#ˆ ˙ /. s r˘m˙ i g ˇ[ gecopersia.modares.ac.ir/article-20-9781-en.pdf1392 ) * +, '4 "...

$: #ˆ ˙ /. s r˘M˙ I G ˇ[ Gecopersia.modares.ac.ir/article-20-9781-en.pdf1392 ) * +, '4 " & ' 17 "˚# ˘ˇˆ ! ˛ ˝ ˛˚˜ 109 3˙ ˘_ < ,3 \, 8 5 bf 6( 8 9 qa ˇ 5 b < 5e ˙ ˙$
اصول در ماژور فورس و هاردشيپ نظريه مقايسه

قراردادهاي حقوق اصول بازرگاني، قراردادهاي حقوق

ايران حقوق و اروپايي

2صفري ناهيد ،1* شريفي الدين الهام سيد

قزوين، ايران المللي امام خميني، استاديار دانشگاه بين .1 همدان، ايران، دانشجوي دكتري حقوق خصوصي دانشگاه بوعلي سينا. 2

1392/ 11/ 20: پذيرش 1392/ 13/4: دريافت

چكيده

در قراردادهـاي مسـتمر و ويـژه بـه احوال يكـي از مشـكالت طـرفين تغيير ناگهاني اوضاع و اعتقاد به اجراي قرارداد اوليه در وضـعيت التزام به اصل لزوم قراردادها و . است مدت طوالني

ن بـراي پاسـخگويي بـه چنـي . ي حقوقي قرار نگرفته اسـت ها نظاماز يك هيچجديد مورد قبول مقالـه در ايـن ي حقوقي مختلف مطرح شده است كه ها هايي نظريات مختلفي در نظام وضعيت

مـورد تجزيـه و تحليـل قـرار 2مـاژور فـورس و نظريـه 1دو نظريه مهم يعني نظريه هاردشيپ .گيرد مي

ي و خارج از بين نظريه هاردشيپ ناظر به وضعيتي است كه در نتيجه حادثه غير قابل پيشاي دشـوار و هالعـاد فـوق شـود، بـه نحـو غيـرممكن كه آن كنترل، اجراي تعهد قراردادي بدون

اي ناظر به وضعيتي اسـت كـه در نتيجـه بـروز حادثـه ماژور فورسنظريه . گردد ه ميپرهزين . غيرممكن گرددكامالً هد نباشد، اجراي تعهد ناگهاني و گريز ناپذير كه قابل انتساب به متع

هاي صورت گرفته اين دو نظريه از اين حيث كه هـر دو نـاظر بـه تغييـر با توجه به تحليل ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

Email: [email protected] :ول مقالهؤنويسنده مس*

1. Hardship

2. Force Majeure

...مقايسه نظريه هاردشيپ و ـــــــــ ــــــــــــــو همكار الدين شريفي سيد الهام

108

همچنـين شـوند و اوضاع و احوال هستند و هر دو استثنايي بر اصل لزوم قراردادها تلقي مـي هـا، بـا وجـود ايـن مشـابهت .مشـابهت دارنـد عناصر تحقق آن دو تا حد زيادي يكسان است،

اين اسـت ها آن و بارزترينترين وجود دارد كه مهمها آن اي نيز ميان قابل مالحظههاي تفاوتشدن اجراي غيرممكن ناظر به ماژور فورسكه هاردشيپ ناظر به دشوار شدن اجراي تعهد و

كاربردي ديگري از جملـه تفـاوت در اثـر از وجـوه بـارز هاي عالوه بر اين تفاوت. تعهد استمذاكره و تعـديل، سـعي سازوكارهاردشيپ با پذيرش حالي كه در .افتراق اين دو نظريه است

معافيـت با اثـر انحـالل و در مـواردي تعليـق ماژور فورسدر استمرار رابطه قراردادي دارد، .كند اعطا مي

تغيير اوضاع واحوال، تعديل معافيت، ،ماژور فورس هاردشيپ، :ژگان كليدي وا

مقدمه. 1مهمـي اسـت كـه مـورد قبـول همـه اصل لزوم قراردادهـا يكـي از اصـول بنيـادين و

واره به موجب ايـن اصـل مفـاد تراضـي طـرفين همـ . ي حقوقي واقع شده استها نظامد از اجراي تعهـد قـراردادي خـود توان از طرفين نمي يك هيچست و ا الوفا محترم و الزم

مين عـدالت و أگاه التزام به اين اصل با هدف اصلي آن كه تـ وجود اينبا . ندز باز سرچـرا كـه گـاه اوضـاع و احـوال ؛پاسخگويي به مقتضيات اقتصادي است، منافات دارد

يابد كه اجـراي قـرارداد را بـه چنان تغيير ميزمان انعقاد قرارداد در زمان اجراي آن، در چنـين كنند كه آيـا اساسـاً اين مسأله را مطرح مي ،خود قرار دادهتأثير شدت تحت

.امكان اجتناب از آن وجود خواهد داشتويا وضعيتي بايد ملزم به قرارداد بود

يا اجراي قـرارداد را دشـوار و پرهزينـه . ير اوضاع و احوال دو اثر داردتغي اصوالًدر ايـن رابطـه نظريـات مختلفـي در . سـازد آن را غيـرممكن مـي كـه ايـن ويا سازد مي

مقاله از اين ميان، دو نظريه مهـم در ايني حقوقي مختلف مطرح شده است كه ها نظام . انتخاب شده است ماژور فورسشيپ و نظريه يعني نظريه هارد

نظريه هاردشيپ ناظر به وضعيتي است كه اجراي تعهد قراردادي در نتيجه تغييـر ــ ــه شــده اســت اوضــاع و احــوال، علي ــودن، دشــوار و پرهزين ــه رغم ممكــن ب و نظري

. مكن گرديده استناظر به وضعيتي است كه اجراي تعهد قراردادي غيرم ماژور فورس

1392، زمستان 4، شماره 17دوره ــــــــــــــــــــــــــــهاي حقوق تطبيقي پژوهش

109

هـا آن نيز بـين اي هي قابل مالحظها يي كه اين دو نظريه دارند، تفاوتها شباهتعليرغم وجـوه هـا آن مقاله ضمن بررسي مفهوم اين دو نظريه بـا مقايسـه در اين. وجود دارد

. نيز روشن خواهد شدها آن تشابه و افتراق

وا و رر اين بررسي نيز توجه اصلي بـه اصـول حقـوق اروپـايي و اصـول يونيـد دامروزه كه ايندر واقع با توجه به فراملي بودن نظريه و با عنايت به . حقوق ايران است

المللي نياز به مقرراتي فراملي كه قادر به تحت پوشش قرار در عرصه قراردادهاي بينشـود، يـك نگـاه فراملـي در ايـن خصـوص احسـاس مـي دادن چنين وضعيتي باشـد،

كـه اصـول حقـوق اروپـايي و اصـول يونيـدروا از جملـه جـا آنضروري اسـت و از كنند، در بررسي نظريه هاردشيپ، المللي هستند كه اين نگاه را منعكس مي نهادهاي بين

. به جاي توجه به حقوق كشورخاصي به اين نهادها توجه شده استاصول يونيـدروا بـه شـكل يز ناصول حقوق اروپايي و ه ذكر است كه گرچه الزم ب

در . كاهد نميها آن هالعاد فوق المللي نيستند، اما اين مسأله از اهميت يك كنوانسيون بينزيرا گرچه امروزه اهميت هر دو ؛تري دارد اين ميان اصول حقوق اروپايي اهميت بيش

بيني طرفين، اين اصول قابل در موارد بيشماري با پيش تنها نهبه حدي است كه لاصواعمال گرديده است، بلكه اين دو اصـول در مـواردي كـه طـرفين توافـق كـرده باشـند

يـا 1)مركاتوريـا لكـس ( قراردادشان تابع اصول كلي حقوق، حقـوق فراملـي بازرگـاني امـا اصـول حقـوق اروپـايي بـا تلفيـق دو .شـود مـي موارد مشابه آن باشد نيز اعمال

خود را محدود به قواعـد حقـوقي ايـن دو كه اينو حقوق نوشته، بدون ال كامنسيستم قواعـد عنـوان بـه تا حدي اهميت يافتـه اسـت كـه نظام كند و با هدف عدالت و انصاف

. شود عمومي قراردادهاي اروپايي شناخته مي

)عسر و حرج( هاردشيپ معرفي نظريه. 2طبق اين اصل مفـاد . ي حقوقي پذيرفته شده استها نظاماصل لزوم قراردادها در همه

نـد از توا از طـرفين نمـي يـك هـيچ سـت و ا الوفـا تراضي طرفين همواره محتـرم و الزم ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. lex mercatoria


110

ويـژه بـه گاه در برخي قراردادها اين وجودبا . ندز باز اجراي تعهد قراردادي خود سرشـود كـه شـرايط و اوضـاع و احـوالي پديـدار مـي مدت طوالنيقراردادهاي مستمر و

در ايـن قراردادهـا بـه لحـاظ . گرداند اجراي تعهدات قراردادي را دشوار و پرهزينه ميت تحـوالت اقتصـادي يـا فاصله زماني بين انعقاد و اجراي قرارداد، ممكن است به علـ

و تـوازن هاي سياسي تغييراتي در شرايط قرارداد ايجاد و با اختالل در تعـادل بحراندر شـرايط جديـد بـراي متعهـد دشـوار و پرهزينـه اجراي تعهد قـراردادي قراردادي،

. در چنين وضعيتي مسأله اين است كه آيا متعهد ملزم به اجراي قرارداد است. دگرد

و ي حقوقي مختلـف ها نظامطرفين تابع كه اينالمللي با توجه به قراردادهاي بين دربـه همـين . يابـد ي مـي تـر بيشرو هستند، اين مسأله اهميت ي روبهتر بيشبا عدم ثبات

پـس از بيني اوضاع و احوالي كه ممكن است علت در اين قراردادها، گاه طرفين به پيشبيني اين پيش. پردازند شود، مي انعقاد قرارداد حادث و موجب دشواري اجراي قرارداد

واقع طـرفين در. گيرد در قالب شروطي با عنوان شروط هاردشيپ صورت مي معموالًبيني چنين شروطي، تكليف قرارداد و تكليف تعهدات خود را در صورت حـادث با پيش

كه منجر به دشـواري اجـراي قـرارداد و از بـين رفـتن بيني شدن حادثه غيرقابل پيشدر اغلـب مـوارد چنـين وجـود ايـن بـا . ]1، ص1[كننـد شـود، تعيـين مـي تعادل آن مي

بيني چنـين شـروطي نيازمنـد علـم و تجربـه شوند، چرا كه پيش شروطي گنجانده نميتوان چنين انتظـاري ياين وضعيت و اثر آن است و از طرفين غيرخبره نمدرخصوص

بينـي مـاهر بـه دليـل عـدم پـيش غير از طرفي تحميل شرايط قرارداد بر طرفين. داشتنظريــاتي چــون ، در ايــن وضــعيت. چنــين شــروطي دور از انصــاف و عــدالت اســت

هاردشيپ وضعيتي است كه اجراي تعهد قراردادي در واقع. گردد مي هاردشيپ مطرحبـه لحـاظ فيزيكـي كـه اينبيني و خارج از كنترل، بدون نتيجه حوادث غيرقابل پيشدر

شـود و تعـادل و تـوازن باشد، به لحـاظ اقتصـادي دشـوار و پرهزينـه مـي غيرممكن در چنين شرايطي، نظريه هاردشيپ جهت بازگرداندن تعادل . گردد قراردادي مختل مي

.]19و 4و 2 ، ش2[ گردد عرصه ميقراردادي وارد و توازني حقوقي مختلف تحـت عنـاوين مختلفـي چـون نظريـه عـدم ها نظاماين مسأله در


111

دشـواري شـديد و ،3، از بين رفتن مبناي قـرارداد 2، عقيم شدن هدف قرارداد1بيني پيشهـاي نظريـه هاردشـيپ بـه لحـاظ ويژگـي وجـود ايـن بـا . مطرح است. ..و4غيرمترقبه

تحـت عنـاوين مفهـوم هاردشـيپ . منحصر به فرد خود متمايز از ايـن نظريـات اسـت شـدن غيرممكن ،6عقيم شدن اقتصادي ،5مختلفي چون هاردشيپ، هاردشيپ اقتصادي

مطـرح . ..و 10يعملي شدن تجـار ، غير9عملي شدنغير ،8هاردشيپ تجاري ،7اقتصادياصطالح هاردشيپ بهتر از هريك از عناوين فوق با ماهيـت وجود اينبا . گرديده است

هاي داخلـي از جملـه در برخي قانونگذاري كه اين ويژه به ؛و ويژگي نظريه تناسب داردنيدروا نيـز بـه طـور المللي از جمله اصول يو قوانين داخلي استراليا و برخي اسناد بين

.]230، ص4 ؛13، ص 3[ صريح با همين اصطالح مورد توجه قرار گرفته است ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

شود كه در اين نظريه گفته مي.(imprevision)در حقوق اداري فرانسه استاي هنظري بيني پيشنظريه عدم 1. هم زند، به طوري كه اجراي نشده و خارج از اراده متعهد، توازن مالي قرارداد را بر بيني پيشهنگامي كه حوادث

كند، متعهد در حالي كه موظف به اجراي تعهد قرارداد را با دشواري مواجه و مخارجي را بر متعهد تحميل ميرا نيز وارد شده هاي دارد و بخشي از خسارت و هزينه له راخويش است، استحقاق جبران خسارت توسط متعهد

.گيرد مي برعهدهخود

طبق اين نظريه اگر . در حقوق انگليس مطرح است(frustration of purpose) نظريه عقيم شدن هدف قرارداد. 2و احوالي به وجود آيد مترقبه اوضاعغير اي ثههدف خاصي در يك قرارداد مورد نظر طرفين باشد و در اثر بروز حاد

.ليتي در قبال وضع حادث نداردؤوانجام تعهد معاف و مس اثر جلوه دهد، متعهد از كه هدف مورد نظر او را لغو و بيه به موجب آن هر قراردادي در حقوق آلمان مطرح است ك (wegfall der geschafsgrundlage)اين نظريه. 3

شود و تحقق اين هدف، در صورت از بين رفتن شرايط داراي مبنا و هدفي است كه از اراده طرفين ناشي ميمقدور غير ناممكن و... موجود از جمله نظم اجتماعي و اقتصادي حاكم، ارزش پول رايج، شرايط سياسي و

پس از انعقاد قرارداد، اوضاع و احوال موجود در زمان انعقاد عقد دگرگون شود كه اين هرگاه بنابراين، .شود ميو نتيجه آن دشواري اجراي تعهد باشد، دادگاه حق تعديل يا فسخ اشدنب بيني پيشدگرگوني براي طرفين قابل

.يابد قرارداد را مي

به موجب آن در و (eccessivaonerosita and sopravenienza) اين نظريه در حقوق ايتاليا مطرح است. 4گذارد، تا حدي كه هاردشپ نامعقولي را براي تأثير مدت بر قراردادهاي طوالنياي هنشد بيني پيشصورتي كه حادثه

.دكنطرف قرارداد ايجاد كند، او مي تواند قرارداد را فسخ يا تعديل 5. economic hardship

6. economic frustration

7. economic impossibility 8. commercial hardship 9. impracticability 10. commercial impracticability


112

پس از تأكيد بر اصل لزوم قراردادها، بـه تعريـف 6-2-1اصول يونيدروا در ماده شود كـه زماني هاردشيپ ايجاد مي« :دارد مياين ماده مقرر . هاردشيپ پرداخته است

رارداد را خواه به علـت افـزايش هزينـه اجـرا و خـواه بـه علـت وقوع حوادثي، تعادل قحادثـه )1كند، به طور اساسي تغيير دهد و كاهش ارزش عوضي كه طرف دريافت مي

توانسـت از حادثه به طور معقول نمي )2 ،پس از انعقاد قرارداد رخ دهد يا آشكار شود )4و ،از كنتـرل طـرف باشـد حادثـه خـارج )3 ،طرف فرد متضرر در نظر گرفته شود

.»پذيرفته نشود زيانديدهريسك حادثه توسط شخص صريحاً از عنوان هاردشـيپ اسـتفاده كه آن در اصول حقوق اروپايي نيز با وجود

بيـانگر پـذيرش آن در ) 6:111( نشده است، اما ماده مربوط به تغيير اوضاع و احـوال :دارد مقرر مياين ماده . اين اصول است

طرف متعهـد بـه ايفـاي تعهـدات خـود اسـت، حتـي اگـر اجـراي قـرارداد بسـيار «هاي اجرا باشد يـا بـه خـاطر دشواري به علت افزايش هزينهكه ايندشوارشود، اعم از

. شود كاهش ارزش عوضي كه دريافت ميه دشـوار العـاد فوق احوال، اگر اجراي قرارداد به دليل تغيير اوضاع و وجود اينبا

شود، طرفين ملزم به ورود به مذاكرات با هدف تعديل قـرارداد يـا خاتمـه آن خواهنـد :بود، مشروط بر اين كه

. تغيير اوضاع و احوال پس از انعقاد قرارداد رخ دهد )الفد اي نباشـد كـه در زمـان انعقـاد قـراردا امكان تغيير اوضـاع و احـوال مسـأله )ب . توانست به طور معقول در نظر گرفته شود مي

اي نبـوده اسـت كـه طـرفين طبـق قـرارداد، خطر تغيير اوضاع و احوال مسـأله )ج .»...متعهد به پذيرش آن شده باشند

1قواعد عمومي مرجع در زمينه حقوق خصوصي اروپـا نويس پيش 7:101 ماده در

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law, Draft Common Frame

of Reference (DCFR)

حقوق درخصوص قانون مدني اروپا و گروه تحقيقاتيدرخصوص گروه مطالعاتيبه وسيله مقرراتي تحت عنوان فوق ←آن تهيه يينسخه نها 2009تحت عنوان نسخه مقدماتي و سپس در سال 2007موجود اروپا، ابتدا در سال خصوصي


113

چنـين مقـرر شـده ، ...ييوق قراردادهاي اروپـا اصول حق 6:111هم ضمن اصالح ماده :استاگر قرارداد در طول اجرا به دليل تغيير اوضاع و احـوال كـه بـه طـور متعـارف . 1نامتوازن شود، طرفين بايد به منظور تعديل يـا فسـخ نبوده است، عميقاً بيني پيشقابل

. قرارداد وارد مذاكره شوندطرفين، مذاكره مجدد در مـدت زمـان معقـولي نيت حسنعليرغم در صورتي كه .2

در غيـر ايـن . تواننـد بـا توافـق بـه قـرارداد خاتمـه دهنـد آميز نبود، طرفين مي موفقيتثيرگـذاري بعـدي آن أكند يـا از ت دادگاه قرارداد را به طور منصفانه تعديل مي ،صورت

. »كند جلوگيري ميهاردشـيپ مطـرح اسـت، عناصـر درخصـوص واد و تعاريفي كهبا توجه به اين م

هاردشــيپ در نتيجــه )1:هاردشــيپ شــامل شــش عنصــر كلــي اســت كــه عبارتنــد از حادثـه مـذكور اجـراي قـرارداد را بـه نحـو ) 2 ،دگرگوني اوضاع و احوال ايجاد شـود

وقـوع )4 ،بيني باشـد غير قابل پيشوقوع حادثه مذكور )3 ،اي دشوار سازد هالعاد فوق حادثه مذكور خارج از كنترل طرفين باشد و طرفين قادر به غلبه بـر آثـار و نتـايج آن

متعهـد، موضـوع )6 ،نگرفتـه باشـند برعهـده طرفين خطر حادثه مـذكور را )5 ،نباشند .]202-201، ص 5[ قرارداد را اجرا نكرده باشد

سـت، از يـك طـرف پـذيرش ا ه شرايط تحقق نظريه هاردشيپ مهيـا در وضعيتي كهمـان شـروط و مفـاد اوليـه، مـورد قبـول لزوم عقد و قائل شدن به اجراي قرارداد با

د و نقش كن نمي هاي اتحاديه اروپا عمل االجرا براي كشور يك مقرره الزم عنوان بهاين مقررات اگرچه امروزه . گرديد→به اما از اهداف بيان شده ،حقوق قراردادها را دارددرخصوص رهايمقررات نمونه براي اصالح قوانين داخلي كشو

بدين . قانون مدني اروپا گردد نويس پيشاين بوده است كه اين مقررات، مقدمه 2003كميسيون اروپا در سال وسيله ه قواعد عمومي قراردادها بود، اين مقررات كه محدود ب ييلحاظ بوده است كه بر خالف اصول حقوق قرادادهاي اروپا

ييكه عمدتاً همان اصول حقوق قراردادهاي اروپا(تري را در بر داشته و عالوه بر قواعد عمومي قراردادها محدوده وسيععادالنه، غير وليت مدني مانند دارا شدنؤو نمايندگي، مسكننده ، ساير اعمال حقوقي، عقود معين مانند بيع، مصرف)است

:جوع كنيد بهر تر بيشبراي مطالعه . حقوق اموال و امانت را نيز در بر دارد12th Report of European Union Committee,2009, European Contract Law: the Draft Common

Frame of Reference ,,Published by the Authority of the House of Lords ,London.


114

ي حقوقي قرار نگرفته است و از طرف ديگر روش فسخ قـرارداد بـه ها نظاماز يك هيچي هـا اكثـر نظـام . . ير اسـت پذ امكاننايي دليل مخالفت با اصل لزوم تنها در موارد استث

تعديل قرارداد بـه دليـل . دارندكيد أتحقوقي در چنين وضعيتي بر روش تعديل قرارداد جامع دو مصلحت ثبات معامالت از يك طـرف و لـزوم جبـران ضـرر نـاروا از كه اين

.]33ص ،3[ شود طرف ديگراست، روش مناسبي تلقي ميبرخي قواعد و وجود اينبا . اي به اين نظريه نشده است نظام حقوقي ايران اشاره در

الضرردر توجيه چنـين نظريـاتي و اصول فقهي از جمله قاعده عسر و حرج، غبن حادث،معـادل درخصوص ]103- 101، ص 6[مورد استناد نويسندگان حقوقي قرار گرفته است

ين اصطالح نيز بايد گفت اگرچه گـاه در حقـوق ايـران از ايـن نظريـه بـا عنـوان فارسي ادشــواري، تعســر و گــاه عســر و حــرج يــاد شــده اســت، امــا كــاربرد و رواج اصــطالح

المللي سبب گرديـده كـه ايـن در قالب شروط هاردشيپ در عرصه بين ويژه بههاردشيپ از يـك هـيچ ر به فـرد و خـاص باشـد كـه اصطالح تا حد زيادي بيانگر يك مفهوم منحص

؛هاي فارسي ذكر شده در حقوق ايران حتي عسر و حرج گوياي اين نظريه نيسـت معادلزيرا اگرچه قاعده عسر وحرج مبناي مناسبي براي توجيـه نظريـه هاردشـيپ در حقـوق

قاعـده نفـي عسـر و حـرج در كـه اينها از جمله اما با توجه به برخي تفاوت ،ايران استرود، در مستمر به كار ميغير معوض و اعم از مستمر وغير تمام عقود اعم از معوض و

تـوان نمـي ،عقود معوض و مستمر كـاربرد دارد حالي كه نظريه تغيير هاردشيپ تنها دريـك عنـوان بـه در واقع واضح است كه قاعده عسر و حـرج . اين دو را يك مفهوم دانست

مبنـاي عنـوان بـه توانـد از نظرياتي چـون هاردشـيپ اسـت و مـي تر قاعده كلي گستردهاما نظريه هاردشيپ همان قاعـده ؛توجيهي نظريه در حقوق ايران مورد استناد قرار گيرد

وان هاردشيپ با همـين عنـ در حقوق داخلي بسياري از كشورها نيز. عسر و حرج نيست حقوقدانان ايرانـي و به وسيله الذكر طرح مباني نظري فوق وجود اينبا . شود شناخته مي

عنـوان بـه (قاعـده الميسـور در فقـه اماميـه عسر و حـرج و قواعد عامي مانند قاعده نفير وضـع قواعـد خـاص و استفاده از قواعد مـذكور د ) پيشينه و مبناي حقوق مدني ايران


115

، حاكي از آن2جرانأمستبهاي ياكاهش و تعديل اجاره 1نفي عسر و حرج بدهكاران مانندحـل شدن تعهدات آنان و ارائـه راه تر ست كه توجه به مسأله عسرت متعهدين و سنگينا

پـذيرش در صـورت ،سـابقه نبـوده براي كاهش تعهدات آنان، در نظام حقوقي ايران بـي نظريه هاردشيپ و وضع قاعده عمـومي در قـوانين مربـوط بـه قراردادهـا، ايـن امـر از

حتي با توجه به آثار اصـلي قواعـد نفـي عسـر و خوردار خواهد بود وتوجيه مناسب برحـل تعـديل در قوانين و فقه اماميـه، اثـر و راه حرج و قاعده الميسور و مصاديق مطروح

در حقـوق ايـران نيـز قابـل )عسر و حـرج ( اصلي براي وضعيت هاردشيپ اثر عنوان به .]20- 17، ص 7[پذيرش است

ماژور فورس نظريه معرفي .3يك اصطالح فرانسوي است كه ظاهراً براي نخستين بـار در حقـوق ايـن ماژور فورس

ريشه .حقوقي ديگر نيز شده است يها نظامكشور مطرح شده است و پس از آن وارد است كه در قانون مدني ناپلئون فرانسه بـا عنـوان 3در يك مفهوم رومي ماژور فورسحقوقي ديگري كـه بـه تبعيـت از هاي نظامدر ] 201، ص 8[معرفي گرديد ماژور فورس

چون قوه قـاهره، قـوه هاي ه معادلفرانسه اين نظريه را پذيرفته اند نيز اين عنوان و گا . به كار رفته است. ..قهريه و

كليت ايـن نظريـه مـورد ماژور فورسها درباره شرايط تحقق برخي تفاوت عليرغمــو، گرچــه اصــطالح حتــي در نظــام كــامن. ي حقــوقي اســتهــا نظــامپــذيرش اكثــر ل

تحت عنـوان انتفـاي ماژور فورسنرفته است، اما مسائل و موارد به كار ماژور فورسايـن نهادهـاي حقـوقي از لحـاظ نظـري بـا . گـردد يا عـدم امكـان مطـرح مـي 4قرارداداما نتـايج حاصـل از آن در ؛تري نيز دارند متفاوت هستند و قلمرو وسيع ماژور فورس

ايـن نظريـه پـس از .]1-6، ص9[اسـت مـاژور فـورس ز كامن لو مشابه نتايج حاصل ا ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مدني انونق 277ماده . 1 .1358ماده واحده تقليل اجاره بهاي واحدهاي مسكوني، مصوب . 2

3. vismagor

4. frustration of contract


116

المللي نيـز وارد گرديـد پذيرش در فرانسه و رواج آن در ساير كشورها در عرصه بينيكـي از اصـول كلـي مشـترك عنـوان بهتا حدي كه امروزه تري يافت و قلمرو گسترده

هـا الملل عمـومي و روابـط دولـت ينو حتي در عرصه حقوق ب ملل متمدن معرفي شده .]115، ص 10[نيز مطرح شده است

، اين نظريه مطرح استدرخصوص حقوق داخلي كشورها عالوه بر تعاريفي كه دركـه بـدون تقصـير متعهـد، تعهـد انـد را ناظر به وضـعيتي دانسـته ماژور فورس عمدتاً

يسـت ناحوالي كه قابل انتساب به شخص مورد نظر اوضاع و قراردادي به دليل تغييرتعاريف كم و بـيش مشـابهي نيـز در اسـناد .]201، ص 5[ غير قابل اجرا شده باشد و

در . مفهـوم ايـن نظريـه مطـرح اسـت درخصـوص ي از جمله اصول يونيـدروا الملل بينايـن مـاژور فـورس ، ماژور فورسه با اشاره صريح ب 7-1-7اصول يونيدروا در ماده

در صورتي كه طرف ثابت كند كه عدم اجراي تعهد به خـاطر «: گونه تعريف شده استرود كـه در مانعي خارج از كنترل بوده و از او به طور متعارف و معقـول انتظـار نمـي

كرد يـا بـر اثـر و اب ميگرفت يا از آن اجتن زمان انعقاد قرارداد آن مانع را در نظر مياصول حقوق قراردادهـاي اروپـايي نيـز در .»شد، معاف خواهد شد نتايج آن چيره مي

عـدم عليـرغم كـه گرفته مورد اشاره قرارذيل مبحث معافيت در نتيجه مانع، وضعيتي اصـول 6:111ماده . است ماژور فورسبنا به شرح آن ،ماژور فورس عنوان بهتصريح

كه تعهد خود را انجام نداده است در صورتي كه يطرف«: دارد حقوق اروپايي مقرر ميثابت كند عدم اجراي تعهد به دليـل مـانعي خـارج از كنتـرل او بـوده و از او بـه طـور

در نظـر رود كـه در زمـان انعقـاد قـرارداد آن مـانع را معقول و متعارف انتظـار نمـي . »شود د، معاف ميش كرد يا بر مانع و آثار آن چيره مي گرفت يا از آن اجتناب مي مي

رسـد مطـرح اسـت، بـه نظـر مـي ماژور فورسدرخصوص با توجه به تعاريفي كهاي رخ دهـد كـه حادثـه اوالً: وجود عناصري ضروري اسـت ماژور فورسجهت تحقق

. بيني بودن، غير قابل اجتناب بودن باشـد سه شرط خارجي بودن، غير قابل پيشواجد .]3. 2، ش 9[اين حادثه مانعي در اجراي تعهد براي متعهد ايجاد كند ثانياً

ويژگي بارز اين نظريه ايـن اسـت كـه حادثـه بـا شـرايط مـذكور اجـراي تعهـد را در . مفهـوم عـدم امكـان اسـت ،اساسـي موضوعدر اين خصوص . سازد ميغيرممكن


117

اي داننـد و معتقدنـد كـه حادثـه حقوق فرانسـه عـدم امكـان را عـدم امكـان مطلـق مـي شود كه باعث عدم امكان اجراي تعهد براي همه باشد و نه فقـط تلقي مي ماژور فورسي هـا نظامبرخي وجود اينبا . شود اي ديده مي در حقوق آمريكا نيز چنين رويه. متعهد

بـه شـمار مـاژور فـورس حقوقي مانند آلمان عـدم امكـان نسـبي را نيـز در محـدوده شـود كـه صـرف با توجـه بـه لـزوم ايـن شـرط معلـوم مـي . ]119، ص 10[آورند مي

تـالش برخـي معليرغكند و كفايت نمي ماژور فورس دشواري اجراي تعهد، براي تحققاي در عرصه داخلي ، هنوز چنين مسألهماژور فورسحقوقدانان در گسترش و توسعه

. المللي پذيرفته نشده است و بين

، خاتمه يافتن قـرارداد و انحـالل پذيرفته شده ماژور فورساثري كه براي ترين مهم، انـد دهگونه كه برخي نويسندگان اشـاره كـر همان د اينوجوبا .]5. 2. ، ش9[آن است

مـاژور فـورس ي حقوق داخلي كه تنها اثر انحالل را بـراي ها نظامخالف بسياري از برلزوماً خاتمـه دادن بـه قـرارداد ماژور فورسالمللي اثر اند، در رويه تجاري بين پذيرفتهقـرارداد در طـول دوران مـاژور فـورس المللـي در صـورت وقـوع بين در رويه. نيستدائمي ماژور فورسماند و در صورتي كه اي معلق مي يا مدت زمان ويژه ماژور فورس

باشد يا پس از استمرار آن پس ازمدت زمان تعيين شده، طرف حق خاتمـه قـرارداد را متوقـف شـود، مـاژور فـورس ه قبل از اتمام زمان تعيين شـده يابد و در صورتي ك مي

حسـب مـورد سـقوط بر مـاژور فورساثر در واقع .]219، ص 5[شود قرارداد احيا ميعالوه بر اين معافيت از پرداخت خسارت نيز . تعهد و انحالل قرارداد يا تعليق آن است

عالوه بر آثـار مطـرح شـده در رويـه مـدرن تجـارت . تاز ديگر آثار پذيرفته شده اسمـدرن دربرگيرنـده مـاژور فورسالمللي اثر تعديل نيز پذيرفته شده است و شروط بين

شرايط قرارداد و تطبيـق آن بـا شـرايط جديـد درخصوص موادي براي مذاكره مجددبـا شـروط مـاژور فـورس شـروط در اين حالت با مقرر كردن امكـان تعـديل، . هستند

.]219، ص 5[كنند اشتراك پيدا مي 1دشواري

و به طور مستقل در متون قانوني مطـرح نشـده ماژور فورسدر حقوق ايران مسأله


1. hardship clause


118

از آن جملـه ؛و آثار آن به صورت پراكنده اكتفـا شـده اسـت تنها به بيان بعضي شرايطبـه خـارجي بـودن 227به غير قابل اجتنـاب بـودن حادثـه، مـاده ي قانون مدن 229ماده

ده كـر همان قانون به متعذر بودن يا شدن شرط ضمن عقد اشاره 240حادثه و نيز ماده حسب مورد معافيـت از پرداخـت خسـارت ناشـي از آثار حقوقي اين عوامل نيز بر. است

.]294، ص 11[ يق آن خواهد بود تعلويا عدم انجام تعهد، سقوط تعهد

نظريات اشتراك وجوه .4تـرين وجـوه مهـم . از جهات مختلف مشابه يكديگرنـد ماژور فورسنظريه هاردشيپ و

:تشابه عبارتند از هر دو استثنايي بر اصل لزوم قراردادها هستند. 4-1

ي حقوقي و لزوم احتـرام ها نظامهمه پذيرش اصل لزوم قراردادها درعليرغم در واقع اجتماعي و اقتصـادي بـر قـرارداد ثيرحوادث أت كه اينبه لحاظ به مفاد تراضي طرفين،

ناپذير است، اين اصل همـواره بـا اسـتثنائاتي در فاصله انعقاد تا اجراي قرارداد، انكار مـاژور فـورس ل به نظريه هاردشـيپپ و از جمله اين استثنائات توس .همراه بوده است

عـدم امكـان دائمـي مـاژور فـورس در مواردي كـه ماژور فورسزيرا در نظريه ؛استاجراي قرارداد را در پي داشته باشد، با اعطاي معافيت و انحالل قرارداد و درمـواردي

با تعليـق قـرارداد از موقتي باشد، دهكه بروز حادثه موجب عدم امكان اجراي تعهد ش كـه ايـن عليـرغم نظريه هاردشيپ نيز شود و در اصل لزوم قراردادها فاصله گرفته مي

كند، با ميمين أتپذيرش اثر تعديل قرارداد تا حد زيادي التزام به اصل لزوم قرارداد را تعـديل قـرارداد قـادر بـه ويـا تعديل وجود ندارد توسل به فسخ در مواردي كه امكان

در واقع. شود جبران ضرر و زيان ناخواسته نيست از اصل لزوم قراردادها تخطي ميدر حقوق ايـران مسـتند قـانوني كه اين عليرغم ،اثر اصلي نظريه هارشيپدرخصوص

موجب دشواري اجـراي قـرارداد فسخ در مواردي كه دگرگوني اوضاع و احوال برايغالب حقوقدانان ايراني با تمسك بـه مبـاني نظـري ماننـد غـبن ،گردد، وجود ندارد مي


119

يا قاعده نفي ] 144، ص 3، ج12[، تخلف از شرط صفت ضمني ] 101، ص 3،ج6[ حادثبـا . انـد دهحل فسخ را براي مقابله با هاردشـيپ برگزيـ راه] 110،ص 13[ حرج عسر و

؛ 206-149، 7[بر مباني نظري مذكوروارد شده از ايرادات اساسي صرفنظر وجود ايناصلي با ماهيـت نظريـه هاردشـيپ، حل اهاثر و ر عنوان به ، پذيرش فسخ]147ص ،12 افـزون .ازگاري نـدارد المللي سـ و اثر مورد انتظار عموم و مقررات نوين و بين حل اهر

دسـت كشـيدن از اصـل مهـم لـزوم قراردادهـا و تجـويز فسـخ، نيازمنـد دليـل آن بركه دكترين نسبت به (استناد يك مبناي نظري مورد اختالف ه ي است و قطعاً بتر كممح

فقهـي همچنـين قواعـد . توان اصاله اللزوم را ناديده گرفت ، نمي)آن تشكيل نشده استبـار تعديل بـراي مـوارد مشـقت حل اهاثر وريد ؤمتر حرج و الميسور، بيش نفي عسر و

وضـعيت هاردشـيپ نيـز درخصوص خاص موجد در قوانينهاي باشند و مصداق مي .ندكن ميد ييأغالباً روش تعديل را ت

ندزيادي مشابه شرايط تحقق دو نظريه تا حد. 4-2

هاردشـيپ در نتيجـه )1: عناصر تحقق نظريه هاردشيپ شامل شش عنصر كلي اسـت حادثـه مـذكور اجـراي قـرارداد را بـه نحـو )2 ،دگرگوني اوضاع و احوال ايجاد شـود

وقـوع )4 ،بيني باشـد وقوع حادثه مذكور غير قابل پيش )3 ،اي دشوار سازد هالعاد فوق حادثه مذكور خارج از كنترل طرفين باشد و طرفين قادر به غلبه بـر آثـار و نتـايج آن

متعهـد، موضـوع )6 ،نگرفتـه باشـند برعهـده طرفين خطر حادثه مـذكور را )5 ،نباشند . قرارداد را اجرا نكرده باشد

اي رخ دهـد كـه واجـد سـه حادثـه اوالً نيز الزم است كه ماژور فورسجهت تحقق ايـن ثانيـاً . بيني بودن، غير قابل اجتناب بودن باشد شرط خارجي بودن، غير قابل پيش

.حادثه مانعي در اجراي تعهد براي متعهد ايجاد كندبا توجه به اين شرايط اين دو نظريه از ايـن حيـث كـه هـر دو نـاظر بـه وضـعيتي

اي همان عقد پس از انعقاد قـرارداد در نتيجـه بـروز حادثـ هستند كه اوضاع و احوال زكـه ممكـن اسـت، اوضـاع و احـوال جـا آندر واقع از . يابد، مشابه هم هستند تغيير مي

بـا تغييراتـي مواجـه شـود و بينـي پيشزمان انعقاد قرارداد در نتيجه حادثه غير قابل


120

قرار دهد، با تغيير اوضاع و احـوال زمـان انعقـاد قـرارداد، خودتأثير قرارداد را تحتطرفين قرارداد به منظور رها شدن از خطر چنين تغيير اوضـاع و احـوالي بـه ايـن دو

البته متناسب با اثري كه تغيير اوضاع و احوال بـر . ]242، ص 5[كنند نظريه استناد ميبـه عبـارت . شود، متفـاوت خواهـد بـود كه انتخاب مياي هقرارداد گذاشته است، نظري

ديگـر اگـر اجـراي قـرارداد دشـوار شـده باشـد، بـه نظريـه هاردشـيپ و در صـورت اما در هر حال از اين حيث كه هـر دو . شود استناد مي ماژور فورسغيرممكن شدن به

بينـي پـيش غيـر قابـل . نظريه ناظر به تغيير اوضاع و احوال هستند، مشابه هم هسـتند در كـه ايـن در واقـع بـه لحـاظ . اي در هر دو نظريه الزم است بودن وقوع چنين حادثه

توانسـتند بيني بودن وقوع حادثه در زمان انعقاد قرارداد طرفين مـي صورت قابل پيشعدم اقدام طرفين با وجود ،هاي الزم را در قالب شروط قراردادي انجام دهند بيني پيش

توانـد ايـن فـرض را تأييـد كنـد كـه طـرفين بـه طـور ضـمني مي ،بيني بودن ابل پيشقاز ايـن دو نظريـه يك هيچحادثه مذكور را پذيرفته و در نتيجه حق استناد به هايخطر

به عبارت ديگر در چنـين وضـعيتي اگـر طـرفين آگـاه از .]5، ص4[ را نخواهند داشت يا حـداقل بـه شـكل متفـاوتي منعقـد كردند را منعقد نمي چنين تغييراتي بودند، قرارداد

.]3. 4. 19، ش 2[ كردند مي

بينـي بـودن از ديـدگاه بيني بودن و غيـر قابـل پـيش قابل پيش البته مفهوم و معياربيني بودن از ايـن حيـث كـه به اين معنا كه گرچه عنصر قابل پيش ؛حقوقي اهميت دارد

بيني هسـتند از عناصـر دشـوار ورت بالقوه تا حدي قابل پيشتمامي موانع اجرا به صبيني بودن اين است كـه منظور از غير قابل پيش براي اثبات است، اما از ديدگاه حقوقي

ايـن رو در از .]6، ص 15[بينـي نباشـد طرف به طور معقول و متعارف قادر بـه پـيش توجـه بـه معيـار عليـرغم هر دو نظريـه درخصوص المللي بين ي داخلي وها نظاماكثر

معيـار نـوعي پذيرفتـه شـده ،با مالك قرار دادن رفتار انسان متعـارف شخصي عمدتاً، كنوانسـيون بيـع مـاژور فـورس نظريـه درخصوص نمونه بارز چنين ديدگاهي. استمعيـار است ماژور فورسمشابه نظريه اي كه در مقرره 79المللي است كه در ماده بين

در صورتي يكي از طرفين مسؤول عدم توفيـق « :مادهاين طبق .نوعي را پذيرفته استعـدم توفيـق وي ناشـي از يـك مـانع د كنـ در ايفاي تعهدات خود نخواهد بود كه ثابـت


121

عرفاً از وي انتظـار داشـت كـه احتمـال توان نميكه اين خارج از اقتدار او بوده است ونظريـه درخصـوص . »...حدوث آن مانع را در زمان انعقاد قـرارداد ملحـوظ داشـته و

در بيـان شـرايط تغييـر 6:111مـاده »ب«هاردشيپ نيز اصول حقوق اروپايي در بنـد ر اوضاع و احوال موضوعي نبـوده اسـت احتمال تغيي« اوضاع و احوال با اين بيان كه

توانست در زمان انعقـاد قـرارداد مـورد توجـه قـرار كه به طور متعارف و معقول ميدر زمـان انعقـاد « اصول يونيدروا نيـز بـا ايـن بيـان كـه 6-2-2ماده »ب«و بند » گيرد

نظـر قـرار توانسته است اين وقـايع را مـد نمي زيانديدهقرارداد به طور متعارف طرف . اند معيار نوعي را پذيرفته» دهد

عالوه بر اين در هر دو نظريه الزم است كه حادثه مذكور خـارج از كنتـرل طـرفين حـداقل ويـا در صورتي كه طرف قرارداد خود عامل ايجاد حادثه باشـد . قرارداد باشد

هـا آن ز كنتـرل توان چنـين وضـعيتي را خـارج ا در ايجاد آن دخالت داشته باشد، نمي . دانست

شرط ديگر در اين خصوص اين است كه متعهد قادر به چيره شـدن بـر حادثـه يـا حادثـه بـه زيرا منطقي است كه شخصي كه عليرغم امكان جلوگيري از ؛آثار آن نباشد

نيـت و در نتيجـه مسـتحق دريافـت توانـد مـدعي حسـن پـردازد، نمـي مقابله با آن نمي 6-2-2مـاده 3بنـد .]55، ص 16[وني و اسـتناد بـه ايـن دو نظريـه باشـد تخفيفات قان

2المللـي كنوانسيون بيع بـين 79نظريه هاردشيپ و ماده درخصوص 1اصول يونيدروا . در اين خصوص قابل استناد است ماژور فورسدرخصوص نظريه

چـرا ؛سل به نظريه خواهد بودبحث پذيرش ريسك حادثه مانع تو ،در هر دو نظريهضـمني، شـروطي را در قـرارداد ويـا اي از موارد طرفين يا به طور صريح كه در پاره

اي است كه موجب غيـرممكن حادثه زاناشي هايخطرگنجانند كه حاكي از پذيرش ميي اگـر سـاير در چنـين وضـعيتي حتـ . شـود دشوار شدن اجراي قرارداد ميويا شدن


.»است زيانديدهوقايع مزبور خارج از كنترل طرف «. 1ظيفه خود نخواهد بود، در صورتي كه ثابت كند كه عدم عدم توفيق در ايفاي هرگونه ول ؤومسطرف قرارداد «. 2

توفيق ناشي از مانع خارج از كنترل بوده كه از او به طور معقول، انتظار در نظر گرفتن آن در زمان انعقاد قرارداد .»...رفته است يا اجتناب از آن يا چيره شدن بر عواقب و آثار آن نمي


122

زيـرا اراده طـرفين ؛شرايط هم مهيا باشد، امكان استناد به اين دو نظريه وجود نـدارد رابطه با اين شرط هـم در اصـول حقـوق در. استده كرخود تكليف مسأله را روشن

6:111در مـاده . هايي صورت گرفته اسـت بيني پيشاروپايي و هم در اصول يونيدروا خطــر تغييــر اوضــاع و احــوال از «: اصــول اروپــايي مقــرر گرديــده اســت كــه) 2بنــد(

متعهد به تحمـل آن بـوده زيانديدهقرارداد، طرف براساس موضوعاتي نبوده است كه نبايـد زيانديـده طرف «دارد كه اصول يونيدروا نيز مقرر مي 6-2-2ماده 4بند .»باشد .»احتمالي را مفروض گرفته باشد يهاخطر

نظريات افتراق وجوه .5وجود دارد كه ها آن اي نيز ميان هاي قابل مالحظه هاي ذكر شده تفاوت شباهت عليرغم

:عبارتند ازها آن و بارزترينترين ممهشـدن غيرممكن ناظر به ماژور فورسهاردشيپ ناظر به دشوار شدن اجراي تعهد و . 1

ممكـن اسـت :در واقع تغييـر اوضـاع و احـوال دو اثـر در قـرارداد دارد . است اجراي تعهددر .صـرفا آن را دشـوار و پرهزينـه گردانـد كـه ايـن ويا اجراي قرارداد را غيرممكن سازد

، ش 2[ حالـت دوم بـا وضـعيت هاردشـيپ مواجه هستيم و در ماژور فورسحالت اول با 19 .4 .3[.

كـه شـود، درحـالي هاردشيپ به منظـور تغييـر تعهـدات قـراردادي مطـرح مـي . 2بـه عبـارت . شـود به منظور معافيت از اجراي تعهد قراردادي مطـرح مـي ماژور فورس

تغييـر تعهـدات و ديگر در وضعيت هاردشيپ ضمن اجراي تعهد قراردادي بـه منظـور گيـرد و معافيـت اوليـه مورد استناد قرار مـي اي تعديل آن با شرايط جديد چنين نظريه

با هدف طرفين قراردادي مغـايرت دارد، بلكـه تنها نهطرفين به صرف تحقق هاردشيپ طـور كـه يكـي از نويسـندگان حقـوقي زيرا همان ؛با مقتضيات تجارتي نيز مغاير است

، پذيرش انحالل قرارداد ومعاف شدن طرفين از اجراي تعهـدات قـراردادي دهكراشاره شود، بلكـه مي به نوعي تخطي از اصل لزوم قراردادها تلقي تنها نهدر فرض هاردشيپ

چرا كه طرفين در قراردادها به صرف هزينـه با واقعيات تجارت نيز در تعارض است،حال اگر در .كه اجراي قرارداد است محقق شودها آن تا هدفكنند و سرمايه اقدام مي


123

ضرر قابـل تـوجهي بـه طـرفين قـرارداد تنها نهچنين وضعيتي قائل به معافيت باشيم، . ]33، ص3[ايـم دهكروارد شده است، بلكه به اقتصاد و ثبات معامالت نيز خدشه وارد

امكـان اجـراي قـرارداد وجـود به لحاظ ايـن كـه اساسـاً ماژور فورسدر وضعيت اماقصـد معافيـت از اجـراي قـرارداد را دنبـال اي هندارد، طرفين با استناد به چنين نظريـ

خوبي در بيان يكي از نويسندگان حقوقي مطـرح شـده اين تفاوت كاربردي به. كنند ميرارداد طـرفين اسـت و در اجـراي قـرارداد هاردشيپ دليلي براي تغيير در قـ «است كه

، 17[» شـود در مفهوم عدم اجـرا مطـرح مـي ماژور فورسدر حالي كه شود، مطرح مياين مسأله در مقرره موجود در اصول حقـوق اروپـايي و اصـول يونيـدروا .]664ص

در مبحـث عـدم مـاژور فـورس در اصول يونيدروا با طـرح بحـث . نيز تأييد شده استمورد مـاژور فـورس درخصـوص اجرا و طرح هاردشيپ در بحث اجرا، ديدگاه سـنتي

زيـرا امـري ؛شدن مطرح استغيرممكن در موارد ماژور فورسكه ه گرفت پذيرش قرارمنعطـف هسـتند و غير شرايط مقرر در آن نيـز ،ستا است غير قابل اجراغيرممكن كه

شـرح اصـول حقـوق . شدن را جهـت معافيـت نپذيرفتـه اسـت غيرممكن هيچ چيز جز دانسته است كـه مـانع از ا رمجرا تنها در مواردي 8:108ماده صراحت بهاروپايي نيز

.]18[اجرا جلوگيري كند

و مبحــث اردشــيپ در بحــث اجــرا در اصــول يونيــدروا در واقــع طــرح مبحــث هدر بحث عدم اجرا بيانگر اين تغيير كاربردي است كه نتيجه آن اين است ماژور فورس

پـس از عـدم مـاژور فورساما ،كه هاردشيپ قبل از عدم اجرا مورد استناد قرار گيرد . اجرا

هاردشـيپ بـا حـالي كـه در . دو نظريه است تفاوت مهم ديگر، تفاوت در اثر اين. 3مذاكره و تعـــديل، ســـعي در اســـتمرار رابطـــه قـــراردادي دارد، ســـازوكارپـــذيرش

-3. 4. 19، ش 2. [كنـد با اثر انحالل و در مواردي تعليق معافيت اعطا مي ماژور فورساجـراي قـرارداد غيـرممكن كه ايندر واقع در وضعيت هاردشيپ به لحاظ ] 201، ص 4

با دشوار و پرهزينه شدن اجري تعهد قراردادي مواجهيم بهترين اثـر نگرديده و صرفاًعبـارت اسـت از منطبـق كـردن كه آنپذيرش تعديل قرارداد است كه با توجه به هدف

ت قرارداد با خواست جديد طرفين و بـا توجـه بـه سـازگاري و انطبـاق آن بـا واقعيـا


124

و تنهـا در ي داردتـر بـيش با نظريه هاردشـيپ نيـز انطبـاق تجاري و خواست طرفينمواردي كه امكان تعديل قرارداد وجود ندارد يا تعـديل قـرارداد نيـز قـادر بـه جبـران

در امـا . پـذيرفت اثـر ثـانوي عنـوان بـه نيست، بايـد فسـخ قـرارداد را وارد شده ضرر به لحاظ غيرممكن شدن اجـراي قـرارداد بحـث تعـديل قـرارداد ماژور فورسعيت وض

تنها انحالل قرارداد و در مواردي تعليـق آن موجـه بـه نظـر موجه به نظر نمي رسد وعدم امكان دائمي اجـراي قـرارداد را در ماژور فورسدر واقع در مواردي كه . رسد مي

موجب انحالل قرارداد و سقوط تعهد خواهد شد و هرگاه بروز حادثه پي داشته باشد، موجـب تعليـق مـاژور فـورس كه موجب عدم امكان اجراي تعهد شـده، مـوقتي باشـد،

در اصول حقـوق . رود قرارداد است و تعديل قرارداد از آثار اين وضعيت به شمار نميي جريـان بينـي اثر نظريه هاردشيپ با پـيش رخصوص د اروپايي و اصول يونيدروا نيز

براي مذاكره جهت دستيابي به توافق دوستانه بـراي تغييـر قـرارداد، بـر روش تعـديل در صورت عدم مذاكره يـا عـدم حصـول نتيجـه نيـز دادگـاه . قرارداد تأكيد شده است

. اختيار تعديل و فسخ قرارداد را خواهد داشتوضـعيت درخصـوص المللـي در رويـه مـدرن تجـارت بـين كه اينبا توجه به البتهمــدرن مــاژور فــورساثــر تعــديل نيــز پذيرفتــه شــده اســت و شــروط مــاژور فــورس

رارداد و تطبيـق آن بـا شـرايط قـ درخصـوص دربرگيرنده موادي براي مذاكره مجددردشيپ اشتراك ها هبا نظري ماژور فورسنظريه در اين حالت اثر ،شرايط جديد هستند

ي حقـوقي كـه هـا نظـام پذيرش چنين اثري را بايد در مسير تحولي كـه در . كند پيدا ميگاه با توسـعه و ها نظاماين . دكرهاردشيپ نظريه مستقلي ندارند، تفسير درخصوص

، سعي در حل مسائل مربوط به وضعيت هاردشـيپ نيـز ماژور فورسگسترش نظريه ي حقـوقي موجـب هـا نظـام رسد گرچه پذيرش چنـين مفهـومي در به نظر مي. كنند مي

يي كـه وضـعيت هـا نظامدر هويژ بهخواهد شد و اين امر ماژور فورسانعطاف پذيري نظر گرفتن اين مسأله كه حائز اهميت است، اما با در ،اند دههاردشيپ را شناسايي نكر

چنين مفاهيمي هنوز با اقبال مواجه نشـده اسـت، تفـاوت در اثـر دو نظريـه را بايـد از . برشمردها آن وجوه افتراق


125

نتيجه .6يـا اجـراي تعهـد قـراردادي را ،دو اثـر در قـرارداد دارد احوالتغيير اوضاع و اصوالً

. سـازد اجـراي قـرارداد را بـا دشـواري مواجـه مـي كـه ايـن ويـا مي سـازد غيرممكندر ايـن مقالـه . از اين دو وضعيت نيز نظريـاتي مطـرح شـده اسـت هريكدرخصوص

و ) دشـوار شـدن اجـراي تعهـد (پاسخي براي وضعيت اول انعنو بهنظريه هاردشيپ غيـرممكن شـدن اجـراي (پاسـخي بـراي وضـعيت دوم عنـوان به ماژور فورسنظريه . مطرح گرديد) قرارداد

المللـي از نظريه هاردشيپ در حقوق داخلي برخي كشورها و در برخي اسـناد بـين طبـق . ق قراردادهاي اروپايي مطرح گرديـده اسـت اصول حقو و جمله اصول يونيدروا

ي از جمله اصول حقوق قراردادهاي اروپايي الملل بيني داخلي و اسناد ها در نظامآنچه هاردشـيپ وضـعيتي مطـرح اسـت، ، و اصول يونيدروا كه محور اصلي اين مقاله بـود خارج از كنتـرل طـرفين بـراي طـرف است كه اجراي قرارداد در نتيجه حادثه ناگهاني

متعهد بسيار دشوار گرديده و عدم تعادل شديدي بين منافع متقابل طرفين ايجاد كرده . است

ي حقـوقي هـا در نظـام تنهـا نهنيز از نظريات مطرحي است كه ماژور فورسنظريه هـا برخـي تفـاوت عليـرغم . المللي نيـز پذيرفتـه شـده اسـت بلكه در عرصه بين ،داخلي

ي حقـوقي هـا نظامكليت اين نظريه مورد پذيرش اكثر ،درباره شرايط تحقق اين نظريهوضـعيتي كـه بـدون تقصـير متعهـد، تعهـد عنـوان بـه پذيرش آن درخصوص است و

ورد نظر نباشـد، اوضاع و احوالي كه قابل انتساب به شخص م قراردادي به دليل تغيير . غير قابل اجرا شده است، ترديدي وجود ندارد

ايـن آيد، بيانگر اين مسأله است كـه مياين دو نظريه براي هاز بررسي مقايس آنچهتغيير اوضـاع و ثير أتاز اين حيث كه هر دو ناظر به ويژه بهمشابهت عليرغمدو نظريه هاي قابل مشابه است، تفاوتها آن عناصر و شرايط استناد به ،د بودهقراردا احوال براين اسـت كـه هاردشـيپ نـاظر بـه ها آن و بارزترين كه مهمترين اي نيز دارند مالحظه

. شدن اجراي تعهد استغيرممكن ناظر به ماژور فورسدشوار شدن اجراي تعهد و


126

بعفهرست منا. 7[1] Mekki, Mustapha, Hardship and Modification (or revision) of the

contract. Available at SSRN:http://ssrn. com, (2010).

[2] Chengwei, Liu, Remedies for Non Performance: Perspective from

GISG, UNIDROIT Principle &Pecl, Pace Law School Institute of

International Commercial Law, 2003.

[3] Ahmadpour, Ayoub, Economic Hardship in Performance of Contract: A

Comparative Study of English, American and German Law and CISG,

the UNIDROIT Principle and PECL, Aberdeen, 2005.

اصــول قراردادهــاي كنواخــت كــردن حقــوق خصوصــي،المللــي ي بــينسســه ؤم ]4[سسـه ؤم، تهـران، 2، ترجمه بهـروز اخالقـي و فرهـاد امـام، چ المللي بازرگاني بين

.1385هاي حقوقي شهر دانش، مطالعات و پژوهش[5] Rimke, Joern, «Force Majeure and Hardship: Application in International

Trade Practice with Specific Regard to the CISG and UNIDROIT Principle

of International Commercial Contracts», kluwer, 2000.

، تهـران، شـركت سـهامي 3چ ، 3، ج قواعـد عمـومي قراردادهـا كاتوزيان، ناصـر، ]6[ .1373 انتشار،

) حرج عسر و( اثر هاردشيپمطالعه تطبيقي «، صفريو ناهيد الدين شريفي، الهام ]7[المللـي و در اصول حقوق قراردادهاي اروپايي، اصـول قراردادهـاي تجـاري بـين

.1389، 79ش نامه مفيد،، »حقوق ايران[8] Barry, Niklas, The French Contract Law, 2ed, Clarendon Press, Oxford,

1992.

[9] Southering, Tom, Impossibility of Performance and Other Excuses in

International Trade, Turkey, Facuity of Law of University of Turkey

Private Law Publication 2001.


127

، بررسي اجمالي در حقوق تطبيقي و ماژور فورسقوه قاهره يا « حسين، صفايي،] 10[، دفتـر خـدمات يمجله حقـوق ،»المللي الملل و قراردادهاي بازرگاني بين حقوق بين

.3،1364المللي، ش حقوقي بين

،»بـر حقـوق انگلـيس كيـد أتعقيم شدن قراردادهاي تجـاري بـا « ، فرامرز، منيؤم] 11[

.10،1368المللي، ش ، دفتر خدمات حقوق بينيمجله حقوق

.1386، تهران، مجد ،3، چ3ج آثار قراردادها و تعهدات،شهيدي، مهدي، ]12[

.1379تهران، سمت، قواعد فقه، محقق داماد، مصطفي، ]13[

[14] Elofson, John, «The Dilemma of Changed Circumastance in Contract

Law: An Economic Analysis of the Foreseeblity and Superior Risk

Bearer Tests»J. L. & Soc. Probs. 1, 1996.

[15] Lindstrom, Niklas, «Changed Circumastances and Hardship in

International Sales of Good», Nordic Journal of Commercial Law, 2006

. 1384، تهران، ميزان، تعديل قراردادبيگدلي، سعيد، ]16[[17] Dietrich, Maskow, « Hardship and Force majeure», 40 Am. j. comp,

1992.

[18] Comments and Notes on Article 6:111, Available at www. CISG. law.

pace. edu /CISG/text /peclcomp79. html.

#ˆ ˙ /. s r˘m˙ i g ˇ[ gecopersia.modares.ac.ir/article-20-9781-en.pdf1392 ) * +, '4 "...

Documents