորության վրա:

Տուֆաշեն

N 066 ընդերքօգտագործման

թույլտվության

շրջանակներում գործող

բացահանքի

ընդլայնում

50

Արթիկի տուֆերի հանքավայրի և դրա տեղամասերի տարածքում երկրաբանական

ուսումնասիրության և օգտակար հանածոների արդյունահանման աշխատանքները սկսվել

են դեռևս անցյալ դարի 50-ական թվականներին և ակտիվորեն շարունակվում են մինչ օրս:

Տուֆերի արդյունահանման արդյունքում ձևավորված տեխնածին լանդշաֆտը բացառում է

տարածքում Կարմիր գրքերում գրանցված բույսերի աճելավայրերի կամ կենդանիների

բնադրավայրերի առկայությունը:

Արթիկի տուֆերի հանքավայրի տարածաշրջանում հայտնի են բույսերի կարմիր

գրքում գրանցված հետևյալ տեսակները.

- թրաշուշան Ջավախքի – վտանգված տեսակ է, աճելավայրերից մեկը գտնվում է Մեծ

Մանթաշ գյուղի մոտ, հայցվող տարածքից 14.1կմ հյուսիս-արևելք,

- լերդախոտ ալեհեր – կրիտիկական վիճակում գտնվող տեսակ է, աճելավայրերը հայտնի են

Արթիկ (տեղամասից 7.2կմ հյուսիս-հյուսիս-արևելք) և Պեմզաշեն (տեղամասից 3.1կմ հարավ-

հարավ-արևմուտք) բնակավայրերի մոտ,

- տուտղավարդ Ղարսի – վտանգված տեսակ է, աճելավայրերից մեկը գտնվում է Հոռոմ գյուղի

մոտ՝ հայցվող տեղամասից 9.3կմ հյուսիս-հյուսիս-արևմուտք,

- Տուտղավարդ Սոֆիի - վտանգված տեսակ է, աճելավայրերից մեկը գտնվում է Մարալիկ

բնակավայրի մոտ՝ հայցվող տեղամասից 4.5կմ հարավ-հարավ-արևմուտք:

Արթիկի տուֆերի հանքավայրի տարածաշրջանում հայտնի են կենդանիների կարմիր

գրքում գրանցված հետևյալ տեսակները.

- մորեխ հայկական – սահմանափակ, ընդհատվող արեալով տեսակ է, ապրելավայրերից

մեկը հայտնի է Արթիկ քաղաքի շրջանում՝ տեղամասից 7.2կմ հյուսիս-հյուսիս-արևելք,

- փոքր ասիական գետնասկյուռ և Շիդլովսկու դաշտամուկ – վտանգված տեսակներ,

բնադրում է Շիրակի դաշտավայրի լեռնային խոպան տափաստաններում, որոնք տեղամասի

տարածքում բացակայում են:

Արդյունահանման աշխատանքների ընթացքում շահագործվելու են արդեն գոյություն

ունեցող ենթակառուցվածքները, հետևաբար լրացուցիչ ազդեցությունը բնական

լանդշաֆտների վրա կլինի նվազագույն:

51

4. ՍՈՑԻԱԼ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐ

Ենթակառուցվածքներ

ՀՀ Շիրակի մարզը գտնվում է հանրապետության հյուսիս-արևմուտքում: Պետական

սահմանով արևմուտքից սահմանակից է Թուրքիային, հյուսիսից` Վրաստանին, արևելքից

սահմանակից է` ՀՀ Լոռու մարզին և հարավից` ՀՀ Արագածոտնի մարզին: Տարածքը` 2681

քառ կմ է, Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր տարածքում մարզի տարածքի

տեսակարար կշիռը 9% է: Մարզն ունի 131 բնակավայրեր, այդ թվում 3 քաղաքային և 128

գյուղական: Քաղաքային համայնքների թիվը 3-ն է, գյուղական համայնքների թիվը` 116:

Հայաստանի Հանրապետության բնակչության ընդհանուր թվաքանակում մարզի

բնակչության թվաքանակի տեսակարար կշիռը, 2011թ. մարդահամարի տվալներով կազմել

է 8.4%:

Մարզի գյուղատնտեսական նշանակության հողերը /2013թ հունվարի 1-ի

դրությամբ/ կազմում են 214 548 հա, այդ թվում վարելահողերը` 78 941 հա, խոտհարկները`

10 499, արոտները` 114 348: Մարզը լինելով ծովի մակերևույթից մոտ 1500-2000 մ

բարձրության վրա /մարզի 52 գյուղեր գտնվում են ծովի մակերևույթից մոտ 1500-1700մ, իսկ

55-ը` 2000մ բարձրության վրա/, հանդիսանում է Հայաստանի ամենացրտաշունչ

տարածաշրջանը, որտեղ ձմռանը օդի ջերմաստիճանը երբեմն հասնում է - 46 աստիճանի:

Մարզի տարածքով են անցնում Հայաստանը Վրաստանին կապող գլխավոր

երկաթգիծը և ավտոմոբիլային խճուղին:

Թուրքիայի հետ սահմանային Ախուրյան գետի վրա գործում է Ախուրյանի

ջրամբարը, որն իր 526 մլն խոր մետր ծավալով խոշորագույնն է հանրապետությունում:

ՀՀ Շիրակի մարզի արդյունաբերության առաջատար ճյուղերն են` մշակող

արդյունաբերությունը, այդ թվում սննդամթերքի և մանածագործական արդյունաբերությունը,

ընդերքօգտագործման ոլորտն ու բաց հանքերի շահագործումը: Հայտնի են Արթիկի և Անիի

տուֆն ու պեմզան: 2012 թվականին մարզում թողարկված արդյունաբերական արտադրանքի

մոտ 60.0%-ը բաժին է ընկել Գյումրի քաղաքին, հանրապետությունում թողարկված

տրիկոտաժեղենի և գուլպա-նասկեղենի զգալի մասը արտադրվել է քաղաքի թեթև

արդյունաբերության ոլորտի ընկերությունների կողմից:

ՀՀ Շիրակի մարզում արտադրանք են թողարկում շուրջ 100 տնտեսավարող

սուբյեկտներ: Արդյունաբերական կազմակերպությունների ընդհանուր քանակում

գերակշռում են գերփոքր և փոքր ընկերությունները, որոնց տեսակարար կշիռը կազմում է

մոտ 76%:

Բնակչության սպառողական պահանջարկը հիմնականում բավարարվել է մարզում

գործող մոտ 920 առևտրի օբյեկտների միջոցով: Մարզում գործող մոտ 360 օբյեկտների

միջոցով բնակչությանը ընթացիկ գներով մատուցվել են 18 մլրդ 492 մլն դրամի

ծառայություններ: Մանրածախ առևտրի շրջանառության մոտ 83.0% և մատուցված

ծառայությունների 85.0% ապահովել են Գյումրի քաղաքի կազմակերպությունները:

Ներկայումս ՀՀ Շիրակին մարզում գործում են 46 նախակրթարաններ, որտեղ

հաճախում են 4332 երեխաներ: Նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններում

ընդգկված երեխաների թիվը չի գերազանցում նախադպրոցական տարիքի երեխաների թվի

35%-ը:

52

ՀՀ Շիրակի մարզպետարանի իրավասության ներքո գործում են 153 պետական

ուսումնական հաստատություններ, որոնցից 150-ը հանրակրթական, 2-ը` հատուկ

կրթության, 1-ը` երեկոյան: Դպրոցներից 1-ը ունի վարժարանի կարգավիճակ: Մարզում

գործում են նաև ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության ենթակայության 13 ավագ

դպրոցներ, 1 վարժարան, ԳՊՄԻ և ՀՊՃՀ-ի հենակետային ավագ դպրոցները, ՀՊՏՀ-ի

հենակետային վարժարանը: Կազմակերպվում է նախադպրոցական կրթական,

հանրակրթական, հատուկ կրթական, երեկոյան դպրոցում հանրակրթական, ներառական

կրթության ծառայությունների մատուցում:

Պետական հանրակրթական դպրոցներում սովորում են շուրջ 26236 աշակերտ:

Դպրոցների և աշակերտների թիվը կազմում է հանրապետությունում գործող դպրոցների և

աշակերտների թվի մոտ 10%-ը: Դպրոցներից 55-ը /32%-ը/ գործում են մարզի 3 քաղաքներում,

115-ը /68%-ը/ 112 գյուղերում: Քաղաքային դպրոցներում սովորում են շուրջ 17528

աշակերտներ /աշակերտների ընդհանուր թվի 56.6%-ը/: Հանրակրթական դպրոցներից 30-ը

գործում են բարձր լեռնային, 44-ը` լեռնային, 13-ը` սահմանամերձ բնակավայրերում:

Երկու հատուկ դպրոցները իրականացնում են կրթության առանձնահատուկ պայմանների

կարիք ունեցող երեխաների համար նախատեսված կրթական ծրագրեր: Այդ դպրոցներում

ընդգրկված են 135 երեխաներ: Ոչ պետական 4 հանրակրթական դպրոցներում սովորում են

շուրջ 475 երեխաներ:

ՀՀ Շիրակի մարզի մշակույթի ոլորտում գործող մշակութային

կազմակերպությունների ընդհանուր պատկերը ներկայացվում է աղյուսակում:

Ոլորտ Տարածաշրջաններ

Գյումրի Ախուրյան Աշոցք Ամասիա Անի Արթիկ Ընդամենը

Թանգարաններ 6 1 - - - - 7

Գրադարաններ 7 31 22 15 17 23 97

Երաժշտական,

արվեստի,

գեղարվեստի

դպրոցներ, քոլեջներ

13 6 1 1 2 6 29

Նվագախմբեր 3 - - - - - 3

Մշակույթի տներ,

ակումբներ 1 15 3 5 9 14 47

Երգչախմբեր 8 2 - 1 1 1 13

Դրամատիկական

թատրոն 1 - - - - - 1

Տիկնիկային

թատրոն 1 - - - - - 1

Կինոթատրոն 1 - - - - - 1

Գեղարվեստի ԲՈՒՀ-

երի մասնաճյուղեր 3 - - - - - 3

Ներկայումս մարզի 119 համայնքներից ընդամենը 15-ում են գործում թվով 27

երաժշտական, արվեստի և գեղարվեստի դպրոցներ, քոլեջներ, վարժարաններ, որոնցում

53

սովորում են մոտ 3500 երեխաներ: Մեկ արվեստի դպրոց գործում է ՀՀ Շիրակի

մարզպետարանի ենթակայության ներքո, մեկ գեղագիտական կենտրոն՝ ՀՀ կրթության և

գիտության նախարարության ենթակայության ներքո, մասնավոր հիմունքներով մարզում

գործում են երկու արվեստի դպրոցներ, մնացած երաժշտական և արվեստի դպրոցները

հիմնականում համայնքային ենթակայության են.

Գյումրի Արթիկ Անի Ախուրյան Աշոցք Ամասիա

Երաժշտական

պրոցների թիվը 11 8 1 5 1 1

Մարզում գործում են 7 թանգարաններ. Մինաս Ավետիսյանի թանգարան,

/Հայաստանի ազգային պատկերասրահի մասնաճյուղ/ Գյումրու ժողովրդական

ճարտապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարան, /Ս. Մերկուրովի տուն-թանգարան

մասնաճյուղով/, Շիրակի երկրագիտական թանգարան, Հովհաննես Շիրազի տուն-

թանգարան, Ավետիք Իսահակյանի հուշատուն-թանգարան, Մհեր Մկրտչյանի թանգարան,

Մարիամ և Երանուհի Ասլամազյան քույրերի պատկերասրահ:

Հողերի տնտեսական յուրացման բնութագիր

Հայցվող տարածքը գտնվում է Պեմզաշեն համայնքի հողերում:

Համայնքի առկա բնակչության թիվը կազմում է 3447 մարդ, այդ թվում

տղամարդիկ՝1680 ևկանայք՝1767: Առկա տնային տնտեսությունների թիվը՝ 737:

Համայնքի վարչական տարածքը կազմում է 2873.50 հա, որից գյուղատնտեսական

նշանակության հողերը կազմում են 648.08 հա, բնակավայրերի հողերը՝ 231.96 հա,

արտադրական նշանակության հողերը՝ 165.45 հա, էներգետիկայի, տրանսպորտի և կապի,

կոմունալ ենթակայության հողերը՝ 18.10 հա, հատուկ պահպանության հողերը՝ 26.25 հա,

ջրային հողերը՝ 4.11 հա:

Համայնքի սեփականաշնորհված և վարձակալությամբ տրված վարելահողերում

ցանվում են հացահատիկային մշակբույսեր՝ ցորեն, գարի և այլ կուլտուրաներ: Սակայն

հողատարածքների ջրովի չլինելու պատճառով համայնքաբնակները մեծ եկամուտներ չեն

ստանում: Հողատեսքերի դիրքադրությունը միանգամայն ոչ այնքան բարենպաստ է

հացահատիկային կուլտուրաների արտադրության ու անասնապահության համար:

Հացահատիկային կուլտուրաների արտադրությունն ու անասնապահությունը հանդիսանում

են Պեմզաշեն համայնքի տնտեսական զարգացման կանխորոշող ոլորտ: Սակայն այս երկու

ոլորտները ներկայումս ունեն միջին զարգացվածության տեմպ, որը պայմանավորված է

ոլորտների ցածր կապիտալացման աստիճանով ու վերամշակման տեխնոլոգիաների

բացակայությամբ: Համայնքաբնակները զբաղվում են նաև անասնապահությամբ, սակայն

խոշոր ֆերմերային տնտեսություններ չկա: Հիմնականում յուրաքանչյուր տնտեսություն իր

արտադրանքը սպառում է իր տնտեսության ներսում: Համայնքաբնակների որոշ մասը

զբաղվում է մեղվաբուծությամբ, սակայն տարիների կտրվածքով մեղվի համար եղանակային

պայմանները լավ են լինում մեկ ընդմեջ: Համայնքաբնակները իրենց տնամերձ

հողամասերում աճեցնում են բանջարաբոստանային կուլտուրաներ և բազմատեսակ

պտուղներ, սակայն ոռոգվում է համայնքի ոռոգելի տարածքի ընդամենը 10%-ը`ինքնահոս

54

համակարգի միջոցով: Ոռոգելի տարածքի 90%- ը չի ոռոգվում ոռոգման ցանց չլինելու

պատճառով:

Զբաղվում են նաև խոշոր եղջերավոր անասնաբուծությամբ:

Արթիկի տուֆերի հանքավայրի Հարավային տեղամասի «Ֆիրմա Կռունկ» ՍՊԸ

ընդլայնվող բացահանքից օգտակար հանածոների արդյունահանման ծրագիրը ներկայացվել

է համայնքի բնակիչներին, քննարկվել է ծրագրավորվող աշխատանքներում բնակիչների

ներգրավման հարցը, ինչպես նաև համայնքին սոցիալ-տնտեսական աջակցության

ծրագրերը:

Պատմության, մշակութային հուշարձաններ

ՀՀ կառավարության 2004 թվականի սեպտեմբերի 9-ի թիվ 1270-Ն որոշմամբ հաստատվել

է ՀՀ Շիրակի մարզի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկը: Պեմզաշեն

համայնքի տարածքում նշված են հետևյալ հուշարձանները.

Անվանումը Ժամանակը Գտնվելու վայրը

ԱՄՐՈՑ Ք.ա. 2-1 հազ. 2 կմ հվ-աե, Լեռնակերտ տանող

ճանապարհի ձախ կողմում

Բնակատեղի Ք.ա. 2-1 հազ. ամրոցի մոտ

Դամբարանադաշտ Ք.ա. 2-1 հազ. ամրոցի շրջակայքում

ԱՄՐՈՑ միջնադար հվ-աե կողմում, բլրի վրա

Գերեզմանոց 13-19 դդ. բլրի գագաթին

Մատուռ Սբ. Սարգիս 17 դ. գերեզմանոցում

Խաչքար 17 դ. մատուռում

ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ 19-20 դդ. հվ մասում

ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ 10-18 դդ. 1.5 կմ հվ-ամ

Վանական համալիր Սբ. Առաքելոց 10-18 դդ. գվյուղատեղիում

Գերեզմանոց 11-13 դդ. համալիրում

Խաչքար Աբլղարիբ Պահլավունու 1036 թ. վանքից ամ

Եկեղեցի 11 դ. համալիրում

Զանգակատուն 11-12 դդ. եկեղեցու ամ կողմում

Սրահ 11-12 դդ. կից է եկեղեցուն ամ-ից

ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ Ք.ա. 2 հազ. 1.5 կմ հվ-աե

ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ Ք.ա. 2-1 հազ. 1.5 կմ ամ

ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ Ք.ա. 2-1 հազ. 2 կմ ամ

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ

«ՊԵՄԶԱՇԵՆ»

5-7 դդ. գյուղի մեջ

Եկեղեցի 5 դ. հուշարձանախմբի հս կողմում

Խաչքար 9-10 դդ. եկեղեցու պատի մեջ

Եկեղեցի 7 դ. հուշարձանախմբի հվ կողմում

Եկեղեցի 7 դ. երկու բազիլիկ եկեղեցիների միջև

Խաչքար 9-11 դդ.

Խաչքար 10-11 դդ.

Խաչքար 10-11 դդ.

Խաչքար 10-11 դդ.

Խաչքար 11-12 դդ.

Խաչքար 11-12 դդ.

55

Խաչքար 11-12 դդ.

Խաչքար 11-12 դդ.

Խաչքար 11-12 դդ.

Խաչքար 11-12 դդ.

Խաչքար 12-13 դդ.

Հենապատ 19-20 դդ. համալիրի շուրջը

ԵԿԵՂԵՑԻ ՍԲ. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ

(ԱՆԱՊԱՏ)

17 դ. 1.5 կմ հվ-ամ, Լեռնակերտի

ճանապարհին, Մակարավանքից

ոչ հեռու, ձորի մեջ

ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ` ԵՐԿՐՈՐԴ

ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ

ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ

1973 թ. մարալիկ-Պեմզաշեն ճանապարհի

ձախ եզրին

ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ

ՄԱԿԱՐԱՎԱՆՔ

11 դ. 1.5 կմ հվ-ամ, Լեռնակերտ տանող

ճանապարհի ձախ եզրին

Գերեզմանոց 10-17 դդ. եկեղեցու շրջակայքում

Եկեղեցի Սբ. Սիոն 1001 թ.

Խաչքար 11-12 դդ. եկեղեցու մեջ

Խաչքար 12-13 դդ. եկեղեցու մեջ

Խաչքար 12-13 դդ. եկեղեցու հս պատի մեջ

Ժամատուն 12-13 դդ.

ՔԱՐԱՅՐ-ԿԱՑԱՐԱՆ 10 դ. Սբ. Աստվածածին եկեղեցուց 70 մ

աե

Հանքավայրը գտնվում է նշված հուշարձաններից 1.2-5կմ հեռավորությունների վրա և

դրա շահագործման արդյունքում հուշարձանների վրա բացասական ազդեցությունը

բացառվում է:

56

5. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱ ՊՈՏԵՆՑԻԱԼ ԵՎ ԿԱՆԽԱՏԵՍՎՈՂ

ԱԶԴԵՑՈԻԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈԻՄ

´³ó³Ñ³ÝùÇ ß³Ñ³·áñÍÙ³Ý ÁÝóóùáõÙ ÙÃÝáÉáñï »Ý ³ñï³Ý»ïíáõÙ íݳë³Ï³ñ

ÝÛáõûñ ¨ ÷áßÇÝ»ñ: ìݳë³Ï³ñ ÝÛáõûñÇ ³ñï³Ý»ïáõÙÝ»ñÁ ϳåí³Í »Ý µ³ó³Ñ³ÝùáõÙ

³ß˳ïáÕ Ù»ù»Ý³Ý»ñÇ ¨ ë³ñù³íáñáõÙÝ»ñÇ ß³ñÅÇãÝ»ñÇ ï³ñµ»ñ ï»ë³ÏÇ í³é»ÉÇùÇ

ͳËë»ñÇ Ñ»ï:

ìݳë³Ï³ñ ³ñï³Ý»ïáõÙÝ»ñÁ Ùáï »Ý Ï³Ù ó³Íñ Ýñ³Ýó ÃáõÛɳïñ»ÉÇ

ë³ÑٳݳÛÇÝ Ù»ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, µ³ó³Ñ³ÝùÇ Ý³Ë³·Íáí

ݳ˳ï»ëíáõÙ ¿ ³ñï³Ý»ïáõÙÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÁ ÷áùñ³óÝ»Éáõ ѳٳñ ë³ñù³íáñáõÙÝ»ñÇ

íñ³ íï³Ý·³íáñ ÝÛáõûñÇ ã»½áù³óáõóÇãÝ»ñÇ ï»Õ³¹ñáõÙ:

öáßÇÝ»ñÇ ³é³ç³óáõÙÝ»ñÁ ï»ÕÇ »Ý áõÝ»ÝáõÙ ¿ùëϳí³ïáñÇ, µáõɹύñÇ, ¨

³íïáÇÝùݳó÷Ç ³ß˳ï³ÝùÇ Å³Ù³Ý³Ï:

²ñï³Ý»ïíáÕ íݳë³Ï³ñ ÝÛáõûñÇ Ñ³ßí³ñÏÁ ϳï³ñí»É ¿ ѳٳӳÛÝ

ßÇݳÝÛáõûñÇ ³ñ¹Ûáõݳµ»ñáõÃÛáõÝáõÙ ãϳ½Ù³Ï»ñåí³Í ³ÕµÛáõñÝ»ñÇó

³ñï³Ý»ïáõÙÝ»ñÇ Ñ³ßí³ñÏÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï³íáñ Ù»Ãá¹³Ï³Ý Ó»éݳñÏÇ /1985Ã.

ÜáíáëǵÇñëÏ/:

²ñ¹ÛáõݳѳÝÙ³Ý ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇó ÙÃÝáÉáñï »Ý ³ñï³Ý»ïíáõÙ ÷áßÇ ¨ ·³½»ñ:

Փոշու առաջացման աղբյուրներն են`

1. ավտոտրանսպորտը

2. թափոնների կույտերը

3. բարձման աշխատանքները

4. քարի կտրման աշխատանքները:

5.1 Ավտոտրանսպորտի աշխատանքի ժամանակ առաջացած փոշու

հաշվարկը

Ավտոտրանսպորտի աշխատանք.

Ընդհանուր փոշու քանակը Q1, որը առաջանում է հանքի սահմաններում

ավտոինքնաթափի անիվների ու ճանապարհի շփման հետևանքով և տեղափոխվող բեռից

որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

C1 C2 C3 C6 C7 N L q1

Q1=------------------------------+ C4 C5 C6 q2 F n , գ/վրկ

3600

որտեղ, C1- 1.3 գործակից է, որը հաշվի է առնում ավտոինքնաթափի թափքի միջին

տարողությունը,

C2- 2.0 գործակից,որը հաշվի է առնում մեքենայի միջին արագությունը,

C3- 1.0 գործակից, որը հաշվի է առնում ճանապարհի վիճակը,

C4- 1.4 գործակից, որը հաշվի էառնում տեղափոխվող բեռի մակերեսը թափքում,

C5- 1.5 գործակից, որը հաշվի է առնում տեղափոխվող բեռի արա•ությունը,

57

C6- 0.8 գործակից, որը հաշվի է առնում տեղափոխվող բեռի խոնավությունը,

C7- 0.01 գործակից, որը հաշվի է առնում մթնոլորտ տարվող փոշու մասը,

n - 14, երթերի թիվը

L – 1կմ, մեկ երթի հեռավորությունը,

N – 1, մեքենաների քանակը,

q1- 1450գ, 1կմ վազանցի ժամանակ փոշու գոյացումն է,

q2 – 0.004 գ/մ2, թափքի մակերեսի 1 միավորից փոշու գոյացումն է,

F – 12մ2 , մեքենայի թափքի մակերեսը:

1.3 x 2.0 x 1.0x 0.8 x 0.01 x 1 x 1.0 x 1450

Q1= -------------------------------------------- +1.4 x 1.5 x 0.8x 0.004x12 x 14

3600

Q1= 1.137մ/վրկ

Մեկ տարում առաջացող փոշու քանակը կլինի

Q1տ =1.137x8x260x3600x0.6x0.15x10-6=0.76 տ/տարի

0.6 - գործակից է, որը հաշվի է առնում շոգ ու չոր եղանակների տևողությունը

տարում:

0.15 - գործակից է, որը հաշվի է առնում ավտոինքնաթափի շարժման տևողությունը

հերթափոխում:

5.2 Լցակույտի մակերևույթ.

Լցակույտի բաց մակերևույթից փոշու արտանետումը որոշվում է «Ñáîðíèê ìåòîäèêè ïî

ðàñ÷åòó âûáðîñîâ â aòìîñôåðó çàãðÿçíÿþùèõ âåùåñòâ ðàçëè÷íûìè ïðîèçâîäñòâàìè» .

Ãèäðîìåòåîèçäàò, 1986ã.

Լցակույտերից առաջացող փոշու քանակը կհաշվվի հետևյալ բանաձևով`

Q2= S W q, գ/վրկ,

S – լցակույտերի մակերեսն է, – 57830մ2

W- 0.000001 կգ/մ2վրկ, փոշու տեսակարար հոսքն է և հանքավայրի

ջրհագեցվածությունը,

q – 10, լեռնային մասսայի մանրացման գործակիցն է:

Q2=57830 x 0.000001 x 10 = 0.578 գ/ վրկ

Մեկ տարում առաջացած փոշու քանակը կկազմի.

Q2տարի = 365 x 0,6 x 24 x 3600 x 0.578 գր/վրկx10-6 =10.93տ/տարի

0.6 - գործակից է, որը հաշվի է առնում շոգ ու չոր եղանակների տևողությունը

տարում:

5.3 Ավտոմեքենայի բեռնաթափում.

Մեքենայի բեռնաթափման ժամանակ առաջանում է փոշի, որի քանակը կարելի է

հաշվել հետևյալ բանաձևով՝

58

k1 x k2 x k3 xk4 k5 x k6 x B xC1 x 106

Q5=--------------------------------------------------, գ/վրկ

3600

k1= 0.05 - փոշու ֆրակցիայի մասնիկի քաշն է

k2 =0.02 - ամբողջ փոշուց աէրոզոլ գնացող փոշու մասնիկն է

k3 = 1.2 գործակից է , որը հաշվի է առնում քամու արագությունը

աշխատանքային հրապարակում

k4 = 1.0 գործակից է , որը հաշվի է առնում փոշեառաջացման պայմանները

k5 = 0.2 գործակից է, որը հաշվի է առնում ապարների խոնավությունը

k6 = 0.2, որը հաշվի է առնում ապարների չափերը

B = 1.3 գործակից է, որը հաշվի է առնում լցակույտի բարձրությունը

C1 - տեղափոխվող քանակը, տ/ժամ

0.05 x 0.02 x 1.2 x 1.0 x 0.2 x 0.2 x 1.3 x 12.2 x 106

Q5մ =-------------------------------------------------------- = 0. 2115 գ/վրկ

3600

Մեկ տարում առաջացած փոշու քանակը կկազմի.

Q3/ = 260 x 8 x 0,6 x 0.07 x 3600 x 0. 2115գր/վրկ x 10-6= 0.066 տ/տարի

որտեղ`

0.07ժամ- ավտոինքնաթափի կողմից բեռների բեռնաթափման աշխատանքի

տևողությունն է հերթափոխում:

0.6 - գործակից է, որը հաշվի է առնում շոգ ու չոր եղանակների տևողությունը տարում:

5.4 Հանույթաբարձման աշխատանքներ

Բարձման աշխատանքների ժամանակ առաջացող փոշին հաշվարկվում է

հետևյալ բանաձևով`

P1 x P2x P3 x P4 x P5 x C x B1 x 106

Q3 = ----------------------------------------------- , գ/վրկ

3600

P1 –0.05 , փոշու ֆրակցիայի մասնիկի քաշն է;

P2- 0.02 ամբողջ փոշուց աէրոզոլ թռչող փոշու մասն է 0.5 մկմ չափերով;

P3 - 1.2 գործակից է , որը հաշվի է առնում քամու արագությունը աշխատանքային

հրապարակում;

P4 - 0.2 գործակից է, որը հաշվի է առնում հանքաքարի խոնավությունը;

P5 - 0.2 գործակից է, որը հաշվի է առնում հանքաքարի չափերը;

59

C - Էքսկավատորի 1 ժամում կատարած աշխատանքն է բարձման ժամանակ;

B1 - 0.7 գործակից է , որը հաշվի է առնում ապարների թափվելը:

0.05 x 0.02 x 1.2 x 0.2 x 0.2 x 0.7 x 17.65 x 106

Q3= ------------------------------------------------------ = 0.1647 գ/վրկ

3600

Մեկ տարում առաջացած փոշու քանակը հանույթաբարձման աշխատանքներից

կլինի.

Q4տ = 260 x 8.0 x 0.6 x 0.2 x 3600 x 0.1647 գր/վրկ x 10-6 =0.148 տ/տարի

Որտեղ` 0.2 - գործակից է, որը հաշվի է առնում հանույթաբարձման աշխատանքների

տևողությունը հերթափոխում:

0.6 - գործակից է, որը հաշվի է առնում շոգ ու չոր եղանակների տևողությունը տարում:

5.5 Քարկտրող մեքենայի աշխատանք

Քարկտրող մեքենայով կտրելուց առաջացած փոշին կլինի

N x Z x V 5x 1.5 x 14.43

Qz=------------------ = -------------------- = 0.03 գ/վրկ

3600 3600

N-ը միաժամանակ աշխատող մեքենաների թիվն է

Z- քարկտրող մեքենայի աշխատանքի ժամանակ առաջացող փոշու քանակն է 1500մլգ/մ3

V - աշխատանքի ծավալն է

Մեկ տարում առաջացած փոշու քանակը կլինի.

Q4տ = 260 x 8.0 x 0.6 x 0.6 x 3600 x 0.03 գր/վրկ x 10-6 =0.08 տ/տարի

0.6 - գործակից է, որը հաշվի է առնում շոգ ու չոր եղանակների տևողությունը տարում:

5.6 Բուլդոզերի աշխատանք

Բուլդոզերային աշխատանքից առաջացած փոշու քանակը որոշվում է համաձայն նշված

մեթոդական ձեռնարկի աղյուսակ 14-ից, որտեղ տրված է, որ չոր ապարների վրա

բուլդոզերային աշխատանքների ժամանակ փոշեառաջացումը կազմում է 900 գ/ժամ: Հաշվի

առնելով արդյունահանվող ապարների ծավալը, բուլդոզերի անընդհատ աշխատանքի

տևողությունը հերթափոխում վերցնելով 3 ժամ կստանանք փոշու քանակը`

Q6 = 900 x 3= 2700գ/ժամ, կամ 2700:3600=0.75գ/վրկ:

60

Բացահանքի տարածքում առաջացած փոշու քանակը տարում կլինի

Q5տ= 260 x 8.0 x 0.6 x 0.08 x 3600 x 0.75 = 89856.0գր/տարի = 0.269 տ/տարի

որտեղ`

0.08 - ժամանակի օգտագործման գործակիցն է բուլդոզերի կողմից հերթափոխի

ընթացքում:

0.6 - գործակից է, որը հաշվի է առնում շոգ ու չոր եղանակների տևողությունը տարում

Հաշվի առնելով սարքավորումների աշխատանքների համատեղության գործակիցը

(Խ2 =0.2), աշխատանքային գոտում առաջացող փոշու քանակը կկազմի.

ΣQ= 0.2(Q1+Q2+Q3+Q4+Q5)=0.2(1.137+0.578+0.2115+0.1647+0.03+0.75)= 0.574 գ/վրկ

Մեկ տարում առաջացած փոշու քանակը լեռնային աշխատանքներից կլինի.

ΣQ’գում.=Q’1+Q’2+Q’3+Q’4+Q’5 =0.76+10.93+0.0066 +0.148+0.08+0.269 =12.19 տ/տարի

Բ)ՎՆԱՍԱԿԱՐ ԳԱԶԵՐԻ ԱՐՏԱՆԵՏՈՒՄՆԵՐ Մթնոլորտյին օդը աղտոտվում է ժանր տեխնիկայի աշխատանքի ընթացքում՝

դիզելային վառելիքի այրման հետևանքով առաջացած արտանետումներով, որոնք

հաշվարկվում են ՀՀ Բնապահպանության նախարարության կողմից մշակված

<<Ավտոտրանսպորտից մթնոլորտ արտանետվող վնասակար նյութերի քանակների

որոշման>> մեթոդական հրահանգի հիման վրա: Ըստ նշված մեթոդակարգի ծանր

ավտոտրանսպորտի և տեխնիկայի տեսակարար արտանետումները (բացառությամբ

ծծմբային անհիդրիդի) բերված են ստորև:

Տեսակարար արտանետումներ (գ/կգ վառելիք)

Աղյուսակ 6.

Վառելիքի տեսակը Նյութի անվանումը

NOx CH ՑՕՄ CO N2O CO2 ՊՄ

Դիզելային վառելիք 42.3 0.243 8.16 36.4 0.122 3138 4.3

Վնասակար նյութերի արտանետումների ճշգրտման գործակիցները, կախված

ավտոմոբիլային պարկի միջին տարիքից և տեխնիկական վիճակից, բերված են ստորև

աղյուսակ 7-ում:

61

Վնասակար նյութերի արտանետումների ճշգրտման գործակիցները

Աղյուսակ 7.

Ավտոմեքենաների

կատեգորիան

Վնասակր

նյութը

Ազդեցության գործակիցը

պարկի միջին

տարիքը

տեխնիկական

վիճակը

Մեծ բեռնունակության

ավտոտրանսպորտ

CO 1.33 1.8

CH 1.2 2.0

NOx 1.0 1.0

CO2 1.0 1.0

N2O 1.0 1.0

Ածախածնի օքսիդի (CO), ածխաջրածինների (CH), ազոտի օքսիդների (NOx)

գործակիցները վերցվաժ են <<Ավտոմոբիլային տրանսպորտից մթնոլորտ արտանետվող

վնասակար նյութերի հաշվարկման մեթոդական ցուցումներից>> (Մոսկվա, Հիդրոմետհրատ -

1983), իսկ ածխածնի երկօքսիդի (CO2) և ազոտի երկօքսիդի (N2O) գործակիցները ընդունվել

են 1, քանի որ որևէ այլ մեծություններ դրանց համար չեն առաջարկվում:

Բացահանքի շահագործման ընթացքում օգտագործվելու է 9 հատ տեխնիկական

միջոց, որոնք օգտագործում են դիզելային վառելիք: Դիզվառելիքի տարեկան ծախսը կկազմի

31տ, միջին օրեկան ծախսը կկազմի՝ 0.12տ կամ 120կգ/օր: Ծանր տեխնիկայի և բեռնատար

մեքենաների աշխատանքը կիրականացվի առավելագույնը 2080 ժամ տարեկան՝

Աղյուսակ 8.

Ավտոմեքենաների

կատեգորիան

Վնասակար

նյութը

Տեսակարար

արտանետումներ,

գ/կգ

Արտանետումներ,

տ/շին. ժամ. գ/վրկ

Մեծ

բեռնունակության

ավտոտրանսպորտ

CO 87.14 2.718 0.363

CH 0.58 0.018 0.0024

NOx 42.3 1.318 0.176

N2O 0.122 0.004 0.0005

ՑՕՄ 8.16 0.255 0.034

ՊՄ 4.3 0.134 0.0179

Ծծմբային անհիդրիդ

(SO2) արտանետումները հաշվարկվում են ելնելով այն մոտեցումից, որ վառելիքում

պարունակվող ամբողջ ծծումբը լիովին վերածվում է SO2-ի:

Այդ դեպքում կիրառվում է CORINAIR գույքագրման համակարգի բանաձևը.

ESO2 = 2Σksb, որտեղ`

ks-ը վառելիքում ծծմբի միջին պարունակությունն է` 0.002 տ/տ

b –ն վառելիքի ծախսն է` 31 տ/շին. ժամ

SO2 = 2 x 31 x 0.002 = 0.124 տ/տարի կամ 0.016 գ/վրկ:

62

Մթնոլորտ արտանետվող վնասակար նյութերի քանակը բացահանքի շահագործման ընթացքում

Աղյուսակ 9.

Շինարարական

աշխատանքների փուլերը

Մթնոլորտ վնասակար արտանետումների քանակը, գ/վրկ (տ/շին. ժամանակահատված)

Փոշի

CO

NOx

Աժխաջրածի

ններ (CH)

ՊՄ

SO2

1 2 5 6 8 9 10

1. Տեխնիկայի աշխատանք 0.574 (12.19) - - - - -

2. Դիզ. վառելիքի հետ

կապված

արտանետումներ

- 0.363(2.718) 0.1765 (1.322) 0.342 (0.273) 0.0179(0.134) 0.016 (0.124)

ԸՆԴԱՄԵՆԸ 0.574 (12.19) 0.363(2.718) 0.1765 (1.322) 0.342 (0.273) 0.0179(0.134) 0.016 (0.124)

63

ìݳë³Ï³ñ ³ñï³Ý»ïáõÙÝ»ñÁ Ïñ׳ï»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ݳ˳·ÍáõÙ

ݳ˳ï»ëíáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÁª

´áÉáñ Ù»ù»Ý³Ý»ñÇ ¨ ë³ñù³íáñáõÙÝ»ñÇ ³ñï³Ý»ïÇãÝ»ñÇ íñ³ å³ñï³¹Çñ

ï»Õ³¹ñ»É ·³½³½ïÇã ë³ñù»ñ, áñáÝù ϳñáÕ »Ý 50-70%-áí å³Ï³ë»óÝ»É

³ñï³Ý»ïáõÙÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÁ:

ÂáõÛɳïñ»É ³ß˳ï»Éáõ ÙdzÛÝ ÉÇáíÇÝ ë³ñùÇÝ Ù»ù»Ý³Ý»ñÇÝ:

Սանիտարա-պաշտպանիչ գոտի

Համաձայն 245-71 սանիտարական նորմերի, ոչ մետաղային հանքավայրերի համար

սանիտարա-պաշտպանիչ գոտու մեծությունը կազմում է 300.0մ:

Քանի որ մոտակա բնակավայրը գտնվում է շատ ավելի մեծ հեռավորության վրա,

քան 300մ է, ուստի հատուկ միջոցառումներ չեն նախատեսվում:

6. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱ ԱԶԴԵՑՈԻԹՅԱՆ ՎՆԱՍԻ ԳՆԱՀԱՏՈԻՄ

6.1 Ընդհանուր դրույթներ

Բացահանքի շահագործոլմը ոլղղակի կամ անոլղղակի ազդեցոլթյոլն է գործոլմ

շրջակա միջավայրի բաղադրամասերի վրա՝ հողաբոլսական ծածկոլյթ, կենդանական

և բոլսական աշխարհ, օդային և ջրային միջավայր:

Բացահանքի, շահագործման ժամանակ շրջակա միջավայրի վրա

ազդեցոլթյոլնը որոշվոլմ է միջավայրին հասցված տնտեսական վնասով:

Տնտեսական վնասը, դա շրջակա միջավայրի աղտոտվածոլթյան հետևանքով

առաջացած ծախսերն ոլ կորոլստներն են արժեքային արտահայտոլթյամբ:

Տարբերվոլմ են 2 տեսակի ծախսեր, որոնք առաջանոլմ են շրջակա միջավայրի

աղտոտոլմից: Առաջին տեսակի ծախսերը առաջանոլմ են այն դեպքոլմ, երբ

ձեռնարկոլթյոլնը հանդիսանոլմ է շրջակա միջավայրի բաղադրամասերի (օդ, ջոլր,

հող և այլն) աղտոտման աղբյոլր, որոնք օգտագործվոլմ են ոլրիշ տնտեսական

օբյեկտների կողմից և որոնց նորմալ գործոլնեոլթյան համար կպահանջվի կատարել

հնարավոր տեխնիկական միջոցառոլմներ՝ այդ ազդեցոլթյոլնը մասնակի կամ լրիվ

կանխելոլ նպատակով: Երկրորդ տեսակի ծախսերը առաջանոլմ են աղտոտված

շրջակա միջավայրի ազդեցոլթյոլնից ռեցիպիենտների վրա:

Տնտեսական վնասը շրջակա միջավայրի աղտոտոլմից համարվոլմ է կոմպլեքս

մեծոլթյոլն է և որոշվոլմ է որպես վնասների գոլմար, որոնք հասցվոլմ են

ռեցիպիենտների առանձին տեսակներին աղտոտող գոտոլ սահմաններոլմ:

Հիմնական ռեցիպիենտներ են համարվոլմ բնոլթյոլնը, գյոլղատնտեսական

հանդակները, անտառային ռեսոլրսները, բոլսական և կենդանական աշխարհը և

այլն:

Վ=ՎՄ+ՎՋ+ՎՀ+ՎՀՕ+Վանտ.տնտ.,

որտեղ՝ ՎՄ-վնասակար նյոլթերի մթնոլորտ արտանետոլմներից հասցված

տարեկան գոլմարային վնասն է,

64

ՎՋ - ջրավազաններ թափվող վնասակար նյոլթերից հասցված տարեկան

գոլմարային վնասն է: Հանքավայրի բաց եղանակով մշակելիս որևէ կեղտաջրերի

արտահոսք բաց ջրային օբյեկտներ բացառվոլմ է: Բացահանքոլմ արտադրական

հոսքաջրեր չեն առաջանոլմ: Կենցաղային կեղտաջրերի հավաքման համար

նախատեսված է բետոնե լցարան, որտեղից կեղտաջրերը աղբատար մեքենայով

պարբերաբար տեղափոխվելոլ են մոտակա մաքրման կայան:

ՎՀ - Հողերի դեգրադացիայից և աղտոտոլմից հասցված տարեկան վնասն է /

ÑáÕ³ï³ñ³ÍùÝ»ñÁ ·ÛáõÕ³ïÝï»ë³Ï³Ý Ýå³ï³Ïáí û·ï³·áñÍÙ³Ý Ñ³Ù³ñ åÇï³ÝÇ

ã»Ý/:

ՎՀՕ- Հողերի օտարոլմից հասցված տարեկան վնասն է;

Վանտ.տնտ.- անտառային տնտեսոլթյանը հասցված վնասն է: Քանի որ

անտառային ֆոնդից տարածք չի հատկացված, ապա Վանտ.տնտ. =0

Այս բաժնոլմ տնտեսական վնասի հաշվարկ կատարված է մթնոլորտային օդի

աղտոտման ¨ ÑáÕ»ñÇ ûï³ñÙ³Ý համար: Տնտեսական վնասի հաշվարկը կատարվոլմ

է գործող մեթոդակարգերի համաձայն:

6.2 Մթնոլորտային օդի աղտոտվածության հետևանքով տնտեսությանը հասցված

տնտեսական վնասը

Մթնոլորտի վրա տնտեսական գործոլնեոլթյան հետևանքով հասված վնասը

հաշվարկվոլմ է համաձայն ՀՀ Կառավարոլթյան 25.01.2005թ թիվ 91-Ն որոշմամբ

հաստատված կարգի :

Տնտեսական վնասը դա շրջակա միջավայրին հասցված վնասի վերացման

համար անհրաժեշտ միջոցառոլմների արժեքն է արտահայտված դրամական

համարժեքով :

Տնտեսական վնասը հաշվարկվոլմ է համաձայն գործող մեթոդակարգի /ՀՀ

Կառավարոլթյան 25.01.2005թ թիվ 91-Ն որոշոլմ/:

Յոլրաքանչյոլր արտանետման աղբյոլրի համար տնտեսոլթյանը հասցված

վնասը գնահատվոլմ է 1-ին բանաձևով`

Ա=Շգ • Փց •∑(Վi • Քi) (1),

որտեղ` Ա-ն ազդեցոլթյոլնն է, արտահայտված Հայաստանի Հանրապետոլթյան

դրամներով ,

Շգ-ն աղտոտող աղբյոլրի շրջապատի (ակտիվ աղտոտման գոտոլ) բնոլթագիրն

արտահայտող գործակիցն է, համաձայն նշված կարգի 9-րդ աղյոլսակի

արդյոլնաբերական ձեռնարկոլթյոլնների տարածքների համար ընդոլնվոլմ է Շգ=4,

ß³ñÅ³Ï³Ý ³ÕµÛáõñÝ»ñÇ (³ÝÇí³ÛÇÝ µ³ñÓÇã, ավտոինքնաթափ և այլն)

³ñï³Ý»ïáõÙÝ»ñÇó íݳëÇ Ñ³ßí³ñÏÙ³Ý Ñ³Ù³ñ` Շգ=5:

Վi –ն i –րդ նյոլթի (փոշոլ տեսակի) համեմատական վնասակարոլթյոլնն

արտահայտող մեծոլթյոլնն է, որի արժեքը հաշվարկվոլմ է համաձայն մեթոդակարգի

10-րդ և 11-րդ կետերի :

Քi – ն տվյալ ( i –րդ ) նյոլթի արտանետոլմների քանակի հետ կապված

գործակիցն է :

65

Փց-ն փոխադրման ցոլցանիշն է, հաստատոլն է և ընտրվոլմ է՝ ելնելով

բնապահպանոլթյան գործընթացը խթանելոլ սկզբոլնքից : Մեթոդակարգի համաձայն

Փց =1000դրամ :

Քi գործակիցը որոշվոլմ է 2-րդ բանաձևով՝

Քi =գ • Տաi (2)

Տաi – i նյոլթի տարեկան փաստացի արտանետոլմներն են՝ տոննաներով :

գ- գործակից :

գ=1՝ անշարժ աղբյոլրների համար,

գ=3՝ շարժական աղբյոլրների (ավտոտրանսպորտի) համար :

Բացահանքի շահագործման ժամանակ, շարժական աղբյոլրների /մեքենա-

սարքավորոլմ/ արտանետոլմներից տնտեսոլթյանը հասցված տնտեսական վնասի

հաշվարկը բերված է աղյոլսակ 5.2-ոլմ :

Ինչպես երևում է 5.2 աղյոլսակից, հանքավայրի շահագործման հետևանքով

աղտոտող նյութերի արտանետոլմներից տնտեսությանը հասցված տնտեսական

վնասը գնահատվում է տարեկան առավելագույնը` 1.95 մլն. դրամ :

66

Աղյոլսակ 5.2

Տնտեսական վնասի հաշվարկը

Վնասակար

արտանետոլմների

անվանոլմը

Մթնոլորտ արտանետվող

վնասակար նյոլթերի

քանակը տ/տարի, Si

Գործակից

Գ

Գործակից Քi

Քլ=Si Գ Վi Շգ

Տնտեսական վնաս

ՀՀ դրամ

Ա1000Շգ Վi Քi

1 2 3 4 5 6 7

Լցակոլյտի մակերևոլյթ

Փոշի 10.93 1 10.93 10 4 437200

Շարժական աղբյուրներ

/մեքենա սարքավորոլմների օգտագործման գործակիցն ընդոլնվոլմ է 0.3/

Փոշի 1.26 3 0.378 10

5

56700

Ածխածնի օքսիդ 2.718 3 8.154 1 12231

Ածխաջրածիններ 0.273 3 0.819 3 3685

Ազոտի օքսիդներ 1.322 3 4 12.5 75000

ՊՄ 0.134 3 0.4 41.5 25024

Ծծմբային գազ

/անհիդրդ/

0.124 3 0.372 16.5 9207

Ընդհանուրն ըստ շարժական աղբյուրների 181847

Ընդամենը 619047

Ներկայացված գոլմարը չի առաջացնոլմ որևէ ֆինանսական պարտավորոլթյոլն:

67

6.3 Հողերի օտարումից տնտեսական վնասի հաշվարկը

Բացահանքի զբաղեցրած. 21.2 հա տարածքը դուրս է մնում օգտագործման

շրջանակից, այդ մակերեսի համար հաշվարկվում է տնտեսական վնաս:

Հաշվարկները կատարվել են ըստ ՀՀ Կառավարության 2005 թվականի հունվարի 25-ի

թիվ 92-Ն՝ <<Հողային ռեսուրսների վրա տնտեսական գործունեության հետևանքով

առաջացած ազդեցության գնահատման կարգը հաստատելու մասին>>, ինչպես նաև

ՀՀ Կառավարության 2003 թվականի դեկտեմբերի 24-ի թիվ 1746-Ն՝ <<Հայաստանի

Հանրապետության բնակավայրերի հողերի կադաստային գնահատման կարգը,

տարածագնահատման (գտնվելու վայրի) գոտիականության գործակիցները և

սահմանները հաստատելու մասին>> որոշումների:

ՀՀ բնակավայրերի հողերի կադաստրային գինը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով.

ԿԳհող = Աբազա x Մհող x Գգ,

Որտեղ՝

ԿԳհող-ն գնահատվող հողամասի կադաստրային գինն է` արտահայտված դրամով,

Աբազա-ն հողերի 1մ2 մակերեսի բազային արժեքն է` 400դրամ,

Մհող-ն գնահատվող հողամասի մակերեսն է` 212000մ2,

Գգ-ն բնակավայրերի հողերի տարածագնահատման (գտնվելու վայրի)

գոտիականության գործակիցն է, Արթիք քաղաքի մոտակայքում` 0.0135 (տես կարգի

Աղյուսյակ 1):

ԿԳհող = 212000 x 400 x 0.0135 = 1144800 դրամ

Հողային ռեսուրսների վրա տնտեսական գործունեության հետևանքով առաջացած

ազդեցության գնահատման հաշվարկն իրականացվում է հետևյալ բանաձևով.

Ա = ԾՀՎ + ԱՎՀ + ԾՈՒՎ,

Որտեղ`

Ա-ն ազդեցությունն է,

ԾՀՎ-ն վնասված հողամասը նախնական (նորմատիվային) տեսքի բերելու

(պահանջների վերականգնման) համար անհրաժեշտ ծախսերն են: ԸݹáõÝí³Í ¿

é»ÏáõÉïÇí³ódzÛÇ Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï ͳËë»ñÇ Ëáßáñ³óí³Í ݳ˳ѳßíÇ ã³÷áíª

126.5 ¹ñ 1 մ2 ï³ñ³ÍùÇ Ñ³Ù³ñ

ԱՎՀ-ն վնասված հողամասի (գույքի) արժեքն է, տվյալ դեպքում` ԿԳհող:

ԾՈՒՎ-ն ազդեցության հետևանքների ուսումնասիրության և վերլուծության հետ

կապված ծախսերն են: Àëï Ù³ëݳ·Çï³Ï³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó

Çñ³Ï³Ý³óíáÕ ÝáõÛݳÝÙ³Ý ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇ ³ñÅ»ùÇ ³Ý³Éá·Ç³Ûáí ³ÛÝ Ï³½ÙáõÙ ¿ 1.4

ÙÉÝ.¹ñ³Ù:

Ա = ԾՀՎ + ԿԳհող + ԾՈՒՎ = 10320 x 212000 + 1144800 + 1400000 = 2.19 մլրդ դրամ

Ա = 2.19 մլրդ դրամ:

68

6.4 Աղմուկ

Արդյունահանման աշխատանքների ընթացքում օգտագործվող տեխնիկան

շահագործելիս առաջանում է աղմուկ:

Աշխատանքային հրապարակում առաջացող աղմուկի նվազեցման

նպատակով մեքենաները պետք է սարքավորված լինեն ձայնախլացուցիչներով,

որպեսզի աղմուկի մակարդակը բնակելի գոտում չգերազանցի ՀՀ գործող նորմերը:

Բնակելի տարածքում աղմուկի մակարդակի նորման կազմում է 45 դԲԱ:

6.5 Նավթամթերքներ և արտադրական մետաղական թափոններ

Նավթամթերքները պահվելու են բացահանքի արտադրական հրապարակում

հատկացված տեղում / բացօթյա կամ ծածկի տակ պահեստ /: Վերջինիս հատակը

բետոնապատվում է և տրվում համապատասխան թեքություն, որը կապահովի արտահոսված

նավթամթերքի հոսքը դեպի այն հավաքող փոսը /բետոնապատված/: Նախատեսվում է

աշխատակից-լիցքավորող, որը սահմանված կարգով բաց է թողնելու նավթամթերքները,

միաժամանակ պատասխանատու է հակահրդեհային և նրանց հետ կապված

բնապահպանական միջոցառումների համար: Բացահանքի շահագործման ընթացքում

առաջանում են բնապահպանական տեսակետից տարբեր վտանգավորության թափոններ,

որոնցից են մեխանիզմներում փոխվող հնացած յուղերը և քսայուղերը, մաշված դետալների և

մասերի նորով փոխարինման ժամանակ առաջացած մետաղական թափոնները

/մետաղաջարդոնները / և կենցաղային աղբը: Օգտագործված յուղերը և քսայուղերը

հավաքվում են առանձին տարաների մեջ և հանձնվում է յուղերի և քսայուղերի

երկրորդական վերամշակման կետին: Մաշված անվադողերը, որոնց քանակը տարեկան 2

կոմպլեկտ է, հանձնվում է շահագրգիռ կազմակերպություններին: Հնամաշ մեխանիզմների

դետալներն ու մասերը կուտակվում են առանձին տեղում և հանձնվում են, որպես մետաղի

ջարդոն: Կենցաղային աղբը տեղափոխվում է մոտակա աղբահավաք կետեր:

6.6 Ազդեցությունը կենդանական և բուսական աշխարհի վրա

Հանքի արդյունահանման և լեռնակապիտալ աշխատանքների իրականացման

փուլերում տարածքի կենսաբազմազանության վրա վնասակար ազդեցություն կարող են

ունենալ`

• բացահանքից օգտակար հանածոյի հանման-բեռնման աշխատանքների աղմուկը,

ցնցումները, փոշին, ինչպես նաև տեխնիկական միջոցների աշխատանքի ընթացքում

մթնոլորտ արտանետվող վնասակար նյութերը և դիզելային վառելիքի, քսայուղերի

թափվածքները:

Հանքարդյունահանման աշխատանքների համար նոր ճանապարհներ չեն

կառուցվելու: Հիմնականում օգտագործվելու է գոյություն ունեցող ճանապարհը`

բարեկարգելով այն:

Պետք է փաստել, որ դիտարկվող տարածքում, որտեղ հանքավայրի և նրա հարակից

տարածքներում արդեն իսկ առկա է մարդկային գործոնը` լանդշաֆտը դեգրադացված է

(շահագործված հանքավայր) և տարածքներն օգտագործվում է ընդերքօգտագործման

աշխատանքների համար:

69

Այդ տարածքներում կենդանատեսակների հանդիպելը քիչ հավանական է, քանի որ

տրամադրվող տարածքը գտնվում է ճանապարհի հարևանությամբ, առկա է

տրանսպորտային երթևեկություն, մեքենաների շարժ և աղմուկ:

Բնապահպանական միջոցառումների ցանկում նախատեսված են հատուկ

միջոցառումներ, որոնք կբացառեն հանքարդյունահանման աշխատանքների ազդեցությունը

շրջակա տարածքների և բուսատեսակների և կեդանիների վրա:

7. ՌԵԿՈՒԼՏԻՎԱՑԻԱ

7.1 Լեռնային աշխատանքների պատճառով խախտված հողատարածությունների

լեռնատեխնիկական վերականգնումը

Քանի որ բացահանքի շահագործման տարիներին N1, N2 և N3 ժամանակավոր

լցակույտերից կատարվել է մակաբացման ապարների և արտադրական թափոննեի

աստիճանական տեղափոխում և փռում բացված հորիզոնների վրա և հարթեցում, ուստի

բացահանքի վերջնական լեռնատեխնիկական վերականգնման ժամանակ իրականացվելու է

միայն N1 լցակույտում մնացած մակաբացման ապարների 8260մ3 ծավալի տեղափոխումը

բացահանքի 1718.5մ բարձրության հորիզոնի վրա, կփռվի 2.82մ բարձրությամբ և կհարթեցվի:

Հարթեցումը կատարվում է ДЗ- 130 բուլդոզերի օգնությամբ:

Կկատարվի հարթեցում բացահանքի ողջ մակերեսով՝ 186000մ2, ինչպես նաև

արտադրական հրապարակը՝ 250մ2 և ավտոճանապարհները՝ 4200մ2: Կհարթեցվի նաև

արտաքին լցակույտը, որի մակերեսն է՝ 49800մ2 Ընհանուր մակերեսը կլինի՝ 240250մ2:

Բացահանքի մշակված տարածության լեռնատեխնիկական վերականգնման համար

ծախսերի խոշորացված հաշվարկները բերված են 1 – 4 աղյուսակներում:

Խախտված հողատարածքների վերականգնման ծախսերի խոշորացված հաշվարկները

Նյութերի ծախսի հաշվարկը

Աղյուսակ 1

Աշխատանքի անվանումը,

օգտագործվող

սարքավորումը

Ծախսվող նյութի

անվանումը

Նյութերի

ծախսերը, լ

Նյութերի արժեքները

միավորի

արժեքը,

դրամ

ընդհանուր

արժեքը,

հազ. դրամ

Մակաբացման ապարների

բարձում

(TO-30)

դիզ. վառելիք

դիզ. յուղ

այլ քսուքներ

540

14

12

420

800

800

226.8

11.2

9.6

Մակաբացման ապարների

տեղափոխում

(ավտոինքնաթափով)

դիզ. վառելիք

դիզ. յուղ

այլ քսուքներ

520

14

10

420

800

800

218.4

11.2

8.0

Մակաբացման ապարների

հարթեցում

(բուլդոզերով)

դիզ. վառելիք

դիզ. յուղ

այլ քսուքներ

560

12

10

420

800

800

235.2

9.6

8.0

Ընդամենը 738.0

70

Աշխատավարձի ֆոնդի հաշվարկը

Աղյուսակ 2

Պաշտոնը կամ

մասնագիտությունը

Աշխատանքի

տևողությունը,

ամիս

Մարդկանց

քանակը

Ամսական

աշխատավարձը,

հազ. դրամ

Աշխատավա

րձի ֆոնդը,

հազ. դրամ

Տեղամասի պետ 1.0 1 80.0 80.0

Անվային բարձիչի

մեքենավար

1.0 1 80.0 80.0

Ավտոինքնաթափի

մեքենավար

1.0 2 80.0 160.0

Բուլդոզերավար 1.0 1 80.0 80.0

Ընդամենը 5 400.0

Ամորտիզացիոն ծախսերի հաշվարկը

Աղյուսակ 3

Մեխանիզի

անվանումը

Քանա

կը,

հատ

Մեխանիզմի

հաշվեկշռա

յին արժեքը

հազ.դրամ

Ամոր

տիզա

ցիայի

%-ը

Ամորտի

զացիայի

տարեկան

գումարը,

հազ.դրամ

Ամորիտի

զացիայի

ամսեկան

գումարը,

հազ. դրամ

Ամորտի

զացիայի

ընդհանուր

գումարը,

հազ.դրամ

Անվային բարձիչ 1 3 100 10 310.0 25.8 25.8

Բուլդոզեր 1 3 400.0 10 340.0 28.3 28.3

Անտոինքնաթափ 2 2 800.0 10 560.0 46.7 46.7

Ընդամենը 100.8

Շահագործման ծախսերի նախահաշիվ

Աղյուսակ 5

Ծախսերի հոդվածները նորմը% Չափման

միավորը

Գումարը հազ.

դրամ

Նյութեր - հազ. դրամ 738.0

Աշխատավարձ - հազ. դրամ 400.0

Սոց. ապահովման փոխանցումներ հազ. դրամ 60.0

Ամորտիզացիա - հազ. դրամ 100.8

Ընդամենը հազ. դրամ

Անուղղակի ծախսեր 10 հազ. դրամ 1298.8

129.9

Ընդամենը

Չնախատեսված ծախսեր

5.3

հազ. դրամ

հազ. դրամ

1428.7

75.7

Ընդամենը հազ. դրամ

Շահութահարկ 10 հազ. դրամ 1504.4

150.4

Ամբողջը հազ. դրամ 1654.8

1մ2 մակերեսի վերականգնման

աշխատանքների համար անհրաժեշտ

ծախսը

-

դրամ

10.32

71

8. ԹԱՓՈՆՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԾՐԱԳԻՐ

8.1 Թափոնների կառավարման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների

խոշորացված հաշվարկը

´³ó³Ñ³ÝùÇ ï³ñ»Ï³Ý ³ñï³¹ñáճϳÝáõÃÛáõÝÁ Á³ï ïáõý³³í³½³ù³ñ»ñÇ

½³Ý·í³ÍÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý ³é³ç³¹ñ³ÝùÇ ÁݹáõÝí³Í ¿ V½= 25550Ù3/ï³ñÇ:

Աշխատանքային օրերի քանակը տարվա մեջ ընդունվում է 260 օր,

հերթափոխերի քանակը օրվա ընթացքում –1, հերթափոխի տևողությունը 8,0 ժամ:

´³ó³Ñ³ÝùÇ Ñ³ßí³ñϳÛÇÝ ï³ñ»Ï³Ý ¨ ûñ»Ï³Ý (Ñ»ñó÷á˳ÛÇÝ)

³ñï³¹ñáճϳÝáõÃÛáõÝÝ Áëï É»éݳÛÇÝ ½³Ý·í³ÍÇ ¨ Ýñ³ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ µ»ñí³Í ¿

³ÕÛáõë³ÏáõÙ:

N Անվանումը Չափման

միավորը

Բացահանքի

արտադրողականությունը, մ3

Տարեկան Օրական

(հերթափոխային)

1.

Մակաբացման ապարներ՝

Հողաբուսական շերտ

Ավազակավեր և ավազներ

Ջարդոտված տուֆեր

մ3

մ3

մ3

մ3

4346

1196

957

2193

16.72

4.6

3.68

8.43

Տուֆի զանգված

այդ թվում`

- ուղիղ կտրվածքի քար

- արտադրական թափոններ

մ3

մ3

մ3

25550

9635

15915

98.27

37.06

61.21

Ընդհամենը լեռնային զանգված մ3 29896 114.99

Ինչպես երևում է աղյուսակից առաջացող թափոնների ընդհանուր ծավալը

կազմում է տարեկան 20261մ3, հերթափոխում 77.93մ3: Սակայն բացահանքի արևելյան

մասում նոր ձևավորվող արտաքին ժամանակավոր լցակույտ է տեղափոխվում միայն

հողաբուսական շերտի ապարները տարեկան 1196մ3, հերթափոխում 4.6մ3:

Նշված հողաբուսական շերտի թափոնները տեղափոխելու համար ընդունված

է 1 հատ КамАЗ-5511 մակնիշի ավտոինքնաթափ: Ընդունելով թափքի տարողությունը

6.0մ3, կարող ենք պնդել, որ հերթափոխի թափոնների ծավալը կարող է տեղափոխվել

1.0 երթով 0.7կմ միջին երկարությամբ: Տարվա կտրվածքով ավտոինքնաթափի

ընդհանուր վազքի երկարությունը կկազմի 260 x 1.0 x 0.7 = 182կմ: Ըստ նորմերի 100կմ

վազքի դեպքում դիզ. վառելիքի ծախսը կազմում է 35լ: Այսպիսով տարվա կտրվածքով

կծախսվի 182 x 35 : 100 = 63.7լ: Դիզ. վառելիքի շուկայական մեծածախ գինը կազմում

է 400դրամ/լիտր: Տարեկան ընդհանուր արժեքը կկազմի 63.7 x 400 = 25480դրամ:

Վերականգնման աշխատանքների

ծախսերը մարվող պաշարների

1մ3-ի վրա

-

դրամ

1.6

72

Վարորդի աշխատավարձի մասով հաշվարկը հետևյալն է: Մեկ երթի 0.7կմ

երկարության դեպքում, ավտոինքնաթափի միայն երթի ժամանակահատվածը,

կազմում է շուրջ 2.1րոպե: Մեկ հերթափոխում կկատարի 420:2.1=200երթ

տեղափոխելով շուրջ 200x6=1200մ3 թափոն: Տարեկան 1196մ3 ծավալի տեղափոխման

համար կպահանջվի 1196 : 1200 = 1.0հերթափոխ: Ընդունելով վարորդի ամսեկան

աշխատավարձը 250000դրամ 1.0 հերթափոխի համար այն կլինի 250000:22x1.0=

11363դրամ:

Միայն լցակույտի մոնիտորինգի համար նախատեսվում է տարեկան 10000

դրամ: Ընդհանուր ծախսերը տարվա կտրվածքով կազմում է

25480+11363+10000=46843դրամ: Առաջին հինգ տարվա համար այն կկազմի

234215դրամ:

73

9. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՎՐԱ ՎՆԱՍԱԿԱՐ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

ՆՎԱԶԵՑՄԱՆՆ ՈՒՂՂՎԱԾ ՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ

ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ

Շրջակա միջավայրի բաղադրիչների վրա վնասակար ազդեցության

մեղմացման/վերացման նպատակով նախատեսվում են հետևյալ բնապահպանական

միջոցառումները.

Նավթամթերքների պահեստավորում և պահում արտադրական հրապարակում

հատուկ հատկացված տեղում (բացօթյա կամ ծածկի տակ պահեստ), որի տրվում է

համապատասխան թեքություն, որն ապահովում է թափված նավթամթերքների

հոսքը դեպի այն հավաքող բետոնապատված փոսը:

Օգտագործված յուղերի ու քսայուղերի հավաքում առանձին տարրաների մեջ`

հետագա ուտիլիզացման կամ երկրորդական վերամշակման համար :

Հնամաշ դետալների ու մասերի հավաքում հատկացված առանձին տեղում և

հանձնվում որպես մետաղական ջարդոն :

Կենցաղային աղբի տեղափոխվում մոտակա աղբահավաք կետեր :

Արտաթորվող թունավոր նյութերի չեզոքացուցիչ սարքերի տեղադրում :

Փոշենստեցման նպատակով փոշեառաջացման օջախների (աշխատանքային

հրապարակ, հանքախորշ, լցակույտ, մուտքային և դեպի լցակույտեր տանող

ավտոճանապարհը և այլն) ինտենսիվ ջրում տարվա չոր և շոգ եղանակներին :

Կեղտաջրերի հավաքում հորատիպ զուգարանում, որը հետագայում դատարկում

են հատուկ ծառայության ուժերով :

Խախտված տարածքների ռեկուլտիվացիա :

Ընդերքօգտագործման թափոնների կառավարում:

Օգտագործվող տեխնիկական միջոցների շարժիչների կարգավորում՝ աղմուկի

նվազեցման, շրջանի կենդանական աշխարհի վրա բացասական ազդեցության

բացառման նպատակով:

«ՀՀ կառավարության 31.07.2014թ.-ի թիվ 781-Ն որոշմամբ սահմանված դեպքերում՝

ըստ կիրառելիության, բուսական աշխարհի օբյեկտների պահպանության և

բնական պայմաններում վերարտադրության միջոցառումների իրականացում:

Հարավային տեղամասի ընդլայնվող բացահանքի շահագործման ընթացքում

«Ֆիրմա Կռունկ» ՍՊ ընկերությունը իրականացնելու է շրջակա միջավայրի վրա

բացասական ազդեցության կանխարգելմանն և մեղմացմանն ուղղված հետևյալ

մշտադիտարկումները.

1. մթնոլորտային օդ կատարվող աղտոտող նյութերի արտանետումների

որակական և քանակական պարամետրերի պարբերական չափումներ՝ հունիս-

սեպտեմբեր ամիսներին (շոգ և քիչ տեղումներով եղանակին)՝ օգտակար հանածոյի

74

արդյունահանման ընթացքում յուրաքանչյուր շաբաթը մեկ անգամ: Որպես

սահմանային թույլատրելի խտությունները ընդունվելու են. ածխածնի օքսիդի

համար` 5մլգ/մ3, ազոտի երկօքսիդի համար` 0.085մլգ/մ3, մրի համար` 0,15մլգ/մ3:

2. լեռնատրանսպորտային սարքավորումների աշխատանքային վիճակի`

մասնավորապես չեզոքացուցիչ սարքավորումների սարքին վիճակի պարբերական

մշտադիտարկումներ, տարին մեկ անգամ հաճախականությամբ:

3. օգտագործված մեքենայական յուղերով ու քսայուղերով, ՀՀ կառավարության

24.08.2007թ.-ի թիվ 1277-Ն որոշմամբ սահմանված աղտոտիչ նյութերով

արտադրական հրապարակի հողերի հնարավոր աղտոտումից խուսափելու

նպատակով հողերի աղտոտվածության մշտադիտարկումներ:

Ընդերքօգտագործման հետևանքով բնապահպանական կորուստների

նվազեցման, անվերադարձ ազդեցության կանխարգելման և աղտոտվածության

ուսումնասիրության նպատակով վերցված նմուշների լաբորատոր հետազոտությունը

նախատեսվում է իրականացնել հավատարմագրված, համապատասխան

հավաստագրեր ունեցող լաբորատորիաներում :

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության աղտոտման կանխարգելման

մոնիտորինգի կետի տեղադիրքը ներկայացված է ստորև նկար 10-ում:

Բնապահպանական միջոցառումների, մոնիթորինգի իրականացման համար

նախատեսվում է տարեկան մասնահանել 300.0 հազ.դրամ:

Ստորև ներկայացվում է ընկերության կողմից նախատեսվող ծախսերի ամփոփը՝

Անվանում Չափման միավորը Գումարը հազ.

դրամ (տարեկան)

Բնապահպանական միջոցառումներ,

մոնիթորինգի իրականացում

Հազ. դրամ 300.0

Թափոնների կառավարման համար

անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցներ

Հազ. դրամ 25.480

Լցակույտի մոնիտորինգ Հազ. դրամ 10.0

Ռեկոիլտիվացիա՝

1մ2 մակերեսի վերականգնման

աշխատանքների համար

անհրաժեշտ ծախսը

Վերականգնման աշխատանքների

ծախսերը մարվող պաշարների

1մ3-ի վրա

Հազ. դրամ

10.32

1.6

«Ֆիրմա Կռունկ» ՍՊԸ-ի կողմից Հարավային տեղամասի ընդլայնվող

բացահանքի տարածքում կնախատեսվի համապատասխան հաղորդակցման

համակարգ (ինֆորմացիոն և շարժակակ կապ), որով հնարավոր է արտակարգ

իրավիճակների ժամանակ կապ հաստատել ձեռնարկության վարչական կազմի,

տեղական ինքնակառավարման մարմինների, շտապ օգնության հետ:

75

76

Նկար 10.

77

Բնապահպանական կառավարման պլան

Աղյուսակ 5.

Գործողություն Հնարավոր ազդեցություն Մեղմման միջոցառում Մեղմման հայտանիշ

1. Աշխատանքի

անվտանգություն

Վնասվածքներ և

պատահարներ

աշխատանքների

կատարման վայրում

- Հանքի աշխատողներն ապահովովվում

են համազգեստով և Անհատական

Պաշտպանության Միջոցներով (ԱՊՄ)

- Հանքի սարքավորումների

շահագործվում են ԱՊՄ օգտագործման

կանոնների խիստ պահպանում

- Աշխատակիցները իրազեկվում են

պաշտպանության հրահանգների

վերաբերյալ

- Զննման ընթացքում հանքի

աշխատողները կրում էին համազգեստ

և համապատասխան ԱՊՄ

- Զննման ընթացքում սարքավորումների

շահագործման և օգտագործման

հրահանգների խախտումներ չեն

արձանագրվել

2. Արդյունահանման

աշխատանքներ

Օդի աղտոտում փոշիով և

արտանետումներով

- Փոշեգոյացման կանխում օգտակար

հանածոյի արդյունահանման, բարձման

և տեղափոխման ժամանակ

- Աշխատանքների կատարման վայրում

նյութերի/ թափոնների բաց այրման

արգելում

-

- Հանքի տեխնիկան և մեքենաները

պահել պատշաճ տեխնիկական

վիճակում՝ բացառելով ավելորդ

արտանետումները

- Արտադրական հրապարակի,

հանքախորշի, ճանապարհների

ջրցանում, տեղափոխման ժամանակ

բարձված լիթոիդային պեմզաների

ծածկում

- Զննման ընթացքում աշխատանքների

կատարման վայրում նյութերի/

թափոնների բաց այրում չի

հայտնաբերվել

- Զննման ընթացքում հանքի տեխնիկան

և մեքենաները շահագործվել են առանց

հավելյալ արտանետումների

- Մոտակայքի բնակիչներից բողոքներ

չեն եղել

Աղմուկ - Սահմանված աշխատանքային ժամերի

պահպանում

- Գեներատորների, օդի կոմպրեսորների

և այլ ուժային մեխանիկական

սարքավորումների շարժիչների

ծածկերի փակում շահագործման

ընթացքում

- Աշխատանքային ժամերից հետո ոչ մի

աշխատող սարքավորում չի

հայտնաբերվել

- Զննման ընթացքում հանքի

սարքավորումները եղել են բավարար

տեխնիկական վիճակում

- Զննման ընթացքում միացված

78

Գործողություն Հնարավոր ազդեցություն Մեղմման միջոցառում Մեղմման հայտանիշ

- Աղմկախլացուցիչների տեղադրում

շարժական կայանների և

սարքավորումների վրա

- Սարքավորումների կանխարգելիչ

վերանորոգում աղմուկը նվազեցնելու

նպատակով

- Ոչ անհրաժեշտ և չօգտագործվող

սարքավորումների անջատում

չօգտագործվող սարքավորումներ չեն

հայտնաբերվել

- Մոտակայքի բնակիչներից բողոքներ

չեն եղել

Մակաբացման

աշխատանքներ

- Մինչև 2.2մ հզորությամբ

ավազակավային-կավավազային քիչ

բերրի ապարների կուտակում

նախկինում շահագործված տարածքում

- Զննման ընթացքում

համապատասխան ծավալի

մակաբացմամ ապարների

առկայություն

3. Հանքի տեխնիկայի

շահագործում

- Շրջակա միջավայրի

աղտոտում

արտանետումներով և

արտահոսքերով

- Հարակից համայնքների

բնակչությանը

պատճառած

անհարմարություն

- Հանքի սարքավորումների պատշաճ

տեխնիկական վիճակի ապահովում

- Ոչ մի հավելյալ արտանետում

- Վառելիքի և քսայուղերի ոչ մի

արտահոսք

- Աշխատանքային ժա մերի

պահպանում

- Զննման ընթացքում մեքենաները և

տեխնիկան եղել են պատշաճ

տեխնիկական վիճակում

- Հաստատված աշխատանքային

ժամերից հետո ոչ մի շահագործվող

ծանր տեխնիկա կամ մեքենա չի

հայտնաբերվել

- Մոտակայքի բնակիչներից բողոքներ

չեն եղել

4. Արդյունահանման

սարքավորումների

սպասարկում

- Սարքավորումների

շահագործման

հետևանքով

մակերևութային և

ստորգետնյա ջրերի և հողի

աղտոտում

նավթամթերքներով

- Վնաս հրդեհի դեպքում

- Մեքենաների և տեխնիկայի լվացում

բնական հոսքերից առավելագույն

հեռավորության վրա

- Հանքի տեխնիկայի յուղում և լցավորում

նախապես որոշված լցավորման

կայաններում/ սպասարկման կետերում

- Մեքենաների լվացման արդյունքում ոչ

մի ուղղակի արտահոսք դեպի ջրային

ավազաններ

- Հանքի տարածքի սահմաններում կամ

մոտակայքում հողի վրա վառելիքի կամ

քսայուղերի հետքեր չեն հայտնաբերվել

- Հրդեհի մարման հիմնական միջոցների

առկայություն հանքի տարածքում

5. Հեղուկ թափոնների

գոյացում

- Մակերևութային և

ստորգետնյա ջրերի

աղտոտում

- Աշխատանքների

կատարման վայրում

սանիտարահիգիենիկ

պայմանների վատացում

Հանքի տարածքում զուգարանների

տեղակայում և պահպանում սանիտա-

րական նորմերին համապատասխան

Հանքի տարածքում պատշաճ

սանիտարական պայմաններում գտնվող

զուգարանների առկայություն

6. Բանեցված յուղերի - Արտադրական - Յուղերի անվտանգ փոխադրում - Փոխարինված յուղերը պատշաճ

79

Գործողություն Հնարավոր ազդեցություն Մեղմման միջոցառում Մեղմման հայտանիշ

հեռացումից գոյացող

թափոններ

հրապարակի տարածքի

աղտոտում

- Արդյունահանման

աշխատանքների

կատարման վայրի և

շրջապատի գեղագի-

տական տեսքի

վատթարացում

պահեստային տարածք

- Յուղերի անվտանգ պահեստավորում

- Յուղերի հեռացում լիցենզավորված

կազմակերպության կողմից

կերպով պահեստավորված են

- Փոխարինված յուղերը հեռացված են

լիցենզավորված կազմակերպության

կողմից

7. Երթևեկության և

հետիոտների

անվտանգություն

Ուղղակի և անուղղակի

վտանգներ երթևեկությանը և

հետիոտներին հանքի

շահագործման

աշխատանքների ժամանակ

- Նախազգուշացնող նշաններ,

արգելքներ և երթևեկության ուղղության

փոփոխում

- Երթևեկության կառավարման

համակարգ և անձնակազմի ուսուցում,

հատկապես հանքի մուտքի մոտ և

մոտակա ինտենսիվ երթևեկության

կառավարման համար: Անվտանգ

անցումների ապահովում հետիոտների

համար այն վայրերում, որտեղ անցնում

են հանքը սպասարկող մեքենաները

- Աշխատանքային ժամերի

հարմարեցում տեղի երթևեկության

պայմաններին, օրինակ՝ խուսափում

խոշոր փոխադրումներից ինտենսիվ

երթևեկության ժամերին,

- Տարածքում երթևեկության ակտիվ

կառավարում պատրաստված և

տեսանելի արտահագուստով

անձնակազմի կողմից, եթե դա

պահանջվում է մարդկանց անվտանգ ու

հարմարավետ տեղաշարժի համար

- Հանքի ապահով տարածք

- Աշխատանքների հստակ տեսանելի

տարածք, հանրության զգուշացում

հնարավոր վտանգների վերաբերյալ

- Կարգավորված երթևեկություն

80

Աղյուսակ 10.

Մոնիթորինգի պլան

Գործողություն Ի±նչ

(է հսկվում)

Որտե՞ղ է

(հսկվում)

Ինչպե՞ս է

(հսկվում)

Ե՞րբ

(սահմանել

հաճախակա-

նությունը / կամ

շարունակա-

նությունը)

Ինչու՞ է

(հսկվում)

1. Փոշի Օդի վիճակը Հանքի

տարածք,

լցակույտեր և

մուտքային

ճանապարհներ

Տեսողական

զննում

Գործիքային

չափումներ

Պարբերական Նվազեցնել

ռիսկերը

անձնակազմի և

հարևան

համայնքների

համար

2. Աղմուկ - Աշխատանքային ժամերի

պահպանում

- Ավտոմեքենաների և

տեխնիկայի տեխնիկական

վիճակը

- Աղմուկի մակարդակը

(բողոքների դեպքում)

Հանքի տարածք - Տեսողական

զննում

- Պարբերական

- Բողոքից հետո

երկու շաբաթվա

ընթացքում

Նվազեցնել

անհարմարություն

ները անձնակազմի

և հարևան

համայքների

համար

3. Ավտոմեքենաների և

տեխնիկայի

սպասարկում

- Ավտոմեքենաների և

տեխնիկայի լվացում բնական

ջրային հոսքերից

առավելագույն

հեռավորության վրա

- Ավտոմեքենաների լցավորում

և յուղում նախապես որոշված

լցավորման կայաններում

/սպասարկման կետերում

Հանքի տարածք Աշխատանքների

զննում

Ընտրանքային

զննումներ

աշխատանքային

ժամերի

ընթացքում

- Խուսափել

սարքավորում-

ների շահագործ-

ման ընթացքում

նավթամթերքներ

ով ջրի և հողի

աղտոտումից

- Ժամանակին

տեղայնացնել և

նվազեցնել

հնարավոր

վնասը

81

Գործողություն Ի±նչ

(է հսկվում)

Որտե՞ղ է

(հսկվում)

Ինչպե՞ս է

(հսկվում)

Ե՞րբ

(սահմանել

հաճախակա-

նությունը / կամ

շարունակա-

նությունը)

Ինչու՞ է

(հսկվում)

4. Հեղուկ թափոնների

գոյացում

- Հանքի տարածքում

զուգարանների

կազմակերպում և

պահպանում սանիտարական

նորմերին համապատասխան

Հանքի տարածք Աշխատանքների

զննում

Աշխատանքների

ողջ ժամանակա-

հատված

- Մակերևութային

և ստորգետնյա

ջրերի

աղտոտման

կրճատում

5. Յուղերի

փոխարինումից

թափոնների

առաջացում

- Բանեցված յուղերի

փոխադրում պահեստ

- Բանեցված յուղերի

պահեստավորման

պայմանները յուղերի

պահեստում

- Փոխադրման

երթուղին

- Բանեցրած

յուղերի

պահեստ

Տեսողական

զննում

- Յուղերի

փոխադրման

ընթացքում

- Պարբերաբար

յուղերի

պահեստավորմա

ն ընթացքում

Արտադրական

հրապարակի

տարածքի

աղտոտումից

խուսափում

6. Աշխատողների

առողջություն և

անվտանգություն

- Հանքի աշխատողների

կողմից համազգեստի և ԱՊՄ

կրումը

- Հանքի սարքավորումների

շահագործման և ԱՊՄ

օգտագործման կանոնների

խիստ պահպանում

Հանքի տարածք Աշխատանքների

զննում

Աշխատանքների

ողջ ընթացքում

Կրճատել հանքի

բանվորների

կողմից

վնասվածքների

ստացման և

պատահարների

հավանականու-

թյունը

7. Վտանգավոր

թափոնների (յուղոտ

լաթեր, յուղով

աղտոտված ավազ)

կառավարում

- Վտանգավոր թափոնների

առանձնացում հանքում

առաջացած այլ տեսակի

թափոններից

- Պատշաճ կերպով փակվող և

պահպանվող պահեստային

տարածքի առկայություն

վտանգավոր նյութերի համար

- Համաձայնություն

լիցենզավորված մարմինների

հետ ազգային

օրենսդրությանը և լավագույն

հանքի

տարածք

- հանքի զննում

- Լիցենզավոր-

ված

կազմակեր-

պության հետ

թափոնների

հեռացման

վերաբերյալ

պայմանագրի

առկայության

ստուգում

Հանքի

շահագործման

ողջ ընթացքում

- Պատշաճ

սանիտարական

պայմանների

պահպանում

հանքի

տարածքում

- Արտադրական

հրապարակի

տարածքի

աղտոտման

սահմանա-

փակում

82

Գործողություն Ի±նչ

(է հսկվում)

Որտե՞ղ է

(հսկվում)

Ինչպե՞ս է

(հսկվում)

Ե՞րբ

(սահմանել

հաճախակա-

նությունը / կամ

շարունակա-

նությունը)

Ինչու՞ է

(հսկվում)

ազգային պրակտիկային

համապատասխան

վտանգավոր թափոնները

տարածքից դուրս բերելու և

վերամշակելու/հեռացնելու

վերաբերյալ

8. Հանքի

սարքավորումների

շահագործում և

պահպանում

- Յուղերի հավաքման

միջոցների առկայություն

տարածքում թափված և

արտահոսած յուղերը

մաքրելու համար

- Շահագործման ընթացքում

յուղի արտահոսքի կանխում

- Արտահոսած և պատահաբար

թափված յուղերի

ժամանակին մաքրում

Հանքի տարածք Հանքի տարածքի

զննում

Հանքի

շահագործման

ողջ ընթացքում

- Տարածք մտնող

անձնակազմի և

այլ մարդկանց

առողջության

համար

վտանգների

կանխում

- Սարքավորում-

ների

շահագործման ու

պահպանության

հետևանքով

նավթամթերք-

ներով ջրի և հողի

աղտոտումից

խուսափում

- Հրդեհի դեպքում

վնասի

ժամանակին

տեղայնացում ու

նվազեցում

83

Գործողություն Ի±նչ

(է հսկվում)

Որտե՞ղ է

(հսկվում)

Ինչպե՞ս է

(հսկվում)

Ե՞րբ

(սահմանել

հաճախակա-

նությունը / կամ

շարունակա-

նությունը)

Ինչու՞ է

(հսկվում)

9. Պատրաստվածու-

թյուն արտակարգ

իրավիճակներին

Հրդեհի ահազանգման և

տեղայնացման համակարգերի

առկայություն

Հանքի տարածք Պարբերական

ստուգումներ

հանքի

շահագործման

ողջ ընթացքում

- Նվազեցնել

ռիսկերը

անձնակազմի և

հարևան

համայնքների

համար

- հանքի

շահագործման

ընդհատումից

խուսափում

10. Հողերի

պահպանում

արտադրական հրապարակի

հողերի հնարավոր

աղտոտումից խուսափելու

նպատակով հողերի

աղտոտվածություն

Հանքի տարածք Պարբերական

ստուգումներ

հանքի

շահագործման

ողջ ընթացքում

- Յուղերի

հավաքման

միջոցների

առկայություն

տարածքում

թափված և

արտահոսած

յուղերը մաքրելու

համար

- Շահագործման

ընթացքում յուղի

արտահոսքի

կանխում

Արտահոսած և

պատահաբար

թափված յուղերի

ժամանակին

մաքրում

84

Գրականություն

1. ՀՀ Բնապահպանության նախարարության «Շրջակա միջավայրի վրա

ներգործության մոնիտորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ -ի տվյալներ, 2015թ.

2.Почвы Армянской ССР. Ред./ Р.А. Эдилян, Г.П. Петросян, Н.Н. Розов. Ереван:

“Айастан”, 1976 г.

3. Հայաստանի բույսերի Կարմիր Գիրք.– 2010թ.

4. Հայաստանի կենդանիների Կարմիր Գիրք.– 2011թ

5. Флора Армении / под ред. А.Л.Тахтаджяна. – Ереван: изд-во АН Арм ССР

6. Животный мир Армянской ССР. Даль С.К ,1954

7. ՀՀ Կոտայքի մարզպետարանի պաշտոնական կայք

8. Ս. Աբրամով, հաշվետվություն երկրաբանահետախուզական աշխատանքների

վերաբերյալ, 1955-56թթ.

85

Հավելված 1

ԲԱՑԱՀԱՆՔԻ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱԿԱՆ և ՕԺԱՆԴԱԿ

ՍԱՐՔԱՎՈՐՈւՄՆԵՐԻ ՑՈւՑԱԿԸ

N Սարքավորումների անվանումը Սարքավորումների

մակնիշը

Քանակը,

հատ

1. Քարհատ մեքենա CMP – 026 5

2. Քարհատ մեքենա УРАЛ-33 1

3. Բուլդոզեր ДЗ–130 1

4. Միաշերեփ անիվային բարձիչ TO – 30 1

5. Ավտոինքնաթափ КамАЗ-5511 1

6. Ջրի ցիստեռն В1-ВЦА-1.1 1

7. Բեռնարկղային տիպի տնակ K – 5 1

8.

Հեղուկ վառելիքի վերերկրյա պահեստ`

գլանատակառ

3տ

1

86

Հավելված 2.

ԲԱՑԱՀԱՆՔԻ ԱՇԽԱՏՈՂՆԵՐԻ ՀԱՍՏԻՔԱՅԻՆ ՑՈւՑԱԿԸ

N Պաշտոնների և մասնագիտությունների

անվանումը Խումբը

Թվաքանակը,

ընդամենը

1. Տնօրեն, հերթափոխի պետ իտա 1

2. Հաշվապահ ծառ. 1

3. Քարհատ մեքենայի մեքենավար CMP – 026 բանվոր 5

4. Քարհատ մեքենայի մեքենավար УРАЛ-33 բանվոր 1

5. Քարհատ մեքենայի մեքենավարի օգնական բանվոր 5

6 Բուլդոզերի մեքենավար բանվոր 1

7. Անիվավոր բարձիչի մեքենավար բանվոր 1

8. Ավտոինքնաթափի վարորդ բանվոր 1

9. Տարաբանվոր բանվոր 3

10. Պահակ ԿՍԱ 2

Ընդամենը,

այդ թվում`

իտա

բանվոր

ծառ

ԿՍԱ

21

1

17

1

2

87

Հավելված 3.

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՆՅՈւԹԵՐԻ ՏԱՐԵԿԱՆ ԾԱԽՍԸ

N Նյութերի անվանումը Չափման

միավորը Քանակը

1. Կարծր համաձուլվածք կգ 85.0

2. Օղակաձև բազմակտրիչ հատ 4

3. Կտրիչաբռնիչ հատ 1170

4. Դիզելային վառելիք տ 31.0

5. Դիզելային յուղ տ 0.5

6. Ավտոլ տ 0.12

7. Սոլիդոլ տ 0.45

8. Նիգրոլ տ 0.21

9. Բենզին տ 2.2

10. Կերոսին տ 0.05

11. Անվադողեր 320 x 508 կոմպլ. 0.4

12. Խմելու ջուր մ3 130

13. Տեխնիկական ջուր մ3 1560