АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ТЯЩСИЛ...

Sosial v humanitar elml rin müasir probleml ri. Elmi c rl r toplusu. ə ə ə ə ə ə № 13 2014

ISSN 2409-0859AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI

TƏHSİL NAZİRLİYİ

BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ

SOSİAL VƏ HUMANİTAR ELMLƏRİN MÜASİRPROBLEMLƏRİ

ELMİ ƏSƏRLƏR TOPLUSU

BURAXILIŞ № 13 cild I

BAKI – 2014

1


Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi, mətbu nəşrlərinin reyestrinə daxil edilmə nömrəsi: 3885, 25.05.2014-cü il. Təsisçi: fəlsəfə elmləri doktoru Qızılgül Y.Abbasova Ünvan: 1148, Azərbaycan, Bakı, Z.Xəlilov, 23, Bakı Dövlət Universiteti, 2 korpus, otaq 810, tel. 012 438 14 47, sayt www.elmler.comE-mail: [email protected]

Sosial və humanitar elmlərin müasir problemləri. Ali məktəblərarası elmi əsərlər toplusu. Buraxılış № 13. Bakı, 2014. 179 s.

Redaksiya həyyəti

Bəxtiyar Həmzə oğlu Əliyev, AMEA-nın müxbir üzvü, psixologiya elmləri doktoru, professor, Bakı Dövlət Universiteti

Kamilə Ramiz qızı Əliyeva, psixologiya elmləri doktoru, professor, Bakı Dövlət Universiteti

Rəbiyyət Nurulla qızı Aslanova, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Bakı Dövlət Universiteti

Tatyana İvanovna Bilenko, fəlsəfə elmləri doktoru, professor, Droqobıç dövlət pedaqoji universiteti (Ukrayna)

Əziz Bəşir oğlu Məmmədov, fəlsəfə elmləri doktoru, professor,İzzət Əşrəf oğlu Rüstəmov, fəlsəfə elmləri doktoru, professor,Ləzifə Nağı qızı Qasımova, pedaqogika elmləri doktoru, professor,Hikmət Əbdul oğlu Əlizadə, pedaqogika elmləri doktoru, professor,Rəna Fuad qızı İbrahimbəyova, p.ü.f.d., dos.Zeynəddin Camal oğlu, Hacıyev fəlsəfə elmləri doktoru, professor,Qəmər Cəfər qızı Mürşüdlü, f.ü.f.d., dos.Hüseyn Qaraxan oğlu Məmmədov, f.ü.f.d., dos. Qızılgül Yasin qızı Abbasova, f.e.d., dos., baş redaktor Fazil Qulammirzə oğlu Vahidov, f.ü.f.d., dos., məsul katib Daxil Cahangir oğlu Vəliyev, f.ü.f.d., redaktor müavini

Topluda müasir dövrün aktual problemlərindən bəhs olunur. Məqalələrdə müəlliflər tərəfindən qaldırılan məsələlərin geniş çeşidi dünyamızın tarix, fəlsəfə, politologiya, sosiologiya, pedaqogika, psixologiya, iqtisadiyyat, mədəniyyətşünasliq, sənətşünaslıq və digər sosial-humanitar sahələrdə baş verən proseslərə bir çox yeni aspektlərdən nəzər salmağa imkan verir. Toplunun materiallarından elmi işçilər, ali və orta ixtisas məktəblərinin humanitar fənləri tədris edən müəllimlər, tələbələr və aspirantlar faydalana bilərlər. Məqalələr müəlliflərin redaktəsi ilə çapa verilmişdir.

2

mailto:[email protected]


SOSİOLOGİYA VƏ SOSİAL İŞ

MÜASIR GƏNCLIK: MƏNƏVI-IDRAKI FƏALLIĞIN BƏZI MƏSƏLƏLƏRI

Vahidov Fazil Qulammirzə o., BDU, Sosiologiya kafedrasının dosenti

Açar sözlər: Gənclər, gənc nəsil, gənclərin sosiologiyası, gənclər siyasəti, sərvət yönümləri, sosiallaşma, qloballaşma, sosial fəallıq, mənəvi-idraki fəallıq.

Ключевые слова: молодежь, молодое поколение, социология молодежи, молодежная политика, ценностные ориентации, социализация, глобализация, социальная активность, духовно-познавательная активность.

Keywords: young people, the younger generation, the sociology of youth, youth policy, values, socialization, globalization, social activities, spiritual and cognitive activity.

Gənclər əhalinin böyük sosial qrupu olub, spesifik sosial-psixoloji xüsusiyyətlərə malikdir. Həmin xüsusiyyətlər həm müəyyən yaşla bağlı məqamları, həm də kifayət qədər maraqlı, lakin mürəkkəb, ziddiyyətli mənəvi-idraki dünyanın rəngarəngliyini əks etdirir. Gənc nəslin sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi vəziyyəti, mənəvi aləmi təşəkkül tapma, formalaşma anlayışları ilə ifad oluna bilər. Gənclərin sosial-demoqrafik xarakteristikaları obyektiv və subyektiv xarakterli bütöv göstəricilər sistemində öz əksini tapır, digər ictimai qruplarla qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərin mürəkkəbliyini, eyni zamanda özünəməxsusluğunu nümayiş etdirir.

Sosiologiyanın gənclərin problemlərinə xüsusi diqqət yetirilməsi təsadüfi olmayıb, cəmiyyət həyatında onların rolunun artması kimi qanunauyğun meyli ifadə edir. Sosioloji biliyin ayrıca sahəsinin – gənclərin sosiologiyasının təşəkkül tapması, öz nailiyyətlərini, töhfələrini getdikcə artırması bu baxımdan diqqətəlayiq hal kimi dəyərləndirilməlidir.

Gənclərin sosiologiyasının müstəqil sahə kimi təsbiti Varnada (Bolqarıstan) keçirilən 7-ci Beynəlxalq Sosiologiya Konqresində (1970-ci il) olmuşdur. O zaman xüsusi tədqiqat komitəsi yaradılması barədə qərar qəbul edilmişdir. Bu qərar o demək idi ki, elmi biliyin məlum sahəsində həm nəzəri, həm də tətbiqi xarakterli informasiyanın ciddi şəkildə toplanması baş

3


vermişdir. Gənclərin, o cümlədən tələbə gənclərin sosial problemlərinin ən müxtəlif aspektlərdə hərtərəfli araşdırılması dünya sosiologiya elminin ən fəal şəkildə işlənib hazırlanan istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir. Buna eyni zamanda 1960-cı illərin sonundan etibarən bir sıra ölkələrdə gənclərin kütləvi çıxışları da ciddi təsir göstərmişdir (13, s.227). Gənclər hərəkatı, gəncliyin submədəniyyəti, əmək, sosial-siyasi, mənəvi-idraki fəallığı, gənclərin müstəqil əmək həyatına qədəm qoyması, sərvət yönümləriindəki dəyşikliklər, qeyri-formal birlikləri, sosial-psixoloji xüsusiyyətləri və s. kimi məsələlər xüsusi olaraq təhlil edilmişdir.

Araşdırmalar göstərir ki, gənclər ciddi axtarışlar aparır, daha dürüst seçimlər etməyə çalışır, cəmiyyətin, dünya inkişafının ən müxtəlif məsələləri barəsində özlərinin maraqlı, orijinal, düşündürücü mülahizələrini bildirirlər. Bu ciddi nikbinlik doğuran ümdə məqamlardan biridir. Ümumilli liderimiz H.Ə.Əliyev respublika gənclərinin birinci forumundakı çıxışında qeyd etmişdir ki, gənclərin qaldırdıqları problemlərin «bir qisminin həllinin indi mümkün olmaması aydındır, ancaq iş burasında deyil, iş orasındadır ki, gənclər düşünürlər, gənclər fikirləşirlər, gələcək haqqında düşünürlər, təkliflər irəli sürürlər» (6, s.312).

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, gənclərin sosiologiyası gənclərə dair çoxplanlı elmi tədqiqatlar kontekstində öz layiqli yerini tutubdur, öz predmetinə və metodlarına görə onlardan fərqli olan xüsusiyyətlərini nümayiş etdirə bilibdir. Etiraf etməliyik ki, gənclərin bir sıra problemləri başqa bilik sahələri ilə sıx təmas vəziyyətindədir; bu, həmin problemlərin birgə səylərlə araşdırılmasını zəruri edir. Gənclərin sosiologiyası sosial psixologiya, aksiologiya, sosiolinqvistika, təhsilin sosiologiyası, tərbiyənin sosiologiyası, pedaqogika, hüquq və s. kimi sahlərlə sıx əlaqədədir. Bu əlaqə və qarşılıqlı təsir gənclərin sosiologiyasının öz predmeti və metodları baxımından nisbi müstəqil sosioloji bilik sahəsi olmasını inkar etmir.

Gənclərin sosiologiyasının problematikası hazırda müstəqil inkişaf yolunu seçmiş ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda qarşıda duran vəzifələr kontekstində xüsusilə aktuallaşır, yetkinləşməkdə olan nəslin sosial problemlərinin daha dərindən və əsaslı şəkildə araşdırılmasını zərurətə çevirir. Mütəxəssislər haqlı olaraq qeyd edirlər ki, gənclərin yeni sosial-iqtisadi şəraitdə müstəqil əmək həyatına qədəm yolması prosesinin; gənclərin dəyər yönümlərindəki dəyişikliklərin; fərqli sosial-siyasi yönümlü qeyri-formal gənclər birliklərinin sosioloji təhlili çox vacibdir (11, s.509).

Hazırda müxtəlif inkişaf səviyyələrində olan və qlobal çağırışlara münasibətdə fərqli mövqelərdə dayanan cəmiyyətlərdə gənclərin əmək və

4


ictimai fəallığı, o cümlədən mənəvi-idraki fəalığı həm ciddi elmi-nəzəri, həm də əhəmiyyətli praktik məna kəsb edən bir problemə çevrilmişdir.

Gənclərin ən müxtəlif problemlərinə artan marağın konkret ifadəsi kimi bu il oktyabr ayının 29-da Bakıda Gənclər siyasəti üzrə birinci qlobal forumun rəsmi açılışının olmasını, rəsmi açılış mərasimindən sonra isə formun öz işini plenar iclasda və sessiyalarda davam etdirməsini qeyd etmək olar. Bu mühüm forumun Bakıda keçirilməsi ölkəmizin gənclərə, idmana, mədəniyyətə münasibətdə qazandığı nailiyyətlərin, bütövlükdə fəal inkişaf siyasəti sahəsində göstərdiyi ciddi səylərin yüksək qiymətləndirilməsi kimi dəyərləndirilməlidir. Açılış mərasimində geniş nitq söyləyən Prezident İlham Əliyev qeyd etmişdir ki, gənclər cəmiyyətlərin fəal təbəqəsinin nümayəndələri kimi çox yaradıcı və dinamikdir. «Buna görə də tanış olmaq, birgə çalışmaq, bir-birinizin problemlərini anlamaq və yrdım etmək cəhdləri, fikrimcə, çox vacibdir» [3].

Predient İlham Əliyevin nitqində, habelə plenar iclasda və sessiyalarda çıxış edən nümayəndəlrin çıxışlarında öz əksini tapan və müasir qlobal çağırışlar kontekstində ciddi aktuallıq kəsb edən başlıca məsələləri yığcam şəkildə belə formula etmək olar: cəmiyyətin bütün sferalarında gənclərin fəallığının yüksəldilməsi, bunun üçün əlverişli mühitin formalaşdırılması; gənclərin üzləşdikləri problemlərin həlli üçün konkret yolların, vasitələrin tapılmasına daha ciddi diqqət yetirilməsi, bunun üçün milli və beynəlxalq çərçivədə məqsədli proqramlardan, layihələrdən istifadə olunması; gənclərin innovativ proseslərdə iştirakını fəallaşdırmaq məqsədilə onların müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə işləmək bacarığının inkişafına kömək göstərilməsi; gənclərin problemlərinin həllinə, ondarın daha rasional təşkilatlanmasına, müxtəlif layihələrin həyata keçirilməsinə milli institutların daha fəal şəkildə cəlb olunması; cəmiyyətdə gənclərin təşəbbüskarlığının gücləndirilməsi ilə bağlı məsələlərə dövlət tərəfindən daha çox diqqət yetirilməsinin vacibliyi; gənclərin daha çox yaradıcı işlərə cəlb olunmasının təşviqi; gənclər siyasətinin qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, mövcud reallıqların daha dəqiq nəzərə alınması, gənc nəslin sağlamlıq, təhsil və məşğullununun qanunvericiliklə daha optimal şəkildə tənzimlənməsi; gənclərin cəmiyyətə və dünya gənclər təşkilatlarına inteqrasiyasına hər vasitə ilə kömək göstərilməsi; gənclər siyasətinin işlənib hazırlanmasında və reallaşdırılmasında nailiyyətlər qazanmış ölkələrin, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının təcrübəsinin öyrənilməsi və yayılması; gənclər siyasətinin mahiyyətli xarakteristikalarını əks etdirən monitorinq və qiymətləndirmə sistemlərinin qurulması; gələcək

5


inkişaf perspektivləri nəzərə alınmaqla gənclərin müxtəlif sektorlarda səmərəli fəaliyyətinin təmin olunması; gənclərin inkişafı üçün yaradılan imkanlardan onların necə yararlanmasının diqqətdə saxlanılması; gənclər siyasətinin təkcə dövlət tərəfindən deyil, həm də özəl sektor, müxtəlif fondlar, donor təşkilatları tərəfindən dəstəklənməsi; gənclərin öz bilik və bacarıqlarını, təbii potensiallarını səmərəli şəkildə reallaşdırması, cəmiyyətdə layiqli yer tutması üçün münasib şəraitin yaradılması məqsədilə konkret dövrlərdə dövlət tərəfindən prioritetlərin müəyyənləşdirilməsi, həmin istiqamətlərdə fəallığın gücləndirilməsi.

Gənclik insanın yetkinləşməsi və inkişafında müəyyən mərhələdir. Həmin mərhələnin xronoloji hüdudları və məzmun xarakteristikası birmənalı müəyyənləşdirilməmişdir. Biz əksər statistiklərin, sosioloqların adətən ayırd etdikləri hüdudları (16-30 yaş) əsaslı sayırıq. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, müxtəlif cəmiyyətlərdə və müxtəlif fəaliyyət sferalarında yaş meyarlarının və hüdudlarının müəyyənlik dərəcəsi olduqca dəyişkəndir.

Sosial baxımdan öz müqəddəratını təyin etmə cəmiyyətdə, dünyada öz vəziyyətini müəyyənləşdirmək deməkdir; deməli, o, mahiyyətcə həm kənara, həm də şəxsiyyətin daxilinə istiqamətlənmişdir, ona görə də gəngin mənəvi-idraki fəallığı nəzərdə tutur. Kim olmalı və nə etməli? suallarına verilən cavab həm qərarlaşmış şəraiti, həm də özünü, öz imkanlarını dəyərləndirməyi tələb edir. Məhz insanın mənəvi-idraki fəallığı sayəsində onun fərdi seçim imkanlarının hüdudları genişlənir. Bu, sosial xarakterin formalaşmasında müstəqillik elementlərinin artmasına, fərdi variasiyaların daha çox rəngarəng olmasına gətirib çıxarır. Lakin xalqımızın milli maraqları ilə şərtlənən əsas prinsip və məsələlərdə onların birliyi, həmrəyliyi olduqca vacibdir. Çünki «1991-ci ilin sonunda Azərbaycanın əldə etdiyi dövlət müstəqilliyi tarixi nailiyyətdir və biz onu qorumalıyıq, saxlamalıyıq. Bunu gələcək nəsillərə daha da möhkəm Azərbaycan dövləti kimi verməliyik» [1, s.122-123].

Məlum olduğu kimi, mənəvi-idraki fəallıq mənəvi tələbatların ödənilməsi sahəsindəki fəaliyyətlə bağlı olan prosesləri əks etdirir. Bu fəallıq cəmiyyətin əldə etdiyi mədəniyyət sərvətlərinin mənimsənilməsi (istehlakı), yaradılması (istehsalı) sahəsindəki fəaliyyəti və yeni informasiyaya (biliklərə) olan tələbatın ödənilməsinə yönəldilmiş fəaliyyəti bir tam halında birləşdirir.

Mənəvi fəallığın bir növü olmaq etibarilə mənəvi sərvətlərin istehlakı şəxsiyyətin fəallığının bütün növlərinin intensivliyinə, səmərililiyinə, deməli, onun formalaşmasına və inkişafına fəal təsir göstərir. Belə ki, fərd mənəvi

6


sərvətləri istehlak etmək vasitəsilə əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşir. Unutmaq olmaz ki, mənəvi istehsalın məhsulu daha uzunömürlü olub, istehlak prosesində dəfələrlə iştirak edə bilir, həm də öz istehlakçılıq dəyərini nəinki itirmir, habelə ümumdünya sərvətinə çevrilir. Bu o deməkdir ki, mənəvi sərvətlər, Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, təkcə bir nəslin deyil, bütöv nəsillərin, o cümlədən gənclərin baxışlarının formalşmasında özünəməxsus əhəmiyyət kəsb edir [2].

Mədəniyyət sərvətlərinin həm istehlakı, həm də istehsalı bir-biri ilə sıx vəhdət təşkil edərək, insanın həyat fəaliyyətinin bütün tərəflərinə dərindən nüfuz edir, deməli, universal xarakter daşıyır [9, s.33]. Bəşər cəmiyyətinin həqiqi sərvəti olan mədəniyyət, onun fəal-yaradıcı mahiyyəti tarixi inkişaf prosesi ilə şərtlənmişdir. Tarixi inkişafın hər bir yeni mərhələsi insanın fəal-yaradıcı mahiyyətinin, onun qabiliyyət, istedad, mənafe və tələbatlarının reallaşmasında yeni imkanların üzə çıxması deməkdir. Lakin mənəvi-idraki fəallıq əməli fəaliyyətin arxa plana keçirilməsi demək deyildir. İdraki fəallıq əməli fəaliyyətlə birləşərək vahid, bütöv bir fəaliyyətə çevrilir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, gənclərin mənəvi-idraki fəallığı ilə onun əməli-dəyişdirici fəaliyyətinin qarşılıqlı surətdə əlaqədar olması və nəticədə onların inkişafına bilavasitə təsir göstərməsi baxımından maraqlı olan, indiki şəraitdə xüsusi aktuallıq kəsb edən məsələ biliklərin qiymətləndirilməsində və əqidəyə çevrilməsində prakrik şəxsi təcrübənin rolu məsələsidir. Belə təcrübə bir tərəfdən elmi bilikləri təsbit edir, möhkəmləndirir, digər tərəfdən isə həmin biliklərin qazanılmasının, həyat faktlarının və ictimai hadisələrin dərk olunmasının, mənalandırılmasının səmərəli stimulu kimi çıxış edir. Əməli-dəyişdirici fəaliyyət nə qədər əsaslı və dərindirsə, onun mənəvi-idraki fəallığa, bütövlükdə şəxsiyyətin baxışları sisteminə təsiri də bir o qədər çoxcəhətli və əsaslıdır.

Hazırda müstəqil inkişaf şəraiti bütövlükdə gənclərimizin sosial fəallığına, o cümlədən ideya-nəzəri fəallığına geniş meydan açır. İndiki mərhələdə azərbaycançılıq zəminində yüksək idealların insanların gündəlik mənafeləri, onların zəngin fəaliyyət formaları, əhval-ruhiyyələri ilə real əlaqəsi daha da güclənir, mənəvi amillərin, şüurlu əsasların ictimai tərəqqinin təsirli sürətləndiriciləri kimi rolu daha aydın şəkildə üzə çıxır.

İctimai mənəvi sərvətlərin hamıya müyəssər olması, şəxsiyyətin formalaşmasının çox mühüm əsasını təşkil edən elmi biliklərin geniş yayılması, böyükməkdə olan nəslin elmi-nəzəri təfəkkür vərdişlərinə yiyələnməsi cəmiyyətin fəaliyyətini və təkmilləşdirilməsini

7


optimallaşdırmağın zəruri şərti kimi çıxış edir. Cəmiyyət üzvlərinin, o cümlədən gənclərin mədəniyyət nailiyyətlərindən fəal surətdə istifadə etməsi və bu nailiyyətləri zənginləşdirməsi real təminatlarla möhkəmləndirilir.

Müstəqil inkişafımızın real tələbatlarına və məqsədlərinə uyğun olaraq, cəmiyyət üzvlərinin elmi, texniki və bədii yaradıcılığına geniş meydan verilir.

Lakin nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, həyatda gənclərin müxtəlif qruplarının öz mənafelərini tam elmi şəkildə dərk etməsi prosesində müəyyən bir qeyri-bərabərlik vardır. Bu qrupların ictimai xarakteristikaları müxtəlif olduğuna görə onlardan hər birinin sosial təcrübəsinin spesifikliyi, deməli, cəmiyyətin məcmu sosial təcrübəsinə yiyələnməsi dərəcəsində və xarakterində fərqlərin olması şəksiz fakt kimi qiymətləndirilməlidir. Beləliklə, indiki şəraitdə gənclərin müxtəlif qruplarının bütövlükdə əsas siyasi mövqelərinin və mənafelərinin ümumiliyi onların fəaliyyətində müxtəlif xüsusyyətlərin olmasını inkir etmir. Hazırda sosial təcrübəyə şüurlu surətdə yiyələnmək sahəsində həmin qrupların real mövqeləri bir-birinə daha çox yaxınlaşır.

Hazırda cəmiyyətin təkmilləşdirilməsi vəzifələri bu prosesə ləngidici təsir göstərən amilləri aşkar etməyi, onları aradan qaldırmaq sahəsində məqsədyönlü iş aparmağı tələb edir. İnsanı fəal vəziyyətə gətirməyə qadir olan konkret marağın, tələbatın olmaması belə amillər içərisində əsas yer tutur [12, s.41; 7, s.59]. Ona görə də ölkəmizdə gənclərin maraqlarının, tələbatlarının məqsədyönlü şəkildə formalaşdırılması sosial siyasətin mühüm vəzifələrindən birini təşkil edir. Konkret maraq, tələbat olmadıqda obyektiv zərurət şəxsiyyətin keyfiyyətinə çevrilə bilmir.

Ayrı-ayrı adamlarda mənəvi istehsal şeylərinə ciddi tələbatın olmaması müəyyən iqtisadi, sosial-psixoloji amillərin, o cümlədən mənəvi fəallığın öz xüsusiyyətlərindən irəli gələn amillərin nəticəsidir. Belə ki, bədii zənginlşmə sahəsində fəaliyyət könüllü surətdə həyata keçirilir, yeməyə, geyimə, mənzilə olan tələbt kimi məcburiyyət xarakteri kəsb etmir. Bəzən estetik tələbatlarn ödənilməsi ilə şəxsiyyətin fəallığı arasında bilavasitə, dərhal nəzərə çarpan əlaqə olmur. İncəsənətin qavranılması ancaq az-az hallarda dərhal fəaliyyətə gətirib çıxarır, çox vaxt o, şəxsiyyətin həyata münasibətinin dərin ünsürlərinə təsir göstərir. Fərdin rəngarəng sosial və mənəvi tələbatlarına, onun yaddaşına, təfəkkürünə, təxəyyülünə incəsənətin təsiri hər şeydən əvvəl şəxsiyyətin potensial fəallığını formalaşdırır. Belə fəallıq isə çox zaman nəzərə çarpmadan, tədricən, özü də müəyyən şəraitdə real-praktik fəallığa çevrilir. Bu da bir faktdır ki, bəzi adamların mənəvi

8


tələbatı hələ də kifayət qədər inkişaf etməmişdir, onların tələbatının ödənilməsi sistemli, müntəzəm xarakter daşımır [8, s.71-72].

Müasir şəraitdə şəxsiyyətin inkişafının çox mühüm şərti kimi mənəvi-idraki fəallıq daha da təkmilləşdirilir. Bu təkmilləşmə bir neçə istiqamətdə gedir:birincisi, istehsalın mənəvi imkanları artdığından hər bir adam öz peşə fəaliyyəti çərçivəsində mənəvi sərvətlərin istehsalında daha geniş iştirak edə bilir; ikincisi, hər bir gəncin asudə vaxda elmlə, incəsənətlə məşğul olmaq, yeni biliklər qazanmaq imkanları artır, bilik, informasiya və incəsənət şəxsiyyətin həqiqətən ən ümumi fəaliyyət növlərinə çevrilməkdədir; üçüncüsü, yeni informasiyaya olan tələbatın ödənilməsi (informasiyanın alınması, qavranılması, yayılması və praktikada reallaşdırılması) getdikcə daha sistemli və müntəzəm xarakter kəsb edir.

Bütün mənəvi fəaliyyətin mahiyyəti biliklərin əldə edilməsi, yayılması və reallaşdırılması ilə bağlıdır. İnsanın bilik dairəsi nə qədər genişdirsə, o, ətraf aləmə nə qədər dərindən bələddirsə, o, bir o qədər şüurlu və aktiv fəaliyyət göstərir. Biliklərin əldə edilməsi, qiymətləndirilməsi, fəaliyyət prinsiplərinə çevrilməsi - şəxsiyyətin dünyagörüşünün başlıca ünsürləri kimi çıxış edir.

Biliklər qazanılması sahəsində fəallıq spesifik fəaliyyət növüdür. Bu, o deməkdir ki, subyektin vəziyyəti daim yeni biliklər, yeni informasiya axtarışı ilə, onların qavranılması ilə səciyyələnir. Yeni informasiyaya olan tələbatın ödənilməsi yeni tələbat doğurur; tərəqqinin, bəşər həyatının özü sonsuz olduğu kimi idrak prosesi də sonsuzdur. Deməli, böyüməkdə olan nəslin mənəvi-idrak fəallığının artdığı bir şəraitdə təhsilin səmərəli metodlarından istifadə etmək problemi daha aktual məzmun kəsb edir, başqa sözlə, nəyi öyrənmək problemi yox, necə öyrənmək problemi üstün nüfuz qazanır. Əslində necə öyrənmək problemi idrakın subyekti ilə obyektinin daha optimal əlaqəsini necə həyata keçirmək problemidir. Təhsil islahatlarının həyata keçirilməsi sahəsində ciddi addamlar atılması, onun elmi strategiyasının hazırlanması, dünya təcrübəsinin daha geniş şəkildə öyrənilməsi və nəzərə alınması, təkmilləşdirmə institutlarının və kurslarının işinin yaxşılaşdırılması və s. həmin problemin həllinə kömək göstərir.

Məlum olduğu kimi, şəxsiyyət cəmiyyətəzidd hallara qarşı barışmaz mübarizə prosesində formalaşır. Aparılmış sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, gənclərin sosial fəallığını, o cümlədən mənəvi-idraki fəallığını yüksəltmək belə hallara qarşı mübarizənin səmərəliliyini təmin edən mühüm amillərdən biridir [10, s.61].

9


Qeyd etmək lazımdır ki, şəxsiyyətin sosial fəallığının müxtəlif növlərini bir-birindən kəskin hədlərdə ayırmaq olmaz, onlar arasında qarşılıqlı əlaqə və təsir mövcuddur. Məsələn, insanın fəal əmək və ictimai-siyasi fəaliyytə cəlb olunması, fəal vətəndaşlıq mövqeyi onun mənəvi zənginləşməsində, məişətdə sağlam əsasların dərin kök salmasında, istehlakçılıq psixologiyasına, hər cür zərərli hallara qarşı mübarizədə etibarlı, qüdrətli vasitədir. Əgər insan özünü ictimai-faydalı fəaliyyətdə təsbit etməyə qadir deyilsə, onun ancaq öz tələbatlarını ödəməklə bağlı olan şəxsi mənafelərinin dar aləminə qapanıb qalması təbiidir. Ailə-məişət sahəsində sağlam əsasların qərarlaşması şəxsiyyətin formalaşmasına səmərəli təsir göstərir, nizamsızlıq isə onun inkişafına, əmək, sosial-siyasi və mənəvi-idraki fəallığına mane olur. İnsanın intellektual və emosional inkişafı, mənəvi sərvətlərə yiyələnməsi prosesinin sürətlənməsi onun bütün digər fəaliyyət formalarına təsir göstərərək, bütövlükdə şəxsiyyətin real davranışının, fəaliyyətinin daha dolğun, daha zəngin olmasını şərtləndirir. Fəallığın müxtəlif növləri arasında ahəngdarlığın pozulması şəxsiyyətin inkişafında, bütün həyat mövqeyində özünəməxsus iz buraxır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

1. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında. Azərbycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin yeni 2001-ci il, yeni əsr və üçüncü minillik münasibəti ilə Azərbaycan xalqına müraciəti. Bakı: 2001.

2. Azərbycan Prezidenti İlham Əliyevin Bakıda keçirilən IV Beynəlxalq Humanitar Forumda nitqi // «Xalq qəzeti», № 216 (27731), 3 oktyabr 2014-cü il.

3. Azərbycan Prezidenti İlham Əliyevin Bakıda keçirilən Gənclər siyasəti üzrə birinci qlobal forumun rəsmi açılış mərasimində nitqi // «Azərbaycan», №236 (6802), 30 oktyabr 2014-cü il.

4. Cəmiyyətdə şəxsiyyətin yaradıcı potensialının inkişaf etdirilməsi yolları. Gənc tədqiqatçıların respublika elmi-praktik konfransının materialları (18 aprel 2014-cü il). Bakı: 2014.

5. Əli Fuat Başgil. Gənclərlə üz-üzə. Bakı: 1999.6. Heydər Əliyev və müstəqil Azərbaycan gəncliyi. Bakı: 2003.7. Вишневский Ю.Р., Шапко В.Т. Социология молодежи.

Екатеринбург: 1995.8. Кузьмин В.А. Молодежь на пути в ХХ век. М.: 1992.

10


9. Кузнецов А.Г. Ценностные ориентации современной молодежи. Саратов: 1995.

10. Молодежь России: Тенденции, перспективы. М.: 1993.11. Российская социологическая энциклопедия. М.: М.; 1998.12. Социология молодежи: Учебник. СПб.: 1996.13. Тощенко Ж.Т. Социология: Общий курс. 2-е изд., доп. и перераб.

М.: Юрайт-М, 2001.

RezümeMəqalə müasir qlobal çağırışlar kontekstində gənclərin mənəvi-idraki

fəallığının aktual məsələlərinə həsr olunmuşdur. Məqalədə müxtəlif inkişaf səviyyəsində olan cəmiyyətlərdə gənclərin mənəvi-idraki fəallığının artmasını şərtləndirən amillər, habelə həmin prosesi ləngidən başlıca maneələr təhlil edilir. Bu halda müstəqil inkişaf şəraitində sosial fəallıq, o cümlədən mənəvi-idraki fəallıq üçün yeni imkanlar qazanmış Azərbaycan gəncliyinin nailiyyətlərinə və problemlərinə xüsusi diqqət yetirilir.

РезюмеСтатья посвящена нравственно-познавательной деятельности

молодежи в контексте глобальных вызовов. Анализируются факторы способствующие росту духовно-познавательной активности молодых людей в разных обществах, а также основные препятствия, мешающие этому процессу. В условиях независимого развития Азербайджана появляются новые возможности для роста социальной активности, для духовного и интеллектуальной деятельности молодежи, достижениям которой в статье уделяется особое внимание.

SummaryThe article is devoted moral and cognitive activity of youth in the

context of global challenges. The factors contributing to the growth of the spiritual and cognitive activity of young people in different societies, and the main obstacles to this process. In terms of the independent development of Azerbaijan, there are new opportunities for the growth of social activity, for spiritual and intellectual activities of young people, the achievement of which is paid special attention.

11


SOSİAL İNKLÜZİYA VƏ SOSİAL EKSKLÜZİYA: YAŞLI İNSANLAR KONTEKSTİNDƏ

Balayeva Ayşəm Nazim q.BDU, II kurs magistrantı

Sosioloji tədqiqatların metodları və metodologiyası

Açar sözlər: sosial inklüziya, sosial eksklüziya, dezavantajlı qruplar, yaşlı insanlar, yaşlı insanların sosial inklüziya problemləri.

Ключевые слова: социальная инклюзия, социальная эксклюзия, обездоленная группа, пожилые люди, социальные инклюзивные проблемы пожилых людей.

Key words: social inclusion, social exclusive, disadvantaged groups, older people, the problems of social inclusion of older people.

Bu məqalədə biz əsasən yaşlı insanların sosial inklüziya problemlərini, onların yaşları ilə əlaqədar cəmiyyətin bir çox sferalarından təcrid olunmasından və bunun qarşısının alınması yollarından söz açacağıq. Çünki yaşlılar cəmiyyətin əsas strukturunu təşkil edir. Gənc nəslin yaşlıların təcrübəsinə, məsləhətinə ehtiyacı vardır.

Hal-hazırda sosial inklüziya termini sosial siyasət, sosiologiya, siyasi və ictimai elmlərdə geniş istifadə olunur. Bir tərəfdən bu, əlaqə və ya insanları birlikdə cəmiyyətə daxil edən “ yapışqan” kimi təsvir oluna bilər. Digər tərəfdən bu, həmçinin, prosesə istinad edən termin və ümumi dəyərlərə əsaslanan sosial həmrəyliyin nəticəsi, yerli əhali və cəmiyyət çərçivəsində normalar/öhdəçiliklər kimi izah edilə bilər [5, s. 11]. Sosial inklüziyanın mövzusu ictimai həyata qatılmaqda çətinlik çəkən fərdlərdir. Bu qatılmanın miqyasına təhsil, peşə təhsili, məşğulluğa daxil olma, sağlamlıq və nəqliyyat

12


xidmətlərindən istifadə, xidmətlərdən istifadə, mənzil əldə etmə, mədəni fəaliyyətlərə qatılma kimi mövzular daxildir.

Sosial inklüziya – yoxsulluq və sosial təcrid olunma riski altındakı insanların iqtisadi, sosial və mədəni həyata tam qatılmaları və yaşadıqları cəmiyyətdə normal qəbul edilən həyat və rifah standartlarına qovuşmaları üçün lazım olan fürsətləri qazanmalarını təmin edən bir dövrdür.Bu, onların həyatlarına təsir edən qərarların qəbul edilməsi prosesinə daha çox qatılmalarını və haqqlarına qovuşmalarını təmin edir.

Sosial inklüziya bəzi fərd, qrup ya da birliklərin həyat şərtlərinin başqalarının həyat şərtləri ilə qarşılaşdırılaraq mühakiməyə varılan nisbi bir anlayışdır. Bununla birlikdə fərdlərin yaşadıqları cəmiyyətə qatılma haqqlarını vurğulayan normativ anlayışdır. Sosial inklüziya sosial təcrid olunmanı aradan qaldırmağı qarşısına məqsəd qoyan silsilə fəaliyyətlərdir. Sosial riskin təşkilati alt quruluşuna və sosial riskə məruz qalmış seqmentlərə istiqamətlənmiş tənzimləmələr, layihələr, ictimai yardımlar və qanunvericilik tənzimləmələrinə sosial inklüziya deyilir [6, s. 9].

Sosial inklüziya - sosial eksklüziyaya məruz qalan dezavantajlı fərd və ya qrupların iqtisadi və sosial həyatda yer tutmalarına maneə törədən faktorların ortadan qaldırılaraq və həyat səviyyələrinin cəmiyyətdə qəbul edilən səviyyəyə gətirilərək cəmiyyətlə bütünləşmələrinin təmin olunmasıdır. Həmçinin, şəxsi xüsusiyyətləri səbəbindən məşğulluq, təhsil, səhiyyə, sosial iştirak kimi imkan və fürsətlərdən hər kəs kimi yararlana bilməyənlərin vəziyyətlərini düzəltmək məqsədilə siyasi iradə ilə hazırlanmış təşkilati tədbirlər kompleksidir [7, s. 24].

Sosial inklüziya anlayışı sosial eksklüziyanın əksi olaraq dezavantajlı qrupları ( yaşlılar, qadınlar, əlillər, uşaqlar və b.) sosial həyata daxil edən, cəmiyyətlə bütünləşdirən və qaynaşdıran bir anlayışdır. Sosial eksklüziya fərdin cəmiyyətə inteqrasiyasında və fürsətlərdən istifadədə maneə ilə rastlaşma, təməl ehtiyaclarından məhrum olma, cəmiyyətlə olan bağlarından qopma, mülki, siyasi, iqtisadi və sosial vətəndaşlıq haqlarından məhrum olma/edilmə vəziyyətidir.

Sosial ekslüziyaya məruz qalmış fərd və ya qruplar bərabərsizliyə uğramış, hər cür riskə qarşı qorumasız, müdafiəsiz və zəif insanlardır. Bir başqa tərəfdən “sosial eksklüziya”-fərdin və ya qrupların işsizlik, yoxsulluq, savadsızlıq, əlillik, yaşlılıq kimi səbəblərdən dolayı təhsil, səhiyyə və mədəni imkanlardan yararlana bilməməsi, istehsal fəaliyyətləri içərisində yer ala bilməməsi və qərar qəbul edilmə proseslərinə qatıla bilməməsi şəklində təsvir olunan geniş və çoxölçülü bir anlayışdır [1, s. 17].

13


Sosial inklüziya və sosial eksklüziya fərdin yaşadığı dövrü ifadə edən dinamik anlayışlardır. Sosial inklüziya fərdin dezavantajlılığını azaldaraq və ya ortadan qaldıraraq cəmiyyətlə bütünləşməsini və sosial həyata qatılma dövrünü ifadə edir. Sosial inklüziya fərdi mərkəzə alır və sosial eksklüziyaya məruz qalmış fərdin həyatının yaxşılaşmasına fokuslanır.

Bütün cəmiyyətlərin demoqrafik quruluşunda insanların bir hissəsi “yaşlı” kimi xarakterizə edilir. Nisbi bir anlayış olan yaşlılıq insan həyatının son mərhələsidir. Yaşlanma gərilmənin və sosial mühitdən qopmanın başladığı zamandır.Yaşlılıq fiziki bir fakt olub insanların fiziki və ruhi güclərini bir daha geri gəlməyəcək şəkildə yavaş- yavaş itirməsi halıdır [1, s. 39]. İnsan oğlunun yaşama dövründə qaçılmaz bir nəticə olan yaşlılıq tarixin bütün dövrlərində sosial problem olaraq görülmüşdür. Bu problemin nəticələrindən ən çox təsirlənən yaşlılar və onların sosial çevrələridir.Yaşlılıq- fərdin psixi funksiyalarında geriləmə, sağlamlığın, gənclik və gözəlliyin, reproduktivliyin, cinsi həyatın, gəlir səviyyəsinin, hörmətin, rol və statusun, müstəqilliyin, dostların, həyat yoldaşı və yaxınları ilə əlaqənin, sosial yaşamın və sosial dəstəklərin azalması, itkisi kimi bu dövrə xas problemlərin yaşandığı itkilər mərhələsidir.

Sosial inklüziya insanın özünü ortaq şəxsiyyət və paylanan dəyərlərlə bir-birinə bağlı bir cəmiyyətin parçası kimi hiss etməklə əlaqəlidir. Lakin insanların sosial inklüziyasına bir çox faktorlar təsir göstərir. Yaşlılıq, yoxsulluq, sağlamlıqla bağlı problemlər, zorakılıq, ehtiyacı olan sosial xidmətlərə və məşğulluq imkanlarına çıxışın olmaması insanların sosial inklüziyasına mane olur və onların cəmiyyətdən təcrid olunmasına şərait yaradır. Yaşlılar isə bu problemlərlə daha çox qarşılaşırlar. Əlbəttə ki, bu həm yaşlının özü, həm ailəsi, həm də çevrəsi ilə bağlıdır. Yaşlı insanların sosial inklüziyasına mane olan problemlərə aşağıdakıları göstərmək olar:

1. Müasir dövrdə geniş ailələrin modernləşmənin nəticəsi olaraq nuklear ailələrə çevrilməsi. Fərdin cəmiyyətlə daima əlaqədə qalmasında ən önəmli vasitə olan ailənin ortadan qalxması və yaşlının tək yaşaması nəticəsində həmin insanlarda tənhalıq hissinin yaranmasına, onların cəmiyyətdən izolyasiyasına gətirib çıxarır.

2. Gənc nəslin yaşlı insanlara qarşı olan laqeyd münasibəti. 3. Yaşlı insanların anatomiya və fiziologiyasında baş verən

dəyişmələr və nəticədə sağlamlıq problemlərinin yaranması.4. Yaşla əlaqədar insanların fiziki güclərinin zəifləməsi nəticəsində

əmək qabiliyyətlərinin itirilməsi.

14


5. Yaşlı insanların sosial uyğunlaşma və sosial əlaqələrə girmə qabiliyyətlərinin zəifləməsi.

6. Sosial rollarını və statuslarını itirməsi nəticəsində yaşlılarda özgüvənin itməsi.

7. Bir çox səbəblərdən gəlirlərinin dəyişməsi nəticəsində ehtiyaclarının ödənməsində problerin yaranması və lazımi xidmətlərdən yararlana bilməmələri və s.

Yaşlıların cəmiyyətdən uzaq qalmaları və tənhalıq hissinə qapılmalarını “sosial eksklüziya” anlayışı ilə açıqlamaq mümkündür. Sosial eksklüziya sivil (vətəndaş), siyasi, iqtisadi və sosial vətəndaşlıq haqlarından məhrum olma/edilmə vəziyyəti kimi təyin olunur. Bu təyinata görə: sosial eksklüziya cəmiyyətlə fərdin sosial inteqrasiyasını təmin edən sosial, iqtisadi, siyasi və mədəni platformalardan tamamilə və ya qismən məhrum olma “dinamik” müddətini ifadə edir [3, s. 8]. Yaşlılıq karvanı sosial həyatın bütün bu ehtiyaclarını yavaşca tərk etmə halıdır. Yaşlılıq dövrünün səmərəli idarə edilməsi, yaşlıların bu fəaliyyətlərdən qoparılmaması və sosial həyatda davamlı aktiv tutulmaları sosial eksklüziya riskini azaldacaq və ömürlərinin axırını daha huzurlu keçirmələrini təmin edəcəkdir.

2000- ci ilin yanvar ayında Avropa Şurasında Sosial eksklüziya haqqında 4 ortaq hədəf müəyyənləşmişdir:

1. Məşğulluqda iştirakı asanlaşdırmaq və hər kəsin qaynaqlara, hüquqlara, xammala və xidmətlərə çıxışını asanlaşdırmaq.

2. Sosial eksklüziya risklərini önləmək.3. Risk altında olan himayəsiz, qorunmasız qruplara yardım

etmək.4. Əlaqəli bütün tərəfləri səfərbər etmək [1, s. 83].

Sosial inklüziya anlayışı ilə məşğulluq arasında sıx bir bağ vardır. Çünki məşğulluq dezavantajlı qrupların, xüsusən də yaşlıların təcrid olunmasını önləməyə, yetərli gəlir və sosial müdafiəni təmin etməyə, maddi və mənəvi ehtiyaclarını qarşılamağa və özlərinə olan güvənlərini gücləndirməyə töhfə verir. Yaşlıların istehsalatdan, əmək bazarından uzaq tutulmaları yuxarıda sadalanan fəaliyyətlərdən məhrum qalmaları deməkdir.1997-ci il tarixli Amsterdam razılaşmasının 137-ci maddəsi ilə əlaqəli olaraq 2000-ci ilin martında Lissabon Zirvəsində hədəflərə çatmaq üçün “ yoxsulluq və sosial eksklüziya” ilə mübarizədə üzv ölkələrin səylərini dəstəkləmək və “sosial inklüziya”ya imkan yaradan Avropa qurmaq vizyonu təyin olunmuşdur [8, s. 3].

15


Praktikada sosial inklüziya və sosial eksklüziya halları bir-birinin ardınca baş verir. Belə ki, bu anlayışlar arasında müəyyən asılılıq, əvəzləmə vardır. Sosial inklüziya problemləri olan və bunun nəticəsində cəmiyyətdən təcrid olunan, vətəndaşlıq münasibətlərindən məhrum edilmiş yaşlı insanların həyat keyfiyyətləri ilə əlaqəli Thomas Scharf, Chris Phillipson, Alison E. Smith və Paul Kingston tərəfindən aparılan tədqiqatlarda sosial inklüziyaya mane olan təcrid olunmanın 5 ölçünü əhatə etdiyi düşünülür:

1. Maddi resurslardan təcrid olunma.2. Sosial əlaqələrdən təcrid olunma.3. Vətəndaş fəaliyyətlərindən təcrid olunma.4. Əsas xidmətlərdən təcrid olunma.5. Yaxın əhatədən(qonşuluq, qohumluq münasibətlərindən) təcrid olunma [4, s. 17].

“ Sosial inklüziv cəmiyyət” bütün insanların özlərini qiymətli hiss etdiyi, onların müxtəlifliyinə hörmətlə yanaşıldığı, onların başlıca tələbatlarının qarşılandığı beləliklə, onların ləyaqətlə yaşadıqları cəmiyyət kimi xarakterizə olunur [2, s. 23]. Bu cəmiyyət hər kəsin bərabər imkanlar və düzgün həyat standartlarına sahib olduğu, müxtəlifliyin bölücü deyil bir güc qaynağı qəbul edildiyi, qarşılıqlı hörmət və yardımlaşmaya söykənən bir cəmiyyətdir.

Cəmiyyətdə sosial birliyin, sosial inklüziyanın davamlılığı və sosial eksklüziya ilə mübarizəyə ehtiyac duyulduğunda aşağıdakı 6 ölçü müzakirə edilməlidir [9, s. 5].

Sosial eksklüziya ilə mübarizə:Iqtisadi situasiya, sosial hüquqlar, sosial iştirak, sosial inteqrasiya,

tənhalığın qavrayışı, sosial dəstək:

Yaşlı insanların sosial inklüziyasını təmin etmək, onların cəmiyyətdə digər insanlarla bərabər şəraitdə yaşayıb fəaliyyət göstərmələri üçün bir çox

16

Sosial eksklüziya iləmübarizə

İqtisadi situasiya

Sosial iştirak

Sosial hüquqlar

Sosial inteqrasiya

Tənhalığın qavrayışı

Sosial dəstək


beynəlxalq və yerli təşkilatlar tərəfindən davamlı müəyyən qanunlar, konvensiyalar, layihələr, tədbirlər həyata keçirilir. Həmçinin cəmiyyyətdə insanlar arasında qocalığa, yaşlı insanlara müsbət münasibətin formalaşması üçün sosial layihələr, maarifləndirmə tədbirləri keçirilir. Bütün bunların həyata keçirilməsində məqsəd yaşlı insanların həyatlarının qalan hissəsini daha səmərəli, daha keyfiyyətli keçirmələrini təmin etməkdir.

ƏDƏBIYYAT:1. Çakır Ö. (2002), “Sosyal Dışlanma”, // Dokuz Eylül Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 4 No: 3, p. 1042. Cappo D 2002, Social inclusion initiative. Social inclusion,

participation and empowerment. // Address to Australian Council of Social Services National Congress 28-29 November, 2002, Hobart

3. Edward Galabuzi And Cheryl Teelucksingh. (2010), Social Cohesion, Social Exclusion, Social Capital Region Of Peel Immigration Discussion Paper.

4. Hills, Le Grand & Piachaud. (ed.) (2002), Understanding Social Exclusion, Oxford University Press.

5. Jenson, J. (1998), Mapping Social Cohesion: The State of Canadian Research. CPRN Study F‐03, Ottawa: Canadian Policy Research Network

6. LEİGH, R. Journal of Academic Inquiries Volume: 8, Number:1, Year:2013 “Employment of Disabled People and Social Inclusion Relationship

7. United Kingdom, National Act Plan on Social inclusion, 2003-2005.8. http://www.sosyalpolitikalar.com.tr 9. http://www.cabinetoffice.gov.uk/media/cabinetoffice/

social_exclusion_task_force

РЕЗЮМЕ В представленной статье рассмотрены понятия социальной инклюзии, социальной эксклюзивности, особенно проблемы социальной инклюзии пожилых людей, их изоляции от общества и окружающей социальной среды, также исследованы способы обеспечения социальной инклюзии пожилых людей.

SUMMARYEssence of the social inclusion and social exclusive conceptions, especially the problems of the older people, factors influenced their isolation from the

17

http://www.sosyalpolitikalar.com.tr/


society and their social circle, also secure ways of social inclusion of older people have been investigated in the repressing article.

SOSİAL NƏZARƏT İDARƏETMƏDƏ TƏNZİMLƏMƏ VASİTƏSİ KİMİ

Əliyeva Aydan Nurəddin qızı,BDU-nun II kurs magistrantı

Açar sözlər: idarəetmə, nəzarətin əsas vəzifələri, sosial nəzarət, sosial normalar, tənzimləyici vasitə, əmək sferası, sosial təsiretmə

Ключевые слова: управление, основные задачи контроля, социальный контроль, социальные нормы, способ регулирования, трудовая сфера, социальное воздействие

Key words: management, the main task of the control, social control, social norm, the method of regulation of work, social impact.

Nəzarətetmə idarəetmənin mühüm funksiyası olub, idarəolunan sistemlərin fəaliyyətinin qaydaya salınması üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu isə idarəetmə obyekti haqqında müəyyən informasiyaların mövcudluğunu tələb edir. Nəzarəetmə mühüm sosial-iqtisadi məsələlər üzrə vahid dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır. Xammal və materiallardan, əmək və maliyyə resurslarından, elmi-texniki tərəqqinin

18


nailiyyətlərindən səmərəli istifadə olunması, dövlət qərarlarının yerinə yetirilməsini nəzərdən keçirir.

Nəzarətin əhatə dairəsi, göründüyü kimi, çox genişdir. Nəzarət nəinki idarəetmə obyektini, həmçinin idarəetmə subyektini də əhatə etməlidir ]4, s. 123]. Nəzarət analitik xarakter daşıyır, verilmiş müəyyən proqram əsasında kompleks və ayrı-ayrı məsələlərin yoxlanılması ilə bağlıdır. Əks əlaqə mexanizmi nəzarətin əsasını təşkil edir. Nəzarəetmə idarəetmə orqanının fəaliyyətinin tərkib hissəsi və idarəetmə prosesinin mühüm mərhələsidir. Nəzarətetmə idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi və həyata keçirilməsinin tərkib hissəsidir.

İdarəetmə məqsədi, idarəetmə prosesi ilə nəzarət arasında üzvi əlaqə vardır. İdarəetmə ilə nəzarətetmənin məqsədi vəhdət təşkil etməlidir. Nəzarətin başlıca məqsədi qərarların qəbulu ilə icrası arasındakı vəhdətliyi təmin etməkdən, sosial-iqtisadi inkişafdakı nöqsanları, ayrı-ayrı kənarlaşma hallarını aradan qaldırmaqdır. Nəzarətin başlıca məzmunu yoxlamaqdan, baş verə biləcək nöqsanların qarşısını almaqdan ibarətdir. Bu baxımdan nəzarət həm də xəbərdarlıq xarakteri daşıyır.

Nəzarətin başlıca vəzifələri aşağıdakılardır: hər hansı bir dövr üçün nəzarət edilən obyektin real vəziyyətinin

qiymətləndirilməsi, aşkara çıxarılması; ümumdövlət qaydalarından kənarlaşma hallarının konkret

istiqamətinin müəyyən edilməsi; həmin kənarlaşma hallarının səbəblərinin aşkara çıxarılması; lazım gəldikdə əlavə informasiya materiallarının toplanması; bunlar əsasında yoxlanılan obyektin fəaliyyətinin qaydaya

salınması üçün təsirli tədbirlərin görülməsi. Hər bir əmək kollektivinin məqsədi mütəşəkkil və ahəngdar

işləməkdən ibarətdir. Bu həm də əmək kollektivlərinə və təşkilatlara qarşı irəli sürülən bir tələbdir. Həmin məqsəd və tələb ictimai-iqtisadi sistemlərin xarakterindən asılı olmayaraq daimi fəaliyyət göstərən istehsal amillərinin optimal vəhdətliyinin təmin edilməsi zəruriyyətindən irəli gəlir. Belə bir ahəngdarlığın təmin olunmasında sosial nəzarətin böyük əhəmiyyəti vardır. Sosial nəzarət idarəetməklə sosial proseslərin vəhdətliyini və bütövlüyünü tənzimləmə vasitəsidir. Bu prosesdə işçilərin davranışına nəzarət edilir, nəzarət zamanı işçilərin əmək davranışını qiymətləndirmək üçün ümumi kollektiv tərəfindən qəbul olunmuş normativlər və dəyərlər bir etalon kimi götürülür [4, s. 132].

19


Sosial nəzarətin məqsədi ilə yanaşı onun bir sıra vacib funksiyaları da vardır. Sosioloji ədəbiyyatda əksəriyyət tərəfindən qəbul olunmuş aşağıdakı funksiyaları göstərmək olar:

qiymətləndirmə funksiyası; stimullaşdırma funksiyası; əmək intizamını möhkəmləndirmə funksiyası.Qiymətləndirmə funksiyası müqayisə prinsipinə əsaslanır. Burada

müqayisə işçinin hərəkətləri ilə əmək kollektivlərinin davranış normalarının müqayisəsi mənasında başa düşülür. Burada «qiymətləndirmə» sözü ona görə işlənir ki, məhz həmin müqayisə nəticəsində və sayəsində işçinin bütün hərəkətlərinə obyektiv qiymət vermək olur. Qiymətləndirmə pozitiv və neqativ ola bilər.

Stimullaşdırma funksiyası pozitiv və neqativ davranışdan asılı olaraq bu hərəkəti tənzimləmə məqsədi ilə həyata keçirilən tədbir reaksiyasıdır. Əmək intizamını möhkəmləndirmə funksiyası əmək intizamını təmin edən yüksək səviyyəli istehsal sisteminin, şəraitinin yaradılması ilə bağlıdır. Lakin normaların yuxarıda göstərilən konkret funksiyaları ilə yanaşı universal bir funksiya-tənzimləmə funksiyası da vardır. Çünki normalar imperativ (qaydalılıq) məzmuna, statusa malikdir. Bu baxımdan sosial normalar tənzimləyici funksiya vasitəsi rolunu oynayır. Sosial normaların tələbləri və məzmunu, sosial səviyyəsini dərketmə isə xeyli dərəcədə ictimai şüurla bağlıdır. Bu baxımdan sosial normalar tənzimləyici məzmunla yanaşı idrak, inikas təbiətinə də malikdir.

O hər hansı bir hadisəni, prosesi tənzimləməklə yanaşı, həm də mövcud qanunların tələblərini özündə əks etdirir. Həmin əksetdirmədə obyektiv hallarla yanaşı, subyektivizm meylləri də meydana çıxa bilər. Bu, bir qayda olaraq ayrı-ayrı siniflərin, sosial təbəqələrin və qrupların heç bir çərçivəyə sığmayan tələbatı və mənafeləri ilə bağlı olaraq meydana çıxa bilir. Nəinki sosial normalara əməl etmək, hətta onların interpretasiyası da xeyli dərəcədə yuxarıdakı amillərlə şərtlənmiş olur. Lakin bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, sosial normalarla sosial reallıq arasındakı əlaqəni müşahidə etmək, araşdırmaq həm də yaradıcı bir prosesdir.

Çünki sosial normaların normativ səviyyəli inikasının, bu normaların subyekti və obyektinin qarşılıqlı təsirini tədqiq etmək böyük yaradıcılıq işi və idrak qabiliyyəti tələb edir. Həmin normaların formalaşdıran, norma əmələ gətirən amil kimi sosial subyektin bir hissəsi həm də sosial obyekt kimi çıxış edir. Məsələn, sosial normaların subyektinə bütövlükdə cəmiyyət, siniflər, sosial qruplar, dövlət orqanları, əmək kollektivləri aid edilsə də,

20


sosial normaların bir obyekti olmaq etibarilə insan, sinif, ictimai mühit, maddi və mənəvi proseslər, hadisələr sosial-normativ tənzimlənmə üçün obyekt kimi də çıxış edir.

Qərb sosiologiyasında sosial normaların funksiyaları haqqında yetkin, birmənalı fikir yoxdur. Lakin bu sahədə fikir müxtəlifliyinə baxmayaraq əksər fikirlər onun tənzimlənmə-normativ, davranış qaydaları yaratmaq funksiyasını əsaslandırmaqla bağlı olmuşdur [5, s. 101]. Amerika sosioloqu A.Koen sosial normaların aşağıdakı funksiyalarını müəyyən etmişdir: sosial təsiretmənin tənzimlənməsi; davranış nümunəsi kimi; davranış-hüdudunu müəyyənetmə.

Digər Amerika sosioloqu F.Merill isə sosial normaların funksiyalarını belə qruplaşdırır: sosial davranış determinasiyası; nəzarət vasitəsi; sosial meyl; davranışın unifiksiyası vasitəsi; davranış formalarının müəyyən edilməsi; şəxsiyyətin sosiallaşması.

Amerikanın məşhur sosioloqu T.Parsonsun rəhbərlik etdiyi sosioloji elmi məktəb isə sosial funksiyaların aşağıdakı iki tipini müəyyən etmişdir: cəmiyyət üzvlərini davranış və münasibətlər nümunələri, etalonları, modelləri, standartları ilə təminetmə; cəmiyyətdəki münasibətlərin qaydaya salınması, sabitləşməsi, inteqrasiyası.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, sosial normaların əmək kollektivlərindəki və cəmiyyətdəki rolunu heç də mütləqləşdirmək olmaz. Burada sosial normalarla yanaşı sosial mühit həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Bundan başqa, Koen, Meril və Parsons tərəfindən irəli sürülən bəzi sosial normaların özünün norma təbiətinə malik olması elmi mübahisə obyektidir. Çünki onlardan bəziləri «norma» anlayışı çərçivəsindən kənara çıxır.

Sosial nəzarətin səmərəli aparılması yollarından biri nəzarət formalarının seçilməsindən asılıdır; ikincisi, bu nəzarətin aparılması qaydasından, texnologiyasından asılıdır; üçüncüsü, bilavasitə əmək kollektivlərində istehsalın funksional-istehsal (texnoloji) əlaqələrindən asılıdır; dördüncüsü, işçilərin sosial-psixoloji və iqtisadi əlaqələrinin səviyyəsindən asılıdır. Yuxarıda göstərilən cəhətlərin nəzərə alınması həm də nəzarətin nəticəliliyi, sosial-iqtisadi səmərəliliyi baxımından önəmlidir.

Sosial nəzarət hər hansı bir nəzarət növü ilə məhdudlaşa bilməz. Nəzarət növlərinin çoxluğu bir tərəfdən onun aparılma miqyası və xarakteri, digər tərəfdən nəzarət obyektinin xüsusiyyətləri, oradan baş verən sosial proseslərin xarakteri ilə müəyyən olunur.

Sosial nəzarətin aşağıdakı növləri vardır:- inzibati sosial nəzarəti;

21


- ictimai təşkilatların nəzarəti;- qrup sosial nəzarəti;- özünə nəzarət.İnzibati sosial nəzarət müəyyən hakimiyyət səlahiyyətinə malik olan

yuxarı təşkilatlar tərəfindən aparılır, bu dəqiq müəyyən olunmuş normativ-hüquqi, maliyyə-iqtisadi normativlərə əsaslanır. İctimai təşkilatlar tərəfindən nəzarət müxtəlif komissiyalar, təşkilatlar ittifaqı, siyasi partiyalar və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Qrupp sosial nəzarət iki istiqamətdə – rəsmi formalar və qeyri-formal qaydada aparılır. Rəsmi nəzarətə fəhlə yığıncaqlarını, istehsal müşavirələrini, briqada şuralarındakı müzakirələri və s. aid etmək olar.

Qeyri-rəsmi nəzarət və yaxud təsir (sosial-psixoloji təsir qaydası) işçinin hərəkətini bəyənmək və yaxud tənbeh etmək, işçini danlamaq, onunla əlaqəni kəsmək və sair formada olur. Təcrübə göstərir ki, bəzən bu cür təsiretmə üsulu formal təsiretmədən daha güclü və daha səmərəli olur. Əlbəttə, onun səmərəsi işçinin öz psixoloji xüsusiyyətlərində də asılıdır. Əmək kollektivlərinin üzvlərinin özünə nəzarəti birinci növbədə onların özlərinin şüurluluğuna və sosial fəallığına əsaslanmasıdır. Əgər hər iki şərt ödənilərsə, bu nəzarət növü ən optimal hesab oluna bilər. Bununla yanaşı nəzarətin obyektindən asılı olaraq fərdi və qrup nəzarətin düzgün əlaqələndirilməsi həmişə öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayır. Burada işçinin məsuliyyət hissinin böyük əhəmiyyəti vardır; o, özünün istelsal-funksional və mənəvi sosial rolunu daim hiss etməlidir. Məsuliyyət mühüm sosioloji kateqoriya olmaqla işçinin öz vəzifəsinə bağlılığını təmin edən mühüm bir vasitədir. Məsuliyyət həm də şəxsiyyətin mühüm sosial xassəsidir.

Sosial nəzarətin həyata keçirilməsində ictimai rəyin böyük əhəmiyyəti vardır. İctimai rəyi hətta sosial nəzarətin ilkin şərtlərindən biri kimi qiymətləndirmək olar (4, s. 135). Çünki ictimai rəy əmək kollektivləri üzvləri arasında bu və ya digər istehsal problemləri üzrə fikir mübadiləsi əsasında formalaşır, fikir mübadiləsi isə müəyyən mövqeləri müəyyənləşdirir.

İctimai rəy yalnız ictimai şüur forması deyildir, əlbəttə, bu aspekti inkar etmək olmaz, onun sosioloji və psixoloji təbiəti bu problemə kompleks yanaşmağı tələb edir. İctimai rəy bilavasitə ayrı-ayrı subyektlərlə, sosial qruplarla və bütövlükdə əhali ilə əlaqədar olduğuna görə böyük real gücə malikdir. Bu baxımdan ictimai rəy kütləvi şüurun ayrılmaz atributuna çevrilir. Məhz bu səbəbdən o sosial fəaliyyətin və ayrı-ayrı fərdlərin davranışının mənəvi stimullaşdırıcısına çevrilə bilər. Əlbəttə, ictimai rəydə

22


həm rasional (idrak, intellektual), həm emosional, həm də iradi məqamlar iştirak edir. Əslində onlar ictimai fikrin sosial-psixoloji strukturunun əmələ gətirirlər. Bu strukturda başlıca, dominant mövqe rasional hissəyə məxsusdur. Çünki o ictimai rəyin qiymətləndirmə (sosial qiymətləndirmə) tərəfini formalaşdırır, qiymətləndirmə mühakimələrini gücləndirir, onun səmərəlilik səviyyəsini artırır.

Nəzarət elmi əsaslar üzrə və aşkarlıq şəraitinə aparılmalı, əmək kollektivlərinin, ayrı-ayrı sosial qrupların və işçilərin sosial-iqtisadi həyatını tam əks etdirməli, onun demokratik məzmunu və mahiyyəti olmalıdır. Əks təqdirdə nəzarət bürokratizm, protoksionizm və korrupsiyaçılıq meyllərini törədə bilər. Ona görə də, elə etmək lazımdır ki, hər bir nəzarətdə dəqiq sosial mexanizm vasitələri fəaliyyət göstərə bilsin. Sosioloji ədəbiyyatda əmək sferasında sosial nəzarət mexanizminin üç ünsürü qəbul edilmişdir: plan və qiymətləndirmə göstəriciləri; sosial normalar, davranış normaları; ayrı-ayrı işçilərə sanksiya qaydasında təsiretmə.

İdarəetmədə sosial nəzarət yalnız məcburi tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədilə deyil, həm də əmək kollektivində davranış qaydalarının və əxlaqi aspektlərin inkişaf etdirilməsi üçün həyata keçirilir.

Sosial nəzarətin əxlaqi aspektlərinə aşağıdakılar daxildir [2, s. 97]:- sosial-nəzarətin keçirilməsinin mükafatlandırılması və maddi

həvəsləndirmənin digər vasitələrinin həyata keçirilməsi məqsədilə istehsal fəaliyyəti nəticələrinin aşkara çıxarılması;

- sosial-nəzarət onun əhatə etdiyi insanların davranışına (əxlaqına) həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər;

- sosial-nəzarət əmək kollektivinin davranışına elə təsir göstərməlidir ki, onlar öz səylərini yalnız sosial nəzarətin tələblərinin yerinə yetirilməsinə deyil, qarşıya qoyulmuş ümumi məqsədə nail olunmasına sərf etsinlər;

- sosial-nəzarəti həyata keçirənlər nəzarət obyekti ilə ikitərəfli qarşılıqlı bərabər əlaqədə olmalıdırlar;

- sosial-nəzarəti həyata keçirənlər həddindən artıq nəzarətçilikdən çəkinməlidirlər;

- sosial-nəzarəti həyata keçirənlər özlərini nəzarət obyektlərinin yerinə qoymağı bacarmalıdırlar;

- sosial-nəzarət üçün qəti, lakin yerinə yetirilə bilən normativlərdən istifadə olunmalıdır;

- yerinə yetirilmiş hər bir normativ üçün fərdi maddi həvəsləndirmə həyata keçirilməlidir.

ƏDƏBİYYAT

23


1. Abutalıbov R., Məmmədov S., Quliyev S. İdarəetmənin əsasları. Bakı: 2014, 222 s.

2. Ələkbərov Ə., İbrahimov F. Menecment. Bakı: 2004, 468 s. 3. İdaretmənin əsasları. Bakı: 2009, 144 s. 4. Quliyev T. Menecmentin (idarəetmənin əsasları). Bakı: 2006, 591 s. 5. Веснин В.Р. Стратегическое управление / Учебник. М.: 2004, 328 с.

РезюмеВ статье говорится о том, что социальный контроль имеет большое

значение в регулировании деятельности управленческих систем. Найти рациональные пути социального контроля зависит от формы контроля, от его принципов, механизма технологии, от функционально-производственных связях в трудовых коллективах, от социально-психологических и экономических уровнях отношений работников.

Summary

In the basic suggests that social control is of great importance in regulating the operation of management systems. To find a rational, way of social control depends on the form of control from the principles of mechanism technology from functionally – industrial relations in the work force from the socio-psychological and economic levels of relations staff.

AUTIZM SINDROMLU UŞAQ AILƏDAXILI MÜNASIBƏTLƏR ÇƏRÇIVƏSINDƏ

Şükürzadə Səbuhi Tarverdi oğlu., Sosial elmlər və Psixologiya fakülətəsi, sosil iş ixtisasının magistrantı,

II kurs E-mail: [email protected]

Açar sözlər: autizm, ailədə autizm sindromüu olan uşaqlar, ailəyə və xəstə uşaqlara yardım, sosial işçinin yardımı.

Ключевые слова: аутизм, дети с синдромом аутизма в семье, помощь семье и больным детям, помощь социального работника.

Keywords: autism, children with the syndrome of autism in the family, family assistance and sick children, help the social worker.

Ailə – insan növünün davamlılığını təmin edən, ilk ictimailəşmə müddətini meydana gətirən, qarşılıqlı əlaqələri müəyyən qaydalara bağlayan, cəmiyyət mədəniyyətini nəsildən nəsilə ötürən, bioloji, psixoloji, iqtisadi, hüquqi və s. istiqamətləri olan ictimai bir qurumdur. Ailə bir sosial institut

24



olmaq etibarı ilə eyni zamanda məxsus olduğu mədəni mühitin xüsusiyyətlərini özündə daşılır. Hətta eyni bir mədəni mühit daxilində müxtəlif ailə modeli tiplərinə rast gəlmək olur.

Ailə cəmiyyətin, dövlətin ilkin özəyi olaraq qəbul edilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında da göstərildiyi kimi ailə dövlətin özəyidir və dövlət tərəfindən himayə olunur. Gələcək nəslin nümayəndələri ilkin həyati bacarıq vərdişlərinə, mənlik şüuruna, dünyagörüşünə, əxlaqi davranış qaydalarına və hər hansı bir sosiuma mənsub olma xüsusiyyətlərinə məhz ailədaxili tərbiyə prosesində yiyələnir. Valideynlərin davranışları uşaqlar üçün ilkin davranış nümunələrin təşkil edir.

Ailə cəmiyyətin bir subsistemi olaraq müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir. Bura daxildir: -bioloji funksiya, iqtisadi funksiya, sosial funksiya və s. Bioloji funksiya dedikdə ailənin nəsil artımı funksiyası, cinsi münasibətlərin ödənməsi, insan nəslinin davam etdirilməsi nəzərdə tutulur.

İqtisadi- ekonomik funksiya anlayışı adı altında isə ailənin cəmiyyətin iqtisadi özəyi olması fikri nəzərdə tutulur. Belə ki, ailə müəyyən iqtisadi tələbatları və ehtiyacları olan, eyni zamanda özü də bir istehsal vahidini təşkil edə bilən bir sosial qurumdur.

Sosial- psixoloji funksiya: - Ailə bir subsistem olaraq öz üzvləri və cəmiyyət arasında mürəkkəb sosial psixoloji münasibətlər kontekstini nəzərdə tutur. Belə olan halda ailə daxilində sağlam psixoloji durumun təmin olunması, eyni zamanda, ailənin ətraf sosial mühitə adoptasiyası əsas problem kimi götürülür. Belə sosial və psixoloji adoptasiya normalarının ilkin tətbiq və təlqin olunduğu yer ailədir. Bu səbəbdən ailənin sosial psixoloji funksiyası cəmiyyət həyatı üçün həmişə aktualdır.

Ailə insan fərdlərindən olduğu kimi heç də münaqişələrdən, böhranlardan, stress yaradan vəziyyətlərdən sığortalı deyildir. Bu baxımdan qərb sosial –psixoloji ədəbiyyatında münaqişələr və stresslərə bir mənalı olaraq mənfi hal kimi baxılmır. Münaqişələr, stresslər, böhranlar yeni yaranmış, dəyişilmiş şəraitə keçid mərhələsi, adaptasiya halı kimi nəzərdən keçirilir. Görkəmli Kanada fizioloqu H. Selye Bu mənada görkəmli Kanada fizioloqu H.Selye stresi “ümumi adaptasiya sindromu” adlandırmış və onun üç mərhələdən ibarət olduğunu göstərmişdir:

- Həyəcanlanmaq:- müqavimət;- əldən düşmək və üzülmək.

25


Selye stresi hər hansı fövqəladə təsirə qarşı qeyri-spesifik müdafiə reaksiyası adlandırmışdır. Uzunmüddətli stress vəziyyəti insanda bəzi xəstəliklərin (infarkt, beyin insultu və s.) yaranmasına səbəb olur.

Psixoloji stresin iki növü vardır:1. Emosional stress.2. İnformasion stress.Emosional stress - təhlükəli, çətin, qorxulu şəraitdə özünü biruzə

verir. Belə olan halda psixi fəaliyyətin gedişində neqativ məzmunlu dəyişiklik təzahür edir.

İnformasion stress – informasiya yükünün həddən ziyadə çoxluğu nəticəsində tapşırığın öhdəsindən gələ bilməməkdə özünü göstərir.

Ailələr ailədə baş verən dəyişikləri və stabilliyi tarazlaşdırmağa çalışırlar. Effektiv fəaliyyət göstərərək inkaşaf edə bilməsi üçün ailə sisteminin stabilliyə, ardıcıllığa və davamlılığa ehtiyac duyur. Olduğu kimi qalmaq üçün aparılan mübarizə “homeostaz” adlanır. Bu zaman ailə ailə öz üzvlərinin münasibətlərinin taraz şəkildə həyata keçməsinə çalışır. Ailələr stabilliyi qoruyub saxlamağa çalışırlar digər təfərdən isə daim dəyişən ətraf mühitə uyğunlaşmaq üçün dəyişmək məcburiyyəti qarşısında qalırlar. Ailə dəyişikliyi müqavimət göstərməyə çalışır və bu zaman problemər ortaya çıxa bilər. Bu proses zamanı sosial işçinin əsas məqsədi ailənin qarşılaşdığı problemi həll etməsinə kömək edərək inkişafın digər mərhələsinə keçməsinə dəstək verməkdən ibarətdir.

Ailə dəyişən ətraf mühitə uyğun olaraq dəyişməyi və buna sonra uyğunlaşmağə bacarmalıdır. Stabillik və sağlamlıq bir birini əvəz edən anlayışlar deyil silə sistemi çərçivəsində. Homeostaz ailənin vacib bir halıdır/durumudur. Stabillik və öncədən nə baş verəcəyini bilmək həyatı prognazlaşdıran edir, ailə üzvlərinin enerjisinə qənaet edir. Lakin müəyyən dövrlərdə homeostaz vəziyyəti ailəyə zərər qətirə bilər. Ailə ətrafda baş verən dəyişikliyi dəyişərək cavab verə bilmədikdə bu ailən fəaliyyətinda özünü neqativ tərəfdən göstərir. Böhran baş verdiyi zaman ailənin tipik reaksiyası dəyişikliyə olan ehtiyacı inkar edərək buna qarşı çıxmaqdır. Ailə ilə işləyən sosial işçi tək bir ailə üzvünün deyil bütün ailənin dəyişmə potensialını qiymətləndirərək onların bu zərurəti başa düşmələrinə kömək edir və uyğunlaşma prosesi zamanı ailəyə dəstək verir.

Ailə daxilində ən mühüm keçid, dəyişiklik dövrlərindən biri də yeni uşağın, yeni ailə üzvünün ailəyə gəlişidir. Belə olan halda ailə həyatında, formalaşmış qaydalar və münasibətlər strukturuna dəyişiklik etmək zərurəti meydana çıxır.

26


Ailə həyatını araşdıran Duvall onun bir neçə dövrünü təyin etmişdir. Bu dövrlərin ilkinin evlilik olduğunu ifadə edərək, ailənin meydana gəlməsində evliliyin əhəmiyyətli bir faktor olduğunu vurğulamışdır. Duvallın həyat dövrü modeli, keçmişdə, indi də və gələcəkdə evliliyin və ailənin inkişaf olaraq hər mərhələdə necə müəyyən oluna biləcəyini ifadə etməkdədir. Kovacs, ailə həyatının müəyyən müddət ərzində necə dəyişdiyini anlaya bilmək üçün, ailə həyat dövrünün əhəmiyyətli bir model olduğunu ifadə etmiş və ailə içərisindəki sistemin başlanğıc nöqtəsini evliliyin meydana gətirdiyini ifadə etmişdir.

Duvalla görə ailə sisteminin ilk dövrü olan uşaqsız evli cütlər dövründən sonra, ikinci dövr uşaqlı ailələr dövrüdür. Ailə olmağın tamamlayıcısı, çox vaxt uşaq sahibi olmaqdır. Həyat yoldaşları bəzən evliliklərinin məhsulu, bəzən ailənin davamlılığı kimi müxtəlif səbəblərlə uşaq sahibi olmaq istəyirlər. Cütlər uşaq fikri ilə birgə bu mövzuda xəyallar qurmağa başlayırlar. Bu xəyalları “mükəmməl”, “sağlam” və “normal” uşaq təməlinə söykəyirlər. Həyat yoldaşları uşaqlarının olması ilə ailə həyat dövründə yeni bir mərhələyə daxil olur və bu əlavə olaraq stresverici bir vəziyyətdir. Cütlər uşaqlarının olmasıyla, ana-atalıq məsuliyyətini də boynuna götürər. Uşaq sahibi olmaq cütlərin həyat formalarına, evlilik əlaqələrinə, ailədəki üzvlərin mövqelərinə və buna bağlı olaraq fərdi həyatlarına təsir edər və ana-atalıq stressinə gətirib çıxarar. Bu səbəblə, bir uşağın doğulması, ailənin həyatında yeni bir dönüş nöqtəsinin başlanğıcını meydana gətirər. Ana-atalara yeni rollar yüklənər və şablonların dəyişdirilməsini tələb edər. Bu da nəticədə emosional stresin yaşanmasına gətirib çıxarar.

Uşaqları sağlam olan ana-ataların, cəmiyyətdəki ana-ata rolunu mənimsəyərək uşaq böyütmələri asan olmaqdadır. Ancaq uşağın problemli olaraq dünyaya gəlməsi, uşaqdakı qalıcı sağlamlıq problemi, ana-ata rollarında dəyişikliklər yaratmaqdadır. Bu halda valideynlər, sağlam bir uşağın həyatlarına gətirə biləcəyindən çox fərqli olaraq, sosial mühitlərində, arzularında, planlarında, şəxsi və iş həyatlarında, ailə funksiyalarında dəyişikliklərlə qarşı-qarşıya qalmaqdadır. Bunun nəticəsində də onlarda emosional stress halı müşahidə olunmaqdadır.

Autizm sindromlu uşaq özünəməxsus simptonları ilə ailə həyatında bir gözlənilməzlik, depressiya yaradır: Autistik xüsusiyyətlər göstərən körpələrdə iki tip davranış forması müşahidə olunur. Bunlardan birincisində; fasiləsiz ağlamaq, narahatlıq, yuxu pozuntuları və uyğun olmayan davranışlar müşahidə olunur. Onlar adətən nadinc olaraq adlandırılan

27


körpələrdir. İkinci qrupda olanlar isə; sakit, dinc, bütün gününü yataqda keçirən körpələrdir. Ac olanda belə ağlamamaları səbəbilə onlara baxmaq asan olsa da, anadan heç bir qayğı gözləməmələri, ətraflarına qarşı maraqsız olmaları valideynləri narahat edən xüsusiyyətlərdəndir.

Autist uşaqların yanlarına yaxınlaşan adamlara əhəmiyyət vermədikləri, baxışlarının boş və mənasız olduğu təyin edilmişdir. Bir yaşının sonlarında onları qucaqlamaq istəyəndə reaksiyasız qalmaları, ətrafdakı səslərə, cisimlərə və insanlara qarşı maraqsız olmaları ailənin diqqətini çəkməyə başlayır. Körpənin bu davranışları valideynlərdə uşaqlarının əqli gerilik olduğunu düşündürə bilər. Bu əlamətlərə əlavə olaraq autistik xüsusiyyətlər göstərən körpələrin göz qabağından itən əşyanı axtarmadıqları və istəklərini ifadə etmək üçün işarə barmağı ilə bir şeyi göstərmədikləri müşahidə olunmuşdur.

Normal bir körpə ilk üç aylıqda anasına baxar, anası onunla danışarkən gülümsəyər, qığıldayar. Daha sonrakı aylarda isə hər fürsətdə qucağa alınmaq üçün qollarını qaldırar, insanlarla ünsiyyətə girməkdən xoşu gələr. Tək qaldıqda isə ağlayar, əsəbiləşər. Lakin autist uşaqlarda bunların tam əksinə qucağa alınmağa qarşı istəksizlik, qucağa alındıqda narahat olma və s. kimi hallar müşahidə olunmaqdadır. Autist körpələr, ümumiyyətlə ətrafdakılarla ünsiyyət qurmaz və insanların danışıqlarına reaksiya verməzlər. İnsanlar ilə göz kontaktı qurmaz, çox uzun müddət boş baxışlarla otura bilərlər. Bu körpələr, ətrafdakı insanlara olduğu qədər, əşyalara qarşı da maraqsızdırlar. Ətrafındakı səslərə, cisimlərə, heyvanlara maraq göstərməzlər.

Qərb sosioloqları və psixoloqları autizm sindromlu ailələri müxtəlif cür təsvir etmişlər: Autist bir uşağa valideynlik etmək asan bir vəzifə deyil. Ailəyə köməklik edərkən yalnızca uşaqda deyil, bütün ailədə mərkəzləşmək lazımdır. Yəni ailə təlimi uşaq mərkəzli deyil, ailə mərkəzli olmalıdır. Ananın ya da ailənin digər fərdlərinin başqa işlərini kənara qoyub və digər ailə fərdlərinə qarşı laqeydlik göstərərək yalnızca autist uşaqla maraqlanmaları həmin ailənin üzvlərinə xeyir əvəzinə ziyan verər.

Valideynlər adətən uşaqları ilə müqayisə olunurlar və onları özlərinin bir parçası kimi gördüklərindən uşaqlarındakı problemi özlərinin qüsuru kimi görürlər. Buna görə də, autist uşaq valideynlərin özünə inamını, özünüqiymətləndirməsini, özünə hörmətini təhlükə altına alır.

Bristol, autizmi digər inkişaf pozuntuları ilə müqayisə etdikdə, bəzi faktorların (naməlumluq, şiddəti və müddəti, cəmiyyətdəki nümunələrlə uyğunlaşma azlığı) bu ailələrdə uyğunlaşmanı çətinləşdirdiyini ifadə

28


etmişdir. Bundan əlavə autist uşağın ümumiyyətlə fiziki olaraq normal göründüyünü, probleminin dərəcəsinin naməlum olduğunu və bunun da ailənin qabiliyyət və potensiallarla əlaqədar real gözləntilər inkişaf etdirməsini çətinləşdirdiyini vurğulamışdır.

Norton və Drew autist uşaqların, digər uşaqlar kimi ailələri ilə ünsiyyətə girmədiyinə, başqaları ilə göz kontaktı qurmadığına, bir çoxunun danışmadığına və özlərinə məxsus qaydaları olduğuna, bu qaydaların pozulmasına həddindən artıq mənfi reaksiya verdiyinə diqqət çəkmişlər və bu səbəblərə görə ailələrin autist uşaqlarına uyğunlaşmağının və bu vəziyyətlə mübarizə aparmağın digər problemli uşaqlara nəzərən daha çətin olduğunu qeyd etmişlər.

Hawlingə görə autist uşağın gecə gec saata qədər yatmaması, qaydalarının pozulmasına müqavimət göstərməsi, öz-özünə sərbəst bir şəkildə oyun oynayıb zaman keçirə bilməməsi kimi autistik xüsusiyyətlərinin diqqətə çarpan hala gəlməsi valideynlərin stressini artıra bilər.

Wingə görə problemli, xüsusilə də austistik pozuntusu olan bir uşaq ailənin sosial həyatını məhdudlaşdırır. Buna əlavə olaraq autist uşağa sahib olmaq, bəzi cütlükləri bir-birinə yaxınlaşdırarkən, vəziyyətin yaratdığı stress bəzilərini bir-birindən uzaqlaşdıra bilər. Buna bağlı olaraq da bu cütlüklərdə boşanma hallarına tez-tez rast gəlinər.

Yekun olaraq qeyd edə bilərik ki, autizm sindromlu ailələrlə maarifləndirmə işləri aparılmalı və aşağıdakı prinsiplər həmin ailələrə təlqin olunmalıdır:

- Autizm əqli xəstəlik deyil;- autizm heç kəsin günahı deyil;- autizm cəmiyyət, mədəniyyət, sosial-iqtisadi vəziyyətdən asılı deyil;- autist uşaqlar belə davranmağı şüurlu olaraq seçən ərköyün

uşaqlar deyildirlər;- autizm ana-ataların davranışlarına görə ortaya çıxan bir pozuntu

deyil;- uşağın inkişafındakı psixoloji faktorlar autizmə səbəb olmaz.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:1. Tunzalə Verdiyeva. Autist uşağın ailəsinin keçirdiyi sosial-

psixoloji mərhələlər // Psixologiya jurnalı, 2010.2. Schopler E, Reichler RJ, DeVellis RF, Daly K (1980). "Toward

objective classification of childhood autism: Childhood Autism Rating Scale (CARS)".

29


3. Башина В. М. Аутизм в детстве. М.: 19934. У. Фрит “Аутизм и "модель психического"5.Internet resursu:- http://www.helpautismnow.com

Autism and familyIssues

A child’s autism diagnosis affects every member of the family in different ways. Parents/caregivers must now place their primary focus on helping their child with ASD, which may put stress on their marriage, other children, work, finances, and personal relationships and responsibilities. Parents now have to shift much of their resources of time and money towards providing treatment and interventions for their child, to the exclusion of other priorities. The needs of a child with ASD complicates familial relationships, especially with siblings. However, parents can help their family by informing their other children about autism and the complications it introduces, understanding the challenges siblings face and helping them cope, and involving members of the extended family to create a network of help and understanding.

Аутизм и семьяРезюме

Диагноз аутизм ребенка влияет на каждого члена семьи по-разному. Родители / опекуны должны теперь направить свое основное внимание на оказание помощи их ребенку с аутизмом, которые могут повлиять на их брак, других детей, работу, финансы и личные взаимоотношения и обязанности. Родители теперь должны перевести большую часть своих ресурсов времени и денег на обеспечение лечения и помощи для их ребенка, к исключению других приоритетов. Потребности ребенка с расстройствами аутистического спектра усложняет семейные отношения, особенно с братьями и сестрами. Тем не менее, родители могут помочь своей семье, информируя их других детей об аутизме и осложнениях, обеспечивая понимание проблем другими детьми. Помогают им справиться также и с участием членов расширенной семьи, чтобы создать сеть помощи и понимания.

MÜASIR TƏHSIL SISTEMINDƏ MONITORINQ VƏ QIYMƏTLƏNDIRMƏNIN XÜSUSIYYƏTLƏRI

Məmmədzadə Rövşanə Yaşar qızı, BDU-nun II kurs magistrantı

Açar sözlər: müasir təhsil, təhsildə qiymətləndirmə və onun növləri, monitorinq

Key words: modern education, assessment in education and its types, monitoring

Ключевые слова: современное образование, оценивание в образовании и его формы, мониторинг

30


Müasir təhsil sistemində biliyin yoxlanması və qiymətləndirilməsi əhəmiyyətli təlim proseslərindən biri hesab edilir. Bilik və bacarıqların qiymətləndirilməsi monitorinq anlayışı ilə sıx bağlıdır.

Monitorinq – təlim, təhsil prosesinin mövcud vəziyyəti və səviyyəsinin öyrənilməsi, əldə olunan nəticələrin qarşıya qoyulmuş məqsədlər baxımından təhlil edilib qiymətləndirilməsi, keyfiyyəti yüksəltmək yollarının müəyyən edilməsi və bu məqsədlə zəruri işlərin aparılmasını özündə birləşdirən əhəmiyyətli anlayışdır. Ümumilikdə monitorinq bir anlayış kimi nəzarət, qiymətləndirmə, korreksiya və proqnozlaşdırma kimi elementlərin vəhdəti kimi çıxış edir. Monitorinq aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

- Yoxlama funksiyası: mənimsəmə səviyyəsini üzə çıxarır.- Təhsilverici funksiya: biliklərin genişləndirilməsini həyata keçirir.- Diaqnostik funksiya: çətinliklər və onların səbəblərini müəyyən edir.- Proqnostik funksiya: mənimsəməni təkmilləşdirmək yollarını

müəyyən edir.- İnkişafetdirici funksiya: tələbələrin təfəkkürünü inkişafetdirmə

problemlərini araşdırır [ 2, s. 247].Göstərilən funksiyalar monitorinq prosesinin səmərəliliyini təmin

etmək baxımından əhəmiyyətə malikdirlər. Tədrisin gedişində monitorinq müxtəlif formalarda həyata keçirilir.

1. Açıq məşğələlər – müəllimin iş metodikası ğyrənilir və qiymətləndirilir.

2. Ekspert nəzarəti – məşğələnin mütəxəssislər tərəfindən müşahidəsi və qiymətləndirilməsi.

3. Anket sorğusu – məşğələnin keyfiyyəti haqqında tələbələrinin rəyini öyrənmək məqsədi güdür.

Ali təhsil sistemində mühazirə və məşğələlərin gedişinə nəzarət müxtəlif səviyyələrdə - kafedra, dekanlıq, rektorluq və nazirlik səviyyələrində həyata keçirilir. Təhsildə həyata keçirilən monitorinq müvəfəqiyyətin qiymətləndirilməsi ilə nəticələnir. Qiymətləndirmə monitorinq, nəzarət anlayışlarını tamamlayan pillədir. O, təhsil və təlimdə səmərə və keyfiyyətim yüksəltməyə, əks əlaqə yaratmağa, tələbələrin bilik və bacarıqlarındakım güclü və zəif cəhətləri aşkara çıxarmağa kömək edir. Qiymətləndirmə tələbələrin biliklərinin səviyyəsini, necə dər edilməsini öyrənməyə şərait yaradır. Ümumiyyətlə qiymət anlayışı incə bir pedoqoji hadisədir. O, tələbələri həvəsləndirə bilər

31


və ruhdan sala da bilər. Neqativ halların baş verməməsi üçün isə təhsildə qiymətləndirmə zamanı müəyyən şərtləri gözləmək lazımdır:

- Qiymət obyektiv və ədalətli olmalıdır.- Tələbəyə verilən qiymət onun özü tərəfindən dərk olunmalıdır [ 2, s.

153]. Bilik və bacarıqların qiymətləndirilməsi üçün müxtəlif meyarlardan istifadə olunur. Tələbənin bilik və bacarıqlarının qiymətləndirilməsi üçün dünya təcrübəsində müxtəlif bal qiymətləri meyarlarından istifadə olunur. Bu tələbələrin təlim və təhsil prosesinə şüurlu yanaşmasında mühüm rol oynayır. Boloniya prosesinə daxil olan ölkələrdə vahid qiymət meyarı – 100 bal tətbiq olunur. Azərbaycanın müasir təhsil sistemində də ali məktəblərdə çoxballı qiymət sisteminə keçmişdir. Demək olar ki, müasi dövrdə bir çox inkişaf etmiş qabaqcıl olkelerin tehsil sistemində qiymətləndirmə və nəzarət Boloniya meyarları əsasənda aparılır. Qiymətləndirilmədə nəzərə alınan göstəricilər bunlardır.

- Biliyin həcmi- Biliyin dərk edilməsi- Biliyin ifadə olunması

Bilik qiymətləndirilərkən tələbənin imtahana gorə qiymət ballarının hesablanması aşağıdakı verilənlər əsasında aparılır [1, s. 65].10 bal – tələbə keçilmiş materialı dərindən başa düşür və fikirlərini əasaslandıra bilir.9 bal – tələbənin cavabı qismən dəqiqdir və o mövzunu aça bilir.8 bal – tələbə cavabında bəzi qüsurlara yol verir7 bal – tələbə nəzəri cəhətdən biliyini əsaslandıra bilmir6 bal – tələbənin cavabı əsasən düzgündür. 5 bal – tələbənən cavabın çatışmazlıqlar var. 4 bal – tələbə materialı izah edərkən bəzi qüsurlara yol verir. 3 bal – tələbənin mövzudan xəbəri var, lakin fikrini əsaslandıra bilmir.1-2 bal – tələbənin mövzudan qismən xəbəri var0 bal – suala cavab yoxdur [5, s. 126].Müasir təhsil sistemimizdə qoşulduğumuz Boloniya sistemində yekun qiymət balları belədir:91-100 bal - əla, 81-90 bal – çox yaxşı, 71-80 bal – yaxşı, 61-70 bal – orta, 51-60 bal – kafi, 50 baldan az – qeyri-kafi adlanır. Tələbənin smestr ərzində topladığı bal 17- dən az olduqda isə o imtahana buraxılmir. Boloniya sistemində qiymətləndirilmə aparılarkən mühazirə mətnlərinin tərtibinə görə də ballar hesablanır:

32


5 bal – tələbə keçirilən bütün mövzuları tam əhatə edir, verilmiş ədəbiyyatlar əsasında əlavələr edir.4 bal – tələbə mühazirə mətnlərində keçirilmiş mövzuları əhatə edir.3 bal – tələbə keçirilən mövzuları əsasən əhatə edir.2 bal – tələbə mühazirə materiallarını qismən əhatə edir. 1 bal – tələbə mühazirə materiallarını müəyyən dərəcə əhatə edir.0 bal – mühazirə mətnləri yoxdur . Təlimin digər formalarında isə nəticələrə görə balların hesablanması Əsasnamə tələblərinə uyğun şəkildə həyata keçirilir. Hər bir iş formasına görə müvafiq ballar yazılır. Müasir təhsil sistemində qiymətləndirmə bir neçə istiqamətdə həyata keçirilir. Bu istiqamət üç yerə ayrılır.

- Məktəbdaxili qiymətləndirmə- Milli qiymətləndirmə- Beynəlxalq qiymətləndirmə

Məktəbdaxili qiymətləndirmə rəsmi qiymətləndirmədir və şagirdin, tələbənin bir təhsil pilləsindən digərinə keçirilməsinə xidmət edir. Milli və beynəlxalq qiymətləndirmələr isə təhsilin keyfiyyətinə nəzarət etmək və təhsildə perspektikləri müəyyənləşdirmək üçün xüsusi qurumlar tərəfindən həyata keçirilən qiymətləndirmə meyarlarıdır. Hər bir tələbənin bilik və bacarıq səviyyəsi fərqli olur. Tələbələr eyni müəllim tərəfindən tədris olunan fənni müxtəlif cür başa düşür. Mövzunu zəif qavrayan tələbənin getdikcə tədrisə marağı azala bilər. Qiymətləndirmə üzrə mütəxəssislər qeyd edirlər ki, əsas məsələ qiymətləndirmə aparılması prosesinə tələbə və şagirdlərdə maraq oyatmaqdır.

Belə bir yanaşmanı qiymətləndirmə sistemində formativ qiymətləndirmə adlandırırlar. Bu qiymətləndirmə növü tələb edir ki, müəllim hər bir tələbənin fərdi xüsusiyyətlərinə bələd olsun və təlim prosesində də bu xususiyyəti qoruyub saxlaya bilsin. Bununla yanaşı müasir qiymətləndirmə sistemində formativ qiymətləndirmə il yanaşı summativ qiymətləndirmə də mövcuddur. summativ qiymətləndirmə yekun qiymətləndirmədir. [6, s. 320]. Ümumiyyətlə təhsil və təlim prosesində bilik və bacarıqların mənimsənilməsinin hesaba alinması, bu proseslərə nəzarət və qiymətləndrimək əhəmiyyətli məqamlardan biridir. Müəllim bu yol ilə tələbənin mənimsəmə səviyyəsi haqqında məlumat alir, uğrları qiymətləndirir, bilik və bacarıqların əldə olunması yolunda yaranan kəsrləri müəyyən edir və onlarin aradan qaldırılması istiqamıtində çalışır. Tələbələr də öz növbəsində bütün bu aparılan monitorinq və qiymətləndirmə prosesi

33


ərəfəfində öz uğurları və kəsrıəri ilə tanış olur, öz üzərilərində işləmək imkanları da çoxalır. Təhsilə nəzarət edən dövlət orqanları da bu yol ilə mütəxəssis hazırlığının səviyyəsi və keyfiyyəti haqqında məlumat alır, zəruri tədbirlər həyata keçirir.

Ədəbiyyat siyahısı:1. Azərbaycan Respublikasının Ümum Təhsil Sistemində

Qiymətləndirmə Konsepsiyası2. İsmixanov M., Bəxtiyarova R. Ali məktəb pedaqogikası. Bakı: 20103. Mehrabov A.O. Azərbaycan təhsilinin müasir problemləri. Bakı:20074. Ali təhsilin bakalavr pilləsində tələbələrin biliyinin çoxballı sistemlə

qiymətləndirilməsi üzrə metodik göstəriş5. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu6. Qasımova L., Mahmudova R. Pedaqogika. Bakı: 2012

РезюмеВ этой статье исследуется мониторинг и оцениванивание в современной

системе образования, ее значение и роль в системе образования и процесс учения. Анализируется виды мониторинга и оцеванивания, основные понятия и функции в процессе обучения. Важная роль оценивания и мониторинга в процессе обучения ВУЗах Азербайджана.

Summary

Monitoring in the sistem of modern education and importance of the processes of the valuing and their important roles in the process of modern education and training have been investigated in the this article. Kinds of the monitoring and valuing, functions that they implemented are one of basic conceptions of the education sistem. Monitoring and valuing has important role in the processes of education and training of Azerbaijan higher schools.

ПРОБЛЕМА СЕЛЕКТИВНЫХ АБОРТОВ В СОВРЕМЕННОМ АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ОБЩЕСТВЕ

Халилова Фарах Рахман гызы, д.ф.по социологии кафедра социологии БГУ

Ключевые слова: аборт, селективный аборт, гендер. Açar sözlər: abort, selektiv abort, gender. Key words: abortion, sex-selective abortion, gender.

34


Селективные аборты являются одной из наиболее актуальных проблем современного азербайджанского общества. Последствия данного явления заставляют нас задуматься о тех угрозах, которые несёт данная проблема, а также разработать меры в направлении борьбы с этим явлением. Селективные аборты, предполагающие возможность выбора пола будущего ребёнка посредством современых технологий, получают всё большее распространение в современном обществе. Комиссар по правам человека Совета Европы Нилс Муйжниекс выразил обеспокоенность в связи с распространением селективных абортов в странах-членах СЕ - Албании, Армении, Азербайджане, Грузии, Черногории и т.д.

Им приводятся следующие цифры, отражающие состояние проблемы в этих странах - в 2011 году в Азербайджане, Албании и Армении соотношение новорожденных мальчиков и девочек составило 112/100, в Грузии- 111/100. В 2013 году в Азербайджане это соотношение оказалось равным 116/100, в Армении 114-115/100, в Албании выше 110/100. Отметим, что нормальное соотношение численности новорожденных мальчиков и девочек составляет 102-106 мальчиков на 100 девочек. Данное явление широко распространено также в Индии, Китае (лидер по данному показателю- в 2011г-117/100, в 2005 -120/100), Вьетнаме, Пакистане и некоторых других странах. [1; 2]

Итак, каковы последствия широкого распространения селективных абортов? Данная проблема несёт как непосредственно демографические, так и более широкие и глубокие социальные угрозы. Но здесь, в первую очередь, следует говорить о биологических последствиях. Ведь если пол ребёнка не соответствует ожиданиям родителей, то женщина в большинстве случаев идёт на аборт, что влечёт негативные последствия для её здоровья. А если учесть, что не все аборты осуществляются на должном уровне и имеет место быть неофициальная практика в данной сфере, то риски для здоровья чрезвычайно высоки.

Что касается демографической стороны проблемы, то нарушение баланса между количеством рожденных мальчиков и девочек создаёт проблемы в будущем, когда часть мужчин просто не может жениться, создать семью ввиду отсутствия или недостатка отечественных женщин приемлемой возрастной категории. Всё это способствует в итоге появлению серьёзных проблем социального порядка, таких как рост

35


напряженности и насилия в обществе, усиление конфликта между мужчинами за обладание женщиной, распад семей, выезд мужчин за рубеж, развитие секс-индустрии и т.д.

Наличие данной пробемы в обществе и выбор в достаточно большом числе случаев пола мальчика говорит о наличии серьёзных проблем со статусом женщины и её положением в обществе. Как следствие, мы получаем, что женский пол менее востребован в обществе. Встаёт вопрос о причинах этого явления. Каковы факторы, ведущие к формированию негативной оценки статуса женщины? Попытаемся внести ясность в этот вопрос. В первую очередь, здесь следует говорить об объективных факторах, о наличии социально-зкономических проблем в обществе.

Неадекватные материальные условия жизни, безработица приводят к появлению определенных проблем. Так, в нашем обществе наблюдается отток части мужчин в зарубежные страны в целях заработка. В результате нередко возникают конфликты в семьях, происходит их распад, появляется проблема одиноких женщин, недостатка мужчин. Женщины становятся вынуждены сами поднимать себя и семью, что представляет большие трудности.

Далее, факт наличия проблемы селективных абортов означает, что в обществе существуют определенные противоречия, характеризующиеся тем, что условия жизнедеятельности женщин не адекватны их потребностям. Получается, что женщинам сложнее в большом числе случаев реализоваться в этой жизни, они чаще подвергаются дискриминации, их не устраивают современные условия жизни, где они испытывают дискомфорт, фрустрацию и часто впадают в дерессивное состояние. И дело здесь не только в так называемой проблеме гендерного равенства. В реальности эта ценность чаще демагогизируется и неадекватно применяется.

Равенство полов - это не абсолютное равенство и стирание границы между полами. Принцип равества полов очень важен для нормального функционирования общества, но его следует правильно понимать и применять. Считаю, что в современном азербайджанском обществе (да и не только), где объявлена политика равенства полов, женщины больше подвергаются дискримиации, как бы парадоксально это не звучало. Нельзя говорить о равенстве, если женщина вынуждена работать целый день, не имея возможности уделять достаточно внимания семье, детям, себе самой.

36


Экономическая ситуация заставляет немалое число женщин "батрачить" наравне с мужчинами. На первый взгляд, внешне -это равенство, но по сути-никакого равенства. В случае маскулинизации женщин нет равенства, а есть самое простое насилие. Женщина, не выдерживая сверхнагрузки, естественно не может не испытывать дискомфорт. Она оказывается маргиналом-пол и возможности требуют одного, реальность-другое. Возникает статусно-ролевой конфликт со всевозможными последствиями. Итак, сама реальность определяет и формирует сознание людей, не желающих нелегкой судьбы ребёнку женского пола, тем самым способствуя реализации соответствующего отношения к представителю женского пола в действительности.

Конечно, говоря о причинах селективных абортов, следует упомянуть и такой фактор, как уровень образованности людей. В сознании немалой части людей присутствует стереотип, обусловленный неадекватным пониманием религиозных источников, сути религии, имеющий давнюю историю - искаженное представление об избранности мужчин, их господстве, доминирующем положении в обществе Очевиден факт, что обществу нужны представители обоего пола - тех же мужчин на свет производит женщина и если последних не будет в достаточном количестве, то депопуляция и другие проблемы неизбежны. Следовательно, для адекватного функционирования общества количество мужчин и женщин должно быть соответствующим. Таким образом, наличие проблемы селективных абортов говорит об имеющихся минусах в сознании людей, в уровне их образованности.

Итак, логически встаёт вопрос – что делать? Борьба с проблемой селективных абортов, устранение причин, приводящих к появлению этой проблемы предполагает работу в следующих основных направлениях:

1. борьба с безработицей, бедностью, социальной несправедливостью и решение других проблем макроуровня;

2.создание адекватных условий и возможностей для реализации потенциала женщин;

3.просвещение населения по данному вопросу, проведение основательной просветительской работы по всем аспектам этой проблемы, что является центральным звеном борьбы с этим явлением;

4.разработка и внедрение соответствующего законодательства, запрещающего передачу родителям информации о поле будущего

37


ребёнка, за исключением некоторых случаев, когда отсутствие соответствующей информации может привести к негативным последствиям в будущем при наличии угрозы передачи наследственной патологии.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ:1. Sex Imbalances at Birth. PDF UNFPA APRO publication

2012//www.unfpa.org2. Sex-selective abortions are discriminatory and should be

banned// http://humanrightscomment.org XÜLASƏ

M qal d müasir az rbaycan c miyy tind selektiv abortlar ə ə ə ə ə ə əproblemi t hlil olunur. Mü llif selectiv abortların c miyy td yayıılma ə ə ə ə əs viyy sini, bu fenomenin sasında duran, onun inkişafını ə ə əmü yy nl şdir n amill ri v bu problemin aradan qaldırılması ə ə ə ə ə əyollarını araşdırır.

SUMMARYThe problem of sex-selective abortion in modern Azerbaijan society is

analyzed in the article. The prevalence of sex-selective abortions, the reasons and factors determining this phenomenon and the ways of solving this problem are considered by author in this analysis.

CƏMİYYƏTDƏ ŞƏXSİYYƏTİN YADLAŞMA PROBLEMİ

dos. Şəfiyev Üzəyir Atamalı oğlu, Sosiologiya kafedrası, Bakı Döblət Universiteti

Açar sözlər: yadlaşma, cəmiyyət, postmodern, kütlə, şəxsiyyət.Ключевые слова: отчуждение, общество, постмодерн, толпа,

38


личность.Keywords: alienation, society, postmodern, the crowd, the person.

Fenomenin təbiəti haqqında mübahisələr L.Feyerbaxın, Q.Hegelin, K.Marksın fəlsəfi-iqtisadi, siyasi-iqtisadi nəzəriyyələri əsasında aparılır1 [1; s.3] XIX, XX əsrin qovuşuğunda yadlaşmanın problematikasını ekzistensializmin (M.Haydegger,A. Kamyu, J.Sartr,K. Yaspers) təmsilçiləri, əcnəbi sosioloqlar (M.Veber, E.Dürkheym, R.Merton), sosial psixoloqlar (E.Fromm) politoloqlar, filosoflar və

Başqa ictimai elmlərin təmsilçiləri araşdırmışlar. Bu sahədə E.V.İlyenovun, S.M.Kovalyovun, M.K.Mamardaşvilinin, İ.S.Narskinin, T.İ.Oyzermanın və başqalarının işləri xüsusilə diqqətçəkəndir. Müəlliflər bu anlayışı «yadlaşma» adı altında analiz edirlər. Göstərilən problematikanın mənası bu fenomenin yeni sərhədlərini açır və sosial-kommunikativ fəaliyyətin yadlaşma sahəsində minimallaşma və optimallaşmasını aktuallaşdırır.

Q.Hegel yadlaşmanı olduqca geniş şərh etmişdir: «… insanın həyat fəaliyyəti prosesində təbiətini də nəzərə alaraq, ətraf aləm ona yad olur, oxunmuş kitab kimi görünür1. [1, s.120] İnsanların həyat fəaliyyəti nəticəsində yaradıcı qüvvələrdən başqa mövcudluq formasına keçid icra olunur, məhz varlığın formasına keçid icra olunur. Bu keçidi filosof yadlaşma hesab edir. Bütün obyektiv dünya yadlaşmış bir ruh kimi özünü təqdim edir. Əksinə icra olunan proses Hegel tərəfindən «varlıqdan uzaqlaşma» kimi müəyyən olunur.

Filosofun rəyinə görə şəxsiyyətin yadlaşması belə bir ziddiyyətli vəziyyətdədir: «insan yalnız özündədir, eyni zamanda insan özü üçündür, ancaq özündə deyil»1 [3, s.122], Hegel yadlaşmanı insanın ağlı ilə izah edir, mənəviyyatı, daxili aləmi ilə izah edir, bir halda ki, mənəvi qabliyyətlər, elm, incəsənət insan fəaliyyətinin predmeti ola bilir.

İnsanın həyat fəaliyyətini şüurlu hesab edərək, K.Marks yadlaşmanı insan mövcudluğunun dəstəkləmə vasitəsi kimi qəbul edir. Belə bir vəziyyətdə yadlaşma insanın insana yadlaşması ilə həyata keçir. «İnsan öz-özünə zidd deyəndə, ona başqa bir insan əks mövqedə durur» 1 [1, s.560]. Bu problem şəxsiyyətlərarası ünsiyyətin müasir problemlərindən biridir.

Yadlaşmanın mənəvi forması və ya ruhi məzmununu yadlaşması problemin ekzistensial-şəxsiyyət tərəfidir və «insan şüurunun antoloji şikəstliyi» ilə əlaqədardır1[1, s.28]. Bu problem daha ətraflı XX yüzilliyin əcnəbi fəlsəfi fikirlərində araşdırılır.

39


E.Fromm qeyd edir ki, insanın yadlaşması o deməkdir ki, «fərd özünü öz aləminin mərkəzi hesab etmir, öz hərəkətlərinin əsl yaradıcısı hesab etmir , insan onlara tabedir və hətta onlara yalvarmağa belə hazırdır. Yadlaşmış insan özü ilə əlaqəni və başqa insanlarla əlaqəni itirir» 1 [4, s.130] .Sosial-ünsiyyət fenomenində araşdırılma zamanı mütəfəkkir bunları qeyd edir: «Rəmzlər tərəfindən manipulyasiya olunmuş insanları yalnız ona görə işə götürürlər ki, onlar «zahirən cəlbedicidirlər», ünsiyyətcildirlər və manipulyasiya üçün sərfəlidirlər. Onlar sözün birbaşa mənasında belə adlana bilərlər: «insan sistem, təşkilolunmuş, mütəşəkkil insan», onların idealı müəssisələrdir. Onlar dünya ilə yaradıcı münasibətdə deyillər, onlar əşyalara və dəzgahlara səcdə edirlər və bu yadlaşmış aləmdə onlar özlərini atılmış və yad hiss edirlər» 6 [2, s.402] .

İctimai əməyin kortəbii paylanması şəraitində, E.V.İlyenkovun rəyinə görə, insanlarla onların fəaliyyət üsulları arasında real münasibətlərin dəyişməsi baş verir, hansı ki, bu özünü yadlaşma kimi göstərir. «Burada, sosial gerçəklikdə fəaliyyət üsulları xüsusi sosial institutlar şəklində təşkil olunur, öz növbəsində başqa rituallarla, dillə, ənənələrlə və başqa «immanent» (xas olan, özünəməxsus) strukturlarla təşkil olunur,bunlar da şəxssiz bir xarakter daşıyır1[2, s.167]. Nəticə odur ki, ümumi fəaliyyət daşıyıcısı subyekt deyil, bu daha çox yadlaşmaya səbəb olan bir qüvvədir», hansı ki, hər subyektə üsul və fəaliyyəti zorla qəbul etdirir. Burada subyektin sosial-kommunikativ fəaliyyətə çevrilməsi baş verir ki, bu da yadlaşmış ümumbəşəri güclərin, qabiliyyətlərin, maddiyyat şəklində personalların, maddi dəyərlərin «daşınan vasitəsinə» çevrilir1[2, s.167].

Lakin yadlaşma fenomeni Hegelin və Marksın dövrü ilə müqayisədə müasir cəmiyyətə heç də az xas deyil. Yadlaşma bizim həyatımızda təkcə «qadınlarda, sənaye işçilərində, məmurlarda, muzdlu fəhlələrdə, rəssamlarda, cinayətkarlarda, əqli az inkişaf etmiş insanlarda, narkomanlarda, yaşlılarda, gənc nəsildə bütövlükdə, mühacirlərdə, qaçqınlarda, tüfeylilərdə rastlanmır, həm də uğur qazanmış, təhsilli və tərbiyəli, həddən artıq məşğul insanlarda baş verir ki, o,yaşaya bilsin1 [2, s.120] . «Bu prosesi daha şəffaf və ağıllı etmək, yalançı dəyərlərdən və təsəvvürlərdən uzaq tutmaq, məqsədyönlü şəkildə öyrənmək və praqmatik universallar qəbul etmək lazımdar» daha məqsədəuyğun sayır1 [2, s.130]. Əsas məsələ yadlaşmanın üstələnməsidir, ona görə ki, yadlaşma işgüzar münasibətlərdə qarşılıqlı başa düşülməni yoxa çıxarır.

Sosial-kommunikativ fəaliyyətin subyektləri pul-əmtəə münasibətləri çərçivəsində sərbəst şəxsiyyət, fərdi cəhətlərin daşıyıcısı, intellekt, iradə,

40


temperament, bu və ya digər əmtəənin «yarısı» kimi çıxış edə bilmir. Postmodern cəmiyyətində təkcə qarışma baş vermir, eyni zamanda subyektiv – obyektiv münasibətlərin yerdəyişməsi də baş verir. Sosial-kommunikativ fəaliyyət təcrübəsində bu «canlı ünsiyyətin» «canlı olmayan» informasiya daşıyıcısının qarışmasında özünü göstərir: mətn, dəzgah, xəbərin texniki kanalları ilə.

Postmodern cəmiyyətinin tarixi inkişafı göstərir ki, ictimai şüurun mənəvi prioritetlərin azalmasına yönəlməsi maddi-təcrübi dəyərlərin çoxalması və üstələməsi ilə əvəz olunur. E.Fromm qeyd edir ki, yadlaşma sənaye cəhətdən inkişaf etmiş cəmiyyətdə elə bir həddə gəlib çatmışdır ki, o, ağılsızlıqla məhdudlaşır, bir halda ki, dini , mənəvi və siyasi ənənələr dağılır və məhv olur» 1 [4, c.321]. Bu fenomen müasir ekzistensial-şəxsiyyət böhranının mahiyyətini müəyyən edir, işgüzar münasibətlərə girərək subyekt özünə qarşı yadlaşma ilə toqquşur, bu da subyektə ünsiyyətə girməyə mane olur. Bunun ardınca da o başqalarına qarşı münasibətdə yadlaşmanı hiss edir. Müasir sosial-kommunikativ fəaliyyətin xüsusiyyəti ondadır ki, mənəvi əsaslar minimum dərəcəyə düşür.

«Gerçək» və «dərin» münasibət təkcə alqışlanmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda bu işgüzar münasibətlərdə səhv buraxma hesab olunur.Müasir sosial-kommunikativ fəaliyyətdə öz qiymətli fikirlərini açıq demək, intim-şəxsi məsələlərdə bölüşmək, mərhəmət hissini göstərmək və ifadə etmək qəbul olunmamışdır.

E.Melibrud sevgi və dostluğu zəncirvari məqamlara aid edir və hesab edir ki, qeyri-məmnunluq hissi iki intensiv fenomenin əmələ gəlməsinə şərait yaradır: toqquşma və yadlaşma1 [3.s.254]. Sosioloqlar və psixoloqlar qeyd edirlər ki, çox insanların məşğulluğuna baxmayaraq, işgüzar insanlar qəribə bir tənhalıq hiss edirlər, «kütlə içərisində tənhalıq». Göstərilmiş fenomen D.Rismenin «Tənha kütlə» kitabında təsvir olunmuşdur. B.Miyuskoviç isə «tənhalıq modeli» yadlaşmasının Hegel anlayışını müəyyən edir. Optimallaşmanın imkanlarına baxmayaraq onlara üstün gəlmək mümkün olmur, bir halda ki, onlar daxilən insan xasdır. Sosial-kommunikativ fəaliyyət təcrübəsi hesab edir ki, xasiyyətin bütün fərdi xüsusiyyətləri özünü işgüzar qarşılıqlı əlaqələr sahəsində göstərməməlidir, lakin reallıqda bundan qaçmaq mümkün deyil. Bu ziddiyyət işgüzar münasibətlər üçün çox səciyyəvidir, eyni zamanda işgüzar mühitdə yadlaşmanın yaranmasına səbəb olur. İşgüzar insan mütləq öz təbiəti ilə mübarizə aparmalıdır ki, peşəkar görünsün. İşgüzar fəallıq effektivliyinin səviyyəsinin artırılma faktına baxmayaraq, şəxsi emosiyaların saxlanması mənəvi özünəyadlaşmaya gətirib

41


çıxarır. Postmodern cəmiyyətində emansipasiya qanunauyğunluğu müşahidə

olunur xüsusilə bu o zaman baş verir ki. vasitə inkişafın məqsədinə çevrilir, məqsədlər isə sadə vasitələrin funksiya və rollarına gətirib çıxarır. Sosial-kommunikativ fəaliyyətin subyekti kapitalın vasitəsinə çevrilir. Bütün dünyada fəaliyyət göstərən iri korporasiyalar çoxlu miqdarda personalı ilə fərqlənir , orada ayrıca qəbul edilmiş şəxsiyyət özünü böyük insanlar dünyasına «qum dənəciyi» hesab edir. Yadlaşma prosesi o zaman baş verir ki, insan özü olmadan da hər şeyin axarı ilə gedəcəyini anlayır.

«İdarəedənlər - idarəolunanlar» dixotomiyasında (ikiyə bölünmə) yadlaşma problemi yaradıcı potensialın defisitliyinə gətirib çıxarır. Korporasiyanın dəyər ölçüləri ilə personalın üst-üstə düşməməsi fəaliyyətin məhsuldarlığını modifikasiya edir, həmçinin bu bütövlükdə fəaliyyətin keyfiyyətini minimuma salır.

İnsan intellektinin gücü yeni texnika və texnologiyada, insanı texniki mühitin girovuna və quluna çevirmiş çevirmişdir. Kompüter və qlobal şəbəkə özünəməxsus həmsöhbətə çevrilmişlər, virtual ünsiyyət tamamilə vərdiş halına düşmüşdür. Kompüterin özünəməxsusluğu işgüzar nitq söyləyir, işgüzar məktub yazır və s. Ünsiyyətin bu aspekti bizim ölkəmiz üçün yenidir və yalnız iri şəhərlərdə vardır. Lakin internetdə ünsiyyətin intensivləşməsi təkcə pedaqoq və tərbiyəçiləri düşünməyə məcbur etmir. Bir neçə ildən sonra belə ünsiyyətə öyrəşmiş nəsillər bu sahədə öz təcrübəsini sosial-kommunikativ fəaliyyətlə təbliğ etməyə başlayacaqlar. Yeni yadlaşma formaları yeni ünsiyyət formalarına məxsus olacaq, insanların inkişafı yadlaşmanın bir növündən digərinə keçməsi deməkdir, elmin təsdiq etdiyi kimi daha çox dağıdıcı olmaqla.

Ədəbiyyat1.Гегель Г. Философия права. М.: Мысль, 1990, с.284 2.Ильенков Г.В. Диалектическая логика. Очерки истории и

теории. М.: Политиздат, 1974, 271 с. 3.Плахотный А.Ф. Свобода и ответственность (социологический

аспект проблемы). Харьков: 1972 4.Фромм Э. Душа человека. М.: 1992

XülasəMəqalədə insan-cəmiyyət münasibətləri araşdırılır.Yadlaşmanın

sosietal səbəblərinə işıq salınır.Ayrı-ayrı fikir adamlarının özgələşmə problemi ilə bağlı baxış bucaqları müqayisəlitəhlil edilir.Burada, eyni zamanda, müxtəlif zaman kəsiyində ,o cümlədən postmodern cəmiyyətdə

42


yadlaşma problemi geniş təhlil olunur.Yadlaşma problemi bazar iqtisadiyyatı şəraitində sənaye cəmiyyətinin

inkişafı dövründə geniş araşdırılmışdır. Bu fenomen tam surətdə müasir cəmiyyətə məxsusdur, yadlaşma, eyni zamanda subyektin mənəvi təcrübi həyatının xarakterik xüsusiyyətinə çevrilir.

Xülasə

Məqalədə insan-cəmiyyət münasibətləri araşdırılır.Yadlaşmanın sosietal səbəblərinə işıq salınır.Ayrı-ayrı fikir adamlarının özgələşmə problemi ilə bağlı baxış bucaqları müqayisəlitəhlil edilir.Burada, eyni zamanda, müxtəlif zaman kəsiyində, o cümlədən postmodern cəmiyyətdə yadlaşma problemi geniş təhlil olunur.

Yadlaşma problemi bazar iqtisadiyyatı şəraitində sənaye cəmiyyətinin inkişafı dövründə geniş araşdırılmışdır. Bu fenomen tam surətdə müasir cəmiyyətə məxsusdur, yadlaşma, eyni zamanda subyektin mənəvi təcrübi həyatının xarakterik xüsusiyyətinə çevrilir.

ПРОБЛЕМА ОТЧУЖДЕНИЯ ЛИЧНОСТИ В ОБЩЕСТВЕ

Доц. У.А.Шафиев, кафедра социологии БГУ

Резюме. В статье рассматривается проблема «человек-общество». Среди исследуемых проблем особое внимание уделяется процессу отчуждения отдельной личности. В условиях постмодерна данный процесс получает новое выражение и формы. На процесс отчуждения влияют современные глобализационные явления, в том числе в сфере экономики.

ALIENATION THE INDIVIDUAL IN SOCIETY

Assoc. U.A.Shafiev, Department of Sociology, BSU

Summary. The article deals with the problem of "man-society." Among the issues under investigation, special attention is paid to the alienation of the individual. In the context of postmodernism, this process gets a new expression and form. The process of alienation affect modern globalization phenomenon, including in the economic sphere.

NARKOMANLARLA SOSIAL IŞIN APARILMASI

Ağalarov Cəlal Yusif oğlu, BDU-nun 43


Sosial elmlər və psixologiya fakultəsi II kurs Sosial iş üzrə magistrantı

<[email protected]> Açar sözlər: psixoaktiv maddələr, reabilitasiya, profilaktika,

detoksikasiya, fərdi yanaşma, könüllülük prinsipi. Ключевые слова: психоактивные вещества, реабилитация,

профилактика, детоксикация, индивидуальный подход, принцип добровольности

Key words: psychoactive drugs, rehabilitation, prevention, detoxication, individual approach, the principle of voluntary

Narkomaniyanın profilaktikası. Müasir dövrdə ümumi qəbul edilən fikir budur ki, narkomaniyanın sosial xarakteri tibbi xarakterindən daha çox olduğundan o, sosial xəstəlik hesab edilir. Buna görə də, narkomaniya ilə effektli mübarizə üçün ancaq müalicə və reabilitasiya kifayət deyil. Bu prosesdə əsas yeri risk qrupları ilə sosial iş tutmalıdır. Bu proseslıri gənclərin və yeniyetmələrin arasında həyata keçirmək daha önəmlidir [1, s.160]. Dünya təcrübəsi göstərir ki, narkomanların asılılıqdan azad olması 2-3% -dan çox deyil, buna görə də daha effektli və maddi cəhətdən sərfəli olan onu müalicə etmək yox yaranmasının qarşısını almaqdır.Asıllığın dərəcəsini əsas götürsək profilaktik tədbirləri 3 növə bömək olar:

Birinci profilaktika – psixoaktiv maddələrin istifadəsinin qarşısını almaq üçün önləyici tədbirlər kompleksidir. Birinci profilaktika psixoaktiv maddələrin təsiri ilə tanış olmayan insanlarla aparılır. Birinci profilaktinanın proqramına daxildir: antinarkotik təbliğat, əməyə cəlb etmək, sağlam həyat fəaliyyətinə cəlb etmək (idman, incəsənət, turizm). Bu növ profilaktika daha çox effektli və kütləvi xarakter daşıyır. Bu profilaktikanın kompleksi şərait və sosial faktorların əhalinin sağlamlığına təsirindən təşkil olunur [2, s.234].

İkinci profilaktika risk qruplarına yönləndirilir. İkinci profilaktikanın obyekti tütün məşəli maddələr, alkoqol, psixiatrik maddələrdən yeni istifadəyə başlayan gənclər, yeniyetmələr, uşaqlar, gənclər və gələcəkdə böyük ehtimalla bu maddələrdən istifadə etməyə meyli olan potensial risk qrupundan olan insanlardır.

Ücüncü profilaktika – alkoqoldan və narkomaniyadan əziyyət çəkənlərə kömək etməkdir. Bu profilaktikaya müalicə, reabilitasiya və diaqnostika tədbirləri daxildir. Bunun məqsədi gələcəkdə şəxsiyyət pozğunluğunun qarşısını almaq və şəxsiyyətin işgüzarlığını qorumaqdır.

44


Burada narkomaniya çətin müalicə edilən xəstəlik kimi götürülür və uğur pasientin iradə və istəyindən asılı olur.

Antinarkotik maarifçilikdə qorxu taktikasından qaçmaq lazımdır, çünki o elə də effektli deyil. Bir dəfəlik antinarkotik tədbirlər məqsədə uyğun deyil, çünki belə yanaşmada qorxu taktikasının tətbiqi yeniyetmələrə və gənclərə narkomaniyaya qarşı fikirlərin inkişaf etdirməyə imkan vermir [3, s. 206].

Profilaktika – dövlət və ictimai, sosial-iqtisadi, tibbi-sanitar və psixi-pedaqoji tədbirlərin kompleksidir. Profilaktik tədbirləri yerinə yetirərkən narkotik maddələr və onun təsirləri haqqında insanın sosial və iqtisadi rahatlığını təmin etmək üçün dəqiq və hər tərəfli məlumat verilməlidi. Narkotik maddələr haqqında məlumat təkcə narkomanlar üçün deyil ictimaiyyət üçün də nəzərdə tutularaq, gerçəkçi, aydın və münasib olmalıdır. Sağlam həyat haqqında təbliğat elə aparılmalıdır ki, hətta stress halında belə onu yoxlamaq istəyi insanda yaranmasın.

Reabilitasiya. Narkomanları fiziki asıllıqdan azad etmək müalicənin birinci addımıdır. İş burasındadır ki, fiziki ağrılardan başqa insanlararası qarşılıqlı əlaqə, cəmiyyət normaları, ünsiyyət qurma bacarığı, rollar, cəmiyyətdə rollar və fəaliyyət növləri onların beynində təhrif olunmuş olaraq saxlanılır. Çoxillik təcrübə göstərir ki, narkomaniyanın müalicəsi təkcə tibbi yolla mümkün deyil. Narkomaniya adi xəstəlik deyil – bu elə bir haldır ki, hansı ki insanın şəxsiyyətini bütöv dəyişir. Ona görə də müalicə həm tibbi ,həm də tərbiyəvi hüdudlarda aparılmalıdı.

Effektiv reabilitasiya üçün insana narkotiksiz yaşamağı, özünü ifadə üçün vasitə tapmağı, problemin həlli üçün təcrübə əldə etməyi öyrətmək vacibdir.

Müalicənin xəstəyə daha effektli təsiri üçün qapalı məkana və daha uzun zamana ehtiyac olur. Bu müddət ərzində onlar aşağıdakı prinsiplərlə bərpa olurlar:

1. Fərdi yanaşma. Reabilitasiya texnologiyası maksimal dərəcədə fərdiləşdirilməlidir. Birinci mərhələ - müalicə kursa və reabilitasiya zamanı hər bir narkomanın individual şəraitinin müəyyənləşməsi (stasionar, yarımstasionar, ambulator), narkotik istifadəsindən xəstəliyin kliniki xüsusiyyətlərin, sosial ağırlığının, şəxsiyyətin struktur xüsusiyyətlərinin, xəstənin kiçik sosial əhatə dairəsinin müəyyən edilməsindən ibarətdir. İkinci mərhələyə isə yığılmış materialın analizi, narkoman üçün profil təşkil etmək və ona uyğun reabilitasiya proqramının seçilməsi daxildir [4].

45


2. Müalicə və reabilitasiyaya kompleks yanaşma. Bütün narkoloji xəstələrdə asılılığın yaranma səbəbi eyni olsada onun ağırlıq dərəcəsi fərqli olur. Bəzi narkomanlar bioloji cəhətdən narkotikə meyilli olur, bəzilərində isə ətrafının sosial-psixoloji təsiri nəticəsində bağlılıq yaranır. Yaranma səbəbindən asılı olmayan narkomanların reabilitasiya dövründə asılılığı olan şəxsə təsir kompleks şəklində təşkil olunur. Reabilitasiya özünə tibbi, psixoterapevt və sosial mühitin təsirini daxil edir. Narkomanın bağlılıq dərəcəsindən asılı olaraq reabilitasiya müddəti müxtəlifdir [3,s 206].

3. Könüllülük prinsipi – fərdin xəstəliyinin ağırlığından və soail-psixoloji xüsusiyyətindən asılı olaraq bu prinsip narkomanlara tətbiq edilir. Əgər pasient tibbi yardıma müraciət etməyi qəzəblə qarşılıyıb imtina edirsə, asosial həyat tərzi sürürsə, sosial adaptasiyadan kənarlaşırsa, bu zaman könüllü müalicə və reabilitasiyadan söhbət belə gedə bilməz. Könüllülük prinsipində pasientin tibbi və sosial müəssələrlə könüllü əməkdaşılıq istəyi əsas götürülür. Qərbin inkişaf etmiş ölkələrində ənənəvi olaraq bəzən narkomanların müvafiq təşkilatlara müraciəti məcburi həyata keçirilir.

Narkoasıllı insanların reabilitasiya proqramının əsas elemetlərinə psixoloji məşqlər və treninqlər (ünsiyyət çalışmaları, aqressiya və stressə qarşı), əmək terapiyası, musiqi müalicəsi, əyləncə məşqləri, idman və s. daxildir. Sosial işdə mütəxəssislərin əsas məqsədi reabilitasiya zamanı narkomana onun xəstəliyinin xüsusiyyətlərini anlamasına yardım etmək, asıllığa düşmüş insana və onun ailəsinə xəstəliyə fikir vermədən birlikdə yaşamağı öyrətmək və narkomanı özünü günahkar hesab etmə hissindən azad etməkdir.

Beləliklə, əminliklə demək olar ki, narkomanların reabilitasiya həm kliyent həm də mütəxəssis üçün çox çətin və böyük güc və iradə tələb edən uzunmüddətli bir prosesdir.

Narkomaniya müalicəsinin ümumi prinsipləri. Narkomaniya xəstəliyinin müalicəsinin tam kursu dörd mərhələdən ibarətdir. Bunlardan birinci iki mərhələ spesifik tibbi xarakter daşıyır, sonrakı iki mərhələdə isə daha çox tərbiyəvi tədbirlər üstünlük təşkil edir [5].

Birinci mərhələ - qəbul olunmuş narkotik maddənin parçalanması nəticəsində yaranan zərərli maddələrinin orqanizmdən xaric olunması (detoksikasiya). Detoksikasiya aşağıdakı tədbirlərdən ibarətdir:

orqanizm tərəfindən tam mənimsənilməmiş zərərli maddələrin təmizlənilməsi;

həyati vacib funksiyaların bərpa edilməsi (qan dövranı, tənəffüs, su-elektrolit balansı və s.);

46


xəstənin istifadə etdiyi narkotik maddələrin növündən asılı olaraq orqanizmin toxumaları tərəfindən mənimsənilmiş zərərli maddələrin təmizlənilməsi.

Detoksikasiya prosesində xəstənin narkotik maddə qəbul etməməsi prinsipialdır. Hal-hazırda hamı tərəfindən qəbul olunmuşdur ki, narkotik maddələrin mərhələli qadağası yalnız xəstəliyin ağır hallarında məqsədəuyğundur. Uzunmüddət, hətta bütün həyati boyu davam edən psixi asılılıqdan fərqli olaraq, fiziki asılılıq bir və ya iki həftə ərzində keçir [5].

Detoksikasiya prosesi dozaaşırımından sonra və ya narkotik maddələrin qəbulunun dayandırılmasından sonra yaranan abstinent sindromu zamanı mütləqdir. Bundan başqa, müalicənin birinci mərhələsində xəstənin fiziki qüvvəsinin bərpası üzrə tədbirlər həyata keçirilir.

Müalicənin bu fazasında orqanizmin susuzluğunun qarşısının alınması (dehidratasiya) və abstinensiya sindromunun zəiflədilməsi məqsədilə həkimin istifadə etdiyi farmakoloji vasitələr xüsusi rol oynayır.

Ikinci mərhələ - zəhərlənmənin nəticəsində yaranan daxili orqanların funksiyalarının pozulması, sinir sisteminin patoloji dəyişiklikləri və digər pozuntuların aradan qaldırılması. Bunlar narkotiklərin zəhərləyici təsirinin və yaxud narkomanların sağlamlıq üçün əlverişsiz olan həyat tərzinin nəticələri ola bilir. Bu mərhələdə xəstənin müalicəsində tətbiq olunan tibbi tədbirlər xəstənin orqanizmində baş vermiş dəyişikliklərin normallaşdırılmasına və orqanizmdə ümumi möhkəmləndirilməsinə yönəldilir.

Üçüncü mərhələ - vərdişlərin aradan qaldırılması üzrə müvafiq tədbirlər. Müalicənin bu mərhələsində tərbiyəvi tədbirlər üstünlük təşkil edir. Məqsəd - xəstədə narkotik maddələrdən asılılığa mənfi münasibətin yaradılmasıdır. Bu məqsəd tərbiyəvi xarakterli tədbirlər vasitəsilə narkotik maddələrin qəbulunun dayandırılmasına nail olunmasını, xəstənin maraqlarının istiqamətləndirilməsini, onun emosional sferasının, xəstənin özü və ətrafdakıları üçün xeyirli olan dərslərə yönəldilməsini özündə cəmləşdirir. Əlbəttə ki, bunları dərmanlar vasitəsilə həyata keçirmək qeyri-mümkün olduğu üçün həkimin rolu azalaraq psixoloq, psixoterapevt və pedoqoq-sosioloqun tədbirlərinə üstünlük verilir.

Dördüncü mərhələ - narkomanın resosiallaşması. Yenidən tərbiyə tədbirlərini pedaqoqikanın resosiallaşma sahəsinə aid edirlər. Bu tədbirlərin məqsədi- müalicə-tərbiyəvi şəraitdə insanın normal ictimai həyata qaytarılmasıdır.

47


Görüldüyü kimi terapevtik kursun təqdim olunmuş mərhələləri vahidlik təşkil edir və onları bir-birindən ayırmaq olmaz. Tibbi tədbirlər tərbiyəvi təsirlərlə birgə tətbiq edilməlidir.

Narkomaniyanın müalicəsi prosesində ən qısa mərhələ-zərərli maddələrin orqanizmdən təmizlənməsi və xəstənin abstinensiya sindromundan çıxması mərhələsidir. Əsasən bundan sonra uzun müddətli və çətin, narkomanın psixi asılılıqdan xilas edilməsi dövrü başlanır.

Narkomaniyaya tutulmuş xəstələrin müalicəsində bir sıra səbəblərə görə çətinliklər yaranır. Əsas səbəblərdən biri narkomanların çoxunun müalicəyə qərəzli yanaşmasıdır. Bu da onunla izah edilir ki, ya onlar asılılıqdan xilas olmaq istəmirlər, ya da həkimlər tərəfindən tətbiq olunan metodlara etibar etmirlər.

Digər səbəb isə, "fırlanan qapı” effektinin yaranması zamanı mühitin təsiri nəticəsində abstinensiyanın pozulmasıdır. Bunu narkomanların özləri təsdiq edirlər.

Ədəbiyyat siyahısı:

1. Белогуров, С.Б. Популярно о наркотиках и наркоманиях. СПб; М.: Невский диалект - Издательство БИНОМ, 2002

2. Валентик, Ю.В. Медико-социальная работа в наркологии. М.: Изд-во Архангельской Гос. Мед. Академии. –Архангельск: 2001

3. Гаранский, А.Н. Наркомания: причины, последствия, меры защиты. – Тюмень: Издательство Ю. Мандрики, 2000

4. Лекции по наркологии / Под ред. Н.Н. Иванца. - М.: Нолидж, 20005. Narkomaniya mualicəsinin ümumi prinsipləri // http://rnm.az -

Проведение социальной работы с наркоманами

РЕЗЮМЕ Основная цель в этой статье - дать информацию о социальной работе с наркоманами. В статье говорится о профилактических мероприятиях, реабилитации и лечении, проводимых во время социальной работы с наркоманами. Представлены этапы профилактических мероприятий в зависимости от контингента (первичная, вторичная и третичная профилактика), принципы и подходы реабилитации, ступени лечения наркомании.

Conducting social work with drug addictsSUMMARY

The main purpose of this article to give information about the conduct social work with drug addicts. The article refers to preventive measures, rehabilitation and treatment, carried out during the social work with drug addicts. Presented in detail the degree of

48

http://rnm.az/


preventive measures based on the contingent (primary, secondary and tertiary prevention), the principles and approaches of rehabilitation, addiction treatment stage.

СОЦИАЛЬНЫЙ КАПИТАЛ КАК ДВИЖУЩАЯ СИЛА СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОГО ТРУДА

Аминов Ариф Мурадович, магистрант, Ковалёва Тамара Сергеевна, канд. эконом. наук, проф., Санкт-

Петербургский Государственный Аграрный Университет (Россия)

Ключевые слова: Социальный капитал, генезис, место и роль экономических подходов; структурные элементы, современный путь развития: малые формы сельскохозяйственного производства

Key worlds: Social capital, genesis, defines the place and the role оf economic approaches, structural elements, modern ways of development, small form of agricultural production.

Açar sözlər: Sosial kapital, genezis, iqtisadi yanaşmanın yeri və rolu, struktur elementlər, müasir inkişaf yolu, kənd təsərrüfatı istehsalının kiçik formaları.

Понятие «социальный капитал» в современных условиях превратилось в некий новомодный термин, а тем не менее, как содержательное понятие – капитал восходит ещё к великому физиократу Франсуа Кенэ (середина ХVIII в.). [1]

Прежде, чем обсуждать действие данной категории в современных условиях, целесообразно определить её содержание. Новые понятия или трансформация ранее существовавших, появляются тогда, когда созревают новые социально-экономические предпосылки. Многообразие определений социального капитала, утвердившегося в литературе в последние 15, лет не позволяет даже близко подойти к его количественному определению, и тем более к качественным характеристикам. Речь идёт о том, что примерно в течение сорока лет концепция социального капитала утвердилась, как одно из основных направлений исследований в ряде наук: психологии, политологии, социологии, экономики.

По выражению эксперта Всемирного банка М. Вулкока (Woolcock M.), существует обеспокоенность беспорядочностью применения данного понятия, которое сопровождается широким спектром смыслов. [2]

49


Можно проследить генезис данной категории, хорошо представленный в журнале «Экономическая теория и история» Выпуск №1,1913. На наш взгляд, деление исследования капитала на два этапа

- создание предпосылок для возникновения концепции социального капитала с XVIII века до начала 80-х годов ХХ век, то есть до выхода в свет работ Т.Шульца и Г.Беккера

- и периода становления и развития концепции социального капитала, его практической и теоретической разработки, математического обоснования. Начиная с П. Бурдьё, на эту тему было издано множество работ. [3][4]

Российская экономическая наука также внесла свой вклад в разработку теории социального капитала, но большой ясности в определение данной категории так и не добавила.

Большой вклад в исследование проблемы внесла лаборатория прикладного анализа институтов и социального капитала при ВШЭ (Высшая Школа Экономики). [5]

Всё дело в том, что человечество, не переставая ищет источники богатства наций, как бы не отрицали это различные экономические школы после Адама Смита: золото, ресурсы, технологии. Но всё более и более важным фактором становится человеческий капитал (не стоит забывать чёткое классическое определение, что капитал есть стоимость, приносящая прибавочную стоимость. ( в нашем случае – богатство). Выяснилось огромное значение институтов в обеспечении устойчивого развития общества. Но и этого недостаточно - устойчивым является общество, способное себя прокормить.

И здесь возникает огромное значение социального капитала, как движущей силы сельскохозяйственного труда.

Дадим вначале самое простое и, на наш взгляд, наиболее адекватное определение социального капитала, сложившееся в процессе долгих поисков и сформулированное в докладе Л.Полищука на конференции «Социальный капитал в России: измерение, анализ, оценка влияния»:

«Под социальным капиталом мы понимаем способность общества или сообществ к самоорганизации и совместным действиям».[5]

50


Таким образом, социальный капитал - это формальные и неформальные нормы взаимоотношений индивидов, повышающие производительность труда и доход. Если в сфере промышленности и услуг это явление качественно определимо и измеримо, то в области сельскохозяйственного производства возникает много проблем, связанных с ограниченностью земли, как ресурса, ограниченностью возможностей применения техники, пространственной разобщённостью производителей и, наконец, убыванием сельскохозяйственного населения. (См. рис. 1, табл. 1)

Рис. 1. Рост городского населения СССР в ущерб сельскому. Информация по данным Госкомстата www.gks.ru Дата просмотр сайта – 1 марта 2014 г.

Таблица 1Численность населения СССР (1950-1991 гг.)

Год Население СССР,млн. чел. Городское Сельское

1950 178,5 69,4 109,11960 212,4 103,6 108.81970 241,7 136 105,71980 264,5 166,2 98,3

51


1989 286,7 188,8 97,91990 288,6 190,6 98,01991 290,1 191,7 98,4ГОД Россия Городское Сельское2014 143,7 106,6 37,1

Выборочно по годам. Данные таблицы 1 использованы в рис. 1. Информация по данным Госкомстата www.gks.ru Дата просмотра сайта – 1 марта 2014 г.

По состоянию на 1 января 2014 г. население России составляет 143,7 млн. чел. Из них 106,6 млн. – городское население, а 37,1 млн.чел. – сельское население

В нашей стране, да и в большинстве стран, сельское хозяйство всегда рассматривалось как самый консервативный сектор экономики. Улучшение ситуации предполагалось в лучшем случае через технический прогресс. Но любые нововведения сами по себе в лучшем случае могут дать только количественный рост, но никак не изменение отношений в сельском хозяйстве. А именно это требуется в условиях роста потребностей в национальном продукте, прекращения вымывания населения из сельской местности, и, наконец, обеспечения продовольственной безопасности страны. С другой стороны, на протяжении многих лет структура сельского хозяйства оставалась почти неизменной, что обусловлено природными условиями и формировало профессиональную структуру населения.

Каким же образом социальный капитал может сложиться в сельских условиях? Прежде всего, определим характеристику социального капитала. Содержание социального капитала определяется как связи, нормы и ценности определённых групп. Но именно в сельском хозяйстве России эти связи и нормы очень дифференцированы в силу территориального и национального многообразия.

Может быть, это привело авторов «Европейской метрики для Российской экономики» к выводу, что Россия – страна с низким социальным капиталом.

Несмотря на ошибочные выводы авторов издания: международная статистика показывает, что уровень доверия граждан друг к другу в России, находится чуть ниже Италии и выше Испании и

52


Франции (24.6;19.8;18.7 соответственно). [6] А это один из важнейших критериев уровня развития социального капитала

Следовательно, условия для развития социального капитала присутствуют, но в сельском хозяйстве они более ограничены. И потому особую роль играют горизонтальные связи, определяемые, прежде всего, государственной поддержкой.

Вторая характеристика социального капитала состоит в том, что он создаётся и накапливается определёнными социальными группами.

В экономических исследованиях подчёркивается, что в странах неевропейских цивилизаций присутствует слабость внегосударственных организаций, выходящих за рамки семьи и сельской общины, тогда как в западных обществах всегда институтообразованием занимались различные самоорганизующиеся сообщества. Ограничение таких сообществ ведёт к снижению эффективности общественного воспроизводства, что и демонстрируют страны с тоталитарной ориентацией.

Как современный фактор развития сельскохозяйственного производства, характеризующий рост значения социального капитала, является рост малых и средних предприятий и кооперативов на земле. Их задачи состоят в следующем;

-продовольственное снабжение страны (сейчас это 50% продукции производятся малыми формами)

-сохранение сельского образа жизни и традиционной культуры (селообразующие функции)

-содействие в развитии местных бюджетов и социального контроля над обширными сельскими территориями

В последнее время социальный капитал активно развивается в форме сельскохозяйственных кооперативов, которые ставят задачи:

-повышения доли сельскохозяйственных производителей в конечной цене реализации его продукции

-обеспечения доступа своих членов к заёмным ресурсамСнабжения своих членов продукцией производственного

назначения. Обеспечения занятости посредством совместного использования основных фондов.

Таким образом, развитие сельскохозяйственных кооперативов и есть одна из важнейших форм и условий формирования социального капитала в сельской местности. Несмотря на известные достижения всех малых форм хозяйствования и всех видов кооперативов

53


(производственные, кредитные, потребительские), на их пути стоят немалые препятствия:

-нежелание сельхозпроизводителей кооперироваться из-за недоверия друг к другу (о чём говорилось вначале)

-несовершенство законодательной и нормативной базы, определяющих деятельность сельскохозяйственных производителей, особенно малых форм

-пассивность органов местного самоуправления (а можно это обозначить и как традиционный бюрократизм)

-склонность руководителей некоторых регионов к взяточничеству и поборам

-скудная поддержка средствами массовой информации сельскохозяйственного сектора. К примеру, в России в 1901-16 г. издавалось 353 русских периодических сельскохозяйственных издания. В 1973 в СССР выходило 530 журнальных сельскохозяйственных изданий общим годовым тиражом 59507 тысяч экземпляров [15]. В настоящее время (2014 г.) насчитывается не более 15 изданий [16].

Это можно обозначить как норму недоверия граждан друг к другу и органам власти и, следовательно, как препятствие на пути дальнейшего развития социального капитала в сельской местности.

Требуется разработка конкретных правовых и социальных мер для преодоления накопившихся проблем, тормозящих развитие экономики

Список литературы1.Коулмэн Дж. Капитал социальный и человеческий.// Общественные науки и современность.2001.№3с.122-1392. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. – Изд. 2. – Т. 23. – М. : Гос. издат. полит. л-ры, 1960.с.907 с..3. Кенэ Ф. Избранные экономические произведения / Франсуа Кенэ [перевод с фр. А. И.Казарин]. М.Соцэкгиз,,1960.с.551 с.4.Латов Ю.В. «Каков социальный капитал современной России?» В ж. «Экономика и институты» МЦСЭИ «Леонтьевский центр»,2010с.216-2305.Леонид Полищук, доклад на научном семинаре «Социальный капитал в России; измерение, анализ, оценка.2008 Фонд «Либеральная миссия»6. Петти В., Смит А., Рикардо Д. «Антология экономической классики». – Т. 1. – М. : МП «ЭКОНОВ» - «КЛЮЧ», 1993. 475 с.: автореферат. диссертации. канд. экон. наук: 08.00.01 / Кострома. 7. «Сельская бедность: причины и пути преодоления». Никоновские чтения.2004 с.258,334.8.. Турецкий О. А. «Социальный капитал и рынок труда» : монография. – Одесса:

54


Феникс,2011.9. Фукуяма Ф. «Доверие: социальные добродетели и путь к процветанию» : [Пер. с англ.]. – М. : ООО «Издательство ACT»: ЗАО НПП «Ермак», 2004. 730 с.10 «Что такое социальный капитал?». Киевская лекция Френсиса Фукуямы // День : ежедневная. всеукраинская. газета. 2006. № 177. URL: http://www.day.kiev.ua/170573 (дата обращения:16.05.2013).11 Baker W. «Market networks and corporate behavior» // American Journal of Sociology. 1990.Vol.96.P.589-625.12. Becker G. S. «Human capital : theoretical and empirical analysis, with special reference to education». N.Y : University of Chicago Press, 1964. Р. 288 .13. Bourdieu P. «The forms of capital» // Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education / [Ed. by J.G. Richardson]. N.Y. : Greenwood Press, 1986. P. 241-258.14. Woolcock M., Narayan D. «Social Capital : Implications for Development Theory» // The World Bank Research Observer. 2000. № 15. Р. 225-251.15. Большая Советская Энциклопедия БСЭ. — 1969—1978. 16. Объединенный каталог Пресса России. http :// www . pressa - rf . ru / cat /1/ subject /38/ (Дата просмотра сайта 27.05.2014 г.)

Аннотация. В представленной статье даётся обобщение развития и становления категории и понятия «социальный капитал», определяется место и роль экономических подходов (в отличие от социологических, психологических и тд.) к самому понятию, выделяются и анализируются его структурные элементы. Но главное место в работе занимает характеристика состояния, современные пути развития социального капитала преимущественно в малых формах сельскохозяйственного производства, характеризуются препятствия на пути использования экономических возможностей социального капитала.

SOSİAL KAPİTAL KƏND TƏSƏRRÜFATI ƏMƏYİNİN HƏRƏKƏT QÜVVƏSİ KİMİ

Annotasiya. Təqdim olunmuş yazıda "sosial kapital" anlayışı və kateqoriyasına ümumiləşmə verilir, iqtisadi yanaşmaların yeri və rolu aydınlaşdırılır, onların struktur elementləri seçilir və analiz edilir. Lakin təqdim olunan əsərdə k/t istehsalının kiçik formalarında sosial kapitalın müasir inkişaf yolları və vəziyyətinin xarakteristikası əsas yer tutur. Sosial kapitalın iqtisadi imkanlarından istifadə yolunda maneələr xarakterizə edilir.

SOCIAL CAPITAL AS A DRIVING FORCE FOR AGRICULTURAL LABOURAnnotation. In the provided article summarizes the development and formation of

categories and the idea of "social capital", defines the place and the role of economic approaches (as opposed to sociological, psychological, etc.) tothe concept, separates and analyzes its structural elements. But the mainpart in the work holds characterization of the condition, modern ways ofdevelopment of social capital mainly in small forms of agriculturalproduction and obstacles, which appear while using economic possibilities ofsocial capital.

55

http://www.pressa-rf.ru/cat/1/subject/38/

http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/

http://www.day.kiev.ua/170573


СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА ДЕТЕЙ-СИРОТ И ДЕТЕЙ ЛИШЕННЫХ РОДИТЕЛЬСКОЙ ОПЕКИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ

РЕСПУБЛИКИМамедова Зумруд, магистрант, второй курс, Бакинский

государственный университетКлючевые слова: Опека, дети, защита, Фонд Гейдар АлиеваAçar sözlər: Himayə, uşaqlar, müdafiə, Heydər Əliyev FonduKeywords: Guardianship, children, protection, Heydar Aliyev

FoundationОдной из высших ценностей государства является социальная

защита детей-сирот и детей, лишенных родительской опеки. Защита прав и свобод ребенка, обеспечение детей качественным образованием и отвечающим высоким стандартам медицинским обслуживанием, формирование их всесторонне развитыми личностями и достойными гражданами являются приоритетными направлениями государственной детской политики Азербайджанской Республики. Государственная детская политика, основа которой была заложена общенациональным лидером Гейдаром Алиевым и которую успешно продолжает Президент Ильхам Алиев, формируется уже как национальная стратегия. Продолжая эту политику, Президент Ильхам Алиев и первая леди страны, президент Фонда Гейдара Алиева, депутат Милли Меджлиса Мехрибан Алиева в последние годы уделяют особое внимание вопросам, касающимся детей, что способствовало повышению заботы об этой сфере [1].

Азербайджан установил тесные связи со структурами ООН, занимающимися правами ребенка. В Азербайджане принят Закон «О правах ребенка», усовершенствованы национальные законодательные и нормативно-правовые акты в этой области, разработано множество государственных программ, направленных на защиту прав ребенка, нормальное формирование детей, охрану их здоровья. Распоряжением Президента Азербайджана 2009 год объявлен Годом ребенка.

Необходимо решение проблем детей, нуждающихся в особой заботе. В связи с этим особое значение представляет утвержденная Распоряжением главы государства Ильхама Алиева Программа по передаче детей из государственных детских учреждений в семьи и альтернативной заботе. В настоящее время в Азербайджане 56,5 тысячи детей нуждаются в особой заботе. А по республике лишь 1282 ребенка, нуждающихся в особой заботе, привлечены в школы-интернаты [2].

56


Конституцией Азербайджана на государство возлагается обязанность содержания и воспитания таких детей. Государство поощряет и поддерживает благотворительную деятельность в отношении детей. Юридическое определение социальных категорий детей-сирот и детей, лишенных родительской опеки, определено статьей 1 Закона:

Настоящий Закон определяет содержание, мероприятия государственного обеспечения по социальной защите детей, потерявших родителей и лишенных родительской опеки, а также отнесенных к ним лиц до 23 лет, регулирует отношения, возникающие в связи с предоставлением и осуществлением данного обеспечения. В том числе:

Статья 1. Основные понятияИспользованные в настоящем Законе основные понятия

выражают следующие значения:-лица, отнесенные к детям, потерявшим родителей и лишенным

родительской опеки, - это лица до 23 лет, очно обучающиеся в высших и средних специальных и профессиональных учебных заведениях, и до 18 лет, потерявшие обоих родителей, а также лишенные опеки обоих родителей;

-полное государственное обеспечение детей, потерявших родителей и лишенных родительской опеки, - это выдача детям, потерявшим родителей и лишенным родительской опеки, в соответствующих государственных или муниципальных учреждениях, в период нахождения в семье попечителя (опекуна) в порядке, установленном соответствующими органами исполнительной власти, питания, комплекта одежды и обуви, оплата проживания, получения образования и оказания медицинских услуг или выплата полной их стоимости за счет государственного бюджета.

Статья 2. Законодательство в области социальной защиты детей, потерявших родителей и лишенных родительской опеки:

Законодательство в области социальной защиты детей, потерявших родителей и лишенных родительской опеки, состоит из Конституции Азербайджанской Республики, настоящего Закона, других нормативно-правовых актов и межгосударственных договоров, поддерживаемых Азербайджанской Республикой.

Законом предусматривается ряд льгот, связанных с детьми, лишенными родительской опеки. Это получение этими детьми

57


образования на льготных основаниях, выделение для них специальных пособий, обеспечение жильем и другие вопросы. Проект включает также предложение о создании домов для небольших групп лишенных родительской опеки детей семейного типа [3].

Дети, лишенные родительской опеки, получат бесплатное высшее образование. Готовится новый документ, связанный с оплатой со стороны государства обучения детей, лишенных родительской опеки. Специалисты подчеркивают, что «каждый год дети, лишенные родительской опеки, завершают обучение в средних школах за счет государства. Естественно, часть из них хочет получить высшее образование. После принятия документа плата за обучение детей, поступивших в частные и муниципальные учебные заведения, будет осуществляться за счет госбюджета» [4].

Указом Президента Азербайджанской Республики от 14 января 1998 года был создан Государственный Комитет по Проблемам Женщин. Комитетом за период своей деятельности осуществлена целенаправленная работа, направленная на решение существующих проблем. Однако необходимость решения проблем семьи и детей в комплексе с проблемами женщин обусловила создание единого органа государственного управления. В связи с этим Указом Президента Азербайджанской Республики от 6 февраля 2006 года создан Государственный Комитет по Проблемам Семьи, Женщин и Детей. Государственный Комитет по Проблемам Семьи, Женщин и Детей Азербайджанской Республики является центральным органом исполнительной власти, осуществляющим государственную политику и регулирование в области работы с проблемами семьи, женщин и детей.

В сфере проблем детей рассмотрены соответствующие нормативно-правовые акты, выявлены имеющиеся в них недостатки и пробелы, разработаны детей, которые представлены в Милли Меджлис Азербайджанской Республики. Одним из важных направлений государственной политики в сфере защиты детей является реформа ювенальной юстиции, осуществляемая при поддержке Бакинского офиса ЮНИСЕФ.

Адаптация детей беженцев к обществу и улучшение их благосостояния является третьим приоритетным направлением государственной политики в сфере защиты детей. В Азербайджане в результате армянской агрессии более одного миллиона человек стали

58


беженцами и вынужденными переселенцами, большую часть которых составляют женщины и дети. Также комитет организовал развлекательно- концертную программу для детей-сирот и лишенных родительской опеки на тему «Мы лучи солнца» [5].

Одно из центральных мест по обеспечению и защите детей занимает Фонд Гейдар Алиева. С момента создания по настоящее время Фонд, оставаясь верным своим принципам, реализовал различные проекты в области образования, здравоохранения, культуры, спорта, науки и технологий, экологии, в социальной и других сферах. Фонд приступил к реализации проектов и программ, направленных на те слои нашего общества, которые нуждаются в наибольшей заботе, - детей, лишенных родительской опеки, беженцев и вынужденных переселенцев, стариков и детей, страдающих различными заболеваниями.

Одна из определенных Фондом важнейших задач заключается в оказании помощи малолетним детям и подросткам в детских домах и интернатах, детям из семей шехидов, беженцев, вынужденных переселенцев и малообеспеченных семей, а также детям, страдающим различными заболеваниями. В сотрудничестве с международными организациями и рядом ведущих здравоохранительных компаний мира Фонд реализовал такие проекты, как «Детям, страдающим диабетом, - самую высокую заботу», «За жизнь без талассемии» и др., добился капитального ремонта, реконструкции и строительства медицинских учреждений [6].

Одним из важных направлений деятельности Фонда является благотворительность. С целью облегчения интеграции в общество детей, лишенных родительской опеки, семейной заботы, эффективной организации их досуга Фонд регулярно проводит благотворительные акции. В рамках данных акций Фонд оказывает широкомасштабную помощь. Так, структура не только отправляет подарки в детские дома и школы-интернаты, но и организовывает концертные и развлекательные программы.

Ежегодно Фонд проводит празднества, посвященные Новому году и Новруз байрамы, для особо отличившихся в учебе детей, воспитывающихся в детских домах и школах-интернатах. Фонд также оказывает помощь детям из семей беженцев и вынужденных переселенцев, детям, лишенным родительской опеки, семейной заботы.

59


Фонд Гейдара Алиева организовывает поездки этих детей в различные страны мира, а также создает возможности для посещения Азербайджана детьми из других стран и ознакомления их с историей, богатой культурой нашей страны. По инициативе и при поддержке Фонда были организованы поездки азербайджанских школьников в Германию, Бельгию, Францию, Грузию, Нидерланды и Румынию, а также школьников из США, Грузии, Румынии и России в Азербайджан [7].

22 октября в Баку, во дворце «Гюлистан» начала работу национальная конференция «Реформа защиты детей в Азербайджане», посвященная Году ребенка в стране и 20-летию Конвенции ООН о правах ребенка. Выступившая на конференции первая леди Азербайджана, президент Фонда Гейдара Алиева, Посол Доброй воли ЮНЕСКО и ИСЕСКО Мехрибан Алиева подчеркнула, что "дети - будущее Азербайджана, давайте не будем оставаться равнодушными к их проблемам".

Первая леди Азербайджана Мехрибан Алиева, посредством своей миссии, является самым большим попечителем всех азербайджанских детей. Внимание, забота о детях, являющихся будущим Азербайджана, были основными приоритетами деятельности фонда Гейдара Алиева на протяжении пятилетней деятельности.

Не случайно со времени образования Фонда первое его крупное мероприятие было связано с детьми. В сентябре 2004 года Фондом в выставочном салоне имени Саттара Бахлулзаде была организована выставка работ талантливых детей-сирот из порядка 30 детских домов и школ-интернатов под названием "Я люблю Азербайджан" [8].

Таким образом, социальная защита детей-сирот и детей, лишенных родительской опеки в Азербайджане, является одной из главных обязанностей государства и основным направлением правовой политики государства.

Список использованной литературы1. http://ru.faktxeber.com/2. Министерство социальной защиты и труда //

http://www.mlspp.gov.az3. Конституция Азербайджанской республики. Баку: 20104. http://ru.salamnews.org/

5. Государственный Комитет по Проблемам Семьи, Женщин и Детей. // http://scfwca.gov.az/

60

http://scfwca.gov.az/

http://ru.salamnews.org/

http://ru.faktxeber.com/


6. http://azertag.az/7.http://www.trend.az/8. Фонд Гейдар Алиева // http://www.heydar-aliyev-

foundation.org/az

РезюмеВ представленной статье дано краткое описание социальной

защиты детей лишенных родительской опеки в Азербайджане. Вкратце изучена деятельность государственных структур в области социального обеспечения детей в Азербайджане. Представлена основная информация о проделанной работе в этой сфере, вкратце изложена основные понятия законодательства Азербайджана.

RezümeTəqdim olunan məqalədə Azərbaycanda valideyn himayəsindən

məhrum olmuş uşaqların sosial müdafiəsi haqqında qısa məlumat verilib. Azərbaycanda uşaqların sosial təminatı sahəsində müvafiq dövlət orqanlarının fəaliyyəti qısa olaraq tədqiq olunub. Bu sahədə görülən işlər haqqında ümumi məlumat, həmçinin Azərbaycan qanunvericiliyinin əsas anlayışları qısaca təsvir olunub.

ResumeIn the present research we give a brief description of social protection

of children deprived of parental care in Azerbaijan. The activity of state bodies in the field of child welfare in Azerbaijan was briefly studied. General information about the work done in this field was investigated and at the same time the basic concepts of the legislation of Azerbaijan are briefly summarized.

61

http://www.heydar-aliyev-foundation.org/az

http://www.heydar-aliyev-foundation.org/az

http://azertag.az/


МОДЕЛЬ УПРАВЛЕНИЯ ВУЗОМ В УСЛОВИЯХ МОДЕРНИЗАЦИИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО

ОБРАЗОВАНИЯ: ОБОСНОВАНИЕ КОНКУРЕНТНОГО ПОЗИЦИОНИРОВАНИЯ

Солтанова Сунаханум Н., магистрант, БГУ

Образовательный процесс – это сложный социотехнический объект, состоящий из большого числа разрозненных подсистем.

Модернизация высшего образования выступает как очередной этап его реформирования, цель которого состоит в создании механизма устойчивого развития системы образования в изменившихся социальных условиях, а главной задачей азербайджанской образовательной политики является обеспечение современного качества образования на основе сохранения его фундаментальности и соответствия актуальным и перспективным потребностям личности, общества и государства.

Современный подход к реформированию системы высшего образования заключается в необходимости управления вузами, которое адекватно текущим условиям, поскольку богатство современных государств определяется не природными и технологическими параметрами, а в первую очередь человеческим капиталом и образование, особенно высшее, становится важнейшей компонентой экономического, социального и духовного развития.

Среди многообразных видов профессиональной деятельности особое место занимает управленческая. Исследователи к основным признакам управленческих отношений обычно относят следующие.

Во-первых, в результате реализации управленческих отношений, с одной стороны, не создаются непосредственно воспринимаемые человеком ценности, но с другой – их реализация является обязательным условием эффективного создания общественно полезных ценностей. Основной продукт реализации управленческих отношений – это организация совместной трудовой деятельности, а также индивидуальной деятельности отдельных исполнителей, но организация

62


как продукт существует в такой форме, которая не дана человеку в его ощущениях и непосредственно не воспринимается им. В процессе реализации управленческих отношений, руководитель может находиться в психологически невыгодной позиции по отношению к другим участникам трудового процесса. Эта особенность может стать фактором, вызывающим трудности в управлении.

Во-вторых, управленческие отношения всегда осознаются людьми. Однако это не означает, что в управленческих отношениях все осознается их субъектами и что ничего нет такого, что остается в зоне неосознаваемого.

В-третьих, управленческие отношения подвержены воздействию различных субъективных факторов. К их числу можно отнести влияние многообразных психологических процессов, состояний и свойств руководителей и исполнителей, включенных в управленческие отношения (11, 68).

Одна из основных проблем управления высшим учебным заведением в настоящее время заключается в том, что из «научно-образовательной структуры» оно должно превратиться в конкурентную коммерческо-финансово-научно-образовательную систему. Эффективность функционирования системы высшего образования определяется эффективностью работы высших учебных заведений.

Структура высшего образовательного учреждения представляет собой совокупность подразделений, а те в свою очередь, – совокупность отдельных индивидов – работников. Современный уровень знаний об эффективности управления позволяет утверждать, что в комплекс её оценки должна входить оценка всех трех этих составляющих:

- оценку работников управления вуза;- оценку деятельности отдельных подразделений управления;- оценку систем управления.Азербайджанские вузы столкнулись со значительными

проблемами адаптации к изменившейся социально-экономической среде. Реформы высшего образования осуществляются в рамках сотрудничества с Европейскими структурами, Европейским Союзом и Европейской Комиссией. В проведении реформ высшего образования особую роль играет присоединение Азербайджана к Болонскому процессу. В соответствии с задачами развития Азербайджанской Республики с целью предоставления личности всесторонних знаний и

63


умений должны быть развиты институциональные основы, инфраструктура и человеческие ресурсы системы образования. Развитие образования создает почву для улучшения благосостояния населения в стране, в том числе устройства на более высоком уровне жизни индивида. Образование предоставляет людям возможность оперативно осваивать технологии, занять достойное место на рынке труда и включиться в процесс непрерывного образования, избрать здоровый образ жизни, правильную позицию по отношению к окружающей среде.

Литература:1. Алиева С.Н. Проблемы управления системой образования Азербайджана.- Самарский научный вестник № 2, 20132. Бермус А.Г. Модернизация образования: философия, политика, культура. - М.: Канон+, 20083. Вербицкая Л.А., Л.А.,Герасимов Г.И. Трансформация образования - социокультурный потенциал развития российского общества. - М.:Изд -во «Социально - гуманитарные знания», 20054. Пучков А.А. Приоритетные модели организации высшего учебного заведения в контексте реформы высшего образования [Электронный ресурс]. URL: www.sgu.ru/files/

Аннотация.В статье рассматриваются актуальные пролемы управления

вузовскими комплексами в современных условиях. Определяются приоритетные модели вузовского строительства в рамках реформы образования в Азербайджанской Республике. Отмечается, что в проведении реформ высшего образования особую роль играет присоединение Азербайджана к Болонскому процессу.

Annotasiya.Məqalədə müasir şəraitdə universitet kompleksinin idarə olunmasının aktual prolemləri müzakirə olunur. Azərbaycan Respublikasında təhsil islahatı şəraitində universitet quruculuğunun prioritetli model müəyyənləşdirilir. Qeyd olunur ki, bu ali təhsil islahatında Bolonya prosesində Azərbaycanın üzvlüyü xüsusi rol oynayır.

Abstract.

64

http://www.sgu.ru/files/


The article discusses topical prolemy management university complex in modern conditions. Identifies priority model of university building in the reform of education in the Republic of Azerbaijan. It is noted that in the reform of higher education plays a special role of Azerbaijan's accession to the Bologna process.

ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ИЗУЧЕНИЯ СОЦИАЛЬНОЙ НАПРЯЖЕННОСТИ В

СОВРЕМЕННОМ ОБЩЕСТВЕ

Новрузов Нофел Арастун о., магистрант 2 курса факультета Социальных наук и психологии БГУ

[email protected]

Ключевые слова: социальная напряженность, индикаторы социальной напряженности, социальный конфликт, стадия, социальная система, измерение социальной напряженности, многомерные статистические методы.

Keywords: social tension indicators of social tension, social conflict, the stage, the social system, the measurement of social tension, multivariate statistical methods.

Açar sözlər: sosial gərginlik, sosial gərginlik göstəriciləri, sosial münaqişə, mərhələ, sosial gərginliyin ölçülməsi, çoxölçülü statistik metodlar.

Социальная напряженность – это особое состояние общественного сознания и поведения, специфическая ситуация восприятия и оценки действительности. Это состояние свойственно конфликту и сопровождает его. Масштабы социальной напряженности большей частью сопоставимы с масштабами конфликта и порождаются ими. Социальная напряженность представляет собой эмоциональное состояние в группе или обществе в целом, вызванное давлением со стороны природной или социальной среды, продолжающееся, как правило, в течение более или менее длительного времени. Напряженность может быть вызвана отнюдь не только стремлением достичь какой-либо цели, но и разного рода ошибками или некомпетентностью лидеров. Кроме того, обычное состояние людей может очень резко измениться из-за воздействия не подконтрольных

65



человеку сил природы: изменения климата, истощения ресурсов, землетрясения и т.д.

Наиболее общие предпосылки напряженности – это устойчивая и длительное время не разрешаемая ситуация рассогласования между потребностями, интересами, социальными ожиданиями всей массы или значительной части населения и мерой их фактического удовлетворения, приводящая к накоплению недовольства, усилению агрессивности отдельных групп и категорий людей, нарастанию психической усталости и раздражительности большинства. Другими словами, речь идет о конфликтной ситуации, отражающейся в психологии населения. Можно предположить, что социальная напряженность возникает в обществе, как минимум, двояким образом.

Во-первых, если большинство людей вначале смутно ощущает, а затем по мере развития событий осознает, что удовлетворение их социальных, экономических, политических, национальных, культурных или каких-либо иных жизненно важных потребностей, интересов и прав находится под угрозой или даже становится невозможным.

И во-вторых, когда какая-то, первоначально сравнительно небольшая часть людей не может удовлетворить свои потребности и реализовать свои интересы в существующих в обществе условиях и поэтому, независимо от того, по каким причинам и чем конкретно была вызвана такая ситуация, вступает в борьбу против действительных и мнимых препятствий или надуманного ущемления своих прав, распространяя в обществе настроения неудовлетворенности, страха, пессимизма и т.д. И в том и в другом варианте социальная напряженность возникает, если, так сказать, «патовая ситуация», тупиковая ветвь логического развития общественных процессов.

Таким образом, социальная напряженность – это одновременно сторона и индикатор социального кризиса и сопутствующих ему всевозможных конфликтов. И все же надо сказать, что не так просто отнести напряженность к чисто негативным явлениям. Прежде всего, социальная напряженность является необходимым, хотя и не постоянным элементом существования любого сообщества. Напряженность в тех или иных формах и аспектах сопутствует людям всю жизнь.. А.С. Ахиезер вообще считает, что мы имеем дело с дуальной оппозицией, могущей принимать форму бесконечного разнообразия полюсов. Речь идет лишь о том, что надлежит и

66


воспроизводить ее позитивные ценности, охраняя общество от деструкции.[2]

П.Г. Горновой полагает, что должен существовать порог социальной напряженности, выше которого она приобретает взрывоопасный характер, т.е. становится своеобразной «гремучей смесью», способной взорваться при наличии соответствующих социальных детонаторов[4]

Термин "социальная напряженность" имеет разные интерпретации в социальных и гуманитарных науках западных и российских исследователей. В западных социальных науках одним из первых понятие социальная напряженность встречается в работе Т. Парсонса "Структура социального действия". Вводя в состав социального действия понятие социальной нормы, он прямо указывает, что нормативный элемент, встречая сопротивление при реализации социального действия, является источником социального напряжения и потенциального конфликта. "Напряжение, – пишет Т. Парсонс, – есть тенденция к нарушению равновесия в балансе обмена между двумя и более компонентами системы"[5]. Как видно из этого определения, понятию "социальной напряженности" Т. Парсонс отводит важную роль в анализе целостности социальной системы. При этом с точки зрения Т. Парсонса, категория социальная напряженность особенно важна в понимании внутренних изменений, ибо она характеризует некоторую тенденцию или прессинг, обусловливающий возникновение дисбаланса в отношениях между структурными элементами социальной системы.

Наиболее близким по смысловому содержанию и специфике отражаемой социальной реальности к термину "социальная напряженность" на Западе выступает понятие аномии, введенное в категориальный аппарат социологии Э. Дюркгеймом. Он связывал аномию с отсутствием органической солидарности и широким распространением самоубийств в современном ему обществе. Согласно Дюркгейму, аномия – это результат отсутствия или слабости нормативного регулирования человеческих желаний, которые по природе своей безграничны. Неизбежная ограниченность возможностей для удовлетворения этих желаний и отсутствие эффективных норм, управляющих ими, делают индивидов несчастными и толкают их к самоубийству (аномическое самоубийство).[3]

67


Продолжая вслед за Э. Дюркгеймом анализ условий и характерных особенностей возникновения и развертывания процесса социальной аномии, Р. Мертон показал, что она служит источником различных форм отклоняющегося поведения и имеет в своей основе принятие или непринятие ценностей, связанных:

- либо с целями общества;- либо со средствами их достижения;- либо с теми и другими одновременно.Таким образом, в своей теории аномии Р. Мертон по существу

уже использует понятие социальная напряженность, хотя и в неявном виде.[6]

Некоторые исследователи пытаются даже вывести категорию напряженности за пределы анализа социологической науки. "Напряжения, – пишет Дж. Хаймс, – являются индивидуальными состояниями и не могут быть применимы для объяснения коллективных действий".[7] Анализ вышеуказанных работ позволяет сделать вывод, что в западной социологии доминирует традиция индивидуализации и психологизации напряженности при анализе неблагоприятных социальных ситуаций, в отличие от парсонсовского подхода к ее пониманию как переменной, отражающей состояние всей социальной системы. Попытку связать социальную напряженность с уровнем удовлетворения базовых потребностей людей и социальных групп мы находим у Питирима Сорокина при выяснении вопроса о причинах социальных конфликтов и революции. С.С. Соловьев определяет СН как "негативное отношение преобладающей части общности к актуальным явлениям и процессам и наличие с ее стороны конкретных практических действий, которые способны привести к деструктивным изменениям в обществе"1.

Рассмотрим причины формирования социальной напряженности. Концептуальной основой для понимания механизма формирования социальной напряженности, факторов, определяющих ее развитие, является теория социальных изменений Т. Парсонса. В его работах напряженность чаще всего трактуется как характеристика нарушения гомеостаза социальных систем. Межгрупповая напряженность возникает в случаях изменения установившегося равновесия в балансе 1 Соловьёв, С. С. Методика измерения социальной напряженности в Вооруженных Силах [Текст] / С. С. Соловьев // Социолог. исслед. – 1993. – № 12. – С. 68–73.

68


обмена между группами как элементами социальной системы. Это происходит сразу же, как только одна из сторон организуется по какому-либо новому социальному признаку. Происходят внутрисистемные изменения и начинаются новые отношения, которым с самого начала не суждено обойтись без противоречий. Такую тенденцию Т. Парсонс называл ростом напряженности и придавал ей важнейшее значение для понимания социальных трансформаций в обществе.[5]

Человеческий фактор в XXI веке становится внутренней детерминантой развития экономики, науки, культуры, общества и государства как социальных институтов человечества. Социальная напряженность обусловлена противоречиями в ценностных ориентациях и социальных установках индивидов социальных систем, разрывом между ожидаемым и реализованным, беспокойством о завтрашнем дне. Можно выделить внутренние и внешние факторы(причины), формирующие социальную напряженность. К внешним факторам можно отнести общегосударственные, такие как: недоверие к политическим лидерам, сложная экономическая ситуация и высокий уровень безработицы, проблемы в области межнациональных отношений, нарушения социальной справедливости. Региональные, к которым относятся: неэффективная работа местных органов власти, высокий уровень безработицы среди населения, этнические противоречия, особенности культуры в разных регионах и тп. В качестве внутренних факторов можно назвать: эмоциональное настроение, ощущение себя счастливым или несчастливым человеком, уровень тревожности, состояние здоровья и тп.

Социальная напряженность присуща социальным система на любом этапе их развития. Она имеет разные стадии своего развития, характеризующиеся различными уровнями социальной напряженности и формами проявления. Стадии социальной напряженности как процесса отличаются одна от другой по своим параметрам и формам выражения.

Латентная стадия (фоновый уровень), характеризующаяся относительной сбалансированностью условий и требований, порождаемых социально–экономической и политической ситуацией, а также предпочтений и ожиданий социального субъекта (то есть социальной общности определенного уровня: населения региона, социально-демографической группы и т. п.). Для нее характерна

69


главным образом вербальная форма выражения населением своего недовольства. По сути дела речь идет пока не о социальной напряженности, а о конфликтной ситуации в социуме, когда отсутствует отчетливо наблюдаемое противостояние по линии «мы – они».

Начальная (диффузная) стадия (повышенный уровень), для которой свойственно явное несоответствие между предпочтениями, ожиданиями, потребностями и реальным уровнем жизни социума. Состояние общественного сознания характеризуется оценкой социально–экономической и политической ситуации как вызывающей определенную ущербность жизненных условий. Формы проявления социальной напряженности на этой стадии: возрастает обеспокоенность населения ситуацией, распространяются тревога относительно потенциальных угроз важнейшим интересам и потребностям, недоверие властям, руководству, появляются признаки готовности противостоять нежелательным изменениям.

Стадия явной социальной напряженности (высокий уровень), характеризуется ростом неудовлетворенности сложившимся социально-экономическим и общественно-политическим положением, осознанием ситуации, реально угрожающей интересам социального субъекта. Формы проявления соц. напряженности: формирование "образа врага", проведение более многочисленных мирных санкционированных пикетов, митингов, в редком случае возможны мирные краткосрочные забастовки, блокировки, голодовки, суицид отдельных личностей или малых групп;

Стадия социального конфликта (критический уровень), характеризуется завершением осознания социальным субъектом глубокого несоответствия социально-экономической и политической ситуации его ценностям и интересам, появлением готовности устранить данное несоответствие путем социального столкновения. Формы проявления соц. напряженности: предпринимаются целенаправленные конфликтные действия в виде не санкционированных многочисленных пикетов, митингов, забастовок, блокировок, не всегда имеющих мирный характер и ведущих к беспорядку и нестабильности. Возможны вооруженные массовые столкновения.

Существует большая потребность в прогнозировании уровня соц. напряженности для принятия упреждающих мер по недопущению ее перехода в такие стадии, где формы проявления приближаются к

70


открытым социальным конфликтам, дестабилизирующим развитие общества. Анализ методик позволяет сделать вывод, что для изучения социальных проблем населения наиболее часто применяются различные опросные методы исследования. Опросы при корректном их применении позволяют отслеживать даже малые изменения в разнообразных сферах общественной жизни. В наиболее простой форме исследователи пытаются оценить специфическое состояние социума, для отражения которого используется термин "социальное самочувствие".[8]

Оценивая в целом опросные методы измерения социальной напряженности, разработанные российскими и западными исследователями, отметим, что в своем подавляющем большинстве они представляют собой тесты, предназначенные для измерения удовлетворенности респондентов степенью реализации их потребностей. Конечным показателем, получаемым в результате обработки данных опроса, в них выступает индекс, который интерпретируется в пределах его максимально и минимально возможных значений. Одной из наиболее распространенных и известных является методика расчета регионального стресс-индекса SSI (State Stress Index), разработанная американскими учеными из Национального института ментального здоровья А. Мюррей и А. Лински.

К преимуществам такого подхода можно отнести возможность получения оценки социальной напряженности по стране в целом, по каждому региону в отдельности, проведение сравнительного анализа напряженности по данным исследований за разные годы. Что касается методов наблюдения для измерения социальной напряженности, то следует отметить, что основными задачами наблюдения здесь являются измерение социальной напряженности, идентификация опасных (дестабилизирующих) ситуаций и социальных групп, особенно маргинальных, опасной дифференциации в распределении благ, выявление реакций потенциально дестабилизирующих обстановку на изменение экономической ситуации.

Список использованной литературы2. Ахиезер А. С. Россия: критика исторического опыта. Т. 3. М.,

1991. С. 145—146.

71


3. Дюркгейм, Э. О разделении общественного труда [Текст] / Э. Дюркгейм. – М.: Наука, 1991. – С. 20–23.

4.См.: Социологические исследования. 1992. № 7. С. 94; а также. Платонов Ю.В. Социальный конфликт на производстве//Социологические исследования. 1991. № 11. С. 20—25.

5.Parsons, Т. The Structure of Social Action [Text] / T. Parsons. – N.Y.: Arno Press, 1937. – P. 137.

6. Мертон, Р. К. Социальная структура и аномия [Текст] / Р. К. Мертон // Социолог. исслед. – 1992. – № 2. – С. 107.

7. Himes, J. S. Conflict and Conflict Management [Text] / J. S. Himes. – Athens: University pf Georgia Press, 1980. – P. 30.

8. Давыдова, Е. В. Измерение социального самочувствия молодёжи [Текст] / Е. В. Давыдова. – М: ИС РАН, 1992. – 38 с.

9. Анурин, В. Ф. Экономическая стратификация: аттитюды и стереотипы сознания [Текст] / В. Ф. Анурин // Социолог. исслед. –1995. – № 1. – С. 104–115.

10. Шваков, А. Территория социальной напряженности [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://scvr. sarnode. ru: 8101 /jornal/number7/shvakov. htm.

Annotasiya:Sosial gərginlik bu gün sosiologiyada ən mühüm problemlərdən

biridir. Məqalə sosial gərginlik problemi, onun yaranma səbəblərinə həsr olunmuşdur. Sosial gərginliyin yaranma modeli, inkişaf, təzahürləri və proqnozlaşdırılması təklif edilib. Sosial gərginliyin ölçülməsi metodikası nəzərdən keçirilib.

Abstract:The social tension in society today is one of the key issues in

sociology. The article deals with the definition of social unrest, its causes. Proposed a model of the origin, development, and predicting social tensions. The technique of measurement of social tension.

Аннотация:Социальная напряженность в обществе сегодня является одной из

ключевых проблем в социологии. Статья посвящена проблеме определения социальной напряженности, причин ее возникновения. Предложена модель возникновения, развития, и прогнозирования

72


социальной напряженности. Рассматриваются методики измерения социальной напряженности.

FƏLSƏFƏ

İNTIBAH DÖVRÜ NATURFƏLSƏFƏSININ NÜMAYƏNDƏSICORDANO BRUNONUN FƏLSƏFI BAXIŞLARI

Mahmudova Rübabə Rafiq qızı, BDU II kurs magistrantı [email protected]

Açar sözlər: İntibah dövrü, naturfəlsəfə, Bruno, panteizm, sonsuz kainat və sonsuz dünyalar, hilozoizm, monada

Ключевые слова: Эпоха Возрождения, натурфилософия, Бруно, пантеизм, бесконечная вселенная и бесконечные миры, гилозоизм, монада

Key words: Renaissance, natural philosophy, Bruno, pantheism, infinite universe and infinite worlds, hylozoism, monad

Orta əsr və Yeni dövr mədəniyyətləri arasındakı bir mərhələ olan İntibah dövrü XIV əsrin əvvəli – XVI əsrin sonu çərçivəsində Qərbi və Mərkəzi Avropanı əhatə etmişdir.

15-ci əsrin ortalarında islamla xristianlığın kəskin qarşıdurması sona yetir, İngiltərə və Fransa arasında Yüzillik müharibənin (1337-1453) bitməsindən sonra Avropa dövlətləri arasında nisbətən sülh şəraiti yaranır və onlar keçdikləri tarixi yola nəzər salmaq imkanı qazanır. Beləliklə, Orta

73



əsrlər dövrü bitir və tarixi inkişafda yeni mərhələyə qədəm qoymaq zamanı gəlib çatır. Ən əsası isə Qərbi Avropanın ictimai-siyasi həyatına kilsənin təsiri zəifləyir, o dövrdə mühafizəkar xristian ideologiyası sonrakı tarixi inkişaf üçün yararsız hala düşür. İntibah ərəblər vasitəsilə qorunub saxlanılmış antik mirasa söykənərək, xristianlığa qarşı gələrək, həm mədəni, həm də fəlsəfi zəmində inkişaf edir.

İntibah dövrü fəlsəfi fikri öz inkişafında üç mərhələdən keçmişdir. Birinci mərhələ XIV əsrdən XV əsrin ortalarına qədər olan dövrü əhatə edən humanistlik dövrüdür. Bu dövrdə fəlsəfədə əsas fikir insana, onun fəaliyyətinə, dünyadakı yerinə, təyinatına, daxili və xarici aləminə, ehtiyacına və istəyinə yönəlir. İkinci mərhələ neoplatonizm dövrüdür. Bu dövr fikrinin xarakterik xüsusiyyəti ontoloji problemlərin qoyuluşudur. Nəhayət, İntibah fəlsəfi fikrinin son mərhələsi naturfəlsəfə və yeni təbiətşünaslıq dövrüdür. Bu dövrün filosofları fəlsəfə tarixində ilk dəfə o vaxtın elmi biliklərinə əsaslanaraq, təbiəti tamamilə dərk etməyə, onun ümumi fəlsəfi təsvirini verməyə cəhd edirlər. Təbiətin belə dərk edilmə üsulu Naturfəlsəfə adını alır.

Təbiət fəlsəfəsinin məhsuldar başlanğıcını filosof və təbiətşünas, katolik kilsənin kardinalı Nikolay Kuzanski qoyur. Daha sonra naturfəlsəfə Parasels, B.Telezio tərəfindən inkişaf etdirilir.

Naturfəlsəfə və yeni təbiətşünaslığın görkəmli nümayəndəsi isə istedadlı professor, elm fədaisi Cordano Brunodur (1548-1600). O, dominikan rahibi və keşişi idi. Sonralar C.Bruno xristian Allahına və kilsəyə inamı rədd edir, Avropanın müxtəlif universitetlərində mühazirələr oxuyaraq, azad fəlsəfə ilə məşğul olur. C.Bruno öz fəlsəfi görüşlərini çoxlu mühazirələr və əsərlər yazaraq ifadə etmişdir. Altı il ərzində inkvizisiya C.Brunoya həbsxanalarda əziyyət verir və nəhayət, 17 fevral 1600-cü ildə papa sarayı qarşısında onu tonqalda yandırır.

C.Brunonun panteist fəlsəfəsi İntibah dövrü fəlsəfi fikrinin inkişafının yüksək nəticəsi idi. Belə ki, İntibahın əsas istiqamətləri və xüsusiyyətləri – humanizm, təbii dialektika, təbiətin böyüklüyünün etiraf edilməsi onun yaradıcılığında daha dərindən müəyyən edilmişdi. Brunonun panteizmi italyan İntibahının naturfəlsəfə sistemlərindən ən radikalı və ən ardıcılı idi. Belə ki, vacib problemlərin qoyuluşunda və həllində o öz sələflərindən daha irəli getmişdi.

Təbiətin hərəkətverici qüvvəsinin mənbəyini müəyyənləşdirərkən və materiyanın özünühərəkət prinsipinə yaxınlaşarkən Bruno hilozoizmə gəlib çıxır: dünyalar onların “öz ruhu” olan “daxili prinsip” əsasında hərəkət edir.

74


Bütün təbiət fəal “Dünya ruhu”ndan yaranmışdır. Lakin Brunonun hilozoizmində əsas məqam materiyanın özünühərəkət prinsipidir. Bunu nəzərə almaq lazımdır ki, bu fikirlər səma cisimlərinin hərəkətinin hələ kəşf olunmadığı dövrdə söylənilmişdi. Bruno dialektikanın inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Fəlsəfənin inkişafında Brunonun idrak nəzəriyyəsinin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. O, köhnə nəzəriyyələrə və hamı tərəfindən qəbul olunmuş mövqelərə qarşı qəti münasibətini bildirərək, kilsə nüfuzunun sxolastik qanunlarına qarşı şübhə prinsipini, fikir azadlığını irəli sürür. Qanunları şübhə altına almaq mütəfəkkirin birinci hüququ və vəzifəsi idi. “İman həqiqəti”ni kənara ataraq, yalnız elmi biliyi həqiqət qəbul edərək, Bruno materialist idrak nəzəriyyəsini inkişaf etdirir. Brunonun fikrincə, idrak predmeti təbiətdir, idrakın məsələsi isə şeylərin xarici dəyişkənliyi arxasında təbiət qanunlarının daimiliyini müəyyən etməkdir. İdrak prosesi sonsuzdur.

Fəlsəfə elmindəki rolu və elmi uzaqgörənliyi baxımından C.Brunonun fəlsəfi görüşlərinin araşdırılması əhəmiyyətlidir.

C.Bruno antik materialistlərin fikirlərini canlandıran ilk yazarlardan biri olmuşdur. Böyük Roma şairi Lukretsi Kardan Bruno özünün iki əsas – sonsuz kainat və sonsuz dünyalar; materiyanın gördüyümüz müxtəlifliyi təşkil edən ayrı-ayrı atomlardan yaranması fikrini götürmüşdür. Brunonun fikirlərinə Kopernikin də böyük təsiri olmuşdur. Bruno ondan Yerin dünyanın mərkəzi olmadığını sübüt edən dəlilləri götürmüşdür.

Kopernik hələ də Günəşi Kainatın mərkəzi kimi göstərirdi və Ptolomey sxeminin çox hissəsinin tərəfdarı idi. Kopernikə görə ulduzlar kainatda hərəkətsiz dayanmışdır. Lakin sələflərini üstələyən Bruno iddia edirdi ki, sonsuz sayda, bizimkindən, ola bilsin ki, fərqli dünyalar mövcuddur və sonsuz kainatın mərkəzi yoxdur. O nisbilik haqqında da düşünürdü, belə ki, bəyan edirdi ki, sonsuz kainatda biri digərindən üstün yerlər yoxdur və istiqamət, hərəkət, hətta çəki belə müşahidəçinin onu müəyyənləşdirməsindən asılıdır.

L.Kar atomların boşluqda daim hərəkət etdiyini bildirirdi. Bruno daimi hərəkəti və dəyişkənliyi qəbul edirdi, lakin bunun daha dərinliklərində o, ikiyə bölünmüş substansiyanın əsasını təşkil edən əbədi materiya və əbədi ruhun qarşılıqlı əlaqədə olduğu Vəhdəti görürdü.

Brunoya görə, kainat Allahdır və Allah da kainatdır. İlahilik özünü fərdi şeylərdə ifadə edir, fərdi şeylərsə ilahidə meydana çıxır. “Hər şey hər şeydədir”. Ona görə də hər bir fərdi şey öz daxilində tamın bir hissəsinə malikdir və hər bir şey başqa şeylərlə qarşılıqlı nüfuz etmişdir.

75


“Hər bir şey hər bir başqa şeyin içindədir”. Bu anlamda Bruno Leybnitsdən və Yeni dövrün kvant mexanikası şərhçilərindən irəli getmişdi.

Bruno materialist panteistdən daha çox telepat idi. O, materiya və ruha (və yaxud maddi və qeyri-maddi substansiyaya) ayrı-ayrı substansiyalar kimi baxırdı, baxmayaraq ki, onların hər biri vahid əsas şeyin aspektləri idi. Ruh hər bir şeyə nüfuz edib. Allahın ruhu hər şeyi canlandırıb və məlumatlandırıb. Hər şeyi Vahid ümumi tamlığa uyğunlaşdırıb, həmahəng edib. Brunonun bu fikirlərini daha konkret nəzərdən keçirək.

“Səbəb, başlanğıc və vahid” (1584), “Sonsuz kainat və dünyalar” (1584), “Qalib heyvanın qovulması” (1582), “Sonsuz, nəhəng və formasız”(1591) və bir çox başqa əsərlərin müəllifi olan C.Bruno varlıq haqqında belə düşünürdü: bütün dəyişkən fərdi formaların əsasını bir maddi substansiya təşkil edir. Heç nədən yaradılmamış, heç nəyə gətirib çıxarmayan, lakin qatılaşa bilən, formalaşa bilən, nizamlana bilən əbədi cismani maddənin tərkibi parçalanıb, xüsusiyyəti, quruluşu dəyişib, mövcudluğu başqa cür olub, vəziyyəti müxtəlifləşmişdir. Bu prosesdə şeylərin həqiqi mənşəyi olan əbədi, doğulmamış və dəyişməz substansiya prinsipini özündə daim saxlayan və yalnız başlanğıcda olan elementlər olduğu kimi qalır.

Monadanı Bruno varlığın vahidi hesab edirdi. Bu monadanın fəaliyyətində cismani ilə ruhi birləşir. Ali substansiya isə “monadalar monadası” və yaxud Allahdır. Varlıq Brunoya görə maksimal vəhdətdir, yəni o təkdir, əbədidir və dəyişməzdir. Vahid sonsuzluq idealdır. Öz sadəliyi ilə yanaşı, mükəmməldir. Heç bir şey ondan yaxşı və ya pis ola bilməz. Bu vahid Tamdır, Allahdır, bütün kainatı tutmuş ümumi Təbiətdir.

Kainat təkdir, sonsuzdur, hərəkətsizdir (sükunətdədir). Mütləq imkan (potensial) təkdir, hərəkət təkdir, forma və ruh təkdir, materiya təkdir, şey təkdir, olmaq təkdir, tək (vahid) maksimumdur və alidir (best). O yaranmamışdır, çünki onu arzulayacaq özündən başqa bir şey yoxdur. O dəyişə bilməz, çünki elə bir şey mövcud deyil ki, o ona çevrilsin. O arta və azala bilməz, çünki o sonsuzdur.

Bruno Allahı nə yuxarıda görürdü, nə də kənarda. O, Allahın hər şeydə olduğunu iddia edirdi. Bütün şeylərdə bir sadə İlahilik meydana çıxır – bir zaman məhsuldar təbiət öz işığını müxtəlif obyektlərin daxilinə yayır və müxtəlif adlar alır. Bu prosesdə o, daxilindəki elementləri bir-birilə əlaqələndirərək, öz başlanğıcını qoruyub saxlayır.

İlahilik özünü hər bir şeydə göstərir. Hər bir şeyin daxilində öz gizli İlahiliyi var. Belə ki, o açılır, hətta ən kiçik varlıqlara ötürülür və onların öz

76


imkanına və gücünə uyğun olaraq bu kiçik varlıqlardan da digərlərinə verilir. O (İlahilik) olmadan heç bir şey ola bilməz, çünki o, ilkin və son varlığın mövcudluğunun cövhəridir.

Təbiət sadəcə mövcud deyil, o şeylərdən uzaq olmayaraq, onların daxilindədir. Şeylərin xarici görünüşü böyük dəyişikliklərə məruz qaldığı zaman onların özünün daxilində şeylərin mənbəyi (başlanğıcı) – Ağıl, Allah, Mövcudluq, Vahid, Həqiqət, Tale, Səbəb daha dərindən (daxildən) inkişaf edir.

Beləliklə, Bruno hesab edirdi ki, təbiət Allahın şeylərdə olmasıdır. Heyvanlar və bitkilər Təbiətin onlara etdiyi təsirin nəticəsində yaşayır; bu TəbiətAllahın şeylərdə olmasından başqa bir şey deyildir. Allah bütünlüklə şeylərdədir. Belə ki, günəş zəfərandadır, nərgizdədir, xoruzdadır, şirdədir. Bunların hər biri təbiətlə əlaqədə olaraq ilahiliyə yüksəlir.

İlahilik müxtəlif obyektlərdə müxtəlif şəkildə fəaliyyət göstərərək, nur saçaraq, rəngarəng fiziki formaların vasitəsilə müəyyən hadisələrdə, öz daxilində, öz mövcudiyyətində, öz həyatında və öz intellektində onları iştirakçıya çevirərək, gizlin şəkildə Təbiətdədir.

Brunoya görə, müxtəliflik kökdəki vəhdətin görünən üzüdür. Şeylərdə müxtəlif yollarla üzə çıxan bu bütövlük öz quruluşu, görünüşü, rəngi və başqa xüsusiyyətləri və adi keyfiyyətləri ilə birlikdə eyni substansiyanın müxtəlif üzündən başqa bir şey deyildir.

Növlərin, fərqlərin, xüsusiyyətlərin, genə məxsus hər bir şeyin, dəyişikliklərin müxtəlifliyini yaradan varlıq deyil, varlığın və mövcudluğun vəziyyətidir və şəraitidir ki, bu da təkdir, sonsuzdur, hərəkətsizdir, səbəbdir, materiyadır, həyatdır, ruhdur, inam və yaxşılıqdır.

Bruno cisimlərdəki qarşılıqlı nüfuzetməni bütün şeylərin bütün başqa şeylərdə olması kimi izah edərək bildirirdi ki, əksliklər əksliklərin daxilindədir, ona görə də hər bir şeyin başqa bir digər şeyin daxilində olmasını başa düşmək çətin deyildir.

Bütün şeylər kainatdadır və kainat bütün şeylərdədir: biz onun daxilindəyik və o da bizim daxilimizdədir. Beləliklə də, hər şey mükəmməl vəhdət daxilində birgə fəaliyyət göstərir.

Qəlb və ruhun kainat ruhu ilə müəyyən müntəzəm əlaqəsi var. Bu əlaqə zamanı o yalnız olduğu və duyduğu yerdə mövcud olub ora daxil deyil,o həm də öz başlanğıcı və mənbəyi vasitəsilə sonsuzluq boyu yayılmaqdadır.

Uzaq kainatda hər hansı bir şəkildə mövcud olan hər bir ruhun gücüonun özüdür. Hələ də heç bir şeyin qarışmadığı nə isə ilahi bir şeydir.

77


Kainatdan aldığımız istənilən şey özünəməxsus şəkildə bütöv dünya ruhunu özündə cəmləşdirir.Bu dünya ruhu tamamilə aldığımız şeyin hər bir hissəsi daxilindədir. Çünki onun öz daxilində də Hər şey hər şeydədir.

Allahı dünyanın hər şeyi həmahəng edən ruhu və ya zəkası hesab edən Bruno hilozoizmə meyl edərək,vahid ruhun eyni bir vaxtda hər bir şeyi bir-birilə həmahəng etdiyini, onun bütün şeylərin vahid ruhu olduğunu və onların hamısını bütünlüklə sardığını bildirir. Əgər o özü Təbiət deyilsə, onda mütləq Təbiətin təbiətidir və əgər ruh deyilsə, onda dünya Ruhunun ruhudur.

Kainat Zəkası dünya ruhunun gizlin, daha real, özünəməxsus və güclü hissəsidir. Bu, bütövlüyü saran, kainatı maarifləndirən, təbiəti təbii şeylər istehsal etməyə yönəldən vahid bütövlükdür.

Brunonun idrak nəzəriyyəsi onun mövcudluq təlimi ilə sıx bağlıdır. Burada insan dərrakəsi nə mənşəyinə, nə də mahiyyətinə görə materiyanın və daxili qüvvələrin bütövlüyünü ifadə edən təbiətə qarşı qoyulmur, onun özündən meydana çıxır.

İdrakın məqsədi fiziki hadisələri müşahidə etməklə məhdudlaşmır. İdrakınvəzifəsi dünyanın görünən üzünün içinə varmaq, təbiət hadisələrinin daxilinənüfuz edərək, sonsuz hərəkət edən və dəyişən təbiətin qanunlarını dərk etməkdir. “İdrak nizamı”, daha doğrusu, Kainat haqqında insan təsəvvürlərinin məcmuyu, Brunonun təliminə görə, öz növbəsində “ilahi” dünyanın – təbiətin daxili qanunlarının dünyasının “obrazı və şəkli” olan təbiət nizamının “kölgəsi və misli”dir. Başqa cür desək, məntiqi fizikinin əksidir, surətidir, fiziki isə metafizik dünyanın, Kainatın qurulmasının daxili qanunauyğunluqları dünyasının obrazıdır.

“Obrazların təşkili” traktatında Bruno yazırdı ki, insan zəkası “ilahi şeylərin kölgəsini və təbii şeylərin obrazını” əks etdirən “canlı güzgü”dür. Bu “güzgü” – insan zəkası ideyanı şeylərin səbəbi kimi qəbul edir (ideya isə Brunonun qeyd etdiyi kimi, “şeylərdən ayrılmazdır, onlarla sıx surətdə birləşib”), formanı şeyin özü kimi qəbul edir, çünki ona şeyin bütün substansiyası daxildir, dəqiqləşdirdikdə - forma “fiziki cəhətdən materiyasız mövcud deyil”. Başqa cür desək, dünyaya “formanı öz daxilindən meydana çıxaran materiyanı bütün şeylərin başlanğıcı hesab edən” “fiziklərlə birgə” baxmaq lazımdır (Bruno isə özünü həmişə filosof-fiziklərə aid edirdi).

Beləliklə, “müdrik bütün şeylərin dəyişkənliyini görsə” də, idrakın vəzifəsi şeylərin xarici dəyişkənliyinin arxasında təbiət qanunlarının daimiliyini sezmək və müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Bu məqsədə uyğun olaraq, Bruno idrakın pillələrini də müəyyənləşdirir. Bilik hisslərdən doğur.

78


Hissi obrazlarsız idrak yoxdur. Zəka “güzgüdən kənarda” dolaşa bilməz; idrakımız “hissli obyektlərdən doğan xarici hisslərdən alınmış obrazlarsız və formasız” keçinə bilməz.

Lakin idrak yalnız hisslər dünyası ilə məhdudlaşmır. Bu ona görə deyil ki, hisslər bəzən bizi aldada bilər, səhvlər ola bilər və xarici aləm bizim hisslərimizdə təhrif olunar. Məsələ ondadır ki, hissi qavrayış kifayət deyil, bu yolda əldə olunmuş məlumatları ümumiləşdirmədən insan zəkası hadisələrin mahiyyətini dərk edə bilməz, Kainatın, onun quruluşunun və qanunlarının qavranılması həddinə yüksələ bilməz.

Kosmoloji baxışlarını “Sonsuz kainat və dünyalar” (1584) əsərində ifadə edən Bruno səmadan kənarda Kainat, Boşluq yaxud Zamanın olduğunu araşdırmağın mənasız olduğunu bildirir. Çünki bizim Boşluq adlandırdığımız tək bir kainat var, tək geniş sonsuzluq var; burada bizim böyüyüb boya-başa çatdığımız dünya kimi sonsuz sayda dünyalar var. Sonsuz adlandırdığımız bu kainat nə bir səbəbdir, nə üstünlükdür, nə imkandır, nə qavrayışdır, nə də ki, bu kainata ölçü təyin edən təbiətdir.Onda özünün eyni olan sonsuz sayda dünyalar var.

Bu sonsuz ölçünün nə mərkəzi var, nə də ki, sərhədi.Beləliklə, Yer mərkəzdə olan bir dünya deyil.

Brunonun ölüm haqqında da fikirləri maraqlıdır; biz daim yerləşdiyimiz kainatın mövcudluğu və mənşəyi haqqında düşünərkən görürük ki, nə özümüz, nə də başqa substansiyalar məhv olur. Bütün şeylər sonsuz kainatda dolaşaraq görkəmini dəyişir.

Əbədi cismani maddəyə gəlincə, o dəyişmir, formalaşmır və ya formasını itirmir. Orada isə yalnız bir şey qalır ki, o da dağılmaq obyekti ola bilməz, çünki onun qurulma obyekti də olması qeyri-mümkündür. Ona görə də demək olmaz ki, o öz-özünə, təsadüfən məhv oldu.

Brunonun sonrakı panteistlərə böyük təsiri olmuşdur. Spinozanın onun əsərləri ilə tanışlığı barədə məlumat yoxdur, bundan əlavə, Spinozanın panteizmi başqa cür, bir qədər abstraktdır. Lakin “panteist” sözünü yaratmış Con Toland C.Brunonun işləri ilə tanış idi. Onları qruplaşdıraraq, səyahət etdiyi hər yerdə təbliğ edirdi. XVIII əsr ingilis şair romantiklərinin məktəbi olan Göl şairlərinin görkəmli nümayəndəsi şair, tənqidçi və filosof Samuel Teylor Kolric, alman mütəfəkkiri və şairi Höte və böyük alman idealist panteisti Şeling də C.Brunonun yaradıcılığına yaxşı bələd idilər.

C.Bruno haqqında çox vaxt deyirlər ki, o vaxtından əvvəl dünyaya gəlmişdi, belə ki, ölümündən yalnız 400 il sonra XX əsrin elmi, fəlsəfəsi və

79


incəsənəti onun bir çox fərziyələrini və təlimlərini aktual məsələ və həqiqət kimi qəbul etməyə başladı.

ƏDƏBİYYAT1. www.pantheism.net . Bruno's philosophy2. www.e-reading.me. С. В. Перевезенцев. Антология

философии Средних веков и эпохи Возрождения. Джордано Бруно (1548-1600)

3. www.intencia.ru. История философии. Теория познания Бруно

4. www.e-reading.me. «Философские диалоги» Джордано Бруно. О жизни и судьбе Джордано Бруно

İNTIBAH DÖVRÜ NATURFƏLSƏFƏSININ NÜMAYƏNDƏSICORDANO BRUNONUN FƏLSƏFI BAXIŞLARI

Mahmudova Rübabə Rafiq qızı, BDU II kurs magistrantı Bu məqalədə C.Brunonun İntibah dövrü və ümumiyyətlə, fəlsəfə

tarixində yeri və rolundan, zəmanəsini öncələyən kosmoloji baxışlarından, dövrünün sxolastik görüşlərindən kəskin fərqlənən varlıq haqqında fəlsəfi fikirlərindən və idrak nəzəriyyəsindən bəhs edilir.

ФИЛОСОФСКИЕ ВЗГЛЯДЫ ДЖОРДАНО БРУНО КАК ПРЕДСТАВИТЕЛЯ НАТУРФИЛОСОФИИ ПЕРИОДА

ВОЗРОЖДЕНИЯМахмудова Рубаба Рафик кызы, магистрант, БГУ, II курс

РЕЗЮМЕВ этой статье говориться о положении и роли Дж.Бруно в

философии эпохи Возрождения и целиком в истории философии, о его космологических взглядах опережавшего свое время, о воззрениях о сущности и гносеологии радикально отличающийся от схоластических взглядов его времени.

GIORDANO BRUNO'S PHILOSOPHICAL VIEWS AS A REPRESENTATIVE OF THE NATURAL PHILOSOPHY OF THE

RENAISSANCEMakhmudova Rubaba Rafik kyzy, undergraduate, BSU, II Course

RESUME80

http://www.litres.ru/dzhordano-bruno/

http://www.litres.ru/dzhordano-bruno/

http://www.pantheism.net/paul/brunphil.htmBruno'sphilosophy


This article is about G.Bruno's position and role in philosophy of Renaissance, entirely in history of philosophy, his cosmology that anticipated his time, thoughts about essence and epistemology that are radically alien from scholastic view of that period.

ESTETİK ŞÜURDA MİLLİLİYİN TƏCƏSSÜMÜ

prof. Hacıyev Zeynəddin Camal oğlu, Fəlsəfə kafedrası, Bakı Dövlət universiteti

Açar sözlər: estetik şüur, millilik, qloballaşma, multikulturalizm.Ключевые слова: эстетическое сознание, национальное сознание,

глобализация, мультикультурализмKeywords: aesthetic consciousness, national consciousness,

globalization, multiculturalismİctimai şüurun qədim və spesifik formalarından olan estetik şüur, çox

mühüm sosial funksiyalar yerinə yetirməklə, cəmiyyət həyatında böyük rol oynayır. O, hər bir konkret tarixi dövrün mənəvi mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi çıxış edir, insanlar qarşısında öz fəaliyyətinin bütün sahələrini gözəllik və harmoniya prinsipləri üzrə qurmaq tələbi irəli sürür. Estetik şüurun mərkəzi kateqoriyası olan gözəllik, fəlsəfənin və ümumilikdə sağlam mənəvi mədəniyyətin iki böyük əsasını – Həqiqəti və Xeyirxahlığı (fəziləti) sintez edərək, onları yeni məzmunla zənginləşdirir. Böyük alman

81


filosofu Hegel yazırdı: «Mən əminəm ki, estetik şüur zəkanın bütün ideyaları əhatə edən ən yüksək aktı deməkdir və həqiqət ilə xeyirxahlıq ancaq gözəllikdə qohumluq telləri ilə bir-birilə birləşir» [8, s.212].

Estetik şüur, xüsusilə də onun yüksək səviyyəsi olan peşəkar fəaliyyət növü-incəsənət, sosial subyektin bütün daxili mənəvi qüvvələrini səfərbər edir, təbiətin və sosial reallığın hərtərəfli, dolğun və sərbəst qavranılmasnı asanlaşdırır. Bununla yanaşı, incəsənət, sənətkar tərəfindən öz fantaziyası vasitəsilə, sözün müəyyən mənasında dünyanı yenidən yaratmaq məqsədi güdür. Həmin məqsədin həyata keçirilməsi isə insan ruhunun və mədəniyyətinin idrakı, etik, estetik və sair məqamlarının daxili vəhdəti sayəsində mümkün olur.

İctimai şüurun bir sıra digər formalarından (elm, fəlsəfə, siyasi və hüquqi şüur və s) fərqli olaraq estetik şüurun məzmununda nəzəri (ideoloji) tərəf deyil, adi (psixoloji) səviyyə daha geniş yer tutur. Bu keyfiyyəti üzündən estetik şüur və incəsənət insanların hisslərinə, iradəsinə və psixologiyasına güclü və dərin təsir göstərmək məharətinə malikdir. O, ayrıca götürülmüş bir fərdin xarakterinin formalaşmasında və mənəvi dünyasının inkişafında, habelə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin müəyyən səviyyəsinin qərarlaşmasında misilsiz rol oynayır. Hər bir dövrün estetik şüuru sosial münasibətlər sisteminin xarakteri və inkişaf səviyyəsi ilə şərtlənən bir sıra ümumi cəhətlərə malik olur. Bununla yanaşı, onun məzmununda milli özünəməxsusluqlar və rəngarənglik geniş yer tutur. Başqa sözlə deyilsə, ümümcəmiyyət miqyasını əhatə edən və bütöv xarakter daşıyan estetik şüur, hər bir sosial subyekt növünə nəzərən mühüm spesifikliyə malikdir. Bu müddəa xüsusilə də böyük sosial-etnik birlik forması olan millətə aiddir. Hər bir millətin və xalqın estetik şüuru, həm hissi, həm də nəzəri səviyyədə müvafiq milli göstəricilər ilə sıx əlaqədə və vəhdətdə çıxış edir. Qeyd olunan kontekstdə yanaşdıqda, çoxəsrlik tarixə, zəngin mədəniyyətə, böyük sosial təcrübəyə və özünəməxsus geopolitik məkana malik azərbaycan xalqının estetik şüuru və incəsənəti daha səciyyəvidir və dərin spesifik çalarlara malik olması ilə seçilir.

Millilik və milli özünəməxsusluğun estetik şüurun hissi pilləsində daha güclü və qabarıq özünü göstərə bilməsi təsadüfi olmayıb, onunla şərtlənir ki, estetik hisslər insanların real həatına və milli varlığına çox yaxındır. Hər bir xalqın ətraf dünyanın gözəlliyindən həzz almaq barədə estetik təsəvvürləri, millətin xarakterik cəhətləri və psixologiyası ilə sıx əlaqədə və təmas vəziyyətində çıxış edir. Bu iki tərəf çox vaxt bir-birinə o qədər dərindən nüfuz edir ki, onları ayırmaq çətin olur.

82


Estetik şüurun başlıca xassəsi, həyatı ümumiləşdirilmiş bədii obrazlar vasitəsilə inikas etdirməsidir. Bu keyfiyyəti üzündən o özündə milli spesifik cəhətlərin ifadə olunmasına geniş imkanlar açır. Bu mənada azərbaycan xalqının yaratdığı və əsrlər boyu qoruyub inkişaf etdirdiyi şifahi xalq ədəbiyyatı, klassik yazılı ədəbiyyat və müasir bədii ədəbiyyatı son dərəcə unikallığı ilə səciyyələnir. Hələ qədim folklor nümunələrində, dastanlarda, nağıllarda azərbaycan xalqının öz milli «Mən»i aydın surətdə özünü göstərmişdir. Burada təsvir olunan hadisələr və qəhrəmanların həyatı, göstərdikləri igidliklər, xeyirxah əməllər uğrunda mübarizədə canından keçməyə hazır olması, dostluğa sədaqət, düşmənə qarşı nifrət, məgrurluq və əyilməzlik kimi milli xüsusiyyətlər geniş yer tutur. Müxtəlif dövrlərdə yaşamış azərbaycan bədii söz ustalarının (Nizami, Fizuli, M.Axundzadə, C.Məmmədquluzadə, M.Sabir və başqaları) yaratdıqları poeziya və nəsr əsərləri estetik şüurun parlaq nümunələri olmaqla yanaşı, azərbaycan millətinin xarakterini, milli ruhunu və koloritini bütün incəlikləri ilə əks etdirir.

Estetik təsəvvürlərdə milli ruhun ifadə olunması mürəkkəb və çoxtərəfli məzmuna malikdir. Bu bir tərəfdən, estetik hisslərin və baxışların əhatə dairəsinin genişliyi, digər tərəfdən isə milli ruhun özünün daxili rəngarəngliyi ilə şərtlənir. Xüsusilə də sonuncu anlayışdan (milli ruhdan) söhbət getdikdə, onun son dərəcə müxtəlif tərəflərin (millətin mənəvi birliyini təmin edən və əsrlər boyu işlənilib hazırlanan və irsən keçən çoxçalarlı daxili yaşantıların və cəhətlərin sintezi olduğu nəzərdə tutulmalıdır. [7, s. 190]

Millət sadəcə insanların tarixən təşəkkül tapmış obyektiv əlamətlərinin məcmusu demək deyildir. Burada subyektiv tərəflər, şüur amilləri başlıca yerlərdən birini tutur. Sonuncular «milli mədəniyyət» və «milli ruh» anlayışlarında özünün təmərküzləşmiş ifadəsini tapır. Doğrudur, müxtəlif tarixi, siyasi, sosial-iqtisadi, ideoloji, dini və sair səbəblərin təsiri altında azərbaycan millətinin estetik təsəvvürləri, dəyərlər sistemi mədəniyyəti ciddi dəyişikliklərə və aşınmalara məruz qalmışdır. Buna baxmayaraq, xalqımız öz milli mənəviyyatını, onu səciyyələndirən əsas keyfiyyətləri qoruyub saxlaya, inkişaf etdirə və nəsldən nəslə ötürə bilmişdir. Hətta sovet imperiyasının həyata keçirmiş olduğu 1990-cı il qanlı yanvar qırğını və digər bu qəbildən olan fəlakətlər (Ermənistanın uydurduğu Dağlıq Qarabağ problemi və onun törətdiyi ağır nəticələr, ərazimizin beşdə birindən çoxunun işğalı, bir milyondan çox soydaşlarımızın ata-baba yurdlarından qovularaq qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə salınması) xalqımızın milli ruhunu və iradəsini

83


sarsıda, onun gələcəyə inamını məhv edə bilmədi. Azərbaycanlıların milli şüuruna, psixologiyasına və xarakterinə dərindən hopmuş olan yüksək optimizm əhval ruhiyyəsi, bu xalqın öz milli mənəviyyatını yeni ifadə formaları yaratmağa ruhlandırır. XX əsrin sonlarında xalqımızın yenidən öz milli müstəqilliyinə qovuşması, demokratik cəmiyyət quruculuğu yolunda qazanılan uğurlar, onun həyatını və məişətini əsaslı surətdə yeniləşdirməklə yanaşı, həm də milli mənəviyyatının və mədəniyyətinin əsl intibahını və fasiləsiz inkişafını təmin etməkdədir.

Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənətinin əsas sütunlarından biri olan muğam, xalqımızın estetik hisslərinin ifadə olunması və zənginləşməsində müstəsna dərəcədə böyük rol oynayır. Bu təsadüfi olmayıb onunla şərtlənir ki, əsrlərdən bəri qorunub saxlanan və saflaşmaqda olan müğam sənəti, xalqımızın milli xarakterinin spesifikliyini və incəliklərini əyani surətdə ifadə edir. Muğam insan varlığının mənəvi təcəssümünün xüsusi sferası olmaqla, onunla bütünlükdə kainat və təbiət arasında, görünən və görünməyən aləm arasında harmoniya yaradır» [6. s.25].

Dastanlarda və nağıllarda, haqqında söhbət açılan çoxsaylı qəhrəmanlar insanları səbrə, təmkinliyə, xeyirxahlığa və müdrikliyə səsləməklə yanaşı, təbiətin gözəlliklərini (dağları, bulaqları, bağları və s.) geniş təsvir edir, insanları öz həyatında daim gözəllik yaratmağa, həyatı sevməyə və dünya ahənginin anlamağın yeni-yeni zirvələrinə yüksəlməyə ruhlandırır. Onlarda xalqımızın həyatı, məişəti, adət və ənənələri son dərəcə sadə və başa düşülən dillə şərh olunur. Bu isə xalqın milli ruhunun, psixologiyasının və xarakterinin incəliklərini açıb göstərməklə yanaşı, onun estetik təsəvvürlərinin mərkəzində ümumi xeyirxahlıq və gözəlliyin vəhdətinin durduğunu aşkara çıxarır.

Azərbaycan milli mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan xalq və bəstəkar mahnıları, digər musiqi növləri də estetik şüurda geniş təmsil olunur. Onlarda vətənə və torpağa bağlılıq, eşq, məhəbbət və gözəllik kimi keyfiyyətlər tərənnüm edilir. Bu, xalqımızın estetik tələbatlarının ödənilməsində, estetik hissləri və zövqlərinin düzgün istiqamətə səmtləşdirilməsində böyük təsir gücünə malikdir. Estetik şüurda milliliyin ifadəsi formaları son dərəcə müxtəlif və rəngarəngdir. Onların sırasında milli rəqslərimizin xüsusi yer tutduğu qeyd edilməlidir. Azərbaycanda xalq incəsənətinin rəqs növü çox qədim və zəngin tarixə malikdir. İlk dövrlərdə (qayaüstü rəsmlərdə) müxtəlif ayinlər və oğçuluq ilə bağlı rəqslər əsas yer tursa da, sonralar onların məzmunu daha da genişlənmiş, həyatın və məişətin müxtəlif tərəflərini əhatə etməyə başlamışdır. İncəsənətin mühüm növü olan

84


rəqslərimiz bədən üzvlərinin, əllərin və ayaqların çevik və incə hərəkətləri vasitəsilə xalqımızın əməksevərliyi, dostluğa sədaqəti, vətənpərvərliyi, məişət və toy adətləri təsvir olunur. Onlarda həm də rəqqasların bədən əzalarının mütənasibliyi, harmoniyası və gözəlliyi özünü göstərir.

Estetik şüurda milliliyin təcəssümü təsviri incəsənət sahələrində daha qabarıq surətdə özünü göstərir. Bu baxımdan xalçaçılğın rəssamlığın, heykəltəraşlıq və digər növlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Milli ornamentlərə söykənən, nəfis toxunmuş xalçalarımız dünyanın bir çox ölkələrinin tanınmış muzeylərini bəzəyir. Onlar millətimizin uzun illər ərzində yaratdığı və inkişaf etdirdiyi misilsiz sənət nümunələri olmaqla, bir tərəfdən xalqımızın estetik təsəvvürlərində milli xarakterin və özünəməxsusluğun ifadə formaları kimi çıxış edir, digər tərəfdən isə onların dünya xalqlarına tanıtdırılması və təbliği baxımından önəmlidir. Eyni fikri dünya şöhrətli azərbaycan rəssamlarının yaratdıqları sənət inciləri və heykəltəraşlıq əsərləri, nəqqaşlıq, şəbəkə üsulu, bəzəkli tikmə sahələrində ərsəyə gətirilmiş möhtəşəm yaradıcılıq məhsulları haqqında söyləmək olar.

Milliliyin müxtəlif formalarda və geniş miqyasda təcəssümü estetik hisslərin inkişafı üçün də mühüm önəmə malikdir. Belə ki, qeyd olunan prosesdə insanların estetik hissləri, bu və ya digər konkret sənət əsərini düzgün qiymətləndirməkdə ifadə olunan adi estetik şüuru aşağı mərhələdən ümumbəşəri estetik dəyərlərlə bağlı olan daha yüksək səviyyəyə doğru yüksəlir.

Milli mədəniyyətin və incəsənətin təcəssümü sayəsində insanların estetik emosiyaları da inkişaf edir. Sonuncuların məzmunu milli özünəməxsusluqların təsiri altında yaranan yeni çalarlarla zənginləşir. Qeyd olunan məqam həm də milli inkişaf baxımından əhəmiyyətlidir, çünki, millətin öz unikallığını və sosial sistemdə əhəmiyyətini aydın təsəvvür etməyə imkan verir.

Estetik şüurda milli apesifikliyin təcəssümü təkcə adi, hissi səviyyədə baş vermir. Bu proses müəyyən özünəməxsusluqda həm də nəzəri (ideoloji) pillədə cərəyan edir.

Bu baxımdan müasir cəmiyyətimizin ideoloji özülünü təşkil edən azərbaycançılıq xüsusi önəm kəsb edir. Onun mahiyyətini azərbaycan xalqının milli maraqlarının ifadə olunması, milli mənəvi dəfərlərə hörmətlə yanaşılması, tarixi adət və ənənələrin qorunması, milli dilin inkişafına şərait yaradılması təşkil edir. Hazırda azərbaycançılıq ideologiyası cəmiyyətimizin mənəvi həyatına dərindən nüfuz edərək, onun həlledici tərəfinə çevrilməkdədir. O eynilə də estetik şüura, xüsusilə də onun yüksək nəzəri

85


səviyyəsinə güclü təsir göstərir. Bu öz ifadəsinin başlıca olaraq onda tapır ki, indii estetik baxışlar və konsepsiyalar, nəzəri müddəalar ən yüksək estetik kateqoriya – ülviliklə sıx bağlı olan estetik idealın formalaşması, ümumilikdə həmin ideologiya tərəfindən tənzimlənir və idarə olunur.

Azərbaycançılıq ideologiyası və nəzəriyyəsi ölkəmizin milli inkişafı praktikasının ümumiləşdirilməsi nəticəsi kimi yaranmışdır. Onun nəzəri və təcrübi əsaslarının işlənib hazırlanmasında xalqımızın ümummilli lideri H.Əliyevin misilsiz rolu vardır. Akademik R.Mehdiyev haqlı olaraq vurğulayır ki, H.Əliyev milli ideologiyanın milli dövlətçilik və milli-mənəvi dəyərlər kimi iki başlıca komponentdən ibarət olduğunu diqqətə çatdırmışdır. Milli ideologiyamızın mükəmməl konsepsiyasının işlənib hazırlanması da məhz ulu öndərin adı ilə bağlıdır.

Neokonservatizmin milli forması kimi azərbaycançılıq, milli ideologiyanın əsasıdır və Azərbaycan dövlətinin bütün tarixi boyu əsası olaraq qalacaq. [4, s.34].

Azərbaycançılığa belə dərin elmi münasibət ölkəmizin indiki siyasi rəhbərliyi tərəfindən dönmədən və ardıcıllıqla həyata keçirilməkdədir. Bu mənada Respublikamızın Prezidenti İ.Əliyevin aşağıdakı fikri diqqəti cəlb edir: «Böyük fərəh hissi ilə deyə bilərəm ki, bu gün Azərbaycan Heydər Əliyevin yolu ilə gedir. Azərbaycançılıq fəlsəfəsi, azərbaycançılıq ideologiyası, milli-mənəvi dəyərlərə əsaslanan müasir dövlət quruculuğu prosesləri çox uğurla getməkdədir» [2].

Nəzərdə tutmaq lazımdır ki, durmadan genişlənməkdə olan müasir informasiya məkanında ideologiyaların çoxluğu mövcuddur. Belə şəraitdə Azərbaycan xalqının maraqlarını, mənəviyyatı və mədəniyyətini dəqiq ifadə edən azərbaycançılığı yad və zərərli ideoloji təsirlərdən qorumaq zəruridir. [1. s.195].

Estetik şüurda və incəsənətdə milli ideologiyanın mühüm rol oynadığını vurğulamaqla yanaşı, qeyd edilməlidir ki, bu yalnız müəyyən ölçülər və həddlər daxilində özünü doğruldur. Onları aşıb keçdikdə, incəsənətin lüzumsuz siyasiləşdirilməsi və ideolojiləşdirilməsi adlı səhv özünü göstərir. Bu halda incəsənətin özünəməxsusluğu, eləcə də onun milli rəngarəngliyi ideoloji təzyiqə qurban verilir. Nəticədə incəsənətin ideoloji vulqarlaşdırılması güclənir, bəsitləşdirilmiş və orta hesabla götürülmüş insana hesablanan mədəniyyət nümunələri baş alıb gedir, milli və fərdi özünəməxsusluq əriyib itir:

Qloballaşma meyllərinin sürətlə getdiyi müasir dünyada milli özünəməxsusluğun və unikallığın qorunub saxlanılması zərurət halını alır.

86


Söhbət hər bir millətə məxsus olan sırf milli mənəvi dəyərlər ilə ümumilikdə müasir sivilizasiya üçün səciyyəvi olan ümumbəşəri dəyərlər arasında normal qarşılıqlı münasibətlərin qorunub saxlanılmasından gedir. Həmin vəzifənin həyata keçirilməsində milli rəngarəngliyin, spesifikliyin həddən artıq şişirdilməsi və ümumbəşəri tərəfə məhəl qoyulmaması, doğru deyildir. Eynilə də digər ifrat, hədd-milli mədəniyyətlərin özünəməxsusluqlarına məhəl qoymamaq, onları süni surətdə ümumi qlobal mədəniyyət içərisində əridilməsi yol verilməzdir. Bu baxımdan Azərbaycanın birinci xanımı, Millət vəkili M.Əliyevanın aşağıdakı sözləri səciyyəvidir: Yalnız hər bir xalqın mədəniyyətinin özünəməxsusluğunu qorumaq yolu ilə mədəniyyətlərin rəngarəngliyinə nail olmaq mümkündür. Ancaq bu yol ilə ənənələrin saxlanıldığı və inkişaf etdirildiyi bir dünyaya gəlib çata bilərik». [3, s.25] Buradan aydındır ki, cəmiyyət həyatının başqa sahələrdə olduğu kimi milli mədəniyyət ilə estetik şüur arasındakı münasibətlərdə də, milli özünəməxsusluqla ümumbəşəri tərəflərin mütənasibliyinin və vəhdətinin gözlənilməsi vacibdir.

Spesifik milli mədəni dəyərlərin estetik şüurda təcəssümü anı baş verən akt olmayıb, uzunmuddətli dinamik prosesdir. Milli mədəniyyət inkişaf etdikcə onun intensivlik səviyyəsi də artır. Bu mənada ölkəmizdə müstəqillik dövründə milli mədəniyyətin inkişafına dövlət qayğısının göstərilməsi diqqəti cəlb edir. Şərq və Qərb sivilizasiyalarının qovuşuğunda yerləşən Azərbaycan mədəniyyəti qısa müddət ərzində yüksək zirvələr fəth etmişdir. Xalqımızın milli-mənəvi dəyərlər sisteminin özəyini təşkil edən mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlər məzmun etibarilə çox genişdir. Burada mərdlik və humanizm, sözünə və əhdinə sadiqlik, səxavətlilik, böyüyə hörmət, ailəyə bağlılıq, dostluqda möhkəmlik, doğruçuluq, vətənə və torpağa bağlılıq abırlılıq və həyalılıq əsas yer tutur. [5, s.146].

Onların estetik şüurda təcəssümü artdıqca, bir tərfdən estetik təsəvvürlər daha da dolğunlaşır və zənginləşir. Digər tərəfdən isə əks istiqamətli proses baş verir, yəni estetik şüurun inkişafı öz növbəsində milli mənəviyyatın, mədəniyyətin və incəsənətin stimulu yüksəlişini stimullaşdırır.

Estetik şüura milliliyin nüfuz etmə dərəcəsi dərinləşdikcə, onun məzmunu və məqsədi də dəyişilir, milli varlığın və maraqların daha dolğun mənalandırılmasına doğru yönəlir.

ƏDƏBİYYAT

87


1. Aslanova R. Müasir dövlət və dövlətşünaslıq elmi. Bakı Azərnəşr 2011, 440 s.

2. Əliyev İ. Ümummilli lider H.Əliyevin anadan olmasının 87-ci ildönümü və H.Əliyev Fondunun 6-cı ilinə həsr olunmuş təntənəli mərasimdə nitq.//http/://ru.prezident.az./articles/43

3. Əliyeva M. Qarabağ muğam mərkəzi//İRS. Nasledie. Bakı.2007, 276 s.

4. Mehdiyev R. XXI əsrdə milli dövlətçilik. Bakı –XXI YNE, 2003, 476 s.

5. Yusifov M. H.Əliyev və azərbaycançılıq ideologiyası. Bakı: Nurlan 2003, 221 s.

6. Абдуллазаде Г. Философская сущность азербайджанского мугама //ИРС-Наследие. Баку: 2007, 276 с.

7. Аскер Э. Азербайджанцы: особенности национального характера. Баку: Мутарджим, 2010, 352 с.

8. Гегель Г. Работы разных лет: в 2 т. Т.1. М.: Мысль 1970, 576 с.

Rezüme

Milli mədəniyyət insanların daxili varlığının və mənəvi aləminin ifadəetmə vasitəsi rolunu oynayır. O, xalqın mənəvi bütövlüyünün və inkişafının əsas göstəricilərindən biri olmaqla, estetik şüurun və təsəvvürlərin daim yeni-yeni qatlarına müfuz edir. Nəticədə ictimai şüurda estetik və milli tərəflərin vəhdəti daha da möhkəmlənir. Onların təmas nöqtələrinin qovuşuğunda yeni spesifik şüur növü, milli-estetik şüur formalaşır və inkişaf edir.

ПРОЯВЛЕНИЕ НАЦИОНАЛЬНОГО В ЭСТЕТИЧЕСКОМ СОЗНАНИИ

Резюме

Национальная культура играет роль посредника в управлении духовным миром человека и его внутренней сущностью. Она, являясь показателем духовной целостности и развития народа, одновременно проявляется в самых различных пластах эстетического сознания и эстетических представлений. В итоге в общественном сознании еще больше крепнет единство эстетической и национальных сторон. В

88


точке их соприкосновения формируется новый, специфический вид общественного сознания в форме национально-эстетического мышления, которое непрерывно развивается дальше.

MANIFESTATION OF NATIONAL CONSCIOUSNESS IN THE AESTHETIC

Summary.National culture plays a mediating role in the management of the

spiritual world of man and his inner self. She, being a measure of spiritual integrity and development of the people, at the same time manifested in various layers of aesthetic consciousness and aesthetic ideas. As a result, in the public mind even further strengthens the unity of aesthetic and national parties. At the point of contact, a new, specific form of social consciousness in the form of national and aesthetic thinking, which continuously develops further.

ELM ANLAYIŞI, MAHIYYƏTI VƏ FUNKSIYALARI Xasiyev Elburus Vəlixan o.,

BDU, Təbiətşünaslıq fəlsəfəsi II kurs magistrantı

Açar sözlər: Elm, elmi bilik, elmin funksiyaları, elmin meydana gəlməsinin zəruri şərtləri, elmşünaslıq, elmin ipostasiyaları.

Ключевые слова: Наука, научное знание, функции науки, необходимые условия формирования науки, наука ведение, ипостаси науки.

89


Key words: science, scientific knowledge, the functions of the science, the essential conditions of the emergence of science, the science of science, hypostasis of the science. İnsan dünyanı müxtəlif formalarda, o cümlədən elmi formada dərk edir. Hazırda elm haqqında elm yaranmışdır ki, o da Elmşünaslıq adlanır. Elmşünaslığın məşğul olduğu problemlərdən biri də budur ki, elm nə vaxtdan başlanır. Bu barədə müxtəlif versiyalar olsa da, biz də o mövqeyi bölüşürük ki, elm Yeni Dövrün məhsuludur. “Qədimdə və hətta orta əsrlərdə elmdən danışarkən əslində müasir mənada elm yox, onun hansı isə elementləri, əlamətləri nəzərdə tutulur” [6, s. 211]. Amma onu da qeyd edək ki, bu suala elm anlayışının necə başa düşülməsindən asılı olaraq müxtəlif cavab vermək olar:

1. Elm (elmi bilik) insanların ilk dəfə «nəyə görə», «hansı səbəbdən» sualını qoyduğu vaxtdan başlanır. İnsanların dünya hadisələrini izah etmək cəhdləri, artıq yalnız «nə etmək», «necə etmək» sualını deyil, həm də «nəyə görə belədir» sualını qoymaları biliklərin bölgüsünə gətirir; əməli biliklərlə yanaşı ilk nəzəri bilklər yaranır. Elm nəzəri biliyə əsaslandığından bu hadisə elmin yaranmasının başlanğıcı kimi qiymətləndirilə bilər.

2. Elm – biliklərin bir sistem kimi formalaşdığı vaxtdan başlanır. Elm həm də sistemli biliyə əsaslandığından bu hadisə də elmin başlanğıcı kimi qəbul oluna bilər.

Beləliklə, biz də bu mövqe ilə razıyıq ki, “elm ayrı-ayrı alimlərin spesifik fəaliyyət növü kimi e. ə I əsrdə, mükəmməl sosial institut kimi isə XVII əsrdə yaranmışdır” [3, s. 289]. Elmin yaranması üçün tarixən müəyyən şərtlər lazım olmuşdur. Bu şərtlər bunlardır: empirik biliklərin toplanması, zehni əməyin fiziki əməkdən ayrılması və mücərrəd təfəkkürün inkişafında müəyyən səviyyəsinin əldə edilməsi. Elmin inkişaf tarixi göstərir ki, hər bir konket elm sahəsi meydana gəlməzdən xəyli əvvəl onun yaranması üçün zəruri olan empirik biliklər toplanmalıdır. Lakin elm yalnız empirik biliklər üzərində qurula bəlməzdi. Qədim insanların topladıqları ilkin biliklər bir qayda olaraq birtərəfli olmuş və məhdud xarakter daşımışdır. Empirik səciyyə daşıyan və insanların gündəlik həyatları gedişində əldə etdikləri həmin biliklər hadisələrin mahiyyətini, inkişaf qanunauyğunluqlarını, daxili əlaqələrini aça bilməmiş,dayaz və məhdud xarakterli olmuşdur. Bu baxımdan empirik biliklərin praktiki əhəmiyyəti də böyük olmamışdır.

90


Elmi idrakın meydana gəlməsi bəşəriyyətin əqli inkişafının yalnız müəyyən mərhələsində, ilkin sinifli cəmiyyət olan qurdarlıq quruluşunda baş vermiş və ictimai əmək bölgüsü zəminində zehni əməyin fiziki əməkdən ayrılması sayəsində mümkün olmuşdur. Bu mənada Prof. C.Əhmədli yazır ki, “еlmin meydana gəlməsinin ən zəruri şərti əqli əməklə fiziki əməyin biri-birindən ayrılması,əqli əməyin insanların xüsusi fəaliyyət növünə çevrilməsi olmuşdur. Təbii ki, müstəqilləşən, muxtarlaşan bu fəaliyyət növü onunla məşğul olan xüsusi insan qrupunun da yaranmasını zəruri etmişdir. Alimlər də elə o zamandan yaranmışdır” [1, s. 501-502]. Onu da qeyd edək ki, bu hadisə məhz Qədim Şərq sivilizasiyalarında – Şumer, Çin, Hindistan, Babil, Misirdə baş vermişdir. Elmin yaranmasının üçüncü şərti insan təfəkküründə müəyyən səviyyənin əldə olunması ilə bağlı olmuşdur. Elm yalnız abstraksiyalar tədqiqat vasitəsinə çevrildikdən və onlara əsaslanan üsul və qaydalar insanlar tərəfindən dərk edildikdən sonra meydana gəlmişdir. İnsanların yaratdığı ilk abstraksiyalar insan fəaliyyətindən toplanmış empirik materialların təhlilindən, ictimai praktikadan çıxarılmışdır. Buna görə də elm ilə biliyi müəyyən mənada fərqləndirmək lazımdır. Elm yaranmazdan xeyli əvvəllər də insanlar çox şey bilmiş və çox şey etməyi bacarmışlar. Lakin bu biliklər empirik ve məhdud xarakterli, həmçinin sistemsiz olduqlarından elm sayıla bilməzdilər, çünki ayrı-ayrı hadisələrin hissi qeydiyyatından kənara çıxmadığı hallarda empirik idrak elm sayıla bilməz.

Elm, əsasən, hissi məlumatları təhlil edən, onları yenidən işləyən və ümumiləşdirən, elmi anlayışları, o cümlədən kateqoriyaları işləyib hazırlamağı və tətbiq etməyi bacaran nəzəri idrakdır. Özünün nisbətən inkişaf etmiş formasında götürülən elm idrak obyektinin qanunauyğunluqlarını əks etdirən və özləri də qarşılıqlı əlaqələnən elmi anlayışlar sistemidir. Lakin elm sadəcə mücərrəd təfəkkür də olmayıb, kateqoriyaları, problemləri, ideya və prinsipləri, hipoteza və nəzəriyyələri ehtiva edən abstraksiyiların dinamik sistemidir. Elmin qərarlaşmasında obyektiv sosial səbəblərlə yanaşı, bir sıra subyektiv amillər, o cümlədən idraka olan maraq və ona göstərilən xüsusi təşəbbüs, bilavasitə praktiki əhəmiyyətli suallara axtarılan cavablar da az əhəmiyyət kəsb etməmişdir.

Fikrimizcə, elmin yaranmasında digər şərtlər qədər vacib olan başqa bir amilin də təsiri əhəmiyyətli olmuşdur ki, bu da boş (asudə) vaxtdır. Prof. S.Xəlilov bu amilə diqqət çəkərək yazır ki, “Ən ilk dövrlərdə insan ancaq asudə vaxtlarında fikrə dala bilərdi. Nə zaman ki, cəmiyyətin özünün də məqsədyönlü düşüncəyə ehtiyacı yaranmışdır, onda bir qisim adamlar başqa

91


yüklərdən azad olunaraq, məhz düşüncə sahəsində ixtisaslaşmışlar. Aristotel özü də sənət və elmlə məşğul olmaq üçün asudə vaxtın xüsusi rolunu qeyd edirdi. O, riyaziyyatın və digər sənətlərin (fikir verin, riyaziyyat da sənət kimi qeyd olunur – S.X.) ilk dəfə Misirdə yaranmasının səbəbini də orada kahinlərin digər yüklərdən azad olaraq asudə vaxt qazanması ilə izah edirdi” [5, s. 26].

Təbii və sosial proseslərin obyektiv qanunauyğunluqlarını əks eidirən elm təbiət, cəmiyyət, təfəkkür haqqında biliklər sistemidir. Elmin yaranması istehsalın və ictimai praktikanın inkişafı ilə şərtlənir. Buna baxmayaraq, elm nisbi müstəqilliyə malik olub, ictimai istehsalın inkişafına, iqtisadiyyata, siyasətə, əxlaqa, incəsənətə, dinə fəal təsir qabilliyətinə də malikdir.

Elm içtimai şüur formasdır. Bu mənada elmin mühüm xarakteristikalarından birini onun ictimai ihtehsalla olan qarşılıqlı ələqəsidir. Elmin inkişafının səbəblərindən biri də məhz bu qarşılıqlı əlaqə olmuşdur. Elmin mahiyyətini açarkən onun funksiyalarına da nəzər salmaq vacibdir. Bu zaman onun mahiyyəti daha aydın anlaşıla bilər. Bu funksiyaları prof. Ə.Məmmədov aşağıdakı kimi qruplaşdırır:

a) elmin mədəni-dünyagörüşü funksiyası;b) elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsindən irəli gələn

funksiyası;c) elmin sosial qüvvəyə şevrilməsindən irəli gələn funksiyası [3, s.

296]. Elmin birinci funksiyası onun sosial institut kimi formalaşmağa başladığı intibah dönründə və Yeni dövrdə yaranmışdır. Bu dövrdə dünyagörüşü sahəsində elmlə ilahiyyat arasında kəskin mübarizə başlayır. Bu da təsadüfi deyildi, belə ki, bu dövrdə ilahiyyat dünyagörüşünü müəyyənləşdirən başlıca sahə olduğundan dünyagörüşü bir növ onun inhisarında idi. Lakin elmin mədəniyyətin tərkib hissəsinə tədricən, həm də böyuk çətinliklə çevrilməsinə baxmayaraq sonda bu mübarizədə elm ilahiyyatı sıxışdıraraq dünyagörüşündə öz xüsusi yerini tuta bildi.

Hazırda elmin nailiyyətlərinin istehsala tətbiqi sayəsində bilavasitə məhsullar güvvəyə çevrilməsi ilə əlaqədar olaraq qazandığı funksiya onun başlıca xüsusiyətlərindəndir. Elmin bu funksiyası sosial həyatın və insan fəaliyyətinin bütün sahələrində aydın nəzərə çarpan müasir elmi-texniki tərəqqinin miqyas və tempi ilə bağlıdır. Bu prosesi hələ keçən əsrin ortalarında K.Marks tərəfindən qeyd olunub, geniş təhlil edilmişdir.

Elmi-texniki tərəqqi ilə əlamətdar olan müasir dövrdə elm özünün üçüncü funksiysını kəsb edərək böyük sosial qüvvəyə çevrilmişdir. Elmin

92


sosial funksiyası özünü belə bir cəhətdə göstərir ki, hazırda elmin nəticələrindən və metodlarından sosial və iqtisadi inkişafın qlobal miqyaslı proqram və planların tərtib edilməsində geniş miqyasda istifadə olunur.

Elmin öyrənilən problemlərindən birini də onun ictimai həyatla bağlılığı təşkil edir. Bunu elmin inkişaf tarixinə nəzər saldıqda aydın görmək olar. Hər bir elm o vaxt inkişaf edir ki, ona cəmiyyətin təlabatı olsun. Bu təlabatların ödənilməsi isə elmi biliklərin, həm də elmin inkişafını şərtləndirən əsas amillərdən biri kimi çıxış edir.

Beləliklə, elmə aşağıdakı kimi tərif verəilə bilər: Elm-insan fəaliyyətinin tarixən qərarlaşmış, gerçəkliyin dərk olunmasına və onun praktiki dəyişdirilməsinə doğru yönədilmiş formasıdır. Elm anlayışı iki mənada işlədilir. Geniş mənada elm 15000 konkret elm sahəsinin sistemidir. Dar mənada isə elm elmin konkret bir sahəsidir(fizika, kimya, biologiya və s). Hər bir elmin məxsusi predmeti ve metodları vardır. Elmin predmeti “nə öyrənilir”, metodu isə “predmet necə öyrənilir” sualına cavab verir. Ümumiyyətlə, isə elm aşağıdakı mənalarda başa düşülür ki, buna da elmin ipostasiyaları deyilir.

1. Elm empirik və nəzəri biliklər sistemidir.2. Elm mənəvi istehsal sahəsidir. Onun məhsulu isə bilikdir.3. Elm insanların praktiki fəaliyyət formasıdır.4. Elm sosial qüvvədir.5. Elm bilavasitə məhsuldar qüvvədir.6. Elm Elmi-Texniki İnqlabdır. Burada onu qeyd edək ki, fikrimizcə, elmə biliklər sistemi kimi tərif

verilməsi elmin mahiyyətini tam dolğunluğu ilə açmır, çünki bu zaman elm sanki donuq bir sistem, hazır məhsul kimi (biliklər sistemi) çıxış edir. Bu zaman elmin mühüm bir tərəfi olan fəaliyyət sanki kölgədə qalır. Həm də elmi bilik elmin yalnız bir tərəfini(mənəvi tərəf) təşkil etdiyindən bütövlükdə elmi biliklər sisteminə müncər etmək olmaz. Başqa bir tərifə nəzər salaq: “Elm ümumilər arasında əlaqəni öyrənir. Bəli, məhz ümumilər arasında. Cismani dünyada biz ayrı-ayrı hadisələrlə, təzahürlərlə rastlaşırıq. Burada hər şey təsadüfi kimi görünür. Qanunauyğunluqlar ancaq ümumilər arasındakı münasibətdə üzə çıxır. Və bu münasibət ədədlər arasında nisbət kimi də ifadə oluna bilir” [6, s. 378]. Göründüyü kimi elmə müxtəlif təriflər verilir və elm müxtəlif mənalarda başa düşülür. Lakin müasir anlamda elmi ayrılıqda bu mənaların heç biri ilə eyniləşdirmək olmaz. Müasir elm onların hamısını özünün tərəfləri kimi ehtiva edir.

93



1. Əhmədli C. İdrak prosesinə fəlsəfi yanaşmanın mahiyyəti (elektron variant). Bakı, 2009, 550 s.

2. Məmmədov Ə.B., Bəşirov. R.İ. Müasir təbiətşünaslığa konseptual yanaşma. Bakı, Elm, 2001, 757 s.

3. Məmmədov Ə.B., İsmayılov V.İ, Məmmədov F.Ə. Rasionallıq və qeyri-rasionallıq: fəlsəfi metodoloji kontekst. Bakı, Elm, 2010, 880 s.

4. Qurbanov F. Elmə sinergetik yanaşma. Bakı, Elm, 2005, 364 s.5. Xəlilov S. Elmşünaslığa giriş. Bakı, 2010, 440 s6. Xəlilov S. Elm haqqında elm. Bakı, Azərbaycan universiteti, 2011,

752 s.7. Липкин А. И. (ред.) Философия науки. М.: ЭКСМО, 2007.— 608

с.

REZÜMEElmə müxtəlif təriflər verilir və elm müxtəlif mənalarda başa düşülür.

Lakin müasir anlamda elmi ayrılıqda bu mənaların heç biri ilə eyniləşdirmək olmaz. Müasir elm onların hamısını özünün tərəfləri kimi ehtiva edir.

РЕЗЮМЕ В представленной статье были проанализированы понятие, функции и необходимые условия исторического формирования науки, а также проблемы понимание науки в различных значениях.

SUMMARY

The article was dedicated to the theme of the essence of science. In this context, the functions and historical emergence of science were analyzed by author. In addition, author points out that there are many distinctive conceptual interpretations in the field of science.

TARİXİ ZAMAN

dos. Əlizadə Bilal Xuxabaxış o., Fəlsəfə kafedrası, Bakı Dövlət Universiteti

94


Fəlsəfi fikrin aktual peoblemlərindən olan məkan – zaman anlayışlarının təhlili fəlsəfədə hər zaman diqqət mərkəzində olmuşdur. İdrak və mədəniyyətin inkişaf tarixinin təhlili göstərir ki, məkan və zaman anlayışları mifoloji, dini, natur – fəlsəfi və elmi dünyagörüşünün konsepsiyasında həmişə mövcud olmuşdur. Fəlsəfi fikir tarixində bu anlayışlar müxtəlif epoxa və cərəyanlara aid filosof və mütəfəkkirlərin təhlil obyekti olmuşdur.

Məkan və zaman problemi Q.V.Hegelin, K.Marksın, S.Kantın, F.Engelsin, İ.Nyutonun, A.Eynşteynin və digər filosof və alimlərin əsərlərində geniş tədqiq olunmuşdur.

Azərbaycan alim – filosofları da məkan – zaman probleminə öz tövhələrini vermişlər. Professor C.Əhmədli, prof. Ə.Məmmədov, Ə.Abbasova Z.Hacıyev, J.Feldman, M.Axundov, V.Nəsirova və s. elmi – tədqiqat işlərini uğurlu hesab etmək olar.

Bu məqalədə məqsəd varlığın əsas mövcudluq formasından biri olan sosial zaman və onun spesifik təzahürü kimi tarixi zaman haqqında fikirləri bölüşməkdir.

Zaman ümumfəlsəfi anlayışı materiyanın mövcudlud forması olmaqla bərabər, tarixi zamanın müəyyən edilməsində mühüm metodoloji rol oynayır. Burada əsas məsələ tarixi zamanın obyektivliyidir yəni, onun insandan və bəşəriyyətdən asılı olmayaraq mövcud olmasıdır. Digər tərəfdən tarix fəlsəfi zamanın bu şəkildə tədqiqi ilə kifayətlənə bilməz. Başqa təbii və humanitar elmlər kimi tarix fəlsəfəsi də zaman anlayışına öz predmeti baxışından yanaşır. Bu anlamda tarix fəlsəfəsi sosial zamanın universal şəxsiyyətini verir, onun qneosoliji və ontoloji səpkilərini araşdırır. Tarix fəlsəfəsi ilə məşğul olan bir sıra filosoflar zaman anlayışının təhlilini verməyə səy göstərmişlər.

Tarixi prosesin fəlsəfi təhlili məsələlərinə geniş yer ayıran alman filosofu K.Yaspers zamana antoloji səpkidə yanaşır. K.Yaspers dünya tarixinin əsas istiqamətlərini müəyyən edərkən “ox dövrü” anlayışını tətbiq etmişdir. O, bu dövrü yalnız empirik yolla, etiqaddan asılı olmayaraq, bütün insanlar üçün əhəmiyyət kəsb edən fakt kimi götürürdü. K.Yaspersin fikrincə, “ox dövrü” b.e.ə. beş yüz illik dövrü əhatə edir. Bu dövrdə bəşəriyyətin həyatında dərin keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir və müasir insan tipi meydana gəlir. “Ox dövrü” həm də bir sıra qeyri – adi hadisələrlə əlamətdardır. Çində Konfutsi və Lao – Tszı kimi filosoflar yaşamışdır. Hindistanda Upaniçadlar və Budda təlimi yaranmışdır. Həmin dövrdə

95


dünyaya xeyir və şərin mübarizəsi gedirdi və Zərdüşt peyğəmbər sülh haqqında nəsihətlər, Fələstində İliya, İsayya, Jenemiya və başqa peyğəmbərlər çıxış edirdilər. Yunanıstanda bu, Homer, Heraklit, Platon kimi filosofların, Frikidid və Arximedin zamanı idi. Yuxarıda adları qeyd olunan şəxslər Çində, Hindistanda və Qərbdə bir – birindən asılı olnayaraq fəaliyyət göstərmişlər. [1, s.29]

Bu dövrdə bütün bu ölkələrdə insan öz varlığını, özünü və imkanlarının sərhədlərini dərk etməyə başlayır. “Ox dövrü” bəşəriyyətin vəhdətə doğru, mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinə doğru, hər bir mədəniyyətin özünəməxsusluğunu itirməy doğru hərəkətini göstərir. K.Yaspers belə bir nəticəyə gəlir ki, “çıxış nöqtəsi kimi qəbul olunan “ox dövrü” bütün əvvəlki və sonrakı inkişaf dövrlərinə verilən sualları və onların miqyaslarını müəyyən edir.” [1, s.39]

Tarix fəldəfəsi müəyyən zaman ərzində inkişaf edən cəmiyyəti, tarixi subyektlərin fəaliyyətini, sosial prosesləri və fenomenləri, onların qarşılıqlı əlaqəsi və inkişafı halında öyrənir. Buna görə də, insanların zamanı necə başa düşdüyünü, onun sosiumun həyatındakı rolunu aydınlaşdırmaq çox vacibdir. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, sürətlə inkişaf edən, dinamik xarakterli müasir dövrdə “zaman” sözü ən tez – tez işlədilən anlayışlardan biridir. Bu konteksdə yanaşdıqda, göstərilməlidir ki, biz, həmişə harasa tələsirik. Hətta bir çox gündəlik vəzifələri həll etməyə belə vaxtımız çatmır. Odur ki, təkcə sutkanı, eləcə də saatı və dəqiqəni nəzərə alırıq. Zaman, vaxt, sözün əsl mənasında, uçur. Lakin zamana bu cür diqqət yetirilməsi bütün dövrlərdə eyni olmamışdır. Daha dəqiq desək, insanlar zamanı anlamağa lap keçmişdən başlasalar da, hər bir tarixi dövrdə onu müxtəlif cür qavramışlar. Bu mənada, zamanın bugünki qavranılması qədim dövr və orta əsrlər ilə müqayisədə, ciddi surətdə fərqlənir. Məsələ burasındadır ki, zaman haqqında təsəvvürlər onun gedişatının və geridönməzliyinin təşəkkül tapma və inkişaf anlayışları ilə sıx bağlıdır. Lakin,insanlar dünyada hər çeyin formalaşdığını, dəyişdiyini və inkişaf etdiyini heç də həmişə dərk etməmişlər.

Professor Ə.Abbasov qeyd edir ki, “sosial materiyanın məkan – zaman təşkilinin anlaşılması çətimliyi ondadır ki, bu təşkil daim inkişafda və dəyişmədədir.” [2. s.106]

İbtidai qəbilələr dünyanı əbədi və dəyişilməz hesab edirdilər. Onlar zamanı yalnız həyatın sonu kimi başa düşür və ona sosial əhəmiyyət vermirdilər.

Antik dövrdən başlayaraq, zaman haqqında təsəvvürlər həskin surətdə dəyişildi, zaman sosial səciyyə daşımağa başladı. İnsanın həyat

96


fəaliyyətində onun mühüm rolu dərk edildiyi üçün ona qənaətlə yanaşırdılar. İnsanlar tədricən indinin, keçmişin və gələcəyin əlaqəli olduğunu başa düşdülər. İndiki zamanın keçmişlə və gələcək zamanla təmasda olmasını anlamağa başladılar. Hələ vaxtilə böyük filosof Hegel zamanın əbədiliyi haqqında “Təbiət fəlsəfəsi” əsərində yazırdı ki, dünya zaman etibarilə əbədidir. İndiki zamanın olması dünyanın zaman etibarilə əbədi olmasının sübutudur. [3, s.3 – 51]

Zaman ilə bağlı məsələlər XX əsrdə Avropada yaradılmış Annalar məktəbinin nümayəndələrinin də diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu məktəbin görkəmli nümayəndəsi Brodel yazırdı ki, sosial zaman çox mürəkkəb və ziddiyyətli hadisə olmaqla, özündə bəşəriyyətin keçmişini və indiki dövrünü əhatə edir. tarixi prosesi təhlil edərkən, istərsə də tarixi tədqiq edərkən tarixçi, zaman anlayışına məhəl qoymaya bilməz. Brodel yazırdı ki, ənənəvi tarixçilər yalnız zamanın qısa bir dövrünə diqqət yetirirdilər və zamanı hadisə xarakterli, seriyalar üzrə olan tarix, ancaq böyük hadisələri (müharibə, inqilab) ifadə edən tarix kimi qələmə verilir. Belə tarix elmi faktiki olaraq zamana məhəl qoymur, buna görə də onun tədqiqinin nəticələri həmişə həddindən artıq sxematik və mücərrəd xarakteri ilə səciyyələnir.

Annalar məktəbi bu nöqsanı aradan qaldırmaq qərarına gəlir və zamanı iki yerə ayırır. Bunlar qısa və uzun zamandır. Zaman həm günləri, sutkaları, ayları, həm də əsrləri və minillikləri bir – birindən ayırır. Uzun zaman xüsusi yer tutur, tarixçi ona asanlıqla alışa bilmir, lakin bu zamandan kənarda bəşəriyyətin bütün tarixini izah etmək qeyri – mümkündür. Bu zaman dəyişilməzdir və tarixi prosesi dərk etməyin əsasında durur. Bu zaman sanki, tarixin qəlibidir.

Sosial zamanı tədqiq edərkən nəzərdə tutlmalıdır ki, cəmiyyətdə zamanın hər bir növü sosial xarakter daşıyır. Çünki, cəmiyyətdə baş verən hər şey sosial hesab olunur. Buna görə ictimai elmlərin (tarix, fəlsəfə, sosiologiya) öyrəndiyi zaman sosial zamadır, lakin bu elmlərin hər biri onu öz predmeti nöqteyi – nəzərindən öyrənir.

Tarix fəlsəfəsində zaman daha geniş fəlsəfi mənada götürülür. Tarixə zamanda baş verən və maddi münasibətlərlə şərtlənən proses kimi yanaşılır. Bu işdə tarix fəlsəfəsi yuxarıda qeyd olunan elmlərin nailiyyətlərinə arxalanır. Bu, ondan irəli gəlir ki, zamanın fəlsəfi təhlili konkret gerçəkliyi öyrənməyi tələb edir, həmin vəzifəni isə başqa elmlərin nailiyyətlərini nəzə almaqla etmək olar. Məsələn, tarixi zaman anlayışını təkcə tarix elmi deyil, tarix fəlsəfəsi də öyrənir, sonuncu başlıca diqqəti onun ontoloji və qnoseoloji səciyyəsinə yönəldir. Ontoloji mənada sosial zaman cəmiyyət tarixinin

97


meydana gəlməsi ilə başlayır. Sosial zaman cəmiyyətin mövcudluq formasıdır, çünki o, onunla birlikdə inkişaf edir və dəyişilir.

Qnoseoloji səpki dedikdə isə sosial zamanın mifoloji, naturalis və kosmik terminlərlə mənalandırılması başa düşülür. Başqa sözlə, burada zaman tarixdən kənarda qavranılır. Çünki miflərdə zamanın dəyişmədiyi və inkişaf etmədiyi göstərilir. Buna baxmayaraq, tarix inkişaf etdikcə zamanın qnoseoloji libası da müəyyən dəyişikliyə məruz qalır. Bu məqam onu göstərir ki, zaman, mif və əsatirlər vasitəsi ilə deyil, tarixi hadisələr və faktlardan keçərək, öyrənilir. Professor Qabazov İ.A. “xüsusi təqvim zamanı anlayışını seçib ayırır, sonunucu tarixi zamandan fərqli olaraq, bərabər surətdə, ritmik və fasiləsiz surətdə gedir.” [4, s.128] Belə zaman bütün dövrlər və epoxalar üçün eynidir. Təqvim vaxtının öz tarixi vardır, o, tarixi hadisələrin inkişafı və dəyişilməsindən asılı deyildir.

Təqvim zamanından fərqli olaraq, tarixi zaman konkret tarixi sosial məzmuna malikdir, onda fasiləlilik, tsiklilik və nisbə təkrarlanma vardır. Tarixi zamanın məzmununu yalnız tarixdəki bütün faktları, hadisələri və prosesləri dialektik vəhdətdə götürməklə, təhlil etmək mümkündür. Təqvim zamanı insanlardan asılı deyil, tarixi zaman isə insanlardan asılıdır. Bu mənada, təqvim zamanı subyektiv xarakter daşıyır. Onun məzmunu tarixin subyektlərinin fəsliyyətindən asılıdır. Tarixi zamanın subyektivliyi həm də bundadır ki, hər bir fərd öz vaxtını istədiyi kimi keçirə bilir. O, zamanı intensivləşdirə və az vaxt ərzində nəhəng işlər görə bilər.

Zaman və tarixi dövr anlayışları bir – biriylə sıx bağlıdır. Lakin epoxa müxtəlif mənalarda işlənilir. Tarix fəlsəfəsi epoxanın özbaşına müəyyən edilməsinə qarşı çıxır. Onu ümumdünya tarixinin elə bir parçası kimi götürür ki, o, həmin zamanın obyektiv mahiyyət xarakterli və universal cəhətlərə malikdir. Bəzən epoxaları bir amil əsasında müəyyən edirlər. Müasir dövrdə texnoloji amili əsas götürmək geniş yayılmışdır, amma bu, doğru deyil, xüsusən də biz, epoxanı istehsal texnologiyası əsasında müəyyən eləmək dəqiq deyil, çünki getergen və ziddiyyətlidir. Buna görə epoxanı müəyyən edərkən ictimai həyatın elə tərəfləri götürülməlidir ki, onlar bütövlükdə tarixi prosesin təkamülünü ifadə edir.

Bizim epoxamız son dərəcə mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Buna görə də onun bəşəriyyət tarixində nə qədər davam edəcəyini söyləmək çox çətindir.

Beləliklə, bizim epoxa son dərəcə mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Heç kim deyə bilməz ki, bu eppoxa bəşəriyyət tarixində nə qədər zaman davam edəcəkdir. İntibah dövrü üç – dörs əsr, antik dövr beş min ildən çox davam etmişdir.

98


Tarixi proses getdikcə sürətlənir. Ola bilər ki, bizim dövr Renessans dövrü ilə müqayisədə daha az vaxt mövcud olsun. Hegelin dediyi kimi, tarixi zaman əbədidir və onun sərhədləri daxilində, əgər bəşəriyyət özünün prinsip və normalarına və təbiətin qanunlarına uyğun şəkildə yaşaya bilsə, hələ çoxlu epoxalar olacaqdır.

Ə D Ə B İ Y Y A T1. Ясперс К. Истоки истории и ее цель М: 1991, стр.29 – 352. Абасов А.С. Пространство, время, познание Б.: 1986, стр.98

– 107 «Элм»3. Гегель Г.В. Философия природы М.: 1975, стр.51– 59

«Мысль»4. Гобозов И.А. Введение в философию истории. М.: МТЕИС,

1999, стр.128 – 139

X Ü L A S ƏMəqalədə sosial fəlsəfənin aktual problemlərindən biri olan tarixi zamanın

təhlili verilir. Antik dövrdən başlayaraq müasir dövrə qədər tarixi zaman haqqında fikirlər təqdim olunur. Müəllif tarixi zamanın ontoloji və qneoseoloji aspektlərindən təhlil edir, təqvim zamanı və tarixi zamanın fərqli cəhətlərini izah etməyə çalışır. Məqalədə zaman və tarixi epoxa anlayışlarının əsas tərəfləri təhlil olunur.

ИСТОРИЧЕСКОЕ ВРЕМЯРезюме

В статье представлен анализ одной из актуальных проблем социальной философии – проблемы «исторического времени». Рассмотрены различные взгляды на проблему «исторического времени», начиная с античного периода, и до наших дней. Автор исследует онтологические и гносеологические аспекты «исторического времени», старается разъяснить различия календарного времени и исторического времени. В статье анализируются основные стороны понятий времени и исторической эпохи.

Historical TimeSummary

The article presents the analysis of historical time – one of the topical issues of social philosophy. It includes information on different ideas about historical time that have been put forward in various centuries. The author analyses the historical time from ontological and epistemological viewpoints and tries to explain different sides of calendar time and historical time. The article also presents main aspects of concepts as time and historical epoch.

99


NOOSFER TƏDQIQAT PREDMETI KIMISadıxova Kəminə Elbrus qızı

Təbiətşünaslığın fəlsəfəsi ixtisası II kurs magistrantı, BDUAçar sözlər: “noosfer”, “zəka”, “yerin strukturu”, “şüurlu sahə”,

“davamlı inkişaf”,”geoloji hadisə”.Ключевые слова: “ноосфера”, “разум”, “геологическое

происшествие”, “постоянное развитие”, “структура земного шара”, “осознанное пространство”.

Key words: “noosphere”, “intelligence”, “the structure of the Earth”, “conscious field”, “sustainable progress”, “geological, event”.

Təbiətin strukturunda bir-biri ilə dialektik qarşılıqlı əlaqədə olan bir neçə sahə ayırd edilir. Bunlar aşağıdakılardır:

1.Geosfera (geo – Yer, sfera – sahə deməkdir) – Yerin bütün səthi, insan yaşayan və yaşamayan bütün sahələr. Yerin landşafı, relyefi, atmosfer, iqlim, Yeraltı və Yerüstü sular (çaylar, göllər, dənizlər, okeanlar və s.) geosferaya aiddir.

2.Biosfera (bio – həyat, sfera – sahə deməkdir) – Yer üzərindəki çaylarda, göllərdə, dənizlərdə, okeanlarda, Yer səthində, torpaqda və atmosferdə yaşayan bütün orqanizmləri, onların yaşadığı mühiti və həyat fəaliyyətini təmin edən məhsulları əhatə əhatə edir. İlk dəfə akad. V. İ. Vernadski tərəfindən işlənib hazırlanmış biosfera təlimi Yerin sferik səthində yaşayıb – çoxalan nazik canlı təbəqəni əhatə edir. Canlıların yaşadığı mühit – biosfera atmosferin müəyyən hissəsini təşkil edir. Biosfera hidrosfera və litosferanın yüksək inkişaf etmiş hissəsidir. Bunların hər üçündə maddə və enerjinin mübadiləsi prosesi baş verir. Biosfera özünəməxsus mövcudluq və inkişaf qanunları olan bütöv bir sistemdir. Biosferanın bu və ya digər ünsürünə təsir edildikdə onun bütöv sistemində dəyişiklik baş verir.

3.Noosfera – hərfi mənası “zəka sahəsi” demək olan bu anlayış insanın şüurlu fəaliyyət göstərdiyi təbiət sahəsini, son nəticədə insan intelekti ilə müəyyən olunan sferanı əhatə edir. Noosferanın elmi anlayışı təbiət ilə cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin ahəngdar inkişafını elə bir səviyyədə təmin etməyi nəzərdə tutur ki, burada insanın səmərəli fəaliyyəti həm təbiətin, həm də cəmiyyətin inkişafında başlıca amil olur.

100


4.Kosmosfera – Yerə yaxın məkan. İnsanın kosmik raketlər, kosmik gəmilər göndərdiyi, özü getdiyi, intensiv tədqiq etdiyi, gələcəkdə səyahət edə biləcəyi kosmik məkanlar bura daxildir.

5.Nəhayət, bu siyahıya müasir dövrün qlobal problemlərinin mənbə və xarakterini izah etməyə imkan verən texnosferanı da əlavə etmək lazımdır. İnsanın yaratdığı bütün fenomen və proseslərin məcmusu olan texnosferaya şəhərlər, yollar, gəmilər, Yerin süni peykləri, şaxtalar, suvarma qurğuları və s. aiddir.

Noosfer yunanca zəka mənasına gələn “noos” sözündən yaranmış termindir. Dünyada əvvəl geosfer, onun ardından isə biosfer yaranmışdır. İndi insanların dünya miqyasında ünsiyyət yaratmaqları ilə birlikdə dünya noosfer yəni yer kürəsinin bir yanından digər yanına uzanan bir “zəka” aləmi, “fövqəladə bir düşünmə maşını”, torlarla dolu bir “düşünən qəlib” və dünya səviyyəsində bir “şüur” formalaşdırırdı. Noosfer “yaşayan düşüncə toru” mənasını verir. Zehnin gücləri əsrlər boyu noosferin hissələrini yaradıb təkmilləşdirirdi. Nəhayət, qlobal bir varlıq qazanırdı. Çox keçmədən fərqli mədəniyyətlərdən, irqlərdən və ölkələrdən xalqların fərdi şəxsiyyətlərini itirmədən dünya miqyasında şüur və zəka anlayışlarını birləşdirəcəyi bir sintez formalaşdıracaqdı. Tam olaraq formalaşdığında noosfer ictimai şüur və mənəvi enerjilərin birləşimini özündə cəmləşdirəcəkdir.

Noosferi canlı bir sistem olaraq qəbul etməkdə heç bir tərəddüd görünmürdü. Və təbii ki hər canlı sistem kimi noosferin də özünə görə bir ekoloji tarazlığı var. İndi “noosfer” anlayışı müxtəlif istiqamətlərdə tətbiq olunur. Bu tərəfləri nəzərdən keçirərkən ilk növbədə qeyd edək ki, hər birimiz fərd olaraq bir zehnə sahibik yəni bir daxili dünyamız var. Bu iç dünyamızın formalaşması çoxistiqamətli informasiyanın nəticəsində formalaşır. Yəni zehni yönümüz içərisində yetişdiyimiz mədəni mühit və sonrasında da öz seçimlərimiz nəticəsində yaranır və təkmilləşir. Bütün davranışlarımız zehnimizdə yerləşmiş müxtəlif proqramların nəticəsi olaraq meydana çıxır. Hər birimiz noosfer ilə qarşılıqlı təsir halındayıq. Yəni həm ona nəsə qatır, həm də ondan təsirlənirik. Noosfer anlayışı ilk baxışda gözlə görünməz və mücərrəd bir anlayış kimi başa düşülür. Ancaq heç də elə deyil. Çünki hamımızın zehni onun bir hissəsidir. Və üstəlik də noosferin konkret təzahürlərini hər an hər yerdə görmək mümkündür. İndi əvvəlki dövrlərdə mövcud olan ünsiyyət növlərindən daha çoxuna sahibik.

Noosferdəki dəyişikliklər əlbəttə konkret olanlarla məhdud deyil. Biz onların fərqində olsaq da, olmasaq da mövcuddurlar. Bizim indiki əsas

101


məsuliyyətimiz noosferdə mövcud olan ekoloji tarazlığı qorumağa yönələn fəaliyyətdə olmaqdır.

Noosfer dedikdə kosmosun planetar məkanında yaradılmış olan, insan əqli tərəfindən inkişaf etdirilən və bəşəriyyətin proqressiv mövcudluğu üçün bütün şəraitlərə malik olan alt sistemi başa düşürük. Bununla da biz noosferi insanı əhatə edən vahid sistem, vəhdət şəklində qəbul etmiş oluruq.

“Noosfer” anlayışı tarixin məhsulu olaraq qalmamış şüurun qloballaşması prosesinin geniş vüsət aldığı müasir dövrdə təbii-elmi və fəlsəfi ədəbiyyatda özünə möhkəm yer almışdır. Lakin sosial və təbiinin qarşılıqlı təsir prosesinin inkişaf perspektivlərini əks etdirmək imkanlarına malik olan bu anlayışa istinad verilən konkret məna sahəsində alimlər arasında yekdilliyin olmaması noosferin genezisinin, ümumsosioloji aspektlərinin, məkan-zaman səciyyələrinin tədqiqindən alınan nəticələrin və metodoloji göstərişlərin müxtəlifliyinə səbəb olur.

Noosferin reallığından və bu reallığı əks etdirən müvafiq anlayışın praktiki əhəmiyyətindən yalnız o halda danışmaq mümkündür ki, bəşəriyyət zərurət aləmindən azadlıq aləminə keçmiş olsun. Qeyd etməliyik ki, sosial-təbii hadisə olmaq etibarilə noosferin özünəməxsus mənbəyi, qərarlaşması və real halı vardır. Bu baxımdan noosferin genezisində iki mərhələni fərqləndirmək olar: birincisi: “noosferdən əvvəlki mərhələ” adlanan təbii (kortəbii) mərhələ; ikincisi-sosial (rasional) təşkil olunmuş mərhələ.

Noosfer planetimizdə yeni geoloji hadisədir. Onda insan ilk dəfə olaraq böyük qüvvəyə çevrilir. O, əməyi və fikri ilə özünün həyat sahəsini əvvəllər mövcud olmuş hər şeylə müqayisədə köklü surətdə dəyişə bilər və bunu etməlidir. Onun qarşısında get-gedə geniş yaradıcılıq imkanları açılmaqdadır.

Noosferin tədricən özünün ilkin maddi əsaslarından – Yer biosferindən ayrı salınıb kosmosda məkan-zaman etibarilə yayılmasının genişləndirilməsi obyektiv və qanunauyğun prosesdir. Bu proses artıq başlanğıc götürmüşdür və buna görə də onun sosial-təbiinin qarşılıqlı təsir nəzəriyyəsində və praktikasında nəzərə alınması təbii sayılmalıdır.

Noosfer – insan, texnika, biosfer kimi müxtəlif elementləri və onların əlaqə və münasibətlərini ehtiva edən maddi sistemdir. Bu baxımdan, noosferi “praktiki münasibətdə” səmərəli işləyən bəşər sivilizasiyasının “üzvi bədəni” kimi, “texnoloji münasibətdə” isə insana yaxşı uyğunlaşdırılmış təbii və süni cisimlər sistemi kimi təqdim edilməsi təşəbbüslərinə də bəraət qazandirmaq mümkün deyil.

102


Noosfer haqqında ən böyük fikir V. İ. Vernadskiyə məxsusdur. O, biosferin yeni bir vəziyyətə keçməsini qabaqcadan xəbər verdi. Həmin yeni vəziyyəti Vernadski “noosfera” adlandırdı. Onun fikrincə insan ən güclü geoloji qüvvəyə çevrilir. Vernadski noosferanın hərəkətverici qüvvəsi kimi yalnız idrakı deyil, həmçinin xalqın ruhu – onun biosahəsi olduğunu hesab edirdi. Vernadskinin fikrincə noosfera biosferanın elə vəziyyətidir ki, o onun qanunları və insan idrakının qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranmışdır. Vernadski noosfer haqqında ümumiləşdirici irs qoyub getməmişdir. O, öz elmi axtarışlarında problemi irəli sürüb, inkişaf etdirib dərinləşdirsə də, onun noosferə həsr etdiyi “Elmi fikir planetar hadisədir” adlı fundamental əsəri alimin sağlığında nəşr olunmamışdır.

Vernadskinin noosfer haqqında təliminin gücü və keçici olmayan dəyəri ondadır ki, o, bir təbiətşünas alim kimi təbiətdə maddə və enerjinin miqrasiyasının geokimyəvi proseslərini tədqiq edərək planetar proseslər və biosferin qərarlaşması və onun dinamik tarazlığının saxlanılması üçün həyatın, canlı maddənin geoloji rolunu aşkar etmişdir. Vernadski düşüncələrinin əsas axarını belə bir fikir təşkil etmişdir ki, insan özünün uzun dövrlər ərzində qərarlaşmış təsəvvrüləri ilə planetimizdə maddə və enerjinin miqrasiyasının təbii dövrlərini yenidən qurmağa və bununla da Yer biosferini dəyişməyə qadirdir.

Noosferin idealist konsepsiyasından fərqli olaraq Vernadski təsəvvürlərində noosfer “bizim planetimizdə “azad zəkanın”, “insan dühasının” yaradıcılıq məhsulu”, təsadüfi hadisə olmayıb, öz nəticələrinə görə insanı əhatə edən təbii mühitdə kəskin təzahür edən təbii hadisə, şüurlu varlıqların – elmin və texnikanın nailiyyətlərinə əsaslanan insanların yaradıcı fəaliyyətinin nəticəsidir. Vernadskinin noosfer konsepsiyasının əsasında belə bir ideya yerləşdirilmişdir ki, azad düşüncəli vahid bütöv bəşəriyyətin ali məqsədi öz mənafeyi naminə ətraf mühiti- təbiəti dəyişdirməkdir. Vernadskinin nəzəri irsində noosfer insanı əhatə edən mühit, təbii hadisə kimi, onun yaradılması isə cəmiyyət və təbiət arasında baş verən və enerji mübadiləsi kimi elmi məlumatlar əsasında təbiətin şüurlu dəyişdirilməsi hadisəsi kimi başa düşülmüşdür.

Noosferi mükəmməl sistem hesab etmək olmaz. Bu gün insanla onu əhatə edən sistem arasında ciddi problemlər vardır ki, bu da qarşılıqlı deqradasiyaya səbəb ola bilər. Belə ki hal-hazırda noosfer tam təşəkkül tapmamışdır. Kapitalist cəmiyyətə xas olan sosium ekologiyanı və bütün alt sistemləri məhv olma təhlükəsi altında qoyur. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq

103


təəssüf ki heç də asan olmayacaqdır. Dünya xalqları problemin aradan qalxması istiqamətində məqsədyönlü fəaliyyət göstərməlidirlər.

Ədəbiyyat siyahısı

1. Məmmədov Ə. İnsan haqqında fəlsəfi düşüncələr. Bakı, “Elm”, 2000, 463səh.

2. “Noosferdə Sismik olaylar”, “Mavi Gezegen sayı”, 2000 İnternet resursları

3. www.npg.com.tr/siber - uzaydan- noosfer

Xülasə

Məqalədə noosferin daşıdığı əsas anlamın mahiyyətinə diqqət yetirilmişdir. Noosfer anlayışının inkişaf etdirilməsinin insanların gələcək həyatlarının tənzimlənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi qeyd olunmuşdur.

Резюме

В статье уделено внимание основному содержанию ноосферы. Было отмечено особое место в урегулировании будущей жизни людей осмысления ноосферы.

Summary

There is paid attention to the importance of main meaning carrying noosphere in the article. There is noticed that improvement of notion of noosphere played a significantrole in the regulation of people’s future life.

104

http://www.npg.com.tr/siber


ETİK DAVRANIŞDAN KƏNAR (DEVİANT) DAVRANIŞLARIN YARANMA SƏBƏBLƏRİ VƏ ONLARIN HƏLLİ YOLLARI

Əfəndiyev Elçin Vüqar oğluBDU-nun II kurs magistrantı

Açar sözlər: Etika, deviant, fəlsəfə, insanКлючевые слова: Этика, девиантное, философия, человекKey words: Ethics, deviant, philosophy, human

Tarixən bəllidir ki, ağıllı insanın formalaşmasından müasir günümüzədək insanların yaşadığı ərazilərdə müxtəlif adət-ənənələr, etik davranış qaydaları mövcud olmuşdur. Etika sözü yunanca əxlaq, ənənə mənalarını verir. Fəlsəfənin ən böyük hissələrindən biri olub insan mənəviyyatını əhatə edir. Çiçero (3 yanvar, b.e.ə. 106-7 dekabr b.e.ə. 43) ilk dəfə olaraq "etikanı" tərcümə edərək öz dövründə "fəlsəfə mənəviyyatı" anlayışını daxil etmişdir.

Etika və ondan yaranan fənlər (hüqüq, dövlət və sosial fəlsəfə) praktiki fəlsəfə qrupuna daxil eidilirlər. Çünki onlar insan davranışı ilə bağlıdırlar. Nəzəri fəsəsfəyə məntiq, qavrama nəzəriyyəsi və metafizika daxildir.

İlk dəfə olaraq Aristotel tərəfindən fəsləfə fənninə Etika adı verilmişdir. Bununla o adətlərin, ənənələrin elmi yaranmasını nəzərdə tuturdu. Ancaq ona qədər artıq etika fəlsəfi düşünmənin tərkib hissinə çevrilmişdir. Bunun arxasında Sofisitlərin insan idrakının arxasında onların adət və ənənələri durması idi. Aristotel fikirləşirdi ki, insan praktikası əsaslı və nəzəri cəhətdən mövcud olan əksetdirməyə yol tapa bilər. Bu baxımdan etika insanın materiya ilə davranışı, bu materiyanın fəlsəfi üsullarla işləyən normativlər əsasında qiymətləndirilməsi və bunun əsasında əldə edilən biliklər əsasında praktikada tətbiqini fadə edir.

Fəlsəfə fənni olan etika belə bir suala cavab axtarır ki, "Mən bu situasiyada necə davranmalıyam?" Bu sualın klassik ifadəsini Kant vermişdir: "Mən nə etməliyəm?" Onun nəticəsi tətbiqi xarakterli etik

105

http://az.wikipedia.org/wiki/Aristotel

http://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nsan

http://az.wikipedia.org/wiki/Sosial_f%C9%99ls%C9%99f%C9%99

http://az.wikipedia.org/wiki/D%C3%B6vl%C9%99t

http://az.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%BCq%C3%BCq&action=edit&redlink=1

http://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%87i%C3%A7ero&action=edit&redlink=1


normalardan ibarətdir. Bu normalar əsasən müəyyən şərtlərə, müəyyən hərəkətlərə ya icazə verir, ya qadağan edir, ya da təklif edir ki, biz də bu barədə araşdırma aparırıq.

Fəlsəfi elmlər sistemində mühüm yer tutan etika insan idrakının ən qədim sahələrindən olan əxlaq haqqında elmdir. Hələ ibtidai dövrdə insanların müəyyən adət-ənənələr, qaydalar, qadağalar və s. formada mövcud olan münasibətləri zaman keçdikcə mürəkkəbləşir, yeni məzmun kəsb edirdi. Bu münasibətlər ibtidai insanların dünya haqqında təsəvvürlərini təşkil edən totemizm, animizm, fetişizm və magiyanın təsiri altında dəyişirdi. Həyat fəaliyyəti prosesində inkişaf edən bu təsəvvürlər əsatir fəlsəfəsinin formalaşmasını təmin etdi. Əxlaq haqqında elm olan “Etika” fəlsəfənin insan həyatının praktik məsələləri ilə daha çox bağlı olan sahəsidir. O, insanın gerçəkliyəəxlaqi münasibətlərinin qanunauyğunluqlarını, cəmiyyətin əxlaqi şüurunun strukturunu, insanların əxlaqi təcrübəsini, əxlaqi görüşlərini, insan əməllərinin məqsədini, insanın rəftarını idarə edən motivləri, onların mənəvi qiymətləndirilməsinin obyektiv meyarını aydınlaşdırır. Etika «insanın davranışı necə olmalıdır», «insan hansı mənəvi keyfiyyətə malik olmalıdır», «hansı normaları rəhbər tutmalıdır» kimi suallara cavab verməyə çalışır. Əxlaq nəzəriyyəsi olan “Etika” xeyir, şər, ədalət, borc kimi kateqoriyaların münasibətini təhlil edir, mənəvi hisslər, emosiyalar, vərdişlər, adət və ənənələri nəzərdən keçirir. “Etika” insanın sirlərinə, onun digər insanlarla və bütün dünya ilə münasibətlərinə, insan varlığının ən dərin problemlərinə müraciət edir. Beləliklə, “Etika” əxlaqa və əxlaqi dəyərlərə aid hər nə varsa, hamısını öyrənir.

Lakin “Etika” nə əxlaqı, nə onun prinsip və normalarını, nə də yeni davranış qaydalarını yaratmır, o yalnız bunların mənbəyini və mənşəyini tədqiq edir, insanın davranışı ilə əlaqədar əxlaqi qiymətləndirmənin xarakter və mahiyyətini öyrənir, bunları ümumiləşdirir və sistemləşdirir, əxlaq nəzəriyyələrini formalaşdırır. “Etika” yalnız bu və ya digər hallarda necə hərəkət etmək lazım olduğunu öyrədən normativ elm yox, həm də mürəkkəb və ziddiyyətli əxlaqi münasibətlərin və əxlaqın təbiətini öyrənən nəzəri təlimdir. Aristotel “Nikomax etikası”nda (3, I kitab, I fəsil) yazır ki, “Etika”nın əsas məqsədi bilik yox, əməldir.

Qeyd edək ki, istər bizim, istərsə də digər cəmiyyətdə etikadan kənara çıxma halları da baş verir ki biz bunu deviant davranış olaraq şərh edirik. Deviant davranışı şərtləndirən aşağıdakı amilləri fərqləndirmək mümkündür:

106


a) Sosial amillər: Evdə və məktəbdən kənar şəraitdə uşağa həmyaşıdlar quruplarının (qeyri – formal), küçənin, sosimun göstərdiyi xoşagəlməz təsirlər sistemi.

b) Pedаqoji psixoloji amillər: Uşaqların ailə tərbiyəsində yol verilən qüsurlar və səhvlər, təlim-tərbiyə müəssisələrində uşaq yeniyetmə və gənclərin tərbiyəsində meydana gələn boşluqlar bu qəbildəndir.

c) Fərdi psixoloji faktorlar: Cəmiyyətə zidd və qeyri-sosial davranışa təkan verən ilkin təbii psixoloji göstəricilər, əxsi sərvət meyilləri davranışın özünü tənzim mexanizmləri, fərdin sosial normalara neqativ münasibətini inkişaf etdirən psixoloji xüsusiyyətlər. Hüquqa zidd davranışın tədqiqi maraq doğuran və çox istiqamətli bir sahədir. Qeyd olunan davranışı izah edən aşağıdakı nəzəriyyələr diqqəti cəlb edir.Bu nəzəriyyələr hüquqa zidd davranışının bəzi psixoloji mexanizimləri,müxtəlif formaları və .s xüsusiyyətlərini daha geniş şərh edir.

Deviant davranış haqqında müxtəlif konsepsiyalar arasında banisi Z. Freyd olan psixoanalitik meylli tədqiqatlar xüsusi yer tutur. Psixoanalizdə pozuntuların əsas mənbəyi “O”-nun strukturunu təşkil edən şüursuz meyllərlə “Mən” və “Fövqəl-Mən”- dən çıxış edən məhdudiyyətlər arasındakı daimi konflikt hesab olunur. Şəxsiyyətin normal inkişafı şüur və şüursuzluq sahələrini balanslaşdıran optimal müdafiə mexanizmlərinin yaranmasını nəzərdə tutur. Freyd həm də təklif etmişdir ki, libido istənilən yaradıcılıq fəaliyyətində çıxış axtarır; insan özünütəsdiqetmə və azadlığa can atır. Lakin azadlıq mədəniyyətin inkişafıyla birgə məhdudlaşır. Libidonun sıxışdırılıb çıxarılması, boğulması seksual enerjinin sublimasiyasına, davranışın sadizm və cinayətə qədər dəyişməsinə gətirib çıxarır.

Neofreydistlər deviant davranışın təbiətini digər davranış pozuntularıyla-nevrozlar, psixasteniyalar, seksual pozuntular, sayıqlama halları, şəxsiyyətin sosial dezadaptasiyasının müxtəlif formalarıyla – yanaşı olaraq nəzərdən keçirirlər. Xüsusi diqqət psixoanalitik işlərdə zorakılıq cinayətinin ilk səbəbi hesab olunan aqressivliyin təbiətinə verilir. Anadangəlmə dərk olunmayan meyllər aqressiv enerjini oyadır: Freyddə bu libidodur; Adlerdə hakimiyyətə, digərləri üzərində üstünlüyə meyl; E.Frommda ölümə, əzab çəkməyə mazoxistik meyl; V.Şutsda yaxın ətraf tərəfdən bəyənilmə və tərəfdaş olmadır. Lakin sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, deviant davranışın mahiyyətini yalnız psixoloji amillərin təhlili əsasında aydınlaşdırmaq olmaz.

Biheviorizm və neobiheviorizmin nümayəndələri B.Skinner, E.Torndayk, D.Uotson sübut edirlər ki, ətraf mühit insanın davranışını

107


tamamilə təyin edir: öyrənmə vasitəsilə insan təcrübə əldə edir, davranışın nəticəsi onun təkrarlanma ehtimalını müəyyən edir. Buna müvafiq olaraq, xarici möhkəmlənmələr həm lider, həm də deviant davranışlı insanın davranışının şəklini dəyişir. Lakin həyat tərzinin proqramlaşdırılması haqqında elm iflasa uğradı. Belə ki, o, şəxsiyyətin özünüdərki və özünüinkişafıyla konfliktə girmişdir. Humanistik yanaşma davranışdakı pozuntuları uşağın öz hissləriylə uyğunluğu itirməsinin nəticəsi kimi nəzərdən keçirir və mövcud tərbiyə şəraitində özünütəsdiqləmə və məna tapmağın mümkün olmamasıyla əlaqələndirilir. Bu yanaşma belə hesab edir ki, aqressiya sosiallaşma prosesinin təhrif olunmasının, xüsusən də, valideynlərin cəzalardan sui-istifadə etməsinin, uşaqlara qarşı qəddar münasibətin nəticəsidir.

Nəzərdən keçirdiyimiz deviant davranış amili daha geniş və maraqlıdır.

Deviant (kənara çıxan) davranış spesifık sosial hadisədir. Belə davranış “məlum cəmiyyətdə rəsmən qərarlaşmış və ya faktik surətdə təşəkkül tapmış normalara (standartlara, şablonlara) uyğun gəlməyən insan fəaliyyəti formalarında [64-65] ifadə olunur”1.

Qeyd etdiyimiz sosial hadisənin daşıyıcıları müəyyən şəxslərdir, bəzi qruplardır. Onlar şüurlu və ya kortəbii surətdə cəmiyyətdə mövcud olan tələblərlə və davranış normaları ilə konfliktə girirlər. İnsanların şüurunda və davranışında deviasiya (kənara çıxma) adətən tədricən yetişir. Bu baxımdan sosiologiyada «ilkin deviasiya» anlayışının işlədilməsi diqqəti cəlb edir. Həmin anlayışın mənasını belə izah etmək olar: ilk vaxtlar müəyyən kənara çıxma hallarına ətrafdakılar, necə deyərlər, barmaqarası yanaşırlar, hər hansı qaydanı pozan şəxs isə özünü bu cür qiymətləndirmir.

Belə kənara çıxma halları isə əhəmiyyətsiz qüsurlar və ya qeyri-əxlaqi hərəkətlərə lap yaxın olsalar da, müəyyən zaman ərzində nəzərə çarpmaya bilərlər. Məsələn, təsadüfi adamlarla spirtli içkilərin içilməsi-ictimai əxlaqın pozulmasına gətirib çıxaran bu hadisə müəyyən müddətdə diqqətdən kənarda qala bilər. Kənara çıxan davranışın ikinci səviyyəsi də vardır; bu, ikinci deviasiya adlanır. Bu halda ətraf sosial qrup və ya rəsmi təşkilatlar tərəfindən həmin davranışın daşıyıcısı açıq şəkildə əxlaq və ya hüquq normalarının pozucusu kimi etiraf olunur. Başqa sözlə, həmin davranışa müəyyən reaksiya özünü göstərir. Kənara çıxan davranışı təhlil edərkən deviasiyanın fərdi və ya kollektiv formalarını fərqləndirmək vacibdir.

108


Fərdi forma dedikdə, əxlaq və hüquq tələblərinin ayrıca şəxs tərəfindən pozulması başa düşülür. Kollektiv formada isə kənara çıxan davranış müəyyən sosial qrupun (məsələn, cinayətkar dəstənin) fəaliyyətinin ifadəsidir. Həmin qrup özünün qaydalar sistemini, “mədəniyyətini” yaradır və açıq şəkildə qəbul olunmuş normalara qarşı durur.1

Nəzərə almaq lazımdır ki, hər cür kənara çıxma halını [65-66] deviant davranış hesab etmək doğru deyildir. Hərçənd bəzi tədqiqatlarda kənara çıxan davranış və deviant davranış eyniləşdirilir. Onlar eyniləşdirildikdə bütün sosial qruplar və bütün adamlar həmin təriflə ehtiva olunurlar. Halbuki cəmiyyətdə elə bir adam və sosial qrup yoxdur ki, onlar həyatın bütün hallarında mütləq surətdə norma və qaydalara müvafiq hərəkət etmiş olsunlar.2 Deməli, kənara çıxan davranış anlayışı daha geniş məzmuna malikdir.

Ədəbiyyat

1. Тощенко Ж. Т. Социология. Общий курс. М., 2001, с. 256.2. Вах: Тощенко Ж. Г. Социология. Общий курс. М., 2001, с. 246.3. Yenə orada: Тощенко Ж. Г. Социология. Общий курс. М., 2001, с. 246.4. Кудрявцев В. Н. Исследовательская проблемф-социальные отклонения //Социс, 1983, № 2.5. Тощенко Ж. Г. Социология. Общий курс. М., 2001, с. 248.6. Yenə orada. 307. Галинский Я. И. Социология девиантного поведения как специальная социологическая теория //Социс, 1991, № 4, 74. 298. Mənbə: Etika: İncəsənət təmayüllü ali məktəb tələbələri üçün dərslik.- Bakı: 2009.- 160 s.

XÜLASƏTarixən bəllidir ki, ağıllı insanın formalaşmasından müasir günümüzədək

insanların yaşadığı ərazilərdə müxtəlif adət-ənənələr, etik davranış qaydaları mövcud olmuşdur. Amma bununla yanaşı onların pozulması halları da müşahidə olunmuş və olunmaqdadır. Etikadan kənar davranışları tənzimləmək üçün müəyyən qaydalar, etiketlər mövcuddur ki, məhz onlar da qeyri-etik davranışları həlli yollarıdır.

РЕЗЮМЕИсторически известно, что начиная со времен появления человека

разумного и вплоть до наших дней на территории проживания той или иной

109


исторической общности существовали различные обряды, обычаи и традиции, образ жизни. Вместе с тем наблюдаются и случаи нарушения этих обычаев. Для регулирования проблем, не связанных с этикой, таже существовали определенные правила, которые способствовали реализиации неэтичных форм поведения.

SUMMARYHistorically, it is known that from the time of the appearance of Homo

sapiens, and up to the present day territory of residence at a particular historical community, there were various rituals, customs and traditions, lifestyle. However, there are also cases of violation of these customs. To control the problem, not related to ethics, tazhe there are certain rules that have contributed realiziatsii unethical behaviors.

NƏZƏRIYYƏ RASIONAL IDRAKIN ƏN YÜKSƏK FORMASI KIMI

Əliəskərli Leyla Namiq qızı,Təbiətşünaslığın fəlsəfəsi ixtisası, II kurs magistrant, BDU

[email protected]

Açar sözlər: elmi idrak, empirik bilik, nəzəri bilik, çıxış müddəaları, anlayış, hipoteza, əqli nəticə.

Key words: scientific cognition, empirical knowledge ,theoretical knowledge, statement provisions, notion, hypothesis, mental conclusion

Ключевые слова: научное познание, теоретические знания, тезисы выступлений , понятия, гипотеза умозаключение, эмпатические знания.

Elmi bilik formalarının şərti ierarxik bir sırasını düzəltsək, şəksiz, nəzəriyyə bu “pilləkanın” ən yuxarı pilləsində yerləşəcəkdir. Belə demək mümkünsə nəzəri biliyin bütün əvvəlki pillələri – anlayış, mühakimə, əqli nəticə, hipoteza, qanun və s. – nəzəriyyənin formalaşması yolunda keçilən özək dayanacaqları, zəruri pilllərdir. Məhz bu formalar nəzəriyyənin meydana gəlməsini hazırlayır, onun ərsəyə gəlməsində tikinti materialları funksiyasını yerinə yetirirlər. Nəzəriyyə nədir sualı ümumməqbul cavabı hələ də olmayan suallardan biridir. Bunun da iki başlıca səbəbi vardır: biri nəzəriyyə kateqoriyasının mürəkkəbliyi, tərkibinə daxil olan nəzəri bilik formalarının vahid sistemdə birləşməsidirsə, digəri nəzəriyyənin müxtəlif elmi bilik sferalarının inkişafında işlək alət funksiyasını yerinə yetirdiyindən,

110



həmin elmi bilik sahələrinin nümayəndələri tərəfindən fərqli izah edilməsidir.

Ən ümumi şəkildə elmi idrakın məntiqi və metodologiyası problemlərinə həsr edilmiş ədəbiyyatda belə bir fikir formalaşmışdır ki, nəzəriyyə təbiət, cəmiyyət və təfəkkür hadisələrinin düşünülməsi və idrakına yönəlmiş hər cür rasional fəaliyyətdir. Nəzərə alsaq ki qneseologiyada nəzəri fəaliyyət dedikdə abstraktlaşdırma, ümumiləşdirmə, sərfnəzəretmə, anlayışyaratma, hipetoza irəli sürmə, onun verifikasiyası və falsifikasiyası və s. əməliyyatlar başa düşülür. Rasional fəaliyyətin və rasional təfəkkürün bütüb formaları nəzəriyyə sisteminin elementləri və tərkib hissələridir. Onların hər birinin nəzəriyyə sistemində yeri, rolu, digər elementlərlə nisbəti problemlərinin tədqiqi bizim bu yazımızın törəmə məqsədlərindəndir .

Hər bir inkişaf etmiş nəzəriyyənin strukturuna aşağıdakı komponentlər daxildir:

- Nəzəriyyənin ilkin şərti olan empirik bilik – faktlar, məlumatlar, onların ilkin məntiqi-riyazi ümumiləşdirməsi məhsulları;

- Nəzəriyyənin əsaslandığı çıxış müddəaları fərziyyələr, idealizasiyalar, prinsiplər, aksiyomlar, postulatlar, qanunlar və s.

- Nəzəriyyənin çıxarılması mümkün olan potensial nəticə və gümanlar. Nəzəriyyənin strukturu bir sıra digər mənbələrdə də oxşar şəkildə

verilir. Onları müfəssəl araşdırmadan, onu qeyd etmək vacibdir ki, bu sxem basmaqəlib şəklində mütləqləşdirilə bilməz.

Söylədiklərimizdən belə bir qənaət hasil olur ki, nəzəriyyəyə az-çox optimal tərif vermək üçün əvvələn nəzəriyyənin necə qurulduğunu, hansı elementlərdən təşkil edildiyini, həmin elementlər arasındakı əlaqələrin xarakterini, bir sözlə, ona sistemli yanaşmaq, yəni ona tarixi mövqedən yanaşmaq; necə yarandığını, inkişafını, təkmilləşməsini, hansı təməl müddəalar üzərində qurulduğunu öyrənmək; nəhayət nəzəriyyənin idrak prosesinin həm nəticəsi həm də yekunu, düyün nöqtələri olmaqla prosesdə oynadığı idraki (qneseoloji) rolu bilmək zəruridir. Biz də bu tələblərə əməl etməyə çalışacağıq .

Elmi idrakın inkişafında uyğunluq prinsipi. Bunu izah etmək üçün elmi biliyin inkişafı haqqındakı əsas konsepsiyalara nəzər salaq :

-kumulyativ nəzəriyyə. Tərəfdarlarının fikrincə elmi biliyin inkişafı kumulyativ ( yığma ) xarakter daşıyır. Dəlil kimi bu nəzəriyyənin təmsilçiləri buna istinad edirlər ki , elmi biliyin çağdaş vəziyyəti və statusu bu fikri təsdiqləyir . Belə bir təəssürat yaranır ki, elmi biliyin inkişafı düz və

111


rəvan bir yolla gedir. Bu yolda müəyyən yayınmalar, sapmalar, əyrintilər olsa da onlara məhəl qoymaq lazım deyildir .

Paradiqmatik nəzəriyyə. Bu konsepsiyanı Amerika alimi Tomas Kunun adı ilə bağlayırlar çünki o, Kunun adını çəkdiyimiz əsərində geniş və müfəssəl şərh edilmişdir. Ədalət naminə qeyd etməliyik ki, bu konsepsiya Kundan xeyli əvvəl rus alimi S. R.Mikulinskinin 1964-cu ildə “Voprosi filosofii“ jurnalında çap edilmiş məqaləsində şərh edilmişdir. Çox qısaca konsepsiyanın məğzi bundan ibarətdir: elmi biliyin inkişafı ikimərhələli bir prosesdir. Birinci mərhələni Kun normal mərhələ adlandırır. Bu mərhələ müxtəlif səbəblər üzündən uzun bir zaman kəsiyində də baş verə bilər. digər halda qısa bir zamanda da. Həmin dövrün xarakterik xüsusiyyəti odur ki, bu müddətdə baş verən və ya aşkarlanan obyektlər, onların xassə və əlamətləri alimlərin və praktik işçilərin sərəncamında olan elmi alətlərin tətbiqi ilə qalıqsız təfsir və izah edilirlər, təəccüb doğuracaq bir məqam qalmır .

İkinci yol daha uzun zaman kəsiyində baş verir. Bu halda köhnə paradiqmanın ehtiva etdiyi nəzəriyyələr, prinsiplər, postulatlar, yanlış olduqlarından və ya yeni, daha yenilərlə əvəzlənirlər .

Pozitivist nəzəriyyə. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəlinci onilliklərinin məhsulu olan bu nəzəriyyənin yaradıcıları fransız Oqyust Kont və ingilis Herbert Spenser sayılırlar. Pozitivistlərin əsas məhək müddəaları budur ki , hər bir pozitiv elm özü qarşılaşdığı problemlərin nəzəri-fəlsəfi aspektini özü həll edir, ona görə də xüsusi bir fəlsəfənin mövcudluğuna ehtiyac yoxdur. Pozitivist ruhda böyüyən və fəlsəfi cəhətdən formalaşan T. Kun sözügedən bu ziddiyyəti qavramış və buna reaksiya olaraq adıçəkilən əsərini yazmışdır. Kun konsepsiyasının bir sıra çatışmazlıqlarına baxmayaraq, onun böyük uğuru elmi biliyin, yeni elmi biliyin istehsalı mexanizmi və qanunauyğunluqlarının adekvat tədqiqindən ibarətdir. Əsərdə elm tarixinə məntiqi və konkret yanaşma üstünlük təşkil edir .

Reduksionist nəzəriyyə. Reduksionizm bütün elm sahələrində mövcud olan və ya meydana çıxan, materiyanın konkret struktur səviyyəsinə aid olan fenomeni daha sadə təşkil formalarına aid olan qanun, nəzəriyyə və xassələrlə izah etməkdən ibarətdir. Onlar hesab edirlər ki, mikrosəviyyədə olan bütün xassələri tam və adekvat izah edən bir modelin olması makrosistemin də adekvat izahının olmasının təminatıdır.

Ötəri toxunduğumuz bu konsepsiyaların heç birini nə qeyd-şərtsiz qəbul etmək , nə də eyni dərəcədə kənara atmaq mümkündür . Bütövlükdə olmasa da onların hər birində şəksiz rasional məqamlar vardır və məqbul

112


sayılmalıdır. Həmin rasional məqamlar elm fəlsəfəsində “uyğunluq“ adlanan qanun ətrafında cəmlənir.

Nəzəriyyənin formalaşması mexanizmi. Nəzəriyyə nədir sualını cavablandirmaq xeyli ağır və çətin bir vəzifədir. Bu çətinlik iki məqamla bağlıdır: birincisi, nəzəriyyə kateqoriyası bütün elm sahələrində tədqiqat obyekti olduğuna görə, onunla müxtəlif bilik sahələrinin təmsilçiləri məşğul olurlar. Məzmunları önə çəkilir, bu baxımdan da həmin nəzəriyyə haqqında fikir söylənilir: o, ya məqbul sayılır, yaxud qeyri – məqbul, ya həqiqət sayılır, yaxud yanlış, ya dəstəklənir yaxud da rədd edilir. Nəzəriyyə mürəkkəb sistem olduğundan mübaliğəsiz demək olar ki, o şüurun, elmi biliyin bütün formaları ilə bu və ya digər əlaqədədir. Bunları sadədən mürəkkəbə prinsipinə uyğun olaraq aşağıdakı kimi sıralamaq olar: faktlar, anlayış, (xüsusi elmi və ümumelmi anlayışlar), mühakimə, əqli nəticə, fəlsəfi kateqoriyalar, ideya, problem, prinsip, simvollar, riyazi əməliyyatlar və qaydalar, hipoteza, qanunlar, paradiqmalar .

Nəzəriyyə gerçəkliyin ideallaşdırılmış inikasıdır. Nəzəri təfəkkür idrakda formalaşan və istifadə edilən anlayış və abstraksiyaların təbiəti, funksional xüsusiyyətləri haqqında düşünmək və müəyyən konseptual mövqe nümayiş etdirmək hər bir elm sahəsinə xasdır. Təsadüf deyildir ki, bu problemə müxtəlif bilik sahələrinin ən görkəmli nümayəndələrinin elmi yaradıcılığında ön yerlərdən birini tutur. Nəzəriyyə elmi bilik sahələrinin yetkin mərhələsinin məhsulu kimi yaranır. Bu da çox təbiidir, çünki hər bir elmin məhz ilkin səviyyəsində nəzəriyyənin formalaşmasının dayaqları olan nəzəri-məntiqi formalar təşəkkül tapır . Heç bir nəzəriyyə gerçəkliyin bu və ya digər sahəsinə daxil olan obyektlərə xas olan bütün səviyyələrdən və laylardan olan müxtəlif xarakterli və məzmunlu əlaqələri tam şəkildə inikas etdirə bilməz. Əslində qneseoloji məqsədlərə uğurla nail olmaq üçün bu heç lazım da deyil, çünki qarşıya qoyulan hər bir koqnitiv vəzifə müəyyən tipli və müəyyən məzmunlu bu konkret aspektdən mühüm xarakterli əlaqə və xassələrin öyrənilməsi vacibdir .

Bütün digər əlaqələrdən bu hal üçün lazım olmadiqlarına görə, sərfnəzər edilir. Lakin bu sərfnəzər, empiriklərin düşündükləri kimi ixtiyari xarakterli ola bilməz. Əgər biz bu ixtiyari metoddan istifadə edərək hərəkət etsək, onda Lokkun dediyi vəziyyət yaranar. Əgər “insan“ və “ay“ sozləri ilə işarə edilən mürəkkəb ideyalardan onları fərqləndirən cəhətləri atsaq , onlar üçün ümumi olanları saxlasaq və onlardan yeni mürəkkəb bir ideya yaratsaq və ona “heyvan“ adi versək onda insanla yanaşı müxtəlif digər varlıqları da ehtiva edən ümumi termin yaratmış olarıq. Bu yolla biz yalnız sadə empirik

113


anlayışlar yarada bilərik, cunki burada ayrılan xassələr hissi-qavrayış xarakterlidirlər .

Nəzəriyyələrin təsnifatı prisipləri. Əvvələn qeyd etməliyik ki, nəzəriyyənin bu və ya digər təsnifatı o zaman işlək və məhsuldar olar ki, o, genetik, məzmun və funksional baxımdan bir – birinə oxşar, qohum hadisələr qrupuna aid olsun. Bu halda nəzəriyyələri müəyyən siniflərə, tiplərə və növlərə ayırmaq məqbuldur. Təsnifatın əsasında nəzəriyyənin tədqiqat prinsipinə xas olan obyektiv xassə və münasibətlərin xarakterik cəhətləri götürülməlidir. Bu baxımdan elmdə mövcud olan nəzəriyyələri iki böyük sinifə ayırırlar: məntiqi – riyazi nəzəriyyələr və gerçəkliyin müxtəlif sahələrindən, müxtəlif yol və vasitələrlə toplanmış konkret empirik materialları tədqiq edən nəzəriyyələrə. Birinci sinifdən olan nəzəriyyələrə cəbri və həndəsi nəzəriyyələr, çoxluqlar nəzəriyyələri, bir sözlə bütün məntiqi – riyazi nəzəriyyələr aiddir ki, bunlar riyaziyyat vı riyaziyyatla baglı elmi biliyin təməli funksiyasını yerinə yetirirlər.

Nəzəriyyələrin başqa bir təsnifatında onları fenomenoloji və qeyri fenomenoloji növlərə ayırırlar. Bu bölgünün əsasında nəzəriyyənin funksional inkişaf dərəcəsi durur. Əgər nəzəriyyə yalnız müşahidə edilən funksiyanı yerinə yetirirsə, onların mahiyyətinin açılması və izahı ilə məşğul deyilsə, bu cür nəzəriyyələrə fenomenoloji nəzəriyyələr deyilir.

Nəzəriyyənin qurulması metodları. Hər bir nəzəriyyənin qurulması üçün müvafiq hadisələr və proseslər sahəsində təməl funksiyalar yerinə yetirən anlayışları müəyyənləşdirmək, onları simvolik şəkildə ifadə etmək, bu anlayışlar arasında koordinasiya və subordinasiya əlaqələrini aydınlaşdırmaq zəruridir. Nəzəriyyənin qurulmasında hələ nəzəri izahını tapmamış və deməli, nəzəri bilik sferasına daxil olmamış empirik məlumatların da müəyyən rolu vardır. Nəzəriyyənin empirik imkan şərtləri adlanan bu məlumatlar sırasına əvvələn, bu və ya digər bilik sahəsində qoyulan və həyata keçirilən təcrübədə alınan pərakəndə məlumatlar, sonra da həmin məlumatlar kütləsinin empirik ümumiləşdirilməsi vasitəsilə alınan empirik qanunlar daxildir.

Empirik qanunlar təbiəti etibarı ilə təzahüri xarakter daşısalar da , nəzəriyyənin qurulmasında önəmli rol oynayırlar. Biliyin nəzəri bazisi və dünyanın elmi mənzərəsi elementləri çıxış anlayışları, prinsipləri və hipotezaları fərqləndirməklə nəzəriyyənin qurulması üçün zəruri olan prinsiplər, postulatlar, irəli sürülən hipotezalar nəzəriyyənin əsasını təşkil edirlər. Bunlar da öz növbəsində iki qrupa bölünür: birincilər sırasına köhnə, artıq qismən, ya bütövlükdə məlum olan anlayışların dəyişmiş şəraitə

114


ekstrapolyasiyası aid edilir; ikincilər sırasına isə, prinsipcə yeni olan, elmi biliyin inkişafının tələbi ilə nəzəriyyəyə daxil edilən, yeni “elmi alətlər “ aid edilir.

XÜLASƏ:Məqalə nəzəriyyənin elmi idrak üçün olan əhəmiyyətindən bəhs edir. Bu anlayış

nəzəri biliyin bütün əvvəlki pillələri arasında ən sonuncusu və ən əhəmiyyətlisidir . Резюме:

Статья посвящена анализу роли теории в научном познании. В этом понимании теоретические знания являются самыми верхними и значимыми среди всех предыдущих ступеней познания.

Summary:This article analyzes the role of theory in scientific knowledge. In this understanding

of the theoretical knowledge are the most important and top of all the previous stages of cognition.

Ədəbiyyat siyahısı1. Əhmədli C. Nəzəriyyə , onun tipləri və funksiyaları. Bakı: 2008, 238 s.2. Məmmədov Ə. Rasionallıq və qeyri rasionallıq. Bakı: 2010, 880 s.

SOSİAL-MƏDƏNİ MÜHİTIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

dos. Kazımi Pərviz F., kitabxanaşünaslıq kafedrası, BDUdos. İslamov İslam Ə., fəlsəfə kafedrası, BDU

Ключевые слова: классификация, история развития, развитие

классификации, классификация информации.Key words: Classification, story development, development of

classification, classification of information.Açar sözlər: təsnifat, inkişaf tarixi, təsnifatın inkişafı, informasiyanın

təsnifatı.

Mütəxəssislər sosial-mədəni mehitin öyrənilməsi zamani bu mühitin forma-laşmasına təsir edən amilləri əsasən aşagidakı kimi qruplaşdırir.- genetik amillər, -cografi amillər, -etnik amillər, -dini amillər,-siyasi (ideolojı) amillər. Müasir qlobal informasiya məkanını müxtəlif areallarda xarakterizə edən sosial-mədəni mühit son nəticədə qlobal informasiya məkanında həledici amilə çevrilir, yeni dəyərlər sistemi yaradır, yeni meyarlar ortaya çıxır. Belə ki, müasir dövrdə sosial-mədəni mühit artıq regional və lokal xüsusiyyətlərini itirir və qloballaşır. Bu baxımdan problemin bütün aspektlərdən öyrənilməsi aktualdır.

Hazırkı tədqiqatda problemin yalhız bir istiqamətini araşdırmaga çalışacagıq.

115


Türk xalqlarının etno-mədəni areallarını öyrənən zaman bir çox problemlərlə üxləşirik.Məsələn,Türkmənistan mədəniyyətinin mənbəyi və mənbəşünaslıgının tədqiqi və ciddi akademik informasiyanın əldə edilməsi xeyli çətinliklərlə qarşılaşır. Belə ki çox sayda çap olunmuş və vertual məkanda informasiya kütləsini oxumaq,təhlil etmək lazım gəlir ki, materialların mənasız, əsassız və bəzən də qərəzli oldugunu yalnız sonda və çətinliklə müəyyənləşdirə bilirsən. Əlbətdə bunun üçün də oxucunun müəyyəm hazırlıq səviyyəsi tələb olunur. Nəzərə alınsa ki, Türkmənistan türkdilli cografiyanın mühüm bir hissəsini təşkil edir,oguz boylarının,türk mifologiyasının, türk-islam dövrünün görkəmli alimlərinin vətənidir, odur ki problemin öyrənilməsi çox əhəmiyyətlidir.

Müasir tədqiqatçının istifadə edəbiləcəyi çox sayda informasiya kütləsi əsasən iki qrupa bölünə bilər -çox böyük həcmdə vertual məkanda təqdim olunan materiallar və ondan da az olmayan çap məhsulları.

Məsələn, "Fərqanə" adlı nüfuzlu Beynəlxalq İnformasiya Agentliyinin Mariya Yanovski adından yayınladıgı "Türkmənlər-asketlərin, inklərin, qədim şumerlərin və sərt norveçlərin əcdadlarıdır" adlı analıtik yazısı diqqətimizi cəlb edir.

Tədqiqatçı, Türkmən alimi Odeq Odeqovun əsərlərini təhlil edən M.Yanovski belə bir fikir ifadə edir. "Fərqanədə O.Odeqovun iki kitabını oxumaq imkanı əldə etdim. Birincisi, "Biz- asiyalılar, arilər, türkmənlər",ikincisi " Dünyada türkmən izi".

Nəzərə alsaq ki, O.Odeqovun Türkmənistanın əməkdar elm xadimi, Türkmənistan EA-nın həqiqi üzvü, geofizika və gealogiya sahəsində elmlər doktoru və professordu əlbəttə bu kitabları əldə etmək və oxumaqı biz də istərdik. Lakin ilk mənbələri əldə edə bilmədiyimiz üçün M.Yanovskinin təhlilləri ilə kifayətlənməli oluruq.

Kitabda toplanmış materialların mövzusunu öyrəndikcə bu əsərin orijinalını tapmaq və alımin tarixi proseslərə orijinal baxışlarını öyrənmək daha çox fikrimizdən keçir.Yalnız məqalənin sonunda məlum olur ki M.Yanovski linqvo-arxiologiya, mürəkkəb etno-mədəni mühitin öyrənilməsi kimi problemlərdən çox uzaqdır. Məsələn məqalənin sonunda məlum olur ki, M.Yanovski Moskvanın yaxşı orta məktəblərindən birində oxuyan 15 yaşlı qızından məsləhət alır və qızı ona şumerlərin mixi yazı ilə yazdıgını xatırladır.

Əlbətdə, hər bir hazırlıqlı oxucu sonunda başa düşür ki, bu tip tədqiqatlar məhz tədqiqatçının uşaqlarının yaxşı məktəblərdə oxuması

116


məqsədi ilə yazılır. Yoxsa M.Yanovskinin nə işinə var şumerlər,inklər, türkmənlər kimdir.

Tədqiqatçı mülahizələrini məyusluqla bitirir. Məyuslugun səbəbi belə anlaşılır ki. "əyər bir ölkədə kəndli kəndi ilə, məmur idarəetmə ilə, alim elmlə məşguldursa, bu pisdi. Əyər bir orta dərəcəli jurnalist Türkmənistan Elmlər Akademiyasına elmsiz deyərsə, bu yaxşıdı".

Görkəmli şumeroloq alim S.Kramer də uzun illər apardıgı təgqiqatlarının sonunda məyus olur. "Tarix şumrerdə başlanır" əsərində o etiraf edir ki, bütün ömrünü Sami xalqlarının əcdadlarını axtarmaga sərf etmiş və müəyyən olduqdan sonra ki, şumerlilərin dili kumilyativ dillərə aiddir və buna uygun öələn dil bu cografiyada yalnız türk əsilli xalqlardılar təbii bir məyusluq yaranmışdı. Bu ğörkəmli alimin məyuslugu ilə tədqiqatçı M.Yanovskinin məyuslugu xeyli fərqlidir.

Əlbətdə ğörkəmli alim O.Odeqovun əsərlərini oxumaq istəyimiz onunla baglı deyil ki, orada yazılanlar "quran ayəsidir". Əlbətdə bizimdə oxudugumuz, araşdırdıgımız bir sıra bildiklərimizlə tutuşdurub bəzi hallarda razılaşmaq, bəzən razılaşmamaq, hətta müəlliflə mübahisə edə biləcək nəticələrlə sonuclana bilər. Lakin bütün hallarda tədqiqatçı M.Yanovskinin istehzası bizə yaddir. Məsələn XIX əsrin ortalarinda inğilis zabiti Rolinson Bisitun daglarındakı yazıların oxunması zamanı mətnlərdə olan simvallardan birini "mən" olaraq qəbul etməsi, onun qədin fars dilində qarşılıgının "Aham" olması və by kəlmənin qədim cami dillərində "Adam" sözünün transformasiya olunmuş versiyası kimi qəbul edilməsi bu konsepsiyanın əlehdarlarının da etirazına səbəb olmuşdu.İstehza elmi əsası olmayan və əlacsızlıqın ifadəsidir.

Mixi yazı şəkilli yazının (piktoqrafiyanın) bsəsli əlifbaya kecməsi prosesində bir aralıq alifbadır. Heca əlifbası da aralıq əlifbadır. Odur ki, "məktəbli" tövsiyəsi ilə nəticə çıxaran araşdırıcı hiddətlənir. Nədən? Akademik O.Odaqovun arqumentlərinə qarşı nə irəli sürür? Heçnə.

Peşəkar tədqiqatçı irəli sürdüyü fikirləri konkret nəzəri konsepsiyaya əsaslanan mütəxəssis türkdilli etnonim və toponimləri peruda, mesapatamiyada skandinaviyada axtarır və diqqəti cəlb edən nəticələr əldə edir. Bu tarixi təcrübə diğər super etnoslara da aid edilir. Məsələn sami dilli etnonim və toponimlər də böyük bir cografiyada hələ də qorunub saxlanılır. Buna təccüb və hiddət göstərmək problemin elmi həllindən uzaq olmaq deməkdir.

90-cı illərdə "Qaraqum" çölündə aparılın ciddi arxeolojı qazıntılar antik dövrün əhəmiyytli mədəni mərkəzlərini üzə çıxardı. Bu cografiyanın

117


mavərənnəhr mədəniyyəti ilə əlaqələrinin olması, inancları və mifalogiyasında yaxınlıq elementləri müəyyənləşmişdi.

Ümumbəşər tarixinin varislık konsepsiyası ümumiyyətlə mütəxəssislərin əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilir. İnsan cəmiyyətinin bugünki nailiyyətləri dünyanın müxtəlif xalqlarının minilliklərlə yaratmış oldugu, yaradaraq paylaşmış, paylaşdıqca zənginləşən və mükəmməlləşən ümumbəşəri nailiyyətlərdir. Müzakirə bu proseslərin alqoritmi və ümumbəşəri nailiyyətlərdə iştirak dərəcəsi üzərindədir. Bu zaman siyasi və ideolojı maraqlar toqquşur və məyusluq, hiddət, dezinformasıya və müxtəlif müəllif və ideyaların "jonqlorlugu" qarşıya çıxır.

Türkmənistanın İran sərhədləri yaxınlıgında, Annau ərazisindəki xarabalıqlarda yeni və həle haqqında geniş məlunat verməkdə çətinlik çəkilən bir mədəniyyət mərkəzi arxeoloqlar tərəfindən üzə çıxarılmışdı. Amerikanın Pensilvaniya universitetinin mütəxəssisi doktor Frederik T.Xibertin apardıgı arxeolojı gazıntılar zamanı üzərində yazıya bənzər 4-5 sinvov həkk olunmuş bir daş parçası üzə çıxmışdı. Alim bu tapıntı ilə əlaqədar Harvard universitetində keçırilən "Dil və arxeologiya" problemlərinə həsr edilmiş simpoziumda çıxış etmişdi. O qeyd etmişdi ki, "Biz demək olar ki yeni bir qədim sivilizasiya üzə çıxarmışıq. "Bu o dövrə aiddir ki, Misir piramidaları üç yüz il idiki gurulmuşdu, Dəclə və Fərat çayları vadisində hokmranlıq şumerlilərdən Babillilərə keçirdi, Çimlilər isə hələ yazını ixtira etməmişdilər.

Tapılmış yazı nümunəsi nə "iki çay vadisi" yazı nümunələrinə nə də qədim iran yazilarına bənzəmədiyindən mütəxəssislərin diqqətini cəlb etmişdi.Harvard universitetinin arxeoloq alimi doktor Karl Lamberq-Karlovski və digər nüfuzlu mütəxəssislər türkmənistanda tapılmış "artifaktlar" barədə fikir yürütmüşdür. Məlum olmuşdu ki, türkmənistan ərazisində antik dövrün böyük sivilizasiya mərkəzləri barədə sovet mütəxəssisləri də araşdırmalar aparmışdı. lakin nəticələr gizli saxlanılmışdı.

Bu sivilizasiyanın mənbəyinin Türkiyə ərazisində oldugunu iddia edən doktor Sarianidi də Türkmənistanda arxeolojı qazıntılar aparmışdı və bu baxımdan mülahizələri diqqətə layiqdir. Müxtəlif fikirlər hələ ümumi nəticələr əldə etməyə imkan vermir. lakin əminliklə demək olar ki , doktor Frederik T.Xibertin dediyi kimi "arxeologiya dərsliklərini yenudən yazmaq lazım gələcək".

Digər bir mənbə Həcir (Xajir) Teymuryana aid olan "Ömər Xəyyam-şair,qiyamçı,astranom" adlı 414 səhifəlik əsəridir. Kitab "Hazhir Teimourian.Omar Khayyam-hiz life and times" adlı əsərin ingilis dilindən

118


rus dilinə tərcüməsidir və Moskvanın AST-astrel nəşriyyatında 2007-2010-cu illərində bir neçə dəfə böyük tirajlarla çap edilmişdi.

Türk xalqlarının kitab və kitabxana mədəniyyətini araşdirarkən mədəni tarixin mühüm mərhələlərindən olan Səlcuqilər dövrünü araşdırmadan keçmək mümkün düyil.Bu baxımdan qeyd olunan əsər nəzərə alsaq ki böyük, tirajlarla elmi mənbə olaraq oxucuların əlinə keçir və tarixi dövrlə əlaqədar düşüncələr yaradır bizim də bu mənbələri öyrənərək təhlil etməyimiz zərurətə çevrilir.

Müəllif İran Kürdüstanında anadan olub böyümüş erməni əsilli bir xanımdır, sonra mühacirət edərək Londonda "Tayms" qəzetində, daha sonra Hyu-yorkda SiBiEs -də xəbərlər proqramında işləmişdi. Peşə xasiyyətnaməsində "Tayms" ona "anadangəlmə diktor", "Faynenşıl tayms" qəzeti isə ona "lütfükar yeni Britaniyalı" kimi qiymət verir.

Min il əvvəl baş vermiş tarixi prosesləri araşdırmaq üçün müəllifin bir sıra göstəricilərə malik olması əsərdə ozünü göstərir.

-Müəllif fars dilində təhsil aldıgına görə dövrön ilk mənbələrini araşdıra bilir.

-Müəllif ingilisdilli tədqiqatlara müraciət edərək nüfuzlu alimlərin fikirləri ilə tanış ola bilir.

Lakin təbii bir sual ortaya çıxır, bu, müəllifin nəyinə lazımdı?Beləisə İranın, Əfqanıstanın, Tacikistanın da çox sayda vətəndaşı həm fars dilini bilir, həm də ingilisdilli mənbələr istifadə üçün açıqdır. Bir diktor və ən yaxşı halda orta səviyyəli jurnalist nədən Ömər Xəyyam haqqında əsər yazaraq bütün Səlcuqlar dövrünü təhlil etsin və müxtəlif tarixi şəxsiyyətlərin siyasi və mədəni portretini yaratsın? Əsərin yazilmaqda məqsədini başa düşmək kifayət qədər çətindir. Dərin elmi mütaliəsi olmayan oxucu bu səbəbləri anlamaqda mütləq çətinlik çəkər.

Müəllif yazır: "Bədr əl-Cəmali Misirin erməni hökmdarıdır. O uşaq yaşlarında Cəlcuqlar tərəfindən tutulur və qul olaraq satılır.Sonralar orduda hərbi karyera yaradaraq bir vilayət hakiminin yanında sərkədə olur.Qahirəyə İsmaililər hökmüdarı tərəfindən Türk əsilli qulamlardan dövləti qorumaq üçün dəvət edilir. O isə bunun əvəzinə hakimiyyəti ələ alır və iran ismaililərinə yardım almaq üçün gəlmiş Həsən Səbbahı Qahirədən qovur." [ s. 396]

Bir kiçik abzasda bu qədər informasiya yükü və onun içində mövcud olan dezinformasiya hər bir oxucuya eyni təsir göstərmir.Məsələn. məlum olur ki, Səlcuqlar dövründə qullara da şəcərə tutulurmuş, uşaq yaşında qul olaraq satılmış Bədr əl-Cəmalinin şəcərəsində hətta onun anasının erməni

119


olması qeyd olunub və ona görə də o "erməni hökmdarıdir".Bununla da Misirin Məmluklar dövrü hakimiyyətinin türk əsilli olması sual altına düşür.

Başqa bir epizodda deyilir: "Alp Aslan Qafqaza soxulur.Gürcüstanın erməni çarı IV Baqrat məcbur olub qızını ona ərə verir.Sonralar bu xanım Nizam əl-Mülkin arvadı olur" [s. 403].

Mütəxəssiz çox sayda suallarla qarşı-qarşıya qalır.Dogrudu Səlcuqilər,eləcədə digər hökmdarlar fəth etdikləri əyalətlərin hökmdarlarının qızlarını alır və sah hərəmxanasında belə "gəlinlərin" sayı çox olardı. Lakin avropa və xristian normalarından fərqli olaraq islam mədəniyyətində bu "gəlinlər" islam dinini qəbul etməli və sarayda heç bir digər milli və dini təzahürlərə yol verməməli idi. Eləcə də erməni kimliyini qoruyub saxlamaq üçün "erməni qriqoryan kilsəsinə" mənsub olmaq lazımdır. Kilsədən uzaqlaşmaq erməni kimliyinin itirilməsi demək idi ki, bunu erməni tədqiqatçıları da etiraf edir.

Kitabın bütün mətnində Səlcuqilərə bəslənilən dərin nifrət özünü göstərir. Dogrudur bəzi tarixi şəxsiyyətlərə nifrət bir çox digər tədqiqatlarda da görünür.Məsələn, görkəmli fransız alimi Jan Pol Ru məşhur " Tamerlan"adlı əsərində (rus dilinə 2006 -cı ildə "Gorkəmli İnsanların Həyatı" seriyasında "maladaya qvardiya" nəşriyyatında çap olunmuş tərcüməsi əsasında) Osmanlı Sultanlarına, xüsusilə də Sultan Bəyazidə nifrəti aydın his olunur. Tarixi hadisələri şərh edərkən "Ankara döyüşünü" həvəslə şərh edir və Əmit Teymurun qələbəsini sevinclə təsvir edir. Sanki Bəyazidi Ankara döyüşöndə, Toxtamışı Səmərqənddə məglub etməklə Əmir Teymur avropanı fəlakətdən qurtarır və müəllifi "xoşbəxt" edir. Lakin bu əsərin əhəmiyyətinə bir o qədər təsir etmir. Müəllif tarixi həqiqətləri öz şəxsi kimliyindən gələn maraqlara qurban vermir.

Kitaba yüksək akademik şəkil vermək məqsədi ilə onun sonuna Səlcuqilərın tam olmayan şəcərəsi və hec bir tarixi-elmi əsası olmayan xəritə əlavə olunub. Lakin isnad və ədəbiyyat siyahısı yoxdur. Kitabın sonunda tərcüməçinin kiçik şərhində qeyd edilir ki, Ömər Xəyyam haqqında ən ciddi tədqiqatlar Sovet dövrünün fars-tacik ədəbiyyatının tədqiqat əsərləridir. Deməli 414 səhifəli agır kompozisiyalı kitabı əbəs yerə oxuduq və zamanımızı hədər etdik.

Başqa bir mötəbər mənbədə [5] Oguzlar haqqında maraqlı və zəngin materiallarla rastlaşırıq.Materiallar arxeolojı və ilkin mənbələrə əsaslanaraq mütəxəssislərə xeyli maraqlı faktlar təqdim edir. Altı oguz tayfa birlikləri, doqquz oguz fayfa birlikləri haqqında, göy-türk dövləti və bir çox digər

120


maraqlı və mötəbər məlumatı əldə etmək mümkündür.Məlumatın nöqsanlı təqdimat formasından başqa bir sıra ümumiləşmələrlə də razılaşmamagımızın səbəbini şərh edək.

Resurs sahibləri məlumatı kütləvi oxucu kontingenti üçün ünvanladıqları üçün tarixi faktlara isnad vermir və edilən ümumiləşmələrin hansı mütəxəssis tərəfindən edildiyi də göstərilmir.Bu zaman müzakirə və mübahisə obyekti aradan çıxır və material elmi mahiyyətini itirir. Məsələn, resursda qeyd edilir ki, eramızdan əvvəl 2-ci əsirdən eramızın 5-ci əsrinə qədər yalnız Oguz tayfalarının siyasi birliyinə "türklər" deyilib. Bundan belə nəticə çıxarmaq olar ki,oguz olmayan türkdilli xalqlar türk adlanıla bilməzlər. Belə bir ümumiləşmə ilə razı olmasaq da müzakirə aparılacaq mənbə yoxdur.

Lakin qeyd etməliyik ki, Türk xalqlarının tarixən dil və dini müxtəlifliyə taleyrantlıgı bir çox mənbələrdə öz təsdiqini tapır. Resursda deyilir-"Orxon yazılarında oguz və göy-türklər arasında fərq qoyulmur.Oguzlar və göy-türklər eyni millətdilər və "Türk" siyasi birliyi ifadə edən addır.Bununla da uyqurları türk adlandırmagin yanlış oldugu iddia edilir. Əlbəttə bu kimi materialları da mötəbər məlumat mənbəyi hesab etmirik və yeri gəldikcə yalnız faktoqrafik materialların iqtibasından başqa istifadəyə yararlı oldugunu düşünmürük.

Əldə etdiyimiz son ümumiləşmələr aşagıdakı kimi ifadə etmək olar.1.İnformasiya məkanı son 20 ildə o qədər "çirklənmişdirki" elmi informasiya

kütləsini "bulvar" dediqodularından ayırmaq çətinləşir və bu proses dahada mürəkkəbləşməyə təmaüllüdir.

2.Tədqiqatçı mütəxəssislərin mötəbər elmi informasiya axtarışı cəhdləri çox zaman və xüsusi hazırlıq tələb edir.

3.Elmi informasiyanın istehsalı, toplanması, mühafizəsi və yayılaraq təblig edilməsi əyər texniki və texnolojı sahələrdə iqtisadi amillərə söykənirsə, humanitar sahələrdə siyasi və ideolojı maraqlardan tam asılıdır.

4.Qlobal informasiya məkanında mötəbər informasiya kütləsinin alqı-satqı vasitəsinə çevirmək tendensiyaları cəmiyyəti bu informasıya kütləsinin siyasi və ideolojı təsirlərdən kənar olmasından qarantiləmir.

5.Tədqiqatçının əsərində əyər tədqiqat abyektinə, tarixi dövrə, tarixi şəxsiyyətlərə böyük bir nifrət ifadə olunursa deməli məqsədli və qərəzli əsərdir və kütləvi mütaliəyə tövsiyə olunmamalıdır.

6.Elmi əsərlər əlavə olunmuş ədəbiyyət siyahısının mötəbərliyi və mükəmməlliyi ilə qiymətləndirilməlidir.

7.Elmi əsərlərdə ədəbi personajlar və ədəbi "macaralar" isnad mənbəyi olmamalıdır.

121


8.Tədqiqatçı tarixi faktları və elmi nəticələri milli,dini və ideolojı maraqlara qurban verməməlidir.

9.Rəsmi dövlər resurslarında təqdim olunan tarixi məlumatlar və ümumiləşmələr bu ümumiləşməni etmiş tədqiqatçıya istinadən verilməli və ya resursun ədəbiyyat siyahısında rəsmi qəbul olunmuş tədqiqatçılar qrupu, ilkin mənbələr göstərilməlidur.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI1.Xələfov A.A. Kitabxana və cəmiyyət. B: Azərnəşr, 2012. - 360 s.2. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxana işinin inkişaf konsepsiyası. Bakı: BDU-

nun nəşri.2012.3.Kazımi P.F. Informasiya mühəndisliyi. Bakı,.: Bdu, 2011, 236 s.4.Гилмиянова Р.А. библиотеки в социокультурном прастранстве.Баку:

БГУ,"Библиотековедение и информация", 2013, 2(11), c.58-665. http://turkmenhistory. narod. ru/oguzhistory. html

РЕЗЮМЕХарактер социокультурного пространства

В статье рассматривается этнокультурное пространство как составная часть социокультурного информационного пространства. Вопросы достоверных источников, книжная культура, информационные массивы, влияющие на социум, анализируются как формирующий фактор в этнокультурном пространстве.

SUMMARYNature of social and cultural space

The article deals with ethno-cultural space as an integral part of socio-cultural information space. Questions to reliable sources, the book culture, information files, affecting society, are analyzed as forming factor in the ethno-cultural space.

ВЗАИМОСВЯЗЬ «МАССОВОЙ КУЛЬТУРЫ» И «МАССОВОГО СОЗНАНИЯ»

Юсифова Гюльнара Юсиф кызы, ст.препод., к.ф.н., кафедра философии,

Бакинский государственный университет kloto 2007@ gmail . com

Ключевые слова: массовая культура, массовое сознание, технологичное общество, семиотическое пространство, ценности.

Keywords: Mass culture, mass consciousness, technological society, semiotic space, values.

Açar sözlər: Kütləvi mədəniyyət, kütləvi şüur, texnoloji cəmiyyət, semiotik məkan, dəyərlər.

122


http://turkmenhistory.narod.ru/oguzhistory.html


На современном этапе необходимость взвешенного анализа массовой культуры как специфического социокультурного феномена в условиях разнообразия идеологий становится особенно актуальной.Стремительное развитие науки и техники и сопутствующие ему трансформации общества в постиндустриальное и информационное, а технической эпохи - в «системо-технологическую», непосредственным образом повлияли и на массовую культуру, которая сегодня имитирует творческую активность и сложность, претендуя на способность формирования творческого сознания.

Виртуальная реальность, становящаяся реальностью потребления, компьютерные программы, задающие алгоритмы создания артефактов, по форме приближающихся к элитарным, возможности коммуникационных технологий, расширяющие сферу деятельности человека - все это создает иллюзию возрастания роли элитарной культуры в рамках постиндустриального общества [1,45].

Между тем, массовая культура не только не уступает свое место культуре элитарной, но продолжает осуществлять на нее интенсивное воздействие, выступая в эпоху современности в качестве основной формы существования культуры.

Сложность и противоречивость массовой культуры, ее способность к трансформациям под влиянием социальных, технических, эстетических и прочих факторов, ее реактивная мобильность и отзывчивость на требования настоящего момента - все эти обстоятельства обусловили необходимость теоретического осмысления данного социокультурного феномена.

Массовая культура, возникающая в условиях индустриального общества, по мере перехода социально-экономической системы на другую - постиндустриальную стадию развития, модифицируется и приобретает иные формы, изменяя свою социальную роль и расширяя круг выполняемых функций. Сегодня массовая культура выступает как средство реализации не столько гедонистических и рекреационных, сколько идентификационных и адаптационных стратегий, закрепляя существующую в обществе социальную иерархию через символически значимое культурное потребление и способствуя стабилизации общественной системы через конструирование особой виртуальной надстройки над реальностью.

Массовая культура, появление которой связано с особыми социокультурными обстоятельствами, приведшими на рубеже XIX-XX

123


вв. в рамках западной цивилизации к формированию массы и массового сознания, является конкретным историческим явлением. Качественная определенность массовой культуры постиндустриального общества задается теми изменениями, которые произошли в самой массе.

Масса сегодня - это совокупность деперсонализированных индивидов, объединенных не участием в той или иной деятельности, а общностью потребляемой продукции - информации, развлечений, моды, имиджей, стереотипов, а также единством картины мира и системы ценностей. Это «контролируемая масса», а не «управляемая масса». В условиях же определенных общественных систем, в границах отдельных культурных миров массовая культура как активная динамичная форма приобретает ярко выраженные особенности, что позволяет вести речь о ее национальных вариантах и выделять американскую, индийскую, китайскую, японскую, советскую и т.д. массовую культуру [2, 94].

Субъектом массовой культуры выступает особая профессиональная группа, создающая ее артефакты в соответствии с законами социальной психологии и рыночных отношений, носителем же ее ценностей является человек массы - недифференцированный субъект с невыраженным личностным началом, особенностями которого являются некритичность восприятия и оценок, управляемость, духовная инфантильность [3, 104].

В постиндустриальном обществе - это, как правило, те субъекты исторической деятельности, которые отчуждены от структур управления экономикой нового типа и вынуждены соответствовать стратегиям подчинения и «включения во взаимодействие» (М. Кастельс). Между тем, «массовый человек» может являться представителем всех социальных слоев - вне зависимости от положения в экономической, политической, интеллектуальной иерархии, и именно это обстоятельство позволяет рассматривать массовую культуру в качестве феномена, обладающего признаками всеобщности. Массы являются носителями массового сознания .

Массовое сознание специфический тип общественного сознания.. Возникает массовое сознание с процессом массовизации общественной жизни, так как процессы общества требуют участия масс. Внедрение масс в различные сферы жизни это объективный процесс. Именно вовлечение в различные виды деятельности «многих сотен и сотен миллионов людей», есть «основная причина громадного ускорения

124


мирового развития». Именно в этом резкое повышение роли народных масс в истории, усиления их участия в экономическом, социальном, культурном, политическом, идеологическом управлении.

В явлении массовое сознание можно выделить, во-первых, групповое сознание, виды и разновидности масс, актуализирующих групповое сознание, влияние различных факторов на формирование массового сознания. В ходе работы были сделаны следующие выводы: во-первых, дано определение массового сознания как совокупности наиболее значимых компонентов сознания большого числа весьма разнообразных групп общества (больших и малых), однако не их суммы. Во-вторых, обозначены основные факторы формирования массового сознания – средства массовой коммуникации и пропаганда.

Эта всеобщность имеет качественный, а отнюдь не количественный характер, так как атрибутивной характеристикой массовой культуры является не число носителей ее ценностей, а совершенно особые качества: исключительно высокая степень адаптивности, производство определенного типа сознания - пассивного и нетворческого, ориентация на вкусы и потребности «среднего человека», использование средств массовой коммуникации как главного канала распространения и потребления ее ценностей. Именно изменения в механизмах трансляции культурных ценностей, в механизмах социальной адаптации, социальной рекреации и социокультурной идентификации и привели к широкому распространению массовой культуры в современном обществе [4, 58].

Массовая культура - явление далеко не однородное. Оно имеет свою структуру и уровни. В современной культурологии, как правило, выделяют три основные уровня массовой культуры: кич-культура (т.е. низкопробная, даже вульгарная культура); мид-культура (так сказать, культура «средней руки»); арт-культура (мас-культура, не лишенная определенного, иногда даже высокого, художественного содержания и эстетического выражения). Как самостоятельное явление, массовая культура оценивается противоречиво.

В целом существующие точки зрения можно разделить на две группы. Представители первой группы (Адорно, Маркузе и др.) дают негативную оценку этого феномена. По их мнению, массовая культура формирует у ее потребителей пассивное восприятие действительности. Такая позиция аргументируется тем, что в произведениях массовой

125


культуры предлагаются готовые ответы на то, что происходит в социокультурном пространстве вокруг индивида [4, 98].

Кроме того, некоторые теоретики массовой культуры полагают, что под ее влиянием изменяется система ценностей: стремление к занимательности и развлекательности становится доминирующим. К негативным моментам, связанным с влиянием массовой культуры на общественное сознание, относят также и то, что массовая культура основывается не на образе ориентированном на реальность, а на системе имиджей, воздействующих на бессознательную сферу человеческой психики.

К этой группе можно отнести и авторов Учения Живой Этики (Махатмы, семья Рерихов). Согласно парадигме Живой Этики, массовая культура по своей сути является псевдо-культурой, так как в отличие от истинной (т.е. высокой культуры) в большинстве своих форм не способствует гуманистически ориентированному социальному прогрессу и духовной эволюции человека. Призвание и назначение истинной культуры - облагораживание и совершенствование человека. Массовая культура исполняет обратные функции - она реанимирует низшие аспекты сознания и инстинкты, которые, в свою очередь, стимулируют этическую, эстетическую и интеллектуальную деградацию личности [3, 48].

Между тем, исследователи, придерживающиеся оптимистической точки зрения на роль массовой культуры в жизни общества, указывают что она притягивает к себе массы, не умеющие продуктивно использовать свое свободное время; создает своего рода семиотическое пространство, которое способствует более тесному взаимодействию между членами высоко технологичного общества; дает возможность широкой аудитории познакомиться с произведениями традиционной (высокой) культуры.

И все же, вероятно, противопоставление определенно позитивной и определенно негативной оценок массовой культуры будет не совсем корректным. Очевидно, что влияние массовой культуры на общество далеко не однозначно и не вписывается в бинарную схему «белое - черное». В этом заключается одна из главных проблем анализа массовой культуры.

Использованная литература

126


1.Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. - М.: Мысль, 1993

2.Корнилов М.Н. Герои и жанры массовой культуры Японии. // Человек: образ и сущность. - М.: ИНИОН РАН, 2000

3.Маркова Г.И. Массовая культура: содержание и социальные функции. М., 1996

4.Флиер А. Я. Массовая культура и её социальные функции. // ОНС: Общественные науки и современность. М., 1998. - №6

G.Y. Yusifova, BDU “Kütləvi mədəniyyətin” və “kütləvi süurun” qarşılıqlı əlaqəsi

XülasəKütləvi mədəniyyətin ideoloji müxtəliflik şəraitində mövcud olan spesefik

sosiomədəni fenomen kimi təhlilinin vacibliyi müasir dövrdə xüsusilə artır. Elmin və texnikanın sürətli inkişafı və onu müşayiət edən cəmiyyətin industrialdan postindustrial və informasiya cəmiyyəti şəraitinə transformasiyası kütləvi mədəniyyətə bilavasitə təsir edir. Bu səraitdə kütləvi mədəniyyət yaradıcı fəaliyyəti və mürəkkəbliyi təqlid edərək, yaradıcı şüuru formalaşdımaq qabiliyyətinə iddia edir.

G.Y. Yusifova, Baku State UniversityINTERRELATION OF “MASS CULTURE” AND “MASS

CONSCIOUSNESS”SUMMARY

At present the need for a comprehensive analysis of mass culture as a specific social and cultural phenomenon in conditions of ideologies’ diversity is particularly relevant. The rapid development of science and technology and the accompanying transformation of society from industrial to postindustrial and information one has directly influenced the mass culture, which now imitates the creative activity and complexity claiming the ability to form a creative consciousness.

YENİ DÖVR AVROPADA SUFİŞÜNASLIQ MƏKTƏBLƏRİ

f.ü.f.d. Agabəyova Ülviyyə Rizvan qızı, Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrası, BDU

Açar sözlər: Yeni dövr, Avropa, sufizm, məktəbКлючевые слова: Новое время, Европа, суфизм, школаKey words: Modern History, Europe, mysticism, school

Sufizmin mahiyyəti və fəlsəfi əsası məsələsi bu gün həm Şərq, də həm Qərb tədqiqatçılarının diqqət mərkəzindədir. Sufizmin tədqiqi

127


sahəsində Şərq sufişünaslıq məktəbləri X əsrdən etibarən fəaliyyətə başlamış və sufi təriqətləri və onların nümayəndələri haqqında məlumatlar vermişlər. Zaman keçdikcə bu təlimə maraq artmış və yeni-yeni elmi-tədqiqat əsərləri meydana çıxmışdır.

Avropada isə islam təriqətləri, müsəlmanların sosial-mədəni həyatı ümumi şəkildə öyrənilirdi. Yeni dövrdən etibarən Avropa səyyahlarının Şərqə axını ilə əlaqədar bir sıra Qərb Universitetlərində islam mənəviyyatını öyrənmək üçün elmi mərkəzlər yaradılmışdır. Sufizmin elmi şəkildə öyrənilməsi XIX əsrin əvvəllərindən başlanır. Bu dövrdə islamşünaslıq mərkəzlərindən başqa sufişünaslıq məktəbləri yaranır. Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Rusiyada, Hollandiyada sufişünaslıq elmi inkişaf etməyə başlayır.

Fridrix Rükkert (1788-1866) Almaniyada Berlin Universitetində şərq ədəbiyyatı üzrə professor vəzifəsində çalışmış, şərq ədəbiyyatına dair bir sıra əsərləri alman dilinə tərcümə etmişdir.

Annemarie Şimmel (1922-2003) alman dinşünası, ərəbşünas və islam mistisizminin böyük tədqiqatçılarından olmuşdur. O, Marburq Universitetinin professoru olmuş, sonralar Harvard Universitetində, sonralar Tehran, London, Ankara, Edinburq universitetlərində çalışmışdır. A.Şimmelin əsərləri Sərq ölkələrində geniş yayılmışdır.

A.Şimmel göstərirdi ki, “Sufilik o qədər geniş anlayışıdır ki, onu bir kəlmə ilə izah etmək mümkün deyildir. Onu bütünlüklə qavramaq heç kəsin həddi deyil !” [2, s.13].

A.Şimmel qeyd edirdi ki, sufizm çoxşaxəli mənəvi, fəlsəfi, ədəbi, psixoloji, sosial aspektlərə malikdir. O, yazırdı ki, müsəlman xalqlarının təfəkkür tərzini öyrənmədən sufi fikrini dərk etmək mümkün deyildir.

İngilis müsəlman alimi Martin Linqs təsəvvüf haqqında geniş araşdırmalar aparmışdır.

Avropa sufizmində iki müxtəlif mənəvi istiqamət mövcuddur: 1. qnoseoloji baxımdan ayrılmış ənənəvi istiqamət (Rene Genon,

Yulios Evol, Friut of Şuon);2. Qərb ekzistensializminin rəngarəngliyini özündə birləşdirən

alman filosofu Haydegger və Yunger tərəfindən təqdim edilən radikal-ontoloji istiqamət.

Bu istiqamətlər arasında əsas ziddiyyət metafizika və ontologiyaya olan münasibətdən ibarətdir. Əgər ənənəvi məktəb üçün ontologiya metafizikaya nisbətdə ikinci dərəcəlidirsə , radikal-ontoloji məktəb üçün metafizika ontologiya üçün düşməndir. Bu iki istiqamətin bir-birinə zidd

128


mövqedə olması Avropada sufizmin inkişafına zəmin yaratdı. Avropalılar arasında ilkin sufi versiyası genonizm olmuşdur ki, bununla da Rene Genon öz istiqamətini müəyyən etmiş və Şaziliyyə təriqətinə qoşulmuşdur. Sonralar Mişel Valsan , Mişel Xodkeviç , Martin Linqs, Titus Burkxardt onun ardınca getmişlər və genonistlər adlandırılmışlar. Qərbdə genonistlərin fəaliyyəti ilə sufizmin yayılması, həmin təlimin Avropaya nüfuz etməsinə səbəb olur.

Rene Genon (1886-1951) fransız filosofu və ənənəçidir. Əvvəllər riyaziyyata və fələsəfəyə maraq göstərmişdir. Tezliklə onu əhatə edən cəmiyyətdən üz döndərmiş və 1907-ci ildə Parisə köçmüşdür. Burada gizli təşkilatlara qoşulmuşdur. Filosof-neotomist Jak Maritenin tələbəsi olmuşdur. Hinduizm, qnostisizm, okkultizm kimi təlimləri tədqiq etmişdir. 1912-ci ildə islam dinini qəbul etmişdir. Sonralar Abdul Vahid Yahya adı ilə tanınmışdır.1920-ci illərdən etibarən bir sıra əsərlərin müəllifi olmuş və həmin illərdən mənəviyyatın kasad olması və düzgün yol tutmamasına görə Qərb mədəniyyətini tənqid etmişdir. 1930-cu ildə o, Qahirəyə köçmüş və dünyasını orada dəyişmişdir. Qahirədə o, sufi həyatı yaşamış və Şaziliyuyə təriqətinə mənsub olmuşdur. Qərbdə ənənəçiliyin müxtəlif sahələrinə dair əsərlərini çap etdirmişdir.

Rene Genonun əsərləri müasir dünyanın fundamental tənqidinə həsr edilmiş və intellektual islahata çağırış olmuşdur. O, metafizikanı, ənənəvi elmləri, mənəvi reallığı yeni formada təqdim etməyə çalışmış, eyni zamanda irrasionalizmin müxtəlif formalarını və psixoloji təcrübənin kəskin tənqidini ifşa edirdi.

Rene Genonun ardıcılı olmayan avropalılar sufi şeyxlərindən bəzi biliklər alır və ənənəvi islam elmini öyrənməyə başlayırlar. Belə təqdirdə ənənəvi avropa sufiləri arasında mədəni, intellektual assimlyasiya baş verir, islam elmi ənənəsinə keçir və avropa elmindən uzaqlaşırlar. Belə müstəvidə genonistlər qalib olmuş avropalı islam nümayəndələri kimi görünürdülər. Genonistlərdən sonra şotland əsilli sufi şeyxi Əbdülqədir Əs-Sufi (doktor Yan Dallas) və onun çoxsaylı avropalı tələbələri “Murabitun” adlı qrup yaradırlar.

Doktor Yan Dallas qədim Şotland nəslinin nümayəndəsi olmuşdur. O, Britaniya dramaturqu, Qərb elitasından olan Fellin və Edit Piafla yaxindan tanış olmuşdur. 1967-ci ildə Mərakeşdə islam dinini qəbul etmiş, sonralar Mərakeş şeyxi və islam alimi Məhəmməb ibn Həbiblə görüşmüş və onun tələbəsi olmuşdur. Sonralar şeyx Məhəmməd Əl-Fayturi Həmud tərəfindən Şaziliyyə-Dərkaviyyə-Qadiriyyə təriqətinin şeyxi adını alır. Genonistlərdən fərqli olaraq Əbdülqədir Əs-Sufi və onun ardıcılları islam

129


elmini və əxlaqını öyrənirlər. Əsasən də islam hüququnu, ortodoksal islam inanclarını, malikilər məktəbinin qanunlarını mənimsəyirlər. Digər Avropa əsilli sufilərdən fərqli olaraq, onlar nəinki Avropa mədəniyyətindən, elmi ənənələrindən uzaqlaşır, əksinə islamı Qərb elminə daxil etməyə çalışırdılar.

Şeyx Əbdülqədir Əs-Sufi qeyd edirdi ki, şəriətin məhv olduğu bir şəraitdə sufizm və ya təriqəti təcrübədən keçirmək olmaz, çünki sufizm və şəriət ruh və bədən kimi vəhdət təşkil edir.

Ona görə də ənənəvi islam sufizmi İslam şəriətinin bir hissəsi kimi qəbul edilirdi.

Fransız şərqşünasları Anri Masse, Lui Massin’on və Karro de Bo sufizminmeydana gəlməsi haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürmüşlər.

Sufizmin islam dini ilə sıx bağlı olub-olmaması məsələsi bu günə qədər şərqşünas alimlər və müsəlman ilahiyyatçıları arasında mübahisə predmeti olaraq qalmaqdadır. Sufizmin islamda meydana gəlməsi və yayılması necə baş vermişdir ? İslam öz inkişafında mistikanı sərbəst şəkildə yaratmışdır və yaxud bu mistika Şərqin qədim dinlərinin (iudaizm, xristianlıq , buddizm , iranın qədim dinləri və s.) təsiri nəticəsində yaranmışdır.

Qərb şərqşünas alimləri təsdiq edirlər ki, islamda mistisizm digər dinlərin və fəlsəfi təlimlərin təsiri nəticəsində yaranmışıdır. Bu mübahisəli fikirlər üç məşhur fransız şərqşünas alimlərinin (Anri Masse, Lui Massin’on və Karro de Bo) fikirlərində öz əkisini tapmışdır.

Anri Masse “İslam. Tarixi oçerk” əsərində sufizm haqqında yazır: “Sufizmin islam zəminində yaranmasına baxmayaraq , onda xristian, İran və hind təsirinin izləri duyulur” [1, s.183].

Sufiliyə meyl göstərən İbn Səbinə (XIII əsr) adlı bir ərəb filosofunun verdiyi tərifə görə, qədim filosoflar özlərini Allaha bənzətmək istədikləri halda, sufilər Allaha qovuşmaq istəyirdilər. Zahidlikdən başlayan sufilik XIII əsrin ortalarında monizmə gəlib çıxdı. Bu monizmə sonralar sufizmin görkəmli nəzəriyyəçisi İbn Ərəbi tərif vermişdir [1, s.184].

İslam tarixinin tədqiqi rus şərqşünasları L.İ.Klimoviç, V.Rozen, N.Mednikov, V.Bartold, A.Şmidt, İ.Kraçkovskinin adları ilə bağlıdır.

L.İ.Klimoviç yazırdı ki, islamın ilk çağlarında sufizmin inkişafına quldarlıq quruluşu dövrünə aid olan dini – idealist görüşlərinin, neoplatonizmin, həmçinin xristianlığın və hind dinlərinin böyük təsiri olmuşdur. Sufizmin eklektik xüsusiyyətinə görə bəzi müəlliflər “sufizm mistik təlimdir”, “hər hansı bir inkişafa qarşı düşmən mövqedə duran

130


ehkamdır”, “təbiəti etibari ilə islamla heç bir bağlılığı yoxdur” kimi müxtəlif mülahizələr irəli sürmüşlər. L.İ.Klimoviçin fikrincə isə bu təlimin eklektik xüsusiyyətə malik olmasına baxmayaraq islamda bir cərəyan kimi məşhurdur [7, s.157].

Görkəmli ərəbşünas və islamşünas, SSRİ Akademiyasının xarici üzvü Lui Massin’on 50 ildən artıq müsəlman Şərqinin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur. Əsas diqqətini X əsr böyük mistik - panteist Mənsur Həllacın dünyagörüşünün tədqiqinə yönəltmişdir. Mənsur Həllacın şəxsiyyəti və təlimi haqqında tədqiqat Lui Massin’onun ən sevimli mövzusu olmuşdur.

Lui Massin’onun “Müsəlman mistisizminin texniki leksik xülasəsi” əsəri sufizm terminologiyasına həsr edilmişdir. Sufizm terminologiyasını tərtib edərkən o, bu və ya digər terminin sadəcə izahını verməmiş , eyni zamanda onları sufizmin meydana gəlməsi mənbəyi ilə əlaqələndirmişdir.

Fransız şərqşünas alimi Karra de Vo təsdiq edir ki, sufizm formasına görə islamdan, əsasına görə xristianlıqdan qaynaqlanmışdır.

Ingilis şərqşünası R.Nikolson, alman şərqşünas alimləri F.Toluk və F.Kremer iddia edirdilər ki, sufizm heç bir digər təsirlər olmadan islam dini zəminində meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. Onlara zidd mövqedə duraraq macar şərqşünas alimi İ.Qoldsier isə göstərirdi ki, islam sufizmində xristian rahibliyinin, buddizmin, maniliyin və zərdüştiliyin təsiri vardır.

Sufilər özləri isə belə araşdırmalara xüsusi diqqət yetirmir, sufizmin müxtəlif zamanlarda müxtəlif ölkələrdə meydana gəldiyi fikri ilə razılaşırlar.

Buxaralı sufi Rəis Çaqmaq-zadə sufizmin yaranma tarixi haqqında deyir: “Sufizm həmişə mövcud olub. Sufizmin sahəsi geniş və çoxşaxəlidir”. Sufizmin İslamın batini əhəmiyyəti olub-olmadığı məsələyə münasibət bildirərək göstərirdi ki, sufizm insanın özünü dərk edərək əbədiyyətə nail olmasına zəmin yaradan elmdir. Sufizm hər hansı bir ad altında hər hansı bir vasitə ilə öyrədə bilər. Müxtəlif dini vasitələr tarix boyu müxtəlif adlar altında çıxış etmişdir.

Sufi ideoloqları təsdiq edirlər ki, təsəvvüf Quranın və hədislərin özəyidir. Onlar öz görüşlərini Quran surələri və hədislərlə bağlamağa çalışırlar. Linqvistik nöqteyi-nəzərincə “sufizm” termini “suf” və “təsəvvüf” sözlərinin mənasını verir. Ərəb dilində “suf” sözündən müxtəlif mənalı sözlər əmələ gəlmişdir:

Yun – “suf”Yun alverçisi – “savvaf”Sufi olmaq – “təssəvəfə”

131


Sufi – “mütəsəvvif”Sufizm – “əs-sufiyyə”Ingilis termini “sufizm” latinca “sufizmus” sözündən əmələ

gəlmişdir. 1821-ci ildə bu söz alman alimi tərəfindən latınlaşdırılmışdır. Bu gün artıq ingilis və fransız dillərində tamamilə təbiiləşmişdir. “Sufizm” sözündən əvvəl “təsəvvüf” anlayışı işlədilmişdir ki, bu da sufinin halı, təcrübəsi və vəziyyəti mənasını verir. Sufilər öz təlimlərini sabit bir adla adlandırmamışlar. Onlar bu təlimi elm, incəsənət, bilik adlandırırlar.

Əkbəriyyə Avropada yaranmış yeganə sufi ordeni olmuşdur. Əkbəriyyəni klassik anlamda orden adlandırmaq çətindir, belə ki, şeyx Əl-Əkbər Muhiyiddin ibn Əl-Ərəbi (1165-1240) özündən sonra əsaslı bir təcrübə qoyub getməmiş və avropalılar da yenidən onu işləməmişlər. Bu, bütün dövrlərə aid böyük sufilərin idayalarına və nəzəriyyələrinə əsaslanan mistik cəmiyyət olmuşdur.

Əkbəriyyə ordeninin əsasını 1911-ci ildə Parisdə İsveç rəssamı və dövlət xadimi İvan Aqueli (əsl adı Yon Qustaf Aqeli; İslamda – şeyx Abdulhadi əl-Ahili əl-Maliki (1869-1917)) qoymuş və Avropada Şaziliyyə sufi qardaşlığının “müqəddimlər” titulunu qazanmışdır.

Şeyx Əl-Əkbər ibn əl-Ərəbinin xəttini davam etdirən Əkbəriyyə ordeni bir neçə əsrdən sonra “Vəhdət əl-bücud” doktrinasını əxz etmiş və Avropa islam ziyalılarının bütün intellektual resuslarını praktiki olaraq zənginləşdirmişdir. Rene Genon (şeyx Əxili Rene Genona Qahirədə Əkbəriyyə təriqətini yaymağa icazə vermişdir), Mustafa Mişel Valsan, Ataullah Boqdan Kopanski, Fritof Şuon və bir çox ənənəçilərə Əkbəriyyəyə aid yüksək pillələr verilmişdir.

Ibn əl-Ərəbi irsini ingilis dilinə tərcümə etmiş Mişel Xodkeviç Əkbəriyyənin gizli üzvlərindən olmuşdur. Bu ordenin başlıca məqsədi şeyx Əl-Əkbər ibn əl-Ərəbinin təlimini digər təriqətlər (əsasən də Şaziliyyə təriqəti tərəfindən) və sufi-malamilər vasitəsilə yaymaqdan ibarət olmuşdur. Əkbəriyyə xətti çoxsaylı müasir şaziliyyə ehkamlarına söykənir.

Sufizm Avropaya – Fransaya, Almaniyaya, İngiltərəyə və i.a. XVII əsrdə yayılmağa başlamışdır. Ilk dəfə sufizm Avropaya yazılı şəkildə daxil olmuşdur:

1. Müsəlman ölkələrində olmuş bəzi qərbçi avropalılar o ölkələr haqqında qısa məlumat yazırdılar. Sufizm haqqında ilk qısa məlumat XVII əsrdə yazılmışdır. XIX əsərdən etibarən iri həcmli əsərlərdə tez-tez sufizm haqqında yanlış məlumatlar əks olunurdu. Çox zaman islam dini ilə sufizmi qarışdırırdılar;

132


2. SufizmAvropaya fars sufi poeziyasının tərcüməsi vasitəsilə daxil olmuşdur.Butçiçiyyə Mərakeşdə meydana gəlmiş və fransada bir çox filialları

yayılmışdır. Bu təriqət həm lokal, həm də dünyəvi təriqət hesab olunur.Bu gün islam tədqiqatçıları çətin vəziyyətlə üzləşirlər: o vaxtlar ənənəvi islam cəmiyyətlərində sufizm vaxtaşırı olaraq əvvəlki dövflərə nisbətən öz əhəmiyyətini itirirdi. Ona görə də sufizmin Qərbdə, Avropa ölkələrində, ABŞ-da, Kanadada və Avstraliyada özünəxas inkişafı diqqət mərkəzindədir.


1. Masse A. İslam B., 1964.Türk dilində:

2. Annemarie Schimmel. Tasavvufun boyutları. İstanbul, 2000.3. Martin Kings. Tasavvuf nedir. İstanbul, 1986.4. Kamil Yılmaz. Tasavvufun ve tarikatlar. İstanbul, 2002.5. Seyx baba Mehmed Süreyya. Tarikat-i Aliyye-i Bektaşiyye.

Ankara, 1995.Rus dilində:

6. Бертельс Е.Э. Избранные труды. Суфизм. М., 1965.7. Климович Л.И. Ислам. М., 1962.8. Тримингэм Дж.С. Суфийские ордены в исламе. М., 1989.

http://www.torchinov.com

XÜLASƏAğabəyova Ülviyyə

Yeni dövr Avropada sufişünaslıq məktəbləri.

Yuxarıda adı çəkilən məqalədə islam mənəviyyatını öyrənmək üçün Avropada yaradılan elmi mərkəzlər haqqında məlumat verilmiş, Yeni dövrdə Avropada meydana gəlmiş sufişünaslıq məktəbləri müəyyən edilmişdir. Qərb şərqşünas alimlərinin islamda mistizmin digər dinlər və fəlsəfi təlimlərdən təsirləndiyi fikirləri açıqlanmışdır.

РЕЗЮМЕ

133

http://www.torchinov.com/


Ульвия АгабековаСуфийские школы Европы в Новое время.

В вышеупомянутой статье рассматриваются научно-исследовательские центры Европы, созданные для изучения исламской культуры. Определены суфийские школы Европы, созданные под влиянием других религий и философских школ в Новое время, мнение западных ученых-востоковедов о мистике в исламе.

SUMMARYUlviyya Aghabayova

Sufism schools in Europe of Modern History.

This article informs about schools established in Europe to study Islamic morality. The Sufism schools established in Europe in Modern History are defined. The Western orientalism scholars argue that, mysticism in Islam is influenced by other religions and philosophical schools.

MƏNTİQLİ VƏ MƏNTİQSİZMƏQAMLARIN NƏTİCƏLƏRİ

İsrafilov Mahir, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı Dövlət Universiteti

Açar sözlər: məntiqi yaradıcılıq, Qərb və Şərq təfəkkür üslubu, milli metodologiya, məntiqsiz neqativ qanunauyğunluqlar.

134


Ключевые слова: логическое творчество, западный и восточный стиль мышления, национальная методология, негативные нелогические закономерности.

Keywords: logical creativity, western and eastern style of thinking, a national methodology, negative illogical laws.

Bu mövzuda böyük bir məntiqi-fəlsəfi traktat yazmaq olar. Ömür vəfa etsə, bu maraqlı və aktual problemin geniş məntiqi təhlilini yaxın vaxtlarda tələbkar oxucuların mühakiməsinə verəcəyik.

Düşünürük ki, hər bir insan, istər alim, istərsə də sənətkar olsun, əgər onlar xeyirxahlıq, gözəllik və məntiqi yaradıcılıq qaydalarına, üsullarına və qanunlarına sığınarsa, onda bəşəriyyət bir çox naqisliklərdən, elmi-mənəvi və sosial bəlalardan azad ola bilər. Amerikan alimi Y.Şteyli “xoşbəxtlik” anlayışının belə bir formulunu verir ki, xoşbəxtlik-mülkiyyət- arzu. Əvvəla, bu formula üz çəkilmiş aydın olmayan bir obyekti xatırladır. İkincisi, insana ümumxalq məhəbbəti, səmimi hörməti yaradan hər şeydən əvvəl xeyriyyətçilik və maarifçilik fəaliyyətidir.

İdrakın işıqlı yollarına vurğun olan, kainata, insanlığa iti təfəkkürlə baş əyənlərin xalqına, elminə, mənəviyyatına və əxlaqi dəyərlərinə xidməti də, övladlıq borcu da yüksək olmalıdır. Aksiomdur ki, Azərbaycanın inteqrasiya prosesinə, İnternet sisteminə qoşulduğu və azad-demokratik vətəndaş cəmiyyəti qurduğu bir zamanda məntiq elmi daha dinamik, faydalı və zəruri elmlərdən birinə çev-rilmişdir, çünki kompüterləşdirmə əsrində daha iti və çevik təfəkkürlü mütəxəssislərə ciddi ehtiyac duyulur. Bu baxımdan Qərb və Şərq təfəkkür üslubunun ümumi cəhətlərini və özünəməxsus xüsusiyyətlərini də məntiqi yollarla tələbkar oxuculara çatdırmaq gündəmdə duran vacib problemlərdəndir. Çünki kibernetik maşınlarda aparılan məntiqi əməliyyatlar özündə insan təfəkküründə başa çatan məntiqi üsulların modelini ifadə edir. Hesablama maşınlarında alınan hər cür modelin elmi-idraki əhəmiyyəti vardır. N.Vinerin qeyd etdiyi kimi, maşın məntiqi «insanın məntiqinə oxşardır... və bəşəri məntiqin izahında» məntiqi maşınlardan geniş istifadə olunur. Adını «professor» qoyan bir «filosof» mötəbər bir yığıncaqda dedi ki, bizə ancaq L.Lütvüzadənin məntiqi lazımdır, ümumi məntiqə ehtiyac da yoxdur. Hiss olunurdu ki, bu şəxsin məntiq elmi haqqında adi təsəvvürü yoxdur, bu elmin inkişaf tarixini yaxşı bilmir. Həqiqətin dərk olunmasında klassik, riyazi və dialektik məntiqin öz yeri vardır. Geniş elmi-nəzəri ümumləşdirmələrin və intellektual-zehni əməliyyatların aparılmasında məntiqsiz keçirmək mümkün deyildir. Həmin “filosof” L.Lütvüzadənin məntiqini də bilmir. Ona görə də, mən o “filosofa”

135


rus dilini yaxşı bilmədiyindən heç olmasa, tanınmış yazıçı-publisist M.Səmədin “Dünya dahilərsiz yaşaya bilməz” (Bakı, 2000-ci il) kitabını oxumağı məsləhət bildim. Biz bu məqalədə L.Lütvüzadənin qeyri-səlis məntiqinin bütün koordinatlarını verə bilmədiyimizdən, qısa da olsa, oxucularımıza bu barədə konkret məlumat vermək istərdik.

Qeyri-səlis məntiq dedikdə, hər şeydən əvvəl mühakimələrmizin kompüterdə olduğu kimi qeyri-dəqiq əlaqəsidir. «Qeyri-səlis» məntiq anlayışını geniş və məhdud mənada da anlamaq olar. Sözün geniş mənasında qeyri-səlis məntiq dəqiq sərhədləri olmayan siniflər nəzəriyyəsi, b.c. deyilsə, qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsidir. Məhdud mənada isə qeyri-səlis məntiq mühakimələrimizin modelinin qurulmasına yönəldilmiş qeyri-dəqiq, təxmini sistemidir.

Oxucularımız dəqiq bilməlidir ki, indi biz iki inqilabın qovşağında yaşayırıq. Bunlardan biri informasiya inqilabıdır ki, onun nəticəsində BKŞ adlanan İNTERNET-in yaranmasıdır, ikincisi isə intellektual sistemlərdə baş verən inqilabdır ki, bunun nəticəsində isə intellektual robotlar, intellektuallaşmış idarəetmə sistemləri və qeyri-səlis sistemlər yaranmışdır.

L.Lütvizadənin dahiliyi ondadır ki, bir ömürdə beş elmi nəzəriyyəsi, beş elmi kəşfi ilə dünya elmində böyük inqilabi çevriliş yaratmaqla, onun ümumi mənzərəsini dəyişmişdir. Professor Lütvizadə linqvistik, yaxud qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsini yaratmaqla, intellektual kompüterlərin işləmə prinsiplərinin qeyri-səlis məntiqi əsasını qoymuşdur. Bununla da, onun gərgin elmi zəhməti əsasında intellektual düşünmə, intellektual hesablama, bioloji hesablama, o cümlədən çevik kompüter hesablama üsullarının əsası qoyulmuşdur. Konkret desək, ümumdünya kompüter dərketmə üsulunu yaratmış alimin kəşf etdiyi qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsi, linqvistik məntiq nəzəriyyəsi, neyron şəbəkələri və təkamül nəzəriyyələri və s. dünyanın ayrılmaz atributları hesab olunan qeyri-müəyyənlikləri, dəqiqsizlikləri, boşluqları, gözə görünməyən təzadlı məqamlarını və mürəkkəb problemlərini dərk və həll etmək məqsədilə yaradılmış fundamental nəzəriyyələrdir.

Məqamı gəlmişkən, deyək ki, dünya elminə, sivilizasiyasına tövhələr vermiş bu millətin xalq yaradıcılığında (“Dədə Qorqud”da) və bədii təfəkküründə qeyri-səlis məntiqin mənzərəsinə rast gəlirik. Götürək ilk dəfə dünya şöhrətli alimimiz X.Məmmədovun maddənin kristal quruluşu ilə xalça naxışları arasındakı universal əlaqənin aşkara çıxarılması poblemini.

Etiraf edək ki, biz müxtəlif vaxtlarda dövri mətbuatda nəşr olunmuş cürbəcür səpgili elmi-publisistik məqalələrimizdə oxucularımızı

136


maraqlandıran aktual gündəlik problemlərə toxunsaq da, onların alimlərimiz və ziyalılarımız tə-rəfındən dərin təhlilinə və araşdırılmasına ciddi zərurətin olduğunu bir daha önə çəksək də, hələlik qabaqcıl ölkələrin tanınmış alimlərinin və mütəfəkkirlərin gördükləri real fəaliyyət səviyyəsinə çata bilməmişik. Millətini, elmini və mədəniyyətini ürəkdən sevən alimlərimiz yaxşı dərk edir ki, güclü informasiya bolluğu dövründə artıq köhnəlmiş standart təfəkkürlə elmdə yeniliklər axtarmaq və kəşflərə nail olmaq mürəkkəb məsələdir. Bu baxımdan eloğlumuz L.Lütvizadənin böyüklüyü ondadır ki, o, təbiətdə və sosial həyatda baş verən mürəkkəb proseslərin mahiyyətinin aşkara çıxarılmasının səbəbini haqlı olaraq qeyri-səlis məntiqdən istifadə olunmasında görür.

Narahatcılıq doğuran qanunauyğunsuzluqlardan biri də ondadır ki, bu gün Avropanın əksər tədris ocaqlarında qeyri-səlis cəbr, qeyri-səlis biologiya, qeyri-səlif kimya, qeyri-səlis iqtisadiyyat və bu kimi bir çox fənnlər tədris olunduğu halda, bizdə bu sahədə elementar anlayış da yoxdur. Bu prizmadan çıxış edərək, Azərbaycanın Qərbə inteqrasiya olunduğu və dünya sivilizasiyasına qoşulduğu bir vaxtda sosial proseslərin və elmin köhnə metod və üsullarla idarə olunmasında mövcud olan bir çox nöqsan və qanunauyğunsuzluqların aradan qaldırılmasının zəruriliyinin aidiyyatı təşkilatlardan asılılığını önə çəkərdik.

Azərbaycanın Qərbə inteqrasiya olunduğu və qloballaşma prosesinə qoşulduğu bir zamanda bütün elmi-tədqiqat işlərinin açarı olan məntiq elminin bugünkü durumu, statusu, vəziyyəti, təbliği və tədrisi daha yüksək səviyyədə olmalıdır, çünki milli mütsəqilliyimizi, dövlətçiliyimizi və qurduğumuz hüquqi-vətəndaş cəmiyyətini idarə və inkişaf etdirəcək kadr potensialı bu gün auditoriyalarda hazırlanır və tərbiyə olunur. Bu da təsadüfi hal deyildir ki, bütün tədris ocaqlarında riyaziyyat və məntiq elminin tədrisinə xüsusi önəm verilir, çünki müasir kompüter sisteminin əsaslarını da bunlar təşkil edir. Cənab prezidentimiz İ.H.Əliyev respublikamızın bütün sahələrində ardıcıl struktur dəyişiklikləri aparır ki, bu proses təhsildə də öz ifadəsini tapmalıdır, ona görə ki, təhsil sistemində başlıca və həlledici məqsəq intellekt və həqiqi vətəndaş yetişdirməkdir.

Bu elmin qanuni statusunun bərpasına mane olan məntiqsiz əngəllərin daxili mahiyyətini aşkara çıxarmaq da vətəndaşlıq borcudur. Əqli kamilləşdirən, onu saxta gedişlərdən, oyunlardan qoruyan, səhvlərə yol verilib-verilmədiyini yoxlayan və bəşəri fıkir qaydalarının məcmusu olan bu elmə qarşı yönəldilmiş diletant qəzəbini və reketlik rolunu aradan qaldırmağın bircə yolu vardır ki, onun da Fəlsəfə tarixi və məntiq

137


kafedrasında öz hüquqi statusunu almasındadır, Aristotelsayağı desək, diletant, təhsilə, elmə qarnının gözü ilə baxan adamlar bizim üçün əziz olsa da, həqiqət ondan da əzizdir. Ehtimal edirik ki, akademik M.Mirqasımov, M.Mehtizadə, A.Qarayev, Y.Məmmədəliyev, X.Məmmədov, A.Mirzəcanzadə, Ş.Mehdiyev, Y.Məmmədov Şərq və Qərb elmi arasında körpü salmış M.Kazimbəy kimi elm, təhsil fədailəri olsaydı, qısa zaman kəsiyində bizi narahat edən problemlər öz real həllini tapmış olardı.

Beləliklə də, «Onda ki, övladı-vətən xam idi, Ax necə kef çəkməli əyyam idi» formulundan yarınmağa çalışan «elm adamları»nın əlində reallıqdan, həqiqətdən, gərçək nəticələr çıxarmaqdan bəhs edən bu elm qazanc mənbəyinə çevrilməzdi.

Təsadüfi deyildir ki, yunan alimi Pifaqor məqsəd və fəaliyyətlərinə görə insanları üç qrupa 1) Fiziki qabiliyyətə malik olanlara; 2) Ticarətlə məşğul olanlara; 3) Müşahidəçilərə bölürdü. Müşahidəçilərin məqsədi isə həqiqəti aşkara çıxarmaqdır.

Bir məntiqi məqamı da etiraf etmək olar ki, bu gün Azərbaycan Respublikası ancaq bazar iqtisadiyyatı və nefti ilə deyil, həm də ciddi qələm sahibləri və intellektual potensialı ilə tanınmalıdır. Lakin təəssüf ki, biz elmini, təhsilini, tarixini və milli mədəniyyətini ürəkdən sevən bəzi alimlərimizi, intellekt sahiblərimizi haqsız hücumlardan qoruya bilmirik, bunun üçün də elm və sənət pərəstişkarlarının tarixi nümunələrdən istifadə etməsi daha önəmlidir.

Tarixi bir faktı yada salaq. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Almaniyada faşistlər tərəfindən bütün yəhudilər məhv edildiyi, tutulduğu bir məqamda, mənşəcə yəhudi olan məşhur Avstriya alimi psixoloq Z.Freyd də həbs olunmuşdur. Sevindirici hal ondadır ki, Z.Freydin əsərlərinin, pərəstişkarları olan sağlam fikirli insanların köməyi ilə o, haqsızlıqlardan və həbsdən qurtara bilmişdir.

İdrakın işıqlı yollarına vurğun olan, kainata, insanlığa sağlam təfəkkürlə baş əyənlərin xalqına, milli mənəviyyatına, əxlaqi dəyərlərinə ən böyük xidməti də, övladlıq borcu da bu cür olmalıdır.

Zəka sahibləri yaxşı bilir ki, müəyyənlik, ardıcıllıq və sübutluluq sağlam və gerçək təfəkkürün əsas əlamətləridir, bunlardan kənarda həqiqi fikirlərdən danışmaq xəyalə bənzər mücərrəd bir şeydir. Bu konteksdən yanaşdıqda, Hamletin dediyi fikrə analoq olaraq deyərdim ki, “Məntiqin bəndləri qırılmışdır və onu bərpa etmək əsl elm adamlarına müəssər ola bilər”.

138


Ömrünün 50 ilini şərəfli həyat yolu adlandırdığı elmi-pedaqoji fəaliyyətə həsr etmiş insanların ürək döyüntülərinin məğzini ancaq xalqın balalarının intelektual, hərtərəfli inkişafına həsr etmiş fəaliyyətində və əməli işində tapmaq olar.

Düşünürük ki, zəngin mənəviyyata, çevik, sağlam təfəkkürə yiyələnmək müasir dövrün əsas atributlarındandır. Görüş səviyyəsinin genişliyi, faktiki biliklərin dərinliyi, cürbəcür mühakimələrlə tanışlıq hər bir insanın məntiqi mədəniyyətinin inkişafına güclü təsir edir. Elmi mübahisələrdə ədalətsiz və saxta gedişlər daim ziddiyyətlərə gətirib çıxarır. Biz Azərbaycanda güclü məntiqi məktəblərin və mərkəzlərin olmasının zəruriliyini önə çəkiriksə, burada heç bir anlaşılmazlıq yoxdur. Heç bir yerdə elm mübahisəsiz, ticarət dövriyyəsiz, siyasət mübarizəsiz ola bilməz.

Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərindən olan rəhmətlik M.Cəlal müəllimin proqram xarakteri daşıyan aşağıdakı belə bir kəlamını heç bir vaxt yaddan çıxarmaq olmaz. «Azərbaycan xalqının tarixi hər bir zaman ədalət və həqiqət uğrunda mübarizələr tarixi olmuşdur». Bu kontekstdən yanaşdıqda, hüquqi-demokratik cəmiyyətin qurulması prosesində hər dəqiqə əqidəsini, amalını dəyişən bu qələmunlardan cəmiyyəti təmizləmək hər bir insan fərdinin əsas vəzifəsi olmalıdır. Halal qələmilə yaşayan, gördüyü real işləri ilə təhsilə, elmə, xidmət edən insanlarla yarımçıq alimlər arasında körpü olmalıdır. Bu özəli olmayan “körpü”nü

hesabına “salanlar” belə bir kəlamı yaddan çıxarmasınlar. Bu qələmunların neçə sifəti, neçə rəngi var? Elmdə, təhsildə müqavva ahəngi var.Əgər insan baş vermiş gündəlik məntiqsiz hadisələrdə öz

hərəkətlərini, yol verdiyi eybəcər nöqsanlarını dərindən dərk edib, real nəticələr çıxarsaydı, bəşəriyyətin inkişafı daha mənalı olardı. Qlobal dəyişikliklər əsri olan XX yüzillikdə alimlər insan zəkasının, insan təfəkkürünün nəticələrinin kompüter modelləri vasitəsilə təkrarlanması üsullarını kəşf etdi. Bu sahədə dünya alimlərilə yanaşı müstəqil elmi məktəbi olan eloğlumuz prof. Lütvüzadənin və R.Əliyevin xüsusi xidmətləri vardır. Tərəddüd etmədən iqrar etmək olar ki, biososial-ruhi varlıq olan insanlar arasmda elə min sifətli, min hiyləli cırtdan fərdlər vardır ki, onların gizli və eybəcər hərəkətlərinin modellərini avtomatik cihazlar da əks etdirə bilmir.

Kompüter əsrində dünyəvi məntiq elminin müasir tələblər əsasında inkişafına, kadr hazırlığına, geniş tədrisinə qəsdən mane olmaq halları da insanlar arasında baş verən subyektiv münasibətlərdən irəli gəlir, real şəraiti düzgün əks etdirmir. Əgər bir şəxsin hansı səbəblərdənsə, qanunsuz olaraq iş

139


yeri dəyişdirlərsə, onda bunu ancaq həmkarlar təşkilatı və əmək mübahisələri komissiyası araşdırıb real həll etməlidir.

Təhsidə «total qrup mənafeyi», «total neqativ psixologiya» anlayışları geniş intişar tapmışdır ki, bu da elmin, təhsilin, mədəniyyətin və insan mənəviyyatının ahəngdar və hərtərəfli inkişafına güclü təsir edən neqativ qanunauyğunluqlardan biridir.

Əgər biz kainatın gözəlliyini, harmoniyasını və qanunauyğunluqlarını elmin, sənətin gücündən istifadə edərək öyrəniriksə, bəs onda insani münasibətlərdəki ahəngdarlığı, antiməntiqsizliyi və antihumanizmi niyə dərindən öyrənə bilmirik? Qısaca desək, bunun səbəbini insani münasibətlərin mürəkkəbliyində və kontraslı xarakterində axtarmaq olar.

Məntiqi təhlillə yanaşsaq, təhsil, tədris və elm sahələrində apardığımız müşahidələr göstərir ki, tələbələrimiz zəif oxuyur, elmin sirrlərinə yiyələnmək istəmir, bədii və elmi ədəbiyyatın təhlilinə maraq sönüb. Elə bir şərait yaranıb ki, tanınmış bəzi alimlərimizin özləri də intellektual-tənqidi araşdırmalara da səthi yanaşır, sanki mənlik və ziyalılıq şüuru da yuxuya getmişdir. Ehtimal ki, bu cür vəziyyət cəmiyyətdə baş verən neqativ münasibətlərin axarından irəli gəlir.

Biz dövrü mətbuatda dəfələrlə çıxış edərək, orta və ali məktəblərimizdə təhsilin, təlim və tərbiyənin səviyyəsinin qənaətbəxş olmadığını gündəmə gətirmişik. Əgər bu vəziyyət uzun müddət davam edərsə, onda ölüm ayağında qala bilərik, təəssüf ki, ölünü ayağa qaldırmağın metod və üsulları da elmi təbabətə məlum deyildir. Paradoksal vəziyyətdir ki, radio və televiziya verilişlərində də elmin, təhsilin təbliğinə də cüzi yer verilir, bayağı konsertlər və meyxana kabusu bütün verilişləri üstələyib, biz bu cür verilişlərin tam əleyhinə deyilik, lakin hər bir işdə ölçü kateqoriyası gözlənilməlidir. Təəssüflər olsun ki, millilik, elmilik və məntiqilik hisslərindən xali olan verilişlərə, gürultulu kabusa qarşı mübarizə aparacaq ziyalılar dəstəsinə də təsadüf etmirik. Bu kabusla mədəniyyətin, elmin, sənətin və mənəviyyatın zirvələrinə yüksəlmək də ağıla batan deyil. Bu cür neqativ proseslər davamlı olarsa, onda elm və mədəniyyətlə məşğul olmağa da ehtiyac qalmayacaqdır.

Məntiqsiz neqativ qanunauyğunluqlardan biri də ondadır ki, yaranmaqda olan azərbaycan burjuaziyasının nümayəndələri bu gün öz pullarını şou-biznes işlərinə sərf edirlər, elm və incəsənət əsərlərinin çapına, təbliğinə və yayılmasına sərmayə qoymağa səy etmirlər. İstərdik ki, müasir messenatlarımız Z.Tağıyevin, M.Nağıyevin və digər millət fədailərimizin

140


millətin, elm və mədəniyyətin gələcək inkişafı üçün gördükləri qlobal işlərdən nümunə götürsünlər.

Elmə, təhsilə qarşı yaranmış biganəliyin və məntiqsiz oyunların nəticəsidir ki, oxucularımız müasir elm tarixində iz qoyan və elmi kəşfləri olan Lütvizadə, Ə.Cavan, R.Əliyev və E.Babayev kimi dünya şöhrətli alimlərimizin nəinki elmə gətirdikləri yenilikləri, hətta adlarını da bilmir, ancaq bütün müğənniləri və idmançıları yaxşı tanıyırlar. Bunun bir səbəbini də elmi təbliğatın və elmi araşdırmaların zəifliyində axtarmaq olar. Digər paradoksal vəziyyət ondadır ki, elm adamları populyarlığa meyilli olmurlar, daha çox konkret elmi sistem yaratmağa və iş görməyə can atırlar. Tarixi bir rəvayəti yada salaq. A.Eynşteyn deyərmiş ki, adamlar mənim nəzəriyyəmi anlamırlar, bəs nə üçün mənim arxamca qaçıb özlərini həlak edirlər?

Ç.Çaplinin ona verdiyi cavab maraqlıdır: «Səni adamlar başa düşmədikləri, məni isə hamısı başa düşüb anladıqları üçün alqışlayırlar».

Bu kontekstdən çıxış edərək, qısaca demək olar ki, indi elə bir dövr, şərait yaranmışdır ki, gəncərimizin elmin, incəsənətin sirlərinə, yiyələnməsini tələb edən və müəyyən total qrupun şəxsi mənafeyinə hasar çəkmək istəyən alimləri, ziyalıları anlamaq istəmirlər, hətta onları xalq düşməni qiyafəsində ölkədən çıxarmağa səy edirlər. Bu paradoksal vəziyyətə nə vaxt son qoyulacağı isə hələlik inteqral altındadır.

Əgər əvvəlki təhsil sistemində olduğu kimi, tədris işlərinə, elmə və kitaba həvəs və güclü maraq olarsa, elmi-nəzəri mübahisələrdə də, alimlərimiz bəzi elmi anlayışların işlədilməsində dolaşıqlığa, məntiqsizliyə və elmi səhvlərə yol verməz. Bu yaxın günlərdə tanınmış alimlərdən bir neçəsi mübahisə edərək, iqrar edirdilər ki, biz hökmən öz milli metodologiyamızı yaratmalıyıq.

Konkret deyək ki, elmdə, incəsənətdə saç ağartmış alimlərimiz də yaxşı bilir ki, insan təfəkküründə dərin kök salmış elə elmi anlayışlar vardır ki, onlar bütün dillərdə öz mənasını saxlayır, onun həcmini azaltmaq yaxud da, tərcümə edib milli dil qəlbinə salmaq olmaz. Tədqiqatçılarımız gözəl bilir ki, milli şüurdan, milli ideologiyadan, milli məişətdən, milli mədəniyyətdən və digər şeylərdən geniş danışmaq olar və burada heç bir məntiqi ziddiyyət yoxdur, lakin «milli metodologiya» anlayışından yox. Çünki «metodologiya» anlayışı əvvəla, müxtəlif elmlərdə istifadə olunan idrak metodlarının, vasitə və üsullarının toplusunu ifadə edir. İkincisi, bu anlayış idraki və praktik fəaliyyətin vasitələrini, prinsiplərini və ilkin şərtlərini tədqiq edən bilik sahəsi kimi başa düşülür və burada idrak prosesinin dəyişdirici fəaliyyətinə xüsusi diqqət yetirilir. Konkret bilik sahəsi

141


kimi, metodologiyanın başlıca funksiyaları aşağıdakılardır: 1. Elmi fəaliyyətin özünün digər fəaliyyət sahəbri ilə qarşılıqlı əlaqəsinin mənasını aşkara çıxarmaqdır; 2. Elmi fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi, konkret axara düşməsi və səmərələşdirilməsi vəzifələrini yerinə yetirir.

Ədəbiyyat1. Dünya dahilərsiz yaşaya bilməz. B.: 20102. İsrafilov M. Təfəkkür: Formal və dialektik məntiqin qarşılıqlı

əlaqəsi. B.: 1998

Məntiqli və məntiqaiz məqamların nəticələriM.İsrafilov.

Rezüme.Insan təfəkküründə dərin kök salmış elə elmi anlayışlar vardır ki, onlar bütün

dillərdə öz mənasını saxlayır, onun həcmini azaltmaq yaxud da, tərcümə edib milli dil formasına salmaq olmaz. Əgər əvvəlki təhsil sistemində olduğu kimi, tədris işlərinə, elmə və kitaba həvəs və güclü maraq olarsa, elmi-nəzəri mübahisələrdə də, alimlərimiz bəzi elmi anlayışların işlədilməsində dolaşıqlığa, məntiqsizliyə və elmi səhvlərə yol verməz.

Результаты логических и нелогических рассужденийМ.Исрафилов.

РезюмеНаучные концепции, которые глубоко укоренились в сознании человека,

сохраняют свое значение на всех языках, невозможно уменьшить или увеличить их объем, они не могут быть переведены на государственный язык. Как и в системе образования, в преподавательской работе также нужны энтузиазм и большой интерес к науке, к книге, научно-теоретическим дискуссиям, в результате ученые не будут допускать в использовании научных понятий, путаницы, ошибок, алогичности и т.д.

Results of logical and non-logical reasoningM.Israfilov.Summary

Scientific concepts that are deeply rooted in the human mind, retain their value in all languages, it is impossible to reduce or increase their volume, they can not be translated into the official language. As in the education system, teaching also need enthusiasm and a keen interest in science, the book, the scientific and theoretical discussions, as a result, scientists will not tolerate the use of scientific concepts, confusion, errors, illogical, etc.

ГЛОБАЛЬНОЕ СОЗНАНИЕ И СОВРЕМЕННАЯ КУЛЬТУРА

доц. Бейдулова Зумруд Керамеддин кызы, кафедра философии, Бакинский государственный университет

[email protected]

142


Ключевые слова: Глобализация, глобальное сознание, мировое сообщество, информационная сеть, унификация, современная культура, ценности человека

Keywords: Globalization, global consciousness, international community, information net, unification, contemporary culture, human values.

Açar sözlər: Qloballaşma, qlobal şüur, beynəlxalq cəmiyyət, informasiya şəbəkəsi, unifikasiya, müasir mədəniyyət, insan dəyərləri.

Мы являемся свидетелями того, что в современном мире

глобализация затрагивает практически все стороны и аспекты жизни человека. Все более расширяющийся поверх всех государственных и национально культурных барьеров обмен информацией научного, экономического, политического, личностно-бытового, социокультурного и иного характера становятся в ней приоритетными. Данная статья не позволяет рассмотреть все эти аспекты. Поэтому попытаемся рассмотреть суть проблемы, сосредоточив внимание на глобальном сознании и современной культуре, их взаимосвязи и роли в современном обществе.

Как известно, глобализация — это всеобщий и многосторонний процесс культурной, идеологической и экономической интеграции государств, государственных объединений, национальных и этнических единств, что представляет собой сопутствующее явление современной цивилизации.

И естественно, человечество переживает эпоху формирования нового мировоззрения, нового способа мышления, содержательную основу которых составляют глобальные идеи, становящееся глобальное сознание. Этот сложный, многогранный процесс определяется целым рядом факторов, к числу которых, по меньшей мере, относятся: консолидирующие человечество интегративные тенденции в социально-экономической, политической, духовной, научной и технологической сфере; синтез естественнонаучных и гуманитарных знаний, определивший концепцию универсального эволюционизма, единую системно-синергетическую картину действительности; беспрецедентное развитие информационных, коммуникативных технологий, изменившие образ жизни людей, характер их мировосприятия.

143


По мере исторического развития в той или иной степени происходит изменение установок сознания. В современном мире в связи с насущной проблемой овладения процессами глобализации на основе установок устойчивого развития становится чрезвычайно актуальной постановка вопроса о предпосылках и условиях целенаправленного формирования глобального сознания. Эта проблема общенаучная, комплексная ее решение немыслимо без должного философско-методологического анализа.

В формировании современного глобального сознания особое значение имело всестороннее обсуждение во второй половине XX века на различных уровнях (научном, политическом, теологическом, художественно-публицистическом и др.) глобальной экологической опасности, выявление ее сущности, многогранных связей с различными сферами человеческой деятельности. Прогнозирование на базе методологии системного моделирования и компьютерной техники неоднозначных перспектив развития человечества и активное освещение в средствах массовой информации полученных данных. В своей развитой форме глобальное сознание должно в определенной степени оказаться опережающим сознанием.

Глобализация, являясь доминирующим цивилизационным процессом современности, вместе с тем, вбирает в себя многие свойства иных общемировых процессов, представляя собой явление принципиально новое в истории человечества, не являясь простым продолжением существовавших прежде интеграционных общемировых тенденций.

Глобализация — это принятие норм, ценностей и институтов западного бытия всем человечеством в качестве необходимости закона, «веления времени». В этой стратегии все «незападное», своеобразное, другое должно исчезнуть или занять свою скромную нишу в установленной системе ценностей.

Можно много говорить о глобализации на абстрактном уровне, но более продуктивен, будет, анализ ее влияния на конкретные области общественного и личностного бытия. Прежде всего, такая ее сфера, как культура и человеческие ценности и посмотреть, каково воздействие глобализации на них.

Глобализация — процесс многомерный: она вовлекает в свою орбиту самыми разными способами и средствами. Сегодня, культура должна быть осмыслена в качестве решающего аспекта глобализации,

144


а не простой реакции на экономическую глобализацию. При этом не следует считать, что глобализация культуры — это установление культурной однородности во всемирном масштабе. Этот процесс включает в себя культурные столкновения и противоречия. Конфликты и столкновения различных культур и цивилизаций — главный фактор современного многополярного мира [1,58-68].

В условиях глобализации необходима новая философия — философия взаимопонимания, рассмотренная в контексте диалога Востока и Запада, Юга и Севера.

«Сжатие» социального мира, с одной стороны, и быстрый рост осознания миром «расширения» самого себя, с другой стороны, создает глобальное условие (ситуацию), при котором цивилизации, регионы, нации-государства, коренные народы, лишенные государственности, (пытаются, поскольку вынуждены) конструируют свою историю и идентичности. В мире резко выросло ощущение собственной уникальности и самобытности у народов и регионов. Можно сказать, что защита местных национальных традиций и особенностей является глобальным феноменом [2,33-42].

Следовательно, принципиально способность к самосохранению специфических культур возможна, но реализуется эта возможность только при определенных условиях. Первейшим из них является безусловная значимость национальной культуры для мирового сообщества; для этого данная культура должна быть не только внутренне богатой, но и воспринимаемой миром, нужной миру. Такая способность предполагает, в свою очередь, наличие в воспринимаемой культуре общечеловеческого содержания. Концентрация общечеловеческого в той или иной культуре должна быть настолько значительной, чтобы она обеспечила возможность преодоления специфически национальных форм выражения общечеловеческого.

Однако, глобализация не считается со специфическим мировоззренческим содержанием национальных культур, в контексте которого эти культуры только и обладают своим особым содержанием. Лиши их мировоззренческого основания, при сохранении всего предметного богатства, и культуры эти утратят свою глубину. Но именно так и обстоит дело в глобальных процессах современности. На публику выставляются внешне броские феномены той или иной культуры — они признаются интересными, достойными внимания, но, не будучи укоренены в мировоззрении, их породившем, эти феномены

145


воспринимаются или как экзотика, или как причуда, или как нонсенс, или как забавный фольклор.

Именно традиции позволяют человеку не потеряться, а приспособить свой образ жизни к стремительным изменениям современного мира.

Страны и народы всего мира существуют в условиях растущего взаимовлияния. Ускоренные темпы развития цивилизации и хода исторических процессов поставили вопрос о неизбежности глобальных взаимоотношений, об их углублении, укреплении и ликвидации изоляции стран и народов.

Культура, поскольку она является продуктом человеческой деятельности, не может существовать вне общности людей. Эти общности представляют собой субъект культуры, являются ее создателем и носителем. По мере исторического развития в той или иной степени происходит изменение установок сознания. В современном мире в связи с насущной проблемой овладения процессами глобализации на основе установок устойчивого развития становится чрезвычайно актуальной постановка вопроса о предпосылках и условиях целенаправленного формирования глобального сознания. Эта проблема общенаучная, комплексная ее решение немыслимо без должного философско-методологического анализа.

На современном этапе развития общества проблемы культуры в значительной мере определяются культурными трансформационными процессами, происходящими в мире. В обществе, перешедшем на новую ступень исторического развития, роль культуры и круг выполняемых ею функций существенно изменяется и расширяется, что в большой мере связано с увеличением числа субъектов исторической деятельности, являющихся носителями ценностей этого типа культуры.

Включенность стран в систему сложных взаимоотношений, рост взаимозависимости народов и культур в мире сосуществует с их культурной и социальной суверенностью, что в перспективе должно привести к формированию новых синтетических форм этнокультурной идентификации.

Список литературы

146


1. Федотова Н.Н. Возможна ли мировая культура? // Философские науки. № 4. 2000. С. 58-68.

2. Бирюкова М.А. Глобализация: интеграция и дифференциация культур // Философские науки. № 4. 2000,33-42.

Z.K.Beydulova

BDUQLOBAL ŞÜUR VƏ MÜASIR MƏDƏNIYYƏT

Xülasə

Tarixin inkişafında şüurun parametrlərinin bu və ya digər dərəcədə dəyişməsi baş verir. Davamlı inkişaf parametrləri əsasında qloballaşma proseslərinin dərk olunmasının vacibliyi ilə əlaqədar olaraq, qlobal şüurun məqsədli formalaşdırılması şərtləri haqqında sualın qoyuluşu son dərəcə aktual olmuşdur.

Cəmiyyətin inkişafının müasir mərhələsində mədəniyyət problemləri xeyli dərəcədə dünyada gedən mədəni-transformasiya prosesləri ilə müəyyən olunur. Tarixi inkişafının yeni mərhələsinə gədəm qoymuş cəmiyyətdə mədəniyyətin rolu və funksiyaları xeyli dərəcədə dəyişir və genişlənir. Buda birinci növbədə, bu tip mədəniyyətin dəyərlərinin daşıyıcıları olan, tarixi fəaliyyət subyektlərinin artması ilə bağlıdır.

Olkələrin mürəkkəb münasibətlərdə olması, xalqların və mədəniyyətlərin artan qarşılıqlı asılılıqı onların mədəni və içtimai suverenliyi ilə eyni zamanda mövcuddur. Buda gələcəkdə etnik və mədəni identifikasiyanın yeni sintetik formalarının yaranmasına gətirməlidir.

Z. K. Beydulova

Baku State UniversityGLOBAL CONSCIOUSNESS AND CONTEMPORARY CULTURE SUMMARY

The development of history changes the parameters of consciousness. Due to the urgent problem of understanding the processes of globalization on the principles of sustainable development the question of necessary conditions for forming a global consciousness becomes extremely urgent.

At the present stage of social development cultural issues are largely determined by cultural transformation processes taking place in the world. In a society that has been transferred to a new stage of historical development the role of culture and the range of its functions significantly changes and expands, which is largely due to the increase in the number of subjects of historical activity, the holders of values of this type of culture.

Involvement of countries in complex relationships, the increasing interdependence among peoples and cultures in the world coexists with their cultural and social sovereignty, that in the future should lead to the development of new synthetic forms of ethnic and cultural identity.

147


SİSTEMLİ YANAŞMANIN XARAKTERİSTİKASI

Abbasov Ayaz, magistrant III kurs, [email protected]

Açar sözlər:. sistemli yanaşma, sistemli analiz, sistemlilik, ənənəvi yanaşma, elementlər, açıq və qapalı sistemlər.

Key words: systematic approach, systematic analysis, systemic, the traditional approach, the elements, open and closed systems.

Ключевые слова: систематический подход, системный анализ, системные, традиционный подход, элементы, открытые и закрытые системы.

Sistemli yanaşma araşdırılan bir problemi və ya məsələni sistem olaraq, yəni bir bütövlülük meydana gətirəcək şəkildə bir-birləriylə əlaqəli ünsürlər və elementlərin xüsusiyyətləri arasındakı əlaqələr birliyini açıqlayan bir metoddur.

Sistemlərdə xüsusi əlaqələrin və münasibətlərin aşkarlanması, onların xarakterik xüsusiyyətlərinin ayırd edilməsi, həmçinin sistemlərin strukturunun fəaliyyəti və inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırlıması da mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sistem münasibətlərinin düzgün tədqiq edilməsinin müasir elmi-texniki tərəqqisi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir və elmi-texniki tərəqqinin sistemli ideyalara və prinsiplərə böyük ehtiyacı vardır. Sistemin xarakterik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi işində dəqiq elmi müddəaların böyük metodoloji önəmi vardır.

Sistemli yanaşma dedikdə, fəaliyyətin təşkili üsulu bir nəzərdə tutulur, belə ki, istənilən fəaliyyət növünü əhatə edir, onların daha səmərəli istifadə edilməsi məqsədi ilə qarşılıqlı əlaqə və qanunauyğunluqları aşkara çıxardır.

Demək olar ki, bütün müasir elmin sistemli prinsipi üzrə qurulub. Sistemli analiz - elmi metod idrakın olunan sistemin elementləri arasında dəyişən və ya struktur əlaqələrinin qurulması üzrə ardıcıllığını özündə təmsil edir.

Fəlsəfə tarixinə diqqətlə nəzər yetirdiyimiz zaman sistem haqqında biliklərin əskilərə dayandığının şahidi oluruq. Hələ qədim Yunanıstanda Platon, Aristotel kimi böyük filosoflar sistemin xüsusiyyətləri haqqında müfəssəl məlumat vermişdi. Stoiklərə görə isə sistem dünya nizamı demək idi. Sistem mövzusuna klassik alman fəlsəfəsinin nümayəndələrindən Georq

148



Vilhelm Fridrix Hegel (1770- 1831) və Fridrix Vilhelm Yozef Şellinq (1775-1854) də toxunmuş, bu barədə müəyyən mülahizələr irəli sürmüşdür. XIX əsrdə fransız fizik Nikolas Leonard Sadi Karnotun və alman fizik Rudolf Klauziusun təbiətşünaslıqdakı fəaliyyəti sistem anlayışını inkişaf etdirdi. XX əsrdə isə bioloq Ludviq von Bertalanffi tərəfindən ümumi sistemlər nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Eyni zamanda Norbert Vinerin və Ross Aşbay adlı riyaziyyatçılar da sistemlilik metodunun formalaşmasında önəmli bir rol oynadılar.

Sistemli yanaşma on dörd elmi yanaşma tətbiq olunur ki, idarəetmə qərarlarının hazırlanması zamanı tərkibinə daxildir.

Sistem - bu, qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərin məcmusudur. “Tam öz aralarında qarşılıqlı əlaqələnən hissələrdən təşkil olunanvə ehtiva etdiyi hissələrdə olmayan bir sıra əlavə xassələrə malik olan sistemdir. 1. Mexaniki tam, 2. Mütəşəkkil tam, 3. Üzvi tam.

Hissə - Tamın tərkibinə daxili olan və nisbi müstəqilliyə malik olan kompanentdir. Sistem – Qarşılıqlı əlaqədə olan elementlər kompleksidir. Struktur – Sistemi təşkil edən elementlərin dayanıqlı, stabil əlaqələrinin məcmusudur. Sistem – Stabil, funksional, dinamik sistemdir. ” [1, səh. 140].

Açıq və qapalı sistemlər mövcuddur. Qapalı sistem sərt təsbit edilmiş sərhədlər var, onun hərəkətləri olan

mühit, ətraf sisteminə nisbətən müstəqildirlər. Açıq sistem xarici mühit ilə qarşılıqlı əlaqələri ilə səciyyələnir. Belə

sistem enerji, informasiya, material, kənardan gələn hadisələrdən asılıdır. Açıq sistem zamanı xarici mühitdəki dəyişikliklərə uyğunlaşmaq qabiliyyəti olmalıdır ki, öz fəaliyyətini davam.

Sistemli yanaşma - vahid bütöv kimi bir sıra məsələlərin həlli iqtisadi-riyazi metodların köməyi ilə bu və ya prosesinin kompleks öyrənilməsi, sistemli təhlili mövqelərdən, mürəkkəb problemlər və onun dəqiqləşdirilməsi, meyarların tapılması, yaradılma səmərəli təşkil etməsi, onların həlli məqsədlərinə nail olmaq üçündür. “Sistemlərin hər şeydən əvvəl məqsədyönlü rəftarının başa düşülməsi üçün həmin sistem tərəfindən həyata keçirilən idarəetmə proseslərini – müəyyən altsistemlərdən digərlərinə məlumat verilməsinin formalarını və sistemin hissələrinin onun digər hissələrinə təsir üsullarını, sistemin yüksək səviyyəsinin ünsürləri tərəfindən, həmin sistemin aşağı səviyyələrinin, əlaqələndirilməsini, idarəetmə tərəfindən yerdə qalan bütün altsistemlərdən bu sonuclarla təsirlərini aşkara çıxarmaq lazımdır.” [2, s. 375-376]

149


Sistemli yanaşma müxtəlif məktəblərin idarəetmə üsullarının əsas çatışmazlığı aradan qaldırmağa imkan yaradır ki, həmin ibarətdir ki, onlar hansısa mühüm bir element üzərində diqqəti cəmləşdirirlər. Sistemli yanaşma sistemində müəyyən əlaqələr, yəni ayrı-ayrılıqda deyil, bu sistemin elementlərinin təhlili deməkdir. “Element anlayışı nisbidir, müəyyən münasibətlə o sistemə də çevrilə bilər. Məsələn, müəyyən münasibətlə sinif cəmiyyət sisteminin elementi kim öyrənilirsə, başqa halda, sinifdaxili ünsürlər sinif sisteminin komponentləri kimi götürülə bilər.” [3, səh. 227].

Sistemli analiz metodları və planlaşdırma sistemlərinin seçilməsi üçün ilk dəfə hazırlanmış idi və ABŞ-da silah tətbiq olunub, ABŞ-ın hərbi-siyasi məqsədlərinə təhlili ilə bağlı. Sonralar bu metodlar dövlət müəssisələrində və iri firmaları ABŞ-ın tətbiq olunsun.

Sistemli analiz baş verir: - Ümumilikdə iş sisteminin qurulması və prinsiplərinin təsviri və təhlili

zamanı; - Bütün komponentlərinin xüsusiyyətlərinin təhlili, onların qarşılıqlı

asılılıqları və daxili tikililər sistemi zamanı;- Oxşarlıq və fərqlər öyrənilən sistemin və digər sistemlərin yaradılması

zamanı; - Modelin xassələrinin fərziyyələr üzrə köçürülməsi üçün öyrənilən

sistemin xüsusiyyətləri zamanı;- Sistem obyektlər və müəyyən məqsədə nail olmaq üçün öz aralarında və

ətraf mühit hissələrin və elementlərin qarşılıqlı fəaliyyət göstərən zamanı;- Sistemli yanaşmanın tətbiqi mürəkkəb sistemləri sistemin səmərəliliyini

artırır və idarəetmə, aid olduğu və kommersiya fəaliyyəti zamanı;Sistemli yanaşma prinsipləri əsas əlamətləri və bir sıra əsərlərin xarici

alimlərin tərəfindən araşdırlımışdır. Ümumi nəzəriyyə sistemləri isə Boqdanov (1873- 1928) yaradılmış və davam etdirilən avstriya alimi L. fon Bertalanfi (1901-1972), əsas aspektləri və sistemli hal kimi xarakterizə obyekt imkan verən, sistemli yanaşma prinsipləri, əlamətləri ayırır.

Sistemli yanaşma sanki evristika funksiyaları yerinə yetirir. Anlayış və prinsiplər sistemli yanaşma daha çox real imkanlarını üzə çıxarmağa imkan verir, nəinki ənənəvi üsulları qeyd olunub,

Bundan başqa, konkret elementlərin axtarılması və aşkar edilməsi üçün daha dolğun əlaqələrinin sistemli yanaşma bütövlüyü ilə müqayisədə ənənəvi üsullarla yeni izahını tapmağa imkan verir.

Mürəkkəb obyektləri hissəni bir çox variantlar var və tipli əlaqələrin elementləri arasında müxtəlif ola bilər. Sistemli yanaşma adekvat variantı

150


detalı nəzərə alınmaqla təhlil vahidləri, seçim meyarını müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Ənənəvi yanaşmaların çatışmazlığı yaranması ilə yeni elmi və tətbiqi məsələlərin həlli üçün belə yeni vəzifələr ortaya çıxır, izahat üsullarının çatışmazlığı meydana çıxır, ona görə də sistemli yanaşma prinsiplərinin öyrənilməsi predmetinə yeni tərzdə yanaşmağa kömək edir.

Sosial-iqtisadi sistemlərin inkişafının xarakterik cizgiləri bunlardır: Elmi biliklərin inteqrasiyası, fənlərarası problemlərin sayının

artması, Komplekslik problemləri və onların öyrənilməsi zəruriliyi

psixoloji, texniki, iqtisadi, sosial, idarəetmə və digər aspektlərinin birliyimizdədir, - Həll olunan problem və obyektlərin mürəkkəbləşdirilməsi, - Obyektləri arasında əlaqələrin sayının artması, - Dinamik dəyişən hallar, - Kəsirlilik ehtiyatlar, - İstehsal və idarəetmə proseslərinin avtomatlaşdırılması elementlərinin

standartlaşdırma və səviyyəsinin artırılması, - Qloballaşma, rəqabət, istehsal kooperasiyası, standartlaşdırma və s, - İnsan amilinin rolunun gücləndirilməsi və s. idarəsində.

Sadalanan cəhətlər, fikrimizcə, sistemli yanaşmanın tətbiqi qaçılmaz edir, yalnız onun əsasında idarəetmə qərarlarının keyfiyyəti təmin etmək olar.

Araşdırma mahiyyəti idarəetmə sisteminin inkişafı və idarə edilməsi sisteminin qurulması, onların arasında və xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin və onun komponentlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı verilmiş şəraitdə fəaliyyət göstərməsi idarəsi arasında fərq başlamaq lazımdır.

Sisteminin tənzimlənməsi sisteminin çıxması vəziyyəti düzəlir, onun nəzdində təşkil edilən normaya görə belə onun fəaliyyətini təmin edir. Deməli, əsas məsələ sistemin fəaliyyətinin planlaşdırılması nəzərdə tutulmuş kimi qabaqlayan idarəsi tərəfindən verilmiş vəziyyətinin yaranmasına ibarətdir. Mürəkkəb idarəetmə sistemində və onun əhatəsində, ilk növbədə, dəyişikliklər sayından asılıdır. Bütün dəyişikliklər müəyyən qanunauyğunluqları var və ya təsadüfi xarakter daşıyır. İdarəetmə mahiyyətinə aşağıdakı anlayışların məcmusu kimi baxmaq olar: Sistemin idarəedilməsi, idarəetmə prosesi və informasiya.

151


İdarəetmənin təşkili barədə yalnız o halda danışmaq olar ki, məqsəd idarəetmə obyekti də ayrılıb. Ona görə də sistemin effektivliyini idarəsinin idarəetmə məqsədləri olan dəqiqlik edilməsi xeyli dərəcədə asılıdır.

Sistemli yanaşmanın əsas vəziyyət də odur ki, əgər element sisteminə məxsusdur və orada saxlanılır. Bəzi dərk və təhlil sistemlərinin kompleks metodologiya prosesinin sistemli yanaşma aşağıdakı əsas əlamətləri ilə səciyyələnir:

Göstərilən obyektin baxılan baxımdan asılı olmayaraq vahid bir tam kimi qiymətləndirilir,

Özəl problemlərinin həlli, bütün sistemlər üçün ümumi problemlərin həllinə tabedir,

Obyektin idrakı yalnız fəaliyyət mexanizmi ilə məhdudlaşmır, daxili qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsi qədər isə obyektin inkişafı genişlənir,

Elementlər sisteminin ikinci dərəcəli əhəmiyyət daşıyan bir şəraitdə, dəyişdirildikdə halların əhəmiyyətli ola bilər.

Sistemli yanaşma əsas prinsipləri: 1. Birlik sistem vahid bir tam kimi baxılır və hissələrinin

məcmusu kimi, 2. Elementləri arasında müxtəlif istiqamətli ola bilər, lakin, onlar

eyni vaxtda bir yerdə, 3. Dinamiklik - vəziyyətinin dəyişməsinə yönəlmiş və ya təsadüfi

amillərin təsiri altında sisteminin qabiliyyəti, 4. Qarşılıqlı asılılıq sistemini və mühitin, yəni sistem mühit ilə

qarşılıqlı fəaliyyət prosesində öz xüsusiyyətlərini göstərir, 5. altsistemi sisteminin hər bir elementi kimi baxılır, özü isə

sistem elementi kimi daha mürəkkəb sistemi, 6. Mütəşəkkillik - tərkib hissələrinin və onları birləşdirən

əlaqələrin qaydaya salınması, 7. Çoxluq vəziyyəti və müxtəlif modellərin hər biri müəyyən

sisteminin vəziyyətini təsvir edir, 8. Parçalanma isə tərkib hissələri, onların hər birinin ümumi

məqsədlər sistemindən irəli gələn məqsədləri var obyektin parçalanması imkanı.

Bir sıra qarşılıqlı əlaqəli rakurslardan nəzərdən sistemli yanaşma onun mahiyyətini müəyyən edir:

Elementlər sistemi, onun qurulmasında və tədqiqindən ibarətdir,

152


Sistemin daxili təşkili və üsulları qarşılıqlı əlaqələrin xarakteri, komponentlərin struktur, açan,

Funksional, suala cavab, hansı funksiyaları özü sistemi və yaradan onun komponentləri yerinə yetirir,

Kommunikasiya, bu sistemin qarşılıqlı əlaqəsi açan görə üfüqi (əməkdaşlıq), həm də şaquli xətt üzrə (tabelik) başqaları ilə,

inteqrativ göstərən mexanizmlər, amillər, qorunub saxlanması sisteminin təkmilləşdirilməsi və inkişafı,

Tarixi, suala cavab, necə, nə cür sistem yaranıb inkişaf meyilləri (perspektivlər) və nə aş öz inkişafında, hansı mərhələlərdən keçib.

Çox müxtəlif faktorların mövcudluğu, bazar tələbatlarını ödəyə bilən müasir keyfiyyəti idarə etməyi baçaran strukturlaşmış keyfiyyətin idarə sisteminin yaradılması vacibliyini müəyyən edir. Belə idarə sisteminin köməyi ilə istehsalatda əsas iş növlərinin kordinasiyası və sənədləşməsi həyata keçirilir. Bunlar keyfiyyətin yüksəldilməsinin bütün istehsal fəaliyyəti dövründə həyata keçiriləsi tədbirlərini müəyyənləşdirir.

Sistemsiz yanaşma, çox istehsal müəssisələrinin rəqabətə dözümlülüyünü azaldır. Onlar sistemi problemlər və mürəkkəb məsələlərin öhdəsindən gəlməkdə çətinlik çəkməyə başlayırlar. Bundan əlavə belə sistemli yanaşmanın olmaması keyfiyyət göstəricilərinin səmərəliliyinə və iqtisadi vəziyyətə mənfi təsir göstərə bilər.

İstehlakçının buraxılan məhsul keyfiyyətinə tələbatlarının ödənilməsi və keyfiyyətə məsariflərin azaldılması müasir keyfiyyət sistemlərinin əsas təyinatıdır.

Məqsəd keyfiyyət problemlərinə sistemli yanaşmağın analizidir.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. Tağıyev Ə. Fəlsəfə. Bakı: 20122. Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Bakı: NPB, 1997.3. Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı: Nurlan, 2006.4. Skirbekk Q., Gilye N. Fəlsəfə tarixi: Müasir dünyanın fəlsəfi

qaynaqlarına bir baxış. Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı: “Zəkioğlu” nəşriyyatı, 2007.

5. kayzen.az/blog/fəlsəfə/4774/idrak.html6. Məmmədov Ə. A.Mustafayev. Təbii elmi idrak və insan dünyası.

Bakı: 2011

153


XülasəSistem münasibətlərinin düzgün tədqiq edilməsinin müasir elmi-texniki

tərəqqisi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir və elmi-texniki tərəqqinin sistemli ideyalara və prinsiplərə böyük ehtiyacı vardır. Sistemin xarakterik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi işində dəqiq elmi müddəaların böyük metodoloji önəmi vardır.

Məqalədə sistemlərdə xüsusi əlaqələrin və münasibətlərin aşkarlanması, onların xarakterik xüsusiyyətlərinin ayırd edilməsi, həmçinin sistemlərin strukturunun fəaliyyəti və inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırılıması kimi mühüm problemlər öz əksini tapmışdır.

Характеристики системного подходаРезюме

Для изучения системных отношений с точки зрения научно-технического прогресса имеет большое значение, современный научно-технический прогресс нуждается в системных идеях и принципах. Исследование характерных особенностей системы нуждается в точных научных положениях и методологии.

В статье рассматриваются характерные особенности структуры и системных отношений, функционирование системы, закономерности их развития.

Features of the system approach Summary

To study the system of relations in terms of scientific and technological progress is important, modern scientific and technological progress is needed in systemic ideas and principles. Research into the characteristics of the system needs a precise scientific terms and methodology.

The article discusses the characteristics of the structure and system of relations, the functioning of the system, the laws of their development.

154


ELMI EKSPERİMENTDƏ PRAKTİK VƏ İDRAK FƏALİYYƏTİNİN DİALEKTİKASI

Qəhrəmanov Rahib Qoşqar oğlu, magistrant, II kurs, Bakı Dövlət universiteti

Açar sözlər: idrak nəzəriyyəsi, elmi eksperiment, praktika, hipotez, nəzəri bilik, empirik bilik.

Key words: cognitive theory, scientific experiment, practice, hypothesis, theoretical knowledge, empirical knowledge.

Ключевые слова: когнитивная теория, научный эксперимент, практика, гипотеза, теоретическое знание, эмпирическое знание.

İdrak prosesində mühüm bir əhəmiyyət kəsb edən eksperiment zamanı irəli sürülən fərziyyələrin nə dərəcədə gerçəkliyə uyğun olması araşdırılır və bəzən xüsusi eksperimentlərin aparılması labüd olur. Aparılan xüsusi eksperimentlərin zamanı irəli sürülən fərziyyələrin doğruluğunun yoxlanılması prosesi baş verir. Bu zaman tədqiqatçılar tərəfindən nə təsdiq edilmiş və nə də rədd edilmiş fərziyyə açıq problem deyə adlanırlar. Mahiyyət etibarilə eksperiment irəli sürülmüş fərziyyənin doğruluğunu təsdiq və ya təkzib etmək məqsədi ilə həyata keçirilən nizamlı bir prosedurdur. eksperimentlər bir zaman nəticəsi ortaya çıxar nə nümayiş səbəb -nəticə fikir təmin edir. “Ekseperiment bəşəriyyətin ictimai-tarixi praktikasının müəyyən tərəfidir, buna görə də idrakın mənbəyi, hipotez və nəzəriyyələrin həqiqiliyinin meyarıdır. Elm və texnikanın inkişafı ilə eksperimentin sahəsi genişlənir və maddi aləmin böyük sayda obyektlərin əhatə edir.” [2, səh. 124-125].

Müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqinin inkişafı nəticəsində eksperimentlərin mahiyyətində müəyyən keyfiyyətlər öz əksini tapmışdır. “Hazırda ekseprementin təbiəti əsaslı şəkildə dəyişilmişdir. Onun texniki

155


imkanları ilə modelləşdirilmənin də imkanları artmışdır. Yəni eksperiment prosesində modellərdən daha geniş istifadə edirlər.” [4].

Elmi tədqiqatlar zamanı eksperiment vasitəsilə nəzəriyyə və fərziyyələrin yoxlanılması prosesi insanların ətraf mühit haqqında müəyyən bir təsdiq olumuş biliyin əldə olunmasına kömək edir. Eksperiment zamanı nəzəri tədqiqatların nəticələrin müqayisəsi, onların həqiqi biliyə uyğun olub-olmaması, adekvatlığının yoxlanılması idrak amilində önəmli bir əhəmiyyət kəsb edir. “Praktikada hipotetik-deduktiv tədqiqat irəli sürülən hipotezlər, onlardan çıxarılan nəticələr, müşahidələr və nəticələrin müşahidələr əsasında yoxlanılması arasında keçidlərin fasiləsiz olaraq genişləndiyi tsikldır.

Belə ki, hipotezin yoxlanılması çox vaxt xüsusi şəraiti (tam dəyirmi kürələri, mükəmməl dərəcədə üfüqi olan stolu, havanın hərəkətinin yoxluğunu və i.a.) tələb edir ki, bunun da yaradılmasını biz eksperiment adlandırırıq. Bu halda güman olunur ki, əsl yoxlama sistematikdir və hipotezi zəiflədə bilən müşahidələrə aparıb çıxarır. ” [3, səh. 347].

Ən böyük idrak metodlarında biri olan eksperiment vasitəsilə öyrənilən obyekti detallara parçalayıb incələmək mümkündür. Adətən təbiətşünaslıqda geniş tətbiq olunan eksperimentdən ictimai elmlərdə istifadə olunur. Eksperimentlər eyni zamanda araşdırılan obyektə və fənnin mahiyyətinə uyğun olaraq müxtəlif xüsusiyyət kəsb edir. Bu baxımdan eksperimentlər fiziki eksperimentlər, kimyəvi eksperimentlər, bioloji eksperimentlər, kosmik eksperimentlər, psixoloji eksperimentlər və sosial eksperimentlər adı altında bölünür.

İdrak nəzəriyyəsi fəlsəfə ilə birlikdə yaranınışdır. Fəlsəfənin əsas məsələsinin ikinci tərəfi olan idrak problemi qnoseologiya adlanır. Demokratik, Platon, Aristotel, Epikür, skentiklər və stoiklər idrakı təhlil etməyin əsasını qoymuşlar. Yeni dövrdə Bekon, Dekart, Lokk, Spinoza, Leybints, Kant, Didro, Hegel, Feyerbax bu nəzəriyyəni inkişaf etdirdilər. İslam şərqi ölkələrində Ə.Bəhmənyar, Ş.Sührəverdi, N.Tusi, Miyanəçi, Urməvi, Axundov və b.

İdrak nəzəriyyəsi—idrakı mənaya və mahiyyətə, biliyin strukturu və inkişaf qanunları, idrakın əsası və meyarları, pillələri və formaları, elmi tədqiqatın pirinsipləri, metod və üsulları haqqında bütöy bir təlimdir. Bu təlim iki hissədən: 1) İnikas nəzəriyyəsi; 2) elmi tədqiqatın metodologiyasından ibarətdir. Bu təlim “fəlsəfənin əsas məsələsinin ikinci tərəfi, yəni dünya dərk olunandırmı?” sualına cavabla əlaqədardır. Bu suala cavab üç istiqamətin yaranınasına səbəb olmuşdur.

1. Optimizm—dərk olunandır.

156


2. Skeptisizm—inkar etmirlər, şüphə edirlər. Məsələn, Seneka3. Aqnostisizm—transendentdir. Kant təzahür (Fenomen), mahiyyət

(Noumen).Dialektik materializm praktikanı idrak nəzəriyyəsinə daxil etmişlər.

Praktika biliyin meyarı və əsasıdır, insanların maddi fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bunun başa düşülməsi ona gətirib çıxarır ki, insanlar tarixi inkişafın səbəblərini anlamır, onu biliyə olan təbii meyl və həvəsdə, mənəvi amillərdə axtarırlar. Köhnə materializmin qüsuru onda idi ki, onlar dialektikanı və praktikanı idraka tətbiq edə bilmirdilər. Bunun da nəticəsində insan şüuru, onun praktik fəaliyyəti və idrak obyekti arasında mövcud olan dialektik əlaqə başa düşülmürdü. Bunun da nəticəsində idrak qanunları ilə gerçəklik qanunları arasında əlaqə itirdi, onlar təcrid olunurdu.

Dialektik idrak nəzəriyyəsinin əsasını dünyanın obyektiv surətdə mövcud olmasını və onu insan şüurunda əks olunınasını qəbul etmək təşkil edir. Bu o deməkdir ki, gerçəklik predmet və hadisələri hiss üzvlərinə təsir edərək müxtəlif duyğular və qavrayışlar oyadır. Bunların əsasında insanlarda anlayışlar və məntiqi təfəkkürün digər formaları yaranır. Xarici aləm bizim biliklərimizin mənbəyidir. Yəni idrak obyektiv gerçəliyin, predmet və hadisələrin insan beynində inikasıdır.

Fəlsəfə tarixində praktika müxtəlif şəkildə anlaşılmışdır. Hegel praktikanı “mütləq ideyanın, daha sonra insan şüurunun” iradə fəaliyyəti kimi başa düşürdü. Subyektiv idealizmə görə praktika zəka, iradə, intiusiya ilə şərtlənən psixi fəaliyyətdir. Dialektik materializmə görə idrakın mənbəyi insanların fəal, maddi praaktik fəaliyyətində, onun dünyanı dəyişdirən ictimai-tarixi praktikasında və ilk növbədə istehsal-əmək fəaliyyətində axtarılmalıdır. “İdrak prosesi, beləliklə, ideyaların (nəzəriyyələrin) seyr olunması ilə hissi dünyada həyati təcrübə (praktika) arasındakı fasiləsiz qarşılıqlı təsir (dialektika) formasında reallaşır.” [3, səh.184].

Praktika insanların təbiət və cəmiyyəti dəyişdirməyə yönəldilən, hissi predmetli, məqsədyönlü fəaliyyətidir. Praktikanın məzmununu təbii və sosial obyektlərin dərk edilməsi, mənimsənilməsi və dəyişdirilməsi təşkil edir. İstər öz məzmununa, istərsə də həyata keçirilmiş üsullarına görə praktika ictimai xarakter daşıyır. Praktika insanın və cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsidir, əsasıdır. İnsanların məqsədyönlü maddi fəaliyyət formaları müxtəlifdir: 1) İctimai istehsal sahəsində; 2) elmi idrakda; 3) sosial həyatda; 4) şəxsi-məntiq sahədə. İdraka münasibətdə praktika üç qat rol oynayır:

1) Praktika idrakın mənbəyi üçün yeni-yeni material verir.

157


2) Praktika biliyin tətbiq üsulu olub, idrakın məqsədidir.3) Praktika idrakın nəticələrini, qazanılmış biliklərin həqiqiliyinin

meyarı, ölçüsüdür. Ancaq praktikanın sınağından keçən bilik a) obyektivlik; b) səthilik; v) həqiqilik statusunu qazanır.

Deməli praktika bütün mərhələlərdə idrakın formalaşması və inkişafını əsasını təşkil edir. O, biliklərin mənbəyi, idrak proseslərinin nəticələrinin həqiqiliyinin meyarıdır. Maddi-praktik fəaliyyət idrakın həm başlanğıcı, həm də onun nəticələrinin göstəricisidir. Çünki insan dünyanı ona təsir etdiyi dərəcədə dərk edə bilər.

İdrak nəzəriyyəsinin mühüm tərkib hissələrindən birini biliyin mahiyyəti, strukturu və mexanizmidir. Biliyin strukturu müxtəlifdir, səviyyələri və tipləri də müxtəlifdir. Biliyin xüsusi bir tipini problem və məsələ təşkil edir. Onlar izah və əmr formasında olur. Bilik elmin mənəvi tərəfi, şüurun mövcudluq üsuludur. Bilik nəzəri sistem olub, onun məntiqi strukturu, nəzəri və ictimai xarakteri ilə səciyyələnir. Biliyi insanlara çatdırmaq üçün dil və işarə formalarından istifadə olunur. Elmi dilin spesifik cəhətlərindən biri onun adi danışıq dili ilə süni dilin qarşığından ibarət olmasıdır. İzahedicilik və qabaqgörənlik elmi biliyin mühüm funksiyalarındandır.

Platonun ölümündən sonra Aristotel bir neçə səyahəti həyata keçirmişdir. Bu zaman, o, həmçinin sualtı dünyanın belə həyatını öyrənmişdir (Lesbos adası ətrafında). Təsviri biologiyanın nümayəndəsi olaraq, o, eksperiment aparmağı deyil, müşahidə etməyi və təsnif etməyi öyrəndi. Eksperiment isə öz çiçəklənməsinin başlanğıcını məlum olduğu kimi Renessans dövründən götürür.

Mövcudatın fundamental formaları haqqında fəlsəfi təlimlər, məsələn ideyalar haqqında təlim və ya substansiyalar və xassələr haqqında təlimlər ontologiyaya məxsusdur. İdrakın fundamental formaları haqqında təlimlər isə epistemologiyaya (idrak nəzəriyyəsinə) aiddir.

Aristotel üçün idraki prosesdə birinci addım ayrıca şeylərin bizim hisslərimiz tərəfindən qavrayışından ibarətdir. Növbəti addım təsadüfidən mühüm və ümumi olanın abstraktlaşma yolu ilə dərk olunmasıdır. Bunun ardınca qeyd edək ki, mühüm və ümumi olan tərifdə ifadə olunur, məsələn, "at"ın bir növ kimi tərifində. Əgər biz növün mühüm xassələrin tərifinə malikiksə, onda biz daha yüksək səviyyənin idrakına malikik, belə ki, indi onun obyekti dəyişməzdir və mühümdür.

Deməli, Aristotel biliyin əldə edilməsini bir proses kimi nəzərdən keçirmişdir, bu proses hissi təcrübədən başlanır və abstraktlaşma prosesi

158


kimi mahiyyətin dərk olunması ilə tamamlanır, bu isə mühüm və ümumi olanın aşkar edilməsinə aparıb çıxarır. Aristotel məhz ayrı-ayrı şeylərin, substansiyanın müstəqil mövcudluğa malik olmasını təsdiq etsə də (onun ontologiyasının tezisi), amma o, həmçinin belə hesab edir ki, bizim axtarmalı olduğumuz bilik mühüm və ümumi xassələr haqqındakı bilikdir (onun epistemologiyasının tezisi).

Ayrıcanın idrakından ümumi və mühüm olanın idrakına keçiddən (özünəməxsus bir induksiya) sonra məntiqi olaraq ümumi əhəmiyyətə malik olan nəticələr (deduksiya) formasında mahiyyətin idrakı baş verir, bu isə digər həqiqi müddəaların əldə edilməsinə imkan yaradır. Əgər biz atın məməli olduğunu və Pepelin at olduğunu biliriksə, onda biz belə bir nəticə çıxara bilərik ki, Pepel məməlidir. Sillogistikanın ümumi əhəmiyyətə malik olan və zəruri olan nəticələr barədə təlim kimi işlənilmə xidməti Aristotelə məxsusdur.

1500-1600 illərdə yeni eksperimental elmin meydana çıxması ilə bağlı olaraq Aristotelin idrak nəzəriyyəsi əsaslı tənqidə məruz qaldı, çünki Aristotelin idrak nəzəriyyəsi ümuminin mahiyyətə tərif verməyə aparan induktiv formulirovkalarının və onlardan alınan deduktiv nəticələrin əhəmiyyətini vurğulayırdı. Lakin Aristotel belə hesab etmirdi ki, bütün idrak ya ayrıca şeylərin hissi qavrayışının, ya da mahiyyətlərin induktiv dərkinin nəticəsidir. O, həmçinin bu iki idraki formanın hər ikisindən fərqli olan praktik müdrikliklə (praksis haqqında paraqrafa nəzər salın) və nə sübut, nə də təkzib olunmayanın bazis prinsiplərin (məsələn, ziddiyyət prinsipi kimi) dərki ilə bağlı da əməliyyat aparmışdır. Aşağıda biz idrakın bu iki spesifik formasını da təhlil edəcəyik, indi isə Aristotelin səy göstərdiyinə səy göstərək - mahiyyətin dərkini nəzərdən keçirək.

Elmin strukturunda büiyin empirik və nəzəri səviyyələri fərqləndirilir. Empirik bilik nəzəri biliyin bazisini təşkil edən elmi faktlarm məcmusudur. Empirik bilik muşahidə və eksperiment vasitəsilə əldə edilir. Nəzəri bilik -deduktiv-aksioloji muhakimə, elmi faktların umumiləşdirilməsi prinsipləri uzrə əldə edilən bilikdir; o, iyerarxikləşdirilmiş dolğun sistem şəklində təşkil edilir. Nəzəriyyə elmi faktların məcmusunun sadəcə umumiləşdirilməsindən daha geniş məfhumdur. Nəzəriyyə özü yeni elmi faktlarm əldə edilməsi mənbəyinə çevrilir. Nəzəri biliyin əsas formaları bunlardır: elmi problem, hipotez, nəzəriyyə, prinsiplər, qanımlar, kateqoriyalar və paradiqmalar.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

159


1. Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı: Nurlan, 2006.2. Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Bakı: NPB, 1997.3. Skirbekk Q., Gilye N. Fəlsəfə tarixi: Müasir dünyanın fəlsəfi

qaynaqlarına bir baxış. Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı: “Zəkioğlu” nəşriyyatı, 2007.

4. kayzen.az/blog/fəlsəfə/4774/idrak.html

XülasəElmi tədqiqatlar zamanı eksperiment vasitəsilə nəzəriyyə və

fərziyyələrin yoxlanılması prosesi insanların ətraf mühit haqqında müəyyən bir təsdiq olumuş biliyin əldə olunmasına kömək edir. Eksperiment zamanı nəzəri tədqiqatların nəticələrin müqayisəsi, onların həqiqi biliyə uyğun olub-olmaması, adekvatlığının yoxlanılması idrak amilində önəmli bir əhəmiyyət kəsb edir.

Bu baxımdan məqalədə elmi eksperimentdə praktik və idrak fəaliyyətinin dialektikası və eksperiment zamanı praktika və nəzəriyyənin qarşılıqlı fəaliyyətinin əsas xarakteristikası təhlil olunmuşdur.

Диалектика практической и познавательной деятельности в научном эксперименте

Резюме

В ходе научных исследований посредством эксперимента идет процесс проверки теории и практических целей, что помогает приобрести подлинные знания. Во время эксперимента сравниваются итоги теоретического исследования, соответствие их подлинным знаниям. Определение их адекватности. С этой точки зрения в статье рассматривается диалектика теории и практики в эксперименте, дается ее характеристика.

DIALECTICS OF PRACTICAL AND COGNITIVE ACTIVITY IN A SCIENTIFIC EXPERIMENT

Summary

In the course of research through experimentation is in the process of testing the theory and practical purposes, it helps to acquire genuine knowledge. During the experiment, compared the results of theoretical

160


research, that their true knowledge. Determine their adequacy. From this perspective, the article discusses the dialectic of theory and practice in the experiment, given its characteristics.

İNSANIN İDRAKİ FƏALİYYƏTİNDƏ RASİONAL VƏ QEYRİ-RASİONAL TƏRƏFLƏR

Məhərrəmova Nuranə,BDU-nun Fəlsəfə kafedrasının

II kurs magistrantı

Ключевые слова: рациональная деятельность, познавательная деятельность человека, иррациональная сторона познавательной деятельности.

Keywords: rational activity of human cognitive activity, irrational side of cognitive activity.

Açar sözlər: rasional fəaliyyət, idrak fəaliyyətinin səmərəli fəaliyyəti, idrak fəaliyyətinin qeyri-rasional tərəfi.

İnsan mürəkkəb fenomendir. Tarix kitablarından da əldə etdiyimiz məlumatlara əsasən bilirik ki,ibtidai insanlardan başlayaraq,primitiv təsəvvürlər formasında olsa da yaşadığı aləmə,onu əhatə edən gerçəkliyə insanda müəyyən münasibət olmuşdur. O dövrdə dərketmə,dünyanın yaranması və s. suallar insanların maddi təlabatları üzündən və idrakı qabiliyyətlərinin zəif inkişafı səbəbilə demək olar ki heç formalaşmamışdı.

Antik dövrdən başlayaraq bu sualların meydana gəlməsinə yaradıcılıqla cavab verən şəxslər meydana gəlməyə başladı. Onlar obyektiv aləm,kainatın əsasında nəyin dayandığı,ilk səbəb və s kimi suallara cavab axtarmağa başladılar və beləliklə ilk fəlsəfi fikirlər təşəkkül tapmağa başladı.

Qeyd etmək istərdim ki,bu məsələyə toxunmaqda əsas məqsədim insanların idarki fəaliiyyəti və gerçəkliyin dərki məsələsini uzun illər öncə təhlil obyektinə çevirmələridir.

161


İnsan idrakı özündən kənarda gedən proseslərə fəal münasibət nəticəsində formalaşaraq, inkişaf edir. Gerçəklik hadisələrinin dərki iki səviyyədə həyata keçirilir: idrakın hissi və məntiqi formasında. Bu formalara uyğun rasional və qeyri rasional əməliyyatlar ön plana çıxır.

Rasional olan dedikdə insanın zəka səviyyəsində həyata keçirdiyi əməliyyatlar nəzərdə tutulur. Fəaliyyətin bu forması məntiq qanunlarına uyğun olaraq, təfəkkür səviyyəsində həyata keçirilir.Təfəkkürə uyğun olan dedikdə,burada hislərdən kənar olan, ağlın qanunları ilə işləyən idrak fəaliyyəti nəzərdə tutulur.

İnsan idrakında rasional tərəfi qabardan, gerçəkliyin dərkinin yalnız bu yolla mümkünlüyünü irəli sürən filosoflar fəlsəfədə rasionalizm cərəyanını formalaşdırmışlar. Anlayışa uyğun olaraq bu cərəyanın nümayəndələri yalnız ağıldan gələn, zəkaya əsaslanan fəaliyyəti ən düzgün vasitə hesab edir, mütləq həqiqətə yalnız bu vasitə ilə çatmağın mümükünlüyünü irəli sürürdülər. Onların fikrincə insana hislər vasitəsilə heç bir həqiqət verilə bilməz. Bu yolla dərk isə ümümiyyətlə həqiqətə uyğun deyildir. Zəka, intellekt məqsədə çatmağın yeganə vasitəsidir. Bu cərəyana əks mövqedə duranlar isə empirik istiqamətin nümayəndələri olmuşlar

Rasionalizmin ilk ünsürləri antik dövrdən başlayaraq, hələ Eleya məktəbi, Pifaqorçular, Platonun təlimində yer almışdır. Bu təlimin ən böyük nümayəndəsi isə fransız filosofu Rene Dekart olmuşdur. Daha sonralar Spinoza, Leybnis, Hegel də bu təlimi geniş şəkildə yaradıcılıqlarında işləyərək,mövqelərini əsaslandırmışlar.

Rasionalın mahiyyətinə gəlincə,onu aşağıdakı kimi xarakterizə edə bilərik:

a) rasional əməliyyatlar ardıcıl əməliyyatlardır;b)rasional əməliyyatlar məntiq qanunları ilə həyata keçirilir; c)rasional əməliyyatlar xətti xarakter daşıyır d) rasional əmliyyatlar qarşıya qoyulan məqsədə doğru aparan faəliyyət formasıdır; e)rasional əməliyyatlar məntiqi idrakla əlaqədardır.

Yuxarıda qeyd etdik ki gerçəkliyin dərki,idraki fəaliyyət iki formada həyata keçirilir.Bu formanın ikinci tərəfi qeyri-rasional fəaliyyətdir.Qeyri-rasional rasionalın əksi deyildir. Fəaliyyətin bu forması qarşıya qoyulan məqsədə çatmayan kimi şərh oluna bilər.Qeyri-rasional da müəyyən səviyyədə zəkaya əsaslanır,lakin burada məqsədin həyata keçirilməsinə yardımçı ideya və normalar sonadək dərk olunmur.Dərk olunmamış proseslər qeyri-rasionalın meydana gəlməsində başlıca rol oynayır.

162


İnsan şüurunun aşağı hissəsi kimi çıxış edən qeyri-şüurinin yuxarı hissəsi zəkaya,müəyyən qədər təfəkkürə əsaslanır.Buna görə də qeyri-rasional tamamilə rasional olanla uyuşmaz şəkildə çıxış etmir.

Ədəbiyyat:1.G.Skirbekk, N.Gilje. History of philosophy.2.R.Decartes.Discourse on Method, P. 1637 y.3.Ə.Məmmədov. Rasionallıq və qeyri-rasionallıq. Bakı: 2010

TƏHSİLİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSI PROBLEMİ VƏ TƏHSİL İSLAHATLARI

Əliyev Rəcəbəli Həciağa oglu, “Sosioloji problemlər” elmi-tədqiqat laboratoriyasının baş elmi işçisi,

Abbasova Mətanət, elmi işçi, BDU

Açar sözlər: təhsil islahatları, təhsilin qiymətləndirilməsi, Azərbaycan təhsili, sosioloji tədqiqatlar, təhsilin keyfiyyəti.

Ключевые слова: реформы образования, оценка в образовании, образование в Азербайджане, социологические исследования, качество образования.

Keywords: education reform, evaluation in education, education in Azerbaijan, case studies, the quality of education.

Təhsil institutu müstəqil dövlətin inkişafında və möhkəmlənməsində çox mühüm yer tutur. Təsadüfi deyildir ki, xalqımızın Ümummilli Lideri H.Əliyev təhsili millətin gələcəyi kimi mənalandırırdı. Təhsilə yüksək qayğı və diqqət göstərməyin zəruriliyi haqqında Ulu öndərin göstəriş və tövsiyyələri müasir cəmiyyətimizin siyasi rəhbərliyi tərəfindən dönmədən həyata keçirilməkdədir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda ölkəmizdə təhsil islahatları ardıcıl sürətdə aparılır, bu sahədə diqqətəsayan uğurlar əldə edilir. Ali təhsilin inkişafında istiqamətləri irəlicədən müəyyənləşdirmək, müsbət yönümlü meyillərin fəaliyyətinə şərait yaratmaq, mənfi-neqativ tendensiyaları neytrallaşdırmaq və aradan qaldırmaq üçün elmi

163


tövsiyyələr işləyib hazırlamaq, ınüstəqil dövlətimizin təhsil siyasətinin priopitetlərindəndir.

Yuxarıda qeyd olunan vəzifələrin uğurla həll olunmasında konkret sosioloji tədqiqatlar və onların nəticələrinin təhlil edilərək ümumiləşdirilməsi mühüm yer tutur.

Deyilənləri əsas götürərək sosioloji problemlər laboratoriyasının əməkdaşları 1913-cü ildə öz elmi fəaliyyətini ali məktəbdə tədrisin təşkilinin səmərəliliyini yüksəltməyin çox mühüm istiqaməti olan təhsilin qiymətləndirilməsi probleminin araşdırılmasına həsr etmişlər.

Göstərilən mülahizələrdən çıxış edərək sosioloji tədqiqatlar laboratoriyasının 2013-cü “Təhsil islahatları ümumi mövzusunun tərkib hissəsi olan “Tədris prosesinin təşkilinin qiymətləndirilməsi” problemini araşdırmışlar. Bu məqsədlə laboratoriyanın əməkdaşları tərəfindən xüsusi sorğu anketi işlənib hazırlanmış və BDU-nun müxtəlif fakültələrində təhsil alan 500 nəfər tələbə arasında ümumi sorğu keçirilmişdir. Anket tərtib olunarkən sözügedən problemə dair maksimum informasiya əldə edilməsinə yönələn sualların qoyulmasına xüsusi diqqət yetirilmişdir:

Ali məktəblərdə tədrisin səmərəliliyinin yüksəldilməsini və kcyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasını, onu maddi-tcxniki bazasının möhkəmləndirilməsindən, tədris- tcxniki bazasının möhkəmləndirilməsindən, tədris-tcxniki vasitələrlə təchizatının təmin cdilməsindən kənarda təsəvvür ctmək qcyri-mümkündür.

Son dövrdə ölkəmizin daxili potcnsialı və iqtisadi qüdrəti artdıqca, dövlət büdcəsindən ali təhsilin inkişafına ayrılan maddi və maliyyə məsrəflərinin həcmi də sürətlə çoxalır. Bunun nəticəsidir ki, müstəqillik dövründə ali məktəblərin auditoriya fondu durmadan genişlənir, onların kompüterlər, EHM və digər mütərəqqi tədris- texniki avadanlıqlarla təchizi yaxşılaşır. Bıı sahədə qazanılan uğurlar tələbələrin nəzərində də özünə müvafiq əksini tapır, onlar əldə cdilən nailiyyətləri yüksək qiymətləndirirlər. Bunu sorğu matcriallarının təhlili də sübut cdir. Ankctə daxil cdilmiş “Sizin ali məktəbin kompüter təminatı necədir?” sualına verilən cavabların təhlili göstərir ki, rəyi soruşulan tələbələri yarıdan çoxu 58,6 faizi təhsilin müasir kompüterlərlə tam təmin olunduğunu bildirmişdir.

Əgər bu göstəriciyə ali məktəbdə köhnə kompüterlərdən istifadə olunduğunu söyləyən respondentlərin xüsusi çəkisini də (10,8%) əlavə ctsək , onda tələbələrin əksəriyyətinin 69,4%-nin kompütcr sarıdan təminatın qənaətbəxş qiymətləndirdiyinin şahidi oluruq. Qcyd olunan sahədə əhəmiyyətli irəliləyişlər olduğunu aşağıdakı iki suala vcrilən cavablar da

164


sübut cdir: “Ali məktəbiniz kompüterlərdən istifadəyə imkan yaradırmı?” 2) “Ali məktəbiniz intcrnctdən istifadəyə imkan yaradırmı?" Birinci suala vcrilən cavabların təhlili göstərir ki, respondentlərin 22% istənilən vaxt kompütcrdən istifadə edə bildiyini və 37,4%-i isə ixtisas fənlərinin öyrənilməsində kompüterlərdən istifadə ctdiyini söyləmişdir. Bu iki göstəricini birləşdirdikcə ınəlum olur ki, hazırda ali məktəb tələbələrinin yarıdan çoxu 59,4% tədrisin kompüter təminatını yüksək qiymətləndirir. Eyni vəziyyəti (əlbəttə bir qədər özünəməxsusluqla) ikinci suala verilən cavablardan da yəqin etmək ınümkündiir. Belə ki, rəyi soruşulanların 17,4% istənilən vaxt internetdən istifadə edə bildiyini və 32% -i isə ixtisas fənlərinin öyrənilməsində internetdən istifadə etdiyini söyləmişdir.

Beləliklə, respondent tələbələrin 49% (yarıya qədəri) ali məktəbin internctlə təmin olunma səviyyəsini yüksək qiymətləndirir və ondan istifadəyə gcniş imkanlar olduğunu bildirmişdir. Sorğu matcrialları sözügcdən sahədə xeyli müvəffəqiyyətlərin olduğunu təsdiq etməklə yanaşı bir sıra nöqsanları da aşkara çıxarır. Bclə ki, rəyi soruşulanların xcyli hissəsi 30,8%-i ali məktəbin internctdən istifadə üçün imkan yaratmadığını, 31,4 %-i isə ali məktəbin kompütcrdən istifadəyə imkan yaratmadığını göstərmişdir. Göründüyü kimi bu mənfi məzmunlu göstəricinin xüsusi çəkisi kifayət qədər yüksəkdir və yaxın gələcəkdə vəziyyətin yaxşılaşdırılmasını təkidcə tələb edir.

Müəllim tədrisinin əsas nüvəsini təşkil ctdiyi üçün bu prosesin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi də onıın göstəricilərindən bilavasitə asılıdır. Ali məktəbdə tədrisin təşkili öz məzmunu etibarilə birinci növbədə müvafiq ixtisasların proqramlarını öyrədən fəaliyyəti ilə bağlıdır. Müəllimlə ali məktəb dövründə tələbələrə öz seçdikləri ixtisas üzrə hərtərəfli və sistemli biliklər vermək məqsədi ilə fəaliyyət göstərirlər. Bu sahədəki rcal vəziyyəti müəyyən etmək üçün sorğu anketinə aşağıdakı məzmunlu sual daxil edilmişdir: “İxtisas fənlərinin tədrisi səviyyəsini necə qiymətləndirirsiniz?” Tələbə respondcntlərin dövrdə biri 25,5 faizi ixtisas fənlərinin yüksək səviyyədə tədris olunduğunu söyləmişdir. Bu suala verilən cavablarda orta məzmunluların xüsusi çəkisi daha yüksək olub 49,9% təşkil edir. Sözügedən iki variantı ümumiləşdirsək onda deyə bilərik ki, rəyi soruşulan tələbələrin 75,4%-i ixtisas fənlərinin tədrisindən razıdır.

Bclə yüksək qiymətləndirmə səviyyəsi son illərdə bütün ali məktəblərdə olduğu kimi, Universitetdə də tədrisin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində aparılan kompleks tədbirlərin bəhrəsidir. Bununla yanaşı rcspondentlərin xeyli xissəsi 16,6%-i ixtisas fənlərinin aşağı

165


səviyyədə olduğunu bildirmişdir. Dcyilənlərə onu da əlavə edək ki, sorğıı anketində öz məzmununa görə yuxarıdakı suala yaxın olan digər hir suala “BDU-da təhsilin indiki vəziyyəti sizi qane edirmi?" sualına respondentlərin 26,6 faizi o qədər də qane etmir” və 11,1 %-i isə “heç qane etmir” cavabı vermişdir. Bu göstərilər onu deməyə əsas vcrir ki, ali məktəbdə tədrisin təşkilini təkmilləşdirmək baxımından qarşıda kifayət qədər ciddi məsələlər durur.

Analoji vəziyyət ictimai fənlərin tədrisi səviyyəsinin qiymətləndirilməsində də müşahidə olunur. Bunu “İctimai fənlərin tədrisi səviyyəsini qiymətləndirirsiniz?” sualına verilən cavablardan da görmək olar. Tələbələrin az hissəsi yəni 16 faizi bu fənlərin tədrisi səviyyəsini yüksək qiymətləndirmiş yarıya qədəri 45,2 faizi isə orta səviyyədə tədris olunduğunu söyləmişdir. Bütövlükdə götürdükdə rəyi soruşulan tələbələrin yarıdan çoxu 61,2% ictimai fənlərin tədrisindən bu və ya digər dərəcədə razıdır.

Lakin tələbələrin xcyli hissəsi 17,7 faizi həmin fənlərin aşağı səviyyədə tədris olunduğu qənaətindədir. Narahatlıq doğuran başqa bir cəhət burasıdır ki, tələbə rcspondcntlərin 10 faizi ictimai fənlərin onlara lazım olmadığını qeyd etmişdir. Bu vəziyyət fikrimizcə aşağıdakı iki səbəb ilə izah olunmalıdır. Əvvəla tələbələr çox vaxt əsas diqqəti öz ixtisasları üzrə olan fənlərə yönəldirlər, bclə olduqda, onların xeyli qismi düşünür ki, ixtisas fənlərinin öyrənilməsi onların vaxtını alır. Digər tərəfdən ictimai fənlərin tədrisində olan nöqsanlar da tələbələrin onları aşağı qiymətləndirilməsinə rəvac verən amillərdəndir. Bu işdə ictimai fənlərin seçim üzrə tədrisi də müəyyən rol oynayır.

Ali məktəbdə təhsilin səmərəli təşkili tədris olunan fənlərin metodiki təminatı (dərslik, dərs vəsaiti, proqram və s.) ilə bilavasitə bağlıdır. Bu baxımdan vəziyyətin necə olduğunu sorğu materialları sübut edir. Respondentlərin yalnız

13,5 faizi bu təminatın onları "tam qane etdiyini", 23 faizi isə əsasən “qane etdiyini” söyləmişlər. Rəyi soruşulanların 27,6 faizi bildirmişdir ki, tədrisin metodiki təminatını daha da yaxşılaşdırmaq məsləhətdir. Narahatlıq doğuran cəhət budur ki, tələbə respondentlərin xeyli hissəsi 37,8 faizi tədris olunan fənlərin metodiki təminatını qeyri-qənaətbəxş sorğu matcriallarının təhlili sübut cdir ki, ali məktəbdə tədris prosesinin yaxşılaşdırılmasının bu mühüm istiqamətinə diqqəti artırmaq lazımdır.

Ali məktəbdə təhsilin müasir səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin çox mühüm istiqamətini burada demokratiyanın inkişafı səviyyəsi və buna

166


müvafiq olaraq tələbələrin tədrisin idarə olunmasında iştirakı onların özünü idarə fəallığının dərəcəsi üzrə olan göstəricilər təşkil edir. Sorğu materiallarının təhlili bu yönümdə qazanılmış uğurları və mövcud nöqsanları əyani surətdə göstərir. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, son dövrlərdə universitet rəhbərliyinin tədrisin keyfıyyətini yaxşılaşdırmaq, burada demokratiyanı inkişaf etdirmək və tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsində obyektivliyi və şəffaflığı təmin etmək yolunda həyata keçirdiyi ardıcıl tədbirləri tələbələr yüksək qiymətləndirir və buna öz fəallıqlarını artırmaqla cavab verirlər.

Rəyi soruşulan tələbləri böyük əksəriyyəti 79,2 faizi ixtisas fənlərinin və 61,7%-i humanitar fənlərin tədrisini yüksək qiymətləndirmişdir. Ali təhsilin demokratikləşməsinin tələbələrin idarəçilik fəallığına güclü ınüsbət təsiri duyulmaqdadır. Təsadüfi deyildir ki, rəyi soruşulan tələbələrin 24,4 %-i tədricən idarə olunmasında fəal iştirak etdiyini və 27,3%-i orta səviyyədə iştirak etdiyini söyləmişdir. Ümumilikdə götürdükdə tələbələrin yarıdan çoxu 51,7%-i tədris prosesinin idarə olunmasına qatılmışdır. Bu göstərici humanitar fakültələrin tələbələri üzrə daha yüksək olub, 55,4 faizi təşkil (təbiət fakültələri tələbələrinin yalnız 48%-i idarəçilikdə iştirak edir).

Ali məktəbdə tələbələrin fəallıq səviyyəsinin qiymətləndirilməsinə bir sıra amillər təsir göstərir. Onların sırasında təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması tədrisin maddi-texniki təchizatının möhkəmləndirilməsi, tədrisdə demokratiyanın genişləndirilməsi tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsində şəffaflıq göstəriciləri və neqativ hallarda qarşı mübarizənin təşkili səviyyəsi xüsusi yer tutur. Sorğu materiallarının təhlili belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, müasir ali məktəb tələbəsi tədrisin ümumi vəziyyətini obyektiv qiymətləndirməyi bacarır və bu prosesi gələcəkdə yaxşılaşdırmağın konkret yolları haqqında kifayət qədər aydın təsəvvürə malikdir.

Sorğu anketinə daxil edilmiş "Tədrisin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün universitet rəhbərliy i ilk növbədə hansı tədbirləri görməlidir?" sualına verilən cavablar buna dəlalət edir. Rəyi soruşulan tələbələrin 45,1%-i bütün fənlər üzrə dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin hazırlanıb çap edilməsini təxirəsalınmaz vəzifə sayır. İkinci yerdə tədrisin maddi-texniki bazasını möhkəmləndirməyi və informasiya təminatını yaxşılaşdırmağı əsas vəzifə hesab edir. Respondentlərin 34,4 faizi bu mövqeyi müdafiə edirlər. Tədris prosesinin demokratikləşdirilməsini sürətləndirməyi tərəfdar çıxanların xüsusi çəkisi də kifayət qədər yüksək olub, 30,4 faizi təşkil edir.

Yuxarıda qeyd olunan göstəricilər tələbələr tərəfindən tədricən təşkili səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin çox mühüm amili baxımından real

167


vəziyyəti əks etdirir. Burada praktiki yönümdən diqqət çəkən məqam budur ki, tələbələr universitet rəhbərliyinin tədrisin yaxşılaşdırılması sahəsində gələcək fəaliyyətində hansı tərəfləri başlıca diqqət mərkəzində saxlamalı olduğuna dair maraqlı təkliflər irəli sürür.

Hazırda elmin və mədəniyyətin inkişafı getdikcə daha çox antropoloji istiqamətə yönəlməkdədir. Hər cür iqtisadi, texniki və sosial layihələr işlənilib hazırlanarkən öncə insan ölçüləri baxımından ekspertizadan keçirilir və qiymətləndirilir. Müasir dünyada gedən bu universal humanistləşmə meyli müstəqil dövlətimizin ali təhsil siyasətində və praktikasında da güclənməkdədir.

Ali təhsil prosesinin humanistləşməsi meyli başlıca olaraq aşağıdakı iki istiqamətdə təzahür edir. Birinci istiqamət öz məzmununa görə humanist problematika ilə bilavasitə bağlı olan ictimai fənlərin tədrisinin yaxşılaşdırılması və keyfıyyətinin yüksəldilməsində ifadə olunur. Bu baxımdan mövcud vəziyyətin necə olduğunun aydınlaşdırılmasında və qiymətləndirilməsində sorğu materiallarının təhlili mühüm köməklik göstərir. Anketə daxil edilmiş “İctimai fənlərin tədrisi səviyyəsini necə qiymətləndirirsiniz?’' sualına tələbə respondentlər aşağıdakı kimi cavablar vcrmişlər: “yüksək səviyyədə tədris olunur” 16%, “orta səviyyədə tədris olunur” 45,2% . Bu iki göstəricini birləşdirəcək olsaq, onda deyə bilərik ki, tələbələrin əksəriyyəti 61,2% ictimai fənlərin tədrisini qənaətbəxş səviyyədə qiymətləndirir. I.akin müasir tələbləri baxımından yanaşdıqda bu göstəricinin özü də xeyli dərəcədə aşağıdır.

Bu vəziyyət fikrimizcə bir tərəfdən ali məktəblərdə ictimai fənlərin tədrisində professional və tədris- metodiki cəhətdən xeyli qüsurların olması ilə izah edilməlidir. Digər səbəb isə həmin fənlərin bir çoxunun məcburi deyil, seçim xarakterli olması da özünün müvafiq təsirini göstərir. Respondentlərin xeyli hissəsi 17,7 faizi ictimai fənlərin tədrisini aşağı səviyyəli kimi qiymətləndirilməsidir. Narahatlıq doğuran əsas cəhət budur ki, tələbələrin 10 faizi açıqca söyləmişlər ki, onlara ictimai fənlər lazım deyildir. Bu xoşagəlməz fakt bizcə bir sıra səbəblərin nəticəsidir. Əvvəla tələbələrin bir qismi vaxt büdcəsinin əsas hissəsini ixtisas fənlərinin öyrənilməsinə həsr etdikləri üçün, onlarda belə bir yalnış təsəvvür yaranır ki, güya ictimai fənlər onların vaxtını alır. Bundan əlavə ictimai fənlərin tədrisində özünü göstərən nöqsanlar onların seçim üzrə keçilməsi prinsipi ilə birləşərək tələbələrin nüfuzunda aşağı səviyyəyə endirir. Qeyd olunan vəziyyət ictimai fənlərin tədrisinin elmi və metodiki səviyyəsinin

168


yüksəldilməsi ilə yanaşı onun tədrisindəki təşkilati-metodiki qüsurların (məs., seçimliliyin aradan qaldırılması) düzəldilməsini təkidlə tələb edir.

Ali təhsilin humanistləşməsi meylinin ikinci mühüm istiqamətini ixtisas fənlərinin məzmunu ilə bağlıdır. Başqa sözlə, deyilsə ixtisas fənlərin tədrisi proqramları ilə tərtib edilməlidir ki, onlar yalnız müvafiq ixtisas üzrə bilik verməklə məhdudlaşmasın, humanizm məsələlərinə də xeyli yer verilsin. Bu işin vacibliyi onunla şərtlənir ki, müasir ali təhsil sisteminin əsas vəzifəsi öz peşə sahəsi üzrə yüksək ixtisaslı kadr hazırlamaqla yanaşı müasir ruhlu, ölkənin daxilində beynəlxalq miqyasda baş verən prosesləri ayıq gözlə qiymətləndirməyi bacaran layiqli vətəndaş yetişdirməkdir.

Ümumilikdə götürdükdə hazırda dövlətimizin ali təhsil strategiyasında açıq cəmiyyətin qurulması və bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən yüksək ixtisaslı mütəxəssis kadrları hazırlanması mərkəzi yer tutur. Son illərdə bu xəttin həyata keçirilməsi sahəsində ciddi irəliləyişlər əldə cdilmişdir. Sosioloji sorğu materiallarının təhlili sübut edir ki, tələbələr sözügedən istiqamətdə qazanılmış uğurları dəyərincə qiymətləndirirlər. Bunu anketdə qoyulmuş “BDU-da təhsilin indiki səviyyəsi sizi qane edirmi?” sualına verilmiş cavablardan da görmək olar.

Tələbə respondentlərin 56,2% yəni yarıdan çoxu hazırda universitetdə tədrisin təşkilini yüksək qiymətləndirmişdir. Bununla yanaşı, tələbələr həmin istiqamətdə islahatların təkidlə davam etdirilməsini zəruri sayırlar. Belə ki, rəyi soruşulanların 35,3%-i “o qədər də qane etmir” cavabı vermişlər. Adı çəkilən sualın cavabının qiymətləndirilməsində bir qədər “yumşaq” mövqe tutanların xüsusi çəkisinin xeyli dərəcədə yüksək olması, fıkrimizcə aşağıdakı iki səbəblə izah edilməlidir. Əvvəla, müstəqilliyimizin əldə olunmasından keçən qısa müddət ərzində ali təhsilin bütün vəsilələrini və tərəfləri yüksək standartlar səviyyəsinə çatdırmaq mümkün olmamışdır. (əslində cəmi iki onillik ərzində bunu əldə etmək iddiasının özü də o qədər real görünmür). Digər tərəfdən müasir tələbələrin dünyagörüşü və tələbatları çox yüksəkdir, onlar qabaqcıl ölkələrdə ali təhsilin təşkilinin yüksək səviyyədə olduğu haqda yetərincə informasiyaya malikdirlər. Odur ki, universitetimizdə tədris təşkilini də bir çox cəhətdən həmin etalon üzrə qiymətləndirirlər.

Narahatlıq doğuran məqam budur ki, sorguda iştirak edən tələbələrin xeyli hissəsi 11,1 faizi tədrisin təşkili səviyyəsinin onları heç qane etmədiyini söyləmişlər. Bu fakt tədrisin təşkili prosesinin səmərəliliyini yüksəltmək üçün bütün qüvvələri və imkanları səfərbər etmək zərurətini ortaya qoyur. Bunu sorğu materiallarının təhlili son illərdə ölkəmizdə ali

169


təhsilin Boloniya sisteminə keçməsinin törətdiyi nəticələr baxımından diqqəti cəlb edir. Boloniya prosesinə qoşulmağın tələbələr tərəfindən necə qiymətləndirildiyini aydınlaşdırmaq məqsədilə anketə aşağıdakı məzmunda sual daxil edilmişdir: “Boloniya prosesi üzrə aparılan təhsilin səviyvəsi sizi qane edirmi?”.

Alınmış cavablar belə bölünür: “ Bəli tam qane edir” 18%, “demək olar ki, qane edir” 21,6%, “o qədər də qane etmir” 36,6%, “bir az da inkişaf etdirilsə, daha yaxşı olar” 23,8%. Göründüyü kimi respondentlər yalnız yarıya qədər yeni sistemdən razıdır və onu müsbət qiymətləndirir. Əlbəttə bu göstərici o qədər də ürəkaçan deyil. Lakin nəzərdə tutulmalıdır ki, ölkəmizin ali təhsilində Boloniya sistemi yenicə tətbiq olunur, bu isə o deməkdir ki, onun üstünlüklərini tələbələrin hcç də hamısı yetərincə qavramamışdır. Boloniya təcrübəsindən qane olanların xüsusi çəkisinin nisbətən aşağı olmasından. fikrimizcə, bu yeni sistemin xeyli dərəcədə yüksək tələblər diqtə etdiyi faktı da müəyyən rol oynamışdır. Sözügedən məqam həm də “o qədər də qane etmir” deyənlərin xüsusi çəkisinin kifayət qədər yüksək olmasına (36,6%) öz təsirini göstərmişdir.

Yuxarıda adı çəkilən cavab verənlərin tərkibində Boloniya təcrübəsini inkişaf etdirməyi məqsədəuyğun sayanların xeyli yer tutması (23,8%) da diqqəti cəlb edir. Bu fakt sübut edir ki, müasir tələbə innovasiyaları passiv surətdə qəbul etməklə məhdudlaşmır, onlara tənqidi və fəal yanaşmağı bacarır, bir sözlə müasir ruhlu kreativ təfəkkür tərzi nümayiş etdirir həm də anketdəki “Tədrisin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün universitet rəhbərliyi ilk növbədə hansı tədbirləri görməlidir?” sualına verilən cavablar təsdiqləyir. Cavablar öz xüsusi çəkisi göstəricilərinə uyğun olaraq aşağıdakı şkala üzrə düzülmüşdür: “bütün fənlər üzrə dərsliklər və dərs vəsaitləri hazırlanıb çap edilməlidir” 40,4% , “tədrisin maddi-texniki və informasiya təminatı yaxşılaşdırılmalıdır” 35%, “tədrisin demokratikləşdirilməsi sürətləndirilməlidir” 34,8%, “qabaqcıl müəllimlər üçün maddi yardımın məbləği artırılmalıdır” 10,4 faiz. Qeyd olunan variantların hər biri üzrə tələbələrin qiymətləndirmə əmsalının kifayət dərəcədə yüksək olması diqqəti çəkir. Bu fakt həm də müasir tələbənin geniş erudisiyaya malik olmasından tədrisin təşkilini yaxşılaşdırmağın əsas yollarını aydın şəkildə dərk etməsindən xəbər verir.

Nəticə və təkliflərAli məktəblərdə tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, onun maddi-

texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, kadr və informasiya təminatının yaxşılaşdırılması, tələbələrin biliyinin obyektiv qiymətləndirilməsi

170


istiqamətində həyata keçirilən tələbələrin nəzərində tədris prosesinin təşkilinin reytinqini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəltmişdir. Bunu sosioloji tədqiqatımızın nəticələri də sübut edir. Bununla yanaşı tədrisin təşkilində müəyyən nöqsanlar və çatışmazlıq vardır ki, onlar bu prosesin tələbələr tərəfindən yüksək qiymətləndirilməsinə maneələr yaradır.

Fikrimizcə, onları aradan qaldırmaq üçün aşağıdakı tədbirləri yerinə yetirmək mühüm fayda gətirə bilərdi.

Hər şeydən əvvəl tədrisin müvafiq ixtisaslar üzrə yüksək peşə hazırlığına malik olan professor- müəllim kadrları ilə təchizatının yaxşılaşdırılması vacibdir. Çünki sözügedən sahədə vəziyyət tədrisin təşkilinin qiymətləndirilməsi meyarları sırasında ön yerdə durur.

Fakültələrdə tədrisin təşkili səviyyəsini yüksəltmək üçün müvafiq ixtisaslar üzrə tələb olunan maddi-texniki bazasının və tədris metodiki vasitələrin artırılması təxirəsalınmaz vəzifələrdəndir. Belə ki, tələbələr tərəfindən tədrisin təşkilinin qiymətləndirilməsində bu məqam xüsusi yer tutur, daha dəqiq deyilsə, həmin istiqamətin təşkilindən narazı olanlar yetərincədir.

Bütövlükdə tədris prosesində, o cümlədən də tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsində obyektivliyin və şəffaflığın təmin olunması sahəsində fəaliyyəti daha da gücləndirmək vacibdir. Bu göstərici həm də tələbələrin fəallığının gücləndirilməsində və onların özünüidarə prosesinə geniş miqyasda cəlb olunmasında misilsiz əhəmiyyətə malikdir. Tədrisin təşkilinin bütün istiqamətlərində Internetdən istifadə edilməsində əhəmiyyətli uğurlar qazanılsa, sorğu materiallarının təhlili, həmin sahədə müəyyən nöqsanları da aşkara çıxardı. Buna görə də Internetdən istifadə imkanlarını daha da genişləndirmək lazımdır. Son dövrdə təbii-elmi və sosial biliklər sisteminin humanistləşməsi özünü göstərir. Ali məktəbin tədris prosesində də müvafiq ifadə olunan bu prosesi sürətləndirmək üçün ixtisas fənlərinə dair mühazirə mühazirələrdə və seminar məşqələlərində humanizm ideyalarının təbliğinə diqqəti artırmaq zəruridir. Digər tərəfdən humanizm prinsipləri ilə bilavasitə bağlı olan humanitar fənlərin tədrisinin keyfiyyətini yüksəltmək vacibdir.

ƏDƏBİYYAT1. “Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 26 sentyabr 2008-ci il2. Abbasova Q. Elmin və təhsilin sosiologiyası. Bakı 2006

Qeybullayev Q. Ali məktəblərə təlim və tədrisin keyfiyyətinə nəzarət sistemlərinin əsasları. Bakı 1999.3. Xəlilov S. TəhsiI sistemi. Nəzəriyyə və praktika. Bakı 1999.4. Cabbarov R. Təhsil müəssisələrinin idarə edilməsi. Bakı 2001.

171


Şükürov A.M. Qloballaşma; müasir dövr və Azərbaycan. Qloballaşma və Azərbaycan. Bakı 2002.5. Şükürov A.M. Fəlsəfə və qloballaşma. Bakı 20026. Нечаев B.Л. Сoциoлогия образования. Москва 1992.7. Румкевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности образования

молодежи. Москва 19888. Филиппов Ф.Р. Социология образования. Москва 1992

RezümeTədris prosesində, o cümlədən də tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsində

obyektivliyin və şəffaflığın təmin olunması sahəsində fəaliyyəti daha da gücləndirmək vacibdir. Bu göstərici həm də tələbələrin fəallığının gücləndirilməsində və onların özünüidarə prosesinə geniş miqyasda cəlb olunmasında misilsiz əhəmiyyətə malikdir.

РезюмеВ учебном процессе, в том числе при оценке знаний учащихся, необходимо

обеспечить объективность и прозрачность. Для этого необходимо совершенствовать учебный процесс. Это окажет положительное влияние на повышение учебной активности учащихся и улучшение их самоуправления.

SummaryIn the educational process, including the assessment of students' knowledge, it is

necessary to ensure objectivity and transparency. For this it is necessary to improve the learning process. This will have a positive impact on the improvement of educational activity of students and improve their self-management.

İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARININ SOSİAL HƏYATA TƏSİRİ XÜSÜSIYƏTLƏRİ

Xosrovov İlqar, magistr, Bakı Dövlət Üniversiteti

Açar sözlər: informasiya texnologiyaları, Internet, sosial şəbəkələr, sosial həyat.

Ключевые слова: информационные технологии, Интернет, социальные сети, социальная жизнь.

Keywords: information technology, internet, social networking, and social life.

Müasir dövrümüzdə həyatımızın bir parçasına çevrilən Internet və sosial şəbəkələr əslində informasiya texnologiyalarının nəcə tərəqqi etməsindən xəbər verir. Əslində biz hər gün külli miqdarda informasiya qəbul edirik. İnformasiya texnologiyaları bu informasiyaların dünyada və cəmiyətdə dövr etməsində çox böyük rol oynayır. Eyni zamanda bu məlumatların insanlara çatdırılmasında informasiya texnologiyalarının rolu böyükdür hər bir insanın yasadığı dövr bir nəçə mərhələlərə bölünür: insanın

172


uşaqlıq, gənclik və qocalıq dövründə həyatda fəaliyəti, həyata baxışları və gələcək planları müxtəlifdir.

Ümumiyətlə “informasiya texnologiyaları”nın tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, onun əsas növü olan Internet XX əsrin 60-cı illərində ABŞ-ın Müdafiyə Nazirliyində, hərbi məqsədlər üçün etibarlı rabitə sistəmi yaratmaq məqsədi ilə yaradılmışdı. Sonralar bu ABŞ-ın təhsil sistəmində, bütün universitetlərdə yayılmağa başladı, bu zaman “Internetdə yayılan məlumatlar ancaq mətn formasında olurdu. Sonralar bu üsul daha da təkmilləşdi. 1992-ci ildə İsveçrədə yerləşən “Avropa nüvə tədqiqatlar mərkəzi”ndə Internetin yeni xidmət üsulu yaradıldı, bu www adlandırıldı, sonralar Internet bütün dünyaya hakim kəsildi. Artıq indi dünyada bütün informasiyaların çox böyük hissəsi Internət vasitəsi ilə çatdırılır. Biz statistik göstəricilərə nəzər salsaq bunu aydin görərik, məsələn, 2005-ci ildə dünyada bir milyard iyirmi milion, 2008-ci il yanvarın 1-nə olan statistik məlumata görə isə bir milyard dörd yuz yəddi milion Internət istifadəcisi olmusdur. “Informassiya texnologiyaları” sahəsində dövlətimizin bascısı prezident cənab İlham Əliyev bir sıra fərman və sərəncamla vermisdi. Bunların içərisində daha önəmlisi “Azərbaycana 2003-2012-ci illərdə informasiya kommunikasiya texnologiyaları” üzrə milli strategiyası hazirlanmasına dair” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanıdır. Bu fərmanda informasiya texnologiyalarının tətbiqi və inkisafı ucun zəruri olan bütün məsələlər oz həllini tapmısdı.

Ümumiyyətlə, insan dəyərli bir varlıqdır, çünki o, özü ilə ağıl və düşüncə deyilən bir qüvvənin daşıyıcısıdır. Ağıl və düşüncə nəticəsində bir çox elmi nailiyyətlərə çatan və həyatın hər bir sahəsində inkişaf edən də, məhz insandır. Amma belə bir ilahi nemətə malik olmayan, məsələn bal arısı min illərdir olduğu kimi yaşayır və yaşayışında heç bir dəyişiklik gözə dəymir.

Bu gün bir çoxlarının, xüsusilə də, gənclər və yeniyetmələrin istifadə etdiyi internet də, həmin elmi inkişafın bir nümunəsi sayılır.

İnternetin müasir insan həyatında olan rolu və faydaları inkaredilməzdir. Gün ərzində dünyanın istənilən nöqtəsinin ən qaynar xəbərlərini izləmək, dünyanın hər hansı bir yerindən digər yerlərlə canlı əlaqə saxlamaq, hər hansı bir yazı və fikiri dünyanın istənilən bir məkanında yaşayanlara çatdırmaq və s. onun bizə yetirdiyi faydalardandır. Lakin bu yazıda həmin mövzu barədə deyil, daha çox internetdən düzgün istifadə etməmək nəticəsində yaranan problemlərdən danışmaq istərdim.

173


Bu gün internetsiz yaşamaq çox çətin bir məsələdir. Onu gündəlik həyatımızdan silmək demək olar ki, əsl ziyan ola bilər.

Əfsuslar olsun ki, bu qədər faydalarla yanaşı, hər gün Internet vasitəsilə həyata keçən bir çox cinayətlər və qanunsuz hərəkətlərin də, şahidi oluruq. Bu, daha çox internetdən istifadə mədəniyyətinə malik olmayanlar tərəfindən həyata keçir.

İstifadəyə verilən bir çox əxlaqsız və porno saytlar, internet oğurluqları, müxtəlif insanların şəkillərinin qanunsuz olaraq bir sıra hədəflərlə montaj edilməsi, digər insanların adı və niki ilə internet saytları, çat və forumlara daxil olub başqası adından danışmaq, başqalarının e-mail ünvanına göndərilən hədə-qorxu, təhqiramiz və etikadan kənar yazılar, həmçinin, hər hansı bir siyasət, mədəniyyət və din xadiminin müəyyən bir forumda müzakirə obyektinə çevirib, haqqında yalan və iftira sözlər yazmaq, bəzi yazarların digər adlarla özü və yazıları barədə tərif söyləməsi, məqalələrin müzakirə bölməsində yalançı adlarla yazılan cəfəngiyyat sözlər və s. internetdən istifadənin ən pis nümunələrindən sayılmaqla yanaşı, internetdən istifadə mədəniyyətinin olmamasından xəbər verir.

Bu günlərdə müxtəlif insanların alçaldılması daha çox Internet vasitəsilə həyata keçir. Bəziləri öz sözünü kişi kimi üzə demək əvəzinə daha çox yalançı adlarla istənilən şəxsə ünvanlayır.

Ümumiyyətlə, həyatımızda elmi tərəqqi və inkişafla mübarizə aparmaq məntiqsiz bir iş sayılır. Bununla bağlı məntiqli və ağıllı sayılan iş cəmiyyətdə yeni elmi nailiyyətlərin bəhrəsi ilə düzgün davranma mədəniyyətini yaymaq, övladlarımıza onlardan düzgün istifadə mədəniyyətini öyrətməliyik.

Bunun ardinca bu fərmanın davamı olaraq 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin digər fərmanı ilə “Rabitə və informasiya texnologiyalarının Nazirliyi yaradildi. Bununla əlaqədar olaraq bir nəcə dovlət proqramı təsdiq edilmisdi. Buna misal olaraq “2005-2007-ci illər üçün umumtəhsil məktəblərinin informasiya-komunikasiya təminati”, “2005-2008-ci illər rabitə və informasiya təxnologiyalarının (elektron Azərbaycan) inkisafi”, “2008-2012-ci illərdə Azərbaycanda təhsil sistəmində informasiya texnologiyalarının tətbiq edilməsi və s.

Göstərmək olar ki, olkə basçısının bu sahəyə diqqəti icərisində ana dilimizə olan qaygi, dovlət dilinə olan hormət oz yerini tapmisdir. Informasiya texnologiyalarında ana dilinin tətbiqi, ana dilində sayatların yaranması, ana dilində proqram təminati, milli Internet informasiya rəsusları kataloqunun yaradılması, ona ana dilimizin nə dərəcədə yuksəkdə durdugunu

174


bir daha subut edir: “informasiya texnologiyalarının sosial həyata cox boyuk təsiri vardir. Bildiyimiz kimi sosial həyatın coxlu formaları vardır.

Hər bir insan sosial həyatda nəcə yasamağından asıli olmayaraq genis informasiya qəbul etmək bacarığına malikdir, hər bir insanın sosial həyatı mərhələli səkildə davam edir, bələ demək olar ki, birinci mərhələdə insanın təsiri, ikinci mərhələdə isə onun fəaliyətidir.

Azərbaycan Təhsil Nazirliyi informasiya texnologiyalarının Azərbaycanın umumtəhsil məktəblərində, eləcə də bütün ali məktəblərində həm tədrisi, həm də praktiki qaydada tətbiqi daim diqqət mərkəzindədir. Ümumtəhsil orta məktəblərdə sagirdlərin və muəllimlərin informasiya texnologiyalarının elementlərinə yiyələnməsi, onun üzərində işləmək vərdislərinin oyrənilməsi artiq bu elmin cox sevildiyini və nə dərəcədə gərəkli oldugunu subut edir. Biz usaqları müasir həyat tərzini izlədikdə gorurk ki, informasiya texnologiyalarının novləri olan Facebook, Instagram, Odnoklassnik və s. – dən geniş istifadə olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, İKT qətnamələri Azərbaycan üçün yalnız siyasi əhəmiyyət daşımır, respublikamıza müsəlman ölkələri tərəfindən göstərilən humanitar, texniki və s. yardımın böyük bir hissəsi İKT konfranslarının qəbul etdiyi bu kimi mühüm sənədlər əsasında həyata keçirilir.

Bir vətəndaş məmur munasibətlərinin sadələşdirilməsi, işini cəld və operativ təskili iki informasiya tələbatını odəmək üçün rahat yollar axtarmaq üçün butun insanların, həm fiziki, həm də maddi durumu əlvərisli olmayan səxslərin də dovlət xidmətindən istifadə edilməsinin təskili butun bu sadaladığımiz problemlər və digər neqativ hallar sonda oz həllini tapacaqdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, “elektorn hökumət” lahiyəsi cox uğurlu olmuşdur. Vətəndaş oz evində oturaraq kompyuter vasitəsi ilə və yaxud onlayn və digər ünsiyyət metodları ilə ona lazım olan məlumatları ala bilər. “Sosial şəbəkələrdə” rəal həyatda hansı problem varsa, dərhal müzakirə olunur, bu sosial şəbəkənin ən önəmli cəhəti odur ki, hər hansı dövlət qurumu, nazirlik, bas idarə, idarə və s. iştirak edir. Təskilatlar haqqinda geniş məlumatlar verilir, vətəndaş həm də bu sosial səbəkədən marifləndirilir, butun nazirlik və idalərdə movcud olan qanunverivilik göstərilir, vətəndaşa onun fonunda yardım göstərilir.

Biz “İnformasiya texnologiyaları” sosial həyata təsiri xüsusiyyətləri haqqında müfəssəl araşdırma apardıq. Son nəticədə bizə nə aydın oldu? Doğrudan da “İnformasiya texnologiyaları” dünyada hegemon mövqeyə malikdir? Müasir dövrdə belə bir idarə, təşkilat və struktur varmı ki,

175


“informasiya texnologiyaları” nnan yararlanmasın? Bəli, artıq bu həqiqətdir. Elmin inkişafı. Texniki tərəqqinin getdiyi bir dövrdə bu nailliyyətlərə sahib olmaq elə də çətin deyil. Cəmiyyət, sosial mühit yarandığı dövrdən etibarən inkişaf edir, təkmilləşir və müasirləşir. İnsan zəkası öz əksini bir növ texnikada tapmışdı. Dünyanın dahi alimlərinin kəşfləri, elimin fikirləri və elmi araşdırmaları öz bəhrəsini verir. Ona görə də bu elmin inkişafı qarşısında texnikanın inkişafının, insan intelektinin inkişafını və sş yüksəlişi görmək elə də təəəccüblü deyildi.

Bütün bunların yüksək nailliyyəti informasiya texnologiyalarında cənlənmişdir. Sosial şəbəkələr bir növ insan həyatının tərkib hissəsdir. İstər məişətdə, istərsə də təhsildə, istərsə də başqa sahələrdə insanlar bir-biri ilə ünsiyyət yaradır, birlikdə fəaliyyət göstərirlər. Müəyyən bir məlumatı almaq, müəyyən bir araşdırma apöarmaq üçün uzaqlara, harasa getmək lazım deyildir. Kiməsə bir məlumat göndərmək və onun qarşılığında nə isə əldə etmək indi çətin deyildir.

Arxivlərdən, elmi kitabxanalaradan istifadə etmək, nəsə bir yeni məlumat eldə etmək heç də çətin deyildir. Çünki bütün bunları “informasiya texnologiyaları” nın sahəsində asanlıqla əldə etmək mümkündür. İndiki zamanda ən böyük ünsiyyət şəbəkəsi informasiya texnologiyalarının bir növü olan Internetdir. Bu sahədə dünya bir növ kiçilib. Hər hansı bir ölkə, hər hansı bir təşkilat, ər hansı bir sahə ilə əlaqə yaratmaq çox asanlaşmışdır.

Burada da əsas hədəf yenə də informasiyadır. Belə geniş informasiya mübadiləsini yaratmaq, sistem halına salmaq böyük nailliyyətdr. Bu intelektual idarəetmə sistemi bütün dünyada geniş yayılmışdır. Dünya ölkələrinin az bir qismi bu nailliyyətlərdən kənarda qala bilmişdir. İstər sivil cəmiyyətin qurulmasında, istərsə də insanların məişət, mədəniyyət, təhsil məsəllərinin həllində “informasiya texnologiyaları” nın rolu böyükdür. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi “informasiya texnologiyaları” bütün dövlət idarələrində, təşkilatlarda, strukturlarda geniş tətbiq edilmişdir. Bu da müasir dövrün zərurətidir. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, Respublikamızda yaradılan “Elektron hökümət” lahiyəsi bütün dövlət idarələrin, nazirliklərdə, komitələrdə tətbiq edilmişdir. Bz bu lahiyənin mahiyyətini araşdırdıq. Bunun necə gərəkli bir lahiyyə olduğunu, müasir dövrün tələbinə necə cavab verdiyinin bir daha şahidi olduq.

Digər tərəfdən, bu lahiyənin cəmiyyətdə olan neqativ halları aradan qaldırmağa çalışması, rüşvətxorluq və digər mənfi xarakterli hərəkətlərin qarşısını alması cəhdi çox təqdirə layiqdir. Vətəndaş və məmur arasında münasibət çox şəffaf qurulmuşdur. Bu informasiya texnologiyalarının bizə

176


verdiyi ən böyük faydasıdır. Arzu edək ki, bütün cəmiyyətlərdə bu kimi nailliyyətlər mövcud olsun. Bizim də borcumuz informasiya texnologiyalarını düzgün mənimsəməkdir. Biz inanırıq ki, yeni-yeni elmi nailliyyətlər yenə də olacaq və gələcək nəsil bundan bəhrələnəcəkdir.

Ədəbiyyat:1. Haqverdiyev V.M. Azərbaycanda internet və onun sosial-psixoloji

aspektləri. // “ Dirçəliş – XX əsr” jurnalı, 2008-2009-cu il tarixli nömrələri2. Abbasova Q., Hacıyev Z. Sosial fəlsəfə. Bakı: 2012 3. Rabitə və yüksək texnologiyalar Nazirliyinin Internet saytı4. Əfəndiyev M. Sosiologiya. Bakı Universiteti nəşriyyatı, Bakı: 20095. Fərziyev T. İnformatika. Bakı: 20116. Müslümov V.B., Mehdiyev M.M. İnformatika. Bakı: 2013

İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARININ SOSİAL HƏYATA TƏSİRİ XÜSÜSIYƏTLƏRİ

Xosrovov İlqar, magistr, Bakı Dövlət YniversitetiAnnotasiya.

İstər sivil cəmiyyətin qurulmasında, istərsə də insanların məişət, mədəniyyət, təhsil məsəllərinin həllində informasiya texnologiyalarının rolu böyükdür. Informasiya texnologiyaları bütün dövlət idarələrində, təşkilatlarda, strukturlarda geniş tətbiq edilmişdir. Bu da müasir dövrün zərurətidir.

ОСОБЕННОСТИ ВЛИЯНИЯ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА СОЦИАЛЬНУЮ ЖИЗНЬ

Хосровов Ильгар, магистр, Бакинский государственный университет

Аннотация. Интернет, информационные технологии в целом играют важную

роль в формировании гражданского общества, развитии народного благосостояния, культуры, образования, быта. Информационные технологии применяются во всех государственных учреждениях, в организациях, государственных структурах. Это характерная черта современной эпохи.

FEATURES IMPACT OF INFORMATION TECHNOLOGY ON SOCIAL LIFE

Ilgar Khosrovov, Master, Baku State University

177


Abstract.Internet and information technology in general play an important role

in the formation of civil society, the development of public welfare, culture, education, life. Information technology is used in all public institutions, organizations, government agencies. This is characteristic of the modern era.

MÜNDƏRİCAT

1. Vahidov Fazil. Müasir gənclik: mənəvi-idraki fəallığın bəzi məsələləri......................................................3

2. Balayeva Ayşəm Nazim q. Sosial inklüziya və sosial eksklüziya: yaşlı insanlar kontekstində................................................. 12

3. Əliyeva Aydan Nurəddin qızı. Sosial nəzarət idarəetmədə tənzimləmə vasitəsi kimi....................................................18

178


4. Şükürzadə Səbuhi Tarverdi oğlu.Autizm sindromlu uşaq ailədaxili münasibətlər çərçivəsində...................................24

5. Məmmədzadə Rövşanə Yaşar qızı. Müasir təhsil sistemində monitorinq və qiymətləndirmənin xüsusiyyətləri.................30

6. Халилова Фарах Рахман гызы Проблема селективных абортов в современном азербайджанском обществе....................34

7. Şəfiyev Üzəyir Atamalı oğlu. Cəmiyyətdə şəxsiyyətin yadlaşması problemi.........................................................................38

8. Ağalarov Cəlal Yusif oğlu. Narkomanlarla sosial işin aparilması...................................................................................42

9. Аминов Ариф М., Ковалёва Тамара Сергеевна. Социальный капитал как движущая сила сельскохозяйственного труда..... .....................................48

10. Мамедова Зумруд. Социальная защита детей-сирот и детей, лишенных родительской опеки Азербайджанской Республики....................................................................55

11. Солтанова Сунаханум Н. модель управления вузом в условиях модернизации азербайджанского образования: обоснование конкурентного позиционирования…….......….……61

12. Новрузов Нофел Арастун о. Теоретико-методологические аспекты изучения социальной напряженности в современном обществе.........................................................................64

13. Mahmudova Rübabə Rafiq qızı. Intibah dövrü naturfəlsəfəsinin nümayəndəsi Cordano Brunonun fəlsəfi baxışları..............72

14. Hacıyev Zeynəddin Camal oğlu. Estetik şüurda

179


milliliyin təcəssümü………....................................................80

15. Xasiyev Elburus Vəlixan o. Elm anlayışı, mahiyyəti və funksiyaları………......................................................................88

16. Əlizadə Bilal Xuxabaxış o., Tarixi zaman...........................................................................................93

17. Sadıxova Kəminə Elbrus qızı. Noosfer tədqiqat predmeti kimi............................................................................98

18. Əfəndiyev Elçin Vüqar oğlu. Etik davranışdan kənar (deviant) davranışların yaranma səbəbləri və onların həlli yolları. 103

19. Əliəskərli Leyla Namiq qızı. Nəzəriyyə rasional idrakin ən yüksək formasi kimi...............................................................................108

20. Kazımi P.F., İslamov İ.Ə. Sosial-mədəni mühitin xüsusiyyətləri......................................................................113

21. Юсифова Гюльнара Юсиф кызы. Взаимосвязь «массовой культуры» и «массового сознания»…… …………..........120

22. Agabəyova Ülviyyə Rizvan qızı. Yeni Dövr Avropada sufişünaslıq məktəbləri...........................................................125

23. İisrafilov Mahir. Məntiqli və məntiqsiz məqamların nəticələri..............................................................................131

24. Бейдулова Зумруд Керамеддин кызы. Глобальное сознание и современная культура…………………………..140

25. Abbasov Ayaz Nərman o. Sistemli yanaşmanın xarakteristikası.............................................145

26. Qəhrəmanov Rahib Qoşqar o. Elmi eksperimentdə praktik və idrak fəaliyyətinin dialektikası.........................................152

180


27. Məhərrəmova Nuranə. Insanın idraki fəaliyyətində rasional və qeyri-rasional tərəflər…………………….......158

28. Əliyev Rəcəbəli Həciağa oglu, Abbasova Mətanət. Təhsilin qiymətləndirilməsi problemi və təhsil islahatları............... 160

29. Xosrovov İlqar. Informasiya texnologiyalarının sosial həyata təsiri xüsüsiyətləri.................................................169

SOSİAL VƏ HUMANİTAR ELMLƏRİN MÜASİRPROBLEMLƏRİ

ELMİ ƏSƏRLƏR TOPLUSU181


BURAXILIŞ № 13 cild I

Kompüter dizaynı – Zümrüd Məmmədova

Çapa imzalanmışdır: 22 aprel 2014-cü ilFormat: 60 ×84

Şərti çap vərəqi – 46,5Sifariş № 100

Tiraj – 100 nüsxə----------------------------------------------

ADPU-nun mətbəəsiBakı, Ü.Hacıbəyov, 14Tel. (+912) 497 74 10

E.mail: ADPU©Box.az

182


183

АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ТЯЩСИЛ...

Documents