Қ. М. КертаеваУ. А. Ажіғалиева

БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМНІҢ ДЕОНТОЛОГИЯЛЫҚ

ДАЯРЛЫҒЫН ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ

ҚҰРАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Педагогика және психология мамандығының студенттеріне арналған оқу құралы

Павлодар

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Қ. М. КертаеваУ. А. Ажіғалиева

БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМНІҢ ДЕОНТОЛОГИЯЛЫҚ

ДАЯРЛЫҒЫН ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ

ҚҰРАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Педагогика және психология мамандығының студенттеріне арналған оқу құралы

1

ПавлодарКереку2010

ӘОЖ 371. 13 : 39 (075.8)КБК 74. 58я73 Б73

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің Ғылыми кеңесімен

басуға ұсынылды

Пікірсарапшылар:М. С. Малибекова – педагогика ғылымдарының

докторы, профессор;А. С. Мағауова – экономика ғылымдарының

докторы, профессор;Б. Х. Ғалиева – педагогика ғылымдарының

кандидаты, доцент.

Кертаева Қ. М., Ажіғалиева У. А.Б73 Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын

халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастыру : педагогика және психология мамандығының студенттеріне арналған оқу құралы / Қ. М. Кертаева., У. А. Ажіғалиева – Павлодар : Кереку, 2010. – 130 б.

Оқу құралында болашақ мұғалімнің

деонтологиялық даярлығын қалыптастырудың теориялық алғышарттары, халық педагогикасы құралдарының мүмкіндіктері, құрылымдық моделі сипатталып, болашақ мамандардың деонтологиялық даярлығын қалыптастыру үдерісін мазмұндық тұрғыда қамтамасыздандыру, ұйымдастыру формалары сөз болады.

2

Оқу құралы педагогика және психология мамандығының студенттеріне арналған.

ӘОЖ 371. 13 : 39(075.8) КБК 74. 58я73

© Кертаева Қ. М., Ажіғалиева У. А., 2010 © С. Торайғыров атындағы

ПМУ, 2010

Материалдың дурыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге авторлар мен құрастырушылар жауапты

3

Алғысөз

Еліміздің егемендігінің алғашқы сатылары – нарықтық қатынастар кезеңінен бастап, болашақта саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет аренасында өз орны бар мемлекет деңгейінде дамуы халқымыздың ұлттық ділінің болмысына, әсіресе жас ұрпақтың сындарлы тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты.

Дегенмен, бүгінгі таңда ұлттық болмысымызға, өркениетті ел болуымызға кереғар, келеңсіз құбылыстардың жастар арасында кең етек алуы жас ұрпаққа қажетті заман талабына сай тәлім-тәрбие жүйесін жаңартуға мұғалімдердің алдына аса маңызды міндеттер қояды. Бұл міндетке халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақ өсірудегі ұлттық тәрбие дәстүрлер тәжірибесі негізінде адамгершілік қадір-қасиеттері, тағылымды рухани дүниесі бай, мінез-құлық мәдениеті жоғары еліміздің болашағы үшін қызмет етуге дайын педагог-маманды қалыптастыру арқылы жетуге болады.

Жалпы білім беретін қазақ мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие берудің және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» халыққа жолдауында: «...жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе – білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани және әлеуметтік-адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады», - деп атап көрсетті. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында «Білім беру жүйесінің міндеттері: …азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеуге тәрбиелеу» деген жолдар бар.

4

Елбасымыздың халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық тәрбиені жүзеге асырудың бағытын анықтайтын құжат десек, білім беру салаларының міндеті – ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыру, дамыту және кәсіби шыңдау, деп түсінсек, онда, осы міндетті іске асыратын жалпы білім беретін қазақ мектебі үшін, деонтологиялық даярлығы жоғары жетілген маман дайындау - бүгінгі күннің көкейкесті мәселесі. Қазақ мектептеріне ұлттық тәрбиеден рухани нәр алып, кәсіби парыздылық сана-сезімі жоғары дамыған ұстаз қажеттілігі күмән тудырмайды.

Соңғы жылдарда көкейкестілігі арта түскен адамгершілік тәрбие үдерісі жағдайында адамгершілік категориясы – деонтологияны педагогика саласында қарастыру қажеттігінің өткірлігі артып отыр. Осыған байланысты біз педагогикалық деонтологияны мұғалімнің жеке тұлғалық қасиетін тәрбиелеудің бір бағыты ретінде қарастырамыз.

Қазақ халқының тәлім-тәрбиелік мұрасы – халықтық педагогикалық ой-пікірлерді жинақтап зерттеу, жүйелеу, оның алдыңғы қатарлы үлгілерін болашақ мұғалім-мамандарға ұсыну – қазіргі өмір талабынан туындаған өзекті мәселелердің бірі.

Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруда ғасырлар бойы жинақталып, бүгінгі күнге жеткен халқымыздың ұрпақ тәрбиелеудегі ізгілікті амал-тәсілдері яғни халық педагогика құралдары ерекше мәнге ие болады.

Халық педагогикасы құралдарының тәрбиедегі маңызы мен мүмкіндіктеріне классикалық педагогиканың өкілдері мен ағартушылары баса назар аударған. Ол туралы Я. А. Коменский, А. С. Макаренко, И. Г. Песталоцци, Ж. Ж. Руссо, К. Д. Ушинский, С. Т. Щацкий, Ы. Алтынсарин, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, А. Құнанбаев, Ш. Уәлиханов т.б. келелі ой-пікір білдірген [3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10; 11; 12; 13].

Бірқатар ғалымдар (Қ. М. Кертаева, К. М. Левитан), педагогикалық деонтологияны ғылым екенін және кәсіптік білім, тәрбие беру саласында қажеттігін

5

теориялық тұрғыда және практика жүзінде дәлелдеп, оның тәрбиедегі мәні мен мазмұнын жан-жақты ашып көрсетті [14; 15].

Бүгінгі күні Қазақстанда жас ұрпақты жоғары ізгілікке, адамгершілікке халықтың мәдени мұрасын, халықтық педагогика құралдарын пайдалану арқылы тәрбиелеу мәселесін көрнекті ғалымдар С. Қ. Әбілдина, А. Е. Дайрабаева, А. А. Данилов, А. Қ. Қисымова, З. М. Магомедова, Г. А. Мұратбаева, Ж. Б. Сәдірмекова, Р. Ә. Сқақова, Р. К. Төлеубекова, Ұ. Т. Төленова, А. Л. Шаалы және т.б. зерттеу еңбектерінде қарастырып тың нәтижелер алғандығы белгілі [16; 17; 18; 19; 20; 21; 22; 23; 24; 25; 26].

Этнопедагогиканың әдіснамалақ-теориялық негіздерін айқындау бойынша Р. М. Айтжанова, М. Х. Балтабаев, Қ. Б. Бөлеев, Г. Н. Волков, Қ. Б. Жарықбаев, Е. Жұматаева, С. Қ. Қалиев, К. Ж. Қожахметова, Ш. Б. Құлманова, Ж. Ж. Наурызбай, Л. С. Сырымбетова, Ш. Т. Таубаева, С. А. Ұзақбаева, Қ. Меңлібаев, Қ. Қ.Шалғынбаева т.б. зерттеулер жүргізіп, өз еңбектерінде этнопедагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуы, халықтық педагогика құралдарының ұрпақ тәрбиесіндегі атқаратын ролін, мүмкіндіктерін қарастырғанымен, аталған еңбектерде деонтологиялық мәнде ашылмаған [27; 28; 29; 30; 31; 32; 33; 34; 35; 36; 37; 38; 39; 40; 41].

О. С. Богданова, И. А. Каиров, И. С. Марьенко, И. Ф. Харламов, Н. Д. Хмель т.б. өз еңбектерінде адамгершілікті әлеуметтік-педагогикалық құбылыс ретінде оқып-үйренуге болады деген болжамды дәлелдейді [42; 43; 44; 45; 46].

Жоғары оқу орындарында оқу-тәрбие процесін жетілдіру, болашақ мамандарға тәлім-тәрбие беру мәселелерін зерттеуде елеулі үлес қосқан қазақстандық ғалымдар Қ. М. Арынғазин, Қ. Ж. Аганина, Ш. А. Әбдраман, Б. Әбдікәрімұлы, С. Ә. Әбдіманапов, Ғ. З. Әділғазинов, Е. З. Батталханов, В. В. Егоров, З. А. Исаева, С. Т. Каргин, А. А. Қалыбекова, М. С. Мәлібекова, Г. Ж. Меңлібекова, Б. К. Момынбаев, Н. Ә. Мыңжанов, М. Н. Сарыбеков, А. П. Сейтешев, Г. М. Храпченков, Л. А. Шкутина т.б. еңбектерін ерекше атап

6

өтуге болады [47; 48; 49; 50; 51; 52; 53; 54; 55; 56; 57; 58; 59; 60; 61; 62; 63; 64; 65].

Әр кездегі ғалым-педагогтардың қалыптастырған идеяларын, пікірлерін, тұжырымдарын салыстыра қарастырып, халқымыздың ұлттық сипат, ерекшелігіне сай келетінін, тұрмыс-тіршілігіне жақынын, мәдениетіне сәйкес, салт-дәстүрмен қабысып жатқандарын алуға тырыстық. Адамзаттың рухани байлығы боп саналатын білім-ілім мен мәдениеттің жаңа парадигмаға сәйкес білім – ғылым – менталитет – сана – сезім –парыз – міндет – борыш арасындағы заңды байланыстылықтарды қарастыра отырып, ұлттық мәдениет дәстүрі мен қазақи мінез–құлықты дамыту негізі, халықтық бай тәжірибеге сүйене отырып болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру проблемасы қарастырылады..

1 Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастырудың теориялық негіздері

1.1 Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастырудың теориялық алғышарттары

Бүгінгі әлеуметтік-мәдени жағдайда педагогикалық білімді дамыту үшін мұғалімнің кәсіби даярлығына жаңа көзқарастар қажеттігі өткір мәселе болып отыр. Қазіргі таңда қазақ мектептерінің ең басты мақсаты – денсаулығы мықты, интеллектуалды, дүниетанымы терең, білімі сапалы, адамгершілігі мол ұрпақ тәрбиелеу. Бұл игі істі жүзеге асыру үшін өткеннен тағылым алып, бар ақыл, өнегені сауатты қолдана біліп, заманымызға қарап икемдеу үшін

7

мектепті сапалы және жоғары саналы мамандармен қамтамасыз ету керек. Болашақ мұғалімге артылатын сенім жүгі – ұлағатты ұлы жол. Демек, өз ісіне берілген жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып, шәкіртінің бойына сіңіре білетін деонтологиялық даярлығы жоғары мұғалімді ғана бүгінгі күнге лайықты мектеп тәрбиешісі деп айта аламыз.

Деонтология – адамның парыздылыққа негізделген жүріс-тұрысы, қылықтары, әрекеттері туралы ғылым. Парыз адамға тән азаматтық борыш, қастерлі міндет. Ал, ұстаз қызметіне қатысты деонтология – педагогикалық деонтология, оның мазмұнына мұғалімнің қызметіне байланысты парыздылыққа негізделген этикалық ережелер, нормалар, ұстанымдар жиынтығы жатады. Мұнда оқушы мен педагогтың арасындағы сенімділікті қатынастың кепілі бола алатын кәсіптік этиканың қағидалары қарастырылып, педагогтың құзыреттілігі, басқа адамдарға, олардың қылықтарына шыдамды болуы, тәлім-тәрбиелік іс-әрекет барысында алынған шешімдерге моральдық жауапкершілігі көрсетіледі.

Деонтологияның философиялық сөздіктердегі анықтамасында: «Деонтология – (грек. Deon, deontos – парыз, парыздылық және logos – ілім, сөз) парыз бен парыздылықты қарастыратын этикалық теорияның тарауы», - деп аталады. Педагогикалық деонтология бүгінгі күні ғалым-педагогтардың К. М. Левитан, Н. В. Жутикова, Қ. М. Кертаева, зерттеулерінде әр қырынан қарастырылып келе жатыр.

Педагогикалық әдеп пен педагогикалық деонтология жөніндегі ғалымдардың еңбегін талдау барысында төмендегідей көзқарас қалыптасты. Мысалы, К. М. Левитанның «Основы педагогической деонтологии» деген оқулығында көңіл бөлейік. Егер білім алудың негізгі мақсаты жеке тұлғаны қалыптастыруда емес, оны дамытуда болса, онда ереже бойынша оқушы жеке тұлға болып табылады және деонтологиялық талап бойынша педагог оның құқықтарын өзінің кәсіптік қызметінде есепке алуы керек [15].

Ғалым еңбегінде педагогикалық деонтологияның өзектілігі баланың құқықтары мен қажеттіліктері және тарихи сұраныстар, әлеуметтік тапсырыстар, сондай-ақ білім саласында болып жатқан күрделі жағдайлар

8

арқылы негізделеді. Мысалы, онда ол ойын былай түйіндейді: «Қазіргі заманғы әлеуметтік жағдай мұғалімдер алдында оқудың төмен меселдігі және оқушылардың білім сапасының төмендігі, білім мен тәрбие беру арасында алшақтық, рухани мүдделердің кедейлігі сияқты жаңа күрделі проблемаларды қояды. Бұл жағдай мектеп мұғалімінің жан-жақты жетілген тұлғасын талап етеді, өйткені үнемі өзгермелі кәсіптік жағдайларда мұғалімнің негізгі «қаруы» - оның жеке тұлғасы, оңтайлы педагогикалық шешімдерді табуға септігін тигізетін тұлғалық қасиеттері, оның кәсіби кемелденуі болып табылады».

К. М. Левитан мұғалімнің тұлғалық сапасын деонтологиялық тұрғыдан анықтайтын қабілеттер жиынтығын төмендегідей тәртіппен құрастырған: өз пәні бойынша жоғары деңгейлі білім; сол білімдерін дағдыларын оқушыларға жеткізе білуі; талап қоя білушілік; оқушыны пәнге қызықтыра білуі; жалпы ой-өрісі; жанашырлық, тілектестік; педагогикалық әдеп; сабақты қызықты ұйымдастыра білуі; өз пәніне, мамандығына деген сүйіспеншілік; шыдамдылық; балалардың жан-дүниесін түсіне білуі; балаларға деген сүйіспеншілік; әділдік, әділеттілік; өзін-өзі тәрбиелеуге құлшынысы; әзіл, астарлы сөздерді ұғына білуі; жаңа техникалық құралдарды меңгере білуі; ұстанымдылық; көпшілдік; сөйлеу шеберлігі; еңбексүйгіштік; сабырлылық, байсалдылық; әртістік қасиет; музыкалық қабілеттері; адал, ақниеттілігі, сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыру білуі. К. М. Левитан білім, қабілеттер, мінез бағдарлығы мен түрлі икемділіктерді (гностикалық, жобалық, ұйымдастырушылық және т.б.) бойынша педагог тұлғасының ғылымилық моделін құрастырып, ұсынған. Мұнда педагогикалық деонтология педагогтың кәсіптік іс-әрекетін нормалаушы фактор ретінде қарастырылады. Бұл еңбекте болашақ мұғалімдердің бойына деонтологиялық нышандарды қалыптастырудың құралдарына терең көңіл бөліндеген.

Н. В. Жутикова «Учителю о практике психологической помощи» атты еңбегінде педагогикалық деонтология ұғымына қарама-қатынас

9

психогигиенасы тұрғысынан түсінік қалыптастырылған. Бұл еңбектің ұғымдар жүйесі төмендегі тізбекті құрайды: гигиена, психогигиена, қарым-қатынас психогигиенасы, деонтология, педагогикалық деонтология [142].

Қарым-қатынас психогигиенасының қолдану саласына сай, түрлі ерекшеліктері мен түрлері болады. Мысалы, қарым-қатынас психогигиенасын медициналық мекемелерде қолдану ғылымы – дәрігерлік деонтология деп аталады. Дәрігерлік деонтология – дәрігердің кәсіби этикасы туралы ғылым. Ал, педагогикалық деонтология қарым-қатынас психогигиенасын білім, тәлім-тәрбие беру мекемелерінде қолдану ғылымы. Деонтологияның дербес қағидалары, нормативтері, ережелері әрбір мекеменің түрімен, ерекшеліктерімен анықталады.

Әлеуметтік-психологиялық бағыт педагогикада мұғалімді кеңесші, көмекші, педагогикалық терапевт рөлінде қарастырады. Басты назарда бұнда топтық динамика үрдістері болады, сыныптағы оқушылардың өзара қарым-қатынасы, мысалы: топтағы оқу жүйесіндегі қиындықтар, өзара қарым-қатынастың бұзылуы, шағын топтардың құрылуы, оқушылардың тәртіптерінің төмендеуі. Бір де бір педагог осы орайда топтық психотерапевт рөлінен алшақтай алмайды, барлық оқушыға ұстаздың тәрбиесі бірдей деңгейде дарымайтыны түсінікті. Бұл рөлдің ерекшелігі барлық оқушыларға жеке және әлеуметтік жағдайларын назарға ала отырып көмек беру: Бұл жүйе де белгілі мөлшерде кең жүректілікті талап етеді, әр баламен тығыз байланыстың орнатылуы, жұмыстың осы жүйеде ұйымдастырылуы педагогтың «Менін» соңғы жоспарға шығарады. Бұндай шынайы қарым-қатынастарға қол жеткізу әрине қиындықтар туғызады, сонымен қоса тәжірибелік тұрғыда ондаған оқушылардың сан алуан тілектерін, ұсыныстарын қанағаттандыру мүмкін емес. Бірақ алға қойған мақсатқа қол жеткізбей болмайды. Бұған қол жеткізу үшін, ұстаз өзін мінез-құлық, болмыстың әлеуметтік мақұлданған кодексінің мүлтіксіз жүзеге асырушысы ретінде ұстауы қажет. Әрдайым психогигиенаның заңдарына басшылық

10

жасап, шәкірттерінің сезімдері мен орын алған мәселелеріне көңіл бөлгені жөн. Психогигиена – жалпы гигиенаның бір саласы, оның басты міндеті – адамның жүйке-жүйесінің, жанының саулығын қалыптастып, сақтау. Бұл психологиямен тығыз байланысқан медициналық ғылым. Қарым-қатынас заңдылықтары және оларды саналы басқару әдістері психология ғылымының аясындағы түсініктер болғанымен басшылыққа медицина ғылымының “Зиян келтірме!” ұстанымы алынады, яғни қарым-қатынас психогигиенасы қоғамның, топтың, жеке адамның жүйке жүйесінің, жан дүниесінің саулығына зиян келтірмейтін қарым-қатынасты насихаттап, сол саладағы әлеуметтік бақылаудың бір амалы болады – деп ой тұжырымдайды автор өз еңбегінде. Бұл еңбекті толық құптай отырып, біржақтылық бар деп қорыттық, педагогикалық деонтологияны тек қарым-қатынас психогигиенасы тұрғысынан қарастыру оның мәнін толық ашпайды.

Ғалым, педагог Қ. М. Кертаева «Ұстаз қызметіндегі педагогикалық деонтология» атты еңбегінде педагогикалық деонтологияның мақсаты мен міндеттері, мазмұны, функционалдық мүмкіншіліктеріне тоқталып, мұғалімнің деонтологиылық даярлығын қалыптастырудың ғылыми-әдіснамалық негіздерін айқындаған. Автор тұңғыш рет педагогикалық деонтологияны ұстаздың кәсіби дайындығының контексті ретінде қарастырып, жоғары білім беру саласында болашақ педагог тұлғасын деонтологиялық тұрғыдан қалыптастырудың тұжырымдамасын ұсынады.

Қ. М. Кертаева еңбегінде ұстазға қойылатын деонтологиялық талаптарды негізінен төрт ұстаным аясына сыйдырады:

1) оқушының ден саулығына, жан саулығына зиян келтірмей әсер ету;

2) мұғалім барлық жүріс-тұрысымен, ой-өріс, іс-әрекеттерімен осы ұстанымның кең тарауына және оқушы санасына өзіндік бақылау дағдыларын қалыптастыруына жол ашу;

11

3) осы ұстанымды бұзуынан келген зиянды салдарын мұғалім бүкіл жан дүниесімен, сана-сезімімен жоюға ынталану;

4) жоғарыдағы ұстанымдарға сүйеніп оқушының табиғатына үйлесімді жан-жақты дамуына жәрдемдесу [14].

Ал, «педагогикалық деонтологияның халық педагогикасымен сабақтастығы» атты бөлімінде халық педагогикасы мен педагогикалық деонтологияның сабақтастығы қарастырылып, ұштастығын бірнеше аспектіде анықтаған: мұғалімнің тұлғалық ерекшеліктерінде, коммуникациялық әрекеттерінде, кәсіптік шеберлігінде, мінез-құлқында, сыртқы пішін көрінісінде. Бұл еңбекте педагогикалық даярлықты қалыптастыру тетігіне, әдіс-тәсілдеріне, құралдарына аса көңіл бөлінбеген.

Қоғам дамуының жаңа кезеңінде өзгерістермен бірге педагог қызметінің нәтижесіне деген талап-тілек, сұраныс та әсіресе адамгершілікті-этикалық тұрғыдан өзгеруде. Педагогикалық деонтология – ұстаздық парыз туралы ғылым. Бұл ұстаздың іс-әрекетінің сапалы, адамгершілікті компоненті. Педагогикалық деонтологияға мұғалімнің парызына адалдығы мен кәсібіне сәйкес саналы әдеп және құқықтық ұстанымдар мен ережелер кешені жатады. Педагогикалық деонтологияның теориялық негізі педагогикалық этика болғандықтан, болашақ мұғалімдердің кәсіби-адамгершілік сана сезімдерін қалыптастыруды педагогикалық этика негіздерінен бастаған жөн.

Ең алдымен, қарастырып отырған проблеманың теориялық-әдіснамалық негізін дәлелдеу мақсатында ғылыми еңбектерге талдау жасау арқылы «этика», «мораль», «адамгершілік» ұғымдарының өзара байланысын жан-жақты ашуды жөн көрдік,

«Этика» ежелгі гректің «этос» деген сөзінен шыққан. Аристотель «этосты» мінез-құлық, әдет-ғұрып, темперамент ретінде түсіндіре келе, адамгершілік немесе ізгілік этикасына адамзаттың жақсылық нышанын жатқызады.

12

Адамзат тіршілігінің маңызды шарты болып даму сипатына сәйкес қоғамның өзін-өзі бағыттап отыруы саналады. Ол адамдардың қызығушылығын: әрекеттерін бірлестіру; адамдардың қоғамның басқа мүшелерінің алдындағы міндеттерін айқындау; нақты бір мінез-құлық нормасын сақтау, т.б. болып табылады. Аристотельдің пікірінше «этиканың мақсаты – таным емес, ізгілікке үйрету. Этикалық зерттеулер адамгершілік дегеннің не екендігін білу үшін емес, осы адамгершілікке жетудің жолдарын үйрету үшін қажет, олай болмағанда бұл ғылымның пайдасы болмас еді» [105].

Аристотель ой-тұжырымдамаларында ғылым мен адамгершіліктің арасындағы айырмашылық мынада: ғылым бір нақты затты, оның табиғатын зерттесе, адамгершілік сол затпен, яки қоршаған ортамен қарым-қатынас жасау жолдарын үйретеді. Ғылым білімді дамытады, шындық пен адасудың шекарасын белгілейді, ал адамгершілік арқылы адам бойындағы құнды қасиеттер, жақсылық пен жамандықты айыру өлшемдері анықталады. Білімге тек оқыту процесі арқылы қол жеткізілсе, адамгершілік еркін тәжірибенің және әдептің нәтижесі болып табылады. Бір сөзбен айтқанда адамгершілік қарым-қатынасқа түсуші жеке адамның өзін-өзі ұстай білуіне, мінез-құлқына, қылығына байланысты.

Аристотельдің пайымдауындағы «этика» ұғымын Цицерон грек тілінен латын тіліне аударғанда “moralios” (мораль), яғни грек термині «этиканың» тура баламасы болып шыққан. Бұл сөздер, бірі – грек, екіншісі латын тілінде болғанымен жаңа европалық тілдерге жатады. Қалай болғанда да әр халықтың «этика», «мораль» ұғымдарын білдіретін сөздері бар. Мысалы: орыс тілінде ол «нравственность» болса, ал қазақ тілінде «этика» - әдеп, «нрав» – мінез, «нравственность» - құлықтылық, өнегелілік, адамгершілік, «добродетель» - ізгі, рақымшыл, адамгершілікті деген мағынаны білдіреді.

Деонтология – этикалық теорияның тарауы, онда борыш, моральдық талаптар мен нормативтер, проблемалар және әлеуметтік қажеттіліктердің

13

адамгершілік формасына тән ерекшелік ретіндегі жалпы борыштылық мәселелері қарастырылады. Тарихи даму процесінде, моральдық сана дамуына орай қоғам мүшелерінің өзара міндеттері айқындалып, теориялық тұрғыда негізделіп отырылған. Мәселен, Аристотельдің біздің дәуірге дейін IV ғасырдағы қоғам өміріедегі әртүрлі проблемаларды қарастырған «Никомахтың этикасы» атты алғашқы еңбегі теориялық тұрғыда жазылған. Этика мәселесін қамтыған бұл еңбек бүгінгі күні де өзінің көкейкестілігін жойған жоқ. Еңбектің тарихи құндылығын ескере отырып, үш маңызды жағын атап өтеміз:

1) этиканың мәнін анықтап, оның ғылыми білімнің дербес тарауы ретіндегі ерекше белгілерін көрсетті;

2) этикалық білімді жинақтай келе, алғаш рет ғылыми түрде мазмұнын ашты;

3) жеке тұлғаның моральдық санасының деңгейіне алғаш рет толық анықтама берді. Аристотельдің түсінігі бойынша, этика – адамгершілік, ізгілік туралы ғылым, оның көздеген мақсаты адамға рақымды, ізгілікті, парасатты болудың жолдарын үйрету.

Әл-Фараби «этика» немесе «этикалық өнер» - адамның адамгершілік сапалары мен интеллектуалдық қабілеттері туралы ғылым, ол адам мінез-құлқының ережесі мен нормаларын және бақытқа жету тәсілдерін зерттейді дей келе, этикалық категорияларға жақсылықты, достықты, өзара көмекті, әділеттідікті, абыройды жатқызады [178].

Сөздіктерде, И. Конның этикалық сөздігінде: «Этика – зерттеу объектісі мораль болып табылатын философиялық ғылым», философиялық сөздікте «этика – зерттеу объектісі мораль болып табылатын ең көне теориялық пәндердің бірі». Қазақ совет энциклопедиясында: «этика – мораль туралы, оның шығуы мен дамуы туралы, адамның өмір сүру салтының аса мәнді жақтарының бірі болып табылатын адамгершіліктің әртүрлі қоғамдық құбылыстарындағы сан алуан формалары мен нормалары туралы ілімдер жүйесі» - деп жазылған [179].

Ж. Н. Сарсенова «этиканы – мораль теориясы» десе, ал, Р. Г. Апресян мен А. А. Гусейнов ғылымды,

14

білім саласын, интеллектуалдық дәстүрді этика деп атап, «мораль» мен «адамгершілік» сөздерін синоним ретінде қолдана отырып, оларға этиканың зерттеу пәні ретінде анықтама береді [181].

Шәкәрім этикалық категорияларға: «этика - ар ілімі, оның негізгі категориясы ождан. Ұждан дегеніміз – борыш, әділет, мейірім», - деп анықтама берді [182]. Педагогикалық деонтологияның зерттейтіні де мұғалімнің қызметіне байланысты борыш, моральдық талаптар мен нормативтер, проблемалар және әлеуметтік қажеттіліктердің адамгершілік формасына тән жалпы борыштылық мәселелері. Біздің пайымдауымызша, этиканың философиялық пән болып танылуы зерттеу объектісіне байланысты. Этика да адам санасының маңызды бөлігі – адам әрекеті, белсенділігі, болмысқа көзқарастары арқылы көрінетін моральдық сана болып табылады.

Мораль ұғымына берілген анықтамаларды былайша жүйелеуге болады. Мораль дегеніміз:

- «… ең алдымен моральды тұлға. Моральды тұлға – тек қана жоғары ізгілікке ұмтылушы» [183, Б.76];

- «жеке бастың сенімі мен қоғамдық көзқарасты тірек ете отырып, ерікті әрекетте жүзеге асырылатын қоғамдық қажетті мінез-құлықтың формаларын сезіну» [184].

- «…(лат.moralis - әдет-ғұрып) әлеуметтік шындықтың этикалық сапаларын (ізеттілік, мейірбандық, әдеттілік, мінез-құлық, әдет-ғұрып т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі. …адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-қатынасын анықтайтын қауымдық өмір сүру ережелерінің, адамдардың мінез-құлықтары нормаларының жиынтығы» [185].

- «…(лат. mores - әдет-ғұрып) – қоғамдық сананың бір формасы, қоғамдық өмірдің барлық салаларында адамдардың мінез-құлқын реттеу функциясын атқаратын әлеуметтік институт» [186].

- «…адамдардың бір-біріне, қоғамға деген қатынасын реттейтін тәртіптердің, принциптердің, ережелердің қоғамдық санасы. Мораль қоғамның

15

адамдар тәртібін реттейтін ережелерді керек етуінен туады» [187].

- «…1. Өнегелілік ережесі, сондай-ақ өнегелілік. 2. Мораль ережелеріне сәйкес келетін жоғары өнегелілік. 3. Уағыз, өсиет» [188].

Бұл анықтамаларды әр зерттеуші өздерінің зерттеу объектілеріне қарай пайдалануына болады. Біз оларды жүйеге келтіре отырып, нақтылай түсеміз сонымен, біздің пайымдауымыз бойынша: мораль дегеніміз – адамдардың іс-қылықтарында көрініс табатын мінез-құлық ережелері мен нормаларының жиынтығы; адамдардың қоғамдағы қатынастарының әр жақты формасы.

Педагогикалық мораль басқа кәсіптік мораль түрлерінен ерекшелігі – жоғары белсенділігі, қалың жұртшылықтың мұғалімнің жеке басына, оның тек кәсіби сапасына ғана емес, сонымен бірге адамгершілік қасиетіне, оның моральдық бет-бейнесіне ден қойып, көңіл аударуы тегін емес. Негізгі моральдық категориялар: шарапат, ар-ождан, парыз (міндет), борыш, абырой, әділеттілік, адамгершілік, әдептілік т.б.

Жоғарыда жүйеленген анықтамалар ұғым жағынан бір-бірінен алшақ еместігін, керісінше бірін-бірі толықтыра түсетіндігін көрдік. Біз солардың ішінде И. Конның «этика - әлеуметтік философиялық ғылым, ал мораль – оның зерттеу объектісі» деген анықтамасын қолдаймыз. Диалектиканың және тарихи философиялық пайымдау заңдарын қолдансақ, онда этика моральдың пайда болуын, оның адамзаттық сипатын, қоғам дамуындағы рөлін ғана ашып қоймай жеке тұлғаның адамгершілікті санасын қалыптастыру жолдарын да көрсетеді.

Сонымен, этика – әлеуметтік-философиялық ғылым, білім саласы, ал мораль – этиканың зерттейтін пәні, деонтология моральдық талаптар мен нормативтерді қарастырытын этикалық теорияның бөлігі.

Педагогикалық этика педагогтың кісіби моралінің нормаларын зерттейді, ал педагогикалық деонтология зерттеу пәні педагогика саласының қызметкерлерінің

16

кәсіптік мінез-құлқы мен тәртібінің ресми және бейресми нормаларының жиынтығы.

Мораль, этика, деонтологияның өзара қатынасын төмендегі сұлбамен көрсетеміз:

- мораль;- этика;- деонтология;- кәсіптік деонтология:- педагогикалық деонтология.Қазіргі заманғы зерттеулер, жеке адамдар арасындағы қарым-

қатынастар міндетті болып табылатын кәсіптердің, сондай-ақ қызметтің басты нысанасы жеке адам, оның тағдыры болатын кәсіптердің өкілдеріне (мысалы, дәрігерлерге, журналистер мен мұғалімдерге) қойылатын моральдық талаптарды арттыру керек екенін көрсетеді. Бұл кәсіптік топтардың еңбек әрекеті процесінде жаңа адамгершілік элемент – кәсіп иесі мен кәсіптік қызмет объектісінің қарым-қатынасы пайда болады. Мұнда адамгершілік жауапкершіліктің жаңа өлшемі, қажеттілікті тудыратын кәсіптік қызметтің педагогтық және моральдық жақтарының бірігіп қосылуы орын алады. Бұл қосымша нормативтер ең алдымен еңбек процесінде қатысушылар арасындағы адамгершілік қарым-қатынасты реттейді. Қосымша нормативтердің жиынтығы кәсіптік этиканың да мәнін құрайды, оның мақсаты жарлықтар жасау және олардың орындалуын бақылау емес, адамның бойында кәсіптік қызметке тәуелсіз моральдық бағдар ала білу қабілетін қалыптастыру.

Осының бәрін қорыта келе, деонтологияны – парыздың, моральдық талаптар мен нормативтердің және әлеуметтік қажеттіліктің адамгершілікке тән білінуі түрі ретінде жалпы міндеттенудің мәселелерін қарастыратын этикалық теорияның бөлігі деп қарастыруға болады. «Педагогикалық» деген сөзбен қосыла «педагогикалық деонтология» деген сөзтіркес мұғалімнің қызметіне байланысты парыздылық ұғымын құрастыратын этикалық ережелер, нормалар, ұстанымдар жиынтығы.

Педагогикалық деонтологияға мұғалімнің парызына адалдығы мен кәсібіне сәйкес саналы әдеп және құқықтық ұстанымдар мен ережелер кешені жатады. Мұнда оқушы мен педагог арасындағы сенімді қатынастың кепілі бола алатын кәсіптік этиканың қағидалары қарастырылып педогогтің құзіреті, басқа адамдарға, олардың идеяларына шыдамдылықты, тәлім-тәрбиелік іс-әрекет барысында алынған шешімдерге моральдық жауапкершілікті көрсетеді.

17

Педагогикалық деонтология – ұстаздық парыз туралы ғылым, ұстаздың іс-әрекетіне қойылатын нормативті талаптар. Бұл ұстаздық қызмет аясында практикалық іс-әрекеттерін реттеуші амалы. Педагогикалық деонтологияға кәсібіне сәйкес саналы-әдеп және құқықтық ұстанымдар мен ережелер кешені жатады. Бұл өлшемдер мен ережелер педагогикалық ақиқаттылықты танудың алғышарты, өнімі болып саналады және кәсіби іс-әрекеттің мақсаты мен жоспарын нақты жүзеге асыруға, өзінің бағытын реттеуге мүмкіндік береді. Солардың көмегімен педагог өзіне, басқа да осы үдеріске араласушыларға деген қарым-қатынас қағидаларын меңгеріп, олардың ілгелілерін басшылыққа алу негізінде педагогикалық шынайылықтың барлық қыр-сырын нысанаға алады. Педагогикалық деонтологияның мақсаты - тәрбиеленушінің жеке тұлғалық табиғатына сай дамуына жәрдемдесу мүддесіне сәйкес педагог қызметін сәйкестендіру.

Педагогикалық деонтология педагогтың оның кәсіби іс-әрекеті саласындағы мінез-құлқының ережелерін даярлайды. Деонтологиялық даярлық мұғалімнің кәсіптік қызметін деонтологиялық талаптарға сәйкес атқаруға білімділігі мен біліктілігінің жетік, кәсіби парыздылық санасының дайын болу күйі жатады.

Педагогтың деонтологиялық даярлығын жүзеге асыру үшін оның жеке тұлғалық мінез-құлқына, сана-сезіміне сәйкесті әсер ететін арнайы деонтологиялық дайындық қажет. Ал, деонтологиялық дайындыққа мұғалімнің деонтологиялық ұстанымға сәйкес қызмет етуге қажетті білім, біліктілік қорын қамту үдерісі жатады. Деонтологиялық даярлығы қалыптасқан мұғалім өз мінез-құлқы, ерік-жігерін парыздылық сезімге бағындыра алады. Сөйтіп, зерттеуші-ғалымдар ой-тұжырымдамалары деонтологиялық даярлық ұғымына өз анықтамамызды беруге негіз болды.

Болашақ мұғалім жоғары мәдениетті, ой-өрісі кең, өз мамандығын толық меңгерген, жоғары деңгейдегі кәсіпкер болуымен қатар, өз халқының, өз ұлтының ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан ата-баба мұрасын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тарихы мен әдебиетін, өнерін, адамгершілік пен имандылықты дәріптейтін қарым-қатынас мінез-құлық қасиеттерді бойында қалыптастыру керек.

18

Сонымен, деонтологиялық даярлығы қалыптасқан мұғалім болу үшін тек қана ғылыми-теориялық тұрғыдағы білімдарлықтан басқа, асқан шеберлікпен, педагогикалық технологияны жетік игеру, кәсіби парыздылық санасы кемелденген, өз бойында нағыз белсенді гуманистке сай қасиеттер тәрбиелеуге ынталы мұғалімнің халық педагогикасынан терең білім алуы шарт.

Біздің жұмысымызда болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру үшін халықтың ғасырлар бойы жинақтаған тәлім-тәрбие тәжірибесін тиімді пайдалану мәселесі басты назарға алынды. Қазақ халқының тәлім-тәрбиелік мұрасы – ұлттық педагогикалық ой-пікірлерді жинақтап зерттеу, жүйелеу, оның алдыңғы қатарлы үлгілерін бүгінгі бала тәрбиешісі – ұстаздарға ұсыну – қазіргі өмір талабынан туындаған маңызды мәселелердің бірі. Болашақ мұғалім жоғары мәдениетті, ой-өрісі кең, өз мамандығын толық меңгерген, жоғары деңгейдегі кәсіпкер болуымен қатар, өз халқының, өз ұлтының ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан ата-баба мұрасын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тарихы мен әдебиетін, өнерін, адамгершілік пен имандылықты дәріптейтін қарым-қатынас мінез-құлық қасиеттерді бойында сақтай білуі тиіс.

Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығының қалыптастыру түсінігіне сай болатын өткен ғасырлар даналарының пікірлеріне тоқталсақ, шығыстың әйгілі ойшыл философы Әл-Фараби өз трактаттарында бала тәрбиешісі – ұстаздардың бітім-болмысы туралы терең ой қозғай отырып, олардың мінез-құлық нормасын былайша сипаттап көрсетеді: «ұстаз тым қатаң болмауға тиіс, тым оқушының еркіне жығыла бермеуі керек, өйткені тым қаталдық шәкіртті өзінің ұстазына қарсы қояды, ал тым ырыққа көне беру ұстаздың қадірін кетереді, оның берген сабағы мен ғылымына шәкірт селқос қарайтын болады. Ұстаз тарапынан барынша ынталылық пен табандылық қажет, сондай-ақ ол өзінің сабақтарын бір ғана ғылымның шеңберінен асырмағаны дұрыс, түрлі пәндермен сабақты ауырлата беру тәртіпсіздікке және

19

белгілі бір жүйеден айырылып қалуға апарып соқтырады. Осының бәрі шәкірт өмірін ұзартады, өйткені тәнді емдеу, Гиппократтың сөзімен айтқанда, - өмірді ұзартатын болса, жанды емдеу одан да жақсы нәтижеге жеткізуі тиіс» [66, 12-14]. Бұл педагогикалық деонтологияның оқушының ден саулығына, жан саулығына зиян келтірмей әсер ету ұстанымы аясына саяды. Ұлы ғұламаның оқу-ағарту, білім, еңбек, тәрбие туралы трактаттарында болашақ мұғалімнің деонтологиялық тәрбиесін жетілдіруге сәйкес тағылымды нақыл сөздер, ой-топшылаулар, ғылыми тұжырымдар мол. Ол ұстаздарды құрметпен, «Мәңгі нұрдың қызметшісі», - деп ерекше бағалаған.

М. Қашғари «Диуани лұғат ат-түрк» атты еңбегінде әдеп, тәлім-тәрбие, моральдық-психологиялық сипаттағы ой-пікірлерді айта келе, адамгершілік, қайырымдылық, ақ ниеттілік секілді жақсы қасиеттерді дәріптейді. «Ақылды ал, рахымшыл бол, ақылшы дана бол, білгеніңді ортақтас» деп, тәлім-тәрбие жайлы айтқандары бүгінгі күнге дейін құнын жоймаған асыл мұра болып саналады [67, 593].

Өз заманында шоқтығы биік дара тұлға – Ж. Баласағұн. Ол мемлекет басқарудың еліне құт, бақ әкелу өнерін ізгілікті ұстанымға бағдарлау мәселесін «Құтты білік» еңбегінде нұсқалы тұрғыда тұжырымдап берген. Бұл еңбекте мемлекет басқару ісіне қатысы бар барлық тұлғалардың, қызметкерлердің, күтушілердің, т. б. болмыс-бітімін сипаттауда өз ісіне деген парызы мен қарызын айырықша жауаптылықпен орындауына қатысты үлгілер құрған. Аталған еңбектен біз зерттеу жұмысымызға қатысты (ақыл, парасат, ниеті түзу, сөзі шырын, өнерлі, білімді, қолы ашық, пейілі кең, кек сақтамайтын әсем құлықтар т.б.) құнды сөздерді болашақ мамандарға асыл қасиеттерді уағыздайтын өнеге-ғибрат үлгісі ретінде қолдана аламыз [68].

Орта ғасырлық ойшылдардың келесі өкілі – А. Жүйнеки «Ақиқат сыйы» деп аталатын еңбегінде білімнің пайдасы мен надандықтың зияны, дұрыс сөйлеу, жомарттық пен әділетсіздік, жақсы мінез бен жарамсыз қылық жайында ой толғап, дүниенің кілті – оқыған, білімді, парасатты адамдардың қолында деп,

20

әдепті сөйлеуге, жомарттыққа, әдептілікке шақырады. «Адам өзінің жақсы ісімен басқаларға үлгі болуы тиіс» - деп жақсылықты, «Саған біреу жамандық істесе, сен оған жақсылықпен жауап бер» - деп қайырымдылық пен мейірбандықты паш етеді [69].

Ал, Қ. А. Иассауи «Диуани хикмет» атты еңбегінде адамның жан-дүниесі, рух қуаты білім арқылы таза болудың, төзімді болудың заңдылығын айқындап берген [70]. Данышпан түркі тілдес халықтар арасында мұсылманшылықты, сопылық ағымның тиімді жақтарын пайдалана отырып әділдікті, имандылықты, ізгілікті насихаттаған аса ірі тұлға. Ол «Даналық кітабы» деген еңбегінде ислам дінін бұқара халыққа түсіндіреді. Әділдік жолына түсу, ақиқатты іздеп табу, рухани өмірдің тазалығы сияқты құбылыстардың өнегесін танытқан ойшыл. Қ. А. Иассауи айтқан «ар», «ұят», «әдеп», «әділеттілік» сияқты руханилықтың мәңгі категориялары – тарихи кезеңдердің жаңа дәуірі туғанмен де ешқашан құнын жоймайтын категориялар. Ақыл кітабынан болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруға үлгі болар тұжырымдар:

Мағрифат – сауаттану, ағарту, ғылым, білім.Тариқат – жол, жүйе, сенім, қағида.Хақиқат – хақ, шындық, дәлел.Шариғат – ислам дінінің заңы, жолы, қағидасы.Сонымен қорыта келе түрік тайпаларынан шыққан

ғұламалардың тәлім-тәрбиелік сөздері мен теңеулері, сүбелі еңбектері біздің бүгінгі күнімізге рухани құндылық ретінде, классикалық даналық тұжырымдар ретінде пайдасы зор.

Осы ой-пікірлер қазақ даласында тұңғыш мектеп ашып, болашаққа оқу-білім сәулесін таратқан халқымыздың ағартушы-педагогы Ы. Алтынсарин шығармаларынан да кеңінен орын алды. Ы. Алтынсарин кәсіби білім беру жүйесін қалыптастырған ұстаздардың ұстазы болды. Ол 1882 жылы Н. И. Ильминскийге жазған хатында «Халық мектептері үшін ең керектісі - оқытушы. Тамаша жақсы педагогика құралы да, әбден мұқият жүргізілетін инспектор бақылауы да оқытушыға тең келе алмайды», - деп, қазақ халқының сол тұстағы аса бір өзекті мәселесін көтеріп қана қоймай, өзі де сол

21

істі жүзеге асыру жолында жан аямай жұмыс істеген. Мұғалім өз шәкірттерін шын жақсы көрсе, оның беделі тек шәкірт алдында ғана емес, бүкіл ата-аналар, жұртшылық алдында жоғары болатынын ескертіп былай дейді: «Мектепте мұғалім басты тұлға, онымен ешкім теңесе алмайды, мектеп бітіруші баланың болашағын болжай білу қабілеті, адамгершілік қасиеті жоғары ұстазға байланысты» [9]. Ағартушының пікірі бойынша оқушыны жақсы көрген ұстаз олардың болашағына жанашырлықпен қарайды, оқу бағдарламаларын барынша түсінікті, ұғымды етіп береді, шәкірттерінің сеніміне ене отырып адамгершілікке тәрбиелейді. Ы. Алтынсарин еңбектерінің болашақ мұғалімдерді ізгілікке, парасаттылыққа, достыққа тәрбиелеудегі орны ерекше. Тәрбие ісінде Ы. Алтынсарин халық даналығына сүйенеді. Бұл салада ұлы ақын – философ, хакім Абай Құнанбаевтың педагогикалық мұрасы бүкіл әлемге рухани құндылық болып есептеледі.. Оның қара сөздерінде, өлеңдерінде оқу, өнер, білім, тәлім-тәрбие, көрегенділік, мінез-құлық, кісілік, кәсіп пен ұстаздық жайлары жан-жақты қарастырылып, сарапталады. Абай философиясында білім мен тәрбиеге қатысты адамның өз-өзіне жауаптылықпен қарауының талаптары бірінші қатарда тұрады. Ұстаздық кәсіптің қиындығы мен қызығы, жауапкершілігі тұрғысында да көп жазған. «Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады», - деп мұғалімге зор міндет артады [12].

Абай Құнанбаев мұғалім бір орнында тұрып қалмай, үнемі іздену, оқу, өсу үстінде болу керектігін, сол білгенін басқаға үйретуі қажеттігін ескертеді. Ең бастысы, болашақ мұғалім адамгершілігі мол, үлкен жүректі, әділетті болуы шарт. Өз дегеніне жету үшін мұғалімнің мінезі кең, ерік-жігері мол, ішкі жан дүниесі сұлу, баланы сүйе білетін, рухани жағынан таза адам болмағы ләзім. Абай адам мінезі рухани жан дүниесі мен ерік-жігері арқылы анықталды дегенді айтады.

Кезінде А. Байтұрсынов: «Оқу жұмысының үш жағы үш нәрсеге тіреледі: бірі ақшаға, бірі құралға, бірі

22

мұғалімге. Осы үш тіреуі бірдей тең болса, оқу босамай, ауытқымай түзу жүреді. Ол үшеуі тең болмаса, оқу жұмысы аумалы жүк сияқты орнықсыз. Орнықты орын болмай қалт-құлт етіп оқытқан оқу білім үйретіп жарытпайды», - деген болатын [10]. Бұл бүгінгі күні де, болашақта да мағынасын, мәнін жоғалтпайтын асыл сөз. А. Байтұрсынов болашақ мұғалімдерді даярлау туралы ой-пікірлерін «Тіл туралы», «Сауат ашқыш», «Әліпби», «Баяншы», «Әдебиет танытқыш» т.б. еңбектерінде жан-жақты айтып өтті. Автор осы еңбектері арқылы Қазақстанда ұлттық білім беру жүйесінің негізін қалады. Ол жүйенің элементтері: оқу-әдістемелік құралдар, оқулықтар және мектеп жұмысын жандандыратын ұлтжанды, адал, еңбекқор мұғалімдер керек деп қадап айтқан болатын.

Ж. Аймауытовтың ұлттық тәлім-тәрбие, әдеп, педагогика саласындағы терең де сындарлы пікірлері бүгінгі күні де өте өзекті. Өйткені ол көтерген өзекті мәселелер сол кездің өзінде-ақ халқымызға іздесе таптырмайтын аса құнды, тамаша үлгі-өнеге болған. Автор өз еңбектерінде ұстаз бен шәкірт арасындағы әр түрлі қарым-қатынастың ұлттың бояуымызға толы әр түрлі көріністерін сөз етіп, осы секілді ұлттық мектеп пен педагогикаға, ұлттық психология мен этикаға тікелей қатысты құнды пікірлер айтқаны белгілі. Ж. Аймауытовтың «Тәрбиеге жетекші» атты оқу құралында оқу мен оқыту ісіне қатысты мәселелер, соның ішінде мектептегі шешуші тұлға – мұғалімнің орны мен беделі, әдіс-тәсілдері туралы кең көлемде сөз болады. Оқыту үрдісінің жай-жапсарын талдай келе: «Оқыту тәрбиеленушінің табиғатына сай, жеке-дара ерекшелігіне орай жүргізілуі тиіс. Ол сонда ғана шәкірттің ой-өрісінің өсіп, жетіліп, қалыптасуына жағдай жасайды. Баланың табиғатын ескере отырып оқыту дегеніміз – оның бұрынғы тәжірибесіне, азды-көпті білгеніне сүйену деген сөз», - деп талдау жасайды [71]. Бұл педагогикалық деонтологияның оқушының табиғатына үйлесімді жан-жақты дамуына жәрдемдесу ұстанымына сай келеді. Әсіресе, әр болашақ мұғалімнің бойындағы өз ісіне және мамандығына деген жоғары жаупкершілігі мен

23

шеберлігін, адамдық қасиеттерін айрықша атап өтеді. Ол мұғалімнің рөлін тек дәрігермен ғана салыстырады және дәрігерден де жоғары қояды. «Дәрігер адамның денесін сауықтыратын болса, мұғалім адамның ақылын, жанын сауықтырады. Ақылды адам көбейсе, Отанның күзетшісі, қорғаны», - дейді.

Ш. Құдайбердиев еңбектері де болашақ мұғалімді тәрбиелеуде асыл қазына болып табылады. Ол болашақ мұғалімнің ойлау белсенділігі мен ақыл-парасатын дамытуды басты бағдар деп таныды. Берілетін білім мен оның тәлімдік, тәрбиелік ғибрат жолын бөлмей, бірлікте қарауға айрықша мән берді. Білім әр тәрбиеленушінің жеке басына тән ерекшеліктерге, қабілетіне және мүмкіндіктеріне қарай іске асырылса, нәтижелі болатынын дұрыс нұсқады. Демек берілетін білімде, тәрбиелік тәлім де шәкірттің шамасына үйлесімді, таным-түсінігіне сәйкес келсе ғана жүзеге асады. Шәкәрім «Оқыту мен үйрету қорқыту, күш көрсету емес, шәкірттің дербес ерекшелігі мен бейімділігіне қарай жүргізілсе дұрыс болады» [72], - дейді.

М. Дулатов та мектептегі оқу-тәрбие үрдісі, оқытудың түрлері мен әдістері, мұғалім мен шәкірт арасындағы қарым-қатынас турасында ой-пікірлер айтқан ғұлама.

Тәлім-тәрбие ғылымының теориялық жағына тұңғыш терең үңілушілердің бірі - Мағжан Жұмабаев. Автордың педагогикалық ой-пікірлерінде мұғалімнің рөліне зор мән беріледі. «Педагогика» еңбегінде: «Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, адалдық жолға құрбан бола білетін, адамзат дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын төрт жағы түгел кісі қылып шығару, баланы мұндай адам қыла алу үшін тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай, шаршамай үйрете білу керек», - дейді [27, 48]. Оқулықтың «Сұлулық сезімдері» бөлімінде мұғалім тек сырт сұлулығымен ғана емес, ішкі сұлулығымен де ұнамды, сүйкімді болу керектігін айтады. М. Жұмабаев еңбектерінде болашақ мұғалімнің педагогикалық шеберлігін ұштау мәселелеріне көп көңіл қояды. Ол ұлттық мәдениет және ізгілік туралы ойларын «Құлық

24

сезімдері» атты бөлімінде одан әрі дамыта түседі. «Адам шын ізгі адам боламын десе халық ісі, халық пайдасы жолында құрбан бола білсін», - дейді [11, 116]. Бұл еңбекте біз зерттеу жұмысымызға байланысты басты нысана – шеберлік, жан сұлулық, ізгілік.

Қорыта айтарымыз, жоғарыда атап өткен қазақтың ағартушы-педагогтарының ой-пікірлері бүгінде өз мән-мағынасын жоймай, өміршең болып отыр. Сондықтан болашақ мұғалімдердің парыздылық сана-сезімін, қалыптастыруда олар нұсқаған жолдарды елеп-ескерген жөн.

Ғылыми педагогиканың негізін қалаушы чех ғалымы Ян Амос Коменский (1592-1670) ұзақ жылдар бойы христиандық қауымдастықта мектепте басшылық қызметте болады. Ол мұғалімнің кодексін даярлап, балаларды тәрбиелеудегі негізгі алғышарт – ұстаздың болмысы, үлгі-өнегесі деп санады. Я. А. Коменский мұғалім қызметінің қоғамдық маңызына жоғары баға бере келе, былай деп жазады: «Оқытушының ең жақын қамқорлығы оқушыларын жақсы үлгімен алға тартудан білінеді. Оларға керемет лауазым тапсырылған, күн астында басқа мұндай керемет қызмет жоқ» [3]. Ғалымның тұжырымдауынша, мұғалімдік қызмет ең мәртебелі мамандық түрі, ол адал, іскер, талап қойғыш, алға қойған мақсатына жетуге ұмтылатын жан, мұғалім өз оқушылары үшін сыртқы кескін-келбетімен де, рухани байлығымен де, мінез-құлқымен де үлгі болуға тиіс деп есептейді.

Я. А. Коменский идеяларын жандандырушылардың бірі неміс педагогы Адольф Дистервег (1790-1866) болды. Ол «Мұғалімнің өзіндік сана-сезімі» атты мақаласында оқытушының кәсіби қызметі мен мамандығы турасында «мұғалім өмірде ерекше қолтаңбасы бар, өмірге көзқарасын дамытатын және адамдармен қарым-қатынасын жетілдіретін, өзгеше тұлға даярлайтын жандар» деп жазған [73]. Ғалым педагогикалық кәсіп мұғалімнің құндылық бағдарлары мен адамгершілік сипатына әсер етеді деп айтқан. А. Дистервег ұстазға қатаң талаптар қояды, оның қатарына: оқытатын пәніне жетік, білімді болу; өз мамандығын жан-тәнімен сүйе білу; балаларды жан

25

жүрегімен жақсы көру; азамат ретінде алдыңғы қатарлы ұстанымдарды көздеу, тұрақты түрде білім деңгейін жетілдіріп отыру; сергек болу; қатал, талап қойғыш, адал болуы тәрізді қасиеттер енеді.

Ұлы швейцариялық гуманист-педагог И. Г. Песталоцци (1746-1827) педагог қызметінің маңызы зор екендігіне көңіл бөлді. Ол тәрбие беретін мекемелерде тәрбиешілер мен тәрбиеленушілер арасында сүіспеншілік пен ықыластың үстем болу керектігін дәлелдеуге тырысқан. Балаларға деген арнайы сүйіспеншіліксіз тәрбиеде табысқа қол жеткізу мүмкін еместігін дәлелдей келе, ол мұғалімге қажетті қасиеттердің ішінде тапқырлықты, жарқын жүзділікті, турашылдықты, қарапайымдылық пен адамгершілікті атап айтқан [5].

Қоғамдағы педагог қызметіне Ресейдің Н. Г. Чернышевский, К. Д. Ушинский, В. Г. Белинский, Н. А. Добролюбов, А. В. Луначарский т.б. революционер-демократтары да жоғары баға берді [112; 7; 110; 111; 74].

К. Д. Ушинскийдің педагогикалық мұраларынан да мұғалімдер көп пайдалы дүниелерді ала алады (1824-1870). Ғалымның пікірінше, ұстаз терең білімдар, берік ұстанымдарға ие жан болуы тиіс, «тәжірибелік психолог» болуы қажет. Сонымен қатар, Ушинский педагогтың кәсіби болмысының өлшемдеріне лайықты заңдылықтарды үйренуге шақырды: «Біз педагогтарға былай немесе басқалай істеңдер деп айтпаймыз, біздің оларға айтатынымыз: өздеріңіз басқара алатындай психикалық құбылыстардың заңдылықтарын терең меңгеріңдер, осы заңдарға сүйене отырып өз әрекеттеріңді биік мақсаттармен сабақтастыруға болады». К. Д. Ушинский мұғалімнің даярлығы жөнінде сөз қозғай отырып, бірінші кезекке мұғалімнің кәсіби шеберлігін қояды.

Халыққа білім беру ісінің көрнекті қайраткері А. В. Луначарский педагогтартың жеке басына қойылатын жоғары талапқа ерекше көңіл бөле отырып, осы талаптарды жүзеге асыруда мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу рөлін атап көрсетеді: «Біз үшін педагогтардың мемлекетіміздегі нағыз бесаспап және

26

нағыз тамаша адам болғаны өте қажет, өйткені ол жас өркендей гүл жарып, шешек атып келе жатқан кішкентай адамдарға шаттық өмір сыйлай білуі тиіс. Педагогтың мәртебелі ісінің өзі, міне, осында, және де ешқандай мамандық адамдарға мұндай талап қоя алмайды. Педагог өзіндегі адамгершілік мұратты жүзеге асыруы тиіс» [74. 102]. А.В. Луначарский атап көрсеткендей, педагогикалық моральдағы кез келген кемістік, мінез-құлықтағы кез келген кемістік тікелей у болып, ол жеткеншек ұрпаққа жұғады. Жақсы мұғалім – бұл ең әуелі қайғы қуанышыңа ортақтасатын, парасатты әрі адал, балаларды құрметтей білетін және оларға ұқыпты қарайтын жақсы адам.

Ал, В. Г. Белинский мұғалімнің әлеуметтік және адамгершілік рөлі жөнінде сөз қозғай отырып: тәрбие мақсаты – адамгершілік, құралы – сүйіспеншілік пен балаларға деген махаббатта деп есептеді.

Педагогты кәсіби даярлауды қарастыра отырып педагог тұлғасының маман ретінде қалыптасуының шеберлігінің жетілуінің, педагогикалық қарым-қатынас пен балалармен жұмыс істеу даярлығының негізгі психологиялық-педагогикалық аспектілері білім беру мәселесі бойынша зерттеу жүргізген О. А. Абдуллина, Ю. К. Бабанский, Ф. Н. Гоноболин, Н. Д. Левитов, И. Я. Лернер, А. К. Маркова т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрсетілген [75; 76; 77; 78; 79; 80]. Қазіргі кезде еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты мұғалімнің жеке тұлғасына және оның кәсіби қасиеттеріне қойылатын талаптар өсе түсуде. Мұғалімдерді кәсіби даярлау мәселесіне Қазақстанның да ғалым-зерттеушілері көп жұмыстар атқаруда. Педагогтың жеке тұлғасы, кәсіби толысуы, оңтайлы педагогикалық шешімдерді жүзеге асыра алуы Р. Г. Лембергтің зерттеулерінде анықталды. Біртұтас педагогикалық процесс пен мұғалімнің кәсіби даярлығын Л. Е. Абенованың, А. Н. Сүлейменованың, А. А. Сотникованың, А. П. Сейтешевтің, Н. Д. Хмельдің еңбектерінен көре аламыз [81; 82; 83; 84; 63; 46].

Н. Д. Хмель педагогикалық процесті жүзеге асыру үшін мұғалімнің теориялық даярлығының маңыздылығын дәлелдей келе, мұғалімнің бойында

27

педагогикалық процестің тұтастығын қамтамасыз ете алатын, кез келген жағдайда іс-әрекет жасауға мүмкіндік беретін арнайы кәсіби қасиеттер болуы керектігін баса айтты.

Кәсіби қызметке педагогтарды даярлау проблемасын шешуде Б. Т. Лихачев мына жүйелерді ұсынады:

- оқу материалының жалпы білімдік сипаты;- мазмұнның азаматтық және ізгілік бағыты;- білім беру мазмұнының ізгілік-этникалық

бағыттылығы;- қоғамның жаңаруы кезінде оқу материалының

практикамен байланыстылығы;- оқытылатын материалдардың дамытушылық

сипаты;- білім беру мазмұнындағы эстетикалық

аспектілер [85]. Зерттеушінің ой-тұжырымдамаларын толық қолдай

отырып, болашақ кәсіби даярлығын қалыптастырудың маңыздылығын нақтылай түсеміз.

Педагогтардың кәсібилік мінез-құлқы мен тұлғалық сипатын жетілдіру мәселесі де көптеген ғалымдардың зерттеу көзі болған. Бұл бағыттағы ғылыми еңбектердің арасында Н. В. Кузьминаның зерттеулері ерекше орын алады. Ғалым мұғалімнің кәсібіне жарамдылығын білімдер, іскерлік мен дағдылар қосындысына немесе белгілі бір мінездеме ерекшеліктерінің тізбесіне жатқыза салуға болмайтын тұтас арнайы қабілеттер кешені ретінде түсіндіреді.

Педагогикалық қабілеттілік құрылымына Н. В. Кузьмина педагогикалық аңғарымпаздықты, педагогикалық қиялдауды, педагогикалық әдептілікті, жалпыға бірдей назар бөлуді және ұйымдастырушылық қабілеттілікті жатқызады [86].

Ф. Н. Гоноболин еңбегінде болашақ педагогтың кәсіби маңызды қасиеттерін дамытудың механизмі мен жүйелілігі көрініс алады. Ол мұғалім қызметінің тоғыз функциясын шығарады: дидактикалық, құрылымдық, перцептивтік, экспрессивтік, үстемділік, коммуникативтік, ұйымдастырушылық, академиялық және қосымша.

28

Педагог мамандарды даярлауды жетілдіру проблемасын шешуге болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын М. А. Құдайқұлов, оқушылардың құндылықты бағдарлау жүйесіне болашақ мұғалімдерді даярлауды Г. К. Нұрғалиева, педагогтың кәсіби зерттеушілік мәдениетін қалыптастыруды З. А. Исаева, мұғалім әрекетінің қабілетпен байланыстылығын В. А. Крутецкий, мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетін шеберлік тұрғысынан В. А. Сластенин және т.б. мәселелерді қарастырған ғалымдар зор үлестерін қосты [87; 88; 55; 89; 90].

В. А. Сластенин мұғалімнің професиограммасына қоғамдық сана қасиеттерін, психологиялық-педагогикалық, арнайы және әдістемелік дайындығын жатқызады.

Болашақ мұғалімді кәсіби тұрғыда даярлау үдерісі көрсетілген мұғалім кәсібінің сипатына тоқталуды жөн көрдік. Мұғалім – педагогикалық процесті ғылыми тұрғыда ұйымдастыратын басты тұлға. Ол әлеуметтік өмірде дәрісман, ұстаз, тәрбиеші, оқытушы, педагог, тәлімгер деген есімдермен аталса да, барлығының мақсаты балалар мен жастарды тәрбиелеу, оқыту, соның негізінде тұлғасын және оның кәсіби іс-әрекетін қалыптастыру болып саналады. Педагог мамандар дайындайтын жоғары оқу орындары студенттерді таңдағын кәсібіне оқытып қана қоймайды, оларды деонтологиялық тұрғыдан дайындауы шарт. Шеберлік - мұғалімдердің теориялық білімдерін, педагогтік қабілетін, педагогтік әдебін, педагогтік техникасын қалыптастыру арқылы кәсіби іс-әрекеттің шыңына жеткізудегі ізденіс өнері.

Кәсіп түрлері сан алуан болғандықтан, оны да табиғи заттарды, өсімдіктерді, жануарларды топтаған сияқты еңбектің мақсатына, еңбек затына, еңбек құралына және еңбектің орындалу жағдайына сай Е. А. Климов бес топқа бөледі (адам-адам, адам-табиғат, адам-техника, адам-белгі, адам-бейне).

Мұғалімдік кәсіп адам-адам тобына жатады. Өйткені оның басты еңбек заты – адам. Е. А. Климов мұғалімдік мамандық адамнан жоғары адамгершілік

29

сапаны, өзгені тыңдап оған кеңесші болуды, жаңашылдықты, білімділікті, мейірімділікті, әдептілікті, қайырымдылықты талап етеді деп орынды көрсетеді [99, 37-46].

Қазіргі кезде мұғалімді педагог, оқытушы, ұстаз деп те атайды. Ұстаз парсының «остоз» деген сөзінен алынған. Мағынасы өзгеге өз өнерін, білімін үйретуші ақылшы, тәрбиеші дегенді білдіреді [91, 447]. Тәжірибеде үлкен де, кіші де кәсібін өзгеге үйретіп ұстаз атанып жүр. Мысалы, мал бағу кәсібін, ою-зергерлік кәсібін, тоқу-тігін кәсібін шәкіртке үйрету. Біздің пайымдауымызша, олар кәсібін адамның жасын ескермей, талабына сай сөз, шеберлік, жаттығулар арқылы үйретеді. Ол бірнеше жылдарға созылуы мүмкін. Ұлы Абай ұстаз туралы: «Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға» [92, 220], - деп бекер айтпаса керек. Бұл сөздің мағынасына зер салсақ, ақын ұстаз әрекетін балаға бағыттаған. Ал баланың жас кезеңдерін ескеріп, жұмыс жүргізуші маман – мұғалім. Сонда мұғалім мен ұстаздың айырмашылығы неде деген сұраққа жауап іздедік. Ұстаз - кәсібін өте жетік білетін, оны шәкірттің жас кезеңін ескермей үйретуді борышы санайтын білгір маман. Ал, мұғалім – оқу орны белгілеген біліктілікке байланысты оқушының жас ерекшеліктерін ескеріп, оқу-тәрбие процесін ғылыми негізде ұйымдастыратын маман. Сонда ұстаз бен мұғалім жеке тұлғаға білім беру мақсаты жағынан бір-біріне жақын болғанымен, іс-әрекеттерінің сипаты әр түрлі. Ал, оқытушы – жоғары оқу орындарында дәріс беретін маман. Ол оқыту процесінде болашақ маманды кәсіби-педагогикалық әрекетіне дайындайтын болғандықтан, жоғары оқу орындарына арналған талаптарға байланысты жұмыс жүргізеді.

Педагогикалық энциклопедияда мұғалім - әр түрлі типтегі жалпы білім беретін мектептерде оқушылармен оқу және тәрбие жұмыстарын жүргізетін маман деп анықтама берілген [93, 440-441].

«Педагог» деген термин де мұғалім кәсібіне байланысты айтылады. Ол гректің баланы тәрбие беретін орнына апаратын құл деген сөздің баламасы болғанымен, мағынасы, «жалпы білім беретін мектеп,

30

кәсіптік орта мектеп мұғалімі, кәсіптік арнаулы орта, кәсіптік жоғары оқу орнының оқытушысы, мектепке дейінгі мекеме, балалар үйі, мектептен тыс мекемелердің қызметкерлері» деген ұғымды білдіреді [94,281].

Әйтсе де Қазақстан Республикасының Білім беру заңында мұғалім, оқытушы деген термин аталмай, орнына «педагог» деген термин жиі пайдаланылған. Біз бұған келісе отырып, мұғалім, ұстаз, оқытушы, педагог терминдерін мағынасына қарай орынды пайдалану кәсіби-педагогикалық іс-әрекет сипатын анықтай түсетіндігін ескереміз.

Мұғалім өз ісіне жарамдылығын танытуы үшін көптеген қасиеттерді іс-әрекетінен байқатуы керек. Оның алғашқысы бағыттылық. Ол мұғалімнің моральдік тұрақтылығынан, азаматтық жауапкершілігінен, өз мамандығына берілуінен, оған әділдік жасауынан көрінеді. Тәрбиеленуші бойындағы ұлтжандылық, көпшілдік, шыншылдық, т.б. қасиеттер мұғалім тұлғасының бағытына байланысты. Бұл туралы К. Д. Ушинский: «Тәрбиедегі әрекеттің бәрі мұғалімнің жеке басына негізделуі керек, өйткені тәрбиелік күш тек қана адамның жеке басының үлгісінен нәр алады…», - деп өте орынды айтқан [7, 47]. Мұғалім қызметінің кәсіби сапалылығыда бейімділік те жетекші орын алады. Оған: балажандылық, сезімталдық, көргенділік, педагогтік әдептілік, өз білімін көтеру секілді қасиеттер жатады.

В. А. Крутецкий, А. В. Петровский сияқты психолог-педагогтардың ой-тұжырымдамаларында адамның іс-әрекетке жарамдылығы қабілетіне байланысты [96, 254]. Оның алғышарты – тума іске жарамдылық белгісі. В. А. Крутецкий педагогтік қабілеттің мәнін зерттей келе, оны даралық, дидактикалық, ұйымдастырушылық деп үш топқа бөледі [89,227-245].

Даралық қабілет – идеялық және моральдық тазалығынан, мұғалімнің балаға деген ынта-ықыласынан, достық қарым-қатынас орната алуынан, әдептілік қасиетінен, ұстамдылығынан, сабақты қызғылықты өткізе білуінен;

31

дидактикалық қабілет – өз пәнін терең меңгере білуінен, сөйлеу мәдениетілігінен, тіл байлығынан, рухани ойлау дәрежесі биіктігінен, шеберлік және іскерлік қасиетінің жоғары деңгейде қалыптасуынан;

ұйымдастырушылық қабілет – мұғалімнің оқушылар ұжымын құрап, олардың мақсаттары мен міндеттерін дұрыс белгілеп, өздігінен жұмыс жүргізуге бейімдеуінен, оқушының ден саулығына, жан саулығына зиян келтірмей ықпал етудің тиімді әдіс-тәсілдерін таңдай білуінен байқалады.

Адамның өзін-өзі тәрбиелеу жан мен тәнді үнемі шынықтырып, жаттықтырып отыруды тілейді. Адамның күш жігерінің мүмкіндігі ұшан-теңіз екендігі соншалық, кез келген адам өзі жеке тұлғалық қасиеттерін және кәсіптік педагогикалық қызметтегі талантын жан-жақты өрістете алады. Орыс педагогы А. С. Макаренко өз шеберлігін жетілдірудегі тәжірибесіне сүйене отырып, былай деп жазғаны тегін емес: «Менің педагогикалық талантым болған емес және де педагогикаға ешбір әуестенбей-ақ кездейсоқ келдім…, бірақ мен үйрендім. Мен өз ісімнің шебері болуға тырыстым. Ал, әркім-ақ өз ісінің шебері бола алады, ол үшін оған көмектесу керек, ол өзі де жұмыс істеуге ынталы болуы тиіс» [4]. Көрнекті педагог бұл сөзінде өзін тым сыпайы етіп көрсеткен болар. Бірақ бір нәрсе анық: педагогикалық қабілеттілікті, шеберлікті қалыптастыруға болады. Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру барысында біз де дәл осы көзқарасты негіз етіп алдық.

Мұғалімнің оқу-тәрбие қызметіндегі табыстары көбінесе оның шеберлігіне байланысты. Ол өздігінен келмейді. Қайта мұғалімнің кәсіптік мәртебесін арттыруда, мәдени және саяси ой-өрісін кеңейту жөніндегі табанды және күнделікті жұмысының нәтижесі болып табылады. Қазіргі кезде оқу-тәрбие процесін ізгілендіруде оқытудың тәрбиелік сипатының басымдылығына, сондай-ақ тұлғалық бағдарына назар аударыла бастады. Бір қуанарлығы, қазіргі балалар өте алғыр. Олардың қай-қайсысының бойынан дарындылықты табуға болады. Тек тұтанып тұрған мезгілінде үрлеп, дұрыс бағыт-бағдар беру талабын

32

қанағаттандырып отыруда мұғалімнің асқан шеберлігі қажет. Ол педагогикалық мамандығын арттыру жөніндегі мәдени және саяси ой-өрісін кеңейтудің табанды да күнделікті жұмысының нәтижесі болып табылады. Кәсіптік шеберлік өз пәнін терең білуді, тәрбие мен оқытудың жаңа заңдылықтарын білуі жүргізу шеберлігін көздейді. Кәсіби шеберліктің маңызды көрсеткіші - оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу шеберлігі мен дағдысының болуы. Ол оқушылардың мінез-құлқын бақылау, зерттеу және олардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруына көмектеседі. Ал ол үшін педагог жұмысқа әрдайым әзір тұруы, кейбір кездескен қиыншылықтарды жеңуі, тез арада шешім қабылдауы, оқушылардың ыңғайын табуы, ортақ тіл табысып араласуы керек.

Мұғалімнің шеберлігі дер кезінде оқушылырға ықпал ету, дұрыс жолын көрсетіп, иландыра білу, жаңаша іздестіру жолдарын жүргізу, ғылыми негізін менгеру сияқты әрекеттерден көрінеді, және ол өзінің кәсіби шеберлігін кеңестерде, жиналыстарда, ғылыми-практикалық конференцияларда көрсетуі керек. Күрделі сан қырлы оқу-тәрбие қызметінде мұғалімдердің білімін арттыруда әрдайым жүйелі жұмыс қажет. Қызметін жаңа бастаған жас мұғалім ғана емес, көп жылдар бойы еңбек еткен ұстаз мұғалімдерде өз біліктілігін арттыру қажет. Егер мұғалім бұрын жаттап алған педагогтық ережелер мен әдістемелік тәсілдерге сүйенсе, оқушыларды тәрбиелеуде елеулі табысқа жетуі қиын болады, өйткені өмірден артта қалады, өзіне жүктеген міндеттерді орындай алмайды. Мұғалімдердің кәсіптік шеберлігін, оның біліктілігін арттыруда әдістемелік бірлестіктің рөлі зор.

Мұғалімнің мәдениеті адамның кісілік келбетіне, соған лайықты бола білуіне, адамның табиғатпен, әлеммен үйлесімділігіне, оқу-тәрбие процесінің халықтық дәстүрмен сабақтасып жатуына, рухани мәдениет негізінде болашақ ұрпақтың рухани-адамгершілік тәрбиесін жаңа сатыға көтеруге негізделген. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы да осы

33

бағытта жүзеге асады. Оқу-тәрбие саласында жүргізілетін жұмыстардың тиімділігін арттырудың негізгі шарттарының бірі - мұғалімнің мәдениеттілігі, әдептілігі болып табылады. Мұғалімнің ішкі және сыртқы мәдениеті мыналардан құралады:

- оқушының сабағы мен мінез-құлық кемшіліктерін, себептерін табандылықпен анықтауы, көкейге қонымды кеңестер беруі;

- алғашқы әсер ықпалы мен ашу үстінде шешім қабылдауға және себебін білмей, асығыс ойластырылмаған баға қоюға болмайтындығы;

- мұғалім, оқушы қылығы мен әрекетінің ішкі себептерін түсінуге, анықтауға талпынып, содан кейін барып педагогикалық ықпал етудің белгілі бір шараларын қолдануы;

- мұғалімнің оқушыға қатынасы оның жеке өзіне деген терең сый мен сенімге негізделуі. Сенім мен сый жоқ жерде педагогикалық мәдениеттілік бұзылуы мүмкін;

- талап қоя білуі; - мұғалімнің мәдениетіне киім-киісі, жүріс-тұрысы,

жалпы жан дүниесі сұлу болуы, эрудициясының бай болуы, ерік-жігерін және мінезін қалыптастыруда өзіне талап қойып, баға беруі, оқушы жүрегіне жол таба білуі, эстетикалық талғамға сай болуы, сыртқы пішінінің жарастығы;

- шамадан тыс қамқорсу, әкімшілік етуге жол бермеуі, сенімді, мінез-құлқы болуы;

- мұғалімнің сөйлеу мәдениеті, өздерін ұстай білуі, ерік-жігерін және мінезін қалыптастыруда өзіне талаптар қойып, өз-өзіне баға бере білуі.

Осы орайда білім ордасы - мектеп, ал мектептің жүрегі-мұғалім екендігі бәрімізге белгілі. А. Байтұрсынов: «Мұғалім-қандай болса, мектеп те сондай болмақшы», - деген [10,120]. Яғни мұғалім білімді жан-жақты болса, болашақ ұрпағы да сауатты болады. Олай болса, жаңаша өмірге бет бұрып, жаңа ой түзеген егемен еліміздің ұрпағын білім нәрімен сусындатып саналы тәрбие, сапалы білім беретін жеке тұлға, мәдениеті мен кәсіби шеберлігі шыңдалған мұғалім ғасыр көшін бастаушы болып табылады.

34

Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі имандылық пен жоғары адами қасиеттердің биік принциптерімен ылғи да ұштастырылса, жеке мүддені жұрт мүддесімен орайластырып, туған халқы мен от басына адал қызмет ету, оларға ылғи «менің кәсіби парызым» секілді ізгі ниеттерден туындап жатса, оның осы саладағы тыныс-тіршілігі мазмұнды да жемісті болады. Өйткені борыш пен жауапкершілік, парыз бен қарыз, ар-ұят, намыс сезімінің болуы өзін-өзі тәрбиелеу ісіне зор түрткі болып, кісінің қиыншылықтарға төзуіне және оларды жеңе білуіне, әркез жарқын да шат-шадыман өмір сүруге жету жолындағы күресіне демеу болып отырады.

Педагог-ғалым Ю. Н. Кулюткин де педагогтың кәсіби маңызды тұлғалық қасиеттерінен үш топты іріктеп бөліп алады:

- басқа адамдардың ішкі дүниесін түсіне білу қабілеті;

- оқушыға белсенді әсер ете білу қабілеті; - эмоционалдық тұрақтылық, яғни өзін-өзі

басқара білуі [96]. Аталған ғалымның еңбегінде педагогтың тұлғалық

мінездемесі оның кәсіптік іс-әрекетінің құрылымдық ерекшеліктеріне ғана сүйене отырып сипатталады. Адамның өзін-өзі басқара білуі - яғни тұлға санасының оянуы. Өзіңе-өзің үніліп, тәрбиелеуге тырысу, белгілі бір мақсат көздеу – ең негізгі дұрыс қадам.

Жоғарыдағы аталған зерттеулерде педагогты кәсіби даярлау проблемалары терең қамтылғанмен, оларда деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастыру мәселесі ерекше мән беріліп қаралмаған. Басқа көптеген кәсіптермен салыстырғанда педагогтік кәсіп мұғалім еңбегінің адамгершілік мазмұны бай болумен ерекшеленеді.

Педагогикада жеке тұлғаның «қалыптасуы» термині жиі қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді және оның пайда болып, тұтастыққа, бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын білдіреді. Қалыптастыру дегеніміз – бір

35

нәрсеге пішін (форма) мен тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бір түр беру.

Адамзат алғаш пайда болған күннен бастап осы уақытқа дейін қоғам алдындағы ең басты міндет – қоғам мүшелерінің адамгершілік, парасаттылық қасиеттерін тәрбиелеу болып келді. Бұл тәрбие әр адамды ар-ұятты, әділетті, адал, кішіпейіл, қамқоршыл, көпшіл, басқа адамдарға тек қана жақсылық тілеуші, мейірімшіл еңбеккор болу сияқты қоғамға пайдалы сипатты қасиеттерге ие болуға баулиды. Бұл қасиеттер педагогикалық деонтолгияның еншісінде.

Педагогтың деонтологиялық дайындығының мақсаты: егемендігіне ие болып еңсесін көтеріп келе жатқан халықтың денсаулығын сақтауына әрдайым күресе алатын, өзінің кәсіптік парызына тұла бойы берік, еліміздің игілігіне ауқымды үлес қосатын ұлы-қызын тәрбиелеп өсіретін ұстаз тұлғасын дайындау. Оның бойына педагогикалық қызметтің гуманистік жүктемесіне сәйкес адамгершілікті психологиялық қасиеттер дарыту, ғылыми тәжірибелік ізденіске жалықпайтын, қажымай-талмай өзінің жеке тұлғалық қасиет-қабілеттерін жетілдіруге бейімделген, кәсіптік сана-сезімін қалыптастыру болса, осының барлығы өткен ғасыр ойшылдарының ой-түйіндерінде байқалады, бұлар болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудың теориялық негізі болып келеді.

Ешкім де педагог болып тумайды, педагог болып қалыптасады. Ол үшін оның бойында:

- психологиялық-педагогикалық білім;- шеберлікпен шектесетін ептілік;- деонтологиялық мүмкіндіктері, ерекше ұстаздық

мінез-құлық, ойлау қабілеті болмағы ләзім. Деонтология – жүріс-тұрыстағы, қылықтағы, әрекеттердегі парыздылық туралы ілім. Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты - өз ұлтының тарихын, мәдениеті мен тілін қастерлейтін және оны жалпы адамзаттық деңгейдегі рухани құндылықтарға ұштастыра алатын парыздылық сана-сезімі кемелденген маман даярлау.

Сонымен, жоғарыда аталған қазақ халқының біртуар данышпандары, ағартушы-педагогтар,

36

педагогтарды кәсіби даярлау мәселесін қарастырған ғалымдар еңбектері болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастырудың теориялық алғышарттары болып келеді және төмендегі тұжырымдар мен қағидалармен айқындалады:

Мұғалім мен оқушының арасындағы қарым-қатынастың ізгілік-адамгершілік қағидаларына негізделуі, болашақ мұғалімнің этникалық қасиеттерінің жоғары деңгейде дамуы (ұлттық сана-сезім, ұлттық тарих, ұлттық дүниетаным, ұлттық әдеп), «Обалына қалмау» қағидасы, ғылыми-теориялық ойлау дәрежесінің, рухани және танымдық қажеттіліктері мен қызығушылықтарының жоғарылығы, тәрбиеленушінің жан-дүниесіне үңіліп, жеке басына сүйіспеншілікпен қарауы, табиғатына сай дамуына жәрдемдесуі, психологиялық-педагогикалық көрегендігі, әділдігі мен адалдығы, байсалды іс-әрекеті деонтологияның «Зиян келтірме» ұстанымына негізделуі және кәсіби борышы мен азаматтық жауапкершілігін саналы түсінуі.

Жоғарыда аталған еңбектерді оқып, үйрене отырып, солардың бәрімен үндесер педагогикалық деонтологияда мұғалім тұлғасына белгіленген талаптар төмендегідей:

- «Жаным – арымның садағасы» дегендей, парыз, ар, сезім, ұят, тәртіп сақтау ережесін сақтауы керек;

- мінез-құлық мәдениетін қалыптастырып, жат қылықтар мен жағымсыз қасиеттерден бойын аулақ ұстауы қажет;

- рухани ойлау дәрежесін, өз бойына игі адами қасиеттерді қалыптастырып, әлемдік мәдениетке ұлттық құндылықтар арқылы жетуге талпынуы тиіс;

- ұлттық тәрбие – ұлттық болмысынан нәр алып, ұлттық құндылықтарын өшпес мұра ретінде өрбітуге, жол ашуға міндетті.

1.2 Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық

даярлығын қалыптастыруда халық педагогикасы құралдарының мүмкіндіктері

Қоғам талабына сай білім мен тәрбие беру деңгейін көтеру, жеке тұлғаны тәрбиелеу, кәсіби

37

біліктілігі жоғары мамандар даярлауда халықтық педагогика мұраларын пайдалану мәселелері жоғары мемлекеттік құжаттарда арнайы бірнеше рет қаралып, жан-жақты сөз болды. Атап айтсақ, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасында «Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-мәдени даму жолы дегеніміз – ең алдымен адамзат құндылықтарына баса назар аудару, прогресшіл халық дәстүрлері мен әдет-ғұрыпының толымды түлеуі, гуманитарлық ғылымдарға, өнерге, халықтардың моральдық байлықтарына қайтып оралу, мәдениеттің барлық салаларында ұлттық даралықты сақтау, барлық ұлттың мәдениетінің қазыналары мен дербестігін мойындау», – деп атап көрсетілген болатын [176].

Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік құндылықтары қалыптасқан халқымыз осы асыл да абыройлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін, әрбір тәрбиеші, мұғалім халық педагогикасын, сан ғасырларда қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жан-жақты терең білумен қатар, өзінің бойына адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани таза адам болуы шарт. Сонда ғана өзінің міндетін айқын сезіне білетін, мінез-құлқы жетілген саналы адам қалыптасады. Жетілген мінез-құлық – бұл үш нәрсенің: жүректің, ақылдың және қолдың бірлігі мен келісімі. Егер оқушы өзінің жүрегін тыңдауға үйренсе және табиғатына сай үйлесімді дамыған жағдайда ғана, ол өмірден өз орнын табады. Бұл мақсатқа деонтологиялық даярлығы халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптасқан мұғалімдердің қатысуымен қол жеткізуге болады.

Қазақтың халықтық педагогикасын бүгінгі күннің проблемасы деп қарауға болмайды. Бұған түрлі тарихи кезеңдерде ұрпақ тәрбиесінің құралы ретінде ерекше мән берілген. Ойшылдар Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашғари т.б., ағартушылар Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев қазақ зиялылары Ж. Аймауытов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев т.б. еңбектерінен де халықтың бала тәрбиесі жөніндегі тәлім-тәрбиелік тәжірибелерін, ауызекі халық шығармашылығын, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын ұрпақ тәрбиесінде пайдалану туралы айтқан идеяларынан көруге болады [66; 67; 9; 12; 71; 10; 11; 72].

38

1 – кесте Ойшыл-данышпандар, қазақ зиялылары еңбектеріндегі болашақ мұғалімдерді басты адами қасиеттерге тәрбиелейтін негіздер

Ойшыл-данышпандар еңбектері

Олардың еңбектеріндегі мұғалімнің деонтология талабына сай қабілет-қасиеттер

1 2

Әл-Фараби Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы: Ғылым. 1975ж.

- халыққа адал қызмет ету- алғыр, аңғарымпаз ақыл иесі болуы- тілмарлық- қанағатшыл- ар-намысты ардақтайтын жаны асқақ болуы- батыл, шешімпаздық

Ж. Баласағұни «Құтты білік». Алматы. Жазушы, 1987ж.

- ақ жолды кесіп өтпеу- өтіріктен сақтанып, шын сөйлеу- ақыл-парасатқа тоқ болу- адамдарға дөрекілік жасамау- артық сөйлеуден жасқану- шынайы ілімге ынтық болу

М. Қашқари «Диуани лұғат ат-түрк». Алматы. Ана тілі, 1993ж.

- рахымшыл болу, менмен болмау - іс істерде асығып, аптықпау- қиындыққа қарсы тұра білу- жомарттылық танытып, сый сияпат көрсету- кішіге қамқор, үлкенге ізет ете білу

1 – кестенің жалғасы

1 2

А. Құнанбаев. Шығармаларының екі томдық жинағы. Алматы, Ғылым. 1977ж.

- талапшылдық, еңбекқорлық- ғылым-білімді сүю- естігенді есте сақтау- көргеннен үлгі өнеге алу- ұстамды, шыдамды болу- өсек-өтірік, ғайбат сөздерден аулақ болу

Ы. Алтынсарин.Шығармалары. – Алматы: Жазушы,

- білім, оқу- тазалық- сезімділік, жылылық

39

1990ж. - жинақылық- түсінушілік

Міржақып Дулатов «Оян, қазақ!» – Алматы: Алтын Орда, 1991ж.

- зерделілік, зеректік- борышты ақтау- талаптылық, еңбек сүйгіштік- ұқыптылық, жинақылық- мәдениеттілік, байқағыштық- қамқорлық, дұрыс тәрбие беру т.с.с.

Ш. Құдайбердиев«Үш анық еңбегі». Алматы: Қазақстан. 1991ж.

- адам адамға дос (құрбы, ата, бауыр, ұстаз т.б.)

- адам естілігі – көп білгенде- адам биіктігі – ақыл, ғылым, ар мінез- ақыл мен ой- сенім мен махаббат- ақиқат, жүрек, жылу (үш анық т.б

А. БайтұрсыновШығармалары.-Алматы: Жазушы, 1989ж.

- тән саулығы – тамырда- жанның саулығы – тәнде- ізгілік нұры жан мен тәнде - жан мен тән тазалығы алдындағы пәктік т.б.

Х. Досмұхамедов «Аламан». – Алматы: Ана тілі, 1991ж.

- ұқыптылық- үнемділік, жинақылық- жан саулығына, тән саулығына зиян

келтірмеу- парыздылық- мейірімділік

М. Жұмабаев«Сауатты бол», «Педагогика» оқулықтары

- дене, ақыл, сұлулық, құлық- жан мен дене байланысы- ақыл, сезім, қайрат- күш, қуат, ақыл, ой-дене тәрбиесі

2 – кесте Заманауи ғалым-педагогтар еңбектеріндегі болашақ мұғалімдерді деонтологиялық қасиеттерге тәрбиелейтін негіздер

Ғалым-педагогтар еңбектері

Еңбектеріндегі мұғалімнің деонтология талабына сай қабілет, қасиеттері

1 2

Қ.Б. Жарықбаев«Аталар сөзі - ақылдың көзі». Алматы. Қазақстан, 1980.

- тоқтамға келгіштік- табандылық- ұстамдылық- тәртіптілік- сөз бен істе әділ болу

40

Ж. Наурызбаев «Ұлттық мектептің ұлы мұраты». Алматы. Ана тілі, 1995ж.

- мәдениетті тұлға - өнегелілік- икемделгіш- жанашыр- мәрттік (адамдарды жатсынбау)

С.А. Ұзақбаева«Тамыры терең тәрбие». Алматы. Білім, 1995ж.

- ізгілік, ізеттілік- әсемдік, әдемілік- шеберлік, алғырлық- салауаттылық

Ғ.М. Кертаева«Рахат» мектебі: жаңа ғасырға жаңа мектеп. Павлодар, 2006.

- кәсіби парыздылық- сүйіспеншілік- зиян келтірмеу- адамгершілік- эмпатия

Е.Ө. Жұматаева «Этнопедагогика»оқу құралы. Павлодар, 2004ж.

- Шешендік- тапқырлық- кемелденген адам- батылдық- өнер-білімге құмар болу

Ж. Асанов «Тәлім-тәрбиенің ұлттық негіздері». Оқу бағдарламасы // Қазақстан мектебі, 1995. №6

- сабырлылық- қамқорлық- достық, жолдастық- балажандылық- сүйіспеншілік- таза ниеттілік

Қ. Бөлеев «Мұғалім және ұлттық тәрбие». Алматы. Нұрлы әлем. 2000ж.

- ұлтжандылық- мақсаттылық- ғылым-білімге деген талпыныс- ұстамдылық- әділдік, парасаттылық- сөз, тіл өнерін меңгеру

Халық педагогикасы, этнопедагогика саласы бойынша 70-90 жылдар аралығында Е. С. Асылханов, М. Х. Балтабаев, А. Х. Мұхамбаев, М. Танекеев, Ж. М. Төлегенов, И. Оршыбеков т.б. ғалымдардың ғылыми-педагогикалық зерттеу жұмыстары жарық көрсе, 90-жылдардан бастап бұл проблемаға баса көңіл бөлініп, кандидаттық диссертациялардың Ұ. М. Әбдіғапарова, Б.Н. Әлмұхамбетов, Б. М. Досқараев, Т. Ш. Қуанышев, А. Қ. Қисымова, Б. Ж. Мұқанова, Г. Р. Бахтиярова білім беру саласындағы болашақ мамандардың парызы мен қарызына бағымдауларын қозғаушы күш болды [97; 28; 98; 99; 100; 101; 102; 103; 104; 105; 106; 107; 108].

41

Қазақ халқының педагогикалық ойларының тарихи қалыптасуы мен дамуы жөнінде Қ. Б. Жарықбаевтың, халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие туралы С. А. Ұзақбаеваның, қазақ халық педагогикасының ғылыми-педагогикалық негізі жайында С. Қ. Қалиевтің, этностық-мәдени білім берудің ғылыми-педагогикалық негізін зерттеген Ж. Ж. Наурызбайдың және қазақ этнопедагогикасының теориялық-әдіснамалық негіздері туралы проблемеларды қарастырған К. Ж. Қожахметованың еңбектері жарық көрді [31; 39; 33; 36; 34].

Ал, орыс педагогикасының таңдаулы өкілдері К. Д. Ушинский, Л. Н. Толстой, революционер-демократтар В. Г. Белинский, Н. А. Добролюбов, Н. Г. Чернышевский т.б. халықтың педагогикалық тәжірибелері мен тәрбие жөніндегі көзқарастарына зор ықыласпен ден қойып, халық даналығын педагогикалық білімдердің сарқылмас бұлағы, негізгі көзі деп бағалаған [7; 109; 110; 111; 112].

К. Д. Ушинский халықтық тәрбие үдерісіне ерекше көңіл бөліп, жеке тұлғаның қалыптасып, дамуында халықтық педагогиканың маңызды орын алатындығына аса мән берген. Оның пікірінше, халықтық дегеніміз халықтың «менін» сақтауға және оның қоғам өмірінің барлық салаларын дамытуға, жәрдемдесуге ұмтылысы болып табылады. К. Д. Ушинский еңбектерінен өзінің бүкіл педагогикалық теориясында халықтық принципті ұстанғаны анық аңғарылады.

Халықтық педагогиканың озық идеялары мен тәжірибелерінің ұрпақ тәрбиесіндегі маңызы мен тәрбиелік мүмкіндіктерін жан-жақты зерттеуде ТМД елдері ғалым-педагогтары Г. С. Виноградов, А. Ф. Хинтибидзе, Г. Н. Волков, А. Э. Измайлов, Е. Л. Христова, А. Ш. Гашимов, В. Ф. Афанасьев, Ю. А. Рудь, Ш. А. Мирзоев және т.б. еңбектерін ерекше атауға болады [113; 114; 30; 115; 116; 117; 118; 119;120].

Көрнекті ғалым, педагогика ғылымының докторы Қ. Б. Жарықбаев халықтық педагогиканың көкейкесті мәселелері жайында, тәлім-тәрбие турасында ой-пікірлерге талдау жасап, ұлттық педагогика мен психологияның қалыптасып дамуын және халқымыздың

42

ұрпақ тәрбиесіндегі әдіс-тәсілдері мен құралдарын қазіргі кезеңдегі оқыту процесімен байланыстыра қарастырып «этнопедагогика», «этнопсихология», «халықтық педагогика» терминдерінің мән-мағынасына тоқталады.

«Этнос» гректің – etnos – тайпа, халық деген сөзінен шыққан. Этностардың шығу тегін ғылыми-методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұңғыш рет өз еңбегін жазған атақты ғалым Лев Гумилев болды. Ол «этнос дегеніміз – жер бетіндегі белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтік ортаның бірлігінде жатқан салт-дәстүр, тұрмыс-тіршілігі, шаруашылық кәсібі, мінез-құлқы, тілі мен мәдени мұрасы бір халықтар тобы» [121] – деп анықтама береді. Біз осы анықтаманы басшылыққа аламыз.

Этнопедагогика дегеніміз – ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі ұлттық салт-дәстүрлері мен мәдени ойлау процесінің озық үлгілерінің жиынтығы. Этнопедагогиканың пәні – халықтық педагогика, халықтық тәрбие, ал мәні – үш қасиеттен: ұлттың сақталу педагогикасы, тәрбиенің даналығы және жалпыға бірдей сүйіспеншілік педагогикасынан тұрады.

Қазақ халық педагогикасы мен этнопедагогикасының қалыптасуы мен дамуына өзіндік үлес қосқан белгілі ғалымдар С. А. Ұзақбаева мен К. Ж. Қожахметова этнопедагогика құралдары ретінде ауызекі халық шығармашылығын, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді, т.с.с. бөліп көрсетеді [122, 22].

Этнопедагогиканың ғылымдық мәнін ашуда С. Қалиевтің еңбегі ерекше. Автор қазақ этносының пайда болу тарихын, халық тәлімінің тарихи дамуын, қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық мәселелері мен оның бастау көзін, қалыптасуы мен даму кезеңдерін көрсете келе, этнопедагогиканы фольклорлық шығармалар мен салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік мән-мағынасын, оны оқу тәрбие жүйесінде қолданудың әдіс-тәсілдерін зерттейтін педагогика ғылымының бір саласы деп түсіндіреді. Автор этнопедагогика құралдарына салт-дәстүрді,

43

әдет-ғұрыпты, халық ауыз әдебиетін, ұлттық ойындарды, шешендік сөздерді, ырымдарды, этикалық, педагогикалық ой-пікірлер мен идеяларды жатқызады [33, 64]. Сонымен бірге ғалым болашақ мұғалім даярлауда халықтық педагогиканың алатын орны туралы мынадай ой тұжырымдайды: «Кез келген халықтың адамгершілік-рухани өмірінің барлық кезеңінде халықтық педагогика үлгілері бай және әр алуан, өйткені ол сан түрлі этникалық ұлыстардың мыңдаған жылғы тәжірибесімен жасалған педагогикалық мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады». Мұның өзі болашақ педагог даярлаудағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан тәжірибесінің педагогикалық мәдениеттің бір бөлігі ретінде халық педагогикасы құралдары болып табылатынын дәлелдейді.

Қ. Ж. Қожахметованың докторлық диссертациясында Қазақстанның бірқатар университеттерінде автордың «Қазақ этнопедагогикасы» курсының бағдарламасы (қосалқы авторы С. А. Ұзақбаева) бойынша студенттер этнопедагогикалық дайындықтан өткізіліп, олардың этнопедагогикалық даярлық деңгейлері анықталған. Профессор Қ. Ж. Қожахметова мектеп мұғалімдері мен болашақ мұғалімдерге этнопедагогикалық білім беру мақсатында бірнеше ғылыми, оқу-әдістемелік оқу құралдарын шығарды [122, 141]. Автордың «Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі» атты оқу құралында бүгінгі таңда ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің, тілдің, әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің тағдыры мен болашағы мектептегі жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруге байланысты екені, ұлттық тәрбие туралы түрлі кезеңдердегі ағартушылар мен ғалым-педагогтардың мектептегі ұлттық тәрбиенің маңызы туралы және қазақ халқының зиялы азаматтарының ұлттық мектеп пен тәрбие туралы ой-пікірлерімен дәлелденген.

Тұңғыш рет Чуваш халқының көрнекті ғалымы, халық педагогикасымен ұзақ жылдар бойы айналысып келе жатқан Г. Н. Волков «этнопедагогика» деген ұғымды енгізді. «Этнопедагогика – халықтың жас ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесі туралы ғылым… Халық

44

педагогикасы – халықтың ауыз әдебиетінде, салт-дәстүрінде, әдет-ғұрпында, ырымында, ұлттық ойындарда мәңгі қалған педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы. Халық педагогикасы – халыққа қажет қасиеттерді қалыптастыру үшін пайдаланатын педагогикалық мақсаттың, міндеттердің, әдіс-құралдардың, тәсілдердің жиынтығы мен өзара байланысы», – дей келе, «… бұл білім мен мағлұматтар әдетте ауызша таралады. Оның зерттеу тақырыбы – тәрбие, ал тәрбие объектісі – адам, тұлға» - деп Г.Н. Волков ой-тұжырым жасайды [30]. Оның анықтамасы бойынша, егер халықтық педагогика тәжірибеге және оның сипатына қатысты болса, этнопедагогика – теориялық ой саласы болып саналады.

Біз өз жұмысымызда «халықтық педагогика» ұғымына берілген анықтамаларға мазмұн жағынан айқындауды жөн көрдік. (3-кесте)

3 – кесте «Халықтық педагогика» ұғымына берілген анықтамалар № Авторларды

ң аты-жөні«Халықтық педагогика» ұғымына берілген анықтаманың мазмұндары

1 2 31 Волков Г. Н. «халықтық педагогика дегеніміз – жеке адам

санасын халықтық ұғым түсінігіне сай дамыту мақсатында халық қолданған тәрбиелеу мен оқыту, педагогикалық дағдылар мен тәсілдер мақсаттарының жиынтығы және өзара байланысы», «ол тәрбие мәселелері жөніндегі эмпирикалық мәліметтер мен білімдер жиынтығы», «ол ауызша тарайды және өзіне жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу жөніндегі халықтың практикалық қызметін қамтиды».

2 Афанасьев В. Ф.

«... балалардың және халықтың өзінің күнделікті өмірі үшін қажетті білімдерді меңгеруін қамтамасыз еткен және қамтамасыз етіп келе жатқан халық білімдерінің жиыны халықтық педагогиканың мәнін құрайды»

3 Гашимов А. «кең мағынасында алғанда халықтың тәрбие

45

Ш. мәселелері жөніндегі көзқарастарының, идеяларының, әдет-ғұрыптарының, дәстүрлерінің жиынтығы. Оның нысанасы – тәрбие, ал тәрбие объектісі – адам».

4 Измаилов А. Э.

«...халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің өнім ретінде көбіне ауызекі түрде ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келген, жинақталған және тәжірибеде тексерілген эмпирикалық білімдердің, мәліметтердің, іскерліктер мен дағдылардың жиынтығы...»

5 Виноградов Г. С.

«...халықтың педагогикалық мәдениетінің құрамдас бөлігі, ...білім мен дағдылар жиынтығы».

6 Қалиев С. Қ. «...ұлттар мен ұлыстардың ұрпақ тәрбиелеудегі әлденеше ғасырға созылған ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінің, мәдени ойлау жүйесінің эмпирикалық негіздегі озық үлгілерінің жиынтығы».

7 Ұзақбаева С. А.

«...тәрбие мен оқыту саласындағы халықтың білімдерінің, іскерліктерінің, дағдыларының жиынтығы, солардың негізінде ұрпақтан-ұрпаққа халық шығармашылығы арқылы беріліп отыратын әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер қалыптасқан. Халықтық педагогиканың мақсаты – ата-бабалар тәжірибесінің ең жақсы мұраттарын бойына сіңірген рухани бай ұрпақты тәрбиелеу».

8 Жарықбаев Қ. Б.

«...тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілкі бастауы, халықтың рухани мұрасы».

9 Төлеубекова РЖұматаева Е

«...тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы, тәрбие жөніндегі халықтың білімі мен тәжірибесі».

Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқына көтерілуі, білім беру және мемлекеттік жастар саясаты туралы заңдардың қабылдануы тәрбие мәселесіне жаңаша қарауды талап етеді. Өкінішке орай, көлеңкелі іс-әрекетімен қоғамқа жат қылықтардың жастарымыздың бойынан жиі көрінуі ұлттық тәлім-тәрбиенің дұрыс жүргізілмеуінен туындап отырған құбылыстар. Осылардан құтылудың негізгі

46

жолы – уақыт тезінен өткен ұрпақ тәрбиесінің пәрменді құралы - халықтық педагогика.

Халық педагогикасын оқыту арқылы жас ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беретін мамандар даярлай отырып, егемен еліміздің мәдениетті, еңбекшіл де іскер, бойында халықтық білімге негізделген парыздылық қасиеттері жоғары қалыптасқан «сегіз қырлы бір сырлы» ұстаз тәрбиелеу – бүгінгі таңдағы басты міндет.

Зерттеуші-ғалым С. Қалиев халық педагогикасының негізгі қағидаларын былай жіктейді [33, 62]:

1. Келер ұрпақтың ақылды, намысқор, арлы, өміршең азамат болуын тілеу. Жас нәрестенің дүниеге келуі ата-ана, ағайын-туыс, қауым-көпшілікке зор қуаныш әкелумен бірге, борыш та жүктей келеді. Дәлірек айтсақ, ұрпақты тәрбиелейтін халық мектебінің есігі сәбидің алғаш дүниеге келген күнінен бастап айқара ашылады. Ол белгілі мақсат-тілекпен байланысты туындайды.

2. Баланы жастайынан еңбексүйгіш, елгезек азамат етіп тәрбиелеу. Ол бесік жырлары мен тұсау кесер жырларынан, бата, тілек, терме өлеңдерден көкейкесті орын алған. Еңбек қағидаларын жастардың бойына сіңіру отбасындағы маңызды істерімен ұштасқан.

3. Халық педагогикасында «бірінші байлық - денсаулық» - деген ұғым өзекті орын алған. «Дені саудың жаны сау», «Ас - адамның арқауы», «Ауру астан» деп, рухани, материалдық байлықтың, тәрбиенің негізін жеке бастың, яғни тәннің саулығына байланысты қарастырған. Баланы туған күннен бастап тұзды сумен шомылдыру, маймен сылау, дене күтіміне ерекше мән беріп шынықтыру, мерзімінде жақсы ас беріп тамақтандыру мен ұйықтатудың бәрі тән саулығы үшін жасалған әрекеттер.

4. Халық педагогикасында адамгершілік қасиеттерді баланың бойына дамыту, ізгерлікке, имандылыққа, адамдыққа тәрбиелеу, ар-ожданды қастерлеу басты қағида болып есептелген. «Жаным –

47

арымның садағасы» - деп, арды адамгершілік қасиетінің үлгісі ретінде санаған.

5. Гуманизм мен патриотизм - халықтық тәрбиенің басты қағидаларының бірі. «Отан от басынан басталады» деп, ұққан ата-бабамыз от басының, ананың, рудың, отанның намысын қорғауға, ауру, кемтарларға көмектесуді, басқа ұлт өкілдерін сыйлауға отбасы тәрбиесінің өзекті принциптері деп бағаланған. «Атаның баласы болма - адамның баласы бол», «Жақсы - көпке ортақ», «Ел үшін еңбек ет» деген өсиет тәрбиеден өзекті орын алған.

6. Елді, жерді қорғайтын еңбек ететін азамат болу үшін денені шынықтыру кажет. Халық педагогикасында «Шынықсаң шымыр боласың» деп ой қорытқан ата-бабамыз ұлттық ойынға жаттықтырып үйрету арқылы дене тәрбиесіне басты көңіл бөлген.

7. Тіршіліктің тұтқасы, өмірдің шамшырағы өнер мен ғылым деп түсінген халқымыз жастарға «Өнерлі өлмейді», «Білегі жуан бірді жығады, білімі жуан мыңды жығады», «Білім таусылмас кен, өнер өлмес мұра» дегенді насихаттап ертегі, өлең-жыр, мақал-мәтел, аңыз әңгімелер ұсынған.

8. Адам өмірі мәнгі табиғат құшағында өтетін болғандықтан, ата-бабамыз өз ұрпағын ағаш бесіктен жер бесікке жеткенше табиғи ортаны аялауға тәрбиелеп келген. Ол туралы әлденеше жұмбақ, өлең-жыр, ертегі, аңыздар шығарған.

Халықтық тәрбиенің аталған басты қағидаларының педагогика, педагогикалық деонтология, психология ғылымдарымен үндестігіне тоқталар болсақ:

1. Халық педагогикасында тәрбие ісін адамның жас ерекшелігін ескере отырып жүргізуді талап еткен. Мәселен, «Ұлыңа бес жасқа дейін патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшындай сана, он бес жастан асқан соң ақылшы досыңдай бағала» деген мәтел баланы еркін тәрбиелеудің, көмекші деп үмітпен қараудың, ақылшым деп тең санаудың қажеттігін меңзейді. Ал, жантану ғылымының салаларына тоқталар болсақ, жас психологиясы – жантану ғылымының негізгі салаларының бірі. Оның зерттеу объектісі – адамның

48

дүниеге келген күнінен бастап, қартайғанға дейінгі әртүрлі жас кезеңдеріндегі психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып тәрбиелеу.

2. Халық педагогикасында тәрбие ісін әр адамның жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескере отырып жүргізуді де ескертеді. «Бір биеден ала да туады, құла да туады», «Балаға үміт арту - әкенің парызы, ақтау - баланың қарызы» деп, ой түйіндеген. Жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктері және оның педагогикалық үдерісте ескерілуіне келер болсақ, әрбір оқушының танымдық іс-әрекетінің, ерік-жігерінің, мінезінің, жүріс-тұрысының тек өзіне ғана тән сапалық ерекшелігі болады. Жеке ерекшеліктерді есепке алу – бұл әрбір жеке тұлғаның қызығушылығын, бейімділігін, сапасын, қасиетін, талабын және мүмкіншілігін ескере отырып, өскелең ұрпақтың әлеуметтік қалыптасу процесінде сәтсіздіктер мен қателіктерді барынша кеміте отырып тәрбиелеуде педагогикалық құралдардың, әдістемелердің барлық түрлерін пайдалану. Тәрбиеленушінің жеке тұлғалық ерекшеліктерін есепке алу өте маңызды жағдай. Мұғалім бұл мәселеде шектен шығып кетпеуі керек, яғни, баланың мүмкіншілігін артық бағалауы да, ескермеуі де баланың жеке дамуына зиянын тигізеді. Бұл педагогикалық деонтология ғылымы бойынша ұстаздық кәсіптің ең негізгі мақсаттары: оқушының ден саулығын, жан саулығын сақтауды көздей отырып, оқушы тұлғасының жан-жақты дамуына жағдай жасау ұстанымына сай келеді.

3. Халық педагогикасы ұрпақ тәрбиесі туған, өскен ортасына, ата-ананың, отбасы үлкендерінің, ұстазының үлгісіне байланысты деп қараған. Мұғалімнің кәсібіне байланысты әлеуметтік, психологиялық қарым-қатынас аясына байланысты педагогикалық деонтологияның негізгі аспектілерінің бірегейі – мұғалім және ата-аналар (жанұя). Жанұя тәрбиесі туралы алғашқы педагогикалық түсініктер мен идеялар халық педагогикасында пайда болған. Педагогикалық ғылымның даму барысында жанұя тәрбиесінің мәселелері нақты ғылыми-теориялық және әдістемелік мазмұнға ие бола бастады. Жанұядағы тәрбиенің

49

субъектілері – ата-ана мен бала, әлеуметтік мақсат, міндет, педагогикалық тәсілдер, әдістер. Осы элементтерді біріктіретін негіз – іс-әрекет. Ұстаз бен оқушы, бала мен ата-ана арасындағы сыйластық пен қалыпты қарым-қатынас тек бағыну мен бағындырумен шектелмейтіндігін, қайта баланың дербес өздігінен өмір сүруге дағдылануы керектігін педагогикалық деонтология ғылымы да қолдайды.

4. Халық педагогикасының тағы бір принципі - ұрпаққа үлкен талап қоя білуге, оның жеке басын қадірлеуге негізделген. Жастардың жіберген қателіктерін үлкендер дер кезінде бақылап, дұрыс жолға салуды мақұлдаған. «Ақырып айтқаннан ақылмен айтқан артық» деген мәтел тәрбиешінің жылы жүректі болуын, тапқырлық тәсілмен тәрбиелеуін көздейді. Осыған орай педагогикалық деонтологияда ең жауапты іс – тұлғааралық эмоционалды қарым-қатынас мәселесі. Педагогика негіздерін және педагогикалық деонтологияны терең меңгеру – мамандық тұрғысынан оқушыларға дамытушы әсер ететін психологиялық амалдарды зерттеп, қолдануға жол ашады. Мұғалім мен оқушылардың арасындағы нақты рухани, соның ішінде эмоционалды байланыс сауатты қарым-қатынастан байқалады. Баланың жан дүниесіне үңіле отырып, ұстаз оның жан-жақты даму жолын білуге тырысып, соған сәйкес әрекет етуге бағытталады. Оқушының мінезін, талап-тілегін, әуестігін, алға қойған мақсатын, көңіл-күйін білу ұстазға баланы жеке тұлға ретінде терең танып, оның жанына жайлы педагогикалық әсер етуге көмектеседі. «Балаға жақсы үлгі-өнеге көрсет, оны жаны мен тәніне келер қауіпті нәрселерден сақта», - дегені - ата-бабаларымыздың ойы мен тарихи тәжірибесінің асыл қорытындысы.

5. Шәкіртті тәрбиелеу, оқыту барысында ақыл-ойын дамыту - бүгінгі педагогиканың ең көкейкесті мәселелерінің бірі. Дамыта оқытып тәрбиелеу ісі асқақ арманмен байланысты. Осыны құптаған ата-бабамыз «Армансыз ұлан - қанатсыз қыран», «Арманы жоқтың пәрмені жоқ», деп, келешекті қиялдай білетін арманға, ой дербестігіне тәрбиелеуді мақсат еткен. Жаңа

50

дәуірдің мектебі жаңаша өмірге лайық болу үшін жаңару үдерісіне бар ынтасымен бейімделуі қажет. Осы жаңалықтың бірі ұлттық ерекшелікке, ұлттық педагогикаға сүйене, уақыт ерекшелігін ескеріп, дамыта оқыту идеясын тәлім-тәрбие ісіне қолдану. Және бұл істе оқушы денсаулығына салмақ салмау үшін осының барлығын педагогикалық деонтология негізінде атқару қажет. Дамыта оқыту үрдісінде оқытушының басты міндеті өз тәрбиеленушісінің қасиеттері мен қабілеттерін зейін қоя зерделеу арқылы, басқаларға көрінбейтін оның ең жақсы рухани күштерін өмірге шығаруына жатады.

«Дамыту» деген сөздің анықтамасы психологиялық бағдарды білдіреді, яғни ол өзінің бағытталған ішкі ой-өрісі бар үрдісінде ықпал етуші, тәрбиеге өзінің көзқарасын ашып көрсетуші болып саналады [14, 112].

6. Халық педагогикасының негізгі принциптерінің бірі - тәрбиенің біртұтастығы. Халқымыз жас ұрпақты өмірге дайындап, «сегіз қырлы, бір сырлы», жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу үшін бір мүмкіндікті сарқа пайдаланған. Кез келген тәрбие құрамына талдау жасасақ, тәрбиенің түрлері (еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, әсемдік т.б.) іштей сабақтасып жатады. Оны бесік жырынан, бата тілектер мен терме-толғаулардан байқауға болады. Тәрбие ісін кешенде жүргізуді ғылыми-педагогикалық еңбектер де қуаттайды. Педагогикалық іс-әрекетте еңбек субъектісі мұғалім болады. Мұғалімнің еңбек құралдарының өзіндік сипаттары – ол оның білімі, білігі, тұлғалық қасиеттері. Осыған байланысты, білім «сананың біртұтас объектісі» болып есептелуі керек.

7. Тәрбие ісінің туғаннан өмір бойы үздіксіз жүргізілуін халық педагогикасы да, ғылыми педагогика да құптайды. Қазақ халқының да бала тәрбиесі жөнінде атам заманнан жиып-терген мол тәжірибесі бар. Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті тұрмыста үйретіп, оның бойына сіңіріп отырған. Ананың бесік жырынан басталатын қарым-қатынас, іс-әрекет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр – осылардың бәрі адамның дүниетанымын, сана сезімін, мінез-құлқын қалыптастыратын тәлімдік мұра.

51

8. Халық педагогикасы отбасы үлкендерінен бастап, ауыл ақсақалдары, өнер иелері түгел қатынасып ұжымдық тәрбие ісіне негізделген. Қазақ халқыңын бір керемет құдіреттілігі мен қуаттылығы олардың ұйымшылдығы мен бірлігінде болған. Бірлік-ынтымақ, ұйымшылдық - қай заманның адамына болса да қажетті ескермейтін қасиет. Сондықтан қазақ халқы қашаннан-ақ «Адам болсаң, қауым бол», «Ырыс алды - ынтымақ», «Саусақ бірікпей, ине де икемге келмейді», «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі келеді» деп өздерінің ұрпақтарын татулыққа, достыққа шақырған. Ал, ұжымдық оқу-тәрбие ісін ұйымдастырудың педагогикалық-психологиялық мағынасы әрбір оқушыны іс-әрекет субъекті тәртібімен қамтамасыз етуде, оның өзін-өзі көрсетуіне көмектесуде. Орынды әдістемелік тұрғыда дұрыс ұйымдастырылған ұжымдық сипаттағы оқу іс-әрекеттері арқылы педагогикалық үдерістің қарама-қайшылықтарын шешуге, яғни әрбір оқушыны тұлға ретінде қалыптастырып дамытуға мүмкіндік жасайтыны сөзсіз.

Халық педагогикасының негізгі қағидаларын зерделей келе болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруда пайдалану мүмкіндіктерін төмендегідей жіктедік:

- оқушының жас ерекшеліктерін ескере отырып тәрбиелеу;

- тәрбиеленушінің жеке тұлғалық ерекшеліктерін есепке алу; - ұстаз бен оқушы арасындағы сыйластықты

сақтау;- оқушының жаны мен тәніне келер қауіпті

нәрселерден сақтау үшін мұғалімнің жылы жүректі болуы; - шәкіртті тәрбиелеу, оқыту барысында ақыл-

ойын дамыту;- тәрбиенің үздіскіз жүргізілуін, біртұтастылығын

сақтау.Ата-бабаларымыз ежелден өз ұрпағын жақсы

адам, абзал азамат етіп тәрбиелеуді ерекше қастерлеп, мақсат тұтқан. Қай заманда болмасын жас ұрпақтың өнеге тұтар тәлім-тәрбиесі болатыны хақ. Егемен қазақ

52

мемлекетінің болашақ ұрпақтарының сана-сезімін сонау ерте замандағы ата-бабалар жолымен сабақтастыра тәрбиелеу – қазіргі күннің ең өзекті мәселесі. Ұлтымызға тән асыл қасиеттерді, халық ұстанатын тәлім-тәрбиелік нормаларды жүйелі баяндап жас маманның бойына дарыту біздің зерттеуіміздің басты нысанасы болып табылады. Болашақ мұғалімдеріміздің бойында халқымыз ғасырлар бойы қастерлеп келген ар-намыс, ождан, парыз, борыш, имандылық, инабаттылық, кішіпейілділік, ата-мекеніне, еліне деген сүйіспеншілік сияқты асыл қасиеттерді тәрбиелеу – заман талабынан туындап отырған мәселе.

Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудың бірден-бір амалы ретінде біз халықтық педагогика құралдарын таңдаған себебіміз, бұл болашақ маманның өскен ортасына, ұлттық психологиялық ерекшеліктеріне, шыққан тегіне жақын, сондықтан басқа құралдарға қарағанда тиімді болып табылады.

Халықтық педагогика – өте бай, тарихи терең, тағылымдық мән мағынасы зор тәрбие құралы, қазақ халқының сан ғасырдан бері атадан балаға өлмес мирас, өмірлік мұра болып келе жатқан келер ұрпақты өнегелі азамат етіп шығару жөніндегі жинақталған тәжірибесі. Ол бір ұрпақтан екіншісіне ауысып, бірте-бірте қорланып, бай тәжірибемен кемелдене келе «халық айтса, қалт айтпайтын» кемшіліксіз, ақаусыз дәрежеге жеткен. Ізгілікке, кісілікке бастап, қоғамның моральдық принциптерімен іштей қабысып, үйлесім тауып жатады.

Ұлттық мектебімізге өз ісіне жан-тәнімен берілген талантты, толық қалыптасқан, тек қана өзі қалаған пәнін ғылыми-теориялық тұрғыдан өте терең игерумен қатар, педагогикалық технологияны асқан шеберлікпен жете игерген, моральдық санасы жоғары дамыған, имандылық, адамгершілік қасиеттерін басты парызы санайтын, халықтық педагогика қағидаларын бойына терең сіңірген, деонтологиялық даярлығы қалыптасқан тұлға (мұғалім) қажеттігі туындайды. Бұл іс еліміздің тәуелсіздігін алуына байланысты жаңа мазмұнға ие болды.

53

«Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады», - деп ұлы Абай өте орынды айтқан. Барлық ұлттардағы секілді, қазақтардың халықтық педагогикасының да өзіне тән ерекшеліктері, өзіндік нақыш-белгілері, қолтаңбасы бар. Көне замандарда-ақ халықтың көркем шығармашылығының белгілі үлгілерін дүниеге келтірген өкілдері – білгір педагогтар, тәрбиешілер, ұстаздар болған, мұны халық фольклорының бастау көздері айғақтайды. Өз көзқарастары мен қызметінде олар халық тәрбиесі туралы белгілі бір дәстүрлі дүниетанымды ұстанып, халықтың мұраты мен арман-тілектеріне сүйеніп отырған. Өздерінің педагогикалық ой-пікірлері мен нақты іс-әрекеттерін олар да, сондай-ақ олардың замандастары мен ізбасарлары да жазбаша қалдырмаған. Бірақ олардың педагогикалық мұрасы бір ұрпақтан екінші ұрпаққа беріліп, үздіксіз дами отырып, халықтық педагогика қазынасына қосылып отырды [33].

Қазақ халқының педагогикалық ойларының тарихи қалыптасуы мен дамуы жөнінде Қ. Б. Жарықбаевтың, халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие туралы С. А. Ұзақбаеваның, қазақ халық педагогикасының ғылыми-педагогикалық негізі жайында С. Қ. Қалиевтің, этностық-мәдени білім берудің ғылыми-педагогикалық негізін зерттеген Ж. Ж. Наурызбайдың және қазақ этнопедагогикасының теориялық-әдіснамалық негіздері туралы проблемеларды қарастырған К. Ж. Қожахметованың және т.б. ғалымдардың еңбектері жарық көрді.

Осы тағы да басқа ғалымдардың анықтамасына сүйене отырып халық педагогикасы құралдарының жіктемесін төмендегідей көрсетеміз:

Халық шығармашылығы(поэтикалық, сәндік-қолданбалы,

музыкалық)

54

ХАЛ

ЫҚТ

ЫҚ

ПЕД

АГО

ГИК

А ҚҰ

РАЛ

ДАР

ЫСалт-дәстүр Әдет-ғұрып

Ақын-жыраулардың озық ой-пікірлері

Қазақ халқының моральдық-этикалықНормалары

Діни ілімдер

Ойшыл-данышпандардың және қазақ эиялылараның педагогикалық,

этикалық көзқарастары

1 – сурет. Халықтық педагогика құралдарының құрылымдық жіктемесі.

Бұл құрылымдық жіктемені талдай келе, болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруда ғасырлар шежіресі болып табылатын қазақ халықының шығармашылығы маңызды орын алатыны айқындалды.

Халық шығармашылығының таңдаулы үлгілері болашақ мұғалім-ұстазды тәрбиелеудің басты құралына, әдіс-тәсіліне айналды, олар болашақ мамандардың ақыл-ойын, тілін ұштап, дүниетанымын, ұлттық сезімін, еңбекке дұрыс көзқарасын, көркемдік-эстетикалық талғамын қалыптастырып жетілдіреді, әсемдік әлемінің сырын ұқтырады.

Ата-бабаларымыз сөзге, оның мағынасына терең мән берген. Сондықтан қазақ халқының ауызекі поэтикалық шығармашылығы – мол қазына, тәлімдік-тәрбиелік ой-пікірдің бастауы, көп буын қолданып келе жатқан даңғыл жол. Олардың қайсысының болсын педагог тұлғасын қалыптастыру ісіне берері мол. Оның

55

ішінде мақал-мәтел, өсиет сөздер, айтыс өнері, шешендік сөздер.

Ауыз әдебиетінің бір саласы мақал-мәтелді тілге тиек етер болсақ, оның мұғалімнің жеке тұлғасын қалыптастырудағы тәлім-тәрбиелік мәні ерекше. Мақал-мәтел халықтың өмір заңдылығын, тұрмыс-тіршілік қалпын баяндайтын көркем шежіре іспеттес. Олар қоғам өміріндегі әлеуметтік құбылыстарды, адамның мінез-құлқын таныта отырып, терең ғибрат, үлгі-өнеге ұсынады. Әсіресе, ұстаздың адамгершілік мен ары турасында айтылған інжу-маржан сөздері жеткілікті, тарихы талай ғасырға тереңдейтін асыл мұра болашақ мұғалімді оқу-білімге шақырып, оларды адамгершілікке, кішіпейілділікке, парыздылыққа баулып, адалдыққа уағыздайды. Мысалы: «Балаға байқап сөйлесең, ақылыңа көнер, байқамай көп сөйлесең, көрсетер бір өнер», «Дұрыс қанаттанған түзу ұшар», «Айқайлы күшіңмен емес, тындырымды ісіңмен таныл», «Адамдықтың нұры бол, адалдықтың құлы бол», «Жаным – арымның садағасы», «Адамгершілік кімде болса, соны ер деп есепте…», «Ұлық болсаң, кішік бол», «Азамат туы ар болар, әділдік соған нәр болар», «Ана алдында аласа бол, ар алдында биік бол», «Ар-намыс – адамның ішкі сезімі және абыройды қорғайтын құралы», «Ережеден өнеге артық» т.б.

Көлемі қысқа, мазмұны нұсқа, мағынасы терең, тілі көркем философиялық мәні бар осынау даналық пайымдаулардың кез-келгені мұғалімдерді ұлағатты тәрбиеге, ізгі жолға жетелеп, адамгершілікке, төзімділікке, парасаттылыққа баулитыны күмәнсіз. «Елдің келешегі ұстаздың қолында», «Ұлылардың бәрі де ұстаз» т.б. мысалға алынған мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің мол қазынасының бір шетінен шертіп алғанымыз ғана. Айтар ойы мен мазмұны жоғарыдағыдай қанатты сөздер халқымыздың рухани мұрасында шексіз десек қателеспейміз. Солардың барлығы дерлік, «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» дегендей педагогикалық деонтологияға талаптарына сай келеді. Мақал-мәтелдер – ұлы адамдардың ұраны, тәрбие қағидасы, атаның артында ізбасарларына қалдырған өнегелі өсиеті, олар халқымыздың бүкіл

56

тыныс-тіршілігінің барлық жақтарын қамти отырып, адамгершілік, имандылық, еңбек, дене, ақыл-ой, эстетикалық тәрбиелердің мазмұнын, тәрбие мақсатын, әдіс-тәсілдерін, амал-жолдарын ашып көрсете алған.

Айтыс – халық фольклорында кең тараған жанрдың бірі. «Айтыс» - сөз айтысу сөз жарысы деген пікірді білдіреді. Қашанда шешендігімен, суырып салма ақындығымен ерекшеленген қазақ халқында айтыс өнері барынша дамып, көркемдіктің шыңына жеткен деуге болады. Айтыс жанры бірнеше түрге бөлінеді. Атап айтсақ: әдет-ғұрып айтысы, жұмбақ айтыс, қайым айтыс, қыз бен жігіт айтысы т.б. Айтыстың қай түрін алып қарасақ та, одан халқымыздың музыкалық дарындылығы, қиыннан қиыстырар шеберлігі, тапқырлығы, ой-арманы, мақсат-мүддесі, туған жерге, халқына, оның өнеріне деген сүйіспеншілік сезімі айқын танылады. Айтыс өнері болашақ мұғалім-маманның білімін, ой-өрісін шыңдап, тілін ұштайды, сөйлеу тілінің мәдениеттілігін, сапалық көрсеткіштері мен техникасын арттырады. Айтыс өнері болашақ мұғалім тұлғасының деонтологиялық дайындығының барлық талаптарына қатысты. өйткені ол оның қызмет барысында ұтқыр сөз тауып, қисынды ой айтуға жетелейді. Болашақ мұғалімнің сөйлеу мәнері кәсіби шеберлігінің, педагогикалық іс-әрекетінің өте маңызды құралына айналуына жағдай жасайды.

Ғылымда сөзді ретімен айтып, оны өзгелерге таныта білген, суырып салма ақыл-ой кемеңгерлерін «шешен», ал олардың өнерін «шешендік» деп атаған [123]. Тарихта Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би, Жиренше есімдері шешендік өнерімен белгілі. Олардың бәріне тән қасиет – жағдайды дұрыс түсініп, асықпай кішкене нәрсеге де мән бере қарау, көңілге қонымды сөздерді таңдап алып, өзгелерге ықпал ету, білім беру. «Кімде-кім өзінің сөзімен тыңдаушыларына әрі білім берсе, әрі көңілін көтерсе, әрі оларға жағымды әсер етсе, жақсы шешен – сол. Білім беру – шешеннің міндеті», - деп жазды М.В. Ломоносов [124]. Шешендік өнердің тағылымдық мүмкіндіктерін жиып-теріп оны мұғалім тәрбиесінде пайдалану болашақ маманның

57

рухани-мәдени қуатын арттырып, байыта түседі деп ой түйеміз.

«Алдыңғы жақсы артқы жасқа тәлім айтпаса, ел болғаны қайсы!» демекші, заманалар тәжірибесінен сұрыпталған тұжырымдар кейінгі ұрпаққа көздің қарашығындай аса қымбат болғаны да, болатыны да осыдан.

Қазақ фольклорының маман-ұстаз тәрбиесінде тәлімдік-тағылымдық зор маңызға ие көркемде құнды саласының бірі – эпостық шығармалар. Халық өмірінің тарихи даму кезеңдерінде түрлі оқиғалар мен жағдайларға байланысты туындап отырған эпостық шығармалар сан алуан тақырыпты қамтиды. Мәселен, қазақ эпосының бірі ел қорғау, отаншылдық сарынға құрылып, ерлікті, батырлықты дәріптесе, енді бірі феодалдық дәуірдегі әйел теңсіздігін арқау етіп, сүйіспеншілік сезімін жырлайды, өмірде болған нақты тарихи оқиғаларды баяндайды. Еңбекті сүю, ата-ананы қадірлеу, адамгершілік, батылдық, мейірбандылық, үлкенге ізет, кішіге қамқорлық көрсету, туған жерге, табиғатқа деген сүйіспеншілік т.б. эпостық шығармалардың идеясы саналады. Мысалы: Саққұлақ би өсиет сөздері - соның айғағы:

Адамның басшысы - ақыл.Жолдасы – кәсіп.Білім – таусылмайтын кен.Қорғаны – сабыр.Қорғаушысы – мінез.Жетекшісі – талап.Шолғыншысы – ой. Эпостық жырларда суреттелген түрлі оқиғалар,

адамдар арасындағы ізгі қарым-қатынастар, халықтың игі салт-дәстүрлері болашақ мұғалімдерді өз халқының өткен тұрмыс-тіршілігімен таныстырып қана қоймай, сөз қадірін білуге үйретеді, философиялық, данышпандық ой мен өткір сөздің мән-мағынасын сезініп, терең ойлауға, дер кезінде дұрыс шешім қабылдауға құлшындырады, ой қисындарын кеңейтіп, шыншылдыққа, елін сүйіп еңбек етуге үйретеді.

Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің түрлері де ұрпақ тәрбиесінің жетекші құралы болды. Қолданбалы

58

өнерге тән ерекшеліктер – айналадағы ортамен, өнермен, еңбекпен тығыз байланыста болуы. Қолданбалы өнердің әлеуметтік-тәрбиелік ролі тек оның туындыларының өзіндік көркемдік, эстетикалық құндылығымен ғана бағаланбайды, сонымен қатар адамдардың өз заманына сай талғамын білдіруінен, өткендегі мәдениетпен, ұлттық дәстүрлермен сабақтастығын көрсетеді. Халық өнерінің туындылары, дәстүрлі бейнелеу өнерінің түрлері болашақ мұғалімнің көркемдік-эстетикалық сезімінің қалыптасуына, көркем өнерге деген түсінігі мен талғамның дамуына мүмкіндік туғызады.

Халық білімді, қолөнер саласын жетік меңгерген, эстетикалық талғамы жоғары, «өнеріне қарай - өрнегі» байқалып тұратын шебер адамды «бармағынан бал тамған» деп жоғары бағалаған. Оларды өздерінің ұл, қыздарына үлгі-өнеге етіп, мұндай жетістікке адам тек қолөнер кәсібінің құпиясын, қыр-сырын меңгергенде ғана жететінін ескерткен. Міне, сондықтан да сәндік-қолданбалы өнердің эстетикалық мәнін түсінуді, оның көркемдік қызметін бағалай білуді үйретудің болашақ педагог мамандарды мәдениетке, еңбекке, іскерлікке, адамдармен қарам-қатынас жасай білуге бағдарлау мүмкіндігі зор.

Атадан балаға мұра болып келе жатқан қазақ халқының музыкалық шығармашылығы да болашақ мұғалімнің парыздылық сана-сезімін қалыптастырудың құралы бола алады. Ғасырлар сынынан талмай өтіп, бүгінгі күнге жеткен асыл мұрамыздың бірі – халқымыздың ән-күйлері. Халқымыз жақсы ән мен тәтті күйді жан азығы ретінде ерекше ардақтаған. Көрнекті музыка зерттеушісі Б.В. Асафьев халқымыздың музыка шығармашылығына үлкен құрметпен қарап, «Қазақтың аса бай ән-күйі шындықты көркем бейнелеуде шынайы нәзік сипатымен, саф алтындай тазалығымен, өмірге құштар көтеріңкі лебімен және тіршілікпен қатар жататын шынайылығымен ерекшеленеді. Халық жаратылысын ерекше асқақ адамгершілікпен толғаған, терең философиялық синтезге толы бұл шығармалар адамды ерекше әсерге бөлейді», - деп баға берген болатын [125]

59

Музыка – қоғамдық сананың формасы ретінде адамдардың эмоционалдық сезіміне тікелей ықпал етуші эстетикалық тәрбие құралы. Ол болашақ мұғалімнің эстетикалық талғамын, эстетикалық идеалын қалыптастырады, болмыстағы құбылыстар мен өнер туындыларындағы әсемдікті саналы түрде қабылдай білуге үйретеді және өзіндік шығарымпаздық қабілеттерін дамытады, халық ән-күйлерінің қайсысы болмасын болашақ ұстаз тәрбиесіне үлкен маңызға ие, олар адамның көңіл-күйіне, сезіміне әсер етіп, әдептілікке, ынтымақ-бірлікке, достыққа, төзімділікке, табандылыққа, үлкенге ізет көрсетіп, кішіге қамқор болуға жағдай туғызады. Сол сияқты, қоршаған орта, адамдардың іс-әрекеттері, мінез-бітімі, көңіл күйі, батырдың ерлігі, шешеннің тапқырлығы, тарихи уақиғалар арқау болған күйлер де болашақ ұстаздарға халқымыздың өткен тарихынан мол мағлұматтар берерлік шежіре іспеттес.

Халық педагогикасы құралдарының басым бөлігін құрайтын саланың бірі – салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар. Бұл ұғымдарға философиялық сөздікте: «Әдет-ғұрып – белгілі бір жағдайларға байланысты қайталанып отыратын үйреншікті мінез-құлықты іс-қимылдары. Әдет-ғұрыптарға көпшілікке ортақ еңбек ету әдістері, тұрмысқа және отбасына байланысты адамдар арақатынасының сол қоғамда кең тараған түрлері, дипломатиялық және діни салттар, тайпа, тап, халық өмірінің ерекшеліктерін бейнелейтін және түрліше қайталанып отыратын іс-әрекеттер жатады» [126, 54]; ал, «Дәстүр – тарих барысында қалыптасып атадан-балаға жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-құлық қалыптары және т.б., қоғамдық, ұлттық немесе жекелеген әлеуметтік-мәдени мұра элементтері» деп анықтама берілген [127]. Демек, салт-дәстүр әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады. Ол ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп, сана, тағылым, тәрбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесінде рухани байлық, тағылым өнеге

60

тәжірибесін құраған. Салтқа жататындар: бесікке салу, қырқынан шығару, құрсақ шашу, босаға майлау, бастаңғы, әмеңгерлік, қалау, көрімдік, келін түсіру, айт, жарапазан, қазаншегелеу, жиенқұрық, ерулік, айырылысар көже, құйрық-бауыр, қызойнақ, енші т.б.

Дәстүр – рухани іс-әрекет көрінісі, бұған жататындар: шек беру, ас беру, құран оқу, топырақ салу, киім беру, жаназа, көрісу, жоқтау, естірту, ілу, жұмалық, айттық, қымызмұрындық, қол ұшын беру, наурызкөже, төркіндеу, сыбаға, сәлемдеме, сәлем беру, сарқыт, саумалық, қонақасы, кәде, жылу, жыртыс, аманат, ат тергеу, үй көрсету, киіт, селт еткізер, асату, базарлық, сірге жияр, байғазы, қалжа т.б. Осы салт-дәстүрлердің кейбіріне тоқтала кетсек.

«Қол ұшын беру» (дәстүр). «Жақсы істің басына, жақсы келер қасына» дегендей, жұмыс істеп жатқан жерге келген адам сәл аялдап, көмек көрсетіп, қолғабыс тигізуге тиіс. Көпшілік жұмылған іске өз үлесін қосу – азаматтық борыш, парыз, міндет іспеттес. Мұндай жерде қол қусырып бос тұру тәрбиесіздік, әрі білімсіздік саналады.

«Қымызмұрындық» (дәстүр). «Қымызмұрындық – бие байлап, алғашқы қымыз ішу тойы». Бұл тойға көрші-қолаң, тума-туыстар шақырылады. Яғни, «көппен көрген ұлы той» демекші алғашқы қымыз «көпке бұйырсын» деген тілекпен туындаған дәстүрдің бірі. Ақсақалдар үй иесіне рахмет айтып, батасын береді. Бұл дәстүр халқымыздың қонақжайлылық, мәрттік қасиеттерін көрсетеді.

«Ерулік» (салт). Ел ішіне үй көшіп келіп қоныстанса, сол ауылдың байырғы тұрғындары «ерулік» деп ас пісіріп, табақ тартады. Бұл – жаңа қоныс тепкен адамдарды өз ортасына тартудың, сыйласудың үлкен белгісі болып табылады.

«Төркіндеу» (дәстүр). Ұзатылған қыздың төркін жұртына арнайы баруы төркіндеу деп аталады. Төркіндеу - әр қыздың парызы және ол бір-ақ рет төркіндеп баруға қақысы бар. Мұндай жағдайда қызды қонаққа шақырып, құрмет көрсетіп, қалаған затын беріп, риза етіп аттандыруға тиіс.

61

Жоғарыда мазмұндалған салт-дәстүрлердің қайсысын алып қарасақ та, олардың астарында терең тағылымдық мән-мағына, ізгілік, адамгершілік, тәрбиенің бастау бұлағы жатқандығын байқаймыз.

Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары арқылы болашақ мұғалімдерді парасаттылық, имандылық, ибадаттылық тәрізді ұлағатты қасиеттерге тәрбиелеудің мүмкіндігі мол. Сондықтан, салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарды меңгеру, олардың озық үлгілерін жаңартып, бүгінгі күні ұстаздың деонтологиялық даярлығын қалыптастыруда басты құралға айналдыру біздің басты міндетіміз.

Қазақ халқының рухани мұраларының бөлінбес бөлшегі ретінде ұрпақ тәрбиесінде маңызды орын алатын тәрбие құралының бірі – дін, діни ілімдер. Дін имандылық, әдептілік, қайырымдылық тәрізді адамзат баласына тән жоғары адамгершілік қасиеттерді тәрбиелейді. Оның айғағы – мұсылмандардың Ұлы кітабы Құран негізіндегі саналы адамзат тәрбиесін мақсат еткен, тәлімдік-тәрбиелік маңызға ие қағидалар. Нақты ғылыми негізделген діни ілімдермен болашақ маманды таныстырудағы басты мақсат – халқымыздың сенім артқан күші – ислам діні арқылы ұстаз бойында адамдық асыл қасиеттердің дәнін егу, оларды халықтық имандылық негізінде жоғары рухани деңгейде тәрбиелеу болып табылады.

Діни ілімдердегі өзекті қағидалар да (обал, сауап, кішіпейілділік, өтірік айтпау, кісіге қиянат жасамау, жоқ-жітік кемтарларға қайыр-садақа беру, ұрлық-қарлық жасамау, күш көрсетпеу, тазалық сақтау т.б.), педагогикалық деонтология талаптарымен үндесе келе, ұрпақтың имандылық-адамгершілік, физиологиялық-гигиеналық тәрбиесіне өзіндік үлесін қосты. Мәселен, өзінің педагогикалық еңбегінде ұрпақ тәрбиесіне ерекше көңіл бөлгендердің бірі – Ы. Алтынсарин. Ағартушы еңбектері көбіне еңбекқор деген атаққа ие бол, еңбексүйгіш бол, кішіге қамқор бол, жат мінезден бойыңды аулақ сал деп уағыздайды. «Мұсылманшылық тұтқасы» еңбегінде «Шариатүл ислам», «Иман турасында», «Ахлық, яғни адамдарға

62

тиісті мінез тұрғысында» деген бөлімдері болашақ мұғалімнің мінез-құлқын қалыптастыруға көмектеседі.

Ол мінез тұрғысында былай дейді: «Аят пен хадисте білдірілген жақсы мінез жетпіс сегіз түрлі. Бұларды мақтаулы, игілікті мінез-құлықтар деп атайды. Оларға: иман, әділет, адалдық, ақкөңілділік, сыпайылық, жомарттық, кеңпейілділік» және т.б. [128] «Иманды ұстаз – ибалы шәкірт тәрбиелейді» деп халық бекер айтпаса керек.

«Егер жас ағашты жас күнінде қисығын түзеп өсірсең түзу болып өседі, бір түзу болып өскен ағаш жаңадан қисаймайды. Ағаш ұлғайып, қатып кеткен соң түзетуге де келмейді, сынып кетеді» деп тұжырымдайды автор. Ы. Алтынсариннің басты көздегені - жастарды имандылыққа бет бұруының негізгі бағыты мінез-құлықты әрқашан бағдарлап қарап, түзету. Бұл пікір қазіргі кезде де болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруға керекті бетбұрыс деп білуіміз керек. Қазақта ата-бабамыз адамның жақсы кісілік қасиеттерін хадиспен белгілеген. Хадистердің айтуы бойынша имандылық қасиетінің он тоғыз қағидасы бар. Олар: ар-ұят, намыс, әдеп, жомарттық, қажыр-қайрат, әділдік, әділет, кешірімділік, кеңпейілділік, мінез-құлық, мәрттік, кішіпейілділік, аманат, адалдық, уәде, сабыр-тағат, кісі ақысын өтеу, обалына қалмау, жақсылармен сұбхаттас болу. Жоғарыдағы көрсетілген қасиеттер ата-бабамыздың адамзатпен қатар жасар асыл қазынасындағы өздері аңсаған үлгілі адамзат бейнесі. Осындай сипатта болашақ мұғалімдеріміз нағыз Адам атанса, халқымыз адамзат көшінде әркез ардақты орында болары сөзсіз.

Халқының қамын ойлаған асыл ойлы ғұлама-ойшылдарымыз (Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Ж. Баласағұни, Қорқыт, т.б.) көзқарастары да халықтық педагогика қазынасының бір саласын құрайды.

Мұғалімнің жеке тұлғасын қалыптастырып, дамытуда, оларға жақсы тәрбие беруде ұлы ойшыл Ж. Баласағұн шығармашылығы да ерекше роль атқарады. Оның түркі тілінде жазылған «Құдатғу білік» (Құтты білік) атты еңбегінің тәрбиелік маңызы зор. Ол өз еңбегінде адамның қадір-қасиетінің алдымен терең біліммен, ақылмен ғана қалыптасатынын сөз етеді:

Ақыл қайда болса, ұлылық толады,

63

Білім кімде, сол білікті болады.Ақылды ұғар, білімділер біледі,Түгел болар білімді, есті тілегі...Білімсіздер бар кеселді көреді,Емделмесе тектен-текке өледі… [129, 63-64]Шығармада, сонымен қатар, сөз өнері, адамдар

бойында кездесетін жақсы-жаман қасиеттер, парасаттылық, тәрбиелілік, білімділік туралы да кеңінен жырланады. Мысалы:

Тілесең сен есендікте жүруді,Жаман сөзге қимылдатпа тіліңді,Біліп айтқан сөз – білікті саналар,Біліксіз сөз басыңды жеп, табалар, - деп айтуы

әрбір айтылған сөзге мән беріп ойланып, ойтаразылап сөйлеу ақылдылық пен біліктіліктің белгісі екендігін көрсетеді. Ал ақынның:

Ер ажары - сабырыңды сақтай біл,Сабыр жолы көк төріне бастайды.Өлімді ойла, ұмытпа еш сарала, Өзіңді ойла, қасиетіңді бағала.Дос, туғаннан лебізінді аяма,Кіші, үлкенді жылы жүзбен аяла.Тұз-дәміңді бөліс, жаса қайырым,Кешіре сал, көрсең кісі айыбын [129, 162-163], - деген жыр

жолдары болашақ мұғалімдер үшін тәрбие тағылымының үлгі өнегесі іспеттес. Ол болашақ мамандарды адамдық қасиеттерді жоғары бағалауға, әділ болып, өтірік айтпауға, үлкен-кішіге құрметпен қарап, ынтымақ-бірлікті сақтап, өз ар-намысын жоғары ұстауға шақырады. Осының бәрі болашақ мұғалімнің деонтологиялық тәрбиесін жетілдіру қажеттілігіне сәйкес бойына дарытуды қажет ететін адамгершілік қасиеттер. 4 – кесте Ұстаздың деонтологиялық потенциалына қатысты ұлы ойшылдардың ой-тұжырымдары

Ұстаздың деонтологиялық потенциалының компоненттерісоған сәйкес ұлы ойшылдардың ой-тұжырымдамалары

64

Жеке тұлғалық компонентіӘл-Фараби: Адамның ар-ожданы алдындағы адалдығы, шыншылдығы - әділ, өзіне-өзі қастерлі, жүріс-тұрысы үлгі болуынан. Ақыл-парасат күші – адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш.Ахмет Жүйнеки: Адамгершілік кімде болса, сонны ер деп есепте. Кісілік қымбат емес, кішілік қымбат. Ұлық болсаң кішік бол.Жүсіп Баласағұни (XI ғ.): Қандай болар мейірімі мол кісі, мейірбандық – кісіліктің үлгісі. Мейірімнен шынайы леп еседі, соны бақсаң – дәреже-бақ өседі.Абай: Азамат туы – ар болар, әділдік соған пар болар, жадыңа тұтсаң осыны – жақсылық саған жар болар. Татулыққа – тамаша бол, ар алдында биік бол.Шәкәрім: Әдептіліктің белгісі – иіліп сәлем бергені. Ұлық болсаң кішік бол.Махмұт Қашғари (XI ғ.): Қайырымдылық – адам көркі, ал білім оның байлығы. Рахымшыл бол, ақылшы дана бол, білгеніңмен ортақтас. Кішілік пен ақ пейілділік – ұлылықтың белгісі.Р.Роллан: Жер бетінде адал адамнан өткен тамаша ештеңе жоқ.М.Әуезов: Күшіңе сенбе, адал ісіңе сен.О.Бальзак: Өзінің шәкіртіне еңбектен зор қуаныш табу қабілетін дарыта алатын мұғалім зор даңққа бөленуге тиіс.Сабырлылық – мінездің түп қазығы.

4 – кестенің жалғасыАқпараттық-теориялық компоненті

Әл-Фараби: Өнер, музыка мен ән адамда эстетикалық сезімдерді туғызу арқылы кісінің өзін-өзі тәрбиелеуіне, бойдағы нашар қасиеттерінен арылуына ықпал етеді.Абай: Парасат қайда болса, ұлылық сонда, білім қайда болса, биіктік сонда.Шәкәрім: Білім-ғылымсыз өнер табылмайды, сол алған білім-өнерлерін адал еңбекпен жаратылыстың мол байлығын пайдалануға салса, табылмайтын нәрсе жоқ.Сайф Сараи: (XIV ғ.) Біліктінің сөзі – жанып тұрған жас гүл. Білімді адам дәулетінен айырылсада қайғырмайды: оның байлығы – білім.Жүсіп Баласағұни (XI ғ.): Барлық істің басшысы білім мен ұғым. Білім ал, ол өмірдің жолын ашар, кісіден білім берген бәле қашар. Бар ізгілік тек білімнен алынар, білімменен аспанға жол салынар.Ахмет Жүйнеки (XII ғ.): Білімді кісі істің жөнін біледі, не істесе де біліп істейді, кейін өкінбейді.

Іс-әрекеттік компонентіӘл-Фараби: Шын беріле қызықтаған нәрсе ғана адамның жүрегінен орын алады, сөз жүзінде емес, мінез-құлықты іс жүзінде шыңдау арқылы іске асыруға болады. Әрекет етудегі мақсатқа адам ең алдымен өзін-өзі жетілдіру, содан кейін басқаларды жетілдіру арқылы жетеді. Жүсіп Баласағұни (XI ғ.): Басым көкке жетсін десең армандап, әр жұмысты біліп істе, қарма оңдап, барлық істі сарапқа сап істегің.Ахмет Жүйнеки (XII ғ.): Ешқашан кісіге азар берме, зорлық-зомбылық жасама, жамандық жасаған кісіге сен жақсылық жаса. Әдептіліктің алды – абайлап сөйлеу. Абай: Адамның көңілі шын мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тез қолға түседі.Шәкәрім: Адам болып өмірге келген соң, адам боп өту тілегім, бәріңе соны тіледі. А.Нүри: Білім алу жолындағы табандылықтан артық іс жоқ. Себебі ілім кісіні ізет пен абыройға жеткізетін құрал болып табылады.Ф.Ницше: Ең жоғары адамгершілік қасиет – біреуді ұялудан құтқару.

65

Ж-Ж.Руссо: Шынайы сыпайыгершілік адамдарға тілектестікпен қараудан құралады.Платон: Басқаларды бақытты етуге тырыса отырып, өз бақытымызды да табамыз .Сайф Сараи: Ағаштың жемісін жеймін десең, түбіне балта шаппа.

Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру ісіне ақын-жыраулардың өнегелілік-тағылымдық қырлары көп.

Жыраулар поэзиясының өріс алған кезеңі XV-XVIII ғасырлар болды. Олар әлеуметтік мәні зор ел тағдырын шешер ірі оқиғалар мен аса мәнді көкейкесті мәселелер жайында толғаған. Халық өзгелерден гөрі қайғырғанда демеп, қуанта қанат бітіріп, ақыл қосатын асыл сөз иесі жырауларды қатты қадірлеген. Сан ғасыр сынынан өтіп, халық көкірегінде жатталып, жыраудан жыршыға ұласып, біздің дәуірімізге жеткен сұңғыла сөз зергерлері Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Бұқар, Шал сияқты ақын жыраулар болды. Жырау шығармалары, әдетте, нақыл қанатты сөздерден құралған философиялық толғаулар түрінде келеді. Толғауларды жырау өзінің өмір жолынан түйгендерін, мораль, этика хақындағы ойларын баяндайды. Олар ізгілік пен инабаттылықты дәріптеген. Этика хақында да өшпес елеулі еңбектер қалдырған. Ал бұл еңбектерінің бүгінгі таңдағы маңыздылығы соншалықты әрбір азаматтың өзін-өзі жақсы, ұнамды жағынан көрсетуіне инабатты болуына, жақсылыққа, адамгершіліктің асыл қасиеттеріне баули білуіне қосар үлесі мол. Яғни, біздің этикамыз дамымай, моральды тұрғыдан жоғарыламай, біздің мәдениетіміздің өркендеуі, ұлттық дүниетанымымыздың қалыптасуы, жоғары сатыға көтерілуі мүмкін емес.

Ш. Уәлиханов «көшпенділер философы» атаған Асан Қайғының есімі қазақ елінің қай түкпірінде болмасын мәлім. Асан айтқан нақыл сөз, толғау жырлар өте көп болған. Асан атымен айтылып, халық арасына тараған нақыл сөздер мен толғау-жырлар қазақ халқының рухани тілегімен байланысты. Оған мына өлең жолдары айғақ:

66

Мінезі жаман адамға, Енді қайтіп жуыспа. Тәуір көрер кісіңмен Жалған айтып суыспа, – деп адамды бойындағы қасиетіне қарай бағалай, құрметтей біл, ал жаманнан іргеңді ала қаш, - дегендей пікірлер айтады. Ауылдағы жамандар, Ел қадірін не білсін. Көшіп-қонып көрмеген Жер қадірін не білсін, Көшсе, қона білмеген, Қонса, көше білмеген, Ақылына көнбеген

Жұрт қадірін не білсін! [130,42] – осы сияқты нақыл сөздері кейінгіге үлгі-өнеге болғандығы ақын-жыраулардың, шешен-билердің бізге жеткен рухани мұраларынан айқын аңғарылады. Асан Қайғының айтқандарының барлығы да халық игілігіне айналған, қазақтың келер ұрпақтары үшін тағылымдық-тәлімдік маңызы айрықша болған үлгілік-өнегелік сөздер, қазақтың ұлттық ар іліміне арқау боларлықтай этикалық ұғымдар, қағидалар жүйесі.

Асан Қайғымен тұстас жыр алыбы – Шалкиіздің өткір толғауларынан көне заман таңбасы түз тұрғынының дүниетанымы, адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері, моральдық, этикалық қағидалары айқын аңғарылады. Оның «Шағырмақ бұлт жай тастар» деп басталатын толғауы негізінен моральдық, этикалық сипаттағы ғибрат сөздер. Онда Шалкиіз жұртты әділдік пен жақсылыққа үндеп, барша жамандықтан аулақ болуды нақыл сөздермен термелейді: Шағырмақ бұлт жай тастар, Ағытқан қойды жол бастар, Ақ желкенді жел бастар, Әділ төре ел бастар, Батыр жігіт қол бастар, Шешен адам сөз бастар [131] - деген өлең жолдары бастан-аяқ өнегелі ақыл, өсиет, ғибрат сөздерден тұрады.

Имандылық, адамгершілік, жақсы-жаман, сараңдық, мырзалық, достық-қастық туралы этикалық

67

сипаттағы нақыл өсиеттер Шалкиіз шығармаларының өзегі десе болады. Жыраудың пайымдауынша, адамның адамдық қасиеті оның ата тегінде, қоғамдағы орнында емес, жеке басының жақсылы, жаманды сипатында.

Жырау туғызған нақыл сөздердің талайы мақал-мәтелге айналып, Шалкиіз сөзі ретінде емес, ата-баба мұрасы – халық мақалы ретінде жұртшылық санасына сіңісті болып кетті. Әркімге таныс «ақылсыз достан ақылды дұшпан артық», «жаманнан туған жақсы бар, адам айтса нанғысыз, жақсыдан туған жаман бар, бір аяқ асқа алғысыз», «жақсылардың өзі өлсе де сөзі өлмейді» сияқты мақалдар алғашқыда Шалкиіз аузынан тараған еді. Шалкиіз шығармалары өзінен соңғы ұрпақ санасында елеулі әсер қалдырды. Төрт ғасыр бойына ақын-жыраулар оның афоризмдерін азық етті де, өлең өлшемін үлгі ретінде ұстады.

Әрі жырау, әрі қолбасшы батыр – Ақтамберді шығармалары негізінен нақыл, жыр-толғауларға толы келеді. Ақтамберді жырлары көшпенді қазақтардың ой арманына, мақсат-мүддесінен елес береді. Жыраудың кейбір толғауларынан халқымыздың мінез-құлық ерекшеліктері, болмысқа өзіндік көзқарасы айқын аңғарылады.

Адамгершілік қасиет отбасы мүшелерінің бірін-бірі қадірлеуінен, әсіресе, баланың әке-шешеге ерекше құрметпен қарауынан көрінеді. Осындай ұлағатты моральді ойға қазық, тілге тиек ете отырып, көпті көрген көне жырау: Меккені іздеп нетесің, Меккеге қашан жетесің. Әзір Мекке алдыңда, Пейіліңмен сыйласаң Атаң менен анаңды! [132] – деп ата-анаға көрсеткен сый-құрметінің құдай жолын қуып, Меккеге барумен пара-пар деген ой қорытады. Қарт ата-ана мен әке-шешені сыйлау қай халықтың болмасын ежелгі тарихи дәстүрі болған. Ғасырлар бойы халық қастерлеп келген осы жаңа дәстүрді Ақтамбердінің қошамет тұтып, көтере жыр етуінің тәрбиелік мәні бүгін де жойылған жоқ. «Жақсыда жаттық жоқ», «Жақсының ісі көпке ортақ» деп ұққан жырау:

68

Білімді қуған жақсыларАз да болса көппен тең

Жақсысы кеткен ауылдың Артынан жақсы шықпаса Өртеніп кеткен шөппен тең, - деп философиялық ой-топшылауын жасайды.

Ақтамберді адам бойындағы асыл, жақсы қасиеттерді өлеңдерінің өзегі еткен. Ақын нақылдарының ішінде талай адамгершілік ақылдар, өмірдің өзінен ойып алған бейнелі өсиеттер, ұзақ өмір тәжірибесінен қорытқан тұспалдар көп.

XVIII ғ. әдебиетіндегі ең көрнекті тұлға – Бұқар жырау. Жыраудың толғаулары негізінен этикалық нақыл-өсиеттен құралған. Мысалы: Екі жақсы бас қосса, Санат емей немене, Қамшылатып жүгірген Шабан емей немене, Сұрағанда бермеген Сараң емей немене [133]– деп толғайды Бұқар. Жырау толғауларының басым көпшілігін құрайтын насихат түріндегі толғауларында адамгершілік мәселелері – адамды ізгілікке, бауырмалдыққа, адалдыққа, әділдікке бағдар жасауына мүмкіндік туғызады.

Келесі ақындар поэзиясының ең көрнекті өкілі – Шал ақын. Шал біршама діндар адам болған. Алайда Шал этикасында тәңірінің, діннің алатын орны шамалы-ақ. Ақынның түсінігіндегі жақсылық пен жамандық, рахым мен зұлымдық құдай атымен байланыса бермейді. Шал ақын моралі діни мораль емес, адамгершілік моралі. Жақсыны алыс, жаманды жақын деме Жақсы атансаң біреудің хақын жеме, Жақсымын деп момынның малын жесе, Жаман адам сол болар, мақұл деме [134].

Бұл жерде зұлымдыққа жол бермеу, жамандықты бетке айту әр адамның парызы дейді ақын. Бәрі адамға байланысты деп ұғады Шал ақын. Сондықтан ол өз шығармаларында жақсылық қайдан шығады, жақсы адам дегеніміз кімдер, жамандық неден туады, жаман

69

адамдар қандай деген мәселенің төңірегінде біраз сөз қозғайды. Уағыз түрінде жазылған өлеңдер, таза ақыл беру, үлгі айту тұрғысынан келетін шумақтар ақын шығармашылығында баршылық. Осылай Шал ақын жақсының шапағатын, жаманның кесапатын зерделеп, кейінгіге өнеге боларлық өсиет сөз қалдырған. Бабалар өлең өсиеттері арқылы дүние бөліктерін философиялық мәселе деңгейіне көтеріп, оған психологиялық түсінік береді. Олар дүние құбылыстарын тек түсіндіріп қана қоймай, сол процестердің адам өміріне тікелей байланысын ашады. Осы байланыстарды заң дәрежесіне көтеріп, оны этикалық салауатқа, мінез-құлық нормасына айналдырып отырады. Жалпы халықтық педагогика құралдарын, қазақ ойшылдары мен ағартушыларының, ақын-жыраулардың, ғұлама-ғалымдардың тағылымды мұраларын зерттеу олардың болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудағы мүмкіндіктерінің мол екендігіне қол жеткіздік.

Қорыта айтқанда, XV-XVIII ғасырларда өмір сүрген ақындар этика, мораль мәселелерін жоғары бағалай білген. Халықтың дүниетанымын, адамның мінез-құлық, табиғи ерекшеліктерін, моральдық қағидаларын бейнелейтін ақын-жырау туындылары аз сөзге көп мағына сыйғызған нақты ой тереңдігімен ойға қалдырады. Адам бойындағы асыл қасиеттердің барлығы жыраулар өлеңдерінің өзекті арқауы болған. Олардың этикалық нақыл-өсиет сөздері болашақ мұғалімдерді әдептілік, парыздылық, адамгершілік тұрғысынан тәрбиелеуге тигізетін әсері мол.

Ұлттық қасиеттерімізді болашақ мұғалім бойына сіңіру қоғам игілігі үшін де маңызды. Халықтық педагогика – ұлттық тәрбие негізі деп білеміз. Ал ұлттық тәрбие ғаламдағы құндылықтарды бойына сіңіріп, өз құндылықтарын арттыра береді. Бірақ ол өндіріс және экономика сияқты «ғаламдастыруға» келмейді, өркениеттілікпен дамып, қалыптасады.

«Адамға өткен дәуір бәрі – сабақ» дегендей, бабалар тәжірибесінен сұрыпталған ой-пікірлер кейінгі ұрпаққа аса қымбат. Олар болашақ мұғалімді қызмет барысында ізгі ұстанымдарға жүгінуге, өзін-өзі басқара

70

білуге, өзін-өзі жетілдіре беруге т.б. кәсіби шеберлікке қажетті қасиеттерге жетелеуге бағытталған.

Ата-бабаларымыз сөзге, оның мағынасына терең мән берген. Сондықтан, халықтың өзімен бірге жасасып, өмір сынынан екшеленіп өткен, ата-бабадан мирас болған халық педагогикасы құралдары арқылы ғана болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыра аламыз деп ой қорыта келе төмендегідей кестені ұсынуды жөн көрдік.

5 – кесте Халықтық педагогика – болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру құралы

Халықтық педагогика құралдарының аталуыМазмұндық сипаттамасы

Осы құралдардың болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруға тигізер тәрбиелік мүмкіндіктері

1 2 31 Ауызекі поэтикалық

шығармашылықТүрлері: эпостық шығармалар, мақал-мәтел, шешендік, өсиет сөздер, аңыз әңгімелер, ертегілер, айтыс т.бЭпостық шығармалар - ел, халық өмірінен алынған, образдары ірі әрі кемелді түрде жасалып, батырлық немесе ғашықтық сюжетке құрылған ауқымды эпикалық жыр-дастандар

көркем тілмен жырланатын эпостық шығарма болашақ мұғалімдердің кәсіби мінез-құлқын, іс-әрекетін реттеуге көмектеседі

Мақал-мәтелдер ойды қысқа қайырып, ұтымды жеткізетін, халық ойы мен өмір тәжірибесінің қорытындысы іспеттес сөздер. Мақал-мәтелдер – халық ауыз әдебиетінде бағзы заманнан келе жатқан, мазмұндық ерекшелігімен көпшіліктің ойын жинақтап бере алатын көркем тіркес.

тарихы талай ғасырға тереңдейтін, қысқа да нұсқа асыл мұра – халықтың моральдық кодексі ретінде болашақ мұғалімнің ақыл-ойын дамытып,

71

Айтыс - қазақ фольклорында кең тараған жанрдың бірі. «Айтыс» - сөз айтысу, сөз жарысы, пікір таласы деген ұғымды білдіреді. Түрлері: қайым айтыс, жұмбақ айтыс, бәдік айтыс, қыз бен жігіт айтысы т.б.

деонтологиялық ұстанымдарға сәйкес қызмет етуге қажетті ой-өрісін, сана-сезімін, түйсігін дамытады

Шешендік сөздер парасатты ойға, ұтқыр шешімге, тапқырлыққа құрылады да, айтылған ойға қисынды әрі жедел жауап қайтаруды талап етеді, басты ерекшелігі тапқырлық пен шапшаңдық. Шешендік сөздерде адамдық қасиеттер мен әлеуметтік талап-тілектер топтастырылып беріледі.Тыйым сөздер халқымыздың ұлттық әдеп-әдет этиканың бір тармағы ретінде бүгінгі күнге дейін жеткен. Олар – халықтың терең философиялық ойын, ғасырлар бойы жинақталған тәжірибенің сұрыпталған тұжырымы, негізгі қағидалары іспеттес. [156]

мұғалімнің жеке тұлғалық ерекшеліктерін дамытып, адамгершілік мінез-құлықтың нақты ережелерін құруға мүмкіндік береді;өзін-өзі басқара білуге, қызмет барысында парыздылық ұстанымдарға жүгінуге жетелейді.

5-кестенің жалғасы

1 2 32 Сәндік-қолданбалы

шығармашылықХалқымыздың қайталанбас мәдени байлығы, қолөнер мұралары қоғам тарихымен, күнкөріс кәсібімен біте қайнасып, бірлікте дамып отырған. Сәндік-қолданбалы өнерге тән ерекшеліктер – айналадағы ортамен, өнермен, еңбекпен тығыз байланыста болуы

эстетикалық қуат беріп, сұлулықты түйсініп-сезіну, оны жасай білу, өмірді әдемі, өнегелі ету, адам еңбегін бағалау, туған жер табиғатын қорғау, сұлулықты танып-білу дағдылары қалыптасады

3 Музыкалық шығармашылыққұралдарына ән, күй, жыр жатады.Ән – халық тарихының құрамдас бір бөлігі, халықтың әр дәуіріндегі басынан өткізген рухани тіршілігінің, әлеуметтік, психологиялық көңіл-

ақыл-ой, зерде-сезіміне әсер етіп кәсіби шеберлікке қажетті қасиеттерге жетелейді

72

күйінің айқын айғағыКүй – қазақ халқының аспаптық музыкалық мұраларының бірі, ол әр түрлі аспапта орындалуына байланысты қобыз, сыбызғы және домбыра күйлері деп аталады. Күй мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған. Күй үнi адамның тiлi жетпейтiн iшкi жан дүниесiндегi ойын жеткiзiп, айнала әсемдiк әлемiн аялап қорғауға нәзiк сезiмін, көңiл-күйiн түсiнуге тәрбиелейді.

рухани жан дүниесіне, сана мен сезімнің бірлігіне әсер етеді; әсемдікке, әдемілікке, елдікке, ерлікке

4 Қазақ халқының моральдық-этикалық нормаларыМоральдық-этикалық нормалар дегеніміз моральдық сана тәжірибесіне ендірілген, адамгершілік қатынас мазмұнында көрініс тапқан моральдық ережелер жиынтығы. Қазақ халқының моральдық-этикалық нормалар жіктемесі: абырой мен намыс, мінез-құлық, сана-сезім тәрбиесі.

мұғалімнің кәсіби жауапкершілігін, моральдық-этикалық қарым-қатынасты тәрбиелейді

5 Діни ілімдерДіни ілімдер – имандылық пен инабаттылыққа, қайырымдылық пен мейірімділікке, адамгершілік пен ізгілікке тәрбиелейді. Ислам дінінің тәлім-тәрбиелік бірі – мұсылмандардың алла-тағала алдында «бес парызын» орындауы (1.Шахадат айту. 2. Намаз оқу. 3. Ораза тұту. 4. Қажыға бару. 5. Зекет беру.)

педагогикалық деонтологияның «Зиян келтірме!» ұстанымына сай қызмет етуге жетелейді, адамның жаны мен тәнін тазалайтын (обал, сауап) тура жолға салатын, рухани дүниесін нұрландыратын ғибадат амалдарының ең ұлысы

5- кестенің жалғасы

1 2 36 Салт-дәстүр – тарих барысында

қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын салт-сана, қоғамдық тәртіп, мұрат пен игілік,

болашақ мұғалімдердің мінез-құлқын, парыздылық сана-сезімін, абырой

73

мінез-құлық қалыптары, қоғамда, ұлтта немесе жекелеген әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік мәдени мұра элементтері; әдетке сіңген ғұрып, мирас; тарихи дамудың нәтижесінде пайда болған мінез-құлық нормасы; қоғамның бір тобынан екіншісіне ауысып отыратын мәдениеттің өткендегі элементі.

мен намысын; ұлтына, туған жеріне, тарихына, табиғатқа, ата-анасына, шәкіртіне, еңбекке деген құрмет, сүйіспеншілік сезімін қалыптастырады

7Әдет-ғұрып – адамдардың белгілі бір жағдайларға байланысты, қайталанып отыратын үйреншікті мінез-құлықтық іс-қимылдары, адамдардың тұрмысындағы қоғамдық қатынастардың тарихи қалыптасқан тұрақты нормалары; дәстүрге айналған жалпыға бірдей қалыптасқан қоғамдық тәртіп, салт-сана

ұлттық мінезді қалыптастырады; мейір шапағатқа, ақыл-парасатқа жетелейді; халықтың тұрмыс-тіршілігін, қадір-қасиетін білуге шақырады

8 Ғұлама ойшылдардың педагогикалық, этикалық көзқарастары – ақыл-парасат, ізгілік адамгершілік құндылықтар туралы ой-тұжырымдамалары

болашақ мұғалімдерді данышпан-кемеңгер ойшылдардың ұшан-теңіз ой-пікірлері ұлағатты тәрбиенің нәрімен сусындатады, өзін-өзі кәсіби тәрбиелеуге ынталандырады

9 Ақын-жыраулардың озық ой-пікірлері – халқымыздың асыл да мол мұрасы, ақыл-ойға, тәлім-тәрбиеге негізделген сөз маржаны, парасатты ойға, ұтқыр шешімге, тапқырлыққа құрылады. Алдарына қойған мақсаттары: еңбеккор, Отанын, елін, ұлтын сүйетін, ата-анасын қадірлейтін, кішіге қамқор болатын, ұлттық намысы бар, ұлтжанды азамат тәрбиелеу

сөйлеу мәдениеті, тіл мәдениеті шеберлігін дамытып, өсиет-өнегелер парыздылық сананы, сезімді, сенімді қалыптастырады; жаманнан жирендіріп, жақсыға жақындатып отырады

Педагог тұлғасының сипаттамасы бірнеше сапалық қасиеттердің жиынтығынан тұрады. Бұл сапалық белгілер тұрақты түрде дәлелденуі тиіс. Біз, өз пайымдауымызша, болашақ мұғалімдердің

74

деонтологиялық даярлығын халықтық педагогика құралдары арқылы тәрбиелеудің мүмкіндіктерін мынадай ретпен ашып көрсетуге тырыстық:

1. Парыз – рухани әдептіліктің талабы. Мұғалімнің өз бойындағы озық адамгершілік қасиетті дамыта білу – мұғалімнің кәсіптік даярлығының іргетасы, ұстаздық парызы. Ұрпақтарымызды «жаман әдеттен құтқару үшін» ұстаз мейілінше сана-сезімін кемелдетіп, кәсіби міндеттеріне сәйкес болу жолында өзін-өзі танып біліп, тұлғалық қасиеттерді жетілдіруге үнемі ынталандыруды қажетсініп, өз бойында парыздылық сана-сезімін дамытуға тиіс. Болашақ мұғалімді биязы мінезді, ұлағатты ұстаз етіп тәрбиелеу ісі педагог мамандар дайындайтын жоғары оқу орындарының ортақ ісі. Ата-бабаларымыз ұлттық ізгілікті, елдің мерейін көтеретін рухани мұраны кейінгі ұрпаққа жеткізіп отырған. Осынау асыл өсиеттей аталы сөздерді білу – бәріміздің парызымыз. Парыз – адамның ішкі талап тілегі, моральдық идеал ұйғарымын орындау, қажеттігін сезіну. «Өнегелі дана жоқ жерде өнерлі бала да жоқ», - деген халқымыз келер ұрпағын қателіктен, жаңсақ қадамдардан ұдайы қақпайлап, ылғи да түзу жолға сілтеп отырған.

2. Адам әдебімен көрікті. Әдептілік, ар, ұят – адамдықтың белгісі, тұрпайы мінез, тағы жат – надандықтың белгісі. Халқымыз ерте кезден-ақ әдепті жоғары бағалай білген. Қазақ ұлдары мен қыздарының бойында әдептілік қасиеттері байқалып тұрған. Ұнамды қарам-қатынас жасай білу - әдептілік. Бұл – адам баласының әу бастан өз өміріне серік етіп, тіршілік құру жолындағы алға ұстап келе жатқан қағидасы. Әр заманда әр халыққа тән әдеттер мен дәстүрлер өмірге келіп, соларға сай әдеп қағидалары туындап, ғасырдан ғасырға жалғасып, ұласып жатады. Әдеп, адамгершілік жөніндегі қағидалар қашанда халықтың өлең жырларынан, тапқыр шешендік сөздерінен, ауыз әдебиеті үлгілерінен тиісті орын алып отырған: «Әдептілікті данадан үйрен, мейірімділікті анадан үйрен», «Әдепті бала – елінің көркі», «Әдепті бала ата-анасын мақтатар, әдепсіз бала ата-анасын қақсатар», т.б. Халқымыз жақсы мінез-құлқымен, өнегелі ісімен

75

көзге түскен жастарды «әдепті бала екен» дейді. Әдептілік барлық адамға жарасатын қасиет. Бұл адамның өскен ортасына, төңірегіндегі адамдардың қарым-қатынасына байланысты қалыптасатын қасиет. Педагогикалық әдеп – мұғалімнің кәсіптік сапасы және кәсіптік ерекшелік белгісі. Мұғалім мамандығы ұрпақтар арасын жалғастырушы, сол себепті ұлттық мектептің ұлы мұратын іске асыратын ұстаздар қауымы, ұлттық намысты ту етіп, білімін, қажыр-қайратын елдің болашағын көркейтер қасиетті істен аянбауы керек.

3. «Ұстазы мейірлі болса, шәкірті пейілді болады» - деп ата-бабаларымыз айтқандай, ұстаз бен шәкірт ұғымы – біздің халқымызға өте қадірменді де қастерлі ұғым. Абай «Шәкіртсіз ұстаз - тұл» деу арқылы ұстаздық пен шәкірт ұғымын бірінің екіншісіне үйретуі, екіншісінің үйреткенді ынта қойып, біліп алатын, яғни ғылымның іліміне ие болатын, мұрагер ғана емес, ілгері жалғастырып, дамытушы ретінде анықтаған. Ұлы жазушы, ғұлама ғалым М.Әуезовтың «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деген өте терең, мәнді нақышы бар. Ол еліңнің ертеңі – жас ұрпағыңды жақсылап өсір дегені. «Бесік» сөзі тәрбие ұлттық негізде болсын дегенге де меңзеп тұр. Сондықтан, «Елдің келешегі – ұстаздың қолында» дегені ұстазға үлкен міндет артады. Демек, өз ісіне берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып, шәкіртінің бойына сіңіре білетін деонтологиялық даярлығы жоғары ұстазды ғана бүгінгі күнге лайықты мектеп тәрбиешісі деп айта аламыз.

4. Жақсы мінез-құлық - адам жанының айнасы. Адамның мінез-құлқының бастапқы негізі жеке тұлғаның мінез-құлқы мен тұрмыс қалпынан орын алатын жоғары рухани құндылықтардың жиынтығы тұрғысындағы идеал ұғымы болып саналады. Ол адамның адамгершілік мақсатының жүйелі сипаты, мінез-құлықтың моральдық үлгісі, жеке тұлғаның жоғары абыройы тұрғысында қарастырылады. Өзінің кәсіби болмыс, мінез-құлқына өзіндік талдау жасаудан әр педагогтың ұтары мол. Оқушы үшін ненің қажет екендігін, оны толғандырып жүрген нендей жағдай

76

екендігін білмей тұрып, ұстаздың бала игілігі үшін әрекет жасауынан нәтиже шықпайды. Әсіресе, балалардың да жан–дүниесіне үңілу және олардан тек тәртіпсіздікті ғана көрмей, дұрыс қарым-қатынастың ыңғайында тәрбиелесе, нәтижеге жетері хақ. Әр педагогикалық жағдайда ұстаздан ақылдылық және нақты әрекет талап етіледі. Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде – бұлар адамшылық қасиеттер болып табылады, қасиеттер дегенде қазақ даналары әрбір нәрсенің игілікті жағы, соның өзінің және оның әрекеттерінің абзалдығында және жетілгендігінде деген мағынада айтады. Бүгінгі ұстаз жоғары мәдениетті, ой-өрісі кең, өз мамандығын толық меңгерген, жоғары деңгейдегі кәсіпкер болумен қатар, өз халқының, өз ұлтының ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан ата-баба мұрасын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тарихы мен әдебиетін, өнерін, адамгершілік пен имандылықты дәріптейтін қарым-қатынас мінез-құлық қасиеттерді бойында қалыптастыру керек.

5. Имандылық – ұлттық тәрбиеміздің ұйытқысы. Ислам дінінің болашақ мұғалім тұлғасын қалыптастыруға да тәлім-тәрбиелік мүмкіндігі жоғары. Құранда пайғамбарымыздың ең асыл қасиеттерінің бірі - кешірімділігі мен кеңпейілділігі дей келіп, оны былай атап көрсетеді: «Имандылықтың белгісі мынадан көрінеді: ешкімге жамандық жасама». Пайғамбарымыздың үйретуі бойынша, адамгершілік пен парасаттылықтың алғашқы сатысы былай басталады: «адам ешкімге қысым көрсетпеуі керек, өзіне қысым көрсеткен адамды кешіре білуі қажет» - «бұл адамгершілік қасиеттің жоғары сатысы». Бұл педагогикалық деонтологияның «Зиян келтірме!» ұстанымының аясына саяды. Ұстаз – иманды ұрпақты тәрбиелеуші. Оның жаны да, тәні де таза болуға тиіс, Қорыта айтқанда, діннің бүгінгі адамзат өміріне жасайтын нақты ықпалын, тағылымдық мүмкіндіктерін көріп, бағалай білу, оны педагог-маман тәрбиесіне пайдалану басты парызымыз.

Сонымен, болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруда халықтық педагогика құралдарының мүмкіндіктері:

- біріншіден, халық педагогикасы құралдары болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығының жетекші құралы, әдіс-тәсілдері, амал-жолдары, мінез-құлық ережелері қызметін атқарады;

77

- екіншіден, халық шығармашылығының (поэтикалық, музыкалық, сәндік-қолданбалы) көркемдік бейнелілігі арқылы парыздылық, құнды-адамгершілік, психологиялық-эмоционалдық, эмоционалдық-эстетикалық қасиеттерін қалыптастырылады;

- үшіншіден, халық педагогикасында белгіленген кәсіби моральдың нормалары мен ережелері болашақ мұғалім тұлғасын қалыптастыруға жол ашады;

- төртіншіден, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар болашақ мұғалімнің деонтологиялық сана-сезімін қалыптастырады.

Міне, осындай ізгі қасиеттер болашақ жас мамандардың бойында қалыптасуы оқу-тәрбие жұмысының өзара дәйектілікпен ұштасып жататын алуан түрлі саласына тәуелді. Халықтық педагогиканың қазынасында ғасырлар қойнауынан бізге жеткен ақыл-ойдың, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрінің, шаруашылық кәсібінің, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан халық даналығының бай мұрасын болашақ мұғалімдерді дайындау бағытымен байланыстыру қажет.

Ойымызды қорыта келе, «Жас бала – жас бір шыбық». Жас кезінде қай түрде иіп тастасаң, өскенде сол иілген күйінде қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан түзеймін десең сындырып аласың. «Баланы жастан» деген сөздің мәні осы. (М. Жұмабаев). Баланы адам қылып өсіру үшін тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай, шаршамай үйрете білу керек. \ Ұстаздық борыш, жауапкершілік мұғалімнің өз шәкірттері алдында тұрған міндетін түсініп, сол үшін еткен іс-әрекетімен шектелмейді. Өзінің кәсіптік борышын білумен қатар борышты түсіну тәрбиешінің бұлжымас сеніміне айналып, ішкі қасиеттеріне, яғни моральдық сапаға айналуы тиіс. Ұстаз баланы тәрбиелеп қана қоймайды, оған білім береді, рухани болмысын, мінезін қалыптастырады. Ол кез келген шәкірттің ең сүйікті жақыны, жанашыры, қамқоршысы, болашағын болжаушы, адамзаттқа «алланың ақ жолын» айқындап көрсетуші құрметті де құдіретті тұлға. Ұстаздың жаны да, тәні де, орны да, ісі де бәрі таза болуға тиіс. Хадисте «бір күн ұстаздық еткен – бір айлық ораза тұтып, намаз оқумен бірдей» деп бекер айтылмаса керек.

Сол сияқты Жүсіп Баласағұни: «Ұл-қызыңа әдеп үйрет,

78

білім-өнер, көп көріп содан пайда, кемелденер.Ұлыңа үйрет білім барлық амал, Сонымен ол жияды қазына мал» немесе:Сабыр – ақыл парасаттың белгісі, Ақылсыз жан хайуанмен тең кісіБастарда істі байыбына барып ал, Асыққандар күйінер де жаңылар.Ақылды адам қарын бақпас, ой бағар,Жан семіртер, ой семіртер ойланарТән семіртер сөз ауыздан сіңеді. Жан семіртер сөз құлақтан кіреді.Білімдінің бар ерек екі белгісі, Жүзі жарқын оны білер ер кісі.Көп тыңдай біл, сөздеріңді таңдай біл,Ізгі ойларды өз жүрекке жалғай біл! - дегеніадамның жанын түсіну, адамға жақсылық тілеу

сияқты адамгершілік әдептерін меңгертеді. Ғұлама ақыл-ой тәрбиесінің нәтижесі болып табылатын білімнің ролін, білім арқылы қалыптасқан білімділік, парыздылық, ақылдылық парасаттылық сияқты тұлғалық сапалардың мәнін ашып көрсетеді [68].

Сонымен ұстаздық шеберлік, іс-қимыл, іс-әрекет арқылы білімді іс жүзінде қолдану барысында қалыптасып, дамиды. Ұстаз өз халқының төл педагогикасын терең біліп, ол білімін оқу-тәрбие сабақтастығында саралап пайдалануға тиіс. Халық педагогикасы – ұлттық мәдени мұра болғандықтан, оны тәрбие ісінде қолдана білу – ұстаздық парыз.

1.3 Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын халықтық педагогика құралдары арқылы қалыптастырудың құрылымдық моделі

Қоғамдық қатынастардың өзгеруіне орай, білім беру жүйесі де жаңа кезеңде, күрделі өзгерістерге түбегейлі бет бұруда. Бұл өзгерістер болашақ мұғалімнің кәсіби болмысының принциптеріне өзекті сауалдарды енгізуде. Қазіргі әлеуметтік жағдай педагогтардың алдына жаңа күрделі мәселелерді қоюда, шәкірттердің білім сапаларының төмен деңгейі, білім мен тәрбие арасындағы алшақтық, рухани байлықтың жұтаңдығы, мұғалімдердің ортаға бейімділігінің әрқилылығы, болашақ мұғалімдердің бойында ұлтымызға тән

79

қасиеттерді – парыз, борыш, көрегенділік, ар-намыс, имандылық, мейірімділікті қалыптастыру мақсатында тәрбие берудің өз деңгейінде ұйымдастырылмауы. Мектеп толыққанды педагог тұлғаларын талап етуде, мұғалім еңбегінің негізгі «қаруы» - оның жеке тұлғасы, кәсіби толысуы, оңтайлы педагогикалық шешімдерді жүзеге асыра алуы.

Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын халықтық педагогика құралдары арқылы қалыптастырудың негігі факторлары оқу-тәрбие үдерісі болып табылады. Педагогика ғылымында оқу-тәрбие процесі, педагогикалық процестің біртұтастығы, педагогикалық қызметке даярлық мәселелері көптеген ғалымдардың еңбектерінде (В. Е. Гмурман, Н. Д. Хмель, С. Б. Корягина, Е. П. Нечитайлова, Г. А. Уманов т.б.) жан-жақты көрсетіледі [167, 46, 168, 169, 170].

Педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасы педагогикалық ықпал ету арқылы жүзеге асады. Теорияда оқу-тәрбие процесін сабақ және сабақтан тыс іс-әрекетке шартты түрде бөліп қарастыру қабылданған. Студенттердің білім жүйесіндегі басты нысанасы болып оқу процесі саналады. Таным оқу процесіндегі негізгі іс-әрекет болып табылады. Тәрбиенің негізгі мақсаты – жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру. Психологияда «жеке тұлға» деген ұғымның әртүрлі түсіндірмелері бар, бірақ олардың көбісі мына анықтамаға келіп тіреледі: жеке тұлға дегеніміз - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид.

Оқу процесінің басты функциясы оқыту болғанымен, оның тәрбиелік роль атқаратынын да ұмытпаған жөн, өйткені оқу процесінің бүкіл формаларында тәрбиелік мән бар. Демек, оқу процесінде білім беру, тәрбиелеу әрекеттері жүзеге асады. Педагогикалық теорияда «аудиториядан тыс жұмыс», «аудиториядан тыс тәрбие жұмысы» деген ұғымдарға берілген ғалымдардың (Н. Н. Азизходжаева, Т. С. Деркач, К. Мурзаев, Т. К. Хайдаров) анықтамалары баршылық [171, 172, 173, 174]. Ғалымдардың еңбектерінде жұмыс мазмұны оқу және оқудан тыс жағдайлар, ал оны жүзеге асыратын орын аудитория және аудиториядан тыс жағдайлар болып саналады. Т. С. Деркачтың сөзімен айтқанда, олар оқу мен оқудан тыс процестің бірлігі ретінде жоғары білікті маманды даярлайды, оның кәсіби іскерлігін, кәсіби бағыттылығын қалыптастыруды көздейді. Студенттердің аудиториядан тыс жұмыстары, оқу процесінен тыс уақытта белгілі бір білім, іскерлік, дағдыны меңгеруге қызығушылық пен ынталылық принципінің негізінде ұйымдастырылады. Сонымен, ғалымдардың берген

80

анықтамаларын тірек ете отырып, біз теориялық тұрғыда оқу-тәрбие процесін оқу әрекеттері: білім беру-тәрбиелеу және оқудан тыс тәрбие әрекеттері: тәрбиелеу-білім беру деп бөліп қарастырамыз.

Жоғары оқу орнындағы оқу және тәрбие процесін болашақ мұғалімдердің халық педагогикасы құралдары арқылы деонтологиялық даярлығын қалыптастыру процесінде негіздерді айқындаушы ретінде қарастыру жоғары оқу орнының оқу-тәрбие процесіне талдау жасау үшін өлшемдерді саралауға мүмкіндік береді. Өлшемдер сандық және сапалық көрсеткіштерін айқындауға бағытталады:

- болашақ мұғалімдерді халық педагогикасы құралдары негізінде деонтологиялық даярлығын қалыптастыруға оқу-тәрбие процесінің мақсатты бағыттылығы;

- мұғалім тұлғасының деонтологиялық сипаттамасы;

- мамандарды даярлаудың зерттеу моделін анықтау, өлшемдер мен деңгей көрсеткіштерін тұжырымдау;

Бұл өлшемдерді анықтаудағы негізгі жұмыстар мыналар: кәсіби, базалық, эликтивті пәндер оқулықтары мен бағдарламаларын талдау; студенттердің өздік жұмысындағы тақырыптық тапсырмаларды талдау, студенттердің педагогикалық практика бойынша орындаған есебін талдау, сауалнамалар жүргізу, сабаққа қатысу, дөңгелек столдар, диспут, әңгіме, кураторлық сабақтар, т.б. өткізу.

Мұғалімдерді даярлаудың педагогикалық модельдерін принципті тұрғыда қайта құру біздің зерттеуіміздің міндеттеріне енген жоқ. Біз бұған дейін ашылған үлгілерге сүйене отырып, мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастыру ісіндегі білімді жетілдіруге тырыстық.

Болашақ музыка мұғалімдерінің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруда базалық, кәсіптендіру пәндері жетекші роль атқарады.. Оны осы пәндер саласындағы оқу бағдарламалары мазмұнына жасаған талдау дәлелдейді. Халық педагогика құралдары туралы педагогикалық ақпаратты төмендегідей оқу пәндерінен алуға болады: музыкалық білім беру әдістемесі, сөйлеу мәдениеті, мамандыққа кіріспе, этнопедагогика. Енді осы оқу пәндері бағдарламаларында халықтық педагогика құралдары қандай деңгейде пайдаланылады, оларды студенттердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру үшін қалай және қандай жолдармен ендіруге болады, соған тоқталамыз.

81

Болашақ мамандардық деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастыруда «Музыкалық білім беру әдістемесі» пәнінің ролі ерекше. Пәннің мақсаты – жалпы білім беретін мектеп оқушыларымен кәсіби-педагогикалық жұмыс жасауға болашақ музыка мұғалімін дайындау. Пәнді оқытудың негізгі принциптері: педагог-музыкантты дайындауға кәсіби бағыттылық; музыка мұғалімінің шығармашылық іс-әрекетінде тәжірибе жинау, педагогикалық шеберлікті жетілдіру. «Музыкалық білім беру әдістемесі» пәнінің бағдарламасы V бөлімнен тұрады. I бөлім: Кіріспе ретінде пәннің жалпы мазмұны. II бөлім: Оқушыларға музыкалық білім беру әдістемесінің негіздері. III бөлім: Музыка мұғалімінің тәжірибелік жұмыстарының негіздері. IV бөлім: Музыка мұғалімінің кәсіби педагогикалық іс-әрекеті. V бөлім: Педагогикалық зерттеулердегі музыкалық білім беру әдістемесінің мәселелері. Пәндегі IV бөлімнің «Музыка пәні мұғалімінің көркемдік педагогикалық іс-әрекеті» атты 1-тақырыбында музыка мұғалімінің көркемдік-коммуникативтік іс-әрекеті, оқушылармен эмоциональдық-рухани байланысқа жетудегі қарым-қатынас тәсілдері, педагогтің әртістік ролі қарастырылады. Студенттерге мұғалімнің іс-әрекеті, қарым-қатынас тәсілдерін түсіндірген кезде оқушылармен қарым-қатынасты педагогикалық деонтология талаптарына сай орната білуіне және соған арқау болар қазақ тағылымының ұстанымдарына (ар, ождан тазалығын сақтау, шындық пен әділдіктен, ақиқаттан айнымау, ақыл-ойлы, парасатты болу, салмақты болу, жас ұрпаққа тәрбие беруден жалықпау, т.б.) тоқтала кетіп, олардың әрқайсысына жеке сипаттама беруге болады. «Музыка мұғалімінің кәсіби қасиеттері, оның көркемдік-педагогикалық іс-әрекетінің тұлғалық ұстанымы (позициясы)» 2-тақырыбында музыка мұғалімінің кәсіби тұлғалық қасиеттерін дамыту мақсатында ұлттық тәлім-тәрбиенің негізгі бағыттарын, ізгілікті әдіс-тәсілдерін пайдаланған жөн.

«Сөйлеу мәдениеті» курсы квалификациялық сипаттамада музыка мұғалімі іс-әрекетінің негізгі міндеттері ішінде тіл мәдениеті бағытындағы білім, ептілік, дағды, яғни дұрыс, таза, мағлұматқа бай және ырғақты көркем сөзді игеру ерекшеленеді. Әсерлі, көркем, қисынды құрастырылған сөз мұғалімнің педагогтік шеберлігін ұштауда маңызды фактор болып табылады. Бұл курс V бөлімнен тұрады. I Бөлім: «Музыка мұғалімінің сөйлеу мәдениеті» курсына

82

кіріспе. Бөлім: Жалпы және музыкалық педагогикадағы сөйлеу мәдениетінің қалыптасу тарихы мен дамуы. III Бөлім: Музыка мұғалімінің сөйлеу мәдениетінің теориялық негізі мен мазмұнына сипаттама. IV Бөлім: Музыка мұғалімінің сөйлеу іс-әрекетіне рефлексифті қатынас – материалды сын көзімен қарап, ұғыну және оны конструкциялауды жетілдіруде тиісті шарт. V Бөлім: Әртүрлі музыкалық іс-әрекетте кәсіптік сөйлеу мәдениетінің дағдыларын меңгеру. Бұл жерде мына жайды атап айтқан жөн: Курстың тақырыптық жоспарларында халықтық педагогика жан-жақты ендірілмеген.

I Бөлімнің «Сөйлеу мәдениеті - жеке адамның білімдік және тәрбиелік көрсеткіші» 1-тақырыбында кәсіптік сөйлеу мәдениетін қалыптастыру талап етіледі. Бұл жерде музыка пәні мұғалімінің кәсіптік сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда қазақтың шешендік өнерінің алатын орны, болашақ мұғалімнің сөз жарасымдылығына қойылатын халық талаптары, музыка пәні мұғалімінің кәсіптік сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда айтыс өнерінің алатын орны, олардың ерекшеліктеріне тоқталу арқылы тақырып мазмұнын толықтыру қажет.

I Бөлімнің «Сөйлеу мәдениеті – музыка мұғалімінің кәсіптік даярлығына қажетті сынар» атты 2-тақырыбында сөйлеу мәдениетін жүзеге асыру шартына қойылатын негізгі талаптарын, музыка мұғалімінің сөйлеу мәдениетінің ерекшеліктерін қарастырумен бірге бір ауыз сөзге тоқтаған халқымыздың сөз саптауы, «қиыннан қиыстырып» тауып, дәл айта білуі жөнінде мағлұмат алғаны дұрыс. III бөлімнің «Болашақ музыка мамандарының монологтық, диалогтық сөйлеу шартына сай кәсіптік қатынасының ерекшеліктері» тақырыбында кәсіптік тіл қатынасының түрлерін, (монологтық, диалогтық), музыкалы-материалды жеткізуде тілдің әсер ету дәрежесіне тоқтала келіп, оңтайлы қарым-қатынасты болдыру үшін мұғалім тұлғасына қажет (сырттан келген мәліметті сараптап, бағалай білу икемі, дәл бағыттап, айқын, бейнелі сөйлей білу қабілеті, өз ойын жеткізудегі ым-ишараны (кинестика) қолдана білуі, т.б.) ебдейлік ерекшеліктері жөнінде жете мағлұмат алғаны ләзім.

83

Ал «Мамандыққа кіріспе» курсының мақсаты: студенттерге таңдаған мамандықтарының мазмұнын тереңдете ашу; музыкалық білім мамандығына жалпы сипаттама жасау; музыкалық білім беру мамандығының ерекшелігі, қоғамдағы музыканың алатын орны; мектептегі музыкалық бағдарламалар, музыка пәні мұғалімінің ролі, кәсібилігі, шығармашылық іскерлігі, ізденіштігі, сабақты ұйымдастыру қабілеттілігі туралы түсінігін қалыптастырып, біліктілігін арттыру. Бұл арада мына жайды атап айтқан жөн: тақырыптардың ешқайсысында да халықтық педагогика негіздері ендірілмеген.

Жоғарыда аталған пәндерге жасаған талдау барысында олардың мазмұнында болашақ мұғалімдердің парыздылық сана-сезімін қалыптастыруда халықтық педагогика құралдарының мүмкіндіктері қарастырылмаған. Оны курсты меңгеруге қойған мақсат, міндеттерден байқау қиын емес.

Зерттеу барысында біз оқу-зерттеу жұмыстары мен ғылыми зерттеу жұмыстарының мүмкіндіктерін зерделедік, Студенттердің оқу-зерттеу жұмыстары оқу сабақтарының міндетті жүйесі болып саналады, ол студенттің ғылыми ізденіске қатысу арқылы білімді тереңдете меңгеруіне, меңгерген теориялық және практикалық білімдерін педагогикалық іс-әрекеттерде пайдалана білу дағдысын жетілдіруіне мүмкіндік жасайды. Студенттердің оқу-зерттеу жұмыстарының нәтижесі реферат, бақылау жұмыстары, баяндамалар дайындау, арнайы практикалық жұмыстарды орындау (жоспар, сценарий, т.б.) арқылы айқындалады.

Студенттерді кәсіби даярлауда маңызды саланың бірі – ғылыми зерттеу жұмыстары (курстық, дипломдық жұмыстар). Біз соңғы жылдары бұл жұмыс формаларын болашақ мұғалімнің деонтологиялық тұрғыда даярлау мақсатында кеңінен пайдаланудамыз. «Музыкалық білім беру әдістемесі» пәнін мегеру барысында студеттер курстық жұмыс орындайды. Онда олар мәселенің теориясымен, оның практикада қолдануымен танысады, қажетті эксперименттер жасайды, нақты материалдар жинайды, қорытындылар даярлайды. Ғылыми зерттеу жұмыстары жүйесінде халық педагогикасы құралдарын көптеп ендіру қажет. Ол жұмыстар болашақ мұғалімдердің халық

84

даналығымен, халықтық тәрбие дәстүрлерімен қарулануына және оларды практикада қолдануға мүмкіндік береді. Курстық және дипломдық жұмыс тақырыптары практикалық іс-әрекеттердің өзіндік сипатына және ерекшеліктеріне, кәсіби және ғылыми көзқарасына қарай таңдалады.

Студенттердің ғылыми зерттеу жұмыстарының тағы бір формасы – студенттердің жыл сайын болатан ғылыми-практикалық конференцияға ғылыми баяндамалар дайындауы. Жарыс үш турдан тұрады. I-ші тур әрбір жоғары оқу орындарында жүргізіледі, одан өткен үздік ғылыми жұмыстар II-ші турға – жоғары оқу орындары аралық жарыстарға жіберіледі, одан оза шыққандар III турға – Республикалық жарысқа қатыстырылады. Алайда студенттердің курстық жұмыстарына, ғылыми-практикалық конференцияларға ұсынған баяндамаларына жасаған талдау олардың қазақ халық педагогикасына, ұлттық әдеп, ұлттық тәрбие көздеріне назар аудармайтынын, оларды бүгінгі күнге қажетті проблема тұрғысында қабылдамайтынын көрсетті. Ал бұл жағдай болашақ мұғалімдердің ұлттық бағытта қалыптасып, дамуына кедергі келтірері сөзсіз. Осыны ескере отырып біз студенттердің ғылыми-зерттеу жұмысын белсендіруді жөн көрдік. Өйткені, жұмыстың бұл түрі студенттердің парыздылық сана-сезімін оятады, іс-әрекеті, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына септігін тигізеді, халық педагогикасына деген аялы көзқарасын қалыптастырады.

«Музыкалық білім беру» мамандығының оқу құжаттарын зерттеу барысында байқағанымыз халық педагогикасы құралдарын мамандарға меңгертуге байланысты арнайы әдістемелік нұсқаулардың, оқу-әдістемелік құралдарының аздығы. Жоғарыда келтірілген деректер болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруда халық педагогикасы құралдарын оқу пәндерінің (Музыкалық білім беру әдістемесі, Сөйлеу мәдениеті, Мамандыққа кіріспе, Этнопедагогика) мазмұнына ендіру қажеттігін дәлелдейді. Сонымен бірге халық педагогикасын меңгерту бойынша арнайы курстар мен әдістемелік нұсқаулар жасау қажеттігін айғақтайды.

Біздің бұл ұсынысымыздың қажеттігін зерттеу барысында жоғары оқу орнын 3-4 жыл бітірген жас мұғалімдер және студенттер арасында жүргізілген сауалнамалар нәтижелері де нақтылай түседі. «Жақсы даярланған», «қанағаттанарлық», «нашар даярланған», «даярлығы жоқ» реттік шкаланы пайдалана отырып, зерттеу объектілері мына сұраққа жауап береді: мұғалімдердің парыздылық

85

сана-сезімінің, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына халық педагогикасы құралдарының рөлі қандай, және бұл салада сіздің теориялық және практикалық даярлығыңыз қандай дәрежеде?

Студенттер мен жас мұғалімдер өздерінің кәсіби даярлықтарын төмен бағалады. Бұл бағытта жұмыс жасауды алдарына мақсат етіп қоймағандығын жас мұғалімдер өздері де жасырған жоқ. Жас мұғалімдер мен студенттерден алынған сұрау нәтижелері бойынша олардың басым көпшілігі халық педагогикасы құралдарының ролін терең түсінбейтінін, ұлттық тәрбие негіздерін жете білмейтінін айтты. Бұл студенттер мен жас мұғалімдердің ұлттық тәрбие туралы ғылыми ойларды толық меңгермегенін, оның бай педагогикалық потенциалын шеберлікпен қолдана алмайтындықтарын дәлелдейді (5 кесте). Ал жақсы даярлық деңгейін көрсеткен жас мұғалімдер мен оқушылардың бәрі де оқу орнында дәріс алып жүрген кезде факультет пен университет көлемінде ұлттық тәрбиеге байланысты өтілген әртүрлі іс-шараларға белсене араласқандар.

6 – кесте Жас мұғалімдер мен студенттердің кәсіби даярлануларына өздері берген жауап қорытындысы

Жас мұғалімдер 3-4 курс студенттеріБағалар шкаласы (% пайызбен)

Жақсы даярланған 16 18Қанағаттанарлық 22 19Нашар даярланған 26 29Даярлығы жоқ 36 34

Жоғары оқу орнын бітіруші студенттердің педагогикалық практака кезіндегі іс-әрекеттеріне (толтырылған күнделігі, студенттерге берілген мінездеме, іс-шаралар сценарийлері, сынып сағатының жоспарлары, т.б.) жасаған талдау көптеген студенттердің халық педагогикасындағы ұстаз тұлғасына қойылатын талаптар мен педагогикалық деонтология туралы білім қорының аздығын дәлелдейді.

Сондықтан студенттердің білімін халық педагогикасы саласында басылым көрген ғылыми еңбектерді меңгерту арқылы арттыру қажеттігі туындайды.

Қазақ халық педагогикасы, этнопедагогика құралдарының тәрбиедегі маңызы мен мүмкіндіктеріне зерттеуші ғалымдар баса назар аударған. Алайда, бұл еңбектерде болашақ мұғалімдердің деонтологиялық

86

даярлығын қалыптастыру процесінде халықтық педагогика құралдарының мүмкіндіктері көрсетілмеген, бірақ бұл мәселе мүлдем назардан тыс қалған екен деген ой туындамауы керек. Бұл ғалымдардың этнопедагогикалық, этнопсихологиялық зерттеулерінде тікелей немесе жанама болса да көңіл бөлінген.

Докторлық этнопедагогикалық зерттеулерде ғалымдар Қ. Б. Жарықбаев, С. Қалиев, С. А. Ұзақбаева, К. Ж. Қожахметова, М. Х. Балтабаев, Ш. Б. Құлманова, Ж. Наурызбай, Р. Қ. Дүйсембінова, Р. К. Төлеубекова, Қ. Бөлеев [31; 33; 39; 34; 28; 35; 36; 144; 24; 29] өздерінің әдіснамалық, теориялық көзқарастарын дәлелдеп, шешімі қарастырылып отырған мәселені теориялық тұрғыда негіздейді. Зерттеу нәтижелерін жоғары оқу орындары мен мектеп тәжірибесінде пайдалануға байланысты қолданбалы әдістемелік ұсыныстар жасайды.

Қазақтың халықтық психологиясы мен халықтық педагогикасын, олардың пайда болуы және даму тарихын теориялық тұрғыдан тұңғыш зерттеген профессор Қ. Б. Жарықбаев. Қазақтардың ұрпақ тәрбиелеудегі құралдары бата беру, айтыс өнері, жастарға адамгершілік тәрбиесін берудегі әдіс-тәсілдері, ондағы мақал-мәтелдердің маңызына психологиялық талдау жасайды және «халықтық педагогика», «этнопедагогика» терминдеріне түсінік беріп, олардың айырмашылықтарын анықтайды. Ғалымның диссертациясында Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің даму кезеңдері анықталып, олардың Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдерде қалыптасу барысына жалпы баға берілген; XVIII және XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ ойшылдарының педагогикалық мұралары талданып, ғылыми айналымға ендірілген; олардың Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірдің даму тарихындағы орны анықталған; қазақ ағартушыларының және олардың ізбасарларының педагогикалық мұралары талдауға алынған [31].

С. Қалиев өз еңбегінде қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық мәселелерін этнопедагогикалық ұғымдарға ғылыми анықтамалар беру, қазақ

87

этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктерін, халық педагогикасының негізгі қағидалары мен оның ғылыми педагогикамен байланысын ашып көрсету арқылы негіздейді. Алғаш рет қазақ этнопедагогикасының ғылым ретінде туып, қалыптасып, дамуын үш кезеңге бөліп қарастырады: қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі (XIX ғасырдың екінші жартысы), оның белсенді қайраткерлері; қазақ этнопедагогикасының қалыптасу кезеңі (1920-1930) және сол кезеңдегі қайраткерлер; қазақ этнопедагогикасының даму кезеңдері (1970-1995).

Автор XV-XIX ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың, сондай-ақ XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қазақтың демократ-ағартушыларының және XX ғасырда өмір сүрген қазақтың педагог ғалымдарының халықтық педагогика туралы ой-пікірлерінен мағлұмат беру арқылы тәрбие тарихымен таныстыру, сол тағылымның әсерлі үлгілерінен өнеге алған бүгінгі жастардың елін, жерін ұлтын, мәдениетін сүйетін арлы, намысқор, саналы, өнерлі, өнегелі, парасатты азамат болып шығуын көздейді [33].

С. А. Ұзақбаева өзінің зерттеу жұмысында халықтық педагогиканы тәрбие мен оқыту саласындағы халық бұқарасы білімдерінің, іскерліктерінің, дағдыларының жиынтығы ретінде қарастырады. Автор тарихи, этнографиялық көздерді, ауызекі халық шығармашылығын зерттеу, осы проблема жөніндегі, педагогикалық зерттеулермен танысу, тәрбиенің халықтық дәстүрлеріне талдау жасау, бала тәрбиесінде жас ерекшеліктерді ескеру, ондағы ойын-сауық, еңбек процесінде балаларға эстетикалық тәрбие беру, ұлттық мәдениетке, ана тіліне, қолөнерге ерте баулу секілді мәселелерге қатты көңіл бөліп отырған дұрыс деген қорытынды жасайды. Қазақтың халықтық педагогикасында эстетикалық тәрбие берудегі отбасы ішіндегі қарым-қатынастарға, іс-әрекеттерге, тәрбиелеу әдістері мен тәсілдеріне талдау жасап, балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие беру құралдары қазақтың ауызекі поэтикалық және

88

музыкалық шығармашылықтары қолөнері, халықтық тәрбие дәстүрлеріне ерекше көңіл бөлген [39].

Ғалым К. Ж. Қожахметованың зерттеуінде қазақ этнопедагогикасының әдіснамалық негізі айқындалады. Оның еңбегінде: қазақ этнопедагогикасы педагогика ғылымының құрамдас бөлігі екені негізделінеді, олардың өзара байланысы «педагогиканың жалпылығы, этнопедагогика – ерекшелігі, ал қазақ этнопедагогикасының - даралығы» дәлелденген; этникалық және әлеуметтік бірліктің мәні туралы негізгі идеяны тануға септігін тигізетін халықтық педагогиканың, әлеуметтік педагогиканың және этнопедагогиканың өзара байланысы айқындалған; қазақ этнопедагогикасының құрылымдық-кешендік үлгісі жасалған; қазақ этнопедагогикасының ғылыми-әдістемелік кешені жасалынған. Бұл еңбекті мұғалімдерге осы салада білім беруге негізге алуға болады [34].

М. Х. Балтабаев өз зерттеу жұмысында қазақ халқының дәстүрлі көркемдік мәдениетіне негізделген музыкалық-эстетикалық тәрбие тұжырымдамасын жасап, халықтың аспаптық, ән, би, сәндік-қолданбалы, ауызекі-поэтикалық өнерінен бастау алатын тәрбие процесінің әдіснамалық негідерін анықтаған; объективті тарихи құбылыс ретіндегі дәстүрлі көркем мәдениеттің мазмұны мен тәрбие процесінің нәтижесі болып табылатын жеке тұлға тәрбиелігінің арасындағы ішкі байланыстар мен заңдылықтарды ашқан; кіші мектеп оқушыларын барлық жас шамасы кезеңдерінде ұлттық көркем мәдениеттің ықпал ету сферасына тартуды ұйғаратын музыкалық-эстетикалық тәрбие жүйесін ғылыми-әдістемелік жағынан негіздеген.

Ш. Б. Құлманованың зерттеуінде бастауыш сынып оқушыларын халық музыкасы арқылы тәрбиелеу мүмкіндіктері олардың психофизиологиялық ерекшеліктерін (қабылдау, зейін, ес, қиял, ерік, сезім, дауысқа қатысты мүшелер: есту, тыныс мүшелері) және музыкалық қабілеттерін (есту, ырғақ, музыкалық ес) ескерумен айқындалады. Автор оқушыларға қолайлы қазақ халық музыкасын белгілі бір өлшемдердің (көркемділігі мен қызықтырғыштығы, педагогикалық

89

мақматтылығы, жас ерекшеліктеріне сәйкестілігі, бала өмірі тәжірибесіне үйлесімділігі) негізінде сұрыптауды ұсынады. Еңбекте оқушыларды қазақ халық музыкасы арқылы тәрбиелеу негізінде екі нақты процесс орын алғаны біріншіден, оқушылардың өтілетін музыканы бейнелі түсінуі мен меңгеруін, екіншіден, оның мазмұнын әртүрлі дербес іс-әрекетте белсенді шығармашылықпен жүзеге асыруын бірлестіретіні жайлы мазмұндалады [35].

Ж. Наурызбайдың еңбегінде отандық педагогика ғылымында оқушылырға мәдени-этникалық білім беру проблемасы көтерілген. Ұлттық мектеп жасау, оның белгілері мен оған қойылатын талаптар, онда мәдени-этникалық білім беру жүйесін жасаудың роліне тоқталған. Мәдени-этникалық білімнің іргетасы негізінен отбасында, мектепте қаланатыны белгілі. Ал бүгінгі таңда оқу-тәрбие процесінде, рухани-мәдени түлеуімізге, салт-дәстүрді жаңғыртуымызға мәдени-этникалық білім берудің маңызы ерекше.

Ғалымның тәрбие басы – тіл, ана тілі, ұлттық тіл, еліміздегі тіл ахуалы, мемлекеттік тіл саясатының негізгі принциптері, ұлттық тәлім-тәрбие, оның қазіргі жайы, жақсарту жолдары, оған мектептер мен жоғары оқу орындарында жинақталған оң тәжірибелерге шолу жасалынған, ұлттық тәлім-тәрбиенің ғылыми-әдістемелік негізінде – халықтық педагогиканы кеңінен пайдаланып жатқан әр түрлі оқу орындарындағы озық іс-тәжірибелер жинақталып қорытылған. Қазақстан халықтарының ұлттық мәдениетін, рухани қазынасын, адамгершілік бастауларын қайта түлетуді басты нысана еткен. Автордың: «егер біз білім берудің өзіндік гүл шашқан әрі жеміс беретін ағашқа айналуын қаласақ, онда оны ұлттық топыраққа, этникалық қоректік ортаға отырғызуымыз керек. Сонда ғана оның тамыры – ұлттық мәдениет оның ұшар құндылығы – күн, оның сәулесі – жапыраққа бүкіл ағаш өмірінің негізі – фотосинтез арқылы жан бітіреді. Мәдениет біткеннің тепе-тең, бірін-бірі байытып, бір-біріне астаса түскен үндестігі, бірлігі, түптеп келгенде, адамдықтың, руханилық пен имандылықтың негізі болса керек», - деген ой-тұжырымын толық қолдауға болады [175].

90

Р. Қ. Дүйсембінова қазақ этнопедагогикасын мектептің оқу-тәрбие процесіне ендірудің әдіснамалық теориялық негіздерінің функционалдық мүмкіндіктерін анықтап, тұжырымдамасын жасайды, мектеп жағдайында қазақ этнопедагогикасын меңгертуге мұғалімдерді даярлау жүйесін айқындап, қазақ этнопедагогикасын оқу-тәрбие процесіне сатылап ендіру жүйесін ұсынады [144].

Р. К. Төлеубекова зерттеуінде халықтық педагогиканың анықтамасын беріп, халық педагогикасының зерттеу көздерін көсетеді. Халық педагогкасының мұрасының бірі – дәстүр ұғымына түсінік беріп, оның бала тәрбиесіндегі маңызына тоқталып, ата-баба дәстүрлерінің озығын жаңғырту, оны ұрпақ тәрбиесінде басты рольге айналдыру, қазақтың ата салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай пайдалану басты проблема екенін айта келіп, жеке басты жетілдірудің барлық саласын қамтитын этнокомплекстік тәрбие негізінде адамгершілік тәрбиесінің психологиялық-педагогикалық негіздеріне тоқталады [24]. Әсіресе бүгінгі таңда ұлттық педагогика тұрғысынан жалпы тәрбиені, оның ішінде адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми негізін ашып көрсету әлі де болса шешімін таппағанын анықтап, автор адамгершілік сезім, адамгершілік сана, адамгершілік сенім, адамгершілік мінез-құлық ұғымдарына қазіргі педагогика және психология ғылымдарының жетістіктеріне сүйеніп, өз анықтамаларын берген.

Қ. Бөлеевтің «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәлім-тәрбие беруге кәсіби дайындау теориясы және практикасы» атты монографиясы 2004 жылы жарық көрді. Онда қазақ педагогикасының тарихында тұңғыш рет қазақ мектептерінің болашақ мұғалімдерін оқушылырға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындаудың теориялық негіздері жүйеленген. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындау тұжырымдамасы, қазақ ұлттық мектебін құру, ұлттық тәрбие беруге қазіргі қазақ мектептерінің мұғалімдерін дайындау болшақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге автордың «Қазақ

91

халқының этнопедагогикасы» және «Қазақ этнопедагогикасының тарихы» бағдарламалары бойынша дайындаудың мазмұны, формалары мен әдістері жасалынған [29].

Зерттеу жұмысының бәрі халық педагогикасының, қазақ этнопедагогикасының мәнін, мазмұнын зерттеп отырған объектілеріне қарай қарастырады. Барлық еңбектердің де педагогика ғылымы үшін маңызы зор, оларды зерттеліп отырған салада пайдалануға болады.

Қоғамдық қатынастардың өзгеруіне орай, білім беру жүйесі де жаңа кезеңде, күрделі өзгерістерге түбегейлі бет бұрады. Бұл өзгерістер педагогтың кәсіби болмысының принциптеріне өзекті сауалдарды енгізуде. Қазіргі әлеуметтік жағдай педагогтардың алдына жаңа күрделі мәселелерді қоюда, шәкірттердің білім сапаларының төмен деңгейі, білім мен тәрбие арасындағы алшақтық, рухани байлықтың жұтаңдығы, мұғалімдердің ортаға бейімділігінің әрқилылығы, болашақ мұғалімдердің бойында ұлтымызға тән қасиеттерді – парыз, ар-намыс, имандылық, мейірімділікті қалыптастыру мақсатында тәрбие берудің өз деңгейінде ұйымдастырылмауы – осы мәселелердің бәрі өз шешімін күтуде.

Болашақ мұғалімнің кәсіби толысуы, білімдарлығы көбінесе оның тұлға ретіндегі дамуының әр кезеңіндегі кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттердің, эталонды талаптарын меңгеру деңгейімен байланысты. Бұл талаптар кәсіби мәнді сапалық қасиеттерді меңгерген тұлғаларда іске асырылады, сонымен бірге педагог тұлғасының кәсіби тұрғыда өркендеуінің алғышарты ретінде де орын алады.

Педагог В. А. Сухомлинский «әлемде дәрігер мен педагогтың кәсібінен артық адамгершіл кәсіп жоқ. Дәрігер адамның өмірі үшін соңғы минутқа дейін күреседі, аурудың жағдайының нашар немесе тіпті үмітсіз екенін ешуақытта оған сездірмейді. Бұл дәрігер этикасының бастапқы ақиқаты» деген, және мұғалімдер де өз салаларында педагогтық этиканы дамытып, тереңдетуге, тәрбиедегі адамгершілік бастаманы әрбір мұғалімнің педагогтық мәдениетінің аса маңызды белгісі ретінде орнықтыруға тиісті екенін, бұл педагогтық еңбектің тұтас бір саласы, аз зерттелген саласы екенін айтқан.

92

Біздің зерттеуіміздің негізі – жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастар міндетті болып табылатын, сондай-ақ қызметінің басты нысанасы жеке адам, оның тағдыры болатын кәсіп өкілдеріне яғни мұғалімдерге қойылатын моральдық талаптарды ұлттық тәрбие негізінде қалыптастыру қажеттілігі.

Басқа көптеген кәсіптермен салыстырғанда педагог кәсібі өз еңбегінің адамгершілік мазмұны бай болуымен ерекшеленеді. Сондықтан болашақ мұғалімнің жеке басының қалыптасу процесін зерттеу, оның рухани және моральдық бет-бейнесіне талаптар қою – мораль теориясы мен педагогикалық теорияның аса маңызды міндеттерінің бірі. Қазіргі ұстаздың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі демократиялы мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік қасиеттерін қалыптастырып, содан кейін оның жан тазалығы мен тән сапаларын арттырып, ұлттық менталитетке сәйкес жан-жақты білім беру талаптары қойылған.

Мұғалімге қойылатын талаптар өте көп. Г. Г. Воробьев «Школа будущего начинается сегодня» деген кітабында мұғалімдерге қойылатын талаптардың жиырмадан астамын көрсеткен.

Негізінен ол талаптарды С. Б. Елжанов үш топқа бөліп көрсетеді: 1. Мұғалімнің жеке басының ізгіліктілігі.

2. Кәсіптік мамандық даярлығы терең де тиянақты жалпы ғылымилық білімі. Өз пәнін, ғылымын игеруі, оны оқыту әдістемесін, психологияны, педагогиканы меңгеруі.

3. Педагогикалық технологияны игеру. Педагогикалық мораль – мұғалім тәртібіне, мінез-құлқына, өзін-өзі ұстау, қарым-қатынас жасау мәдениетіне қойылатын белгілі бір талап-тілектердің, қағида-ережелердің қалыптық мазмұндық тұжырымының жүйесі, жиынтығы. Бұл жерде Елжановтың мектеп мұғалімдерін даярлау педагогикалық білім беру жүйесінде артықшылыққа ие болу керек, сондай-ақ жоғары оқу орындарындағы болашақ маманды даярлауда жеке басының адами

93

қасиеттеріне баса назар аудару керек деген пікірі өте дұрыс.

Ұстаздық қызметте қажетті негізгі дағдылар мен іскерліктер - мақсаттылық, зерттеушідік, құрастырушылық, танымдық, қарым-қатынас, реттеушілік, ұйымдастырушылық, бақылау-бағалау, болжау.

Кәсіби рөл мен жеке құндылықтар арасындағы диалектикалық өзара байланыс бүгінгі күні толыққанды педагог тұлғасына ерекше талаптар жүктейді. Педагог тұлғасының кәсіби мәнді сапалық қасиеттеріне тоқтала кетуді жөн көрдік. Осы орайда американ ғалымы А. Маслоудың әзірлеген «тұлғаның өзіндік маңыздылығы» теориясының мәні ерекше. Өзін жан-жақты дамытуды, білімін жетілдіруді даму ырғағымен байланыстыра отырып А. Маслоу былай деп тұжырымдайды: «Өзіндік білім жетілдіру, жан-жақты болуға талпыныс, яғни адамның биік белестерге ұмтылуы барлық жанда кездесе бермейді. Көп адамда ол үміт, ұмтылыс, елігу, белгілі бір нәрсеге қол жеткізу тырысу түрінде сипат алады. Өзін-өзі жетілдіру, дамыту барысында адам өз бойындағы қабілет-қарымын, ынта-жігерін ұштай береді» [141, 110].

Психология, педагогика мәселелерін көп зерттеген ғалым өздігінен көп жұмыс атқаруды жеке тұлғаның дамуының алғышарты деп қарайды. Ол педагог тұлғасын қалыптастыруда жоғары құндылықтар ретінде мыналарды атап көрсетеді: адалдық, шындық, белсенділік, тындырымдылық, тәртіп, қарапайымдылық, білімділік.

Ғалым-педагог Ғ. М. Кертаева педагогикалық деонтологияның ғылыми-әдіснамалық негіздерін зерттей келе педагогикалық деонтологияға сәйкес ұстаздың мінез-құлқының негізгі іргелі қасиеттерінің және іс-әрекет стилінің, педагогтық реңкі туралы үш пікірге тоқталады. Оларды тағы да атап өту жөн сияқты:

1. Балаға деген сүйіспеншілік.2. Парыздылық сана-сезімі.3. Білімге, өзіндік ізденіске деген ұмтылысы.

94

Ғалым деонтологиялық тұрғыдан дайындау, жетілдіру үшін болашақ мұғалімге жәрдемдесер тәлім-тәрбиеге, біріншіден, деонтологиялық сезімді ұялату, екіншіден, педагогикалық парыздың мазмұнын білу, үшіншіден, осыларды жүзеге асыратын тетігін білуді жатқызады және педагогтың деонтологиялық даярлығын жүзеге асыру үшін оның жеке тұлғалық мінез-құлқына, сана-сезіміне әсер ететіндей арнайы деонтологиялық дайындық қажет дейді.

Зерттеуші-ғалым Р. К. Төлеубекова ұрпақ тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалануды зерттей отырып, адам бойындағы барлық қасиеттердің құрылысы бірдей болатындығы және олар төрт бөліктен сана, сезім, сенім және мінез-құлық дағдысынан тұратындығы туралы қорытынды жасайды [24]. Оқу әдебиеттерін талдай келе, біз оларға төмендегідей сипаттама жасадық.

Сана – объективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің ең жоғарғы формасы, адамның жан қуаттылығының жиынтық аты. Сана - жеке адамға тән қасиет. Адамда жеке санамен қатар өмір сүрген ортасына байланысты қалыптасқан қоғамдық сана да болады. Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Идеялық мазмұны жағынан жеке адамның санасы қоғамдық санасының көрінісі болып табылады. Психолог-ғалымдардың (Қ. Жарықбаев, М. Мұқанов, А. Темірбеков т.б.) пікірлерінше, сана түйсік мүшелері арқылы объективті дүниенің мән-жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психологиялық процестердің (ойлау, қабылдау, сезіну, түсіну т.б.) заңды нәтижесі болып табылады. Моральдық сана – адамның санасында адамгершілік принциптерінің бейнеленуі, яғни адамдар арасындағы өзара қарым-қатынасты және қоғамға қатынасты реттейтін мінез-құлық нормасы.

Сезім дегеніміз – табиғи және әлеуметтік өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас. Сыртқы дүние мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу-келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түрін сезім деп

95

атайды. Олар – адамның іс-әрекеттерінің қозғаушысы. Адам сезімінде орын алған моральдық ұғымдар белгілі бір әрекеттерді орындауға тілек болып қана қоймай, сонымен қатар жағымды істерге айналуы қажет. Адам сезімдері тарихи-әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет. Олай болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс белгілеп отырады.

Сенім - әрбір іс-әрекеттің бағыт-бағдарын, принципшілдігін анықтайды. Сенім – адамның еркін білдірген, сезімін қозғаған, мақсат-мүддесіне, бағыт-бағдарына айналған жүйе. Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік, парыздылық пен имандылықтың ұлы қозғаушы күші – сенім екені анық. Жеке адамның сенім дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-әрекетін анықтайды.

Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқалыптылығы, толықтылығы, салмақтылығы – оның негізгі сапалары болып есептеледі. Моральдық жағынан тәрбиеленген мінез-құлық тұрғысынан да, оның айналасымен байланысы тұрғысынан да сипаттап отырады. Инабаттылық, ізгілік, адамдарға қамқорлық, көпшілік пікірімен санаса білушілік, өз міндетін орындаудағы жауапкершілік пен адалдық – мінездің сапасының негізгі көрсеткіштері. Адам мінезінің қалыптасуы әлеуметтік ортамен, қоғамдық болмыспен тікелей байланысты. Мінез тума қасиет емес, ол жүре келе қалыптасады.

Адамдардың моральдық мінез-құлықтарының, сана-сезімдерінің ішінде парыздың алатын орны ерекше. Парыз – жеке адамның іс-әрекетін, тәртібін жалпы мүддеге, әлеуметтік бірлікке бағындыру қажеттігін білдіреді. Ол объективтік талаптардың жиынтығы болғандықтан, адамдарды белгілі бір тәртіп нормаларын орындауға міндеттейді.

Қорыта айтқанда, деонтологиялық даярлықтың мазмұны тұтастай алғанда жоғарыда аталған сана,

96

сезім, сенім және парыздылық ұғымдарымен анықталады.

Педагог тұлғасының кәсіби мәнді сапалық қасиеттеріне тоқталар болсақ, педагогикалық мамандықтың моральдық аспектілері әр педагогикалық қызметкердің өзінің іс-әрекетіне деген жауапкершілікпен, жеке көзқарасымен ұштасады. Педагог өз шәкірттерінің келеңсіз, жаман әдет-қылыққа баруына жол бермей, жан-жақты тәрбиенің аясынан шығарып алмауы шарт. Бұл салаға ата-анамен тығыз байланыс та енеді. Кез келген ұстаз моральдық міндетін орындауда еркін. Өзінің кәсіби білімін, біліктілігін, дағдысын қандай деңгейде пайдалана алуы оның кәсіби парыздылығына байланысты.

Көптеген мемлекеттер ұстаздарға арналған кәсіби мораль кодекстерін кәсіби ұйымдардың көмегімен жасауға әлі де қол жеткізе аған жоқ. 1967 жылы ЮНЕСКО жариялаған «мұғалімнің статусының нұсқаулары» жинағында келесі талаптар орын алған: «Ұстаздар одағы кәсіби этика принциптері мен кәсіби әрекет принциптерін даярлауы тиіс, бұндай принциптер кең ауқымда мамандықтың мәртебесін асқақтатып, жалпы танылған принциптер рухында кәсіби міндеттемелерді жүзеге асыруға жол ашады». Біздің елімізде де айқын түрде қалыптасқан педагогикалық моральдің орнына көптеген өкілетті нұсқаулар мен құқықтық жарлықтар орын алуда. Алайда, олар ұстаздың кәсіби моралінің нормаларын толықтай алмастыра алмайды, бұл арада ұстаз сипатының ең алдыңғы қатарында кәсіби парыздылық сезімі болуы керек. Сондықтан да педагогикалық қызметте мыналар ескерілуі абзал.

1. Мұғалімнің маңызды еңбек құралы, жоғарыда атап өтілгендей, - оның жеке тұлғасы. Өзінің кәсіби міндеттерін нәтижелі орындау үшін ұстазға міндетті түрде өз оқушыларының алдында ерекше абыройлы болғаны дұрыс. Алайда бұл сый-құрметтің, сенімділіктің өзі ерен еңбекпен келетіні түсінікті. Осы орайда әңгіме тек арнайы кәсіби-педагогикалық сапалық қасиеттер (парыздылық, парасаттылық, мейірімділік, шыдамдылық) хақында ғана емес, басқа да түрлі

97

жалпы адами әлеуметтік құнды қасиеттер хақында. Бұл әлеуметтік бағалы қасиеттер педагогқа аса қажет, оның кәсіби міндеттерінің аясына адамгершілікке тәрбиелеу енеді. Әлеуметтік құнды сапалық қасиеттерді тәрбиелеу білім беру және іскерлік дағдыны жетілдірумен қатар жүреді. Білімді терең игертетін, моральдық сенімге тәрбиелейтін педагогтың өзі жан-жақты білім иесі, мол адами қасиеттерді бойына жинақтаған жан болуы тиіс.

2. Ұстаздарға қарап шәкірттер еліктейді. Балалар мен жасөспірімдер күн сайын бірнеше сағаттан мектеп әлемінен орын ала отырып, ұстаздарының берген білімдерін ғана меңгеріп қоймайды, мінез-құлық ерекшеліктерінен де көп нәрсені дарытады. Мұғалімнің сабақ процесінде беретін білімі мен тәрбие жұмысының мазмұны ғана емес, сонымен бірге оның адамгершілік және интеллектуалдық қасиеттері де оқушылардың сана-сезіміне күшті әсер етеді. Кез келген жағдайда мұғалімдердің назарға алатын қағидасы, олар оқушыларға өздерінің мақсатты бағытталған педагогикалық әрекеттерімен ғана қолайлы немесе қолайсыз әсер беріп қоймайды, сонымен қоса өзінің тұтас болмыс, жан-дүниесімен де қатты әсер етеді. Осы себептерге байланысты ұстаздардан қатты талап етілетіні – олардың тек үлгі аларлықтай бағыт-бағдар берулері, оқушыға зиянды әсер беретін барлық шараларға қарсы тұра білулері қажет.

3. Кәсіби міндеттерді атқарудағы әдіс-амалдарды еркін таңдаудың жеткіліктілігі. Жоғарыда айтып өтілгендей, ұстаздың кәсіби рөлі оған сан алуан және күрделі міндеттерді артады. Олардың жүзеге асуы үшін әрекеттің үнемі бірдей амалдары кезіге бермейді. Педагогикалық ахуалдар үнемі өзгеру үстінде және әр кезде жаңаша бағалануы тиіс. Педагогты барлық уақытта өз міндеттерімді қалай, қандай әдістермен жүзеге асырамын деген ой мазалайды. Таңдаудың өзі өзгеріп, жағдайға сәйкес түрленіп отырады. Кімде неғұрлым жоғары таңдау еркі болса, сол адамда соғұрлым жоғары жауапкершілік болмақ. Сол үшін мұғалімдерге моральдық нормалар аса қажет, көп жағдайларда оңтайлы шешім табуға жол ашады.

98

4. Қоғам мұғалімнің әр шешімінің сапасын және мақсаттылығын қадағалап отыра алмайды. Сол үшін бақылау ең алдымен мұғалімдердің өздерінің тараптарынан белең алуы тиіс. Педагогтың кәсіби тұрғыда өз ісінің шебері еместігін және кәсіби міндеттерінің сапасыз атқарылуын заңдар мен нұсқаулардың көмегі арқылы жеңу мүмкін емес. Бұл арада анағұрлым тірек болар күш те кәсіби-моральдық нормалар болып саналады.

5. Бүгінгі таңда ұстаздар қауымына нақты талаптармен қоса негізсіз де міндеттер артылуда. Негізді және қисынсыз жайлардың ара жігін ашып алған дұрыс. Бұл арада жан-жақты ойластырылған кәсіби мораль көмектеседі. Білім беруден басқа да (экологиялық, әлемге көзқарасты тәрбиелеу) міндеттерді ұстазға жүктей беру ата-ананың бала тәрбиесіндегі ролінің төмендеуімен байланысты. Ата-аналар өз міндеттерін қуана-қуана ұстаздарға артуға құмар, көпшілігі оларды тәрбие мамандары деп санайды. Бұндай тым міндеттің көп жүктелуі ұстаздар қауымына сол міндеттерді тереңдей қабылдай алмауға итермелейді, өздерінің кәсіби міндеттерін қысқартуға әкеледі. Қат-қабат нұсқаулар мен шамадан тыс толтыратын қағаздар реті де тәжірибелік міндеттерін алмастырып жібереді. Ұстаздарды осындай қат-қабат әрекеттерден, негізсіз талаптардан қорғау, ата-аналарды бала тәрбиесіне біліктілікпен қарауға дағды беруде де кәсіби моральдың лайықты нормалары аса қажет.

Педагогтардың кәсіби моралінің мазмұнын анықтауда табиғи түрде осы салада жинақталған халқымыздың мол тәжірибесіне, педагогикалық бай мұрасына арқа сүйейтініміз белгілі. Көптеген педагогтар кәсіби болмыс, мінез-құлықтың қалыптасқан этикалық нормаларын өз түсінігінше қабылдайды. Алайда, атап өтерлігі, бұл нормаларды мойындау оған мойын ұсыну емес. Сократтың өзі таң қалған жай - көптеген адамдар мейірімділіктің, қайырымдылықтың бар екендігін біле тұра қатыгездікке барады. Ал, Гегель тұжырымынша, нақты моральдық сана дұрыс әрекеттер арнасына жол ашпақ, ал адамның өзі іске асырған

99

қылықтарымен танылады. Сол үшін қайтара еске алатынымыз, моральдық норманың қағидаларын нысанға алып, ойланбай жүзеге асыратын әрекеттерге жол бермегеніміз дұрыс.

Моральдық нормалар кәсіби болмыс, мінез-құлықтың ережелері мен моделін жинақтай отырып, өз алдына ынта туғызатын стандарт болып есептеледі, оны қолдауға әлеуметтік-кәсіби топтың қызығушылығы да басым. Кәсіби-педагогикалық моральдың нормалары тиімді жұмыс атқаратын әр ұстаздың адами сана құрылымынан орын алады. Өз мамандығын құлшыныспен, жан-тәнімен сүйіп атқарған педагогтың жоғары шеберлік шыңына өрлеп, өз еңбегінің жемісінің дәмін тата беретіндігі айқын.

Осы келтірілген ой-пікірлерді талдай келе деонтологиялық даярлығы халықтық педагогика құралдары арқылы қалыптастырылатын болашақ мұғалімнің негізгі іргелі қасиеттерінің және іс-әрекет стилінің, педагогтық қалпы туралы үш пікірге тоқталдық: кәсіби міндетіне деген адалдық, кәсіби шеберлік (білімділік), шәкірттерінің игілігі үшін қамқорлығы. Осы үшеуін де бір деңгейде қарастырғанды жөн деп санаймыз, өйткені, кәсіби адалдық та, шеберлік те, шәкірттеріне деген қамқорлық та айналып келгенде ұстаздық парыздылық дегенге саяды. Соларға қысқаша тоқтала кетеміз:

1. Мұғалімнің кәсіби міндеттерін адалдықпен атқару. Кәсіби парыздылық мұғалімнің қоғам, өз шәкірттері алдында тұрған міндетін түсініп, сол үшін еткен іс-әрекетімен шектелмейді. Өзінің кәсіби борышын білумен қатар борышты түсіну тәрбиешінің бұлжымас сеніміне айналып, ішкі қасиеттеріне, яғни моральдық сапаға айналуға тиіс. Моральдық борыштың адам санасында қалыптасуы үшін жеке адамдарда белгілі бір адамгершілік қасиеттер пайда болуы қажет. Осындай қасиеттердің ішінде маңызды орын алатыны - адалдық. Адалдық пен шыншылдық – этиканың негізгі ұғымдары. Әр ұстаз өзінің кәсіби міндеттерін адал түрде атқаруы тиіс деген пікірмен келіседі. Бірақ әр ұстаз мұны сақтай бермейді. Олардың кейбіреулерінің өз мамандықтарын жетік меңгермеуі, адалдықпен өз

100

жұмыстарына қарамауы өскелең ұрпақ тәрбиесіне үлкен зиян әкеледі, моральдық және интеллектуалдық дамулары тежеледі. Педагогикалық мамандықты саналы таңдау оған қатысты көп міндеттердің шешімін табуды ұсынады. Өз-өзіне сын көзбен қарау, жеке білімді үздіксіз жетілдіру ғана лайықты нәтижесін береді. Мұғалімнің өз кәсібіне деген адалдығы – оның ұстаздық парызы.

2. Кәсіби шеберлік және өздігінен білім жетілдіру. Кәсіби үстірттік (дилетанттық) әрдайым жақсылық әкелмейді. Ол қоғам үшін де қауіпті, ашық әрекетсіздікке соғады. Бұл жай балалардың біліміне кері әсерін тигізеді, мектепке жоғары қарқынды әдістер мен амалдардың, технологияның енуіне кедергі келтіреді. Мұғалімнің кәсіби шеберлігі бұл жайға керісінше барлық педагогикалық жүйенің тиімділігін көтереді, өз күшіне деген сенімділікті нығайтады. Нақты осы ерекшеліктерге шәкірттер де құштар, А.С. Макаренконың пікірінше: «біз жоғары біліктілік деп санайтын қажеттіліктер - жұмысқа кез келген уақытта дайын болу, білім тереңдігі, іскерлік, өнер, аз сөзділік, өз ісіне сүйіспеншілік, осы алғышарттар балаларды еліктіреді, қызықтырады» [4, 46].

Кәсіби шеберліктің жеткіліксіздігі әсіресе еңбек жолын жаңа бастаған жас мамандарда кездеседі. Кәсіби тұрғыдан тез жетілу үшін міндетті түрде өзінің білім деңгейін көтеріп, біліктілігін жетілдірудің мәні зор. Осы орайда арнаулы және психологиялық-педагогикалық білімді ұштап, кеңейтіп, кәсіби маңызды сапалық белгілерді жетілдірудің қажеттілігі күмәнсіз. Аталмыш әрекеттерді педагог барлық еңбек жолында жалғастырып отырады, ертедегі даналықтарға құлақ түрсек: аз сөйлеп, көп оқу абзал.

Қазіргі таңда оқушылардың ақпарат алу мүмкіндігі ұлғайып отырған кезеңде бірсарындылықтың ешбір нәтиже бермесі белгілі. Тәжірибе дәлелдегендей, сапалы кәсіби әрекетті жүргізуде және ұстаз тұлғасының дамуын жетілдіруде ерекше мәні зор қайнар көздер бар: балаларға деген шынайы құрмет, шыдамдылық, оптимистік, қамқорлық, ширақтық. Бұл бағалы мінез-құлық ерекшеліктері өз-өзінен

101

туындамайды, педагогтың кәсіби әрекетінің бүкіл өне бойында жинақтала береді. Аталып өткен сапалық белгілердің қатарында орын алып қалатын кереғар мінез-құлық ерекшеліктері де орын алып қалатын жағдайлар кездеседі. Олардың қатарына: ашуланғыштық, ұсақтық, беталды соқтыққыштық, кекшілдік, бос сөзділік, өкпешілдік енеді. Кәсіби шеберліктің жоғары деңгейін иелену үшін педагогикалық болмыс, мінез-құлықпен де үздіксіз жұмыс жүргізіліп отыруы шарт.

3. Ұстаздардың шәкірттерінің игілігі үшін қамқорлығы. Мектеп пен ұстаз және оқушылар – бір-бірінен ажырағыссыз, тығыз байланысты. Педагогтардың кәсіби моралінің талаптарының ең негізгісі болып саналатыны - әр жекелеген оқушының игілігі үшін қамқор болу. Әр нақтылы жағдайда бұл игіліктің неден белең алатындығын ұстаз өзі шеше алуы тиіс, ол үшін шәкірттің жеке тұлғасына талдау жасау, оның сыныптағы жағдайын білу, жанұядағы және оны қоршаған балалармен және үлкендермен өзара қарым-қатынасын нақтылай білген жөн. Мораль педагогтардан тұрақты педагогикалық жұмыс ретін талап етеді. Педагогикалық іс-әрекеттің маңызды өлшемі – оқушы туралы қамқорлық шаралары.

Болашақ мұғалімнің кәсіби мінез-құлқына, болмысына деген сыйласымды көзқарастың көрінісі келесі алғышарттарға байланысты: шыдамдылық, мейірімділік, терең білімділік. Ұлттық педагогикада да «Адам өз ортасына қарап өседі», «Өнеге күші өлшеусіз», «Ағаштан ағаш рең алады, адамнан адам тәлім алады», «Он рет өсиет айтқанша, бір рет өнеге көрсет» - деп сайып келгенде, тәрбиенің баршаға ортақ екенін танытады. Қазақ даналығында «Ел санатымен танылып, өнерімен теңеседі, ұрпағымен жалғасады» - деген сөз бар. Ғасырлар бойы қалыптасқан, халықпен бірге жасасып келе жатқан Адам деген ардақты атқа кір келтіргісі келмейтін әр кісіге ауадай қажет рухани игілігіміз болып табылатын әдеп, инабат, парасаттылық, парыздылық жолдарын үйрену өте маңызды.

Сонымен, болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастыру ісі бойынша педагогика ғылымы мен тәжірибесінің қазіргі кездегі жағдайын, тұжырымдамалық негіздерін кешенді түрде талдау бұл

102

мәселенің әлі де болса толық шешімін таппай отырғандығын көрсетті. Сол себепті біздің зерттеу жұмысымыздың маңызды мәселелерінің бірі болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастырудың моделін жасау болды (сурет 2).

Қазіргі кезде жоғары оқу орындарында маман моделі деген түсінікке көп көңіл бөлінеді. Педагог мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімнің халық педагогикасы құралдары негізінде қалыптасқан деонтологиялық даярлық кешені сол модельдің маңызды бір компоненті болу қажеттілігі даусыз. Модельді жасаудың әдіснамалық негіздері мыналар болып табылады:

- болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру туралы теориялық қағидалар ұғымы (К. М. Левитан, Қ. М. Кертаева, Н. В. Жутикова) [15; 14; 142];

- халықтық педагогика құралдары және этномәдениеті құралдары арқылы тәрбие беруге негізделген идеялар мен ғылыми қағидалар (Қ. Жарықбаев, С. А. Ұзақбаева, Қ. Ж. Қожахметова, Ж. Наурызбай, С. Қалиев, Ә. Табылдиев, Р. Қ. Дүйсембінова және т.б) [31; 165; 34; 36; 33; 143; 144];

- адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, ізгілендіру парадигмасына негізделген идеялар мен ғылыми қағидалар кешені (Қ. Қ. Жампейісова, А. А. Бейсенбаева, Р. Төлеубекова, А. А. Калюжный, Н. Е. Щуркова т.б.) [145; 146; 24; 147; 148];

- болашақ мұғалімдерді адамгершілік тәрбиесіне даярлаудағы психологиялық, педагогикалық пәндердің қосымша мүмкіндіктері (М. И. Гей, Э. Хамраев т.б.) [149; 150]. Осыған байланысты, біз жасаған модельдің мәнін ашу үшін модель мәселесіне кеңінен тоқталу маңызды деп ойлаймыз. Педагогикалық іс-әрекеттің әр түрін модельдеу тәжірибесі Л. И. Бережной, В. И. Михеев, Г. И. Рузавин еңбектерінде қарастырылған [151; 152; 153].

Модельдеу әдісі танымның көрінісі мен танымның объектісін саналы талдаудың кеңінен танылған түрі болып табылады. «Модель» ұғымы қазіргі ғылым саласында әртүрлі мағынада қолданылады. Жалпы

103

мағынада, «модель» (лат. modulus – үлгі, өлшем) – нысан және оған қатынастық мәндерді көрсететін көрнекілік құралдардың бірі (шартты бейне, схема, т.б.) [154]. Орысша-қазақша сөздікте «модель» - үлгі, сұлба, өрнек, өң, кейіп деген ұғымды білдіреді. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «модель» - бір нәрсенің үлгі макеті. Қазіргі заманға сай жаңалау, жинақтау деген түсінік білдіреді [155].

Модель дайындалған зерттеу нысанасының түпнұсқа үлгісі болып табылады. Философиялық энциклопедиялық сөздікте оған мынадай анықтама беріледі: модель - ойлау және әдістеме саласында (құрылым, таңбалау жүйесі) табиғи немесе әлеуметтік шындықтың белгілі бір үзіндісі. Жалпы модельдеудің педагогикада бірнеше формалары бар, біз осының ең қолайлы, біздің зерттеуімізге тиімді, интегративті, кешенді негізде даярланған зерттеу тақырыбымыздың мәнін жан-жақты ашатын көп құрылымды, көп өлшемді түрін пайдаланып модельдеудің теориялық әдісін басшылыққа алдық. Ендеше, болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасының құралдары арқылы қалыптастырудағы бұл модельдің негізі – мақсаттан, міндеттен, принциптерден, қағидалардан, әдістерден, құралдардан, түрлері мен нәтижеден тұратын кешен деп қарастырамыз

Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығы деонтологиялық ұстанымдарға сәйкес қызмет етуге қажетті таным-біліммен және алынған білімді іс жүзінде жүзеге асыра алу дәрежесімен өлшенеді. Демек, бұдан шығатын қорытынды: болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығы (парыздылық сана-сезімінің қалыптасуы) өз кезегінде біріктірілген біртұтас тұлғалық құрылым болып табылатын жеке тұлғалық, ақпараттық-теориялық, іс-әрекеттік компоненттерін қамтиды.

Жеке тұлғалық компонент болашақ мұғалімдердің деонтологиялық талаптарға сәйкес кәсіби қызметінің маңызын түсінуімен, педагогикалық қызметке деген жауапкершілік қарым-қатынаспен, адамгершілік сапаларымен (оқушыға деген

104

сүйіспеншілік, мейірімділік, адалдық, әдептілік т.б.), сипатталады. Оның көрсеткіштері:

- болашақ мұғалімнің жеке тұлғалық ізгіліктілігі, кәсіби парыздылық пен жауапкершілік сезімі, педагогикалық қабілеті;

- оқушыға деген сүйіспеншілігі, балалар әлеміне қызмет етуге деген қызығушылығы;

- қазақ халқының этика-деонтологиялық нормаларға сай адамгершілік тәрбиесін меңгеруге әрекеттілігі, белсенділігі;

- халық педагогикасы құралдарына деген аялы көзқарасы;

Жеке-

тұлғалық компонент

Ақпараттық-теориялық компонент

Іс-әрекеттік компонент

Жеке тұлғалық ізгіліктілігі, кәсіби парыздылық пен жауапкершілік сезімі,

Халық педагогикасы бойынша білімі

Педагогикалық үрдісті сауатты қалыптастыру мақсатындағы іс-әрекеті икемділігі

105

педагогикалық қабілеті

Кәсіби шеберлігін жетілдіруге ұмтылысы

Педагогикалық деонтология, педагогикалық этика, этнопедагогика теориясы бойынша білімі

Теориялық білімді іске асыру іскерлігі педагогикалық технология мен педагогикалық техниканы игеруге деген дағдысы

Оқушыға деген сүйіспеншілігі, балалар әлеміне қызмет етуге деген қызығушылығы

психология, педагогика, біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы туралы білімі

Деонтологиялық ұстанымға сай оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру ептілігі

2 – сурет Болашақ мүғалімнің деонтологиялық даярлығының моделі

Ақпараттық-теориялық компонентке педагогика, психология, этнопедагогика педагогикалық деонтология ғылымдарынан ұстаз кәсібіне сәйкесті теориялық білімдер көлемі енеді.

Көрсеткіштері:- халық педагогикасы бойынша білімдері;- психологиялық, педагогикалық білімі;- педагогикалық деонтология, педагогикалық

этика теориясы бойынша білімі;- біртұтас педагогикалық процесті жүзеге

асырудың теориясы мен технологиясы туралы білімі.Іс-әрекеттік компонент педагогикалық

деонтология ұстанымдарына сай қызмет етуге жетекшілік ететін практикалық іскерлік пен дағдылардың, әдіс-тәсілдердің кешенді жиынтығы.

Бұл компонентке кең мағынада болашақ мұғалімдердің теориялық білімін практикада жүзеге асыру қабілеттілігі, оқу-тәрбие процесін міндеттер мен

106

мақсаттарға сай құрастыра білуі, деонтология ұстанымдарына негізделген қарым-қатынас орната білу шеберлігі, сонымен бірге педагогикалық жағдаяттарға сәйкес тәрбиелік ықпал элементтерін орната білу қабілеттері енеді.

Көрсеткіштері:- педагогикалық технология мен педагогикалық

техниканы игеру шеберлігі;- педагогикалық үрдісті сауатты қалыптастыру

мақсатындағы іс-әрекеті;- теориялық білімді іске асыру іскерлігі;- деонтологиялық ұстанымға сай оқу-тәрбие ісін

ұйымдастыру дағдылары т.б.

Өлшемдер мен көрсеткіштердің жалпы мазмұны төмендегі 7-ші кестеде берілген.

Осы аталған компоненттердің жеткілікті дамуы мен айқындылығы, олардың тұтастық бірлігі болашақ мұғалімдердің халық педагогикасы құралдары арқылы нақты қалыптасқан деонтологиялық даярлық деңгейінің көрсеткіші болып саналады. Аталған белгілер болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығы өлшемдерінің белгіленген компонентері бола тұра, осы қасиеттің бар екендігін анықтайтын немесе оның студенттегі даму деңгейін бағалайтын маңызды бір сала, тұлғалық бейне ретінде көрінеді. Біздің пайымдауымызша, қарым-қатынастардағы, іс-әрекеттердегі, мінез-құлықтардағы сана-қасиеттерді сипаттайтын белгілерге баса назар аударылуы керек.

Өлшемдер мен көрсеткіштердің жалпы мазмұны төмендегі 7-ші кестеде берілген. Жоғарыда аталған өлшемдер мен көрсеткіштер негізінде болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлылығының үш деңгейі белгіленеді. Олар: жоғары, орта, төмен.

Жоғары деңгей халық педагогика құралдарындағы ұлттық рухани құндылықтардың, педагогикалық деонтологияның, қазақ халқының моральдық-этикалық дәстүрлерінің мәні мен маныздылығын жете түсінеді, оны әсерлі сезіммен қабылдайды, олардың құрылымын, функциясын, тәрбиелік мүмкіндіктерін саналы түрде терең меңгерген; кәсіби парыздылық нормаларын даярлығына қажетті ұлттық құндылықтарды нақты өлшемдер арқылы сұрыптай біледі; қазақ этнопедагогикасының құндылықтарын оқу-тәрбие процесінде шығармашылық ізденіспен тиімді пайдаланады;

107

педагогикалық шеберлікті жетілдіруге ұмтылысы айқын көрінеді; теориялық білімді жүзеге асыру іскерлігі мен дағдысы толық қалыптасқан.6 – кесте Халықтық педагогика құралдары арқылы қалыптастырылған болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығының өлшемдері мен көрсеткіштері Компонентте

р

Өлшемдер Деңгейлер көрсеткіштеріЖоғары Орта Төмен

Жек

е тұ

лғал

ық

Жеке тұлғалық ізгіліктілігі, кәсіби парыздылық пен жауапкершілік сезімі, педагогикалық қабілетілік туралы түсінігі

Студенттің жеке тұлғалық ізгіліктілігі, кәсіби парыздылық сана-сезімі жоғары деңгейде нанымға айналған, педагогикалық құзырлығы туралы түсінігі толық қалыптасқан

Студенттің жеке тұлғалық ізгіліктілігі, кәсіби парыздылық пен жауапкершілік сезімі орташа, педагогикалық қабілетілік туралы түсінуге талпынады

Студенттің жеке тұлғалық ізгіліктілігі, кәсіби парыздылық пен жауапкершілік сезімі төмен, педагогикалық қабілетілік туралы түсінігі қалыптаспаған

Кәсіби шеберлігін жетілдіруге ұмтылысы

Кәсіби шеберлігі жетілген

Кәсіби шеберлігін жетілдіруге ұмтылысы кейбір жағдайларда байқалады

Кәсіби шеберлігін жетілдіруге ұмтылысы баяу

Оқушыға деген сүйіспеншілігі, балалар әлеміне қызмет етуге деген қызығушылығы

Оқушыға деген сүйіспеншілігі, балалар әлеміне қызмет етуге деген қызығушылығы анық көрінеді

Оқушыға деген сүйіспеншілігі, балалар әлеміне қызмет етуге деген қызығушылығы жартылый қалыптасқан

Оқушыға деген сүйіспеншілігі, балалар әлеміне қызмет етуге деген қызығушылығы анық көрінбейді

Халық педагогикасы бойынша білім, методологиялық, педагогикалық білімі

Халық педагогикасы бойынша білім, методологиялық, педагогикалық білімі терең

Халық педагогикасы бойынша білім, методологиялық, педагогикалық білімі жүйесіз

Халық педагогикасы бойынша білім, методологиялық, педагогикалық білімі аз

6 – кестенің жалғасы

Ақ

108

пара

тты

қ-те

ория

лық

Педагогикалық деонтология, педагогикалық этика, этнопедагогика теориясы бойынша білімі

Педагогикалық деонтология, педагогикалық этика, этнопедагогика теориясы бойынша білімі жоғары деңгейде

Педагогикалық деонтология, педагогикалық этика, этнопедагогика теориясы бойынша білімі орта деңгейде

Педагогикалық деонтология, педагогикалық этика, этнопедагогика теориясы бойынша білімі төмен деңгейде

психология, педагогика, біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы туралы білімі

Психология, педагогика, біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы туралы білімі толық

Психология, педагогика, біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы туралы білімі жүйесіз

Психология, педагогика, біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы туралы білімі таяз

Іс-ә

реке

ттік

Педагогикалық үрдісті сауатты қалыптастыру мақсатындағы іс-әрекеті икемділігі

Педагогикалық үрдісті сауатты қалыптастыру мақсатындағы іс-әрекеті икемділігі жоғары деңгейде

Педагогикалық үрдісті сауатты қалыптастыру мақсатындағы іс-әрекеті икемділігі орташа деңгейде

Педагогикалық үрдісті сауатты қалыптастыру мақсатындағы іс-әрекеті икемділігі қалыптаспаған

Теориялық білімді іске асыру іскерлігі педагогикалық технология мен педагогикалық техниканы игеруге деген ұмтылысы

Теориялық білімді іске асыру іскерлігі педагогикалық технология мен педагогикалық техниканы игеруге ұмтылысы өте жоғары

Теориялық білімді іске асыру іскерлігі педагогикалық технология мен педагогикалық техниканы игеруге ұмтылысы аздау

Теориялық білімді іске асыру іскерлігі педагогикалық технология мен педагогикалық техниканы игеруге деген ұмтылысы төмен

Деонтологиялық ұстанымға сай оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру ептілігі

Деонтологиялық ұстанымға сай оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру ептілігі жоғары дамыған

Деонтологиялық ұстанымға сай оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру ептілігі орташа қалыптасқан

Деонтологиялық ұстанымға сай оқу-тәрбие ісін ұйымдастыру ептілігі қалыптаспаған

Орта деңгей халық педагогика құралдарындағы ұлттық рухани құндылықтардың, педагогикалық деонтологияның, қазақ халқының моральдық-этикалық дәстүрлерінің мәні мен маныздылығын біледі, сыртқы ықпалсыз рухани құндылықтардың білімдік және парыздылық нормаларын жүзеге асыруда аса үлкен қызығушылық танытпайды, теориялық білімді ішінара меңгерген, оларға еркін баға бере алмайды, оларды сұрыптап алуда, педагогикалық шеберлікті жетілдіруге ұмтылысы жеткіліксіз, өздігімен білім деңгейін көтеру және өзін-өзі тәрбиелеу икемділігі байқалмайды; теориялық білімді жүзеге асыру іскерлігі мен дағдысы орташа қалыптасқан.

109

Төмен деңгей халық педагогика құралдарындағы ұлттық рухани құндылықтардың, педагогикалық деонтологияның, қазақ халқының моральдық-этикалық дәстүрлерінің мәні мен маныздылығын қажет деп есептемейді, рухани құндылықтардың білімдік және кәсіби парыздылық нормалары туралы ой-пікірлері шашыраңқы, жүзеге асыруға ықылас білдірмейді, тек өзіне жағымды іс-әрекеттерді талғамсыз қабылдауға бейімделген, теориялық білімі нашар, практикалық тәжірибе жетіспейді, меңгерген біліміне баға бере алмайды, оларды жүргізілетін іс-шараларда пайдалана алмайды, өз еңбегін нашар ұйымдастырады, кәсіби даярлығын ұлттық құндылықтармен байланыстыру қажеттілігін түсінбейді; педагогикалық қызметтің қоғамдық маңызы туралы түсінігі қалыптаспаған.

Деонтологиялық даярлығын халық педагогиканың құралдары арқылы қалыптастыруға болашақ мұғалімдердің даярлануы тереңірек зерттеуді қажет етеді. Зерттеу барысында біз болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығының деңгейлерін бағалап, сараптау туралы мәселені шешу және оны қалыптастырудың эксперимент жүйесін жасаудың маңызды алғышарты ретінде халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастырылатын болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығының моделін құрастырдық (Сурет 1) .

Модельде көрсетілген компоненттер құрамын нақтылы байыту, олардың оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асырылуы қалыптастыру экспериментінің нысанасын құрайды. Оның барысы, жолдары мен нәтижелері екінші тарауда қарастырылады.

110

Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру Мақсаты

Міндеттері

Принциптері

Кезеңдері

Формалары

Әдіс-тәсілдері

Аудиториядан тыс «Ұлағат» жастар отауы орталығы

Нәтиже

111

Болашақ мұғалімнің кәсіби парыздылық санасын тәрбиелеу, сана-сезімге, нанымға айналдыру. Осы мақсатта халық педагогикасы құралдарын кең қолдану

Ұлттық, жалпыадамзаттық құндылықтырдың бірлестік принципі, кешендік, жүйелілік, біртұтастық, үздіксіз сабақтастық принциптері

Бірінші 1-2 курс

Екінші 3 курс

Үшінші4 курс

Аудиториялық және аудиториядан тыс жұмыстар

Оқытудың дәстүрлі және дәстүрлі емес әдістері

Кәсіптендіру, таңдау бойынша пәндерге қосымшалар ендіру:1. Мамандыққа

кіріспе2. Сөйлеу мәдениеті3. Музыкалық білім

беру әдістемесі4. Этнопедагогика

Халықтық педагогика құралдары:1. Халық шығармашылығы (поэтикалық, сәндік-қолданбалы, музыкалық);2. Салт-дәстүр; Әдет-ғұрып;3. Ақын-жыраулардың озық ой-пікірлері;4. Қазақ халқының моральдық-этикалық нормалары;5. Діни ілімдер;6. Ойшыл-данышпандардың және қазақ зиялыларының педагогикалық этикалық көзқарастары.

Оқу-әдістемелік кешен:1. Арнайы курс: «Пед. деонтология негіздері»2. Арнайы курс: «Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығы»3. «Өнер және этика», әдістемелік нұсқау4. «Мамандыққа кіріспе» оқу-әдістемелік құрал

Халық педагогикасы құралдары арқылы деонтологиялық даярлығы қалыптасқан мұғалім

Құралдары

3 - сурет Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру моделі2 Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық

даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастырудағы тәжірибелік-эксперимент жұмысы

2.1 Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру үдерісін мазмұндық тұрғыда қамтамасыздандыру

Педагог мамандар дайындайтын жоғары оқу орнына ұлттық тәлім-тәрбиені біліп, онымен жете таныс болып, өздерінің өмірлерінде олардың өзіне деген ықпалын сезініп, түсініп келетін жастар аз емес. Алайда бұл білімдер маманның кәсіби парыздылық санасын қалыптастыру үшін әлі де аз.

Біз осы мәселені дұрыс жолға қою мақсатында оқу жоспарларына өзгертулер енгізуді дұрыс деп санадық. Бұл тұрғыда кәсіби және базалық пәндердің мазмұнына қосымшалар жасап ендіру қолайлы болды: Мамандыққа кіріспе, Этнопедагогика, Сөйлеу мәдениеті, Музыкалық білім берудің әдістемесі.

Зерттеу барысында біз лекциялар мен семинарларда, педагогикалық практикада, студенттердің оқу-зерттеу жұмыстарында, студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарында, аудиториядан тыс жұмыстарда педагог-мамандардың деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдарын негізге ала отырып қалыптастыруға тырыстық.

Халық педагогикасы құралдарының мүмкіндіктерін болашақ мұғалімдерге «Мамандыққа кіріспе» пәнінің бағдарламасына қосымша теория жүзінде меңгерту олардың педагог қызметіне сәйкес білімділік, біліктілік қорын молайтуға әрекет етеді. Бұл пәнге арналған қосымша болашақ мұғалімнің кәсіби әдебіне, педагогтың іс-әрекеті, мінез-құлқы, қарым-қатынасына қойылатын талаптармен таныстырады, халық педагогикасы құралдары арқылы кәсіби іскерлігі мен шығармашылық ізденісін дамытуға, педагогикалық

112

қалып (норма), ұстаным, такт компоненттерінің қалыптасуына септігін тигізеді.

Студенттердің теория жүзінде алған білімдері семинар сабақтарында тереңдетіліп бекітіліп отырылады.

Семинар сабақТақырыбы: Болашақ мұғалімдердердің

деонтологиялық даярлығын қалыптастырудың пәрменді құралы – халықтық педагогика.

Жоспар.1. Халықтық педагогиканың педагогикалық

деонтологияға арқау болар негізгі бағыттары, тәжірибелік қорытындылары.

2. Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық ой-пікірлерінің деонтологиялық негіздері.

3. Мұғалімнің жеке тұлғасының кәсіптік мәнді сапалық қасиеттері: мінез-құлқы, іс-әрекеті, тұлғалық қасиеттері.

4. Халық ауыз әдебиетінің болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудағы мүмкіндіктері.

5. Болашақ мұғалімдерді қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеудегі халық мақал-мәтелдерінің мүмкіндіктері.

7 – кесте Мамандыққа кіріспе» пәнінің бағдарламасына қосымша

№ Бағдарлама тақырыптары

Мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары бойынша қалыптастыруға сәйкес қосымшаның мазмұны

1 Пәннің мақсатыы мен міндеттері, мұғалімнің жеке тұлғалық маңызды сапалары.

Мұғалім әдебі. Мұғалімнің әдеп көрінісі: іс-әрекеті, мінез-құлқы, қарым-қатынасы.Педагогикалық деонтологияға негіз болар халықтық тәрбиенің негізгі бағыттары.Мораль, этика, адамгершілік ұғымдарының халық педагогикасымен өзара байланысы.

2 Музыка пәні Педагогикалық деонтология

113

мұғалімінің шығармашылық ізденімпаздығы.

талаптарына сәйкес қарым-қатынасты қалыптастыру үшін халық педагогикасының әдіс-тәсілдері (ақыл-кеңес беру, үлгі-өнеге көрсету, әңгімелесу, түсіндіру, сендіру, үйрету, кеңесу).Халық педагогикасындағы адамдар арасындағы қарым-қатынас мәселелері.

3 Музыка пәні мұғалімінің кәсіби іскерлігі.

Болашақ мұғалімнің кәсіби іскерлігі мен шығармашылық ізденісін дамытуда халық педагогикасы құралдарының алатын орны.

4 Музыка пәні мұғалімінің ролі.

Халық педагогикасы құралдарының жеке басты дамыту, өзін-өзі тәрбиелеу, өздігінен білім алуға тигізер әсері.

Реферат тақырыптары:1. Болашақ мұғалімдердің кәсіби парыздылық

сана-сезімін қалыптастыруда халық педагогикасы құралдарының алатын орны.

2. Болашақ мұғалімдерді даярлауда халық шешендері мен ақын-жыраулар шығармаларының тәрбиелік мүмкіндіктері.

3. Ұстаздың жеке тұлғасының қалыптасып, дамуындағы дін, діни ілімдердің мәні.

4. Мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудағы халықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндіктері.

5. Халық мақал-мәтелдерінің ұстазды кәсіби тәрбиелеудегі мүмкіндіктері.

Болашақ мұғалімнің парыздылық сана-сезімін қалыптастыруда «Сөйлеу мәдениеті» пәнінің бағдарламасына жасалған қосымшаның ықпалы зор. Бұл пәнге арналған қосымша болашақ мұғалімнің қимыл-қозғалысы мен сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға көмектеседі. (8 кесте)

8 – кесте «Сөйлеу мәдениеті» пәнінің бағдарламасына қосымша (1 кредит)

114

№ Бағдарлама тақырыбы

Мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары бойынша қалыптастыруға сәйкес қосымшаның мазмұны

1 Сөйлеу мәдениеті - жеке адамның білімдік және тәрбиелік көрсеткіші

Болашақ мұғалімнің ішкі жан дүниесі мен сыртқы келбетінің, сөйлеу мәдениетінің үйлесімділігі. Халықтың сөйлеу мәдениеті – ұлттық ой-сананың көрсеткіші.

2 Сөйлеу мәдениеті – музыка мұғалімінің кәсіптік даярлығына қажетті сынар

Сөз мәдениеті – ұлттық ой-сана көрсеткіші.Қазақ халқының сөз сөйлеу мәдениетіне көзқарасы.Шәкірттермен сөйлеу қатынасында кішіпейілділік, әуезділік, дауыс күші, үн жылылығы, тіл тазалығы, тіл көркемдігі, ымның қатысы т.б.

3 Болашақ музыка мамандарының монологтық, диалогтық сөйлеу шартына сай кәсіптік қатынасының ерекшеліктері

Болашақ мұғалімнің сөз жарасымдылығына қойылатын халық талаптары.Шешендік сөздер – сөйлеу мәнерінің негізі.Музыка пәні мұғалімінің кәсіптік сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда айтыс өнерінің алатын орны.

Семинар сабақТақырыбы: 1. Тәрбие үрдісінде мұғалімнің сөйлеу мәдениеті,

мұқамы, сөздерінің әсерлігі, бейнелілігі.2. Мұғалімнің ауызекі сөйлеуі оның мамандық

шеберлігінің өте маңызды элементі және педагогикалық іс-әрекетінің негізгі құралы.

3. Тіл қисыны, сөз талғау, тіл анықтығы, үн жылылығы дегенді қалай түсінесіз?

4. Мұғалімнің сөйлеу мәдениетін жетілдіруде қазақ фольклорында шешендік сөздер деп аталатын жеке жанрды қалыптастыру және қазақ би-шешендердің деонтологиялық талапқа сай сөйлеу өнерінің қыр-сырларын меңгеру.

115

5. Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру ісіне ақын-жыраулардың өнегелілік-тағылымдық ой-тұжырымдамалары.

Реферат тақырыптары:1. Мақал-мәтелдер мен нақыл, тыйым сөздер –

білім мен тәрбие көзі.2. Болашақ мұғалімдердің сөйлеу мәдениетін

қалыптастыруда халық шешендері мен ақын-жыраулар шығармаларының мәні.

3. Мұғалімнің сөйлеу шеберлігі, шиеленісті жағдайларда ұтымды шешім қабылдау әрекеттері.

4. Мұғалімнің сөйлеу мәдениетін жетілдіріп, дамытуда мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні.

5. Халық педагогикасының «Сегіз қырлы, бір сырлы» ұрпақ тәрбиелеу міндеттері.

Болашақ мамандарға кәсіби-педагогикалық білімін тереңірек меңгерту мақсатында «Музыкалық білім берудің әдістемесі» пәнінің мәні ерекше болды. Ол болашақ мұғалімдердің этикалық мәдениетін, педагогикалық шебірлігін, тұлғалық қасиеттерін жетелдіруде маңызы зор.

Семинар сабақТақырыбы: 1. Музыка пәні мұғалімінің кәсіби рефлексиялық іс-

әрекеті.2. Болашақ музыка пәні мұғалімінің педагогикалық

шығармашылық жұмыс түрлері.3. Музыка пәні мұғалімінің жеке-кәсіби қасиеті

және білімі, іскерлігі, дағдыларының жиынтығы.4. Мұғалімнің орындаушылық, коммуникативтік

және музыкалық-ұйымдастырушылық іс-әрекетінде байқалатын кәсіби сапа-қасиеті.

5. Музыка пәні мұғалімінің шығармашылық белсенділігі.

Реферат тақырыптары:1. Деонтологиялық даярлықты қалыптастыру

бағытында жазылған ғылыми (отандық) диссертациялар.

2. Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруда Абайдың қара сөздерінің тәрбиелік мәні.

116

3. Ж.Баласағұнның «Құтты білік» еңбегінің тәрбиелік мәні.

4. Аталар сөзі – тәрбие көзі.5. Музыка пәні мұғалімінің көркемдік мәдениеті.

9 – кесте Музыкалық білім берудің әдістемесі пән бағдарламасына қосымша (3 кредит)

№ Бағдарлама тақырыбы Мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары бойынша қалыптастыруға сәйкес қосымшаның мазмұны

1 Музыка мұғалімінің кәсіби-педагогикалық іс-әрекеті

Музыка мұғалімінің кәсіби-педагогикалық іс-әрекеті және халық педагогикасының ролі.Музыка мұғалімінің тұлғалық қасиетін дамыту мақсатында ұлы ойшылдардың тұжырымдамалары.Музыкант-мұғалім іс-әрекетінің бағыты мен сипатын бейнелейтін қасиет – балаларға деген сүйіспеншілігі.

2 Музыка мұғалімінің кәсіби қасиеттері оның көркемдік-педагогикалық іс-әрекетінің тұлғалық ұстанымы (позициясы) және қарым-қатынасы

Бірге күйзеле немесе күйіне білу қабілеті ретіндегі эмпатия, оның музыкалық-педагогикалық іс-әрекет нәтижесіне ықпалы. Музыка пәні мұғалімінің оқушылармен эмоциональдық-рухани байланысқа жетудегі қарым-қатынас тәсілдері.Музыка мұғалімінің тұлғалық қасиеттері, оның тұлғалық ұстанымы және көркемдік-педагогикалық іс-әрекетке қарым-қатынасы.

3 Музыка мұғалімі – қоғамның көркемдік мәдениетінің қайраткері

Музыка мұғалімінің тұлғалық кәсіби қасиеттерінің жалпы сипаттамасы.Музыка мұғалімі тұлғасының кәсіби-мәндік қасиеттері.Алға қойған мақсаттарға жетудегі педагог-музыканттың жігерлі қасиеттері.

117

Соңғы жылдары оқу үдерісінде «Этнопедагогика» пәнінің ендірілуі де болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруда көп көмегін тигізді. Бұл пән болашақ маманның парыздылық сана-сезімін, мінез-құлқын қалыптастыруға көмектеседі (10 кесте).

Кесте 10 – Этнопедагогика курсы бағдарламасына қосымша (1 кредит)

№ Бағдарлама тақырыбы

Мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары бойынша қалыптастыруға сәйкес қосымшаның мазмұны

1 Адамгершілік тәрбиесі

Адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда халық педагогикасының тәрбиелік мәні.Халық түсінігіндегі парыздылық, ар-намыс, ұждан, абырой дәстүрлерінің ерекшеліктері.Халықтық педагогикада адамгершілік сапаларды қалыптастыруда

қолданылатын әдістер (ақыл-кеңес беру, үлгі-өнеге көрсету, түсіндіру т.б.) мен құралдар (бабалар өсиеті, діни ілімдер, салт-дәстүр т.б.).

2 Эстетикалық тәрбие Адамның ішкі жан дүниесі, ақыл-ой, мінез-құлық жарасымдылығына халық педагогикасының қойылатын талаптары.Адам мінезімен көрікті, «Жаны сұлудың - тәні сұлу», «Қыз қылығымен сүйкімді, ұл әдебімен сүйкімді» мақал-мәтелдерінің мазмұндық сипаты.Халық педагогикасының әдімілікке, әсемдікке, жан сұлулығы мен, тән сұлулығына көзқарастары

3 Еңбек тәрбиесі Халық даналарының ұстаз еңбегінің бақыты мен рахаты туралы ой-пікірлері.Еңбек - әдептіліктің көрінісі.

118

Еңбек тәрбиесіндегі халықтық дәстүрлер.Халықтың еңбекке деген көзқарасы, талап-тілектері.

4 Ақыл-ой тәрбиесі Ақыл-ой – моральдық-этиканың негізі.Мақал-мәтелдердегі ақыл-ой тәрбиесі.Қазақтың тұрмыстық салт-дәстүрлері – кәсіби бағдар берудің негізі.Халық педагогикасындағы ақыл-ой тәрбиесі.

5 Имандылық тәрбие Имандылық қасиеттерді жетілдіру (имандылық, парасаттылық, ар-намыс, мінез-құлық, жігерлілік)Ислам діні, оның болашақ мұғалімдерді тәрбиелеудегі ерекшеліктері.Үлкенге құрмет, кішіге ізет – адамгершілік пен имандылықтың белгісі.

Семинар сабақТақырыбы: Халық педагогикасындағы тәрбие

негіздеріЖоспар.1. Ұлттық мінез-құлықтың өзіне тән қасиеттері,

ережелері.2. Діни қағидалардың адамгершілік тәрбиесіндегі

мәні.3. Имандылық – ұлттық тәрбиеміздің ұйтқысы.4. Парыз, борыш, міндет, ар, ұждан туралы халық

түсінігі, жазылмаған ережелер.5. Қазақ халқының мұғалімдерге қоятын негізгі

моральдық талаптары.Реферат тақырыптары:1 Қазақ халқының моральдық-этикалық дәстүрлері

негізінде мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру.

2. Ұлы ғұламалардың, ойшылдардың, ақын-жыраулардың, ағартушы-демократтардың психологиялық және педагогикалық мұралары.

119

3. Әр түрлі тарихи кезеңдердегі халықтың педагогикалық көзқарастарындағы тәрбиенің мақсаттары.

4. Қазақ халқының балаға деген сүйіспеншілігі және ынтасы.5. Қазақтың дәстүрлі көркемөнер шығармашылығы

құралдары арқылы болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру.

Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру арнайы курс арқылы өзінің жалғасын тапты. «Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығы», атты арнайы курс бағдарламасын жасадық. Бағдарлама педагогикалық мамандар дайындайтын барлық жоғары оқу орындарына арналған.

Арнайы курстың міндеттері: - халық педагогикасы құралдарының болашақ

мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудағы мүмкіндіктерін ашу;

- халықтық тағылымдарды арқау ете отырып, болашақ мұғалімнің деонтологиялық сана-сезімдерін дамыту;

- ұлттық төл педагогикамызды педагогикалық деонтологиямен сабақтастыру.

Арнайы курс бағдарламасы 45 сағатқа арналған, оның 15 сағаты лекциялар, 15 сағаты семинарлар, 15 сағаты студенттердің өздік жұмысы.

Арнайы курсты студенттер жетінші семестрде, оқу-тәрбиелік практикаға кетер алдында оқиды.

120

Арнайы курстың мақсаты болашақ мұғалімдерге халықтық педагогика құралдарындағы педагогикалық деонтологияға арқау болар бағалы ой-пікірлерді меңгерту, болашақ мұғалімдерді даярлаудағы негізгі құралдардың бірі екендігін таныту, осы алған білімдерін шәкірт тәрбиелеуде басшылыққа алуын, білім беру ісінде орынды қолдану іскерлігін қалыптастыру.

Бұл курста халық педагогикасының материалдарын оқу-тәрбие ісіне енгізіп қана қоймай, оны жүйелі түрде жолға қою дәстүрі сөз болады. Өйткені, өткен кеңестік кезеңде біздің жоғалтқанымыз өте көп болды. Теріс саясаттың нәтижесінде қазақ халқына тілінен, дінінен, мәдениеті мен тарихынан айырылу қаупі төнді. Өзіміздің ұлттық мектебіміз болған жоқ деп те айтуымызға болады. Сондықтан, бүгінгі білім беру саласының міндеті - өткен кезеңде жіберілген қателіктерді қалпына келтіру, бір жолға қою. Сондай-ақ болашақ мұғалімдердің халық даналықтарынан тәрбие алуына жағдай жасау.

Арнайы курс бағдарламасын меңгеру нәтижесінде болашақ мамандар жоғарыдағы тақырыптарда қарастырылған материалдарды – халықтық педагогика құралдарындағы деонтологиялық тәрбиеге қатысты барлық идеяларды толық меңгеріп, оны жұмыс барысында іске асыра алғаны жөн. Арнайы курс аяқталғаннан кейін билет бойынша емтихан қабылданды.

Арнайы курсты оқыту уақытын белгілеуде төмендегідей қағидалар негізге алынады:

- арнайы курсты игеру кезінде болашақ мұғалімдердің парыздылық сана-сезіміне ұлттық төл педагогика негіздері арқылы әсер етеді;

- деонтология мен халық педагогикасы бір-бірімен үйлесе келіп, тұтас жүйе құрауы нәтижесінде студент білім алады, кәсібіне дайындалады;

- арнайы курс болашақ мамандарды халық педагогикасы мұрасы арқылы деонтологиялық дайындығын қалыптастыру үшін мақсатты да нәтижелі іс-әрекетке жұмылдыруға жағдай жасайды.

121

«Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығы» атты арнайы курстың мазмұны.

1-тақырып. Кіріспе. Халық педагогикасы – болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығының бастауы.

Педагогикалық деонтология пәні, мақсаты мен міндеттері. Халық педагогикасы мен педагогикалық деонтология ғылымдарының байланысы, оларды мұғалім қызметінде қолдану мүмкіндіктері. Халық педагогикасы құралдарының мұғалімнің кәсіби парыздылық сана-сезіміне әсер ету мүмкіндіктерімен танысып оны деонтологиялық даярлығын қалыптастыру ісінде пайдалану.

11 – кесте «Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығы» атты арнайы курс бағдарламасының тақырыптық жоспары (2-кредит).

ТАҚЫРЫПТАР Сағат саныДәріс

Прак

СӨЖ

1.Кіріспе. Ұстаз қызметіндегі педагогикалық деонтология негіздері.

2 2 5

2. Ұлттық моральдық-этикалық дәстүрлер – тәрбие бастауы 2 2

5

3.Халық шығармашылығының – тәрбиелік мүмкіндіктері. 1 1

5

4.Мақал-мәтелдер – халықтың моральдық кодексі, тәрбие қағидасы. 55.Шешендік, өсиет, бата сөздерінің құндылығы, тәрбиелік мәні. 2 2 56.XV-XVIIIғ. ақын-жыраулар шығармаларының этика-деонтологиялық көзқарастары.

5

7.Қазақ халқының мінез-құлық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері.

2 2 5

8. Дәстүрің – ұлттық тұғырың. Салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың тәлімдік тағылымдары.

2 25

9.Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбиенің мақсат-міндеттері.

5

10.Мұғалімнің кәсіби парыздылық сана-

122

сезімін, адамгершілік қасиеттерін қалыптастарудағы көрнекті ойшылдар мен ағартушылардың ой-пікірлері.

2 2 5

11. Мұғалімнің сөйлеу мәдениетіне қойылатын деонтологиялық талаптар. 512. Қорытынды. Парыз – рухани әдептіліктің талабы. Педагог әдебі. Парыз, борыш, міндет – адамгершілік сапаның жоғары көрсеткіші.

2 2 5

Жалпы сағат саны 15 15 60

2-тақырып. Ұлттық моральдық-этикалық дәстүрлердің болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығының қалыптастырудағы тәрбиелік әлеуеті.

Мораль, этика, адамгершілік, парыздылық ұғымдарының өзара байланысы. Қазіргі білім беру жүйесінің халық даналығының кәусар бұлағы – моральдық-этикалық дәстүрлерге назар аударуы. Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығының қайнар көзі, негізгі тірегі ретінде қазақтың моральдық-этикалық дәстүрлерінің мәні мен ерекшеліктеріне мазмұндық сипаттама беру және деонтологиялық даярлығын тәрбиелеудегі мүмкіндіктерін айқындау. Халық дәстүрлерін қастерлеуге, сол арқылы азаматтық пен елжандылыққа, көрегенділікке, парасаттылыққа тәрбиелеу.

3-тақырып. Халық шығармашылығының – болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудағы тәрбиелік мәні.

Халық шығармашылығы құралдары негізінде болашақ мұғалімдердің деонтологиялық талаптарға сай білім, біліктілік қорын қалыптастыру. Мақал-мәтелдер – халықтың моральдық кодексі, тәрбие қағидасы, атаның артындағы ізбасарларына қалдырған өнегелі өсиеті. «Ұстамсыз ұстаз ұшқалақ шәкірт өсірер», «Ұлылардың бәрі де ұстаз», «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» т.б. мақал-мәтелдердің болашақ мұғалімнің деонтологиялық тәрбиесіне ықпалы. Халық ауыз әдебиетінің түрлері және оларда әдептілік, ізгілік, өнегелілік тақырыптарының көрсетілуі.

123

4-тақырып. Шешендік, өсиет, бата сөздерінің мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын тәрбиелеу ісіндегі құндылығы және маңызы.

Ата-бабаларымыздың шешендік, өсиет, бата сөздеріндегі парасатты терең-ой, үлгілі, өнегелі сөз саптамаларының болашақ мұғалім тұлғасын қалыптасуына әсері. Билер мен ұлы ойшылдардың осы шешендік т.б. сөздер арқылы білдірген даналық ақыл-ойы педагогикалық деонтологияны оқытудың әдіс-тәсілдеріне қойылатын талаптармен үндесуі. «Ұлтын сүйген ұрпақ тәрбиесін ойлайды», демекші шешендік, бата, өсиет сөздеріндегі ұлттық психология мен адамдық қасиет. Қаздауысты Қазыбек, Төле би, Әйтеке би, т.б. тұлғалардың өмірі мен шығармашылығына тоқталып, олардың адамгершілік тақырыптағы толғауларын оқып үйрену, болашақ мұғалімдерді даярлауда оқу-тәрбие процесінде пайдалану тәсілдерін көрсету.

5-тақырып. Қазақ халқының мінез-құлық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері.

Мінез-құлық - адам жанының айнасы. Ұлттық мінез-құлық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері. Ұлттық мінез-құлық туралы түсінік. Ұлттық мінез-құлық белгілері. Қазақ халқының мінез-құлыққа қойған талап-тілектері. Мінез-құлық туралы ережелері. Мінез-құлықтың қалыптасуындағы отбасының рөлі. Қазақ халқының моральдық санасынаң ерекше түрлері (қонақжайлылық, асар, қауымдасу, т.б.).

6-тақырып. Дәстүрің – ұлттық тұғырың. Салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың болашақ мұғалім тәрбиесіндегі жетістіктері.

Халық педагогикасыны құралдарының басым бөлігін құрайтын саланың бірі – халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің озық үлгілері арқылы болашақ мұғалімге ақыл-ой, адамгершілік, мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру. Рухани мәдениеттіліктің ұлттық санадағы мәні. Дәстүр - игіліктің негізі, адамгершіліктің қайнар көзі. Ұлттық құндылықтарды сіңіру арқылы ұлттық сананы тәрбиелеу.

124

7-тақырып. Мұғалімнің кәсіби парыздылық сана-сезімін, адамгершілік қасиеттерін қалыптастарудағы көрнекті ойшылдар мен ағартушылардың ой-пікірлері.

А. Құнанбаев еңбектеріндегі педагогикалық деонтология талаптарына негіз болар ұғымдар: еңбек ету, өнеге болу, дүниетану, ар-ождан, талап, бес нәрсеге қашық, бес нәрсеге жақын болу, ғылым-білім.

А. Байтұрсынов мұраларындағы негізгі ұғымдар: ана тілінде оқыту, оқулық жазу, оқыту әдістемесі.

М. Дулатов еңбектеріндегі негізгі ұғымдар: оян қазақ, мұғалімнің әдістемелік жұмысы, имандылыққа тәрбиелеу, дарынды балаларды оқыту.

Ж. Аймауытов шығармаларындағы негізгі ұғымдар: дене тәрбиесі, жан (рух) тәрбиесі, тәрбиеге ықпал ететін факторлар, тарихты оқыту, мұғалімнің шығармашылық әрекеті.

М. Жұмабаев еңбектеріндегі негізгі ұғымдар: дене, жан, ақыл, сұлулық, әдеп-құлық тәрбиесі, ақыл көріністері.

8-тақырып. Қорытынды. Парыз – рухани әдептіліктің талабы. Педагог әдебі. Парыз, борыш, міндет – адамгершілік сапаның жоғары көрсеткіші.

Педагог әдебі, ұстаздық парыздылық туралы ұғым. Моральдық борыш. Ұстаздық борыш. Міндет этиканың негізгі қағидалары. Педагогикалық ұжым. Кәсіптік этиканың ерекше саласы – педагог этикасы. Болашақ мұғалімдердің моральдық жағынан жетілуінің кейбір ерекшеліктері. Халық педагогикасының ұлттық құндылықтардың рухани мазмұнын тұтас қабылдау. Педагогикалық деонтологияның талаптары мен халық педагогикасындағы ұстаз тұлғасына қойылатын талаптар арасындағы үндестік. Имандылық сабақтары. Обал, сауап туралы түсінік.

Арнайы курстың тақырыптық жоспарына енген практикалық сабақтарыдың міндеттері.

- болашақ мұғалімдердің этнопедагогика құндылықтарындағы деонтологиялық идеяларды меңгеруде педагогикалық қөзқараста ойлауға бағыттау және жұмыс қабілетін арттыру; - студенттердің арнайы курс лекцияларынан алған білімдерін жетілдіру, арттыру, нақтылау;

125

- студенттерді педагогикалық кәсібіне адал, әділ, өнегелі қызмет етуіне дала даналарының тәлім-тәрбиесін үйретіп, үлгі алуға жетелеу;

- болашақ мамандардың ұлттық педагогиканы оқып-үйренуге деген ынтасын, қызығушылығын ояту.

Практикалық сабақ барысында болашақ мамандардың бойында халық педагогикасы туралы өзіндік көзқарастар қалыптасады, олардың мазмұнындағы деонтологиялық даярлықты қалыптастырудағы идеялар мен тәрбиелік мәнді талдауға үйренеді. Халықтың төл педагогикасын саралау барысында олардың, деонтологиялық тәрбиеге қатысты ой-толғамдары қаралып, зерделенді.

Бағдарламада рефераттардың тақырыптары мен оқу-зерттеу тапсырмалардың түрлері берілген. Студент рефераттардың тақырыбын, бір практикалық тапсырманы өз қалауымен таңдап, оны педагогика практика кезінде орындайды.

Практикалық сабақтардың тақырыптары мен мазмұны

1-сабақБолашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығынын

қалыптастырудағы халық педагогикасы құралдарының мүмкіндіктері.

2-сабақҰлттық моральдық-этикалық дәстүрлердің

болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығының қалыптастырудағы тәрбиелік әлеуеті.

3-сабақХалық шығармашылығының – болашақ

мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудағы тәрбиелік мәні.

4-сабақШешендік, өсиет, бата сөздерінің мұғалімдердің

деонтологиялық даярлығын тәрбиелеу ісіндегі құндылығы және маңызы.

5-сабақҚазақ халқының мінез-құлық дәстүрлерінің

тәәрбиелік мүмкіндіктері. 6-сабақ.

126

Дәстүрің – ұлттық тұғырың. Салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың тәлімдік тағылымдары.

7-сабақМұғалімнің кәсіби парыздылық сана-сезімін,

адамгершілік қасиеттерін қалыптастарудағы көнекті ойшылдар мен ағартушылардың ой-пікірлері.

8-сабақПарыз – рухани әдептіліктің талабы. Педагог әдебі.

Парыз, борыш, міндет – адамгершілік сапаның жоғары көрсеткіші.

Кесте 12 – Студенттердің өздік жұмыстарының мазмұны

СӨЖ түрі Есеп беру формасы

Бақылау түрі Сағат көлемі

1 Практикалық сабақтарға дайындық

Керекті кесте, сызба жасау

Сабақта ауызша және жазбаша түрде жауап беру

15(15*1)

2 Лекция тақырыптарымен жұмыс жасау

Конспект, тезистер

Сабақта ауызша және жазбаша түрде жауап беру жұмыс дәптерлерін тексеру

15(15*1)

3 Аудиториялық сабақтың мазмұнына еңбеген материалдар

Конспект жазу

Коллоквиум 26

4 Бақылау шараларына дайындық

Конспект жазу

АБ 1, 2коллоквиум

4

Барлығы 60

Кесте 13 – «Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығы» арнайы курсы бойынша 050106 «Музыкалық білім»мамандығының оқу жұмыс жоспарынан көшірме

Оқу түрі

Бақылау

түріСағат көлемі Семестрге бөлінген сағат саны

экз. барлығы

лек пр. лаб СОӨЖ СӨЖбар ауд СӨЖ

6 семестр

127

Күндізгі оқу түрі ЖОБ

690 30 60

15 15 - 30 30

Аудиториялық сабақтың мазмұнына еңбеген материалдар:

- Мектеп мұғалімдерінің оқу-тәрбие үдерісінде халық педагогикасы үлгілерін қолдану әдістемесімен танысу және оған сипаттама жазу.

- Жалпы білім беретін орта мектептің және жоғары білім беретін оқу орындарының шебер мұғалімімен, оқытушысымен кездесу.

- Мұғалімдік кәсіптің қыр-сырын білдіретін кинофильмдерді көріп, оларға талдау жасау «Менің атым Қожа», «Мой учитель», «Ауылым көктөбенің бөктерінде», «Алпамыс мектепке барады», т.б.

- Жаңашыл педагогтардың, әсіресе халықтық педагогика құралдарын еңбек ету саласында пайдаланған мамандардың тәжірибесін оқып үйрену.

Студенттер өздік жұмыстары барысында да болашақ мұғалім мынадай тапсырмаларды орындауға міндетті:

- ұлттық тарих, ұлттық философия, ұлттық психология және ұлттық менталитет негізінде болашақ маманның деонтологиялық даярлығын қалыптастыру;

- деонтологиялық тәрбие процесінде халық педагогикасы құралдарын жан-жақты қолдануды қамтамасыз ету;

- болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын тәрбиелеуге мүмкіндік беретін халықтық педагогика қағидаларын жүйелеу, іріктеу, жинастыру;

- халықтық тәлім-тәрбие ілімдерін күнделікті сабақ барысында қолданылуын бақылау және ғылыми әдебиеттерді оқып үйрену.

Реферат тақырыптары1. Халықтық педагогика құралдары арқылы

болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудың қажеттілігі және маңызы.

128

2. Болашақ мұғалімнің деонтологиялық тәрбиесін қалыптастыруға мақал-мәтелдердің тигізетін әсері.

3. Парыз, ар, намыс, ұждан туралы халық түсінігі, жазылмаған ережелері.

4. Ұрпақтарымызды ұлттық санамен тәрбиелейік.5. Халық ауыз әдебиеті – деонтологиялық

тәрбиенің қуатты және көрнекті құралы.2. Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық

даярлығын қалыптастырудағы ұлттық тәлім-тәрбие салалары.

3. Әл-Фараби философиясындағы педагогикалық идеялар, Әл-Фараби мұғалім туралы.

4. М. Ғабдуллин – қазақ халқының салт-дәстүрлерінің мәнін ашушы.

9. Педагог тұлғасының кәсіби мәнді сапалық қасиеттерін қалыптастыруда шешендік сөздердің атқаратын қызметі.

10. Студенттердің рухани мәдениетін қалыптастыру арқылы тәрбие мазмұнын ізгілендіру.

11. Мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудағы қазақ халқының салт-дәстүрлерінің маңызы.

12. Халықтық педагогика құралдары арқылы педагог мамандар дайындайтын ЖОО студенттерінің парыздылық сана-сезімін қалыптастыру.

13. Халық педагогикасының кәсіби моральдық нормалары мен ережелері.

14. Қазақ фольклор туындыларының мұғалімнің парыздылық сана-сезіміне ықпал ету ерекшеліктері.

15. Дәстүр – ізгіліктің негізі, адамгершіліктің қайнар көзі.

16. Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудағы ұлттық тәлім-тәрбие қағидалары, әдіс-тәсілдері.

17. Жас мұғалімнің деонтологиялық даярлығын тәрбиелеу ісіне қазақ халқының моральдық-этикалық дәстүрлерін пайдалану.

2.2 Халық педагогикасы құралдары арқылы болашақ мұғалімдердің деонтологиялық

129

даярлығын оқу үрдісінде ұйымдастыру формалары мен әдістері.

Зерттеу жұмысымызда қалыптастыру экспериментінің маңызды саласының бірі - халық педагогикасы құралдары арқылы болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын оқу үрдісінде ұйымдастыру формалары мен әдістерін жасап, ендіру болды. Ол үшін жоғары мектеп педагогикасындағы оқытуды ұйымдастыру формалары мен әдістеріне сүйендік.

М. Н.Скаткин мен Р. А.Низамовтардың оқу құралында оқу іс-әрекетін ұйымдастыру формасы – ол сабақтарды өткізудің, ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері деп анықтама берілген. Сабақ – студенттердің іс-әрекетінің негізгі түрі. Студенттердің оқу іс-әрекетін ұйымдастыру формалары оқытушы мен студенттің арасындағы өзара байланыстың түрлеріне, олардың іс-әрекетінің сипатына қарай ажыратуға болады:

- оқыту формалары: лекция, семинарлық, практикалық, зертханалық сабақтар, оқу және өндірістік практикалары, курстық, дипломдық жұмыстар, студенттің өзіндік жұмыстары, арнайы курс, олимпиада, викторина, пікірталас, лекция- диалог, дөңгелек стол.

- әділ-тәсілдері: сабаққа қатысу, емтихан, тапсыру, реферат дайындау, консультацияға қатысу, семинарға жауап беру, конспект жазу, кітаппен жұмыс, ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысу.

Міне осының бәрін саралай келе, біз еркін қарым-қатынасты, психологиялық үйлесімділікті сақтайтын оқытудың әртүрлі формалары мен әдістерін таңдауды жөн көрдік. Біз эксперимент жүргізген мамандықта сабақтың негізгі формалары лекция, семинар сабақтары және студенттердің өздік жұмыстары болды.

Енді қосымшалар мен арнайы курста жоспарланған тақырыптар лекция сабағында қалай жүзеге асты, соған тоқталар болсақ студенттерге білім беруде, тәрбиелеуде дәстүрлі лекция және дәстүрлі емес лекция түрлерін қолданамыз. Атап айтсақ: дәстүрлі лекция, лекция-диалог, интегративтивтік лекция.

130

1-ші курс студенттерінің «Мамандыққа кіріспе» сабағында «Музыка пәні мұғалімінің ролі» тақырыбы бойынша өтілген лекция мазмұнына ендірілген қосымшаның қысқаша үлгісін келтірейік.

Лекция басында мұғалім әдебі (этикасы), парыздылық, ұстаздық парыз, моральдық парыз туралы жүйелі баяндалады.

Адамдардың моральдық мінез-құлықтарының, сана-сезімдерінің ішінде парыздың алатын орны ерекше. Парыз жеке адамның іс-әрекетін, тәртібін жалпы мүддеге, әлеуметтік бірлікке бағындыру қажеттілігін білдіреді. Ал әлеуметтік бірлік – қоғамда өмір сүретін адамдардың бірлігін білдіретін жанұя, ұжым, ұлттар, қоғам мүдделерінің бірлігін немесе осы мүдделердің қарама-қарсылығын білдіретін категория. Осыған сәйкес, моральдық парыз әр адамның жанұя, ұжым, ұлттар, қоғам алдындағы міндетін анықтайды. Моральдық парыз қоғамның объективті дамуынан шығады. Осы дамудың нәтижесінен шыққан парыздылықты түсіну, онымен есептесу, мінез-құлықты іс-әрекетті осыған бағындыру, адамдардың моральдық санасының дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.

Ал ұстаздық парыз мұғалімнің қоғам, өз шәкірттері алдында тұрған міндетін түсініп, сол үшін еткен іс-әрекетімен шектелмейді, мұғалім өзінің кәсіптік парызын білумен қатар парыздылықты түсіну мұғалімнің бұлжымас сеніміне айналып, ішкі қасиеттеріне, яғни моральдық сапаға айналуы тиіс. Моральдық парыздың адам санасында қалыптасуы үшін жеке адамдарда белгілі бір адамгершілік қасиеттер пайда болуы тиіс.

14 – кесте Халық педагогикасы құралдары арқылы болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру кезеңдері

Кезеңдері

Міндеттер Мазмұны

131

1 кезең

1. Мамандыққа жалпы сипаттама.2. Педагог қызметінің ерекшеліктері.3. Ұстаздық кәсіптің қоғамдағы ролі.4. Мұғалімнің кәсіби мәнді сапалық қасиеттері1.Халық педагогикасындағы ұстаз тұлғасына қойылатын талаптар.2.Халық педагогикасындағы ұстаздық қызметке пайдалы ақпарат.3. Қазақ халқының моральдық-этикалық нормалары.

1. Кәсіби және базалық пәндердің мазмұнына қосымшалар ендіру «Мамандыққа кіріспе», «Этнопедагогика» (таңдау бойынша компонент)2. Аудиториядан тыс атқарылатын жұмыстардың түрлері «Ұлағат» жастар клубында өткізілетін тәрбиелік шаралар («Ата-баба дәстүрі - әдептілік негізі» өнер-білім сайысы, «Музыкалық фольклор – тәрбие құралы» шығармашылық кеш): («Этно-деонтологиялық олимпиада» сайыс, «Қазақ халқының моральдық принциптері мен нормалары» сұбхат).3. Оқу-үзіліссіз практикасы барысында педагогтың кәсіптік ролін білу, жеке тұлғалық қасиеттерін жетілдіруге байланысты қосымша тапсырмалар.

2 кезең

1. Педагогикалық деонтология пәні мақсаты мен міндеттері. 2. Педагогикалық деонтология ғылымы туралы жалпы түсінік, даму тарихы.3. Халықтық педагогика мен педагогикалық деонтология арасындағы үндестік.4. Мұғалімнің сөйлеу мәдениетіне қойылатын деонтологиялық талаптар.

1. Арнайы курс «Педагогикалық деонтологияға кііріспе» арнайы курс.2. Кәсіби және базалық пәндердің мазмұнына қосымшалар ендіріру «Сөйлеу мәдениеті», «Музыкалық білім беру әдістемесі» (міндетті компонент).3. Аудиториядан тыс атқарылатын жұмыстардың түрлері «Ұлағат» жастар клубында өткізілетін тәрбиелік шаралар («Педагогикалық деонтология мен халық педагогикасының сабақтастығы» дөңгелек стол, «Халықымыз азбас адамдық қасиеттерді қалай қалыптастырады?» кездесу)4. Оқу-үзіліссіз практикасы барысында педагогикалық деонтология талабы бойынша сабақта психологиялық комфортты жағдай жасап оқытудың

132

қағидаларын, әдіс-тәсілдерін білу мақсатында қосымша тапсырмалар.

14 – кестенің жалғасы

3 кезең

1. Мұғалімнің кәсіптік мінез-құлқының этика-деонтологиялық нормалары2. Халықтық педагогика әдістері және оларды мұғалім қызметінде қолдану әдістері.3. Педагогикалық кәсіпке сәйкес мұғалім тұлғасының маңызды қасиеттері

1. Арнайы курс «Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығы».2. Аудиториядан тыс атқарылатын жұмыстардың түрлері «Ұлағат» жастар клубында өткізілетін тәрбиелік шаралар («Тәрбие негізі – имандылықта» лекция, «Ұстазы мейірлі болса шәкірті пейілді болады» әңгіме).3. Педагогикалық практика барысында педагогикалық деонтология әдістері және оларды мұғалім қызметінде қолдану мүмкіндіктерін игертуге байланысты арнайы тапсырмалар.

Халықтық тәрбиедегі адамгершілік, ар, намыс ұғымдарына тоқталар болсақ, ол – жалпы халыққа, ұлтқа және жеке адамға тән рухани күш. «Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы» деген қағидамен өмір сүрген халқымыз – ежелден ар, намысын биік ұстаған өр халық. Халықтық тәлім-тәрбие әдістері мен тәсілдеріне үлгі-өнеге көрсету, ақыл айту, қолдау, сендіру, жігерлендіру, сынау, ескерту, ынталандыру, жаттықтыру, көрсету, алғыс айту, т.б. жатады. Халық «сегіз қырлы, бір сырлы» азамат тәрбиелеуде рухани, мәдени мұраларды ұтымды пайдаланғанын ескергеніміз жөн.

Халқымыз үлкендердің жеке іс-әрекет, мінез-құлықтары арқылы балаға әрқашан үлгі-өнеге көрсетіп, ізгі қасиеттер дарытуына жетек көңіл бөлген. Мысалы «Он рет өсиет айтқанша, бі рет өнеге көрсет», «Өнегенің өрісі кең», «Ағаштан ағаш рең алады, адамнан адам үлгі алады», «Өнегелі дана жоқ жерде - өнерлі бала жоқ», «Өнеге күші - өлшеусіз», «Дұрыс

133

қанаттанған түзу ұшар» деген мақалдар халықтың ұрпақ тәрбиесіндегі талап-тілек, ой-тұжырымын білдіреді.

Үйрету, ақыл-кеңес беру. Ұстаз-тәрбиешілерге ата-бабаларымыз «Тоқытпасаң оқытпа» деп тура айтқан. Мұғалімнің ең басты қасиеті – ұғындыра білуі, өз ойын оқушыға дәл жеткізе білуі, дұрыс келелі талап қоя білуінде. «Үйрет, талап ет, қояр талаптарың шектен шықпауға тиіс яғни ақылмен әділ, талап ет», - деп халқымыз ескертіп отырған.. Оқушыға қойылатын талап, оның дамуындағы ақиқат шындықпен іштей бірлік тауып, үйлесімді болса ғана тәлім-тәрбие нәтижелі болмақ.

Тәрбие ісіндегі мықты тұтқа – шәкіртті сыйлай білу. Аталар сөзімен айтсақ «сыйға-сый, сыраға бал». Демек оқушының жанын сезініп жақсы көру және олардың жеке басындағы кемшіліктер мен олқылықтарды кеңдікпен кешіре білу табысқа бастайтын, адалдықпен шындыққа жетелейтін жол екенін болашақ мұғалім есте сақтауы қажет.

Қолдау, ынталандыру, қызықтыра білу. Ұстаздық еңбек жолындағы алғашқы қадам шәкірттің оқуға деген ынтасына мән беру, шәкіртті қызықтыра білуден басталады. Халықтық педагогикада, баланың қандай-да бір ұнамды қылығын, жағымды мінезін, тындырған ісін мадақтап, қолдап, бағалау жайына да ерекше көңіл бөлінген. «Өркенің өссін», «Бәрекелді», «Азамат бол», «Көп жаса», «Бар бол», «Жарайсың», «Нағыз жігіт екенсің» деген ризашылық көңіл-күй лебіздерін білдіру арқылы баланы әрқашан жақсы істерге ынталандырып отырған. Әсіресе төмен сыныптың оқушылары өзіне ыстық ықылас, ізгі ниет көрсеткенді жақсы көреді. Осыны ескерген халық баланың жас ерекшеліктеріне қарай мақтап-мадақтаудың жақсы үлгілерін қалыптастырып, оларды баламен қарым-қатынасты орната білген. Сонымен қатар, ата-бабамыз «Баланы бұзғың келсе мақта» немесе «Артық мақтау тергеуден жаман» деп артық мақтау баланының мінезіне кері әсерін тигізерін де қадап айтқан. Болашақ мұғалімнің жұмыс нәтижесі: шәкірттің өзін еркін сезінуімен, сабаққа қызығушылығымен, білімімен, адамгершілік

134

қарым-қатынасымен; мәдениеттілігімен бағаланады. Ал мұғалімге қажетті қасиеттер: балаға деген сүйіспеншілік, жылылық, адалдық, шәкіртті шабыттандыра білуі, сабағының қызықты әрі пайдалы болуы, шығармашылық ізденісі, т.б. Сондықтан болашақ мұғалімнің міндеті, деонтологиялық әрекеті – оқушының денсаулығына, жансаулығына зиян келтірмей жан-жақты дамуына жәрдемдесу деп ой түйіндейміз.

Халық педагогикасының педагогикалық деонтологияға негіз болар осындай әдіс-тәсілдерінің мән-маңызы тақырып мазмұнында кеңінен ашылып көрсетілуі керек.

Оқытудың диалогты формасын студенттер 2-курста «Сөйлеу мәдениеті» пәні сабағында меңгерді. Студенттер кездесуге шақырылған Алматы қаласы «Көкіл» мектебінің ұстаздарының (А.Райымбергенов, Ұ.Байбосынова) қазақ халық педагогикасы құралдары арқылы болашақ мұғалімдердің педагогикалық деонтология талабына сай тұлғалық қасиеттерін дамыту, мұғалім мамандар дайындайтын жоғары оқу орны бағдарламалары мазмұнына ұлттық тәлім-тәрбие негіздерін ендіру қажеттігі туралы айтқан пікір-көзқарастарын жақсы қабылдап, олармен өткен лекция-диалогты өте жақсы бағалады.

Дәстүрлі емес лекция түрін яғни интегративтивтік сабақ біз «Этнопедагогика» сабағындағы «Адамгершілік тәрбие» тақырыбында қолдандық. Сабаққа философия пәнінің оқытушысы (ф.ғ.к., доцент Г. Ахметова), психология және педагогика кафедрасының оқытушысы (п.ғ.к., доцент Галиева Б. Х.), этнография пәнінің оқытушысы (аға оқытушы Балажанова Қ. М), педагог шақырылды. Бинарлық лекцияда қаралған сұрақтар:

1. Моральдық-этикалық нормалардық жиынтығын құрайтын адамгершілік тәрбиенің мазмұны.

2. Мораль, этика, адамгершілік, адамгершілікке тәрбиелеу ұғымдарының арақатынасы.

3. Ұлттық тәлім-тәрбиенің педагогикалық деонтологияға арқау болар негізгі бағыттары, тәжірибелік қорытындылары.

135

4. Халық түсінігіндегі моральдық-этикалық ұғымдар, қазақ халқының абырой, намыс дәстүрлерінің ерекшелігі. Сабақты философ маман бастады. Мораль, этика, адамгершілік, ұғымдарын теориялық және практикалық тұрғыда талдады. Олардың философия ғылымының зерттеу нысанасы екендігіне тоқталып, олардың қоғамдағы сана мен іс-әрекет арасындағы орнын қарастырды. Адамгершіліктің адамдардың қандай болуын қарастыратын, анықтайтын қалыптар мен қағидаларын таныстыра келе, өз ойын болашақ мұғалімді адамгершілікке тәрбиелеуде шығыс ғұламаларының (Абай, Шәкәрім, т.б.) ой-пікірлері мен көзқарастарына мысалға ала отырып қорытындылады. Екінші сөзді этнограф маман алды. Ол өз пәнінің алға қойған мақсаты мен міндеттеріне және атадан балаға жалғасып келе жатқан ұлттық тәлім-тәрбиенің болашақ мамандарды тәрбиелеудегі маңызы, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың тәрбиедегі алатын орны туралы салиқалы түрде баяндады.

Психолог маман «ұлт психологиясы – ұлттық тәлім-тәрбиенің өзегі», - деген қанатты сөзден бастады. Ол өз сөзін ұлттық тәлім-тәрбие жүйесінде жүргізілген шараларға теориялық және практикалық тұрғыдан даярлығы бар, жаңа тұрпатты маман тұлғасын қалыптастыру қажеттігін айта келе, мынадай негізгі міндеттерге тоқталды: болашақ мамандардың қазақ этносына тән психологиялық ерекшеліктері жайлы ұғым-түсініктерін қалыптастыру, студенттерді халқымыздың бұрынғы және қазіргі ұлттық мінез бітістері мен тұлғалық қасиеттеріне талдау жасау. Лектор ұлттық намыс, адамдық абырой, шыншылдық – ұлттық тәрбиенің басты белгілері екендігін айта келіп, адамгершілік, имандылық, инабаттылық, т.б. ұлттық намыс пен адамдық абыройдан туатынын, бұлардың ұлттық психологиямен байланысты екендігін дәлелдей отыра, өзара қарым-қатынас, бауырмашылдық, қайырымдылық пен мейірімділіктің өзіндік ерекшеліктерін нақты мысалдармен көрсете білді. Бинарлық лекция студенттеге әр түрлі ғылым салаларының байланысын көрсете білді және шындық

136

пен ақиқаттың да бірлігін, бірізділігін танытты. Лекция соңында студенттер тақырыпта қаралған мәселелер туралы өз ойларын ортаға салды.

Лекцияға жатпайтын барлық сабақ түрлерін оқыту мен тәрбиелеудің практикалық формасына жатқызуға болады, оның басты мақсаты – теориялық білімін бекіту, алған білімдерін практикада қолдану, өз бетінше білім алу, танымдық белсенділігін, дүниеге көзқарасын қалыптастыру және білімдерді сенімге айналдыру. Практикалық сабақтарда лекцияда өтілген материалдар кеңейтіліп, тереңдетіліп, студенттер олар бойынша нақты практикалық жұмыстар істейді. Семинарға даярлануда студенттердің өздік жұмысы үлкен орын алады. Онда олар семинардың жоспарындағы сұрауларға қажетті әдебиеттерді іздеп табады, оларды оқиды, сұрақтарға жауап жазады, семинарда сөйлейді, тыңдаушылар сұрағына жауап береді, өз қорытындыларын жасайды. Қалыптастыру эксперименті барысында семинар сабақтарының әртүрлі формалары мен әдістері пайдаланылды. Атап айтсақ: диспуттар, семинар-зерттеулер.

Үлгі ретінде «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» атты тақырыпта 3-курс студеттерімен өткізілген диспуттан үзінді келтірейік. Талқылауға төмендегідей сұрақтар қамтылды:

1. Педагогикалық деонтологияға сай ұстаздың мінез-құлқы мен іс-әрекетінің іргелі қасиеттерін атаңыз?

2. Ұстаз қандай болу керек? Мұғалімдік қызметті атқару үшін ерекше дарындылық қажет пе?

3. Оқытушы мамандығы сізге ұнайды ма және қандай жақтарымен тартымды?

4. Халық педагогикасының мұғалім тұлғасын қалыптастыруға тигізер әсері қандай?

Талқылау барысында студеттер әртүрлі пікірлер айтты солардың кейбіріне тоқталсақ:

Әнуар: Мен өз сөзімді Л. Н. Толстойдың «Мұғалім өз бойына, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілікті жинақтаса ғана ол – нағыз ұстаз», - деген қанатты сөзімен бастағым келеді. Ар-ождан алдындағы басты парыз мамандықтың басты шарты болғандықтан,

137

төзімділікті, ұстамдылықты, қайырымдылықты талап етеді. Мұғалімге қажетті қасиеттер: білімділік, жылылық, түсінгіштік, сезімталдық, сүйіспеншілдік деп ойлаймын. Мен еш уақытта мұғалімдік мамандықты басқа мамандыққа алмастымаған болар едім. Жақсы мұғалім болу үшін ізгілікті көзқарастағы ата-баба дәстүрі қажет.

Назира: Шын педагог болу үшін терең біліммен қатар, жоғары моральдық қасиет қажет. Өзінің кәсіптік борышын білумен қатар, борышты түсіну мұғалімнің бұлжымас сеніміне айналып, ішкі қасиеттеріне, яғни моральдық сапаға айналуға тиіс. Мұғалімдік мамандық біздің жанұяның дәстүрі, маған ата-анам бала кезімнен бастап осы мамандықты сүюді үйреткен болатын. Жоғары моральдық қасиеттерді міндетті түрде ұлттық тәлім-тәрбие негізінде қалыптастыру қажет.

Қайрат: Менің ойымша мұғалімде үш маңызды қасиеттің болуы шарт. Біріншіден, балаларға білім беруге ынтызарлық, екіншіден, баланың жан дүниесін жақсы түсіну, үшіншіден, қажетті жағдайда артист сияқты баланың бейнесіне көше білуі. Педагогикалық практика кезінде мен білім дәрежесі орташа, оқушыларға немқұрайлы қарайтын оқытушыларды көрдім. Мұғалім болу үшін ең маңызды қасиет – балаларға деген сүйіспеншілік. Мен өз білімімді бала оқытуға арнап, оның өмір сұлулығын түсініп, ұғынуы үшін жұмыс істегім келеді.

Әйгерим: Мен мұғалім болуды жасымнан армандадым. Осы оқу орнына түскеннен кейін мұғалімдік қызметтің әсемдігін, тіпті оның музыка сияқты адамның ішкі сезіміне әсер ететіндігін түсіндім. Әрине, мұны түсінбеген кейбір адамдар өздерінің сөздері мен іс-әрекеттері арқылы балалардың обалына қалады. Менің бәрінен жасаған қорытындым қайткен күнде де мұғалім болу.

Арнұр: Менің ойымша ұстаздық дарындылық туғаннан пайда болмайды, ол – адамның ізденуінің, өзін-өзі белгілі бір бағытта жетілдіруінің нәтижесі. Дарындылық әсіресе ұстаздық еңбекке тән. Ұстаздық дарындылықты тәрбиелеуде ұлттық талап-тілектер артық болмайды.

138

Студенттердің пікірі, ой-толғамдары олардың бұл тақырыпты меңгеру барысында көптеген мәселелерге терең бойлағандарын, өз мамандықтарына деген қызығушылығын, оны қалыптастыруда халық педагогикасының орны ерекше екендігін дұрыс түсінгендігін көрсетті.

Қалыптастыру эксперименті барысында біз «Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудың үлгілері» арнайы курсты меңгерту мақсатында ұйымдастырылатын практикалық сабақтарда «шығармашылық тесті» әдістемені қолданамыз. Мақсаты: қалыптастыру кезеңінде білімді, іскерлікті тексеру, берілген тапсырмаларға жауап беруін анықтау.

1. Сөйлемді аяқта.Мысалы: «Деонтологиялық даярлық ...»,

«Педагогикалық деонтология ұстанымдары...», «Халық педагогикасы құралдары...», «Деонтологиялық тәлім-тәрбие...»

2. Түсіп қалған сөзді жаз.Студенттерден көп нүктенің орнына бір сөзді жазуы сұралады.Мысалы: «Ұстаздың кәсіптік парызға негізделген

мінез-құлқы туралы ғылым...» (студенттер көп нүктенің орнына «педагогикалық деонтология» сөзін жазу керек); «Тәрбиенің бастауы және қайнар бұлағы, тәрбие жөніндегі халықтың білімі мен тәжірибесі ...» (халықтық педагогика); «Зерттеу объектісі мораль болып табылатын ғылым...» (этика).

Сөз сөйлемнің ортасында да басында да түсіп қалуы мүмкін. «... қоғамдық сана формасы, қоғамдық өмірдің барлық салаларында адамдардың мінез-құлқын реттеу функциясын атқарса, ... ұғымы адамдардың іс-қимылынан, әрекеттерінен танылады». Студенттер сөйлемнің басында «мораль» сөзін, сөйлемнің ортасында «адамгершілік» сөзін жазулары қажет.

3. Сұрақтарға жауап бер. «Салт-дәстүр, әдет-ғұрып дегеніміз не?»,

«Этнопедагогика нені зерттейді?», «Педагогикалық деонтология ұстанымдарын атаңыз?», «Педагогикалық

139

деонтология талаптарын білесіз бе?», «Мұғалімнің іс-әрекетін, рухани дүниесін танытатын «обал», «сауап», «күнә», «парыз», «борыш», т.б. қасиеттерінің қалыптасуы туралы не айта алар едіңіз?», «Қазақ халқының мінез-құлыққа қойған талап-тілектерін атаңыз?». Шығармашылық тестінің тиімді жағы сол, студенттердің шығармашылық қабілетін көрсете білулеріне жол ашады. Шығармашылық тест студенттердің халық педагогикасы туралы білім деңгейлерін анықтауға жол ашады.

Келесі кезекте «Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығы» атты арнайы курсты студенттерге меңгерту алдын-ала жазылған тақырыптық жоспар бойынша жүзеге асты.

Мақсаты: арнайы курстың мақсат-міндетін, мазмұнын, құрал, форма, әдіс-тәсілдерін, тақырыптық, пәнаралық байланысын анықтау.

Объектісі: арнайы курстың студенттердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру мүмкіндіктері.

Жұмысқа қажетті нұсқаулар: 1. «Болашақ мұғалімнің деонтологиялық

даярлығы» арнайы курсын педагог маман даярлайтын жоғары оқу орнының (С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті) оқу жоспарына енгізу.

2. Арнайы курс бағдарлама мазмұнының болашақ мұғалімдердің кәсіби даярлығына қойылатын талаптарға сай болуын ескерту.

3. Арнайы курс бағдарлама мазмұнының өзара байланысын, тәрбиелік мүмкіндігін анықтау.

4. Арнайы курсты меңгерту нәтижесінде студенттердің халық педагогикасына деген қызығушылығын арттыру.

5. Арнайы курсты меңгерту барысында төмендегі компоненттердің қалыптасуын қадағалау: теориялық білім деңгейін тереңдету, танымдық әрекеттің белсенділігін арттыру, шығармашылық белсенділік қабілетін, сөйлеу дағдысын дамыту.

6. Студенттердің ой-тұжырымдамаларын анықтап, қорытындылау.

140

Бағдарламаның пәнаралық байланысы: Бағдарламаның пәнаралық байланысын (этикет,

музыкалық этнография, қазақ музыка тарихы және т.б.) анықтау. Әсіресе, «қазақ музыка тарихы», «музыкалық этнография» пәндерін оқыту барысында материалдардың салт-дәстүр, ата-баба тарихы ұғымымен байланысын қарастыру. Қарастырылған мәселелер бойынша конспект жаздырып, картотека жасату.

2. Дәріс беру кезінде кездескен кемшіліктерді анықтау және оның шешімін іздеу.

Арнайы курстың әрбір тақырыбы меңгерілгеннен кейін студенттер төмендегі кестені толтырып отырады, ол біріншіден студенттердің білім деңгейлерін анықтауға мүмкіндік берсе, екіншіден оқытушыға бағыт-бағдар береді.

БілемінБілмеймінЕнді білдімБілгім келеді

Арнайы курс оқытылып болғаннан соң жоспар бойынша студенттерге анкеталар таратылады. Анкетадағы сұрақтар мынадай мазмұнды қамтиды:

Арнайы курсты танысу барысында сіз қандай ой түйдіңіз, курсты тәмәмдағаннан кейінгі ой-пікіріңіз?

Арнайы курспен танысу барысындағы сіздің жай-күйіңіз, алған әсеріңіз қандай?

Халықтық педагогика құралдары сіздің кәсіби сана-сезіміңіздің қалыптасуына әсері тиді ма?

Тұжырым (қорытынды; мен осы нәтижеге қалай келдім?) Бақылау нәтижесі пәнді жүргізген оқытушылармен бірлесе отырып талқыланады.

Арнайы курсты оқыту барысында студенттерге алған білімдерін толықтырып, бекіту үшін бірнеше кеңестер беріледі:

- қазақ халқының бойынан табылатын этика-деонтологияға сәйкес қасиеттерді әруақытта жадыңда ұста;

141

- халық шығармашылығының (поэтикалық, музыкалық, сәндік-қолданбалы) мән-мағынасына ден қой;

- діни ілімдердегі өзекті қағидаларды (қайырымдылық көрсету, жаман сөз айтпай, біреуге қиянат жасамау, обалына қалмау, т.б.) үйлесімді пайдалан;

- ғұлама ойшылдар мен жыршы жыраулардың этикалық, педагогикалық озық ой-пікірлері мен идеяларындағы ұстаздардың бітім-болмысы туралы дана сөздерін жинап-теріп есіңе сақта;

- ата-бабаларымыз қалыптастырған моральдық нормалар мен принциптерді сақтауға тырыс;

- ар алдында биік бол, әдепсіз қылықтардан бойыңды аулақ ұста.

ҚорытындыҰлттың бүгіні де болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты.

Қазақ халқының да ұрпақ тәрбиесі жөнінде жиып-терген мол

142

қазынасы бар, жоғалта жаздаған көптеген рухани байлығымызды қайтадан қалпына келтіріп, халықтың тәлім-тәрбиелік ақыл-ойын, ұлттық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын негізге ала отырып болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру – бәрімізге ортақ міндет деп қараймыз.

Педагогтарды кәсіби даярлау проблемасы бойынша ғылыми-теориялық қайнарларды педагогикалық талдау барысында аталған проблеманы шешудің біршама жолдары анықталды. Педагогикалық әдебиеттерді талдау негізінде біз болашақ мұғалімнің кәсіби парыздылық сана-сезімі және дайындығы жайында түсіндіруге тырыстық.

Қазақ халық педагогикасынан тәлім-тәрбие алу студенттердің этика- деонтологиялық тәрбиесі жүйесін жетілдіруге және олардың бойында адами асыл қасиеттерді орнықтыруға ықпал етеді. өйткені қазақ халық педагогикасында халықтың даналығы, педагогикалық тағылымдары, оның баға жетпес адамгершілік этикалық тәжірибесі көрініс тапқан.

Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығы жеке тұлғаның кәсіби сапасының бірі ретінде мынадай компоненттердің бірлігін құрайды: жеке тұлғалық, ақпараттық-теориялық, іс-әрекеттік. Осы аталған компоненттердің жеткілікті дамуы мен құндылығы, олардың тұтастық бірлігі болашақ мұғалімдердің деонтологиялық тәрбиеге кәсіби психологиялық-педагогикалық даярлығының, халық педагогикасының құралдары арқылы нақты қалыптасқан деонтологиялық тәрбие деңгейінің көрсеткіші болып саналады.

Болашақ мұғалімдердің халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптасқан деонтологиялық даярлығының құрылымдық моделі, олардың деонтологиялық даярлығының деңгейін, кәсіби парыздылық даярлығын зерттеуге алдын-ала кірісуге, болашақ мамандарды халық педагогикасы құралдары арқылы деонтологиялық даярлығын қалыптастырудың тиімділігін қамтамасыздандыратын кешенді педагогикалық шарттарды анықтауға мүмкіндік берді. Педагогикалық шарттар оқу-тәрбие процесінің мазмұнын, халық педагогикасы құралдары арқылы болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын

143

қалыптастыру процесін жүзеге асыратын формалар мен әдістерді көрсетеді. Анығырақ айтқанда: оқу процесінің мазмұны жалпы кәсіби мамандықтардың бағдарламаларына және «Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығы» атты арнайы курсты ендірумен анықталды.

Ұйымдастыру жұмыстары осы процесті мақсатты бағыттылықта басқарумен, аудиториялық, аудиториядан тыс әртүрлі жұмыс формалары мен әдістерін пайдаланумен айқындалады және әдістемелік-ғылыми негізделген нұсқаулармен қамтамасыздандырылады.

Тәжірибелік-эксперимент жұмысы нәтижесінде халық педагогикасы құралдары арқылы студенттерді оқу-тәрбие процесінде деонтологиялық даярлығын қалыптастыру бойынша берілген нұсқаулар олардың оңтайлылығын дәлелдейді: студенттердің қазақ халқының төл тәрбиесіне деген көзқарасы өзгерді, қызығушылығы артады.

Оқу үдерісінде, аудиториядан тыс іс-әрекеттерде әртүрлі жұмыс формасы мен әдістерін пайдалану, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар, рефераттар, СҒЗЖ студенттердің деонтологиялық тәрбиені қалыптастыруағы іске асыру жолдарын жандандыруға ықпал етті.

Зерттеудің нәтижесі бойынша бірқатар ұсыныстар жасауға болады:

болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары негізінде қалыптастыруға байланысты ұсынған әдістеме негізінде педагогикалық мамандар дайындайтын жоғары оқу орындарында арнайы іс-әрекеттер ұйымдастыру қажет;

болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын халықтық педагогика құралдары арқылы қалыптастыру ісіне біздің ұсынған қосымшалар, арнайы курстар негізінде жүзеге асыру қажет, бұл оқыту процесінің сабақтастығын, тұтастығын қамтамасыздандырады;

халық педагогикасы, этнопедагогика негіздері саласында білімдерін толықтыру мақсатында

144

студенттердің өздігінен білім алу ынтасын жетілдіру қажет;

мұғалімдер білімін жетілдіретін институттарда мұғалімдердің деонтологиялық тәрбиені іске асыру жолында халық педагогикасы құралдарын пайдалануға байланысты арнайы семинарлар ұйымдастырылған жөн.

Зерттеу проблемасы күрделі болғандықтан, оның барлық салаларын қамтып шығу мүмкін емес. Алдағы уақытта мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиешілерінің деонтологиялық даярлығын қалыптастырудың шарттары мен өлшемдерін, қазақ халқының моральдық-этикалық дәстүрлері негізінде болашақ ұстаздардың деонтологиялық даярлығын қалыптастыру проблемалары дербес зерттеуді талап етеді.

145

Әдебиеттер

1 Назарбаев Н. Ә. Қазақстан-2030. – Алматы : Білім, 1997. – 256 б.

2 Қазақ Республикасының «Білім туралы» заңы//Егемен Қазақстан. 1999. – 11 маусым.

3 Коменский Я. А. Избранные пед. сочинения. – М., : Педагогика, 1982. – 409 с.

4 Макаренко А. С. Собрание соч. в 5 – томах.– М., 1958. - Т.4. –490 с.

5 Песталоцци И. Г. Избр. пед. соч.: В 2-х т. Т. 1. М.: Просвещение, 1981. – 567 с.

6 Руссо Ж. Ж. Педагогические сочинения. Т.1. – М.: 1981. – 656 с.

7 Ушинский К. Д. О народности в общественном воспитании. Собр.соч. Т.2. М.: Просвещение, 1965.- 492 с.

8 Шацкий С. Т. Из курса лекций по педагогике //пед.соч/ в 4-х. т. – М.: Просвещение, 19817 – С.395-410.

9 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Ғылым, 1994. – 256 б.

10 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 350 б.

11 Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 160 б.

12 Құнанбаев А. Шығармалар жинағы. – Алматы; Жазушы, 1986. – 692 б.

146

13 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1985. – 312 б.

14 Кертаева Қ. М. Ұстаз қызметіндегі педагогикалық деонтология. – Алматы: Ғылым, 2002. – 147 б.

15 Левитан К. М. Педагогическая деонтология. – Екатеринбург: Деловая книга, 1999. – 247 с.

16 Әбілдина С. Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. –Алматы, 1999. 151б

17 Дайрабаева А. Е. Нравственное воспитание девушек в казахской народной педагогике. – автореф. Дисс....канд.пед.наук. – Алматы, 1993. – 21 с

18 Данилов А. А. Совершенствование нравственного воспитания старшекласников средствами народного искусства. Автореф. Дисс. канд.пед.наук. – Москва, 1986. – 25с

19 Қисымова А. Қ. Қазақтың халықтық педагогикасы арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие беру. Пед.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1994. – 150б

20 Магомедова З. М. Прогрессивные традиции народов Дагестана как средство нравственного воспитания старших школьников. Автореф. Дисс. канд.пед.наук. – Ленинград, 1978. -24с

21 Муратбаева Г. А. Казахские народные сказки как средство нравственного воспитания учащихся русскоязычных школ. – автореф. дисс. ... канд.пед.наук. – Алматы, 2000. – 27 с

22 Сәдірмекова Ж. Б. Жеткіншектерді халықтық педагогика арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. Пед.ғыл.канд. …дисс. – Алматы, 1994. – 150 б.

23 Сқақова Р. Ә. Тұрмыс-салт жырлары негізінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу. – Пед.ғыл.канд. ...дисс. автореф. – Алматы, 2002. – 29 б

24 Төлеубекова Р. К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану. Пед.ғыл.канд. …дисс. – Алматы, 1993. – 150 б.

147

25 Төленова Ұ. Т. Балабақшадағы аралас топ балаларын ұлттық ойындар арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. – Пед.ғыл.канд. ...дисс. автореф. – Атырау, 2002. – 28б

26 Шаалы А. С. Этнопедагогическая подготовка учителя к нравственному воспитанию учащихся тувинской школы на традициях народного этикета. Дисс.канд.пед.наук. – Москва, 1997. -190с

27 Айтжанова Р. М. Жалпы білім беретін мектеп жағдайында этнос субъектісін қалыптастырудың педагогикалық шарттары. Пед.ғыл.канд. ...дис. автореф. – Қарағанды, 2005. – 26б

28 Балтабаев М. Х. Қазақ халық музыкасы және студент жастар. – Алматы, 1991. – 150 б.

29 Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы. – Пед.ғыл.докт. …дисс.автореф. – Қарағанды, 2002. – 42 б.

30 Волков Г. Н. Этнопедагогика. Под.ред И.Т.Огородникова. Чебоксары, 1974. –376 с.

31 Жарықбаев Қ. Әдеп және жантану. Ұлттық тәлім-тәрбие хрестоматиясы. Алматы, 1996. – 225 б.

32 Жұматаева Е. Ө. Қазақстан майдангер жазушыларының шығармалары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру. Пед. ғыл. кан...дис. – Алматы, 1995. – 165 б

33 Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы, 1998. – 325 б.

34 Қожахметова К. Ж. Қазақ этнопедагогикасының теориялық-методологиялық негіздері. Пед.ғыл.док.дисс. – Алматы, 1999. – 229 б.

35 Кульманова Ш. Научно-педагогические основы воспитания младших школьников средствами казахской народной музыки. – автореф. дисс. …док.пед.наук. – Алматы, 2000. – 42 с.

36 Наурызбай Ж. Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного образования школьников. Автореф. дисс. канд. пед. наук. – Алматы, 1997. – 46с.

37 Сырымбетова Л. С. Особенности казахской женской гимназии как национальной воспитательной

148

системы. - дисс. …канд.пед.наук. – Алматы, 2001. – 161 с.

38 Таубаева Ғ. Мектепалды дайындығында оқу-тәрбие үрдісінде балалар әдебиетін пайдалану. Пед. Ғыл. кан. ...автореф. – Алматы, 2005.- 19б.

39 Узакбаева С., Кожахметова К. Использование материалов казахской этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин.-Алматы, 1998.-57с

40 Хамитова Ұ. Әдістемелік бірлестіктің жетекшілеріне арналған тәжірибелік ұсыныстар.- // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде.-2003.-№7.-37-44б.

41 Шалғынбаева Қ. Қ. Қазақ халық педагогикасындағы еңбек тәрбиесі. – Пед.ғыл.докт. …дисс.автореф. – Алматы, 2002. – 40 б.

42 Богданова О. С. Содержание и методика этических бесед с младшими школьниками: пособие для учителей /О.С.Богданова, О.Д.Калинина.-М.: Просвещение, 1982.-160 с

43 Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі //ред. Басқарған И. А.Каиров, О. С.Богданова. – Алматы: Мектеп, 1988. – 345б

44 Марьенко И. С. Нравственное воспитание младших школьников. – М.: Просвещение, 1969. – 230 с

45 Харламов И. Ф. Теория нравственного воспитания. История, современная проблематика и основные педагогические идеи. – Минск: Изд-во БГУ, 1972. – 364 с

46 Хмель Н. Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. Автореф. Дисс. …докт.пед.наук. – К., 1986. – 45 с.

47 Арынғазин К.М. Развитие педагогики путем совершенствования теоретико-методологической смысловой основы: автореф. дисс. ,,,д.п.н. – Алматы, 2001. –С.45.

48 Аганина Ж. К. Оқушыларға экономикалық білім берудің дидактикалық негіздері: п.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайын. дис. авторефераты. – Алматы, 2004.-Б.46.

49 Әбдіраман Ш. Ә. Жоғары техникалық оқу орны студенттерінде кәсіби-техникалық бағыттылықты

149

қалыптастырудың дидактикалық негіздері: п.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты. –Алматы, 2000. Б. 49.

50 Б. Әбдікәрімұлы., Қ. Сарбасова., Б. Шаушекова., Педагогикаға кіріспе. Эл. Оқулық. А.к. - №208.

51 Абдыманапов С. А. Современное университетское образование в условиях модернизации: проблемы, решения, перспективы. Алматы, 1996. 278с.

52 Адильгазинов Г. З. Теоретические основы совершенствования подготовки учителя к управлению педагогическим процессом в малокомплектной школе: автореферат дис. ...д.п.н. – Алматы, 2002. –С.38.

53 Батталханов Е. З. Формирование гуманитического мировозрения учащейся молодежи как социально педагогическая проблема: автореферат дис. ...д.п.н. –Караганда, 2002. – С.44.

54 Егоров В. В. Информационные технологии в подготовке инженера-педагога. – Алматы, 1994.

55 Исаева З. А. Формирование исследовательской культуры будущего педагога в системе университетского образования. Автореф. Дисс. …докт.пед.наук. – Алма-Ата, 1988. – 49 с.

56 Каргин С. Т. Влияние профессионального взаимодействия в вузовском педагогическом процессе на качество подготовки будущих учителей. Дисс. …докт.пед.наук. – Алматы, 2000. – С 59-61.

57 Калыбекова А. А. Роль психолого-педагогических дисциплин в профессиональной подготовке учителя музыки. – Алма-Ата: Рауан, 1992. – 131с.

58 Мәлібекова М. С. Студенттердің кәсіптік-ақпараттық бағыттылығын қалыптастырудың педагогикалық негіздері: п.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дис.авторефераты. –Қарағанды, 2004, 45 б.

59 Меңлібекова Г. Ж., Л. Навий Монғолияның Баян-Өлгий аймағындағы білім берудің ұлттық жүйесінің құрылуы және оның даму сатылары //Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы, 2006. -№2. –Б184-190.

150

60 Момынбаев Б. К., Арынгазин К. М. Дидактические принципы и методы преподавания теоретической физики //Вестник высшей школы Казахстана. – 1998. -№4. –С.157-161.

61 Минжанов Н. А., Пак В. В., Тусипбеков Е. Т. О необходимости морально-психологической подготовки сотрудников ОВД // Вестник Кар ГУ – 2004. -№4. – с.14-16.

62 Сарыбеков М. Н. Теория и практика экологической подготовки будущих учителей. Автореф. Дисс. …докт.пед.наук. – Алма-Ата, 1988. –45 с.

63 Сейтешев А. П. Пути профессионального становления учащейся молодежи.- М.: Высшая школа, 1998. – 335 с.

64 Храпченков Г. М. Научно-педагогические вопросы народного образования а казахстане. – Алма-Ата, 1976.-144 с.

65 Шкутина Л. А. Подготовка педагога профессионального обучения на основе интеграции педагогических и информационных технологий. Автореф. Дисс. …докт.пед.наук. – Киров: ВГУ, 2002. – 35 с.

66 Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы, 1973. – 216 б.

67 Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат ат-түрк): 3 томдық шығармалар жинағы // Қазақ тіліне аударған А.Егеубай. – Алматы: ХАНТ, 1997. – 593 б.

68 Баласағұн Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987. – 301 б.

69 Жүйнеки Ж. А. Ақиқат сыйы. Алматы: Ғылым, 1985. – 289 б.

70 Иассауи А. Ақыл кітабы. – Алматы: Мұраттас, 1995. – 263 б.

71 Аймауытұлы Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1993.- 314 б.

72 Құдайбердиев Шәкәрім. Үш анық. Алматы, 1991. – 80 б.

73 Дистерверг А. Избранные педагогические произведения.-М., 1956.- с.75-76.

151

74 Луначарский А. В. О народном образовании. М., 1958. –59 с.

75 Абдуллина О. А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования. /Для педагог. спец высших учебных заведений. – М.: Просвещение, 1989. – 130 с.

76 Бабанский Ю. К. Избранные педагогические труды. // Сост. М.Ю.Бабанский. – М.: Педагогика, 1989. – 556 с.

77 Гоноболин Ф. Н. Книга об учителе. – М.: Просвещение, 1965. –261 с.

78 Левитов Н. Д. Психология характера. – М.: Просвещение, 1969. – 422 с.

79 Лернер И. Я. Процесс обучения и его закономерности. – М.: Знание, 1980. – 93 с.

80 Маркова А. К. Психология труда учителя: Книга для учителя. – М.: Просвещение, 1993. – 189 с.

81 Лемберг Р. Г. Дидактические очерки. – Алма-Ата, Казучпедгиз, 1960.-195с.

82 Абенова Ш. Н. Подготовка студентов педагогических вузов к руководству формированием детского коллектива. Автореф. Дисс. …канд.пед.наук.-Алма-Ата, 1984.-24 с.

83 Сулейменова А. Н. Формирование готовности будущих учителей к реализации индивидуального подхода в обучении школьников. Дисс. … канд.пед.наук. – Алма-Ата, 1991. –165 с.

84 Сотников А. А. Подготовка будущего учителя к осуществлению нравственного аспекта экологического образования школьников. Дисс. … канд.пед.наук. – Алма-Ата, 1988.-169 с.

85 Лихачев Б. Т. Педагогика: Курс лекций /Учебное пособие для студентов пед. учеб. заведений и слушателей ИПК и ФПК. М.: Юрайт-М, 2001.-607 с.

86 Кузьмина Н. В. Профессионализм личности преподавателя и мастера профессионального обучения.- М.: Высш. Шк., 1990. -117 с.

87 Кудайкулов М. К. Совершенствование учебного процесса и профессиональная подготовка учителя. - Алма-Ата: Мектеп, 1975. – 96 с.

152

88 Нургалиева Г. К. Психолого-педагогические основы системы целостного ориентирования личности. Автореф. Дисс. …докт.пед.наук.- Алматы, 1993.- 51 с.

89 Крутецкий В. А. Основы педагогической психологии. М. : Просвещение, 1972.- 253 с.

90 Сластенин В. А. Доминанта деятельности // Народное образование.-1998. №9. С. 41-42.

91 Абай. Энциклопедия. Алматы: Қазақ энциклопедиясының бас редакциясы. Атамұра, 1995.- 447 б.

92 Төрекұлов Н. Қанатты сөздер. Алматы: Жазушы, 1977. –220 б.

93 Педагогическая энциклопедия. Т.4. М.: Советская энциклопедия, 1968. – 440-441 с.

94 Педагогическая энциклопедия. Т.3. М.: Советская энциклопедия, 1966.- 879 с.

95 Общая психология / Под ред. А.В.Петровского. М.: Просвещение, 1977.-254 с.

96 Кулюткин Ю. Н., Сухобская Г. С.Индивидуальные различия в мыслительной деятельности взрослых учащихся, Москва, Педагогика, 1971.-112 с.

97 Асылханов Е. С. Изучение декоративного искусства Казахстана в общеобразовательной школе и педагогических институтах республики: Автореф.дисс. ...канд.пед.наук. – М., 1985. –17 с.

98 Мухамбаев А. Х. Национальные обычаи и традиции казахского народа и их влияние на воспитание детей и молодежи: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Москва, 1974. – 27 с.

99 Танекеев М. Развитие казахских национальных видов спорта и игр с периода присоединения Казахстана к России до Великой Октябрьской социалистической революции (с 30-х годов XIII столетия до 1917 г.): Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Ленинград, 1961. – 20 с.

100 Тулегенов Ж. М. Внедрение казахских национальных форм и средств физического воспитания в современный педагогический процесс: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Алма-Ата, 1982. – 25 с.

153

101 Оршибеков И. Идеи нравственного воспитания в казахском устном народном поэтическом творчестве: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Ташкент, 1991. – 65 с.

102 Әбдіғапбарова Ұ. М. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақ ұлттық ою–өрнек өнерін пайдалануға студенттерді даярлау: Пед. ғыл. канд. ...дисс. автореф. – Алматы, 1998. – 23 б.

103 Альмухамбетов Б. Эстетическое воспитание учащихся I–II классов средствами национального изобразительного искусства: Автореф. дисс. ...канд. пед. наук. – Алматы, 1996. – 18 с.

104 Доскараев Б. М. Физическое воспитание на территории Казахстана с древнейших времен до возникновения государств раннефеодального типа: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Алма-Ата, 1993. – 22 с.

105 Куанышев Т. Ш. Подготовка будущих учителей физической культуры средствами национальных игр: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Алма-Ата, 1992. – 24 с.

106 Қисымова А. Қ. Қазақтың халықтық педагогикасы арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие беру: Пед. ғыл. канд. ...дис. автореф. – Алматы, 1994. – 29 б.

107 Мұқанова Б. Ж. Қазақ этнопедагогикасы материалдарын педколледждің оқу–тәрбие процесінде пайдалану: Пед.ғыл.канд. ...дисс.автореф. – Алматы, 1998. – 24 б.

108 Бахтиярова Г. Р. Педагогикалық пәндерді оқытуда қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалану. – Пед.ғыл.канд. ...дисс.автореф. – Алматы, 1999. – 27 б.

109 Толстой Л. Н. Пед. соч. – Москва: Педагогика, 1989. – 542 с.

110 Белинский В. Г. Избр. пед. соч. – Москва: АПН РСФСР, 1982. – 351 с.

111 Добролюбов Н. А. Избр. пед. соч. – Москва: АПН РСФСР, 192. – 424с.

112 Чернышевский Н. Г. Избр. пед. произведения. – Москва: АПН РСФСР, 1993. – 771 с.

154

113 Виноградов Г. С. Народная педагогика. – Иркутск, 1926. 293 с.

114 Хинтибидзе А. Ф. Идеи воспитания в грузинском народном творчестве: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Тбилиси, 1967. – 23 с.

115 Измайлов А. Э. Нородная педагогика. Педагогические воззрения народов средней Азии и Казахстана. – Москва: Педагогика, 1991. – 256 с.

116 Христова Е. Л. Народная педагогика: историографические и теоретико-методологические проблемы: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Москва, 1988. – 20 с.

117 Гашимов А. Ш. Идеи умственного и нравственного воспитания в азербайжанских народных сказках и пословицах: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Баку, 1957. – 17 с.

118 Афанасьев В. Ф. Этнопедагогика нерусских народов Сибири и Дальнего Востока. - Якутск, 1979. – 128 с.

119 Рудь Ю. А. Методологические и теоретические проблемы изучения народной педагогики (логико-исторический аспект): Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Москва, 1980. – 18 с.

120 Мирзоев Ш. А. Содержание, формы и методы воспитания в народной педагогике Дагестана: Автореф. дис. ...канд. пед. наук. – Москва, 1987. – 25 с.

121 Гумилев Л. Н. Как возникают – и исчезают народы? Л., 1984.

122 Узакбаева С. А., Кожахметова К. Ж. Использование материалов казахской этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин. – Алматы: ИПК «Алатау», 1997. – 82 с.

123 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 4-т. Алматы: Ғылым, 1979. 625 б.

124 Об ораторском искусстве. М.: Просвещение, 1973, С. 43.

125 Асафьев Б. В. О казахской народной музыке //Музыкальная культура Казахстана. – Алма-Ата, 1955. – 180 с.

155

126 Философиялық сөздік. Ред. колл: Р. Н. Нұрғалиев, Ғ. Ғ. Ақмамбетов, Ж. Ж. Әбділдин. Алматы, 1995. – 525 б.

127 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Ред. А. Ы. Ысқақов 1-том. Алматы, 1974. – 695 б.

128 Алтынсарин Ы. Мұсылмандықтың тұтқасы. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 46 б.

129 Баласағұн Ж. Құтты білік //Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев. – Алматы: Жазушы, 1986. – 616 б.

130 Асан Қайғы жырау. Бес ғасыр жырлайды, Алматы, Жазушы, 1984. – 28б.

131 Асылов Ұ. Даналардан шыққан сөз. // Алматы, 1987. – 312-322б.

132 Ақтамберді жырау. Бес ғасыр жырлайды. // 1 том. Алматы, Жазушы, 1984. - 65б.

133 Бұқар жырау. Бұқар жырау Қалқаманұлы, Шығармалары, // Алматы, 1992. – 32б

134 Бес ғасыр жырлайды. // 1 том. Алматы, Жазушы, 1984. – 126б.

135 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 381 б.

136 Жарықбаев Қ. Әдеп және жантану. Хрестоматия. Оқу құралы. – Алматы: Атамұра, 1996.

137 Игенбаев Б. Қ. Адамгершілік сабақтары. Оқу құралы. – Алматы: Дәуір, 2001ж.

138 Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. Алматы, «Рауан», 1994ж.

139 Философия және мәдениеттану. Оқу құралы. Құраст. Ж. Алтаев, Т. Ғабитов, А. Қасабеков және т.б. Алматы. «Жеті жарғы», 1998.

140 «Қазақстан мектебі» 1967, №5, 12 бет.141 Маслоу А. Самоактуализация // Психология

личности: Тесты, М.: 1982. 110с.142 Жутикова Н. В. Учителю о практике

психологической помощи. Книга для учителя, М., 1988, С.74.

143 Табылдиев Ә. Тағылым. – Алматы: Рауан, 1995. – 240 б.

156

144 Дүйсембінова Р. Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектеп практикасына ендіру. – Алматы: Ғылым, 1999. – 354 б.

145 Жампейсова К. К. Формирование основ политической культуры старшекласников в целостном педагогическом процессе школы. – Алматы: Ғылым, 1993. – 232 с.

146 Бейсенбаева А. А. Теория и практика гуманизации школьного образования. – Алматы. 1994. – 220 с.

147 Калюжный А. А. Теория и практика профессиональной подготовки учителя к нравственному воспитанию учащихся в целостном педагогическом процессе дисс. ...докт. пед. наук. – Алматы, 1995. – 291 с.

148 Щуркова Н. Е. Воспитание: новый взгляд с позиции культуры. – М., Воронеж, 1996. – 510 с.

149 Гей М. И. Формирование готовности будущих учителей осуществлению нравственного воспитания школьников. Автореф. дисс.канд.пед.наук. – Киев, 1988. 23 с.

150 Хамраев Э. Подготовка студентов педвузов к работе к идейно-нравственному воспитанию учащихся проф. технических училищ. Автореф. канд. пед. наук. – Ленинград, 1987. – 23 с.

151 Бережной Л. И. Имитационно-вероятностная модель «обучаемый и ППС». – автореф. дисс. ...канд.пед.наук. – СПб., 1992. – 19с.

152 Михеев В. И. и др. Организация воспитательной работы в СДЮСШОР. – М.: ГЦОЛИФК, 1982, - 30 с.

153 Рузавин Г. И. Методология научного исследования: Учебное пособие для вузов, М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 317 с.

154 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Педагогика және психология // Жалпы ред. басқ. – А.Қ.Құсайынов – Алматы: мектеп, 2002. – 256 б.

155 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 7-том. Алматы, 1983. – 672 б.

157

156 Қоянбаев Ж. Б. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1992. – 240 б.

157 Сарбасова Қ. А., Шаушекова Б. Қ. Педагогика негіздері. Қарағанды: Қар МУ, 2004. – 119 б.

158 Абдуллина О. А.Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования. – М.: просвещение, 1984. – 208 с.

159 Кузьмина Н. В., Тихомиров С. А. Методологические проблемы вузовской педагогики. – Л.: ЛГУ, 1972. – 183 с.

160 Сластенин В. А. Формирование личности учителя советской школы в процессе профессиональной подготовки. – М.: Просвещение, 1976. – 158 с.

161 Бабанский Ю. К., Жантекеева Ж. Педагогика высшей школы. – Алма-Ата: Мектеп, 1989. – 175 с.

162 Низамов Р. А. Дидактические основы активизации учебной деятельности студентов. – Казань: Изд-во Казан. Ун-та, 1975. – 131 с.

163 Дидактика средней школы. Под ред. М. А. Данилова и М. Н. Скаткина. – М.: Просвещение, 1975. – 319 с.

164 Кертаева Ғ. М. «Рахат» мектебі: жаңа ғасырға – жаңа мектеп: Монография. – Павлодар: С.Торайғыров атындағы ПМУ баспасы. 2005. – 55б.

165 Ұзақбаева С., т.б. Қазақ этнопедагогикасы: тәлімдік тағылымдар. – Алматы: РБК, 1998. – 123 б.

166 Спирин Л. Ф. Формирование общепедагогических умений учителя: Автореф. дисс. ...докт.пед.наук.- М., 1981. – 42 с,

167 Гмурман В. Е. Методологические и теоретические проблемы педагогики в их взаимосвязь. Автореф. дисс. Док. Пед. наук. – Москва, 1981. – 42 с.

168 Корягина С. Б. Формирование у студентов педвузов готовности к управлению познавательной деятельностью учащихся. Автореф. Дисс. ...канд. пед.наук. – Алма-Ата, 1989. 26 с.

169 Нечитайлова Е. П., Омарова В. К. Теоретические основы и методика совершенствования переподготовки руководящих кадров школ на ФППК

158

ОНО.- Алма-Ата, Изд-во Каз.пед.инст.им. Абая. 1992. – 108 с.

170 Уманов Г. А., Иржанова П. Д., Хмель Н. Д. Учителю – современную подготовку. / Основные направления научных исследований. – Алматы, 1979. – 178 с.

171 Азизходжаева Н. Н. Формирование активной профессиональной позиции студентов в процессе внеаудиторной работы. Автореф. канд. пед. наук. – Ташкент, 1979. – 23 с.

172 Деркач Т. С. Формирование профессиональной направленности студентов во внеурочной работе (на материале педвузов). Автореф. дисс. канд. пед. наук. – Москва, 1972. – 24 с.

173 Мурзаев К. Внеучебная работа кафедры педагогики по формированию у студентов профессионального интереса к педагогической деятельности. Автореф. канд. пед. наук. – Алматы, 1985. – 22 с.

174 Хайдаров Т. К. Педагогические основы прогрессивных народных традиций в нравственном воспитании студенческой молодежи и пути их использования во внеаудиторной учебно-воспитательной работе. Дисс. канд. пед. наук. – Термез, 1993. – 140 с.

175 Программы университетов и педагогических институтов. Алматы, 2000. – 115 с.

176 Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 32 б.

177 Гусейнов А. А. Этика Аристотеля. Москва, 1984. – 18 с.

178 Әл Фараби Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы, 1975. 35 б.

179 Словарь по этике. Под. ред Кона И. С. Москва, 1975. – 371 с.180 Сарсенова Ж. Н. Этика және эстетика негіздері. Алматы,

1955. – 1 б.181 Гусейнов А. А., Анресян Р. Г. Этика. Москва, 2000. – 8с.182 Құдайбердиев Шәкәрім. Үш анық. Алматы, 1991. –80 б.183 Философский словарь. Под. ред. Фролова И. Т. Москва,

1987. –572 б.184 Қазақ совет энциклопедиясы. Т.12. Алматы, 1978. – 480б.

159

185 Кант И. Основы метофизики нравственности. Соч: в 6-ти тт. Т.4 (1), М., 1965. – 383с.

186 Петропавловский Р. В. Мораль и условия ее теоретического осмысления // Что такое мораль. М., 1988. – 8с.

187 Қазақ совет энциклопедиясы. Т.8. Алматы, 1976. – 141б188 Философиялық сөздік. Ред. колл: Р. Н. Нұрғалиев, Ғ. Ғ.

Ақмамбетов, Ж. Ж. Әбділдин. Алматы, 1995. – 168 б.

160

Мазмұны

Алғы сөз................................................................................................3 1 Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастырудың теориялық негіздері...............................................................................61.1 Болашақ мұғалімнің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастырудың теориялық алғышарттары.....................................51.2 Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыруда халық педагогикасы құралдарының мүмкіндіктері....................................301.3 Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын халықтық педагогика құралдары арқылы қалыптастырудың құрылымдық моделі............................................652 Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптастырудағы тәжірибелік-эксперимент жұмысы...................922.1 Болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын қалыптастыру үдерісін мазмұндық тұрғыда қамтамасыздандыру............................................................................922.2 Халық педагогикасы құралдары арқылы болашақ мұғалімдердің деонтологиялық даярлығын оқу үрдісінде ұйымдастыру формалары мен әдістері....................106 Қорытынды........................................................................................117 Әдебиеттер.........................................................................................119

161