ОЮУ ТОЛГОЙ ХХК -...

ОЮУ ТОЛГОЙ ХХК

ОЮУ ТОЛГОЙ ОРДООС ЗЭС-АЛТ ОЛБОРЛОХ ТӨСӨЛ

БАЙГАЛЬ ОРЧНЫГ ХАМГААЛАХ ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ ХЭРЭГЖИЛТИЙН

ТАЙЛАН - 2010

2010 оны 11 сар

Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөний хэрэгжилтийн тайлан - 2010

i

ГАРЧИГ 1. УДИРТГАЛ ........................................................................................................................................... 1

1.1 ЗОРИЛГО .............................................................................................................................................. 1 1.2 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ БОДЛОГО .................................................................................................................. 2

2. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА ......................................................................... 3 2.1 ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН БАЙРШИЛ ..................................................................................................... 3 2.2 ОРДЫН НӨӨЦИЙН ХЭМЖЭЭ ................................................................................................................. 5

Оюу Толгой зэс-алтны бүлэг ордууд .................................................................................................... 5 Усны нөөц ............................................................................................................................................... 6 Дугатын хярын дайрганы орд ............................................................................................................... 7 Халивын элсний орд ................................................................................................................................ 8

2.3 ГЕОЛОГИ ХАЙГУУЛЫН АЖИЛ .............................................................................................................. 9 Геофизикийн судалгаа ......................................................................................................................... 10

2.4 ДАЛД УУРХАЙН БЭЛТГЭЛ АЖИЛ ........................................................................................................ 10 Босоо ам №1 ......................................................................................................................................... 10 Босоо ам №2 ......................................................................................................................................... 13

2.5 ДАГАЛДАХ ДЭД БҮТЭЦ, ҮЙЛЧИЛГЭЭ ................................................................................................. 14 Бутлуур бетон зуурмагны цех ............................................................................................................ 14 Тэсрэх бодисын үйлдвэр ...................................................................................................................... 15 Засварын цех ......................................................................................................................................... 15 Шатахуун түгээх станц ..................................................................................................................... 16 Цахилгаан хангамж ............................................................................................................................. 17 Агуулах .................................................................................................................................................. 18 Зам тээвэр ............................................................................................................................................ 19 Онгоцны буудлын барилгын ажил ...................................................................................................... 19 Ажилчдын байр .................................................................................................................................... 19 Бохир ус цэвэршүүлэх байгууламж .................................................................................................... 20 Хог хаягдлын цэг .................................................................................................................................. 22

3. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ МЕНЕЖМЕНТ .............................................................................................. 23 3.1 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ХЭЛТЭС .................................................................................................................. 23 3.2 БАЙГАЛЬ ОРЧИНД НӨЛӨӨЛӨХ БАЙДЛЫН ҮНЭЛГЭЭ ........................................................................... 24 3.3 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ УДИРДЛАГЫН ТОГТОЛЦОО ................................................................................... 28 3.4 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР .......................................................................................... 29

Зорилго .................................................................................................................................................. 29 Сургалтын хөтөлбөрийн бүтэц ......................................................................................................... 30 Сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт ................................................................................................. 32 Байгаль орчны сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлт ........................................................................ 34

3.5 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ МЭДЭЭЛЛИЙН САН ................................................................................................ 36 Газарзүйн мэдээллийн систем хөгжүүлэх шаардлага, ач холбогдол .............................................. 36 Газарзүйн Мэдээллийн Сан бүрдүүлэлт ............................................................................................ 37

3.6 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ЗӨРЧИЛ ................................................................................................................... 39 4. УУР АМЬСГАЛ.................................................................................................................................. 41

4.1 АГААРЫН ТЕМПЕРАТУР, ХУР ТУНАДАС БОЛОН ХАРЬЦАНГУЙ ЧИЙГШИЛ .......................................... 41 4.2 УУРШИЛТ .......................................................................................................................................... 45 4.3 САЛХИ ............................................................................................................................................... 46 4.4 ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ЦАГ УУРЫН 2010 ОНЫ ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ХАМААРАЛ 52

5. АГААРЫН ЧАНАР ............................................................................................................................ 53 5.1 ТООСЖИЛТ .................................................................................................................................... 53

Тоосны мониторинг ............................................................................................................................. 53 5.2 АГААРЫН ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ ............................................................................................................ 63 5.3 ДУУ ШУУГИАНЫ ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭ............................................................................................ 67

6. УСНЫ МЕНЕЖМЕНТ ..................................................................................................................... 73


ii

6.1 ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН БАРИЛГЫН ҮЕИЙН УСНЫ НӨӨЦ .................................................................. 73 6.2 УСНЫ ХЭРЭГЛЭЭ, ТӨЛБӨР ................................................................................................................. 76 6.3 УНДНЫ УСНЫ ЭРҮҮЛ АХУЙ, ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ ............................................................................... 86 6.4 БОХИР УС ЦЭВЭРЛЭХ БАЙГУУЛАМЖ ................................................................................................. 93

Цэвэрлэн гаргаж буй усны химийн шинж чанар .............................................................................. 96 7. ОЮУ ТОЛГОЙ УУРХАЙН УСАН ХАНГАМЖ .......................................................................... 97

7.1 УСНЫ ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛГО ................................................................ 97 7.2 СУДАЛГААНЫ АРГАЧЛАЛ ................................................................................................................ 100

Усны түвшин хэмжих ....................................................................................................................... 100 Уст цэгийн дээжлэлт хийх ............................................................................................................... 101 Хэрэглэх багаж хэрэгсэл: .................................................................................................................. 101 Усны мониторингийн мэдээллийн сан бүрдэлт: ............................................................................. 103

7.3 МОНИТОРИНГИЙН СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН ....................................................................................... 104 Оюу Толгойн зэс-алтны орд орчмын газар доорхи усны мониторингийн судалгааны үр дүн .... 104 Гүний хоолойн газар доорхи усны орд, түүний тэжээмжийн мужийн мониторингийн судалгааны үр дүн. ............................................................................................................................. 111 Галбын говийн газар доорхи усны ордын мониторингийн судалгааны үр дүн. ............................ 115 Ундайн сайрын дагуух уст цэгүүдийн мониторингийн судалгааны үр дүн. ................................. 116

7.4 УСНЫ ЧАНАРЫН СУДАЛГАА ............................................................................................................ 121 Судалгааны арга, аргачлал ................................................................................................................ 121 Cудалгааны үр дүн ............................................................................................................................. 122 Хаягдлын далангийн хяналтын цооногуудын усны химийн үзүүлэлтүүд...................................... 133

7.5 ДҮГНЭЛТ ......................................................................................................................................... 140 8. ГАЗРЫН МЕНЕЖМЕНТ ............................................................................................................... 141

8.1 ГАЗАР АШИГЛАЛТ ........................................................................................................................... 141 Уурхай дотоодын Зөвшөөрлийн журмууд ....................................................................................... 141 Газрын эвдрэл ..................................................................................................................................... 143

8.2 ӨНГӨН ХӨРСНИЙ МЕНЕЖМЕНТ ....................................................................................................... 146 8.3 НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ............................................................................................................................ 148

9. ХӨРСНИЙ ЧАНАР .......................................................................................................................... 150 9.1 ХӨРСНИЙ МОРФОЛОГИ, ХИМИ, ФИЗИК ШИНЖ ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭ ............................ 150 9.2 ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ХӨРСӨН БҮРХЭВЧ, ТҮҮНИЙ ХИМИ, ФИЗИКИЙН ШИНЖ ЧАНАР .................. 152

Хөрсний механик бүрэлдэхүүн ба зарим физик шинж чанар ......................................................... 153 Хөрсний химийн шинж чанар ........................................................................................................... 155

10. АРХЕОЛОГИЙН ДУРСГАЛТ ГАЗАР ......................................................................................... 157 10.1 . АВТО ЗАМЫН ШИНЭЧИЛСЭН ЗУРВАСЫН ДАГУУ ИЛЭРСЭН ДУРСГАЛУУД ................................ 157 10.2 . ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ШУГАМ ТАТАХ ЗУРВАСЫН ДАГУУД ИЛЭРСЭН ДУРСГАЛУУД ......................... 158 10.3 . НИСЭХ ОНГОЦНЫ ТАЛБАЙН ХОЙД ХЭСЭГТ ОРШИХ ХАЙГУУЛЫН ТАЛБАЙГААС ИЛЭРСЭН ДУРСГАЛУУД ............................................................................................................................................. 159 10.4 . ТҮҮВЭР ОЛДВОР ....................................................................................................................... 159

11. БИОЛОГИЙН ТӨРӨЛ ЗҮЙЛ ....................................................................................................... 161 11.1 УРГАМЛЫН МОНИТОРИНГ .......................................................................................................... 161 11.2 СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН ................................................................................................................ 163

Ургамлын өсөлт хөгжилт буюу биоморфологийн мониторинг .................................................... 163 Ургамалжилт..................................................................................................................................... 166 Мэдээлийн сан бүрдүүлэлт ............................................................................................................... 167

11.3 МОДНЫ ТООЛЛОГО ..................................................................................................................... 176 Судалгааны бусад ажлуудаас ........................................................................................................... 185

11.4 . БИОЛОГИЙН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТИЙН ТУРШИЛТ ......................................................................... 186 Үрийн ургалт, амьдрах чадварын туршилт .................................................................................... 186 Техникийн нөхөн сэргээлт хийсэн талбайн мониторинг ............................................................... 192 Биологийн нөхөн сэргээлтийн туршилт .......................................................................................... 192 Үрийн нөөц бүрдүүлэлт ..................................................................................................................... 196

11.5 . АМЬТНЫ АЙМАГ ...................................................................................................................... 200 Сээр нуруугүйтэн ............................................................................................................................... 200


iii

Хоѐр нутагтан, мөлхөгчид ................................................................................................................ 202 Шувуу .................................................................................................................................................. 203 Хөхтөн амьтад .................................................................................................................................. 205

12. ХИМИЙН БОДИСЫН МЕНЕЖМЕНТ ....................................................................................... 209 12.1 ХУУЛЬ ТОГТООМЖИЙН БИЕЛЭЛТ ............................................................................................... 209 12.2 . ХИМИЙН БОДИСЫН НЭР ТӨРӨЛ ................................................................................................ 210

Химийн бодисын хадгалалт, ашиглалт ............................................................................................ 211 Химийн бодисын хог хаягдлыг зайлуулах ......................................................................................... 213 Химийн бодисын асгаралтын үед авах хариу арга хэмжээний төлөвлөгөө ................................. 213

13. ХОГ ХАЯГДЛЫН МЕНЕЖМЕНТ ............................................................................................... 215 13.1 ХОГ ХАЯГДЛЫН АНГИЛАЛ .......................................................................................................... 216 13.2 ХОГ ХАЯГДАЛ ЗАЙЛУУЛАХ ........................................................................................................ 217

Дахин ашиглах боломжтой хог хаягдал .......................................................................................... 217 Дахин ашиглах боломжтой хог хаягдал .......................................................................................... 218 Аюултай, хортой хог хаягдлыг шатаах .......................................................................................... 222 Хог булшлах ........................................................................................................................................ 222

14. ХАРИЛЦАА ХОЛБОО.................................................................................................................... 225 14.1 . УЛСЫН БАЙГУУЛЛАГЫН ХЯНАЛТ ШАЛГАЛТ ........................................................................... 225 14.2 ОРОН НУТГИЙН ИРГЭД ................................................................................................................ 226 14.3 ТӨЛБӨР ХУРААМЖ ...................................................................................................................... 228

ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ ХҮСНЭГТ 1. ОЮУ ТОЛГОЙН БҮЛЭГ ОРДЫН ГЕОЛОГИЙН НИЙТ НӨӨЦ ............................................................... 5 ХҮСНЭГТ 2. ДАЛД УУРХАЙН ХЭВТЭЭ МАЛТАЛТЫН АЖИЛД АШИГЛАЖ БУЙ ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖИЙН

ЖАГСААЛТ ............................................................................................................................................. 12 ХҮСНЭГТ 3. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ХУУЛЬ СТАНДАРТУУД ..................................................................................... 24 ХҮСНЭГТ 4. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ҮНЭЛГЭЭНИЙ СТАТУС ............................................... 25 ХҮСНЭГТ 5. ОЮУ ТОЛГОЙН БОНБНҮ III БОТИЙН НЭМЭЛТ ТОДОТГОЛ ҮНЭЛГЭЭ ......................................... 26 ХҮСНЭГТ 6. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР ................................................................................... 30 ХҮСНЭГТ 7. БАРИЛГЫН АЖЛЫН БО ТУСГАЙ СУРГАЛТАД ХАМРАГДСАН АЖИЛЧИД ...................................... 32 ХҮСНЭГТ 8. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ЗӨРЧЛИЙН БҮРТГЭЛ -2010................................................................................ 39 ХҮСНЭГТ 9. САЛХИНЫ АНГИЛАЛ ................................................................................................................... 47 ХҮСНЭГТ 10. ТООСНЫ МОНИТОРИНГИЙН БАЙРШЛЫН GPS СОЛБИЦОЛ ........................................................ 54 ХҮСНЭГТ 11. MNS4585:2007-Д ЗААГДСАН ГАДААД ОРЧНЫ АГААРЫН ТҮГЭЭМЭЛ БОХИРДУУЛАГЧИЙН

ХҮЛЦЭХ АГУУЛАМЖ .............................................................................................................................. 65 ХҮСНЭГТ 12. ДУУ ШУУГИАНЫ ЗӨВШӨӨРӨГДӨХ ТӨВШИН (MNS 4585:2007) ............................................... 67 ХҮСНЭГТ 13. ДУУ ШУУГИАНЫ ЗӨВШӨӨРӨГДӨХ ТӨВШИН (ДЭЛХИЙН БАНКНЫ СТАНДАРТ, 2007) ............... 67 ХҮСНЭГТ 14. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН УСНЫ ХЭРЭГЦЭЭГ ХАНГАЖ БУЙ ХУДГУУД ........................................ 75 ХҮСНЭГТ 15. ХУДАГ, ГАЛ ТОГООНЫ УСАНД ХИЙСЭН МИКРОБИОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭ .............................. 91 ХҮСНЭГТ 16. ОЮУ ТОЛГОЙ ДАХЬ ХУДГУУДЫН УСНЫ ХИМИЙН НАЙРЛАГА .................................................. 92 ХҮСНЭГТ 17. ЦЭВЭРЛЭСЭН БОХИР УСНЫ БАКТЕРИОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХАРИУ ................................ 95 ХҮСНЭГТ 18. ЦЭВЭРЛЭГДЭН ГАРСАН УСНЫ ХИМИЙН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ДҮН, 2010 ...................................... 96 ХҮСНЭГТ 19. DATASIGHT ПРОГРАММ НЬ ДАРААХ БОЛОМЖУУДЫГ БАГТААСАН ......................................... 103 ХҮСНЭГТ 20. УСНЫ ХЯНАЛТЫН ЦЭГҮҮД ..................................................................................................... 104 ХҮСНЭГТ 21. УСНЫ ЧАНАРЫН МОНИТОРИНГИЙН ЦЭГҮҮД ......................................................................... 121 ХҮСНЭГТ 22. УСНЫ ЧАНАРЫН ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТИЙН ДУНДАЖ УТГА ......................................................... 122 ХҮСНЭГТ 23. ЦДЧ-ЫН АНГИЛАЛ ................................................................................................................. 124 ХҮСНЭГТ 24. УСТ ЦЭГҮҮДИЙН ДАВАМГАЙЛАХ МАКРО НЭГДЛҮҮДИЙН АНГИЛАЛ ...................................... 125 ХҮСНЭГТ 25. УСНЫ ЧАНАРЫН ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮДИЙН ХОСОЛСОН КОРРЕЛЯЦИЙН АНАЛИЗЫН ҮР ДҮН ............ 127 ХҮСНЭГТ 26. УСНЫ ХАТУУЛГЫН АНГИЛАЛ ................................................................................................. 129 ХҮСНЭГТ 27. УСНЫ ХАТУУЛГИЙН АНГИЛАЛ БОЛОН НИЙТ ЭЗЛЭХ ХУВЬ ДЭД ХЭСЭГ БҮРЭЭР ....................... 129 ХҮСНЭГТ 28. УСНЫ ХАТУУЛАГ,ТҮҮНИЙ ЭЗЛЭХ ХУВЬ УСТ ЦЭГИЙН ТӨРӨЛ БҮРЭЭР .................................... 130 ХҮСНЭГТ 29. УСАН ДАХЬ БИОГЕНИЙ ЭЛЕМЭНТҮҮДИЙН ДУНДАЖ УТГУУД ................................................. 131 ХҮСНЭГТ 30. УСАН ДАХЬ АММОНИЙН АГУУЛГА ХҮЛЦЭХ АГУУЛАМЖААС ХЭТЭРСЭН УСТ ЦЭГҮҮД .......... 132


iv

ХҮСНЭГТ 31. УСАН ДАХЬ ТӨМРИЙН АГУУЛГА ХҮЛЦЭХ АГУУЛАМЖААС ХЭТЭРСЭН УСТ ЦЭГҮҮД .............. 132 ХҮСНЭГТ 32. УСАН ДАХЬ МОЛИБДЕНИЙ АГУУЛАГА ХҮЛЦЭХ АГУУЛАМЖААС ХЭТЭРСЭН УСТ ЦЭГҮҮД ..... 133 ХҮСНЭГТ 33. ХАЯГДЛЫН ДАЛАНГИЙН ХЯНАЛТЫН ЦООНОГЫН УСНЫ ФИЗИК ХИМИЙН ҮНДСЭН

ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД ...................................................................................................................................... 134 ХҮСНЭГТ 34. ХАЯГДЛЫН ДАЛАНГИЙН ХЯНАЛТЫН ЦООНОГЫН УСАН ДАХЬ НИЙТ БОЛОН УУССАН ХҮНД

МЕТАЛЛЫН АГУУЛАГА-1 ...................................................................................................................... 136 ХҮСНЭГТ 35. ХАЯГДЛЫН ДАЛАНГИЙН ХЯНАЛТЫН ЦООНОГЫН УСАН ДАХЬ НИЙТ БОЛОН УУССАН ХҮНД

МЕТАЛЛЫН АГУУЛГА -2 ....................................................................................................................... 137 ХҮСНЭГТ 36. 2010 ОНЫ ГАЗАР ХӨНДӨХ ЗӨВШӨӨРЛИЙН ӨРГӨДӨЛ БОЛОН ЗӨВШӨӨРӨЛТ ОЛГОЛТ. ............. 141 ХҮСНЭГТ 37. 2010 ОНД ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН ХҮРЭЭНД ХАЙРГА, ДҮҮРГЭГЧ МАТЕРИАЛ АВЧ АШИГЛАСАН

БАЙДАЛ ................................................................................................................................................ 143 ХҮСНЭГТ 38. 2010 ОНЫ 11 САРЫН БАЙДЛААР ОЮУ ТОЛГОЙД ХӨНДӨГДСӨН ГАЗРЫН ТАЛБАЙН ЖАГСААЛТ

............................................................................................................................................................. 144 ХҮСНЭГТ 39. 2010 ОНД ЛИЦЕНЗИЙН ТАЛБАЙН ГАДНА ХЭСЭГТ ГАЗАР ХӨНДСӨН БАЙДЛЫН ТАЛААР

МЭДЭЭЛЭЛ ............................................................................................................................................ 145 ХҮСНЭГТ 40. 2010 ОНЫ ӨНГӨН ХӨРС ХУУЛАЛТ БОЛОН ХАДГАЛАЛТЫН БҮРТГЭЛ, МЭДЭЭЛЭЛ .................... 146 ХҮСНЭГТ 41. ТЕХНИКИЙН БОЛОН БИОЛОГИЙН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ ХИЙСЭН ТАЛБАЙ ................................... 149 ХҮСНЭГТ 42. ЦӨЛИЙН БОР СААРАЛ ХӨРСНИЙ (SMP-PL02) ХИМИЙН ШИНЖ ЧАНАР .................................. 152 ХҮСНЭГТ 43. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ХӨРСНИЙ МЕХАНИК БҮРЭЛДЭХҮҮН (%-ААР) ................................... 154 ХҮСНЭГТ 44. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ХӨРСНИЙ УС ФИЗИКИЙН ШИНЖ ЧАНАР ............................................ 154 ХҮСНЭГТ 45. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ХӨРСНИЙ ХИМИЙН ШИНЖ ЧАНАР..................................................... 155 ХҮСНЭГТ 46. ОЮУ ТОЛГОЙН ЛИЦЕНЗИЙН ТАЛБАЙН УРГАМЛЫН ЗҮЙЛИЙН БҮРТГЭЛД ШИНЭЭР НЭМЭГДСЭН

ЗҮЙЛ ..................................................................................................................................................... 163 ХҮСНЭГТ 47. БЭММ-ИЙН ҮНДСЭН ҮЗҮҮЛЭЛТ, ТҮҮНИЙГ ХИЙХ АРГА ......................................................... 167 ХҮСНЭГТ 48. ЛИЦЕНЗИЙН ТАЛБАЙН ОЙР ОРШИХ 7 ТАЛБАЙН ГОЛЛОХ ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД ................................ 168 ХҮСНЭГТ 49. ЛИЦЕНЗИЙН ТАЛБАЙГААС АЛСЫН ЗАЙД ОЙР ОРШИХ БУСАД ТАЛБАЙН ГОЛЛОХ ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД

............................................................................................................................................................. 171 ХҮСНЭГТ 50. УНДАЙН САЙР БА АЛАГБАЯН УУЛЫН ХАЙЛААС МОДНЫ ТООЛЛОГЫН МЭДЭЭ ...................... 176 ХҮСНЭГТ 51. ӨЛГИЙН ТООРОЙН (POPULUS DIVERSIFOLIA) ТООЛЛОГЫН ҮР ДҮН ......................................... 179 ХҮСНЭГТ 52. ДУУТЫН ТОЙРМЫН ЗАГАН ОЙН (HALOXYLON AMMODENDRON) ТООЛЛОГЫН ҮР ДҮН .......... 180 ХҮСНЭГТ 53. ХҮНХЭРИЙН ЗАГИЙН (HALOXYLON AMMODENDRON) ТООЛЛОГЫН ҮР ДҮН .............................. 181 ХҮСНЭГТ 54. ХАР ЗАГИЙН (HALOXYLON AMMODENDRON) ТООЛЛОГЫН ҮР ДҮН ........................................... 182 ХҮСНЭГТ 55. ДАЙЧИНГИЙН ЗАГАН ОЙН (HALOXYLON AMMODENDRON) ТООЛЛОГЫН ҮР ДҮН ..................... 183 ХҮСНЭГТ 56. БУЛАН СУХАЙН (TAMARIX RAMOSSISSIMA) ТООЛЛОГЫН ҮР ДҮН ......................................... 184 ХҮСНЭГТ 57. ХҮЛЭМЖИЙН НӨХЦӨЛД ТАРЬСАН УРГАМЛЫН ЖАГСААЛТ БОЛОН УРГАЛТЫН БАЙДАЛ .......... 190 ХҮСНЭГТ 58. ГАДААХ ЗАДГАЙ ТАЛБАЙД ТАРЬСАН УРГАМЛЫН ЖАГСААЛТ БОЛОН УРГАЛТЫН БАЙДАЛ ...... 191 ХҮСНЭГТ 59. НӨХӨН СЭРГЭЭЛТИЙН АЖИЛД ҮРИЙГ НЬ АШИГЛАСАН УРГАМЛЫН НЭР, ХЭМЖЭЭ ................. 194 ХҮСНЭГТ 60. НИЙТИЙГ ХАМРУУЛАН ТҮҮСЭН УРГАМЛЫН ҮР ...................................................................... 196 ХҮСНЭГТ 61. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ХЭЛТЭСЭЭС СУДАЛГАА ТУРШИЛТАД ЗОРИУЛЖ ТҮҮСЭН ҮР БОЛОН ҮРТ

МАТЕРИАЛ ............................................................................................................................................ 197 ХҮСНЭГТ 62. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧИМД ШИНЭЭР БҮРТГЭГДСЭН ШУВУУД ....................................................... 204 ХҮСНЭГТ 63. ХИМИЙН БОДИС ИМПОРТЛОХ, АШИГЛАХ ЗӨВШӨӨРӨЛ .......................................................... 209 ХҮСНЭГТ 64. ХИМИЙН БОДИСЫГ ХАДГАЛАХ БАЙР ...................................................................................... 210 ХҮСНЭГТ 65. ДАХИН АШИГЛАСАН НИЙТ ХОГ ХАЯГДАЛ, ТОО ХЭМЖЭЭГ ХҮСНЭГТЭД ЖАГСААВ. ............... 224 ХҮСНЭГТ 66. УЛСЫН БАЙГУУЛЛАГЫН МЭРГЭЖИЛТНҮҮДИЙН 2010 ОНД ХИЙСЭН ХЯНАЛТ ШАЛГАЛТ ....... 225 ХҮСНЭГТ 67. ОРОН НУТГИЙН ИРГЭДИЙН САНАЛ ХҮСЭЛТ, ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА-2010 ............................. 226 ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ ЗУРАГ 1. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН БАЙРШИЛ ..................................................................................................... 3 ЗУРАГ 2. ОРД АШИГЛАЛТЫН ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ ЗУРАГ ..................................................................... 4 ЗУРАГ 3. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН АШИГТ МАЛТМАЛЫН НӨӨЦИЙН СХЕМ ........................................................ 5 ЗУРАГ 4. ГҮНИЙ ХООЛОЙН ГАЛБЫН ГОВИЙН ГАЗРЫН ГҮНИЙ УСТ ҮЕИЙН КОМПЮТЕР ЗАГВАР........................ 6 ЗУРАГ 5. ГҮНИЙ ХООЛОЙН УСНЫ НӨӨЦӨӨС ОЮУ ТОЛГОЙ УУРХАЙ РУУ УС ТАТАХ ШУГАМ ХООЛОЙН ТРАСС 7 ЗУРАГ 6. ДУГАТЫН ХЯРЫН ДАЙРГАНЫ ОРДЫН ГЕОЛОГИЙН КОМПЮТЕР ЗАГВАР ............................................. 8 ЗУРАГ 7. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН ХҮРЭЭНД 2010 ОНД ӨРӨМДСӨН ЦООНОГИЙН БАЙРШИЛ ............................. 9 ЗУРАГ 8. ДАЛД УУРХАЙН БОСОО АМ №1-ИЙН ХЭВТЭЭ МАЛТАЛТЫН БАЙДАЛ, ПЛАН ................................... 10 ЗУРАГ 9. ДАЛД УУРХАЙН БОСОО АМ №1-ИЙН ХЭВТЭЭ МАЛТАЛТЫН АЖЛЫН ЯВЦ ......................................... 11


v

ЗУРАГ 10. БОСОО АМ №1-ЭЭС ГАРСАН ЧУЛУУЛГЫН ОВООЛГЫН ТАЛБАЙ ..................................................... 13 ЗУРАГ 11. ДАЛД УУРХАЙН БОСОО АМ №2-ЫН ГАЗРЫН ДЭЭРХИ БАРИЛГА БАЙГУУЛАМЖИЙН ЯВЦ ................ 14 ЗУРАГ 12. БУТЛУУР БЕТОН ЗУУРМАГНЫ ЦЕХ №2 ............................................................................................ 14 ЗУРАГ 13. ТЭСРЭХ БОДИСЫН ҮЙЛДВЭР БА ТҮҮХИЙ ЭД ХАДГАЛАХ АГУУЛАХ................................................ 15 ЗУРАГ 14. ОЮУ ТОЛГОЙН ЗАСВАР ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ЦЕХ ............................................................................... 16 ЗУРАГ 15. ОЮУ ТОЛГОЙ ДАХЬ ПЕТРОВИС ХХК-ИЙН ШАТАХУУН ТҮГЭЭХ СТАНЦ ........................................ 17 ЗУРАГ 16. БАРИЛГЫН СУУРИНГИЙН ЦАХИЛГААНЫ ХЭРЭГЛЭЭГ ХАНГАЖ БУЙ 3 МВТ ҮҮСГҮҮР .................... 18 ЗУРАГ 17. ХУУРАЙ СЭРҮҮН АГУУЛАХ ............................................................................................................. 18 ЗУРАГ 18. БАРИЛГЫН СУУРИН ......................................................................................................................... 20 ЗУРАГ 19. УУРХАЙН ТАЛБАЙ ДАХЬ БОХИР УС ЦЭВЭРШҮҮЛЭХ БАЙГУУЛАМЖ ................................................ 21 ЗУРАГ 20. ХАЯГДАЛ БОХИР УС ХАЯХ ДАЛАН ................................................................................................. 21 ЗУРАГ 21. ОЮУ ТОЛГОЙН ХОГ ХАЯГДЛЫН ЦЭГИЙН ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ЕРӨНХИЙ ЗУРАГ .................... 22 ЗУРАГ 22. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ СУРГАЛТЫГ ӨДӨР ТУТАМ ХИЙДЭГ ..................................................................... 33 ЗУРАГ 23. СУРГАЛТЫН МЭДЭЭЛЛИЙН БААЗЫН ТАЙЛАН ................................................................................ 35 ЗУРАГ 24. БАЙГАЛ ОРЧНЫ ЗААВАРЧИЛГААНЫ ВИДЕО БЭЛДЭХ АЖЛЫН ЯВЦ.................................................. 35 ЗУРАГ 25. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН СУУРИН ДАХЬ АВТОМАТ ЦАГ УУРЫН СТАНЦ .......................................... 41 ЗУРАГ 26. ТООСНЫ МОНИТОРИНГИЙН ЦЭГҮҮДИЙН БАЙРШИЛ ...................................................................... 54 ЗУРАГ 27. ТООС УНАЛТЫГ ХЭМЖИХ БАГАЖ................................................................................................... 55 ЗУРАГ 28. АГААР ДАХЬ НИЙТ ТООСЖИЛТЫН TSP) ТАРХАЛТ ......................................................................... 57 ЗУРАГ 29. НАРИЙН ШИРХЭГЛЭГТ ТООСОНЦОР ХЭМЖИХ БАГАЖ ................................................................... 58 ЗУРАГ 30. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН АГААРЫН 10 µКМ ХЭМЖЭЭТЭЙ ТООСНЫ ШИРХЭГИЙН ТҮГЭЛТ ............... 59 ЗУРАГ 31. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН АГААРЫН 2.5 µКМ ХЭМЖЭЭТЭЙ ТООСОНЦОРЫН ТҮГЭЛТ......................... 61 ЗУРАГ 32. ТООСЖИЛТЫН ХУВЬСАХ ХЭМЖИГДЭХҮҮНҮҮДЭД ҮЗҮҮЛЭХ ЦАГ АГААРЫН НӨЛӨӨЛӨЛ .............. 61 ЗУРАГ 33. АГААРЫН ЧАНАРЫН ХЭМЖИЛТ ХИЙДЭГ ЗӨӨВРИЙН DRAGGER БАГАЖ ......................................... 63 ЗУРАГ 34. АГААРЫН ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ЦЭГҮҮДИЙН БАЙРШИЛ ....................................... 64 ЗУРАГ 35. ЗАРИМ ХИЙН ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН АГААР ДАХЬ ТАРХАЛТ ....................................................... 66 ЗУРАГ 36. 2238 МЕДИАТОР ............................................................................................................................ 67 ЗУРАГ 37. ДУУ ШУУГИАНЫ ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ЦЭГҮҮДИЙН БАЙРШИЛ ............................................ 68 ЗУРАГ 38. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ДУУ ШУУГИАНЫ ТАРХАЛТ, ӨДРИЙН ХЭМЖИЛТ, 6 САР ............................ 69 ЗУРАГ 39. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ДУУ ШУУГИАНЫ ТАРХАЛТ, ШӨНИЙН ХЭМЖИЛТ, 6 САР ........................... 69 ЗУРАГ 40. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ДУУ ШУУГИАНЫ ТАРХАЛТ, ӨДРИЙН ХЭМЖИЛТ, 8 САР ............................ 70 ЗУРАГ 41. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ДУУ ШУУГИАНЫ ТАРХАЛТ, ШӨНИЙН ХЭМЖИЛТ, 8 САР ........................... 70 ЗУРАГ 42. ОННОБ ОРЧМЫН ДУУ ШУУГИАНЫ ТАРХАЛТ, БАРИЛГЫН ҮЕД ...................................................... 71 ЗУРАГ 43. ОННОБ ОРЧМЫН ДУУ ШУУГИАНЫ ТАРХАЛТ, АШИГЛАЛТЫН ҮЕД ................................................ 71 ЗУРАГ 44. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН УСНЫ ХЭРЭГЦЭЭГ ХАНГАЖ БУЙ ХУДГУУД ............................................. 74 ЗУРАГ 45. УСНЫ ЧАНАРЫН ХӨНДЛӨНГИЙН ХЯНАЛТ, ШИНЖИЛГЭЭ ............................................................... 92 ЗУРАГ 46. БОХИР УС ЦЭВЭРШҮҮЛЭХ БАЙГУУЛАМЖ ...................................................................................... 93 ЗУРАГ 47. УУРХАЙН УСНЫ МОНИТОРИНГИЙН ТАЛБАЙ .................................................................................. 99 ЗУРАГ 48. ЦООНОГ ДЭЭР УСНЫ ТҮВШИН ХЭМЖИЖ БАЙГАА НЬ ................................................................... 100 ЗУРАГ 49. ЗОНД (VIBRATING WIRE TRANDDUCER) СУУЛГАСАН ЦООНОГТ ХЭМЖИЛТ ХИЙЖ БАЙГАА НЬ .... 100 ЗУРАГ 50. ГАР ХУДАГААС УСНЫ ДЭЭЖ АВЧ БАЙГАА НЬ .............................................................................. 101 ЗУРАГ 51. ТҮВШНИЙ ХЭМЖИГЧ (SOLINST 101 WATER LEVEL METER) ЦАХИЛГААН БАГАЖ, АВТОМАТ

ТҮВШНИЙ ХЭМЖИГЧ (LEVELOGGER GOLD) БАГАЖ ............................................................................. 101 ЗУРАГ 52. ЧИЧИРХИЙЛЛИЙН ХЭЛБЭЛЗЭЛ ТЕМПЕРАТУРЫН ЗОНД (VW PRESSURE TRANSDUCER) БОЛОН

ХЭМЖИЛТИЙН БАГАЖ (VIBRATING WIRE READOUT/ BGK-408 BOX). .................................................. 102 ЗУРАГ 53. УСНЫ ДЭЭЖНИЙ САВ, ЧАНАРЫН ҮЗҮҮЛЭЛТ ХЭМЖИХ БАГАЖ БОЛОН ДЭЭЖ АВАГЧ. ................... 102 ЗУРАГ 54. ХАЯГДЛЫН ДАЛАНГИЙН ТАЛБАЙН МОНИТОРИНГИЙН ЗУРАГ. .................................................... 108 ЗУРАГ 55. ХАЯГДЛЫН ДАЛАНГИЙН ТАЛБАЙН A-B ШУЛУУНЫ ДАГУУХ ЗҮСЭЛТ. ......................................... 109 ЗУРАГ 56. ГҮНИЙ ХООЛОЙН ГАЗАР ДООРХИ УСНЫ МОНИТОРИНГИЙН ЗУРАГ .............................................. 114 ЗУРАГ 57. УНДАЙН ГОЛЫН ДАГУУХ ЗАДГАЙ БУЛГИЙН ФОТО МОНИТОРИНГ ............................................... 117 ЗУРАГ 58. УНДАЙН ГОЛЫН ДАГУУХ МОНИТОРИНГИЙН ЦЭГҮҮД .................................................................. 118 ЗУРАГ 59. ЗАДГАЙ БУЛГИЙН ФОТО МОНИТОРИНГ ........................................................................................ 120 ЗУРАГ 60. УРВАЛЫН ОРЧИН УСТ ЦЭГҮҮДИЙН ТӨРӨЛ БОЛОН ДЭД ХЭСГҮҮДЭЭР .......................................... 123 ЗУРАГ 61. УСНЫ ЦАХИЛГААН ДАМЖУУЛАХ ЧАДВАР УСТ ЦЭГҮҮДИЙН ТӨРӨЛ БОЛОН ДЭД ХЭСГҮҮДЭЭР ... 124 ЗУРАГ 62. УСНЫ ЭРДЭСЖИЛТ УСТ ЦЭГҮҮДИЙН ТӨРӨЛ БОЛОН ДЭД ХЭСГҮҮДЭЭР ....................................... 125 ЗУРАГ 63. ФТОРЫН АГУУЛАГА УСТ ЦЭГИЙН ТӨРӨЛ БОЛОН ДЭД ХЭСГҮҮДЭЭР ............................................ 128 ЗУРАГ 64. ДЭД ХЭСГҮҮДИЙН УСНЫ ХАТУУЛАГ ........................................................................................... 129 ЗУРАГ 65. УСТ ЦЭГИЙН ТӨРЛҮҮДИЙН УСНЫ ХАТУУЛАГ .............................................................................. 130 ЗУРАГ 66. ГҮНИЙ ХООЛОЙ, ГАЛБЫН ГОВИЙН УСТ ЦЭГҮҮДИЙН УСНЫ ХАТУУЛАГ ..................................... 138 ЗУРАГ 67. ГҮНИЙ ХООЛОЙ БОЛОН ГАЛБЫН ГОВИЙН УСТ ЦЭГИЙН УСНЫ НИЙТ ЭРДЭСЖИЛТ ...................... 139


vi

ЗУРАГ 68. ХОРООТ ТОЛГОЙ ДАХЬ НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ ХИЙСЭН БЭЛЧЭЭР ....................................................... 148 ЗУРАГ 69. ХӨРСНИЙ ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ЦЭГҮҮДИЙН БАЙРШИЛ ..................................................... 150 ЗУРАГ 70. ХӨРСНИЙ ЗҮСЭЛТ ........................................................................................................................ 151 ЗУРАГ 71. ХӨРСНИЙ МЕХАНИК БҮРЭЛДЭХҮҮНИЙ АНГИЛАЛ БА ТҮҮНД ХАРГАЛЗАХ ОЮУ ТОЛГОЙН ХӨРСНИЙ

МЕХАНИК БҮРЭЛДЭХҮҮН ..................................................................................................................... 153 ЗУРАГ 72. ОТ-ГС ЗАМЫН ДАГУУ ИЛЭРСЭН БУЛШ ........................................................................................ 157 ЗУРАГ 73. ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ШУГАМ ТАТАХ ЗУРВАСТ ИЛЭРСЭН БУЛШ .......................................................... 158 ЗУРАГ 74. ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН ЗҮЙЛС ........................................................................................................... 159 ЗУРАГ 75. 2010 ОНД ОЛДСОН АРХЕОЛОГИЙН ДУРСГАЛУУДЫН БАЙРШИЛ ................................................... 160 ЗУРАГ 76. УРГАМЛАН НӨМРӨГ, БЭЛЧЭЭРИЙН СУДАЛГААНЫ ЦЭГҮҮДИЙН БАЙРШИЛ .................................. 162 ЗУРАГ 77. МОНИТОРИНГ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ МЭДЭЭЛЛИЙН САН ......................................................................... 168 ЗУРАГ 78. АЛАГБАЯН УУЛЫН ХАЙЛААС МОДНЫ ТООЛЛОГО ХИЙСЭН 3 АМЫН БАЙРШИЛ ........................... 177 ЗУРАГ 79. УНДАЙН САЙРЫН ДАГУУД ХАЙЛААСНЫ ТООЛЛОГО ХИЙСЭН ГАЗРЫН БАЙРШИЛ ........................ 178 ЗУРАГ 80. ӨЛГИЙН ТООРОЙН БАЙРШИЛ БА МОРИН ЧИЧҮҮЛ (RHOMBOMYS OPIMUS)-ИЙН НӨЛӨӨГӨӨР ХАТАЖ

БУЙ СӨӨГӨН ТООРОЙ ........................................................................................................................... 179 ЗУРАГ 81. ДУУТЫН ТОЙРМЫН ЗАГАН ОЙ ...................................................................................................... 180 ЗУРАГ 82. ХҮНХЭРИЙН ЗАГАН ОЙ ................................................................................................................ 181 ЗУРАГ 83. ХАР ЗАГАН ОЙ .............................................................................................................................. 182 ЗУРАГ 84. ДАЙЧИНГИЙН ЗАГАН ОЙ .............................................................................................................. 183 ЗУРАГ 85. БУЛАН СУХАЙТ ............................................................................................................................ 184 ЗУРАГ 86. 2009 ОНД АВСАН ДЕНДРОЛОГИЙН ДЭЭЖ БА УРЬДЧИЛСАН ҮР ДҮНГЭЭС ...................................... 185 ЗУРАГ 87. ОТ КЕМП ДЭЭР БАЙГУУЛСАН ХҮЛЭМЖ (2010 ОНЫ 6 САРЫН 26-28) ............................................ 186 ЗУРАГ 88. ХҮЛЭМЖИНД ТАРЬСАН ҮР БОЛОН ҮРТ ШОРООНЫ УРГАЛТЫН БАЙДАЛ ........................................ 189 ЗУРАГ 89. ХУУЧИН АШИГЛАЖ БАЙСАН БОХИРЫН ЦЭГТ ТЕХНИКИЙН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ ХИЙЖ, БАЙГАЛИЙН

АЯСААР СЭРГЭЖ БУЙ БАЙДАЛ (2010 ОНЫ 11 САР) ............................................................................... 192 ЗУРАГ 90. ХАНБОГД СУМЫН МАЛЧИН ЦЭВЭГДОРЖИЙН ЭВДЭРСЭН БЭЛЧЭЭРТ БИОЛОГИЙН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ

ХИЙЖ БАЙГАА НЬ ................................................................................................................................. 193 ЗУРАГ 91. 2010 ОНД БИОЛОГИЙН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ ХИЙСЭН ТАЛБАЙН ЕРӨНХИЙ БАЙРШИЛ ...................... 193 ЗУРАГ 92. ШИНЭЭР БАРИГДСАН ОНГОЦНЫ БУУДЛЫН ЭВДЭГДСЭН ТАЛБАЙД БИОЛОГИЙН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ

ХИЙЖ БАЙГАА НЬ ................................................................................................................................. 194 ЗУРАГ 93. УСАН ОРГИЛУУРЫН ОРЧИМД ЗҮЛЭГ ТАРЬСАН БАЙДАЛ ................................................................ 195 ЗУРАГ 94. ХАНБОГД, МАНЛАЙ СУМЫН ИРГЭДИЙН ЦУГЛУУЛСАН ҮР ........................................................... 198 ЗУРАГ 95. ҮРИЙН СОЁОЛОЛТЫГ ТУРШИЖ БАЙГАА БАЙДАЛ ......................................................................... 199 ЗУРАГ 96. СЭЭР НУРУУГҮЙТЭН АМЬТДЫН ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ЦЭГҮҮДИЙН БАЙРШИЛ .................... 200 ЗУРАГ 97. УНАГАГЧ ЮҮЛҮҮР ...................................................................................................................... 201 ЗУРАГ 98. 2010 ОНД АЖИГЛАСАН ХЭВЛЭЭР ЯВАГЧИД ................................................................................. 203 ЗУРАГ 99. . ГАЛБЫГ ГОВЬ ДАХЬ ЖОРОО ТООДОГ БОЛОН ШУВУУДАД ЧУХАЛ ГАЗРУУДЫН 1 КМ-ИЙН

НАРИЙВЧЛАЛТАЙ ЗУРАГ (ӨНГӨ НЬ ТОД БОЛОХ ТУСАМ ЖОРОО ТООДОГТ ИЛҮҮ ЧУХАЛ ГАЗРУУД) (НЯМБАЯР БА БУСАД, 2009) ................................................................................................................. 204

ЗУРАГ 100. МОНГОЛ ЧИЧҮҮЛ АМЬД БАРИГЧАНД БАЙГАА НЬ ....................................................................... 206 ЗУРАГ 101. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧИМ ДАХЬ ХУЛАНГИЙН СҮРЭГ ........................................................................ 207 ЗУРАГ 102. ОЮУ ТОЛГОЙН ХАШААЛСАН ТАЛБАЙНД ИДЭЭШСЭН ХАР СҮҮЛТИЙН СҮРЭГ ........................... 207 ЗУРАГ 103. ДАЛАЙН ДУУЛГА УУЛАНД ТЭМДЭГЛЭГДСЭН АРГАЛИЙН СҮРЭГ ................................................ 208 ЗУРАГ 104. АГУУЛАХАД ТОС, ТОСОЛГООНЫ МАТЕРИАЛ БАЙРЛУУЛДАГ ИЛ ТАЛБАЙ................................... 211 ЗУРАГ 105. ДУЛААЛГА, АГААРЖУУЛАЛТТАЙ ЧИНГЭЛЭГ ............................................................................. 212 ЗУРАГ 106. 1-Р БОСОО АМНЫ СТАНДАРТЫН ЧИНГЭЛЭГТ ЗАРИМ ХИМИЙН БОДИСЫГ ХАДГАЛДАГ. .............. 212 ЗУРАГ 107. ХУУЛИЙН ДАГУУ ТЭСЭРЧ ДЭЛБЭРЭХ БОДИСЫГ ЗЭВСЭГТ ХАРУУЛЫН БАГ ХАМГААЛДАГ. ......... 212 ЗУРАГ 108. ХИМИЙН БОДИС АЛДАГДАХАД АШИГЛАХ ХЭРЭГСЭЛ ................................................................ 214 ЗУРАГ 109. ХОГ ХАЯГДЛЫН ШАТЛАЛ ........................................................................................................... 215 ЗУРАГ 110. ХАЯГДАЛ МОДЫГ ДАХИН АШИГЛАЖ БАЙГАА НЬ....................................................................... 217 ЗУРАГ 111. ХАЯГДАЛ ДУГУЙН ОВООЛГО ...................................................................................................... 218 ЗУРАГ 112. АГААРЖУУЛАХ ХООЛОЙ ХУРААХ ТАЛБАЙ ................................................................................ 218 ЗУРАГ 113. БЕТОН ЗУУРМАГЫН 2-Р ЦЕХЭД ХУВАНЦАР САВЫГ АНГИЛАН ЯЛГАСАН БАЙДАЛ, 6 САРЫН 12 . 219 ЗУРАГ 114. ХУВАНЦАР САВЫГ ТҮР ХАДГАЛАХ ТАЛБАЙ, САН ОРГИУ КОМПАНИЙН ХУВАНЦРЫГ ДАХИН

БОЛОВСРУУЛЖ ХИЙСЭН САНДАЛ” ....................................................................................................... 219 ЗУРАГ 115. ХОГИЙН ЦЭГ, ХАЯГДАЛ МЕТАЛЛЫН ОВООЛГО, 5 САРЫН 10 ...................................................... 220 ЗУРАГ 116. МАШИНД АЧИЖ БАЙГАА НЬ ....................................................................................................... 220 ЗУРАГ 117. ХАЯГДАЛ ТӨМӨР АЧСАН МАШИН СЭНДВИЧ ХАВТАНГИЙН БЭЛТГЭЛ ................... 220 ЗУРАГ 118. ХАЯГДАЛ МЕТАЛЛЫН ТАЛБАЙ, 10 САРЫН 03 ............................................................................ 221


vii

ЗУРАГ 119. ТЕХНИКИЙН ХАЯГДАЛ ТОСНЫ 25 ТОННЫ ЦИСТЕРН, ҮҮНИЙГ ТЭЭВЭРЛЭХ ЗОРИУЛАЛТЫН АЧААНЫ МАШИН ................................................................................................................................................ 221

ЗУРАГ 120. ӨНДӨР ХЭМИЙН ШАТААХ ЗУУХ ................................................................................................. 222 ЗУРАГ 121. ХОГ БУЛАХ ТАЛБАЙ ................................................................................................................... 223 ЗУРАГ 122. БИО ХАЯГДЛЫН ЦООНОГ ............................................................................................................ 223 ЗУРАГ 123. ШИНЭЭР БАЙГУУЛСАН ТАЛАЙ .................................................................................................. 224 ГРАФИКИЙН ЖАГСААЛТ ГРАФИК 1. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ СУРГАЛТАД ХАМРАГДСАН АЖИЛЧДЫН ТОО ...................................................... 32 ГРАФИК 2. УУР АМЬСГАЛЫН КЛИМАДИАГРАММ ........................................................................................... 42 ГРАФИК 3. АГААРЫН ТЕМПЕРАТУР ................................................................................................................ 43 ГРАФИК 4. ХУР ТУНАДАС ............................................................................................................................... 44 ГРАФИК 5. АГААРЫН ХАРЬЦАНГУЙ ЧИЙГШИЛ ............................................................................................... 45 ГРАФИК 6. ГАДАРГУУГЫН УУРШИЛТ ............................................................................................................. 46 ГРАФИК 7. САЛХИНЫ ЧИГЛЭЛИЙН ДАВТАМЖ ................................................................................................ 47 ГРАФИК 8. САЛХИНЫ ХУРД ............................................................................................................................ 48 ГРАФИК 9. САЛХИНЫ ХУРДНЫ ДАВТАМЖ ...................................................................................................... 49 ГРАФИК 10. САЛХИНЫ ЧИГЛЭЛ БА ХУРДНЫ ХАРИЛЦАН ХАМААРАЛ ............................................................. 51 ГРАФИК 11. ЦАГ УУРЫН ҮЗҮҮЛЭЛТ ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ХАМААРАЛ ..................................................... 52 ГРАФИК 12. ТООС УНАЛТЫГ ХЭМЖИХ БАГАЖЫНХЭМЖИЛТ .......................................................................... 56 ГРАФИК 13. 10 µКМ ХЭМЖЭЭТЭЙ ТООСНЫ ШИРХЭГИЙН АГУУЛАМЖ ............................................................ 58 ГРАФИК 14. 2.5 µКМ ТООСНЫ ШИРХЭГИЙН АГУУЛАМЖ ................................................................................. 60 ГРАФИК 15. ДУУ ШУУГИАНЫ ТҮВШИНД ҮЗҮҮЛЭХ ЦАГ УУРЫН ХҮЧИН ЗҮЙЛ ................................................ 72 ГРАФИК 16. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН УСНЫ ХЭРЭГЛЭЭ. ................................................................................. 76 ГРАФИК 17. ТӨСЛИЙН ХЭРЭГЦЭЭНД АШИГЛАЖ БАЙГАА ХУДГУУДЫН УСНЫ ТҮВШИН, ХЭРЭГЛЭЭ ............... 77 ГРАФИК 18. ХАНБОГД СУМАНД ТӨЛСӨН УСНЫ ТӨЛБӨРИЙН ХЭМЖЭЭ ........................................................... 85 ГРАФИК 19. ХУДАГ, ГАЛ ТОГООНЫ УСАНД ХИЙСЭН БАКТЕРИОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭ .................................. 86 ГРАФИК 20. ЗӨӨВРИЙН УС ХЭРЭГЛЭДЭГ ЦЭГҮҮДЭД ХИЙСЭН БАКТЕРИОЛОГИЙН ШИНЖИЛГЭЭ .................... 89 ГРАФИК 21. БУЦБ-Д НИЙЛҮҮЛСЭН НИЙТ БОХИР УС БА ГАРГАСАН ЛАГИЙН ХЭМЖЭЭ .................................. 94 ГРАФИК 22. ЦЭВЭРЛЭСЭН БОХИР УСНЫ ХЭМЖЭЭ ........................................................................................... 94 ГРАФИК 23. ОЮУ ТОЛГОЙ ТАЛБАЙ ДАХЬ УС ИЛЭРСЭН ХАЙГУУЛЫН ЦООНОГИЙН УСНЫ ТҮВШИН ............. 105 ГРАФИК 24. ХАЯГДЛЫН ДАЛАНГИЙН ТАЛБАЙ ДАХЬ АЖИГЛАЛТЫН ЦООНОГУУДЫН УСНЫ ТҮВШИН ......... 110 ГРАФИК 25. АЖИГЛАЛТЫН ЦООНОГИЙН УСНЫ ТҮВШИН, ШИНЭ УСНЫ ХУДАГ .......................................... 111 ГРАФИК 26. ГҮНИЙ ХООЛОЙН GH4X6, GHW3X1 БАГЦ ЦООНОГИЙН УСНЫ ТҮВШНИЙ XЭЛБЭЛЗЭЛ .......... 112 ГРАФИК 27. ГҮНИЙ ХООЛОЙН GHW5X1 БАГЦ ЦООНОГИЙН УСНЫ ТҮВШНИЙ ХЭЛБЭЛЗЭЛ ........................ 112 ГРАФИК 28. ГҮНИЙ ХООЛОЙН ГАР ХУДГУУДЫН УСНЫ ТҮВШНИЙ ХЭЛБЭЛЗЭЛ ........................................... 113 ГРАФИК 29. ГАЛБЫН ГОВИЙН ГАР ХУДГУУДЫН УСНЫ ТҮВШНИЙ ХЭЛБЭЛЗЭЛ ............................................ 115 ГРАФИК 30. ГАЛБЫН ГОВИЙН ХАЙГУУЛЫН ЗАРИМ ЦООНОГИЙН УСНЫ ТҮВШНИЙ ХЭЛБЭЛЗЭЛ ................... 115 ГРАФИК 31. УНДАЙН ГОЛЫН ХОЙД ХЭСГИЙН ГАР ХУДГУУДЫН УСНЫ ТҮВШНИЙ ХЭЛБЭЛЗЭЛ .................... 116 ГРАФИК 32. УНДАЙН ГОЛЫН САЙРЫН ТӨВИЙН ХЭСЭГ ДЭХ АЖИГЛАЛТЫН ЦООНОГУУДЫН УСНЫ ТҮВШИН

............................................................................................................................................................. 119 ГРАФИК 33. УНДАЙН ГОЛЫН ӨМНӨД ХЭСГИЙН ГАР ХУДГУУДЫН УСНЫ ТҮВШНИЙ ХЭЛБЭЛЗЭЛ ................. 119 ГРАФИК 34. КЛИМАДИАГРАММ .................................................................................................................... 164 ГРАФИК 35. ЛИЦЕНЗИЙН ОЙРЫН 7 ТАЛБАЙ ДАХЬ УРГАМЛАН БҮРХЭВЧ (A), СУУРИЙН БҮРХЭВЧ (B), ХАГДАН

БҮРХЭВЧ (C)-ИЙН 2009, 2010 ОНЫ ӨӨРЧЛӨЛТ .................................................................................... 170 ГРАФИК 36. МОНИТОРИНГИЙН ОЙРЫН 7 ТАЛБАЙ ДАХЬ ОЛОН НАСТ УРГАМЛЫН СУУРЬ ХООРОНДЫН ЗАЙ .. 172 ГРАФИК 37. МОНИТОРИНГИЙН БУСАД ТАЛБАЙН ОЛОН НАСТ УРГАМЛЫН СУУРЬ ХООРОНДЫН ЗАЙ ............ 173 ГРАФИК 38. МОНИТОРИНГ ТАЛБАЙНУУД ДАХЬ ЗҮЙЛИЙН ОЛОН ЯНЗ БАЙДАЛ .............................................. 174 ГРАФИК 39. УРГАМЛЫН МОНИТОРИНГИЙН ЦЭГҮҮДИЙН ТӨСӨӨТЭЙ БАЙДАЛ ............................................. 175 ГРАФИК 40. ҮР ТҮҮХ АЖИЛД ХАНБОГД, МАНЛАЙ СУМЫН ИРГЭДИЙН ОРОЛЦОО, % ................................... 196 ГРАФИК 41. НИЙТ ЦУГЛАРСАН ҮРЭЭС УРГАМЛЫН ЗҮЙЛ ТУС БҮРИЙН ЭЗЛЭХ ХУВЬ, % ................................ 198 ГРАФИК 42. ОЮУ ТОЛГОЙН ЛИЦЕНЗИЙН ТАЛБАЙН ОРЧИМД БҮРТГЭГДСЭН ШАВЖ БОЛОН ААЛЗНЫ ОВГУУД

............................................................................................................................................................. 202


viii

СХЕМИЙН ЖАГСААЛТ СХЕМ 1. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ХЭЛТСИЙН БҮТЭЦ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ ............................................................. 23 СХЕМ 2. БОУТ-НЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААН ҮНДСЭН ЗАРЧИМ .............................................................................. 29 СХЕМ 3. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН ГМС-ИЙН БҮТЭЦ ...................................................................................... 36 СХЕМ 4. ХОГ ХАЯГДЛЫН АНГИЛАЛ .............................................................................................................. 216 ХАВСРАЛТЫН ЖАГСААЛТ ХАВСРАЛТ 1.1. ДУГАТЫН ХЯРЫН ДАЙРГАНЫ ОРДЫН АШИГЛАЛТЫН БАЙДАЛ-2010 ХАВСРАЛТ 1.2. ХАЛИВЫН ЭЛСНИЙ ОРДЫН АШИГЛАЛТЫН БАЙДАЛ-2010 ХАВСРАЛТ 1.3. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН ХҮРЭЭНД 2010 ОНД ӨРӨМДСӨН ЦООНОГУУДЫН БАЙРШИЛ ХАВСРАЛТ 1.4. ӨМНӨГОВЬ АЙМГИЙН МЭРГЭЖЛИЙН ХЯНАЛТЫН БАЙЦААГЧИЙН ДҮГНЭЛТ, УНДНЫ УС ХАВСРАЛТ 1.5. ОЮУ ТОЛГОЙ БАРИЛГЫН ҮЕИЙН УСАН ХАМГАМЖИЙН СИСТЕМ, ШУГАМ ХООЛОЙН БҮДҮҮВЧ ХАВСРАЛТ 1.6. УНД АХУЙН УСАНД ХИЙСЭН ДОТООДЫН ХЯНАЛТЫН ДЭЛГЭРЭНГҮЙ МЭДЭЭ ХАВСРАЛТ 1.7. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ГАЗРЫН ДООРХИ УСНЫ ГОРИМЫН СУДАЛГААНЫ ДЭЛГЭРЭНГҮЙ ХАВСРАЛТ 1.8. ГҮНИЙ ХООЛОЙ ДАХЬ ГАЗРЫН ДООРХИ УСНЫ ГОРИМЫН СУДАЛГААНЫ ДЭЛГЭРЭНГҮЙ ХАВСРАЛТ 1.9. ГАЛБЫН ГОВЬИЙН ГАЗРЫН ДООРХИ УСНЫ ГОРИМИЫН СУДАЛГААНЫ ДЭЛГЭРЭНГҮЙ ХАВСРАЛТ 1.10. УНДАЙН ГОЛЫН ДАГУУХ ГАЗРЫН ДООРХИ УСНЫ ГОРИМИЫН СУДАЛГААНЫ ДЭЛГЭРЭНГҮЙ ХАВСРАЛТ 1.11. УРГАМЛЫН МОНИТОРИНГИЙН ЦЭГҮҮДИЙН БАЙРШИЛ ХАВСРАЛТ 1.12. УРГАМЛЫН ӨСӨЛТ ХӨГЖИЛТИЙН СУДАЛГААНЫ ДЭЛГЭРЭНГҮЙ, 2010 ХАВСРАЛТ 1.13. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН БИОЛОГИЙН ТӨРӨЛ ЗҮЙЛИЙН ШИНЭЧИЛСЭН ЖАГСААЛТ ХАВСРАЛТ 1.14. УЛСЫН ХИЛЭЭР ХИМИЙН БОДИС ИМПОРТЛОХ ТУСГАЙ ЗӨВШӨӨРЛҮҮД , 2010 ХАВСРАЛТ 1.15. ХИМИЙН БОДИСЫН АШИГЛАЛТ, ЗАРЦУУЛАЛТЫН ТАЙЛАН, 2010 ХАВСРАЛТ 1.16. ГАЗАР, УС АШИГЛАСНЫ ТӨЛБӨРИЙН ДААЛГАВАРЫН ХУУЛБАРУУД, 2010 ХАВСРАЛТ 2.1. ОРОН НУТГИЙН ОНГОЦНЫ БУУДЛЫН БАЙРШИЛ ХАВСРАЛТ 2.2. ОЮУ ТОЛГОЙН УУРХАЙН АШИГЛАЛТЫН ТУСГАЙ ЗӨВШӨӨРӨЛТ ГАЗРЫН АШИГЛАЛТ ХАВСРАЛТ 2.3. ТЕХНИКИЙН БОЛОН БИОЛОГИЙН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ ХИЙСЭН ТАЛБАЙНУУД, 2010 ХАВСРАЛТ 2.4. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ХОВОР ШУВУУДЫН АЖИГЛАЛТЫН МЭДЭЭ ХАВСРАЛТ 2.5. ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ХОВОР ХӨХТӨН АМЬТДЫН АГИГЛАЛТЫН МЭДЭЭ ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ APHA American Public Health Association CITES Зэрлэг Амьтан Ургамлын Ховордсон Зүйлийг Олон Улсын

Хэмжээнд Худалдаалах тухай конвенц CMS Нүүдлийн төрөл зүйлийг хамгаалах конвенц EC цахилгаан дамжуулах чадвар EPA Байгаль Орчны Алба АНУ PM нарийн ширхэглэгт тоосонцор TDS хуурай үлдэгдэл TSP нийт тоосжилт АДД агаарын даралт дундаж АДТ агаарын температур дундаж АДХЧ агаарын харьцангуй чийгшил дундаж АМГ Ашигт Малтмалын Газар АМГТХЭГ Ашигт Малтмал Газрын Тосны Хэрэг Эрхлэх Газар АМХГ Аймгийн Мэргэжлийн Хяналтын Газар АНУ Америкийн Нэгдсэн Улс ББУ баруун-баруун урд зүг ББХ баруун-баруун хойд зүг


ix

БНХАУ Бүгд Найраймдах Хятад Ард Улс БО Байгаль орчин БОАЖЯ Байгаль Орчин Аялал Жуулчлалын Яам БОГУУХУА Байгаль Орчин Геологи Уул Уурхайн Хяналтын Улсын

Алба БОНБНҮ Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ БОУТ Байгаль орчны удирдлагы тогтолцоо БОХ Байгаль орчны Хэлтэс Оюу Толгой ХХК БОХТ Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө БОХТХТ Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөний хэрэгжилтийн

тайлан БУ баруун урд зүг БУЦБ Бохир ус цэвэрлэх байгууламж БХ баруун хойд зүг БХХ биологийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч БЭММ бэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторинг ГБДЦГ Говийн Бага Дархан Цаазат Газар ГМС Газарзүйн мэдээллийн систем ГС Гашуун Сухайт хилийн боомт ГХЗ Газар хөндөх зөвшөөрөл дотоод журам Гц герц д.т.д. далайн түвшнээс дээш дБ децибалл ДЭМБ Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллага ЗГ Засгийн Газар ЗДТГ Засаг Даргын Тамгын Газар ЗЗХ зүүн-зүүн хойд зүг ЗХ зүүн хойд зүг ИНЕГ Иргэний Нисэхийн Ерөнхий Газар кВ киловолт кВт киловатт МБМХ Монголын Бэлчээрийн Менежментийн Холбоо МВт мегаватт МУ Монгол Улс МУИС Монгол Улсын Их Сургууль МХЕГ Мэргэжлийн Хяналтын Ерөнхий Газар НМХГ Нийслэлийн Мэргэжлийн Хяналтыг Газар ОАЦТ Орд ашиглалтын цогцолбор төлөвлөгөө ОЖД олон жилийн дундаж ОННОБ орон нутгийн нисэх онгоцны буудал ОНХТХ Орон нутгийн харилцаа тогтвортой хөгжил хэлтэс Оюу Толгой ХХК ОСМТ Орчны Судалгаа Мэдээллийн Төв Монгол Улс ОТ Оюу Толгой ОТ ХХК Оюу Толгой ХХК ОХШХ Орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр ӨДАХЧ өдрийн дундаж агаарын харьцангуй чийгшил рН урвалын орчин


x

СДАХЧ сарын дундаж агаарын харьцангуй чийгшил СДХ салхины хурд дундаж ТМЦ тоосны мониторингийн цэг ТЭЗҮ Техник эдийн засгийн үндэслэл УБ Улаанбаатар хот УБУ урд-баруун урд зүг УГ Усны Газар УХЭГ Усны Хэрэг Эрхлэх Газар хуучин нэрээр Х хойд зүг ХАА Хөдөө аж ахуй ХАЛМ Хор аюулын лавлах мэдээлэл ХБ Ханбогд ХБХ хойд-баруун хойд зүг ХЗХ хойд-зүүн хойд зүг ХХХ химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч ЦДЧ цахилгаан дамжуулах чадвар ШТС Шатахуун түгээх станц ШУА Шинжлэх Ухааны Академи Монгол Улс ШУТЗ Шинжлэх Ухаан Технологийн Зөвлөл ШЧГ Шувуудад чухал газар


1

1. УДИРТГАЛ 1.1 ЗОРИЛГО

Оюу Толгой ХХК нь (ОТ ХХК) Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутагт Оюу Толгой (ОТ) ордоос зэс-алт олборлох төсөл хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд уурхай барьж байгуулах шатандаа үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус компани Монгол Улсын холбогдох хуулийн дагуу байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээ (БОНБНҮ)-г мэргэжлийн байгууллагаар дэс дараатай хийлгэж, түүний зөвлөмж, заалтын хэрэгжилтийг хангаж ажилладаг. Тухайн оны үйл ажиллагааны төлөвлөгөө ба БОНБНҮ-ний тайлангуудад үндэслэн байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө (БОХТ)-г жил бүр боловсруулдаг. Энэхүү байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөний хэрэгжилтийн тайлан (БОХТХТ)-г Байгаль Орчин Аялал Жуулчлалын Яам (БОАЖЯ)-нд хүлээлгэн өгсөний дараа компанийн веб сайтад байршуулна.

2010 онд дараах БОХТ-г боловсруулж, БОАЖЯ-аар батлуулсан байна. Үүнд:

Оюу Толгой төслийн БОХТ-2010,

Орон нутгийн онгоцны буудлыг нүүлгэн шилжүүлэх төслийн нэмэлт БОХТ

Байгаль орчныг хамгаалах эдгээр төлөвлөгөө нь Оюу Толгой төслийн үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй байгаль орчинд үзүүлэх аливаа сөрөг нөлөөлөлийг бууруулах, агаар мандал, усан орчны бохирдолт, хүн, амьтан, ургамалд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс сэргийлэх, байгаль орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг дэлгэрэнгүй тусгаж өгсөн байна. Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөний хэрэгжилтийн тайланд дээр дурдсан хоѐр БОХТ-ийн хүрээнд авч хэрэгжүүлсэн ажлыг тусгаж өгөв.

Оюу Толгой төслийн БОХТ 2010 оны 9-р сард БОАЖЯ-аар батлагдсан нь төслийн үйл ажиллагааны төлөвлөлт, хэрэгжүүлэлтэд тус оны 1-р улиралд гарсан зарим өөрчлөлтүүдтэй холбоотой.


2

1.2 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ БОДЛОГО

Оюу Толгой ХХК байгаль орчин, нийгэм, эдийн засгийн хэрэгцээ шаардлагын тэнцвэрийг олох зарчмаар тогтвортой хөгжлийг дэмжих үүрэг хүлээсэн билээ. Тус компани үйл ажиллагаа явуулж буй орон нутгийн байгаль орчин болон иргэдийн өмнө үүрэг хариуцлагаа өндөр ухамсарладаг.

Байгаль орчны талаархи үйл ажиллагааг цаг үргэлж сайжруулж байхын тулд Оюу Толгой ХХК дараах үүрэг хүлээж, хэрэгжилтийг хангахын тулд ажиллана.

Үүнд:

Байгаль орчны удирдлагын ISO 14001 стандартад нийцсэн байгаль орчны удирдлагын тогтолцоог нэвтрүүлэн үйл ажиллагааны байнгын хяналт, ахиц дэвшлийг хангах

Байгаль орчны бохирдолоос сэргийлэх, байгалийн нөөц баялгийг зүй зохистой ашиглах зорилгоор байгаль орчинд учрах нөлөөллийг тодорхойлж, бодитоор үнэлж, бохирдлыг бууруулж, арилгах арга хэмжээ авах

Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль тогтоомж, бусад холбогдох дүрэм журмыг сахин биелүүлэх

Ашигт малтмалын хайгуул хийх, барилга байгууламж барих, уурхайн олборлолт ба уурхайн хаалт зэрэг үйл ажиллагааны бүхий л үе шатанд байгаль орчны асуудлыг тусган хэрэгжүүлэх

Байгаль орчныг хамгаалах талаар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхэд туслах зорилгоор ажилчдад сургалт зохион байгуулах, дэмжлэг үзүүлэх

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлыг үнэлэх, хянах, хэрэгжилтийг тайлагнах үйл ажиллагааг тогтмол сайжруулах

Компанийн ажилтнууд, хувьцаа эзэмшигчид, нутгийн иргэдтэй байгаль орчны асуудлаар нээлттэй, шударга, эргэх холбоо бүхий ажил хэрэгч харилцааг буй болгох

Нутгийн ард иргэдийн уламжлал, соѐлыг хүндэтгэж хамгаалах

Оюу Толгой ХХК өөрийн үйл ажиллагаа болоод төслийн цар хүрээ, нөхцөл байдал хоорондын бодит уялдаа холбоог хангах үүднээс үйл ажиллагааны тогтолцоонд тодорхой хугацаанд хяналт тавих.


3

2. ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2.1 ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН БАЙРШИЛ

Оюу Толгой ордоос зэс-алт олборлох төслийг хэрэгжүүлж буй Оюу Толгой ХХК-ийн нийт хувьцааны 34%-ийг Монгол улсын төрийн өмчит Эрдэнэс Монгол ХХК, үлдэх 66%-ийг Айвехоу Майнз болон Рио Тинто компаниуд тус тус эзэмшдэг. Оюу Толгой төсөл нь Улаанбаатар хотоос урагш 640 км, Даланзадгад хотоос зүүн тийш 210 км, Ханбогд сумаас баруун тийш 45 км зайд байрладаг тус сумын Жавхлант багийн нутагт хэрэгжиж байна.

Зураг 1. Оюу Толгой төслийн байршил

Одоогийн байдлаар Оюу Толгой төслийн олборлолт эхлээлгүй, уурхайн барилга дэд бүтцийг барьж байгуулах ажил өрнөж байна. Үүнд зэс-алтны ордын уурхайлалт, олборлолт, боловсруулалт болон эцсийн бүтээгдэхүүнийг тээвэрлэхэд шаардлагатай холбогдох дэд бүтцүүд болох алт-зэсийн баяжуулах үйлдвэр, ил болон далд уурхай, Гашуун Сухайтын чиглэлийн хатуу хучилттай зам, Гүний Хоолойгоос газрын доорхи ус татах шугам хоолой, нисэх онгоцны буудал барих гэх мэт томоохон бүтээн байгуулалтын төслүүд хамаарна.

2010 онд Оюу Толгой компани нь хайгуул, барилгажилт болон олборлолтын бэлтгэл ажлын хүрээнд дараах ажлуудыг үргэлжлүүлэн хийж гүйцэтгэсэн. Үүнд:

Геологийн хайгуул, өрөмдлөг

Босоо ам № 1-ийн хөндлөн нэвтрэлт

Босоо ам № 2-ийн амсарын хүзүүвчийн байгууламжийг барих

Баяжуулах үйлдвэрийн барилгын суурийг цутгах, бөмбөлгөн тээрмийн барилга барих


4

Оюу Толгой Гашуун Сухайтын чиглэлд хатуу хучилттай зам тавих, өндөр хүчдэлийн шугам байгуулах ажлуудын бэлтгэл

Оюут нисэх буудлын зурвасыг нүүлгэн шилжүүлэх

Ажилчдын суурингийн өргөтгөл буюу шинэ суурин нэмж барих

Төвлөрсөн халаалтын уурын зуухны барилга Эдгээр ажлууд нь Оюу Толгой төслийн орд ашиглалтын цогцолбор төлөвлөгөөний дагуу хийгдэж байгаа бөгөөд байгаль орчны нөлөөлөл, түүнийг хянах арга хэмжээг ОТ төслийн БОХТ-2010 нд тусгасан болно.

Зураг 2. Орд ашиглалтын ерөнхий төлөвлөгөөний зураг


5

2.2 ОРДЫН НӨӨЦИЙН ХЭМЖЭЭ Оюу Толгой зэс-алтны бүлэг ордууд

Монгол улсын Эрдэс Баялаг Эрчим Хүчний сайдын 2007 оны 07 дугаар сарын 10-ны өдрийн 167 тоот тушаалаар Оюу Толгойн зэс-алтын бүлэг ордуудыг Монгол улсын

ашигт малтмалын нөөцийн нэгдсэн тоо бүртгэлд бүртгэн авсан.

Оюу Толгойн зэс-алтны орд нь дараахи гурван үндсэн хэсгээс бүрдэж байна. Үүнд:

Оюутийн бүлэг орд (Өмнөд Оюу, Баруун Өмнөд Оюу, Төв Оюу, холбоос)

Хюго Дамметын бүлэг орд (Өмнөд Хюго, Хойд Хюго)

Херуга орд

Оюу Толгойн бүлэг ордын геологийн нийт ашигтай хүдрийн нөөц нь 2.675.617.000тн, үүнээс зэс 25368000тн, алт 1028тн, молибден 81600тн, мөнгө 6144тн бөгөөд энэхүү ашигтай нөөцөд үндэслэн Оюу Толгой ордыг ашиглах техник-эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулсан.

Зураг 3. Оюу Толгой төслийн ашигт малтмалын нөөцийн схем

Монгол улсын ангилал

CuEq

Хүдрийн нөөц, мян’ тн

Au (г/тн)

Cu (%)

Mo (г/тн)

Ag (г/тн)

NSR (ам.дол/т)

CuEq (%)

Goldтн

Зэс, мян’тн

Молиб ден, мян’тн

Мөнгө,тонн

Нийт үр ашигтай 0.3% 2.675.617.00 0.38 0.95 68.78 2.3 22.57 1.33 1028 25.368 81.6 6144

Тодорхой нөхцөлд ашигтай

0.3% 3.775.894.00 0.21 0.52 57.55 1.56 11.28 0.72 810 19.664 75.5 5905

Нийт 0.3% 6.451.511.00 0.28 0.7 62.21 1.87 15.96 0.97 1838 45.032 157 12049

Хүснэгт 1. Оюу Толгойн бүлэг ордын геологийн нийт нөөц


6

Оюу Толгойн зэс-алтны ордын олборлолтыг 2012 онд эхлүүлэхээр төлөвлөж байгаа бөгөөд уурхайн ашиглалт болон бүтээн байгуулалтын үед хийгдэх байгаль орчны явцын нөхөн сэргээлтэд 12,5 сая ам. доллар, уурхайн хаалтын үеийн нөхөн сэргээлтэнд 82 сая ам. доллар зарцуулахаар төлөвлөсөн байна.

Усны нөөц

Оюу Толгойн зэсийн баяжуулах үйлдвэрт шаардагдах усны нөөцийн хайгуул судалгааны ажлыг 2004–2007 оны хооронд хэрэгжүүлсэн бөгөөд 2010 онд хээрийн хайгуул судалгааны ажил нэмж хийгдээгүй болно.

Монгол Улсын Засгийн Газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Усны Газрын дэргэдэх Усны салбарын шинжлэх ухаан технологийн зөвлөлийн 2008 оны 11-р сарын 11-ний өдрийн хуралдаанаар Гүний Хоолойн гидродинамик аргаар үйлдвэрлэлийн зэргээр үнэлсэн 870,0 л/сек буюу 75168 м3/хоног ашиглалтын нөөцийг хүлээн авах тухай шийдвэр гаргажээ. Уг шийдвэрийг үндэслэн Монгол Улсын БОАЖЯ-ны сайд 2009 оны 01-р сарын 27-ны өдрийн № 22 тоот тушаалаар уг нөөцийг баталгаажуулсан байна.

Зураг 4. Гүний хоолойн Галбын говийн газрын гүний уст үеийн компютер загвар


7

Зураг 5. Гүний хоолойн усны нөөцөөс Оюу Толгой уурхай руу ус татах шугам хоолойн трасс

Дугатын хярын дайрганы орд

Оюу Толгойн 6709А лицензийн талбайн хойд хэсэгт байрлах Дугатын хярын ордын 50 орчим га талбайг хамарсан 4435984 шоо метр нөөцийг Ашигт Малтмал Газрын Тосны Хэрэг Эрхлэх Газар (АМГТХЭГ)-ын даргын 2007 оны 07 сарын 10-ны өдрийн 245 тоот тушаалаар баттай (A) нөөц 1,13 сая тонн, боломжтой (C) нөөц 3,04 сая тонноор хүлээн авч улсын нөөцийн нэгдсэн бүртгэлд бүртгүүлжээ.

Дугатын хярын дайрганы ордыг ил аргаар ашиглах техник эдийн засгийн үнэлгээг АМГТХЭГ-ын даргын 2009 оны 03 дугаар сарын 31-ны өдрийн 51 тоот тушаалаар баталсан байна. Уг ТЭЗҮ-д заасны дагуу ордын нөөцийг Оюу Толгой төслийн өөрийн хэрэгцээний бетон зуурмаг бэлтгэхэд зориулан ашиглах ба жилд 100 мян.м3

хүчин чадалтайгаар 40 гаруй жил ашиглахаар тусгасан.


8

Зураг 6. Дугатын хярын дайрганы ордын геологийн компютер загвар

Дугатын хярын дайрганы ордын олборлолтыг 2007 онд эхлүүлсэн бөгөөд 2010 оны 08 сарын 23-ны өдрийн байдлаар нийт эвдэгдсэн газрын хэмжээ 3,26 га, 156251 м3 Хавсралт 1.1.

Халивын элсний орд

Оюу Толгой төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах барилгын элсний нөөцийг илрүүлэх хайгуулыг 2007 онд Жеолинк ХХК гүйцэтгэсэн бөгөөд АМГТХЭГ-ын даргын 2008 оны 05 сарын 13-ны өдрийн 2007 тоот тушаалаар ОТ 6709А тусгай зөвшөөрөлт талбайн зүүн хойд өнцөгт байрлах Халивын элсний ордын бодитой (B) нөөцийг 1,089,500 м3-ээр баталсан байна.

АМГазрын даргын 2009 оны 07 дугаар сарын 21-ний өдрийн 285 тоот тушаалаар баталсан Халивын элсний ордыг ашиглах ТЭЗҮ-д тусгаснаар жилд 150 мян м3 хүчин чадалтайгаар 8 жилийн хугацаанд олборлох юм. 2010 оны 11 сарын 18-ны өдрийн байдлаар нийт эвдэгдсэн газрын хэмжээ 8.4га, 116,057м3 Хавсралт 1.2.


9

2.3 ГЕОЛОГИ ХАЙГУУЛЫН АЖИЛ

Оюу Толгой ХХК хайгуулын ажлын хүрээнд 2010 онд нийтдээ 49293 тууш метр, 153 цооногийг 8 өрмийн суурь машинаар өрөмдсөн. Тухайлбал 12672 тууш метрийг урвуу эргэлттэй өрмөөр, 36620 тууш метрийг алмазан хошуутай өрөмийг тус тус ашиглаж өрөмдсөн байна. Үүнээс 12 цооногийн 7957 тууш метр нь далд уурхайн гүнд хийсэн өрөмдлөгөө бөгөөд ОТ 6709А талбайд 131, Шивээ Толгой 15226А талбайд 1, Жавхлант 15225А талбайд 1, Улаанхудаг 6710А талбайд 8 цооногийг тус тус өрөмдсөн байна (Хавсралт 1.3). Өрөмдлөгө хайгуулын явцад эвдэрсэн 4.23 орчим га газарт Монгол улсын стандартын (MNS 5917:2008) дагуу техникийн нөхөн сэргээлтийг хийсэн байна.

Зураг 7. Оюу Толгой төслийн хүрээнд 2010 онд өрөмдсөн цооногийн байршил


10

Геофизикийн судалгаа

Төслийн геологи хайгуулын ажлын хүрээнд албадмал туйлшралын геофизикийн судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэсэн байна. Үүнд асар гүнд орших эрдэсжилтийн гажилыг илрүүлэх чадвартай (Zuess IP) багаж ашиглан, төслийн талбайг хэд хэдэн трансектүүдэд хуваасан шугамуудын дагуу хийв. Судалгааг хийхэд хос электродыг хооронд нь тодорхой зайтайгаар 1м гүнтэй газар ухаж суулгаад цахилгаан дамжуулах чадвар, эсэргүүцлийн хүчийг тухайн зайд ямар байгааг хэмжиж авдаг. Энэ төрлийн хайгуулын ажлын үеэр үүсгэсэн нүхийг тухай бүрт нь булж тэгшлэх тул байгаль орчны сөрөг нөлөө бага, нөхөн сэргээлтийг нэн даруй хийх боломжтой байдаг онцлогтой.

2.4 ДАЛД УУРХАЙН БЭЛТГЭЛ АЖИЛ Босоо ам №1 Босоо ам №1-ийн нэвтрэлт 2008 оны 1-р сард 1385м хүрсэнээс хойш 1380м түвшнээс хөндлөн малталыг эхлүүлсэн. Босоо ам №1 зүүн болон хойшоогоо чиглэсэн хоѐр хонгилоор хэвтээ малталтыг хийж байгаа бөгөөд 2010 оны 11 сарын 15-ны байдлаар малталтын нийт урт нь 3138.9 м хүрсэн байна. Босоо ам №1-ийн диаметр нь 6.7 м хөндлөн нэвтрэлтийн өндөр нь 5м өргөн нь 5м байна.

Зураг 8. Далд уурхайн Босоо ам №1-ийн хэвтээ малталтын байдал, план


11

Зураг 9. Далд уурхайн босоо ам №1-ийн хэвтээ малталтын ажлын явц

Хөндлөн малталыг хамгийн сүүлийн үеийн далд уурхайн тоног төхөөрөмж ашиглан барьж байна.


12

Хүснэгт 2. Далд уурхайн хэвтээ малталтын ажилд ашиглаж буй тоног төхөөрөмжийн жагсаалт

No Төрөл Үйлдвэрлэгч Загвар Зориулалтын төрөл зүйл Дугаар Хөдөлгүүр кВ

1 Том өрөм Сандвик Axера 7-240 2 дахин томруулагчтай 107D11832-1 110 149 2 Газар доорх

ачигч Сандвик Tоро 6 3м3 T706U166 150 201

3 Сандвик Toро 7 4.6м3 T707U419 220 295

4 Газар доорх

ачааны машин

Сандвик EJC 530 30 тонны даацтай ачааны машин 4157 298 400

5 Цахилгаан оператор Катерпиллар TL1055 Материал удирдах TBM00435 93.2 125

6 Шилжүүлэн холигч Нормет Utimec 1600 TP Бетон зуурах – Бүлүүрийн

багтаамж 7.1м3 563 170 228

7 Эмульс ачигч Нормет Charmec 1610

BE

Далд уурхайн дэлбэлэгч бодис ачигч шанагатай ачааны тэрэг-

Шанаганы багтаамж 500kг 564 110 149

8 Шүршигч Нормет

Шүршигч 1050 WPC Бетон байрлуулах 562 110 149

9 Өргөгч Нормет Utilift 1430 X Өргөх даац – 3000kг 561 110 149

10 Чиглүүлэгчтэй ачигч Caterpillar 246B Үйлчилгээний зориулалттай CJS11419 60 78

11 Бага оврын екскаватор Hitachi ZAXIS 50U-2 Чулуу бутлагч HCM1MA00L0

0013566 29.8 39.9

12 Том шүүлтүүр Сандвик DS310 Нэг дахин томруулагчтай

шүүлтүүр L08B4373 55 74

13

Сэрээдэн ачдаг


Caterpillar DP35NT – 3 тонны хэмжээтэй үйлчилгээнд зориулсан TI4E - 50160 38.1 51

14 Бульдозер Caterpillar D3K Үйлчилгээнд зориулсан CAT00D3KTFFF00511 55.2 74

15 Том өрөм Atlas Copco Rocket Boomer M2C 30

2 дахин томруулагчтай AVO 08A225 120 156

16 Газар доорх ачигч Sandvik Toro LD517 7м3 LO17D221 298 400

17 Газар доор


Sandvik Toro TH-550 50 тонны ачааны машин T050D413 429 575

18 Шилжүүлэн холигч Normet Utimec LF600 Бетон зуурах – Бүтлүүрийн

багтаамж 7.1м3 HE105 170 228

Босоо ам №1-ийн хөндлөн малталтаар 2010 оны туршид уулын цулаар 89,057м3

чулуулаг гадаргууд гаргаж овоолго үүсгээд байна. Овоолго босоо ам №1-ээс урд зүгт 200м зайд үүсгэж байгаа бөгөөд овоолгын эзлэх талбай 44963 м2, эзлэхүүн 259967 м3.

Овоолгооос шүүрлийн усаар болон хур тунадасны угаагдлаар хүчиллэг урсац орчинд тархахаас сэргийлж бохир ус тунаах даланг овоолгын зүүн ба баруун урд байгуулсан. Одоогийн байдлаар уг далангуудад хуримтлагдсан ус үгүй байгаа бөгөөд босоо ам №1-ийн нэвтрэлтийн үеэр газрын доорхи усны шүүрэл илрээгүй байна.


13

Зураг 10. Босоо ам №1-ээс гарсан чулуулгын овоолгын талбай

Босоо ам №2 Босоо ам №2-ийн амсарын хүзүүвчийн барилгын ажил 2006 оны 6 сард эхэлсэн бөгөөд одоогийн байдлаар ажлын гүйцэтгэл 50% тай байна.. Босоо ам №2 нь далд уурхайн олборлолт, хүдрийн биетийн технологийн дээжлэлт авах, цаашид олборлолт явуулах зорилготой барьж байгаа юм. Босоо ам №2-ын босоо нэвтрэх уурхайлалтын ажил эхлээгүй байгаа.


14

Зураг 11. Далд уурхайн босоо ам №2-ын газрын дээрхи барилга байгууламжийн явц

2.5 ДАГАЛДАХ ДЭД БҮТЭЦ, ҮЙЛЧИЛГЭЭ Бутлуур бетон зуурмагны цех Оюу Толгой төсөл өөрийн хэрэглээний бетоныг нийт 380м3/цаг хүчин чадалтай гурван ширхэг бетон зуурагч цехэд үйлдвэрлэж байна. Бетон зуурмагийн цехэд хэрэглэх цементийг Гашуун Сухайтын хилээр дамжуулан БНХАУ-аас импортлоноруулж ирдэг ба хайргыг Дугат хярын дайрганы ордоос, элсийг Халив элсний ордоос тус тус олборлон хэрэглэж байна.

Зураг 12. Бутлуур бетон зуурмагны цех №2

Энэ оны туршид эдгээр бетон зуурмагийн цехүүд нийтдээ 113, 946 м3 бетон үйлдвэрлэсэний дийлэнх хувийг баяжуулах үйлдвэрийн барилгын суурийг цутгах,


15

бөмбөлгөн тээрмийн барилга, болон босоо ам №2-ын амсарын байгууламжийг барих ажилд хэрэглэсэн байна .

Тэсрэх бодисын үйлдвэр Оюу Толгойн ордын ашиглалтын эхний үе шат, чулууны карьер болон босоо ам малтах үеийн хэрэгцээнд зориулж эмульсийн задгай тэсрэх бодисыг уурхайн талбай дээр үйлдвэрлэдэг бөгөөд Орика Монголия Инк ХХК хариуцан ажиллуулдаг. Эмульсийн үйлдвэр нь 110 х 80 метр торон хашаагаар хүрээлэгдсэн талбайд үйлдвэрийн цех, түүхий эд хадгалах саравч ба контейнер, галын аюулаас хамгаалах систем, аянга зайлуулагч, гаднах гэрэлтүүлэг, харуулын байр, үйлдвэрийн дотоод зам талбайг багтаасан байна. Үйлдвэрийн нийт талбайг тойруулан торон хашааны дагуу 2,0 м өндөр шороон далангаар хамгаалж хашсан байх бөгөөд 24 цагийн туршид зэвсэгт харуул манаа ажиллуулдаг.

Зураг 13. Тэсрэх бодисын үйлдвэр ба түүхий эд хадгалах агуулах

Эмульсийн задгай тэсрэх бодисын үйлдвэр нь цагт 350кг, хоногт 2,8 тонн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Түүхий эдээр аммиакын шүү, парафин түлш, эмульс үүсгэгч, мочевин, цууны хүчил, натрийн давс, натрийн нитрат, кальц ба магнийн нитратыг ашиглана.

2010 оны байдлаар 372433кг тэсрэх бодис үйлдвэрлэсэний ихэнхийг Босоо ам №1-д далд уурхайн тэсэлгээ хийхэд ашиглаж байна. 2010 оны 11 сарын 16-ны байдлаар 4.5тн эмульс, 6.3тн анфо тэсрэх бодисын үлдэгдэл, түүнчлэн 8.5тн эмульсийн задгай тэсрэх бодисын хаягдал хадгалагдаж байна. Эмульсийн задгай тэсрэх бодисын хаягдалыг ил уурхайн тэсэлгээнд хэрэглэж устгалд оруулна.

Засварын цех Оюу Толгойд ашиглаж буй автомашин, өөрөө явагч хэрэгсэл, хүнд машин механизмууд генераторуудын засвар үйлчилгээг механик засварын 2 цехэд хийж гүйцэтгэдэг. Үүнд бага оврын суудлын тэрэгний засвар үйлчилгээг дагнаж гүйцэтгэх


16

“Хэт”ХХК- ийн Тоѐота засварын цех, механик засвар, гагнуур, хөргөлт, сантехник ба мужааны хэсгүүдийн нэгдсэн засварын цехүүд хамаарна. Одоогийн байдлаар Оюу Толгойд бага оврын суудлын тэрэг 144, дунд оврын ачааны тэрэг 84, автобус 12, галын машин 2, бетон зуурмаг тээвэрлэх машин 11, кран 8, хүнд машин механизм 58 нийт 319 тээврийн хэрэгсэл ашиглагдаж байна. Мөн уурхайн талбай дахь байгууламжуудыг цахилгааны эх үүсвэрээр хангах 94 тооны их, бага дунд хүчин чадалтай дизель генераторууд ашиглагдаж байна.

Зураг 14. Оюу Толгойн засвар үйлчилгээний цех

Шатахуун түгээх станц

Оюу Толгой дахь шатахуун түгээх станц нь зөвхөн төслийн үйл ажиллагаанд зориулагдсан ба цахилгаан үүсгүүрүүд, өрөмдлөг, уурхайн хүнд машин механизмуудыг дизель түлш болон автобензинээр тасралтгүй хангах үүрэгтэй. Түүний хангалт болон үйлчилгээг Петровис ХХК тус компанитай хийсэн гэрээний дагуу хариуцан ажиллаж байна. 2008 онд Оюу Толгой дахь ШТС-ийг өргөтгөн, газрын тосны бүтээгдэхүүний агуулах нэмж барьсан. Мөн ШТС болон агуулахын үйл ажиллагааг хянах удирдлагын байр болон бусад тоног төхөөрөмж нэмж суурилуулжээ.

Тус шатахуун түгээх станц нь нийт 2,0 га талбайтай А-92, А-80 төрлийн бензин хадгалах зориулалтын 250 м3 багтаамжтай 4 ширхэг хэвтээ хагас далд сав, дизель түлш хадгалах зориулалтын 500 м3 багтаамжтай 10 ширхэг хэвтээ хагас далд савтай ба 2 ширхэг жилбарко түгээгүүртэй. Газрын тосны бүтээгдэхүүний агуулах нь Аи-95, Аи-92, А-80 дизель түлш гэсэн 4 төрлийн шатахуун, хөдөлгүүрийн тосыг нөөцлөнө. Нэг удаад 6000 м3 шатахуун нөөцлөх ба далд суурилуулсан 500 м3-ийн багтаамжтай 10 ш, 250 м3 багтаамжтай 4 ш нөөцлүүртэй.

Шатахууны хэвтээ хагас далд савыг тойруулан хашаагаар хамгаалж, бетон болон нягтруулсан шавран шаллагаатайгаар шатахуун түгээх станцын барилга байгууламжийг MNS4628-98 стандартын техникийн шаардлагын дагуу барьж ашиглаж байна. Оюу Толгой дахь түлш шатахууны хэрэглээ сард дунджаар А-80 бензин 100.2 тн, А-92 бензин 108.7 тн, дизель 15477.0 тн тус тус байна.


17

Зураг 15. Оюу Толгой дахь Петровис ХХК-ийн шатахуун түгээх станц

Цахилгаан хангамж Оюу Толгой төсөл хэрэгжиж буй газар дэд бүтэц харьцангуй сул хөгжсөн бүс нутаг бөгөөд цахилгаан эрчим хүчний хэрэгцээг нийт 94 шихрэг дизель цахилгаан үүсгүүрээр хангаж байна. Дизель цахилгаан үүсгүүр бүр хамгаалалтын хашаа хайс, буюу байр, түлшний сав, цахилгааны холболт, хянах самбар зэргээс бүрдэх ба асгаралтыг хуримтлуулах байгууламжийгтүлшний сав бүрийн дор суурилуулж өгсөн.

Одоогоор ашиглаж буй хамгийн том хүчин чадалтай цахилгааны үүсгүүр нь 3МВт бөгөөд эдгээрийг 3 генераторыг 2007 онд байрлуулж ашиглалтанд оруулан барилгын суурингийн эрчим хүчний хэрэгцээг бүхэлд нь хангаж байна. Цаашид байнгын найдвартай эрчим хүчний эх үүсвэртэй болох хүртэл хугацаанд шаардагдах цахилгаан эрчим хүчний хэрэгцээг хангах 20МВт-ын чадалтай дизелийн цахилгаан станц, холбогдох агаарын шугам зэргийн ажлыг эхлүүлээд байна


18

Зураг 16. Барилгын суурингийн цахилгааны хэрэглээг хангаж буй 3 МВт үүсгүүр

Агуулах Оюу Толгой төслийн барилгажилтын үед бараа материалыг агуулах зорилгоор 14,2 га талбайг хашаажуулан, контейнер болон тусгай бэлтгэж тохижуулсан талбайг ашиглаж байна. Одоогоор 4700 м2 талбай бүхий хуурай сэрүүн агуулахыг барьж ашиглалтанд оруулсан.

Зураг 17. Хуурай сэрүүн агуулах


19

Зам тээвэр Оюу Толгой уурхайн талбайд ачаа болон хүн тээврийг орон нутгийн нисэх буудал ба орон нутгийн автозамуудаар зохицуулж байна. Уурхайн талбайд одоогийн байдлаар нийт 73.7 км урт, 57.55 га талбай бүхий замын сүлжээ барьж байгуулсан бөгөөд засаж сайжруулах, услах, тэмдэг ба тэмдэглэгээ байрлуулах ажлуудыг үргэжлүүлэн хийсэн.

Оюу Толгойгоос Ханбогд сум хүртэлх зам засах ажил тодорхой цаг хугацаанд тогтмол хийгдэх ба одоогийн байдлаар 55 замын тэмдэг суурилуулаад байгаа бөгөөд 2010 онд ил уурхайгаас үлдсэн барилгын материалыг бүрэн цэвэрлэж онгоц буух болон хөөрөх замыг засаж бүрэн чөлөөлсөн. Оюу Толгой-Ханбогд сумын чиглэлийн замыг тогтмол засч сайжруулдаг боловч энэ онд засч сайжруулах ажил хийгдээгүй тул хайрга болон дүүргэгч материал авч ашиглаагүй.

Онгоцны буудлын барилгын ажил Оюу Толгой уурхайн талбайд байрлаж байсан орон нутгийн нисэх буудлын зурвасыг тус оны 8 сард, уурхайгаас гадагш 10км зайд шилжүүлэн барьж ашиглалтад хүлээлгэн өгсөн. Тус орон нутгийн онгоцны буудал нь 46.5 га талбай эзлэн орших бөгөөд дараах хэсгээс бүрдэнэ (Хавсралт 2.1). Үүнд:

Fokker 50 болон Lockheed C130 төрлийн онгоц хөөрч газардахад зориулсан нисэх зурвас. Аюулгүйн зурвас болон аюулгүйн жолоодлогын талбайг оролцуулалгүйгээр нисэх зурвас нь 3000 метр урт байна.

Хатуу хучилттай онгоцны зогсоол

Нисэх зурвасын тэмдэглэгээ болон гэрэлтүүлэг

Зорчигчийн хүлээлгийн танхим, угаалгын өрөө

40кВ цахилгаан үүсгүүр

Онгоцны буудлыг тойруулан барьсан хамгаалалтын төмөр торон хашаа (2.5м өндөртэй)

Онгоцны буудлын талбай хүрэх сайжруулсан шороон зам

Машины зогсоолын талбай Энэхүү орон нутгийн онгоцны буудлыг нүүлгэн шилжүүлэх ажлын БОНБНҮТ 2007 онд батлагдсанбөгөөд энэ онд нэмэлт байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөг боловсруулан, хяналт шинжилгээний ажлыг хийж гүйцэтгэсэн.

Ажилчдын байр Оюу Толгойн уурхайн талбайд 2010 оны 11 сарын байдлаар 23 орны 5563 ажилтан ажиллаж амьдарч байна. Тус талбайд 2000 хүний хүчин чадалтай барилгын суурин болон тус онд шинээр барьсан 4000 хүний хүчин чадалтай ажилчдын суурингууд байрлаж байна.

Барилгын суурингууд гэр, сэндвичэн, угсармал хийцүүдээр хийсэн ажилчдын байр болон оффисуудтай бөгөөд эдгээр нь түр зуурын буюу төслийн барилга бүтээн байгуулалтын шатанд ашиглагдах зориулалттай юм. Суурингуудын эргэн тойронд


20

450 гаруй том хогийн савыг гадна орчинд байрлуулж өгсөнөөс гадны ажилчдын амралт чөлөөт цагийг зөв боловсон өнгөрүүлэхэд зориулж 50 компьютер бүхий интернэт кафе, номын сан, бялдаржуулах танхим, ширээний теннисний зал зэргийг хариуцсан эзэнтэйгээр ажиллуулдаг.

Ажилчдын хоолны газар нэг дор 800 хүний багтаамжтай баунд ахуйн усны хэрэгцээг нийт 5 худагаас ханган гарсан бохир усыг өдөрт 600 м3 хүртэл бохир ус цэвэршүүлэх хүчин чадалтай байгууламжаар цэвэрлэж байна. Нийтийн байр, оффисийн барилга байгууламж болон хэрэглээний халуун усыг халаах нийт 7 нам даралтын уурын зуух ажиллаж байна.

Зураг 18. Барилгын суурин

Бохир ус цэвэршүүлэх байгууламж Оюу Толгой дахь бохир ус цэвэрлэх байгууламж механик-биологийн 4 шатлалтайгаар өдөрт 600 м3 (1501 хүн/өдөр) бохир ус цэвэршүүлэх хүчин чадалтай. 2010 оны 11 дугаар сарын байдлаар 80596 м3 усыг цэвэршүүлэн, төслийн талбай дахь замын усалгаа, хайгуулын өрөмдлөгийн зумпны усны хэрэглээнд дахин ашигласан байна.

Бохир ус цэвэршүүлэх байгууламжаас гарсан цэвэршүүлсэнцэвэрлэгдэн гарсан усанд бактериологийн шинжилгээг сарын давтамжтайгаар хийн Улаанбаатар хотруу “Эрүүл зүй” итгэмжлэгдсэн лаборатори болон Нийслэлийн МХГ-ын төв лабораториудруу явуулан мэргэжлийн дүгнэлт гаргуулж байна.


21

Зураг 19. Уурхайн талбай дахь бохир ус цэвэршүүлэх байгууламж

Цэвэрлэх байгууламжаас гарсан бохир усыг Монгол улсын MNS 4943:2000, MNS 4288:95 стандартын шаардлагад нийцүүлэн цэвэрлэдэг бөгөөд цэвэрлэсэн усыг дахин ашиглах талаар мэргэжлийн байгууллагагуудтай хамтран судалгааны ажил эхлүүлэх шатандаа явж байна.

Ханбогд сумын Засаг даргын 2006 оны 29 тоот захирамж, Өмнөговь аймгийн МХГ-ын 2007 оны 43/11/07/02 тоот мэргэжлийн дүгнэлтэд үндэслэн БУЦБ-ын үйл ажиллагаа доголдсноос үүсэх нөхцөл байдалд ашиглах зорилгоор 25000 м3 багтаамжтай бохир ус хаях цэгийг уурхайн хашаалсан талбайн зүүн хойд хэсэгт байгуулсан.

Зураг 20. Хаягдал бохир ус хаях далан


22

Хог хаягдлын цэг Компаний байгаль орчны бодлого, журмын дагуу хөрсний бохирдолт болон хог хаягдлыг бууруулах үйл ажиллагааг зохицуулдаг. Уг арга хэмжээнд хог хаягдал үүсгэхээс сэргийлэх, хог хаягдлыг зөвшөөрөл бүхий этгээдэд дахин боловсруулах буюу дахин хэрэглэх зорилгоор хүргэж өгөх, үлдэгдэл хогийг байгаль орчинд халгүйгээрустгалд оруулах арга хэмжээг үе шаттайгаар авч хэрэгжүүлж байна.

Хог хаягдлыг ангилан ялгахын тулд уурхайн талбайн суурин, ажлын байр, шаардлагатай бүхий л цэгүүдэд өнгийн хогийн савыг хангалттай хэмжээгээр байршуулж, ажилчдад энэ чиглэлийн зохих сургалтуудыг тогтмол явуулдаг. Хог хаягдлыг устгалд оруулах хамгийн тохиромжтой арга нь одоогийн байгаа нөхцөлд булж устгах хогийн цэгийг байгуулах явдал байна. Төслийн талбай дахь хогийг цэг нь 6.7 га талбайг эзлэх бөгөөд булж устгах гурван төрлийн нүхнээс бүрдэнэ. = Тухайлбал хог хаягдлыг шатааж булах, үл шатах хогийг нягтруулан булах, хоолны үлдэгдэл хогийг ялзмагшуулан булшлах гурван төрлийн нүх байдаг. Түүнчлэн хуванцар, төмөр металл, модны хогийг түр хадгалах талбай, бохирдсон хөрсийг саармагжуулах талбай, хогийн цэгийн хариуцсан ажилчдын байр зэргийг байгуулсан байна.

Хогийн цэгийн хариуцсан ажилтан нь ирж буй хог хаягдлын ангилан ялгалтад хяналт тавих, бүртгэх, хогийн цэгийг цагийн хуваариар ажиллуулах зэрэг бүхий л үйл ажиллагаанд тогтмол хяналт тавих үүрэгтэй.

Зураг 21. Оюу Толгойн хог хаягдлын цэгийн зохион байгуулалтын ерөнхий зураг


23

3. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ МЕНЕЖМЕНТ 3.1 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ХЭЛТЭС Оюу Толгой компанийн Байгаль орчны хэлтэс нь 2003 оны 5-р сард байгуулагданодоогоор 31 хүний бүрэлдэхүүнтэй үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа бол ирэх жил ажилчдын тоог дэс дараатайгаарнэмэгдүүлэн нийт 53 үндсэн орон тооны ажилчинтай болох төлөвлөгөөтэй байна. Байгаль орчны хэлтэс нь Австрали улсын “Sustainability” Pty Ltd зөвлөх компани, Монгол улсын байгаль орчны үнэлгээний эрх бүхий мэргэжлийн байгууллагууд, ШУА-ийн хүрээлэн, их дээд сургуулиудтай идэвхитэй хамтран ажилладаг.

Схем 1. Байгаль орчны хэлтсийн бүтэц зохион байгуулалт


24

3.2 БАЙГАЛЬ ОРЧИНД НӨЛӨӨЛӨХ БАЙДЛЫН ҮНЭЛГЭЭ Оюу толгой төслийн үйл ажиллагаа нь байгаль орчин, уул уурхай, зам тээвэр, барилга, хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуй зэрэг нийгмийн салбарын бүхий л төрлийг хамарсан цогц хэлбэрээр явагдаж байгаа бөгөөд түүнтэй холбогдох олон тооны хууль, журам, заавар, стандартуудыг мөрдөн ажиллаж байна.

Хүснэгт 3. Байгаль орчны хууль стандартууд МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ

Монгол улсын үндсэн хууль Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хууль Ашигт малтмалын тухай хууль Газрын тухай хууль Газрын төлбөрийн тухай хууль Агаарын тухай хууль Усны тухай хууль Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль Орчны бүсийн тухай хууль Амьтны аймгийн тухай хууль Байгалийн ургамлын тухай хууль Химийн хорт бодисоос хамгаалах тухай Ахуйн болон үйлдвэрлэлийн хог хаягдлын тухай хууль Соелын өвийг хамгаалах тухай хууль Тэсэрч дэлбэрэх бодис, тэсэлгээний хэрэгслийн эргэлтэд хяналт тавих тухай хууль Ургамал хамгааллын тухай хууль Ус, рашаан ашигласны төлбөрийн тухай хууль Ариун цэврийн тухай

САЙДЫН ТУШААЛ, ЖУРАМ Геологи, уул уурхайн үйлдвэрлэлийн явцад байгаль орчныг хамгаалах зорилгоор мөнгөн хөрөнгө барьцаалах журам Хүн амын унд ахуйн усны эх үүсвэрийн хамгаалалтын болон эрүүл ахуйн бүсийн дэглэм Хаягдал ус зайлуулах цэг тогтоох журам Хог хаягдал булах, устгах зориулалтын байгууламж, төвлөрсөн цэгийн төрөл, тэдгээрт тавигдах шаардлага, хог хаягдал булах, устгах үйл ажиллагаа эрхлэх иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагын үйл ажиллагааны тухай журам Усны нөөцийг ашиглах, зөвшөөрөл олгох, усны нөөцийн ашиглалтад хяналт тавих журам Химийн хорт ба аюултай бодисын эрсдлийн үнэлгээ хийх түр журам Химийн хорт болон аюултай бодис хадгалах, тээвэрлэх, ашиглах, устгах журам Бохир усыг зайлуулах байгууламжийг доторлож ашиглах журам Усны нөөцийг хамгаалах журам

СТАНДАРТ MNS 4585:2008: Агаарт байх бохирдуулах бодисын хүлцэх хэм хэмжээ. MNS 4288:95: Бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн байршил, цэвэрлэгээний технологи түвшинд тавих үндсэн шаардлага MNS 900-92:2005: Ундны ус. Эрүүл ахуйн шаардлага түүнд тавих хяналт. MNS 4943:2000: Усны чанар. Хаягдал бохир ус MNS 3297-91: Хот суурин газрын хөрсний ариун цэврийн үнэлгээний үзүүлэлтийн норм MNS 5850:2008: Хөрсний чанар. Хөрс бохирдуулагч бодис, элементүүдийн зөвшөөрөх дээд хэмжээ MNS 5916:2008: Газар шорооны ажлын үед үржил шимт хөрс хуулалт, хадгалалт MNS 5917:2008: Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаагаар эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлт


25

MNS 5918:2008: Эвдэрсэн газрыг ургамалжуулах. Техникийн ерөнхий шаардлага

Оюу Толгой ХХК нь 2002 оны 7-р сараас Оюу Толгой Төслийн БОНБНҮТ-ийн ажлыг хийж эхлүүлсэн юм. Энэхүү ажлын хүрээнд төслийн байгаль орчны суурь нөхцөл, төлөв байдал, онцлог болон нийгэм-эдийн засгийн судалгаануудыг хамруулсан бөгөөд Монгол Улсын холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу байгаль орчны үнэлгээ хийх эрх бүхий “Эко Трейд” ХХК гүйцэтгэсэн. Судалгааны ажилд Оюу Толгой компанийн талаас олон улсын байгаль орчны асуудлаар зөвлөгөө өгөх эрх бүхий Австрали Улсын “Sustainability” Pty Ltd компани зөвлөхөөр оролцож, үнэлгээний тайлангуудыг олон улсын эрх зүйн акт бичгүүдэд нийцүүлэн зохицуулах үүрэг гүйцэтгэж байна.

Хүснэгт 4. Оюу Толгой төслийн байгаль орчны үнэлгээний статус

Байгаль орчны үнэлгээний төслийн бүрэлдэхүүн хэсэг

Тодорхойлолт Байгаль орчны

үнэлгээний төслийн статус

I боть: Оюу Толгой-Гашуун Сухайтын дэд бүтцийн зурвасын БОНБНҮТ, 2004.

Оюу Толгойгоос Гашуун Сухайтын хилийн боомт хүртэл тавигдах хатуу хучилттай зам ба дэд бүтцийг өмнө маршрутаар буюу одоогийн нүүрсний зам дагуу барьж байгуулах, ГБДЦГ-ын хэсгээр дайран өнгөрөх зэрэг асуудлыг тусгасан.

2004 оны 5 сард батлагдсан.

I ботийн нэмэлт тодотгол: Оюу Толгой-Гашуун Сухайтын дэд бүтцийн зурвасын БОНБНҮТ-ний тайланд оруулах нэмэлт, тодотгол, 2006.

Гашуун Сухайтын хилийн боомт хүртэлх замын трасст хийсэн өөрчлөлт буюу одоогийн нүүрсний замаас тусдаа шинэ маршрутын дагуу хатуу хучилттай зам барьж байгуулах асуудлыг тусгасан.


II боть: Галбын говь, Гүний Хоолой дахь газрын доорхи усны нөөцийг Оюу Толгойн уурхайд ашиглах төслийн БОНБНҮТ; 2005.

Галбын говь, Гүний хоолойн газрын доорхи усны ордоос их хэмжээний усыг удаан хугацаанд ашиглах нөхцөлд тухайн бүс нутгийн уур амьсгал, хөрс, ургамлан нөмрөг, амьтны аймаг, нутгийн малчин өрхүүдийн хүн, малын усан хангамжид нөлөөлөх нөлөөллийн асуудлыг тусгасан. Тухайн үед усны нөөцийг 210л/сек ашиглалтын нөөцийг баталж, нэмэлт гидрогеологийн хайгуулын ажил явуулах зөвлөмж Усны Газараас өгч байсан.


Гүний Хоолойн газрын доорхи усны ордын хайгуулын ажлын тайлан, нөөцийн тооцоо. (А.Түвдэндорж ба бусад, 2008.01)

УХЭГ-ын шаардлагын дагуу Гүний Хоолойн газрын доорхи усны ордын хэмжээнд 2007 онд гүйцээх хайгуулын гидрогеологийн судалгааны ажлыг нэмж гүйцэтгэн, тайланг хэлэлцүүлсэн. Оюу Толгой уулын үйлдвэрийн усан хангамжийн зориулалтаар Гүний Хоолойн газрын доорхи усны ордын ашиглалтын нөөцийг 870 л/сек-ээр баталсан;



26

Байгаль орчны үнэлгээний төслийн бүрэлдэхүүн хэсэг

Тодорхойлолт Байгаль орчны


II ботийн нэмэлт тодотгол: Гүний Хоолой дахь газрын доорхи усны нөөцийг Оюу толгой уурхайд ашиглах төслийн БОНБНҮ тайланд нэмэлт, тодотгол үнэлгээ, 2010

Нэмэлт тодотгол хийх болсон шалтгаан нь: Гүний Хоолойн ордын ашиглалтын нөөц

870л/сек болж нэмэгдсэн, төсөлд хэрэглэх усны хэмжээ өөрчлөгдсөн

Байгаль орчны болзошгүй нөлөөлөл, эрсдэлийн үнэлгээг шинэчлэх

Усны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг шинэчилэн боловсруулах

Баримт бичгийг боловсруулж дууссан, хяналтын шатандаа явж байна.

II ботийн нэмэлт тодотгол: Оюу Толгойн усан хангамжийн шугам хоолойн төслийн БОНБНҮТ, 2010

Уурхайн усан хангамжийн шугам хоолойг барьж байгуулах, ашиглах түүнтэй холбогдуулан байгаль орчинд үзүүлэх болзошгүй нөлөөллийн асуудлыг нарийвчлан тусгасан.

2010 оны 1 сард батлагдсан

III боть: Оюу Толгой ордоос зэс, алт олборлох, боловсруулах төлсийн БОНБНҮТ; 2006.

БОНБНҮТ-ийн 3-р боть тайланд төслийн зэс, алт олборлох, боловсруулах үйл ажиллагааг ил уурхай түүнд шаардагдах бүх тоног төхөөрөмж, дэд бүтэц, баяжуулах үйлдвэр, хаягдал хадгалах байгууламж зэрэг лицензийн талбайд байрлах объектууд хамрагдсан. Үнэлгээний тайлан нь 2005 оны ОАЦТ-нд үндэслэн хийгдсэн ба 2006 оны төслийн ерөнхий төлөвлөгөөнүүдийг тусгасан юм.


IV боть: Уурхайн эрчим хүчний хангамж, 2010

Төслийн эрчим хүчний хангамжийг шийдвэрлэхийн тулд төслийн талбайд байрлах 3x150 МВт хүчин чадалтай, агаарын хөргөлттэй, нүүрсэн галлагаатай цахилгаан станцийн төслийн БОНБНҮ-ний тайланг бэлтгэсэн. Монгол улсын Засгийн Газартай хийх хэлэлцээрээс хамааран цахилгаан станцын байрлалыг тодруулах ажил хүлээгдэж байна.

Төсөл түүний техник, эдийн засгийн үнэлгээний товч тодорхойлолтыг ерөнхий үнэлгээнд зориулан урьдчилан бэлтгэсэн.

V боть: Оюу Толгойн онгоцны буудлыг нүүлгэн шилжүүлэх төслийн БОНБНҮТ, 2007

Оюу Толгой төслийн талбайд одоо ашиглаж буй Нисэх онгоцны буудлыг Оюу Толгойн лицензийн талбайгаас хойш 10 км зайд нүүлгэн шилжүүлэхээр төлөвлөсөн. Энэхүү төслийн хүрээнд Фоккер 50 мөн Lockheed C130 нисэх онгоцонд тохирсон хөөрөх буух зурвас, ирэх/явах зорчигчдыг онгоцонд хүргэх/авах машины зам, аюулгүйн зурвас, фартук, хяналтын цамхаг, зорчигчдыг тосч авах машины зогсоол, 15х15 м-ийн хэмжээтэй хүлээх танхим, зурвас замын гэрэлтүүлэг, 40 киловольт амперийн хүчин чадалтай цахилгаан үүсгүүрээс нисэх буудлын цахилгаан эрчим хүчийг хангах мөн хөрсний ус зайлуулах систем болон буудлыг тойруулж хашаа барих ажлыг тусгасан байгаа.


Хүснэгт 5. Оюу Толгойн БОНБНҮ III ботийн нэмэлт тодотгол үнэлгээ


27

Нэмэлт тайлан Тодорхойлолт Байгаль орчны


Оюу Толгой дахь Шатахуун түгээх станц, 2005

Оюу Толгой дахь шатахуун түгээх станцын үйл ажиллагаанд зориулсан.

2005 онд батлагдсан

Оюу Толгой дахь газрын тосны бүтээгдэхүүн агуулах, шатахуун түгээх станцын өргөтгөл, 2010

2008 онд Оюу Толгой дахь шатахуун түгээх станцад өргөтгөл болон нефть агуулах шинээр нэмж барьсан тул нэмэлт тодотгол үнэлгээ хийлгэх шаардлагатай болсон. Нефть агуулах нь нэг удаад 600м3 шатахуун нөөцлөх ба далд суурилуулсан 50м3-ийн багтаамжтай 10 ш, 25 м3 багтаамжтай 4ш нөөцлүүртэй. Мөн ШТС болон агуулахын үйл ажиллагааг хянах удирдах байр болон бусад тоног төхөөрөмж нэмж суурилуулсан.


Босоо ам 1, 2005. Босоо амын БОНБНҮТ, байгууламжийн тогтолцоо, хаягдал чулуу, босоо амны ус зайлуулалт.

2005 оны 6-р сар батлагдсан.

Босоо ам 2, 2006. Босоо амын БОНБНҮТ, байгууламжийн тогтолцоо, хаягдал чулуу, босоо амны ус зайлуулалт.


Бохир ус цэвэршүүлэх байгууламж, 2007

Оюу Толгой лицензийн талбайд 4000РЕ чадалтай БУЦБ-ийн үнэлгээний тайлан

2007 оны 5-р сард батлагдсан.

Бетон зуурмагийн чулуулаг олборлох үйлдвэр, 2007

Оюу Толгой лицензийн талбайн баруун хэсэгт орших бетон зуурмагийн чулуулаг олборлох үйлдвэрийн үнэлгээ.


20 мВт-ын Дизель цахилгаан станц, 2007

Контейнерт байрлуулсан дизель генератруудын тоноглолоос цахилгаан станц бүрдэх ба үүнд эхний шатанд 20 мВт-ын хүчин чадалтай 6 ш дизель генератор суурилуулах, дараагийн ээлжинд 20 мВт-ын хүчин чадалтай 4 ш генераторыг нэмж суурилуулах.


Оюу Толгойд ашиглагдах химийн бодисууд, 2007

Барилга, угсралтын үед ашиглах химийн бодисын импорт болон хэрэглээ.


Оюу Толгой төслийн барилгын үед ашиглах химийн бодисын эрсдлийн үнэлгээ, 2010

Барилга, угсралтын үед ашиглах химийн бодисын хор аюулын зэрэг, болзошгүй эрсдлийн нарийвчилсан үнэлгээ

2010 оны 8 сард батлагдсан


28

3.3 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ УДИРДЛАГЫН ТОГТОЛЦОО

Оюу Толгой ХХК-ын Байгаль орчны хэлтэс нь ISO 14001 олон улсын стандартад нийцсэн Байгаль Орчны Удирдлагын Тогтолцоо (БОУТ)-ны төслийг боловсруулан, хэрэгжүүлэхээр төлөлвлөөд байна. Энэхүү тогтолцоог нэвтрүүлснээр хариуцлагатай, тогтвортой уул уурхайг хөгжүүлэх болон чухал хэрэгслүүр болох юм.Түүнчлэн уурхайн үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийг хянах чанарын шалгуур систем болж байдаг. БОУТ нь тухайн компаний байгаль орчныг хамгаалахаар төлөвлөсөн зорилго зорилтдоо хүрэх цогцолбор хөтөлбөр хэрэгжүүлэх арга замын дэлгэрэнгүй төлөвлөгөө юм. Барилгын ажлын үе шатанд үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулан олборлолт эхлэх үеэс уурхайн хаалт, хаалтын нөхөн сэргээлт хүртэлх бүхий л хугацаанд тус компаны байгаль орчинд нөлөөлөх нөлөөлөл ба эрсдлийг тодорхой дэс дараатайгаар хянаж шалган ажиллана.

Оюу Толгой ХХК-ны Байгаль Орчны Бодлогын гол зорилтуудын нэг нь БОУТ-г боловсруулан ISO14001 гэрчилгээ авах явдал юм. Уг ажлын хүрээнд 2010 онд дараах ажлуудыг хийж гүйцэтгэв. Үүнд:

Тус бүрийн тодорхой үүрэг хариуцлага бүхий туршлагатай ажиллах хүч, баг хамт олныг бүрдүүлэн хүний нөөцийн асуудлыг шийдсэн.

Өмнөх жилүүдийн төлөвлөгөө, хэрэгжүүлэлтэд үндэслэн БОУТ хэрэгжүүлэх нарийвчилсан төлөвлөгөөг шинэчилэн боловсруулж, төлөвлөгөөний дагуу хийгдэх ажлыг шат дараатайгаар эхлүүлсэн.

Оюу Толгой төслийн барилга бүтээн байгуулалтын үед байгаль орчинд үзүүлэх аливаа сөрөг нөлөөлөл, тэдгээрийн эрсдлийн үнэлгээг хийж, хяналтыг сайжруулах төлөвлөгөө гаргасан.

Компаний байгаль орчны бодлогыг шинэчилсэн.

Байгаль орчны хэлтэсийн дотоодын баримт бичиг, дүрэм журмуудыг шинэчлэн боловсруулах, баримтын хяналтын хөтөлбөр хэрэгжүүлэх ажлыг эхлүүлсэн.

Байгаль орчны холбогдолтой хууль эрхзүйн шаардлагуудын шинэчилсэн бүртгэлийг хийсэн бөгөөд хуулийн хэрэгжилтийг хангах төлөвлөгөөг боловсруулж эхлэсэн. Энэхүү бүртгэлд Монгол улсын хууль эрх зүйн шаардлагыг тусгахаас гадна компаний хамтын гэрээ, хэлэлцээр, үүрэг амлалтууд, олон улсын стандарт болон бусад шаардлагууд дахь байгаль орчны хүлээсэн үүргийг тодорхойлсон.

Оюу толгой төслийн үйл ажиллагаа дээрх шаардлагуудад нийцэж байгаа эсэхийг бид тогтмол шалгаж хянадаг.


29

Схем 2. БОУТ-ны үйл ажиллагаан үндсэн зарчим

3.4 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР Зорилго

Оюу Толгой ХХК-ийн Байгаль орчны хэлтэс Байгаль орчны удирдлагын тогтолцоо ISO 14001 стандартыг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд байгаль орчны сургалтын хөтөлбөрийг шинэчлэн боловсруулсан бөгөөд компаний байгаль орчны бодлогод тусгасан үндсэн зорилтын нэг болох ажилчид, орон нутгийн иргэд, ба бусад сонирхогч талуудад төслийн байгаль орчны асуудлыг нээлттэй болгох, ажил хэрэгч харилцааг дэмжих арга хэмжээг шат дараатайгаар хэрэгжүүлж эхлээд байна. Байгаль орчны сургалтын хөтөлбөрийн хүрээнд дараахь зорилтуудыг 2010 онд тавьж ажиллсан. Үүнд:

Компаний ажилчдад байгаль орчны бодлого, дүрэм журмуудыг танилцуулах, ухамсарлуулах сургалт зохион байгуулах, ялангуяа хувь хүний зүгээс байгаль орчныг хамгаалах үйлсэд хүлээх үүрэг харицлагыг тодорхой ойлгуулах.

Төслийн байгаль орчинд үзүүлэх гол сөрөг нөлөөллийг тодруулах, түүнийг бууруулах арилгах арга хэмжээний төлөвлөлтийг компанийн удирдлагад танилцуулах

Байгаль орчны аливаа осол зөрчлийг хэрхэн шуурхай мэдээлэх болон засч залруулах арга хэмжээг авах талаар ажилчдад зөвлөх. Урьд өмнө нь гарсан байгаль орчны осол зөрчлийн шалтгаан, үр дагаварыг мэдээлэх, ингэснээр ижил төстэй зөрчил ажлын байруудад дахин давтагдахаас сэргийлэх


30

БОУТ-г хэрэгжүүлэхэд тодорхой үүрэг хариуцлага хүлээсэн хүмүүст БОУТ-ны хэрэгжилтийг хангах талаар дэмжих, мэргэжил аргазүйн зөвлөмжөөр хангах

Байгаль орчны талаарх баримт тайлан, ажлын гүйцэтгэл болон бусад мэдээллийг олон нийтэд нээлттэй болгох төрөл бүрийн хэрэгслийг нэвтрүүлэх, сонирхогч талуудтай харилцаа холбоог сайжруулан өгч буй мэдээллийг тогтмолжуулах

Сургалтын хөтөлбөрийн бүтэц

Байгаль орчны сургалт, мэдээллийн хөтөлбөрийг дараах байдалтайгаар боловсруулан хэрэгжүүлж байна.

Хүснэгт 6. Байгаль орчны сургалтын хөтөлбөр Сургалтын нэр Товч агуулга Хэлбэр Хамрах хүрээ

Компанийн байгаль орчны бодлого

Байгаль орчны асуудалд хариуцлагатай хандах талаар компаний баримтлах үүрэг амлалтыг тодорхойлсон

Вэб хуудас, мэдээлэх хуудас болон бусад

Сонирхогч талууд, ажилчид

Байгаль орчны зааварчилгаа

ОТ төслийн байгаль орчны талаарх дүрэм журмуудын эмхэтгэл

Чадварыг үнэлэх асуулга бүхий илтгэл

Шинээр ажилд орж буй ажилчид

Зочдод зориулсан зааварчилгаа

Байгаль орчныг хамгаалах талаархи ерөнхий журам, шаардлагаууд

Илтгэл Уурхайн талбайд ирэх зочид

БОУТ – Хайгуулын ажлын БОХ үүрэг

Хайгуул судалгааны төрөл бүрийн үйл ажиллагааны явцад анхаарах байгаль орчны шаардлага, журмуудын дэлгэрэнгүй


Хайгуулын үйл ажиллагаанд оролцох ажилчид, гэрээт компаний ажилчид

БОУТ – Барилгын ажлын БОХ үүрэг

Барилгын үйл ажиллагааны явцад дагаж мөрдөх байгаль орчны журам, ерөнхий шаардлага


Барилгын үйл ажиллагаанд оролцох ажилчид, гэрээт компаний ажилчид

Химийн бодисын менежмент

Химийн бодисын тээвэрлэлт, хадгалалт, зүй зохистой хэрэглээ, ба устгалд оруулах арга зүйн зөвлөмж


Шаардлагатай хэлтсийн ажилчид

Асгаралтын үед авах арга хэмжээ

Элдэв төрлийн асгаралтын үед авах шуурхай арга хэмжээ, саармагжуулах цэвэрлэх ажлын зааварчилгаа



Хог хаягдлын менежемент

Хог хаягдлыг ангилан ялгах, аюулгүй аргаар устгалд оруулах талаар журам, ерөнхий шаардлагууд


Шаардлагтай хэлтэсийн ажилчид


31

Сургалтын нэр Товч агуулга Хэлбэр Хамрах хүрээ Газар хөндөх үед авах арга хэмжээ

Унаган газрыг хөндөх үед ургамал, хөрс, археологийн олдвор гэх зүйлсийг хамгаалах журам, ерөнхий шаардлага



Усны менежмент Ус нөөцийн бохирдолт, хомсдолоос сэргийлэх арга зүйн зөвлөмж, ерөнхий шаардлага



БОУТ-ны гүнзгийрүүлсэн сургалт

Удирдлагын хүлээх БОУТ-ны үүрэг хариуцлагыг дэлгэрэнгүй болгох


Шаардлагатай хэлтсийн ахлах ажилчид, удирдлага

Хаягдал бохир ус, угаагдалын менежмент

Хаягдал ус болон үерийн угаагдлаар дамжин бохирдолт тархахаас сэргийлэх, ерөнхий шаардлага



Тоос, дуу чимээний менежмент

Тоос, дуу шуугианиа түвшинг хязгаарлах арга зүйн зөвлөмж, ерөнхий шаардлага



Төслийн аюулгүйн мэдээ, сар тутмын сонин

Байгаль орчны асуудлыг тодорхой сэдвээр тусгах

Хэвлэмэл болон электрон

Ажилчид

Сэргэсэн Говь сэтгүүл, улирал тутмын


Сэтгүүл Олон нийтэд зориулсан, орон даяар тараагдах

ОНХТХ хэлтэсийн мэдээ, сар тутмын


Хэвлэмэл сонин Ажилчид болон орон нутгийн иргэд

Байгаль орчны мэдээлэх хуудас


Мэдээллийн самбарт зориулсан хэвлэмэл материал

Ажилчид

Богино хэмжээний дүрс бичлэг


Богино хэмжээний видео бичлэг болон хөдөлгөөнт дүрс

Ажилчид

Байгаль орчны товхимол


Хэвлэмэл материал Олон нийт

Байгаль орчны танилцуулга


Төрөл бүрийн хэлбэрээр танилцуулга

Зочид болон олон нийтэд зориулсан

Компаний вэбсайт Байгаль орчны тайлан болон бусад мэдээлэл

Вэб хуудас болон татаж болохуйц файлууд

Олон нийт

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд


Радио, телевиз, сонин, интернетийн ярилцлага, нийтлэл

Олон нийт


32

Сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт Байгаль орчны сургалт Оюу Толгой уурхайд 2010 оны 10 сарын байдлаар 5200 гаруй ажилчид ажиллаж байна. Бүх ажилчид болон гэрээт компаний ажилчид уурхайн талбайд ирсэн эхний өдрөө байгаль орчны зааварчилгаанд хамрагдсаны дараа ажлаа эхлэдэг журамтай. Байгаль орчны зааварилчгаанд нийт 4242 хүн (2009 оны 12-р сарыг оруулаад) энэ онд хамрагдсан байна.

График 1. Байгаль орчны сургалтад хамрагдсан ажилчдын тоо

2010 онд барилга бүтээн байгуулалтын ажил эрчимтэй хийгдэж эхэлсэнтэй холбогдуулан барилгын ажлын үед тавигдах байгаль орчны шаардлага, журмуудыг нарийвчлан тусгасан тусгай сургалтыг туслан гүйцэтгэгч гол компаний ажилчдад хийж эхлүүлсэн. Тухайлбал 2010 оны 4-р улиралд нийт 1785 ажилчин сургалтанд хамрагдсан байна.

Хүснэгт 7. Барилгын ажлын БО тусгай сургалтад хамрагдсан ажилчид Компанийн нэр Оролцогчдын тоо CMTCC 803 JDCC 583 TCC 390 Нийт 1785

81 194 220382 479 399 469

625437 468 488

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

Dec Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct

Ажил

чид

Total Attendees Total manpowerСургалтад хамрагдсан Нийт ажилчид


33

Зураг 22. Байгаль орчны сургалтыг өдөр тутам хийдэг

Геологи хайгуулын ажлын үеэр байгаль орчныг хамгаалах талаар авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, ерөнхий шаардлагыг дэлгэрэнгүй тусгасан сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулан ОТ ХХК-ний Геологийн хэлтэс, өрмийн гэрээт компаний ажилчдыг тус сургалтад хамруулж эхлээд байна. 2010 оны эцэст БОУТ-ны хэрэгжилтийн төлөвлөгөөнд тусгагдсан байгаль орчны тусгай сургалтын материалуудыг боловсруулж дуусган дараа оноос ажилчдыг бүх чиглэлийн тусгай сургалтуудад бүрэн хамруулахаар төлөвлөж байна.

Байгаль орчны мэдээлэл Компаний ажилчид болон нутгийн иргэд, сонирхогч талуудын байгаль орчны мэдлэгийг дээшлүүлэх, байгаль хамгаалах ухамсарыг төлөвшүүлэхэд хэлтсийн зүгээс бэлтгэн гаргах мэдээлэл нэн чухал байдаг. 2010 онд доор дурьдсан мэдээ, нийтлэл бэлтгэж, холбогдох хэлтэс, компанитай хамтран ажилласан байна.Үүнд:

“Уурхайн аюулгүйн мэдээ”, сар тутмын сонин:

5 сар – Хог хаягдлыг дахин ашиглахын ач холбогдол

6 сар – Ус хэмнэх аргууд

7 сар – Хуванцар савыг дахин ашиглах хөтөлбөрийн тайлан, мэдээлэл

8 сар – Байгаль орчны цаг уурын станц суурилуулсан тухай мэдээлэл

9 сар – Биологийн нөхөн сэргээлтийн туршилтын тухай мэдээ

10 сар – Үндэсний Ногоон Бүс хөтөлбөр, Оюу Толгойн хамтын ажиллагаан тухай мэдээ

11 сар – Нутгийн ургамлын үр худалдан авах төслийн тухай мэдээлэл ОНХТХ хэлтэсийн мэдээллийн хуудас, сар тутмын:

10 сар: Ургамлын үр цуглуулах үеийн байгаль орчны хамгаалах талаар авах арга хэмжээний заавар

“Сэрсэн Говь” сэтгүүл, улирал тутмын:

2010 он 1-р улирал, Дугаар 9: Оюу Толгой ХХК-ийн хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр байгаль орчны талаар компаний хүлээсэн үүрэг хариуцлага

2010 он 2-р улирал, Дугаар 10: Оюу Толгой уурхайн хог хаягдлын менежмент


34

Байгаль орчны ханын самбар:

Оюу Толгой орчимд тохилдох хортой байж болзошгүй могой, шавьж Богино хэмжээний дүрс бичлэг:

Хог хаягдлын ангилан ялгах журам Байгаль орчны товхимол:

Нутгийн ургамлын үр цуглуулах гарын авлага. Байгаль орчны танилцуулга:

Оюу Толгой ХХК-ны байгаль орчны менежмент, илтгэл

Оюу Толгой ХХК-ны байгаль орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр, илтгэл Компанийн вэбсайт (www.ot.mn)-д байршуулсан мэдээ

Байгаль орчны бодлого

Байгаль орчны жилийн тайлан, 2003 – 2009 он

Байгаль орчныг хамгаалах жилийн төлөвлөгөө, 2004 – 2010 он

Байгаль орчинд нөлөөлөхбайдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, нийт 13 удаа

Байгаль орчны талаарх гүйцэтгэлийн үүрэг амлалт Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд нийтлүүлсэн мэдээ:

9 сар телевизийн мэдээ: Хог хаягдлын менежмент, ангилан ялгалт ба дахин боловсруулах хөтөлбөрийн талаар цуврал мэдээ

10 сар радиогийн мэдээ: Ханбогд сумын бэлчээрийн менежмент болон чанарын үнэлгээний мониторинг судалгааны ажлын талаар мэдээ

11 сар сонин: Оюу Толгой төслийн хүрээнд том талбай биологийн нөхөн сэргээлтийн туршилт-үйлдвэрлэлийн ажлыг гүйцэтгэсэн тухай.

“Ногоон” сэтгүүлийн 8 сарын дугаар: Оюу Толгой уурхайн усны нөөцийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээлэл

“Скай вишн” сэтгүүлийн 10 сарын дугаар: Оюу Толгой уурхайн усны нөөц, түүний хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийн тухай товч мэдээлэл

Байгаль орчны сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлт Мэдээллийн бааз БОУТ-г амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд ажилчид өөрийн ажлын байрны онцлог, түүнтэй уялдуулсан тусгай сургалтанд хамрагдсан байх шаардлагай, ялангуяабайгаль орчны сургалтуудад тодорхой давтамжтайгаар давтан сургалтанд хамрагдсанбайх ѐстой. Иймд ажилчдын байгаль орчны сургалтын хэрэгцээ шаардлагыг тодруулах, сургалтад хамрагдсан дүн бүртгэлийг сайжруулах зорилготойгоор тус оны 9 сараас эхлэн сургалтын мэдээллийн баазыг Оюу Толгой төслийн нэгдсэн мэдээллийн баазтай уялдуулан шинээр байгуулж эхэлсэн. Энэхүү мэдээллийн бааз нь сургалтын хөтөлбөрийн биелэлтийн тайланг өдрөөр, сараар болон жилээр гэх мэт хүссэн өгөгдлөөр гаргаж өгдөг.

http://www.ot.mn/


35

Зураг 23. Сургалтын мэдээллийн баазын тайлан

Байгаль орчны видео хэлбэрийн сургалтын материал Байгаль орчны сургалтын материалуудыг дүрс бичлэгийн хэлбэрт оруулах нь мэргэжлийн бус хүмүүст байгаль орчны дүрэм журмуудыг танилцуулах үр дүнтэй арга хэрэгсэл болох юм. Тиймээс байгаль орчны зааварчилгааг видео хэлбэрт оруулах ажлыг 2010 онд хийсэн, мөн байгаль орчны тусгай сэдвүүдээр богино хэмжээний хөдөлгөөнт дүрсийг бэлтгэж ажилчдын үдийн цайны цагаар өргөн дэлгэцээр цацах ажлыг зохион байгуулж эхлүүлээд байна.

Зураг 24. Байгал орчны зааварчилгааны видео бэлдэх ажлын явц


36

3.5 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ МЭДЭЭЛЛИЙН САН Газарзүйн мэдээллийн систем хөгжүүлэх шаардлага, ач холбогдол

Оюу Толгой төслийн Байгаль орчны удирдлагийн системийн төрөл бүрийн мэдээллийн сан, нийлмэл дүн шинжилгээний ажлыг уламжлалт аргаар хийх нь нөр их хөдөлмөр, хөрөнгө хүч, цаг хугацаа шаардагдана.Төрөл бүрийн эх сурвалжуудаас үүсэлтэй, стандарт форматаар илэрхийлэгдсэн оронзайн мэдээг нэгтгэн, нэгдсэн удирлагаар хангах, улмаар бусад шинж чанарын өгөгдлүүдтэй уялдуулан дүн шинжилгээ болон төлөвлөлт хийхийн тулд Газарзүйн Мэдээллийн Систем (ГМС) -ийг хөгжүүлэх шаардлагатай. ГМС-ийг хөгжүүлж өдөр тутмын хэрэглээнд нэвтрүүлснээр мэдээллийн эс сурвалжийн цорын ганц үнэн эх үүсвэрийг ажилчид болон сонирхогч талуудад шуурхай хүргэх боломжийг бүрдүүлнэ.

Оюу Толгой ХХК ГМС-ийг хөгжүүлэхийн тулд Байгаль Орчны Систем Судалгааны Төвийн (ESRI) ArcGIS Desktop хэлбэрийн ArcInfo 9.3.1 программ ашиглаж байгаа бөгөөд энэхүү систем нь байгалийн нөөцийн үнэлгээ, түүний зохистой ашиглалт, байгаль орчны төлөвлөлт, нөхөн сэргээлт, ашигт малтмалын олборлолт болон газрын гадаргын өөрчлөлт, газрын кадастер, дэд бүтцийн мониторинг зэрэг ажилд өргөнөөр ашиглагддаг. Оюу Толгойн ГМС- нь оронзайн (spatial) хийгээд шинж чанарын (attribute) өгөгдлүүдийг хооронд нь уялдуулан төслийн төлөвлөлт, судалгаа, дүн шинжилгээнд ашиглах зориулалттай мэдээллийн системийн цогцолбор байдлаар бүрдүүлж байна. Оронзайн мэдээллийн сан нь аливаа биет, юмсын байршил хэмжээ, харин шинж чанарын хэсэг нь тухайн биетийн төрөл, зориулалтыг илтгэсэн тоон үзүүлэлтийг үзүүлнэ. ГМС-ын хамрах хүрээ нь Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь хамарч байгаа бөгөөд энэ нь Оюу Толгой төслийн шууд нөлөөллийн бүсэд тооцогдоно.

Схем 3. Оюу Толгой төслийн ГМС-ийн бүтэц

Байгаль орчны удирдлагийн системийн газарзүйн

мэдээллийн сан

Ерөн

хий

мэдэ

элэл

, дэ

д бү

тэц

Суу

рь зу

рагу

уд

Геол

огий

н мэ

дээ

Газр

ын

мене

жме

нт

Усн

ы м

енеж

мент

Ург

амлы

н ме

неж

мент

Хог

хая

гдлы

н ме

неж

мент

Байг

аль

орчн

ы

Мон

итор

инг

Соѐ

лын

өвий

н мэ

дээл

эл


37

Газарзүйн Мэдээллийн Сан бүрдүүлэлт

БОУТ-ны хүрээнд хийгдэж буй ГМС-ийг 2010 оны 3-р улирлаас бүрдүүлж эхлүүлсэн бөгөөд хэрэгжилт ойролцоогоор 60% -н гүйцэтгэлтэй байна. Цаашид Оюу Толгой төслийн болон бусад холбогдолтой орон зайн, шинж чанарын аливаа мэдээллээр тогтмол шинэчлэгдэх болно.

1. Ерөнхий мэдээлэл, дэд бүтэц

Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд

Сум, багуудын төв*/ 100%

Сум, багийн хил*/ 100%

Тусгай хамгаалттай газар нутаг*/ 100%

Хайгуулын болон ашиглалтын лицензийн талбай*/ 99%

Орон нутгийн авто замын сүлжээ*/ 80%

Оюу Толгой төслийн холбогдолтой дэд бүтэц /90%

2. Суурь зурагууд

1:100 000-ийн масштабтай топо зураг*/ 100%

Ландсат хиймэл дагуулын мэдээ (сүүлийн 10-н жилээр) */ 30%

Aster хиймэл дагуулын 30 метрийн орон зайн шийдтэй өндрийн тоон загвар*/ 100%

SRTM-ийн 90 метрийн орон зайн шийдтэй өндрийн тоон загвар*/ 100%

Quick bird хиймэл дагуулын зураг (лицензийн талбай)*/ 0% 3. Геологийн мэдээ

Ордын байршил*/ 0%

Хайгуулын цооногийн байршил*/ 0% 4. Газрын менежмент

Барилга байгууламж*/ 40%

Лицензийн талбай доторх эвдэрсэн газар*/ 20%

Орон нутгийн нисэх буудал */ 100%

Элс, хайрга дүүргэгч материал авах цэг*/ 90%

Лицензийн талбайн зам*/ 80%

5. Усны менежмент

Малчдын гар худаг*/ 90%

Уст цэг, цооногийн байршил*/ 90%

Голын гольдрол, хуурай сайр*/ 20%

Сайрын ус хураах талбайн хил*/ 0%


38

6. Хог хаягдлын менежмент

Хог хаях төвийн байршил, хашаа*/ 100%

Хаягдал хогийн талбай, түүний газар ашиглалтын дэлгэрэнгүй*/ 99% 7. Ургамлын менежмент

Лицензийн талбай доторх одоогийн нутгийн ургамлан бүрхэвч*/ 100%

Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрийн 2010 оны 8-р сарын ургамлын индекс*/ 80%

Лицензийн талбай доторх ховор ургамлын тархалтын талбай*/ 50%

Лицензийн талбай доторх нэн ховор ургамлын тархалтын талбай*/ 30%

Заган ой, хайлаасны талбай*/ 20% 8. Байгаль орчны мониторинг

Усны мониторингийн цэг*/ 100%

Уур амьсгалын мониторингийн цэгүүд*/ 100%

Тоосны мониторингийн цэг*/ 80%

Дуу шуугианы мониторингийн цэг*/ 100%

Хорт хийн мониторингийн цэг*/ 70%

Ургамлын мониторингийн цэг*/ 100%

Амьтны мониторингийн цэг*/ 80%

Амьтны ажиглалтын мэдээ*/ 99% 9. Соѐлын өвийн мэдээлэл

Эртний хийд, сүмийн туурийн байршил*/ 40 %

Археологийн дурсгал бүхий цэгүүд*/ 40 %

Палеонтологийн олдвор илэрсэн цэгүүд*/ 60%


39

3.6 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ ЗӨРЧИЛ Оюу толгой төслийн байгаль орчны ажилтнууд хайгуулын болон барилгын салбар хэсгүүдийн ажлын талбайд дотоодын хяналт, шалгалтыг тогтмол гүйцэтгэж гарсан зөрчил, дутагдлыг арилгах заавар зөвлөмжийг тухай бүр өгч зөрчил, ослын талаар судалгаа хийх үүрэгтэй. Байгаль орчны осол, зөрчил 2010 оны туршид нийт 12 удаа бүртгэгдэж,бүх зөрчлийг арилгах, засч залруулах үйл ажиллагааг авч хэрэгжүүлэн зөрчлийг мэдээлэх маягтыг хаасан. 2010 онд гарсан бүх зөрчлүүд хор нөлөөний зэргийн ангиллын хувьд “бага” гэдэг ангилалд орсон байна. Нийт зөрчлийн дийлэнх буюу 8 тохиолдол шатах тослох материалын асгаралт, түүнээс улбаалсан хөрсний бохирдолт эзэлж байна. Иймд аливаа бодис, шатах тослох материалын асгаралт гарахаас урьдчилан сэргийлэх олон талт үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх арга хэмжээг 2011 онд хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

Хүснэгт 8. Байгаль орчны зөрчлийн бүртгэл -2010

Огноо

Хор нөлөө Товч тодорхойлолт Засах арга

хэмжээ Сэргийлэх арга

хэмжээ

Хийж гүйцэтгэж дуусан өдөр

2010

оны

2

сары

н 10

БАГА

ШТС-ын орлого хүлээлгэн өгч байсан машин дугуйны ивээсийг авалгүй хөдөлсөнөөр ивээс машины түлшний савыг гэмтээж түлш асгарсан.

Бохирдсон хөрсийг цэвэрлэж, зориулалтын талбайд хаях

Шинэ ажилчдад зааварчилгааг чанартай өгөх, машины дугуйнд ивээс ашиглах журмыг шинэчлэх

2010 оны – сарын 10

2009

оны

2 с

ары

н 3

БАГА

Бутлуурын суурь машиныг нүүлгэн шилжүүлэх үеэр хяналтын өрөөний гидрийн хоолой тасарч гидрийн шингэн асгарсан

Бохирдсон хөрсийг цэвэрлэх, шинэ хөрсөөр хучих

Үлдсэн тосыг зориулалтын хөдөлгөөнт чиргүүлд юүлж ачин шилжүүлэх. Шинэ гидравлик түлшний савны хоолой, , шахуургыг сайтар шалгах.

2009 оны 2 сарын 5

2010

оны

2 с

ары

н 10

БАГА

Кран замын хөдөлгөөнд оролцож явах үед гидрийн шингэний сав гэнэт хальж асгарсан. Краныг тэр даруйд нь унтрааж механикыг дуудсан.

Асгаралтыг шингээгч материал ашиглан цэвэрлэж, шатаах зууханд хүргүүлэх.

Гадаа агаарын хэм огцом хүйтэрсэн тохиолдолд техник хэрэгслийг халааж хэвийн горимд шилжүүлсний дараа ашиглах


2010

оны

2 с

ары

н 19

БАГА

Төслийн талбайд химийн бодис тээвэрлэж ирсэн ачааны машинаас гоожилт илэрсэн. Шалгалтаар цемент түргэн бэхжүүлэгч бодисын нэг сав замдаа гэмтэж ирсэн болох нь тогтоогдсон

Бохирдсон хэсгийг цэвэрлэх, бохирдсон хөрсийг цэвэрлэх, үлдэгдлийг өөр саванд юүлж авах

Ачааг горимын дагуу ачих, тээвэрлэх, тээвэрлэх явцад ачаанд үзлэг шалгалт хийж байх


2010

оны

3

сары

н 14

БАГА

Дизел генераторын түлшний савыг дүүргэх үед хальж асгарсан, асгаралтыг хуримтлуулах бетонон хашилтанд түлш хуримтлагдсан.

Бохирдсон түлшийг соруулж авч хогийн цэгт дахин ашиглах

Түлш цэнэглэгч машины бүрэн бүтэн байдалд тогтмол шалгалт хийх



40

Огноо

Хор нөлөө Товч тодорхойлолт Засах арга

хэмжээ Сэргийлэх арга

хэмжээ

Хийж гүйцэтгэж дуусан өдөр

2010

оны

5 с

ары

н 21

БАГА

Хашааны гадна талбайд ажил гүйцэтгэж явсан хүнд механизмыг түлшээр цэнэглэх үед түлш хальж асгасан.

Бохирдсон хөрсийг саармагжуулах талбайд зөөвөрлөн авчирч хаях

Ажилчдад ажил эхлэхийн өмнө шуурхай хурал хийж зааварчилгаа өгч байх, ажилчид ажилдаа анхаарлаа хандуулах, цэнэглэх үед цэнэглэгч болоод машины жолооч аль аль нь харгалзаж үлдэх


2010

оны

5

сары

н 24

-

БАГА

Төслийн талбайд шинээр ажиллахаар ирэгсэд олон тоогоор, нэгэн зэрэг газраар хүрэлцэн ирсэн бөгөөд, аюулгүй ажиллагааны бүртгэл шалгалтын ажил удаан үргэлжилсэн. Ил задгай хог хаягдал ихээр хаягдсан.

Ил задгай хог хаягдлыг бүрэн цэвэрлэх

Хогийн савыг төв хаалгануудад нэмж байрлуулах, аюулгүйн ажилчид хяналт шалгалтыг шуурхай болгож сайжруулах


2010

оны

6

сары

н 13

БАГА

Бутлуурын суурь машины түлшний савнаас асгаралт үүссэн. Асгаралтыг хуримтлуулах хашлаганд түлш хуримтлагдсан

Гэмтсэн хоолой, эд ангийг яаралтай солих

Бүх тоног төхөөрөмжийг хуваарийн дагуу шалгаж байх


2010

оны

8 с

ары

н 8

БАГА

Кэмпийн гал тогооны арын бохирын хоолойд хатуу хэсгүүд ихээр хуримтлагдсаны улмаас бохирын суваг бөглөрсөн

Бөглөөсийг шахуургаар соруулж цэвэрлэх

Гал тогооны хог хаягдлыг сайтар шалгаж бохирын хоолойд хатуу биет зүйл хаяхгүй байгаа эсэхийг байнга тогтмол үзэж шалгах.


2010

оны

6

сары

н 19

БАГА

Оюу Толгойн төслийн үйл ажиллагааны улмаас нутгийн иргэдийн тахилгатай толгой хүнд механизмын хөлөөр эвдэгдсэн. Тухайн солбилцолд зөвшөөрөл бүхий хайрга авах цэг оршдог байсан.

Хөндөгдсөн газарыг нөхөн сэргээх, өнгөн хөрс дэвсэж ургамалжуулах

ОНХТХ хэлтэсээр дамжуулан нутгийн иргэдтэй харилцаа холбоог сайжруулах,


2010

оны

8 с

ары

н 28

БАГА

Оюу Толгойн онгоцны буудлын хатуу хучилттай нислэгийн замыг барьж байх явцад их хэмжээний тоосжилт үүссэний улмаас ойр орчмын газрын өвс ногоо ургах нөхцөл болон газрын өнгөн хөрс хөндөгдсөн.

Хөндөгдсөн газрын нөхөн сэргээж 100 радиусын доторх газрын хог хаягдлыг түүж цэвэрлэсэн.

Дотоодын үзлэг шалгалтыг тогтмол хийж тоосжилт болон чимээ шуугианыг байнга хянаж ойр орчмын замд анхааруулах тэмдэг тавих.


2010

оны

10

сары

н 08

БАГА

Химийн бодис тээвэрлэн ирсэн ачааны машинаас асгаралт илэрсэн. Шалгалтаар эмулсийн задгай тэсрэх бодисын найрлагад ордог түлш бүхий бодисын сав гэмтэж асгаралт үүссэн байв.

Бохирдсон хөрсийг саармагжуулах талбайд зайлуулах, үлдэгдэл түлшийг өөр саванд юүлж авах

Зөвхөн ган бочка, савлагаа бүхий түүхий эдийг захиалж оруулж байх, жолооч ачаа ачих, тээвэрлэх үедээ тогтмол хяналт тавьж байх



41

4. УУР АМЬСГАЛ Уур амьсгал бүрэлдэн тогтоход газарзүйн байршил, хотгор гүдгэрийн байдал чухал нөлөөтэй. Оюу Толгой нь Монгол орны өмнөд хэсгийг эзлэн орших, говь цөлийн өргөн уудам бүс нутагт далайн төвшнөөс дээш 1000- 1500м-т өргөгдсөн говийн намхан уулс, жижиг толгодоор хүрээлэгдсэн харьцангуй нам дор газар оршдог. Оюу Толгой төслийн талбайг зүүнээс урд талаар нь Галбын говь хүрээлэн оршдог бөгөөд эргэн тойрны 150-200 км зайд Д. Т. Д. 2000м-ээс дээш өндөртэй уулс тохиолдохгүй.

Цаг уурын мэдээг уурхайн хашаалсан талбайн баруун хойд буланд суурилуулсан Campbell scientific маркийн автомат цаг уурын станцаас авдаг. Энэхүү автомат цаг уурын станц нь агаарын даралт, агаарын температур, харьцангуй чийгшил, салхины хурд, салхины давтамж, салхины чиглэл, хур тунадас гэх мэтчилэн цаг уурын 10 гаруй үзүүлэлтүүдийг 5 минут тутамд тасралтгүй хэмжсэн мэдээг цуглуулдаг. Цаг уурын станцын хэмжих хэрэгслийн баталгаажуулалтыг Байгаль Орчин Хэмжилзүйн төв лабораториор хийлгэсэн.

Зураг 25. Оюу Толгой төслийн суурин дахь автомат цаг уурын станц

4.1 АГААРЫН ТЕМПЕРАТУР, ХУР ТУНАДАС БОЛОН ХАРЬЦАНГУЙ ЧИЙГШИЛ Агаарын температурийн жилийн хэлбэлзэл энэ нутагт өндөр (>750С) бөгөөд өвлийн хамгийн бага агаарын температур -340С, зуны хамгийн их агаарын температур +400С-ээс


42

дээш давдаг байна. Энэ жилийн уур амьсгалын төрх байдал олон жилийн1 дунджаас эрс ялгаатай байв. Климадиаграммаас харвал 4-р сарын эхнээс 5-р сарын эхний арван хоногийг дуустал хугацаанд, мөн 9-р сард бүхэлдээ ургамлын ургалтанд уур амьсгалын хувьд таатай байв (График 2).

График 2. Уур амьсгалын климадиаграмм

Агаарын температурыг олон жилийн дундаж (ОЖД)-тай нь сар тус бүрээр харьцуулахад өнгөрсөн оны 12-р сард (2.90С), энэ оны 1-р сард (4.60С), 2-р сард (3.50С), 3-р сард (2.50С), 4-р сард (4.50С)-ээр тус тус хүйтэн байв. Харин 6, 7-р саруудад 1.6-2.20С-ээр дулаан, бусад саруудад ОЖД-ын орчим байв. Өөрөөр хэлбэл өнгөрөгч жилийн агаарын температур өвөлдөө ОЖД-аас хүйтэн, зундаа ОЖД-аас халуун жил болжээ.

Агаарын хамгийн хүйтэн хэм 1-р сарын эхэнд тэмдэглэгдсэн (-300С) бол хамгийн халуун 7-р сарын сүүлчээр (41.010С) тохиолджээ (График 3).

1 Олон жилийн дундажийг Ханбогд сумын цаг уурын станцын 1976-2008 оныг хүртэлх 32 жилийн цаг уурын дундаж үзүүлэлтээр тооцов.


43

График 3. Агаарын температур

Оюу Толгой нь уур амьсгалын хуурай бүсэд оршдог учир жилийн нийлбэр хур тунадас ОЖД-аар 80-90мм орчим байдаг. Үүний 90 хувь нь дулаан улиралд хур бороо хэлбэрээр, үлдсэн 10 хувь нь өвлийн улиралд цас хэлбэрээр буудаг байна.

Энэ оны хур тунадасны хэмжээ, түүний хугацааны турш дахь тархалтыг ОЖД-тай нь харьцуулан үзвээс маш өвөрмөц ялгаа гарч байна. ОЖД-ын ерөнхий төрхийг ажвал аль ч саруудад тодорхой хэмжээний хур тунадас буудаг бөгөөд түүний тархалт дулааны улиралдаа илүү, сэрүүсэх бүрд хур тунадасны хэмжээ буурдаг нь тодорхой байна. Гэтэл өнгөрсөн оны 12-р сараас энэ оны 3-р сарыг дуустал, мөн 8-р сард бүхэлдээ хур тунадас буусангүй бол 6, 7, 10-р саруудад ОЖД-аас бага байв. Харин 4-р сар, 5-р сар болон 9-р саруудад ОЖД-аас 4-7 дахин ахиу хур тунадас буужээ.

Жилийн нийлбэр хур тунадас (11-р сарыг оруулаагүй болно) 130мм орчим болж буй нь ОЖД-аас харьцангуй их байна (График 4).


44

График 4. Хур тунадас

Агаарын харьцангуй чийгшлийн хэмжээ мөн адил маш өндөр хэлбэлзэлтэй байсан . Хавар, зуны хуурай улиралд (4-р сараас 7-р сар дуустал) сарын дундаж агаарын харьцангуй чийгшил (СДАХЧ) 28-35%-тай байсан хэдий ч өдрийн дундаж агаарын харьцангуй чийгшил (ӨДАХЧ)-ийн хэлбэлзэл 5-95%-тай байв. Өвөл, намрын хүйтэн сэрүүн улирлын СДАХЧ 50-60 хувьтай, ӨДАХЧ-ийн хэлбэлзэл 15-90% тус тус байна. Агаарын хэм сарын дунджаар 230С халж, дусал ч хур буугаагүйн учир 8-р сард агаарын харьцангуй чийгшлийн хэмжээ 27% орчим болж буурсан байна.

Оны хамгийн хуурай агаар 3-р сарын 20-нд 5%-ийн чийгшилтэй байсан бол 9-р сарын 17-нд борооны дараа агаар 100% чийгээр ханасан байжээ.

Статистик анализын үр дүнгээс үзэхэд агаарын харьцангуй чийгшлийн утга агаарын хэм (r=-0.442; p=0.000), нарны цацрагжилт (r=-0.551; p=0.000)-тай дунд сөрөг хамааралтайгаар өөрчлөгдөж байна. Харин тухайн хугацаанд орсон хур тунадасны хэмжээтэй сул шууд хамааралтай.


45

График 5. Агаарын харьцангуй чийгшил

4.2 УУРШИЛТ Эх газрын, хуурай гандуу бүс нутгийн уур амьсгалын гол хүчин зүйл, усны эргэлтийн нэгээхэн хэсэг бол ууршилт юм. Ууршилтыг гадаргын ууршилт буюу эвопораци, ургамлын амьсгалаар агаарт алдагдах транспираци гэж хоѐр ангилж нийтэд нь эвопотрансипираци гэж нэрлэдэг. Нэгэнт бид транспирацийг хэмжих боломж тун хомс тул зөвхөн гадаргын ууршилтыг хэмжсэн тухай доор өгүүлье.

Оюу Толгойд гадаргуугын ууршилтын хэмжилтийг энэ төрлийн судалгаанд өргөн хэрэглэгддэг 2 төрлийн стандарт сав ашиглаж гүйцэтгэв. Аргазүйн хувьд өвлийн улиралд мөсний жин, дулааны улиралд саванд нэмж хийсэн усны эзлэхүүнийг өдөр тутам тогтмол цагт хэмжиж математик тооцоо хийдэг. Түүнчлэн стандарт савны аргаар хэмжсэн мэдээг автомат цаг уурын станцын ууршилтын мэдээтэй харьцуулах замаар нарийвчлалыг нэмэгдүүлдэг.

Хамгийн их ууршилт 5-р сард 40мм хүртэл тэмдэглэв. Ууршилтанд агаарын температур (r=0.792; p=0.000) хамгийн чухал нөлөө үзүүлж байв. Гэхдээ агаарын харьцангуй чийгшил (r=-0.542; p=0.000) өндөр байвал ууршилтын хэмжээ буурч байсныг цохон тэмдэглэх нь зүйтэй.


46

График 6. Гадаргуугын ууршилт

4.3 САЛХИ Оюу Толгой төслийн талбайн ургамалжилт, агаарын чанарт жинтэй нөлөө үзүүлэх цаг уурын нөхцөл бол яахын аргагүй салхины горим билээ. Энэ хэсэгт салхины хурд, чиглэл, давтамжийн талаар өгүүлэх болно. Тус төслийн байгаль орчны хяналт шинжилгээ (тоос, ууршилт гэх мэт)-ний үр дүнг боловсруулахад салхины хурд, давтамжийн мэдээ гол үүрэг гүйцэтгэдэг.

Салхины чиглэлийн давтамж сар бүрээр хоорондоо харилцан адилгүй байна. Гэхдээ зонхилох салхи Х-ЗХ болон УБУ-ББУ зүгээс тохиож байна (График 7).


47

График 7. Салхины чиглэлийн давтамж

Сар бүрээр авч үзвэл зонхилох салхи 3-р сард БУ-ББУ зүгээс, 4-р сард БУ-БХ зүгээс, 5-р сард У-БУ болон ХБХ-Х зүгээс, 7-р сард Х-ЗЗХ зүгээс, 8-р сард БУ-ББУ болон ХБХ-ХЗХ зүгээс, 9-р сард УБУ-ББУ болон ХЗХ- ЗХ зүгээс, 10-р сард БУ-ББУ болон ББХ зүгээс тус тус салхилж байв. Дээрхээс үзвэл ХЗХ болон БУ зүгээс зонхилох салхи чиглэж байна.

Салхийг хурдаас нь хамааруулж ангилах жишиг стандарт хэд хэд байдгаас бид дараах ангиллыг ашигладаг. (Хүснэгт 9).

Хүснэгт 9. Салхины ангилал Салхины хүч Тэмдэглэгээ Салхины хурд [м/с]

Зөөлөн N 0-1 Тогтуун L 1-5.99 Сэрүүн M 6-11.99 Хүчтэй GM 12-19.99

Ширүүн S 20-27.99 Догшин H >28

Оюу Толгой орчимд голлох салхи 2-12м/с хурдтай буюу тогтуун ба сэрүүн салхи байдаг байна. Харин хамгийн хүчтэй салхи болох догшин салхи 4-р сарын дундуур 41.5м/с хүртэлх хурдтайгаар тохиолджээ (График 8).


48

График 8. Салхины хурд

Сар бүрийн дундаж салхины хурдыг ОЖД-тай нь харьцуулахад бүгд 0.5-2м/с-ээр илүү байна. ОЖД салхины хурдыг авч үзвэл бүх саруудад тогтуун салхи зохилдог бол энэ жилийн 3-р сарын салхины дундаж хурд сэрүүн ангилалд хамаарагдаж байна. Мөн түүнчлэн 4, 5-р саруудын салхины дундаж хурд сэрүүн ангилалд тун ойрхон байв.

Оюу Толгой орчмын салхины 90-95 хувийг тогтуун болон сэрүүн салхи бүрдүүлдэг бол 2-8 хувийг нь хүчтэй салхи эзэлдэг байна. Ялангуяа хаврын улиралд хүчтэй салхины эзлэх хувь 5-8 хувь болж нэмэгддэг байна. Харин нийт салхины 1-5 хувийг зөөлөн салхи эзэлдэг. Үлдсэн ширүүн болон догшин салхи энэ нутагт маш ховор тохиолддог (График 9).


49

График 9. Салхины хурдны давтамж

Оюу Толгой орчмын салхины хурд болон чиглэл хоорондоо нягт холбоотой болохыг дараах бүлэг График 10-аас харна уу. Тухайлбал улирлын аль ч хугацаанд зөөлөн болон тогтуун салхи бүх зүгээс салхилдаг бол сэрүүн салхи ЗУ-ЗЗУ хүртэлхээс бусад бүх зүгээс салхилдаг. Гэхдээ сэрүүн салхи Б-БХ, ЗЗУ-ЗХ зүгээс маш ховор тохиодог бололтой. Харин хүчтэй салхи У-ХЗХ чигээс салхилдаг бол ширүүн болон догшин салхи өнгөрсөн жил бараг тохиолдоогүй болно.


50

а) б)

в) г)

д) е)

ѐ) ж)


51

з) л)

н)

График 10. Салхины чиглэл ба хурдны харилцан хамаарал


52

4.4 ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ЦАГ УУРЫН 2010 ОНЫ ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД ХООРОНДЫН ХАРИЛЦАН ХАМААРАЛ

Цаг уурын үзүүлэлт хоорондын харилцан хамаарлыг Пирсоны корреляцийн аргаар тооцоолсныг дараах графикт үзүүлэв. Үзүүлэлт хоорондын харгалзах нүдэнд корреляцийн утгыг үзүүлснийг үнэмшлийн 95 хувиас дээш утга бүхий эерэг эсвэл сөрөг хамаарал оршиж байна гэж үзнэ.

График 11. Цаг уурын үзүүлэлт хоорондын харилцан хамаарал

Агаарын температур (АДТ) болон агаарын харьцангуй чийгшил (АДХЧ) цаг уурын бусад үзүүлэлтүүдийг тодорхойлдог гол хүчин зүйл болох нь тодорхой байна. Тухайлбал АДТ нэмэгдэхэд ууршилт (Уурш)-ын хэмжээ нэмэгдэж байхад (АДХЧ) болон агаарын даралт (АДД) буурч байна. АДХЧ нэмэгдэхийн хамт ууршилтын хэмжээ буурч байна. Мөн АДД болон салхины хурд (СДХ)-ны хооронд сул сөрөг хамаарал илэрч байна.


53

5. АГААРЫН ЧАНАР 5.1 ТООСЖИЛТ

Уул уурхайн тоос нь бусад төрлийн тоосноос чанарын хувьд ялгаатай. Уурхайн тэсрэлт, хайгуул, бутлалт, ачилт, тээвээрлэлт гэх мэтчилэн уул уурхайн бүх төрлийн үйл ажиллагаанаас тоос үүсдэг бөгөөд үүссэн тоосонд 1-100 микрон диаметр бүхий жижиг ширхэгүүд зонхилдог. Түүнчлэн, уурхайн цооногууд, хог хаягдлын овоолгууд, хөндөгдсөн нүцгэн газрууд болон уурхайн хаягдалын далан зэрэг нь уурхайн орчинд тоос үүсгэх гол эх үүсвэр болдог.

Хэрэв зохистой хяналт тавихгүй бол их хэмжээгээр үүссэн тоос нь гол ус, ургамлан бүрхэвчийг бохирдуулахаас гадна, уурхайн ажилчдын төдийгүй орон нутгийн иргэдийн эрүүл мэндэд болон орчны байдалд сөрөг нөлөө үзүүлнэ. Үүнээс гадна тоос нь уурхайн хүнд механизмын машин, техникүүдийн ажиллагаанд эвдрэл учруулж, улмаар бизнесийн ашигт байдалд хохирол учруулж ч болно.

10 микроноос бага диаметртэй тоосны ширхгүүд нь эрүүл мэндэд хамгийн аюултай нөлөө үзүүлдэг. Тухайлбал, 2.5-10 микрон диаметр бүхий тоосны ширхэгүүд нь уушигны мөгөөрсөн хоолой болон хялгасан судлуудад хуримтлагдах, харин 2,5 микроноос бага диаметртэй ширхэгүүд нь уушигны цулцангуудад шигдэх аюултай.

Тиймээс Оюу Толгой төслийн үйл ажиллагаатай холбоотойгоор хүний эрүүл мэнд болон байгаль орчинд үүсч болзошгүй асуудлуудыг хамгийн бага түвшинд байлгахын тулд тоос үүсгэх эх үүсвэрүүдийг уурхайн барилгын инженерийн зураг төсөл, бусад үйл ажиллагааны төлөвлөгөөнүүдэд тусгасан байх шаардлагатай.

Байгаль орчны хэлтэс нь уурхайн талбай болон төслийн нөлөөлөлд өртөж болзошгүй уурхайн орчмын талбайнуудад орчны агаар дахь PM2.5, PM10 том ширхэглэгт тоосонцрын хэмжээ, мөн нийт жинлэгдэгч бодисын хэмжээний хяналт шинжилгээний ажлыг 2006 оны 5 дугаар сард эхлүүлснээс хойш тасралтгүйүргэлжлүүлэн хийж байна.

Тоосны мониторинг

Тоосны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийн хүрээнд эх үүсвэрүүдийг нарийвчилан тогтоож төслийн үйл ажиллагаа явагддаг байгууламжуудын орчимд унасан тоосонд дүн шинжилгээ хийдэг.

Судалгааны ажлынзорилго нь агаарын чанарын тухай Монгол Улсын Стандарт MNS4585:2007-д заасантай нийцүүлэн тоосжилтыг хянах үр дүнтэй механизмыг боловсруулахад шаардлагатай мэдээллүүдийг хуримтлуулахад оршино. Мөн уг дүнд үндэслэн тоосжилт үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх, түүнийг багасгах арга хэмжээний төлөвлөгөө боловсруулах боломж боломжтой болох юм.

Урт хугацааны хяналт шинжилгээний үр дүнтэй болсноор төслийн хайгуулын ажлын үе шат, барилгын ажлын үе шат болон олборлолтын үед хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг, тоосжилтыг хянах нарийвчилсан төлөвлөгөө боловсруулах боломж бүрдэх юм. Иймээс анхны сонгон авсан цэгийг өөрчлөхгүй, харин төслийн үйл ажиллагаа өргөжихийн хэрээр


54

хяналт шинжилгээний цэгийн тоо нэмэгдэх юм. Хяналтын цэгийг сонгохдоо салхины зонхилох чиглэл болон нөлөөллийн түвшнийг чухалчилж үзэн дараах 5 цэгийг сонгосон.

Цэг тус бүрийн газарзүйн байршлын солбицлуудыгХүснэгт 10-д, байршлыг Зураг 26-д харуулав.

Хүснэгт 10. Тоосны мониторингийн байршлын GPS солбицол

Мониторингийн цэгүүд Солбицол

Зүүн уртраг Хойд өргөрөг

ТМЦ-LA01 647596 4767983

ТМЦ -LA02 657245 4763349

ТМЦ -LA03 655696 4758786

ТМЦ -LA04 647169 4757121

ТМЦ -LA05 (Хяналт) 644554 4777622

ТМЦ -AP06 651561 4774430

Зураг 26. Тоосны мониторингийн цэгүүдийн байршил

ТМЦ-LA01 цэг нь Оюу Толгойн уурхайн хашаан дотор баруун хойд буланд, ТМЦ - LA02, ТМЦ - LA03, ТМЦ - LA04 цэгүүд ОТ-н уурхайн талбайгаас ирэх зонхилох салхины доод


55

талд лицензийн талбайн хилийн дагуу байрладаг. Харин ОТ-н уурхайгаас хойд зүгт 15 км-ийн зайд байрлах ТМЦ- LA05 цэг нь хяналтын цэгээр сонгон авч үр дүнг бусад хяналтын цэтгэй харьцуулан үзэх юм. ТМЦ-AP06 цэгийг 2010 оны 3-р сард шинээр сонгон авсан бөгөөд энэ нь уурхайн орон нутгийн онгоцны буудал дээр байрлаж байна.

Тоосны хяналт шинжилгээ хийхэд дараах 2 төрлийн багаж ашиглаж байна. Үүнд:

Тоос уналтыг хэмжих багаж

Dust TrakTM Aerosol Monitor (Загвар-8520)

Зураг 27. Тоос уналтыг хэмжих багаж

Агаар дахь нийт тоосжилтын хяналт Тоосны уналтыг хэмжих багаж нь тоос хэмжих хамгийн энгийн үр дүнтэй хэлбэр юм. Тоосны уналтыг хэмжих багажинд хуримтлагдсан тоосыг ТМЦ бүрээс сард нэг удаа авч, авсан дээжийг нийт тоосны хэмжээний (TSP) агууламжийг тодорхойлох зорилгоор Улаанбаатар дахь “ОСМТ”-ийн лабораторид шинжлүүлдэг. Тоосны уналтыг хэмжих багажны шинжилгээний үр дүнг График 12-д харуулав.


56

График 12. Тоос уналтыг хэмжих багажынхэмжилт

Уурхай орчмын агаар дахь нийт тоосны хэмжээ (TSP) нь 2010 оны туршид Монгол улсын стандартад заасан зөвшөөрөх хязгаар болох 2.00гр/м2-аас хэтрээгүй, хэвийн хэмжээнд байсан байна. Харин хаврын улиралд буюу хуурайшилт ихтэй 3-5 дугаар саруудад орчны агаар дахь тоосны агууламж нэмэгдэж байгаа нь дээрх графикаас харагдаж байна. Үүнийг тухайн бүс нутагт улирлын чанартай тохилодох шороон шуурганы шууд нөлөөтэй холбон тайлбарлаж болох юм.

Газарзүйн хүрээлэнгийн “хөрс судлалын лаборатори”-ийн хийсэн шинжилгээнд дурдсанаар 6-15 м/с хүртэлх хурдтай салхи нь тоос босгох, харин 11-20 м/с салхи шороон шуурга үүсгэх хэмжээний хүчтэй байдаг байна. Тоосонцорууд газрын гадаргаас 1.5-2 метрийн өндөрт салхиар өргөгдөж байвал үүнийг тоос босох гэж үзнэ. Харин сул хөрснөөс салхиар боссон тоос хэвтээ болон босоо тэнхлэгт үзэгдэх байдлыг бууруулж байвал түүнийг шороон шуурга гэж нэрлэнэ. 4 дүгээр сард тоосны уналт харьцангуй өндөр бүртгэгдсэн нь 2009 оны 4 дүгээр сарын 23-нд гарсан хүчтэй салхитай холбоотой. Энэ өдөр салхины хурд 25.58м/с хүрч, шороон шуурга үүсгэсэн байгаа цаг уурын автомат станцаас авсан мэдээгээр харагдаж байна. (Зураг 28). Мөн 3-5 дугаар саруудын хяналт шинжилгээний үр дүн өндөр байгаа нь шороон шуурга боссонтой шууд холбоотой юм.

Төслийн лицензийн талбайн эргэн тойрон дахь нийт тоосны хэмжээний (TSP) тархалтыг Зураг 28-т харуулав.


57

Зураг 28. Агаар дахь нийт тоосжилтын TSP) тархалт

Агаар дахь нарийн ширхэглэгт тоосонцорын хяналт

Нарийн ширхэглэгт 2.5µкм ба 10 µкм хэмжээтэй тоосны агуулгыг хянахад Dust TrakTM зөөврийн багажийг ашиглаж байна. Гарсан үр дүнг Монгол улсын стандарт MNS4585-2007- харицуулан дүгнэлт хийсэн. Уг стандартын дагуу тоосон дахь 2.5µкм ба 10 µкм хэмжээтэй хэсгүүдийн агаарт байх өдөр тутмын концентраци нь харгалзан 0.1мг/м3 and 0.05мг/м3-аас давах ѐсгүй юм.


58

Зураг 29. Нарийн ширхэглэгт тоосонцор хэмжих багаж

Dust TrakTM багажаар ТМЦ бүр дээр сард нэг удаа 24 цагийн турш хэмжилт хийж, мэдээлэллийг TrakPro программыг ашиглан боловсруулалт хийсэн. График 13.

График 13. 10 µкм хэмжээтэй тоосны ширхэгийн агууламж

График 13-аас харахад 10 µкм-ээс бага хэмжээтэй аеродинамик хэсгүүдийн агаарт байх концентраци нь төслийн хамарч буй газар нутгийн ойр орчимд энэ стандартын (0.105мг/м3) зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс бага байгааг харуулж байна. Харин 4-р сард ТМЦ-LА05 ба ТМЦ-LА03 хянах цэгүүдийн үр дүн стандартын хэмжээг давж гарсан байна. ТМЦ-LА05 нь цэг нь хяналтын харицуулах цэг бөгөөд тоосжилтын хэмжээ өндөр байгаа нь төслийн үйл ажиллагаанаас гадна байгалийн шороон шуурганы нөлөө тоосжилтын үндсэн нөлөөлөл мөн гэдэг нь харагдаж байна. Хуурайшилт ихтэй улиралд буюу 3, 4, 5-р сарууд тоосны хяналтын цэгүүд дэх тоосжилтын үр дүн өндөр байна. Хяналтын цэгүүдийн 10 µкм хэмжээтэй тоосны хэсгүүдийн агаарт байх концентрацийн түгэлтийг Зураг 30-д үзүүлэв.


59

Зураг 30. Оюу Толгой орчмын агаарын 10 µкм хэмжээтэй тоосны ширхэгийн түгэлт

3-р сард ТМЦ- LA01 ба ТМЦ- LA02 хяналтын цэгүүд дээр харин 5-р сард ТМЦ-LA04 хяналтын цэг дээр 2.5 µкм хэмжээтэй хэсгүүдийн агаарт байх тоосны хэмжээ стандарт хэмжээнээс давсан бол бусад хяналтын цэгүүд дээр жилийн турш тоосжилтын хэмжээ зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс доогуур байгааг доор үзүүлсэн График 14-аас харж болно.


60

График 14. 2.5 µкм тоосны ширхэгийн агууламж

Мөн 2.5 µкм хэмжээт тоосны ширхэглэгийн агууламжийн хэмжээг Зураг 31-д үзүүлэв. 3-р сард 2.5 µкм тоосны ширхэгийн агаарт байх хэмжээ стандарт түвшнээс (0.05мг/м3) давсан байна. ТМЦ- LA05 хяналтын цэг дахь тоосжилт хэмжих төхөөрөмжийн шүүлтүүр бөглөрсөн байснаас үзвэл хаврын хуурайшил ихтэй саруудад 2.5 µкм хэмжээтэй нарийн ширхэглэлт тоосныагаарт байх концентрацийн хэмжээ нь стандарт хэмжээнээс илүү байсан гэж үзэж болохоор байна.


61

Зураг 31. Оюу Толгой орчмын агаарын 2.5 µкм хэмжээтэй тоосонцорын түгэлт

Тоосжилт үүсэх үйл явцад цаг агаарын чанарын хэрхэн нөлөөлж байгааг судлах зорилгоор Минитаб-15 статистикийн программ хангамжийг ашиглан хүчин зүйлийн шинжилгээгээг (олон хувьсагчийн) хийж тоосжилт болон цаг агаарын хувьсах хэмжигдэхүүний нөлөөллийг нэгтгэсэн (Зураг 32).

Зураг 32. Тоосжилтын хувьсах хэмжигдэхүүнүүдэд үзүүлэх цаг агаарын нөлөөлөл

Тоосжилт үүсэх үйл явцад хамгийн их нөлөөтэй хүчин зүйл бол салхины дундаж хурд (СДХ) юм. СДХ болон тоосжилт хоѐрын хооронд томоохон хамаарал байдаг. Гэвч СДХ болон 10 µкм хэмжээтэй хэсгүүдийн концентраци хоѐрын хоорондох хамаарал нь СДХ ба Зураг 10-т үзүүлсэн тоосжилтын бусад параметруудын хамаарлаас бага юм. Үүнд дээр нэмээд агаарын харьцангуй чийгшил (АХЧ) нь шууд бус байдлаар тоосжилтын хувьсах хэмжигдэхүүнүүдтэй хамааралтай байдаг болагаарын температур (АТ) ба агаар дахь


62

ууршилт (АУ) нь тоосжилтын хувьсах хэмжигдэхүүнүүдэд ямарваа нэгэн нөлөөлөлгүй байдаг.

Дүгнэн хэлэхэд, тоосжилтод нөлөөлж буй идэвхтэй хүчин зүйлүүдэд хүчтэй салхи, газрын гадаргын элэгдэл болон улирлын онцлогууд орно. Дээрх хүчин зүйлс нь төслөөс үл хаамарах боломж судалгааны ажлын үр дүнд үндэслэн тоосжилт ихээр үүсэх үед авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөг боловсруулах боломжтой болох юм


63

5.2 АГААРЫН ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ

Уул уурхайн аливаа үйл ажиллагааны улмаас агаарт төрөл бүрийн хий ялгарч байдаг. Ялгарч буй хийг зөвшөөрөгдөх хэмжээнд байгааг хянах, бууруулах арга хэмжээний төлөвлөгөөг боловсруулахын тулд байнгын хяналт шинжилгээг хийх нь чухал юм. Иймээс уг хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг энэ оны намраас эхлэн хэрэгжүүлж эхлээд байна.

Агаарын чанарын хяналт шинжилгээг Dragger, Orion plus зэрэг зөөврийн багажны тусламжтайгаар нийт 36 цэг дээр хэмжилт хийж гүйцэтгэв. (Зураг 34).

Зураг 33. Агаарын чанарын хэмжилт хийдэг зөөврийн Dragger багаж

Уг зөөврийн багаж нь агаар дахь хүчил төрөгч (O2), нүүрстөрөгчийн дан, давхар ислүүд (CO, СО2), метан (CH4), азотын давхар исэл (NO2), хүхэрлэг хий (SO2), аммони (NH3) зэрэг хийнүүдийг хэмждэг. Харин Orion plus маркийн багаж хүчил төрөгч (O2), нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (CO), метан (CH4) зэрэг хийнүүдийг хэмжихээс гадна агаар дахь цианы хүчил (HCN)-ийн агууламжийг хэмждэг.


64

Зураг 34. Агаарын чанарын хяналт шинжилгээний цэгүүдийн байршил


65

Бид Монгол улсын агаарын чанарын стандарт MNS: 4585 (2007)-г мөрдлөгө болгон ажиллаж байна (Хүснэгт 11).

Хүснэгт 11. MNS4585:2007-д заагдсан гадаад орчны агаарын түгээмэл бохирдуулагчийн хүлцэх

агууламж Үзүүлэлтийн нэр Хэмжилтийн хугацаа Хүлцэх агууламж [мкг/м3]

Нүүрс төрөгчийн дутуу исэл (CO) 30 минутын дундаж 60 Азотын давхар исэл (NO2) 10 минутын дундаж 0.5 Хүхэрлэг хий (SO2) 20 минутын дундаж 0.085

Уг хяналт шинжилгээгээр агаар дахь метан (CH4), аммони (NH3), цианы хүчил (HCN) зэрэг хийнүүд төслийн талбай орчмоос илрээгүй. Харин бусад хийн хэмжилтийг зураг 35-д үзүүлэв (Зураг 35).

Нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (CO) төслийн лицензийн талбайн баруун хойд хэсэгт байрлах Барилгын суурин, ус цэвэршүүлэх байгууламж, болон Босоо ам 1-ийн орчимд 5-10мкг/м3 хэмжээтэйгээр тархжээ. Энэ нь МNS4585:2007 стандартын хэмжээнээс даруй 10-20 дахин бага болно. (Зураг 35 a).

Барилгын суурингийн дулааны уурын зуухны орчмын агаарт нүүрс хүчлийн (СО2) хийн агууламж хэвийн хэмжээнээс ойролцоогоор 10 дахин өндөр байна. Энэ хийн агаар мандал дахь хэвийн агууламж 0,039% байдаг (Зураг 35 б).

Барилгын суурин, Петровисийн шатахуун түгээх станц, нэгдсэн барилгын кэмп, шинээр баригдаж буй дизель станцын орчмын агаарт азотын давхар исэл (NO2) 0.2-0.5мг/м3 буюу хүлцэх хэмжээнээс 2-5.8 дахин өндөр агууламжтай байв (Зураг 35 в).

Харин агаар дахь хүхэрлэг хийн агууламж барилгын суурин, Петровисийн шатахуун түгээх станцын орчимд зохих стандартын түвшиндбайсан бол нэгдсэн барилгын суурингийн орчимд хүлцэх агууламжаас 4.8 дахин өндөр агуулагатай байв (Зураг35 г).

а) б)


66

в) г)

Зураг 35. Зарим хийн Оюу Толгой орчмын агаар дахь тархалт

Агаарын найрлага дахь хүчил төрөгч (O2)-ийн хэмжээ тогтмол 20.9%-тай байв. Дээрх үр дүнгээс харахад барилгын суурин, Петровисын шатахуун түгээх станцууд нь бохирдуулагч хийн эх үүсгүүртэй болохыг харуулж байна. Түүнчлэн уурхайн талбай дахь суудлын автомашин, хүнд даацын ачааны машин,өөрөө явагч машин механизм, уурын зуух дизель генератор, өндөр хэмийн шатаах зуух, хогийн цэг зэрэг нь бохирдуулагч хий ялгаруулах эх үүсвэрүүд болох юм.Эдгээр нь ашиглалт, бусад хүчин зүйлээс шалтгаалан үзүүлэх нөлөөлөл нь түр зуурын болон улирлын шинж чанартай байх бөгөөд үндсэн эх үүсвэр нь уурын зуух юм. Төслийн барилгын ажлын хүрээнд нэгдсэн уурын зуухыг барьж ашиглалтанд оруулахаар төлөвлөсөн бөгөөд энэхүү байгууламжаас агаарт хаях бохирдуулагч хийн хэмжээ нь Европын холбооны улсуудын стандартын шаардлагад нийцсэн байх юм.


67

5.3 ДУУ ШУУГИАНЫ ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭ Дуу шуугиан гэдэг нь орчинд тархаж байгаа механик хэлбэлзэл хөдөлгөөн бөгөөд түүний давтамжийг герц (Гц)-ээр, үзүүлэх хүчний төвшинг нь децибиль (дБ)-ээр хэмждэг. Хүний чих 15-20000 Гц-ийн хоорондох дууг сонсож чаддаг. Хүрээлэн буй орчинд үүсч буй дуу шуугианы түвшин тодорхой хэмжээнээс давсан тохиолдолд хүний эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлж болзошгүй тул үүнтэй холбогдуулан хяналт шинжилгээг хийн, Монгол улсын Агаарын чанар, техникийн ерөнхий шаардлага MNS4585:2007 болон Дэлхийн банкны 2007 онд боловсруулсан олон улсын стандартыг мөрдлөг болгон ажиллаа.

Хүснэгт 12. Дуу шуугианы зөвшөөрөгдөх төвшин (MNS 4585:2007)

Хамаарах орчин 16 цагийн дундаж (дБ) 8 цагийн дундаж (дБ)

Өдрийн цагт 07:00 – 23:00

Шөний цагт 23:00 – 07:00

Дотоод орчин 60 45 Гадаад орчин 60 45

Хүснэгт 13. Дуу шуугианы зөвшөөрөгдөх төвшин (Дэлхийн банкны стандарт, 2007)

Хамаарах орчин 1 цагийн дундаж (дБ)

Өдрийн цагт 07:00 – 23:00

Шөний цагт 23:00 – 07:00

Төв суурин газар; сургууль 55 45 Аж үйлдвэрийн бүс 70 70

Тус хяналт шинжилгээнд орчны дуу шуугианы хэмжилтийн 2238 медиатор нэртэй зөөврийн багажыг ашиглан өдрийн болон шөнийн цагаар хэмжилтийг хийсэн. Дуу шуугианы хэмжилтийг хийж байх хугацаанд хэмжилтэнд нөлөөлөх үзүүлж болзошгүй бусад хүчин зүйлүүдийг бүртгэж байв.

Зураг 36. 2238 Медиатор

Дуу шуугианы хяналт шинжилгээний цэгүүд нь лицензийн талбайг тойрон ойрын (NMP-LA01-04) болон холын (NMP-LA05-10) хүрээ үүсгэн байрлах бөгөөд уурхайн суурингаас хамгийн ойр нь 4.0км (NMP-LA01), хамгийн хол нь 53км (NMP-LA11/хяналтын цаг) -т орших нийт 11 цэг байна.


68

Мөн орон нутгийн нисэх онгоцны буудал (ОННОБ) –н үйл ажиллагаанаас хүрээлэн буй орчинд үүсгэж буй дуу шуугианыг хянах зорилгоор 6 цэг нэмэлтээр сонгон, хэмжилтийг барилгын үе шатанд нь 7 хоногт нэг удаа, ашиглалтын үе шатанд сар тутамд хийхээр төлөвлөөд байна.

Зураг 37. Дуу шуугианы хяналт шинжилгээний цэгүүдийн байршил

Хугацааны туршид хяналт шинжилгээний цэг тус бүрийн дуу шуугианы төвшин харилцан адилгүй тархалттай байв.

Дуу шуугианы түвшингийн 6 сарын хэмжилтийн үеэр өдрийн цагт ихэнх цэгт МNS 4585:2007 стандартад заагдсан зөвшөөрөгдөх төвшний хязгаар дотор, харин NMP-LA04, 08 цэгүүдэд зөвшөөрөх түвшнээс өндөр утгатай байна (Зураг 38). Харин шөнийн дуу шуугианы төвшин энэ сард хамгийн багадаа 45 дБ-ээс давж 70дБ (NMP-LA06, 04 орчимд) хүртэл өндөр төвшинд хүрчээ. Энэ нь дээр дурдсанстандартын шаардлагыг давсан


69

үзүүлэлт бөгөөд шөнийн цагт уурхайн талбайд ямар ч үйл ажиллагаа явахгүй байгаа болно. (Зураг 39).

Зураг 38. Оюу Толгой орчмын дуу шуугианы тархалт, өдрийн хэмжилт, 6 сар

Зураг 39. Оюу Толгой орчмын дуу шуугианы тархалт, шөнийн хэмжилт, 6 сар

Хяналт шинжилгээний холын хүрээний зүүн, зүүн урд, урд талын цэгүүдийн орчимд 8дугаар сард дуу шуугианы төвшин өдрийн цагт 60 дБ-ээс өндөр утгатай байв (Зураг 40). Харин энэ сард шөнийн дуу шуугианы тархалт харьцангуй бага буюу NMP-LA07, 02-р цэгүүдийн орчимд л 48дБ хүртэл тархжээ (Зураг 41).


70

Зураг 40. Оюу Толгой орчмын дуу шуугианы тархалт, өдрийн хэмжилт, 8 сар

Зураг 41. Оюу Толгой орчмын дуу шуугианы тархалт, шөнийн хэмжилт, 8 сар

Энэ оны зун орон нутгийн нисэх онгоцны буудал (ОННОБ)-ыг төслийн талбайгаас хойш 8 км орчим зайд шилжүүлэн барьсан ба уг буудал орчимд хийсэн хяналт шинжилгээний үр холбогдох стандартын хэмжээнээс давж гарсан үзүүлэлт гараагүй болно.

Зураг 42, Зураг 43-д үзүүлэв.


71

Зураг 42. ОННОБ орчмын дуу шуугианы тархалт, барилгын үед

Зураг 43. ОННОБ орчмын дуу шуугианы тархалт, ашиглалтын үед


72

Дуу шуугианы түвшинд хүрээлэн буй орчны бусад хүчин зүйлс нөлөөлж буй эсэхэд статистик анализ хийж үзэхэд салхины хурд шууд хамааралтайг байгааг (r=0.813; p=0.00) график 15-с харна уу.

График 15. Дуу шуугианы түвшинд үзүүлэх цаг уурын хүчин зүйл


6. УСНЫ МЕНЕЖМЕНТ

6.1 ОЮУ ТОЛГОЙ ТӨСЛИЙН БАРИЛГЫН ҮЕИЙН УСНЫ НӨӨЦ Оюутолгойн газрын доорхи усны орд нь гидрогеологийн маш нийлмэл нөхцөлтэй, үндсэн чулуулгийн өгөршил, идэвхитэй ан цавшилтын бүсэд орших талбай ба гүний тархалтын хувьд туйлын жигд бус, нөөцийн хувьд ч хязгаарлагдмал жижиг орд юм. Төслийн геологи хайгуул, барилгын ангийн ундны болон хүдэр баяжуулах үйлдвэрийн барилгын ажилд шаардагдах усны эх үүсвэрийг олж тогтоох зорилгоор геологи хайгуулын зориулалтаар өрөмдсөн устай цоонгуудад шавхалт туршилтын ажлыг 2003-2006 онуудад гүйцэтгэж 49.4 л/с буюу 4268,2 м3/хон усны нөөцийг тогтоосон. Оюу Толгой компани нь өөрийн хөрөнгөөр өрөмдсөн эдгээр цооногуудаа худаг болгон тоноглож Оюу Толгой төслийн унд ахуй болон баяжуулах үйлдвэрийн барилгын ажилд шаардагдах усны хэрэгцээг хангаж байна. Нутгийн малчдын ахуйн хэрэгцээндээ ашиглаж буй хөрсний бага гүний ус гар худгууд булаг, задгай ус зэргийг төслийн унд ахуй, хайгуулын болон үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд ашигладаггүй болно.

Оюу Толгой төслийн барилгын үед хэрэглэх унд ахуйн болон үйлдвэрлэлийн хэрэглээний усыг нийт 19 цооногоос хангахаар төлөвлөсөн. Эдгээрээс 2010 оны 11 сарын байдлаар 13 цооногийг худаг болгон тоноглон ашиглаж байна. Үүнд CC02, CC03, CC04, CC05 гэсэн 4 худгийг унд ахуйн усны хэрэгцээнд, OTRC938 худгийг өрөмдлөгийн хэрэгцээнд, OTRC1351, OTRC218, OTRC1408, OTRC1403, OTRC1394, OTRC874, OTRC928, Camel гэсэн 8 худгийг барилгын ажлын хэрэгцээнд ашиглаж байна. Дээрхи худаг тус бүрт хэмжилзүйн үндэсний төвөөр баталгаажуулсан усны тоолуур суурилуулж усны хэрэглээ, түвшинг нь долоо хоногт 2 удаа хянаж байна. . Ус авч ашиглахаар төлөвлөсөн цооногуудаас OTRC 148, EGRC 012, OTRC1135, OTRC1395, OTRC1407, EGRC099 зэргийг одоогоор ашиглалтад оруулаагүй байна. Хавсралт 1.5-ийг үзнэ үү.

Мэргэжлийн хяналтын улсын байцаагчийн 2006 оны 12 сарын 18-ны өдрийн албан шаардлагын дагуу СС01 цооногоос ус авч ашиглахыг зогсоосон бөгөөд зөвхөн худагт байрлуулсан ѐмкостуудад ус нөөцлөх зорилгоор ашиглаж байна.

Барилгын ажлын үйл явц идэвхижсэнтэй холбоотойгоор усны хэрэглээ 2010 онд тогтмол өссөр ирсэн ба 10 дугаар сарын байдлаар нийт ашигласан усны хэмжээ 204186 м3 буюу 2009 онд ашигласан усны хэмжээнээс даруй 3,5 дахин их усыг унд ахуй,үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд ашигласан байна. ОТ төслийн хэмжээнд ахуйн болон усны хэрэгцээг хангаж байгаа цооногуудын үзүүлэлтүүдийг Хүснэгт 14-д үзүүллээ.


74

Зураг 44. Оюу Толгой төслийн усны хэрэгцээг хангаж буй худгууд

а. CC02, CC03, EGRC012 худгууд

б. CC04, CC05, OTRC938 худгууд

в. OTRC1351, OTRC218, OTRC1408 худгууд

г. OTRC1403, OTRC1394, OTRC148 худгууд

д. OTRC874, OTRC928, Camel худгууд


75

Хүснэгт 14. Оюу Толгой төслийн усны хэрэгцээг хангаж буй худгууд

№ Цооног Солбицол (UTM 48T) Гүн (м) Ундарга

(л/с)

Тоног төхөөрөмжийн

хүчин чадал (м3/хон)

Зориулалт Тайлбар

1 CC01 648003 4767444 51 0.9 65

2006 оны 12 сарын 18-ны өдрийн албан шаардлагын дагуу ашиглалтаас хасагдсан.

2 CC02 647786 4767639 51 5.15 65 Унд, ахуйн Худаг болгон тоноглож нэгдсэн

шугам сүлжээнд холбосон.

3 CC03

647661 4767825

120 2.0 (5.5)

Унд, ахуйн Худаг болгон тоноглож нэгдсэн шугам сүлжээнд холбосон.

4 CC04

647669 4767938

120 2.0 (5.0)


5 CC05

647693 4767945

73 1.0 (2.0)


6 OTRC 938

650087 4764473 60 1 148 Өрөмдлөг Худаг болгон тоноглож нэгдсэн


7 OTRC 1351

650154 4763852

124 2 129.6 Барилгын Худаг болгон тоноглож нэгдсэн шугам сүлжээнд холбосон.

8 OTRC 218

649905 4763401 60 1.9 138 Барилгын Худаг болгон тоноглож нэгдсэн


9 OTRC 1408

649790 4763040

105 2.5 129.6 Барилгын Худаг болгон тоноглож нэгдсэн шугам сүлжээнд холбосон.

10 OTRC 1403

650156 4762743


11 OTRC 1394

650340 4762572


12 OTRC 148

651328 4762688

114 1 Барилгын Одоогоор ашиглаагүй

13 OTRC 874

651447 4763014


14 OTRC 928

651797 4762788

200 1.5 129.6 Барилгын Худаг болгон тоноглож нэгдсэн шугам сүлжээнд холбосон.

15 Camel well

650713 4763095 74 5 65 Барилгын Худаг болгон тоноглож нэгдсэн


16 EGRC 012

652313 4768403 40 1.5 Барилгын Одоогоор ашиглаагүй

17 OTRC 1135

646859 4766199


18 OTRC 1395

647644 4764158


19 OTRC 1407

648990 4763580

120 3.5 Барилгын Одоогоор ашиглаагүй

20

EGRC 099

646779 4768593



76

6.2 УСНЫ ХЭРЭГЛЭЭ, ТӨЛБӨР Оюу Толгой төслийн ус авч ашиглаж буй бүх цооногуудын усны түвшин, хэрэглээг нь долоо хоногт 2 удаа хэмжиж байна. Цооногийн усны түвшин бууралтын зөвшөөрөгдөх хязгаараас доошилсон тохиолдолд усны түвшинг зохих хэмжээнд хүртэл сэргэх хугацаанд ашиглалтыг түр зогсоох арга хэмжээ авдаг.

График 16. Оюу Толгой төслийн усны хэрэглээ.

Цооногийн түвшний бууралт гэдэг нь гидрогеологийн судалгаа, шавхалт туршилт зэрэг дээр үндэслэн тухайн цооногоос тогтвортой ус ашиглаж болох хамгийн доод хязгаарыг тогтоож өгсөн гүнийг хэлнэ. Газрын доорхи усны нөөц нь тэжээгдлийн эрчим, ундарга зэргээс шалтгаалан ашиглалтын явцад усны түвшин тодорхой хэмжээгээр буурч байдаг. Иймд тухайн экосистемд үлдээх ѐстой усны хэмжээг энэхүү түвшний бууралтаар хязгаарлаж төслийн усны хэрэглээг зохицуулж байна.

7541

111438967 9265

13609 14622

20532

23597

32823 33458

36170

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

50000

2009 оны 12-р Сар

1-р Сар 2-р Сар 3-р Сар 4-р Сар 5-р Сар 6-р Сар 7-р Сар 8-р Сар 9-Сар 10-Сар 11-р Сар 12-р Сар

Усны

хэр

эглэ

э (м3

)

Төслийн нийт усны хэрэглээ


77

График 17. Төслийн хэрэгцээнд ашиглаж байгаа худгуудын усны түвшин, хэрэглээ

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

01/0

5/10

01/1

2/10

01/1

9/10

01/2

6/10

02/0

2/10

02/0

9/10

02/1

6/10

02/2

3/10

03/0

2/10

03/0

9/10

03/1

6/10

03/2

3/10

03/3

0/10

04/0

6/10

04/1

3/10

04/2

0/10

04/2

7/10

05/0

4/10

05/1

1/10

05/1

8/10

05/2

5/10

06/0

1/10

06/0

8/10

06/1

5/10

06/2

2/10

06/2

9/10

07/0

6/10

07/1

3/10

07/2

0/10

07/2

7/10

08/0

3/10

08/1

0/10

08/1

7/10

08/2

4/10

08/3

1/10

09/0

7/10

09/1

4/10

09/2

1/10

09/2

8/10

10/0

5/10

10/1

2/10

10/1

9/10

10/2

6/10

11/0

2/10

11/0

9/10

11/1

6/10

11/2

3/10

11/3

0/10

Усны

түвш

ин (м

)

CC-01 Худаг

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

20000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

01/0

5/10

01/1

2/10

01/1

9/10

01/2

6/10

02/0

2/10

02/0

9/10

02/1

6/10

02/2

3/10

03/0

2/10

03/0

9/10

03/1

6/10

03/2

3/10

03/3

0/10

04/0

6/10

04/1

3/10

04/2

0/10

04/2

7/10

05/0

4/10

05/1

1/10

05/1

8/10

05/2

5/10

06/0

1/10

06/0

8/10

06/1

5/10

06/2

2/10

06/2

9/10

07/0

6/10

07/1

3/10

07/2

0/10

07/2

7/10

08/0

3/10

08/1

0/10

08/1

7/10

08/2

4/10

08/3

1/10

09/0

7/10

09/1

4/10

09/2

1/10

09/2

8/10

10/0

5/10

10/1

2/10

10/1

9/10

10/2

6/10

11/0

2/10

11/0

9/10

11/1

6/10

11/2

3/10

11/3

0/10

Усны

хэр

эглэ

э (м

3)

Усны

түвш

ин(м

)

CC-02 Худаг

Усны хэрэглээ (м3) CC-02 Худаг Усны тогтонги түвшин (м) Усны түвшний бууралтын хязгаар 15м (Усны тогтонги түвшнээс)


78

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

20000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

01

/05

/10

01

/12

/10

01

/19

/10

01

/26

/10

02

/02

/10

02

/09

/10

02

/16

/10

02

/23

/10

03

/02

/10

03

/09

/10

03

/16

/10

03

/23

/10

03

/30

/10

04

/06

/10

04

/13

/10

04

/20

/10

04

/27

/10

05

/04

/10

05

/11

/10

05

/18

/10

05

/25

/10

06

/01

/10

06

/08

/10

06

/15

/10

06

/22

/10

06

/29

/10

07

/06

/10

07

/13

/10

07

/20

/10

07

/27

/10

08

/03

/10

08

/10

/10

08

/17

/10

08

/24

/10

08

/31

/10

09

/07

/10

09

/14

/10

09

/21

/10

09

/28

/10

10

/05

/10

10

/12

/10

10

/19

/10

10

/26

/10

11

/02

/10

11

/09

/10

11

/16

/10

11

/23

/10

11

/30

/10

Усны

хэрэ

глээ

(м3

)

Усны

түвш

ин(м

)

CC-03 Худаг


0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

20000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

05-J

an-1

012

-Jan

-10

19-J

an-1

026

-Jan

-10

02-F

eb-1

009

-Feb

-10

16-F

eb-1

023

-Feb

-10

02-M

ar-1

009

-Mar

-10

16-M

ar-1

023

-Mar

-10

30-M

ar-1

006

-Apr

-10

13-A

pr-1

020

-Apr

-10

27-A

pr-1

004

-May

-10

11-M

ay-1

018

-May

-10

25-M

ay-1

001

-Jun

-10

08-J

un-1

015

-Jun

-10

22-J

un-1

029

-Jun

-10

06-J

ul-1

013

-Jul

-10

20-J

ul-1

027

-Jul

-10

03-A

ug-1

010

-Aug

-10

17-A

ug-1

024

-Aug

-10

31-A

ug-1

007

-Sep

-10

14-S

ep-1

021

-Sep

-10

28-S

ep-1

005

-Oct

-10

12-O

ct-1

019

-Oct

-10

26-O

ct-1

002

-Nov

-10

09-N

ov-1

016

-Nov

-10

23-N

ov-1

030

-Nov

-10

Усны

хэрэ

глээ

(м3

)

Усны

түвш

ин(м

)

CC-04 Худаг



79

CC-05 худгийн ашиглалтын үеийн усны түвшин нь бууралтын хязгаарыг давсан байна. Худгийн түвшин сэргэх хүртэл хэрэглээг нь хязгаарлаж бусад худгуудтай сэлгэн хэрэглэх шаардлагатай.

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

10000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

01/0

5/10

01/1

2/10

01/1

9/10

01/2

6/10

02/0

2/10

02/0

9/10

02/1

6/10

02/2

3/10

03/0

2/10

03/0

9/10

03/1

6/10

03/2

3/10

03/3

0/10

04/0

6/10

04/1

3/10

04/2

0/10

04/2

7/10

05/0

4/10

05/1

1/10

05/1

8/10

05/2

5/10

06/0

1/10

06/0

8/10

06/1

5/10

06/2

2/10

06/2

9/10

07/0

6/10

07/1

3/10

07/2

0/10

07/2

7/10

08/0

3/10

08/1

0/10

08/1

7/10

08/2

4/10

08/3

1/10

09/0

7/10

09/1

4/10

09/2

1/10

09/2

8/10

10/0

5/10

10/1

2/10

10/1

9/10

10/2

6/10

11/0

2/10

11/0

9/10

11/1

6/10

11/2

3/10

11/3

0/10

Усн

ы х

эрэг

лээ

(м3

)

Усны

түвш

ин(м

)

CC-05 Худаг


0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

20000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

01

/05

/10

01

/12

/10

01

/19

/10

01

/26

/10

02

/02

/10

02

/09

/10

02

/16

/10

02

/23

/10

03

/02

/10

03

/09

/10

03

/16

/10

03

/23

/10

03

/30

/10

04

/06

/10

04

/13

/10

04

/20

/10

04

/27

/10

05

/04

/10

05

/11

/10

05

/18

/10

05

/25

/10

06

/01

/10

06

/08

/10

06

/15

/10

06

/22

/10

06

/29

/10

07

/06

/10

07

/13

/10

07

/20

/10

07

/27

/10

08

/03

/10

08

/10

/10

08

/17

/10

08

/24

/10

08

/31

/10

09

/07

/10

09

/14

/10

09

/21

/10

09

/28

/10

10

/05

/10

10

/12

/10

10

/19

/10

10

/26

/10

11

/02

/10

11

/09

/10

11

/16

/10

11

/23

/10

11

/30

/10

Усн

ы х

эрэг

лээ

(м3

)

Усн

ы т

үвш

ин

(м

)

OTRC-938Худаг

Усны хэрэглээ (м3) OTRC-938 Худаг Усны тогтонги түвшин (м) Усны түвшний бууралтын хязгаар 40м (Усны тогтонги түвшнээс)


80

0

500

1000

1500

2000

2500

30000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

01/0

5/10

01/1

2/10

01/1

9/10

01/2

6/10

02/0

2/10

02/0

9/10

02/1

6/10

02/2

3/10

03/0

2/10

03/0

9/10

03/1

6/10

03/2

3/10

03/3

0/10

04/0

6/10

04/1

3/10

04/2

0/10

04/2

7/10

05/0

4/10

05/1

1/10

05/1

8/10

05/2

5/10

06/0

1/10

06/0

8/10

06/1

5/10

06/2

2/10

06/2

9/10

07/0

6/10

07/1

3/10

07/2

0/10

07/2

7/10

08/0

3/10

08/1

0/10

08/1

7/10

08/2

4/10

08/3

1/10

09/0

7/10

09/1

4/10

09/2

1/10

09/2

8/10

10/0

5/10

10/1

2/10

10/1

9/10

10/2

6/10

11/0

2/10

11/0

9/10

11/1

6/10

11/2

3/10

11/3

0/10

Усн

ы х

эрэг

лээ

(м3

)

Усны

түвш

ин (м

)

Camel Худаг

Усны хэрэглээ (м3) Camel Худаг Усны тогтонги түвшин (м) Усны түвшний бууралтын хязгаар 50м (Усны тогтонги түвшнээс)

0

500

1000

1500

2000

2500

30000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

01/0

5/10

01/1

2/10

01/1

9/10

01/2

6/10

02/0

2/10

02/0

9/10

02/1

6/10

02/2

3/10

03/0

2/10

03/0

9/10

03/1

6/10

03/2

3/10

03/3

0/10

04/0

6/10

04/1

3/10

04/2

0/10

04/2

7/10

05/0

4/10

05/1

1/10

05/1

8/10

05/2

5/10

06/0

1/10

06/0

8/10

06/1

5/10

06/2

2/10

06/2

9/10

07/0

6/10

07/1

3/10

07/2

0/10

07/2

7/10

08/0

3/10

08/1

0/10

08/1

7/10

08/2

4/10

08/3

1/10

09/0

7/10

09/1

4/10

09/2

1/10

09/2

8/10

10/0

5/10

10/1

2/10

10/1

9/10

10/2

6/10

11/0

2/10

11/0

9/10

11/1

6/10

11/2

3/10

11/3

0/10

Усны

хэрэ

глээ

(м3

)

Усны

түвш

ин(м

)

OTRC-218Худаг



81

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

01/0

5/10

01/1

2/10

01/1

9/10

01/2

6/10

02/0

2/10

02/0

9/10

02/1

6/10

02/2

3/10

03/0

2/10

03/0

9/10

03/1

6/10

03/2

3/10

03/3

0/10

04/0

6/10

04/1

3/10

04/2

0/10

04/2

7/10

05/0

4/10

05/1

1/10

05/1

8/10

05/2

5/10

06/0

1/10

06/0

8/10

06/1

5/10

06/2

2/10

06/2

9/10

07/0

6/10

07/1

3/10

07/2

0/10

07/2

7/10

08/0

3/10

08/1

0/10

08/1

7/10

08/2

4/10

08/3

1/10

09/0

7/10

09/1

4/10

09/2

1/10

09/2

8/10

10/0

5/10

10/1

2/10

10/1

9/10

10/2

6/10

11/0

2/10

11/0

9/10

11/1

6/10

11/2

3/10

11/3

0/10

Усны

түвш

ин (м

)

EGRC-012 Худаг

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

20000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

08/0

6/10

08/1

3/10

08/2

0/10

08/2

7/10

09/0

3/10

09/1

0/10

09/1

7/10

09/2

4/10

10/0

1/10

10/0

8/10

10/1

5/10

10/2

2/10

10/2

9/10

11/0

5/10

11/1

2/10

11/1

9/10

11/2

6/10

12/0

3/10

12/1

0/10

12/1

7/10

12/2

4/10

12/3

1/10

Усн

ы х

эрэг

лээ

(м3

)

Усн

ы т

үвш

ин

(м

)

OTRC-1351 Худаг



82

OTRC-1403 худгийн ашиглалтын үеийн усны түвшин нь бууралтын хязгаарыг давсан байна. Цаашид хэрэглээг нь хязгаарлаж бусад худгуудтай сэлгэн хэрэглэх шаардлагатай.

0

100

200

300

400

5000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

08/0

6/10

08/1

3/10

08/2

0/10

08/2

7/10

09/0

3/10

09/1

0/10

09/1

7/10

09/2

4/10

10/0

1/10

10/0

8/10

10/1

5/10

10/2

2/10

10/2

9/10

11/0

5/10

11/1

2/10

11/1

9/10

11/2

6/10

12/0

3/10

12/1

0/10

12/1

7/10

12/2

4/10

12/3

1/10

Усн

ы х

эрэг

лээ

(м3

)

Усн

ы т

үвш

ин

(м

)



0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

10000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

08/0

6/10

08/1

3/10

08/2

0/10

08/2

7/10

09/0

3/10

09/1

0/10

09/1

7/10

09/2

4/10

10/0

1/10

10/0

8/10

10/1

5/10

10/2

2/10

10/2

9/10

11/0

5/10

11/1

2/10

11/1

9/10

11/2

6/10

12/0

3/10

12/1

0/10

12/1

7/10

12/2

4/10

12/3

1/10

Усны

хэр

эглэ

э (м

3)

Усны

түвш

ин(м

)




83

0

1000

2000

3000

4000

5000

60000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

08/0

6/1

0

08/1

1/1

0

08/1

6/1

0

08/2

1/1

0

08/2

6/1

0

08/3

1/1

0

09/0

5/1

0

09/1

0/1

0

09/1

5/1

0

09/2

0/1

0

09/2

5/1

0

09/3

0/1

0

10/0

5/1

0

10/1

0/1

0

10/1

5/1

0

10/2

0/1

0

10/2

5/1

0

10/3

0/1

0

11/0

4/1

0

11/0

9/1

0

11/1

4/1

0

11/1

9/1

0

11/2

4/1

0

11/2

9/1

0

12/0

4/1

0

12/0

9/1

0

12/1

4/1

0

12/1

9/1

0

12/2

4/1

0

12/2

9/1

0

Усны

хэрэ

глээ

(м3

)

Усны

түвш

ин(м

)



0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

08/0

6/10

08/1

1/10

08/1

6/10

08/2

1/10

08/2

6/10

08/3

1/10

09/0

5/10

09/1

0/10

09/1

5/10

09/2

0/10

09/2

5/10

09/3

0/10

10/0

5/10

10/1

0/10

10/1

5/10

10/2

0/10

10/2

5/10

10/3

0/10

11/0

4/10

11/0

9/10

11/1

4/10

11/1

9/10

11/2

4/10

11/2

9/10

12/0

4/10

12/0

9/10

12/1

4/10

12/1

9/10

12/2

4/10

12/2

9/10

Усны

хэрэ

глээ

(м3

)

Усны

түвш

ин(м

)

OTRC-148 Худаг



84

OTRC-928 худгийн ашиглалтын үеийн усны түвшин нь бууралтын хязгаарыг давсан байна. Цаашид хэрэглээг нь хязгаарлаж бусад худгуудтай сэлгэн хэрэглэх шаардлагатай.

Монгол улсын усны тухай хуулийн дагуу Усны газраас 4/36, 4.327 тоот мэргэжлийн дүгнэлт, Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Засаг даргын 24 тоот шийдвэрийг тус тус авч

0

500

1000

1500

2000

2500

30000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

08/0

6/10

08/1

1/10

08/1

6/10

08/2

1/10

08/2

6/10

08/3

1/10

09/0

5/10

09/1

0/10

09/1

5/10

09/2

0/10

09/2

5/10

09/3

0/10

10/0

5/10

10/1

0/10

10/1

5/10

10/2

0/10

10/2

5/10

10/3

0/10

11/0

4/10

11/0

9/10

11/1

4/10

11/1

9/10

11/2

4/10

11/2

9/10

12/0

4/10

12/0

9/10

12/1

4/10

12/1

9/10

12/2

4/10

12/2

9/10

Усны

хэр

эглэ

э (м

3)

Усн

ы т

үвш

ин

(м

)

OTRC-874Худаг


0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

20000

20

40

60

80

100

120

140

08/0

6/10

08/1

1/10

08/1

6/10

08/2

1/10

08/2

6/10

08/3

1/10

09/0

5/10

09/1

0/10

09/1

5/10

09/2

0/10

09/2

5/10

09/3

0/10

10/0

5/10

10/1

0/10

10/1

5/10

10/2

0/10

10/2

5/10

10/3

0/10

11/0

4/10

11/0

9/10

11/1

4/10

11/1

9/10

11/2

4/10

11/2

9/10

12/0

4/10

12/0

9/10

12/1

4/10

12/1

9/10

12/2

4/10

12/2

9/10

Усны

хэр

эглэ

э (м

3)

Усны

түвш

ин(м

)

OTRC-928Худаг



85

ус ашиглах гэрээг шинэчлэн байгуулсан. “Ус ашигласны төлбөрийн хувь, хэмжээг шинэчлэн тогтоох тухай” Засгийн газрын 2009 оны 11 дүгээр сарын 25 өдрийн №351 тоот тогтоолын дагуу гэрээнд тусгаснаар ус авч ашиглах зориулалтыг дараах байдлаар ангилсан бөгөөд ноогдох төлбөрийн хувь хэмжээ өөр өөр байна.

Унд ахуйн зориулалтаар авч ашиглахад 50 төгрөг

Өрөмдлөгөөний зориулалтаар авч ашиглахад 100 төгрөг

Барилгын зориулалтаар авч ашиглахад 50 төгрөг Төлбөрийн хэмжээг тоолуурын заалтын зөрүүг үндэслэн баталгаажуулж тухайн сарын сүүлийн долоо хоногт Ханбогд сумын байгаль хамгаалагч, мэргэжлийн хяналтын улсын байцаагч нарт хянуулдаг. 2010 оны 10 дугаар сарын байдлаар нийт 10803100 төгргийг Ханбогд сумын төсөвт төлөөд байна

График 18. Ханбогд суманд төлсөн усны төлбөрийн хэмжээ

656100523650

427250

689250

862450

1224200

978550

1633950

2048250

1759450

0

500000

1000000

1500000

2000000

2500000

1-р Сар 2-р Сар 3-р Сар 4-р Сар 5-р Сар 6-р Сар 7-р Сар 8-р Сар 9-р Сар 10-р Сар 11-р Сар 12-р Сар

Усны

төлб

өр (₮

)

Ханбогд суманд төлсөн усны төлбөрийн хэмжээ


86

6.3 УНДНЫ УСНЫ ЭРҮҮЛ АХУЙ, ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ Оюу Толгой төслийн талбайд ажиллаж, амьдарч байгаа ажилчдыг эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөл боломжоор хангах үүднээс усны эх үүсвэрүүдэд эрүүл ахуйн хяналт тавих явдал юм. Энэ ажлын хүрээнд 2010 онд НМХГ-ийн итгэмжлэгдсэн лаборатори, Эрүүл зүй микробиологийн лабораториудад төслийн ангийн худаг, усан сангууд, бүх гал тогооны угаалтуур болон нэгдсэн шугам сүлжээнд холбогдоогүй хэсгүүд, ажилчдын амьдарч буй байрнуудын угаалтууруудаас усны дээж авч, эрүүл ахуй бактериологийн шинжилгээ хийлгэх ажлыг тогтмол хийж байна. Хавсралт 1.6-аас дэлгэрэнгүй хариуг үзнэ үү.

Унд ахуйн усны бактериологийн дээжлэлт, шинжилгээний ажлыг 22 цэгт 2 долоо хоног тутамд, нэгдсэн шугам сүлжээнд холбогдоогүй хэсгүүдийн усанд 33 цэгт 1 сарын давтамжтай тогтмол хийж байгаа ба 2010 оны 11 дугаар сарын байдлаар нийт 32 удаа дээж авч шинжлүүлсэн. 2010 онд хийгдсэн шинжилгээний үр дүнгээс харахад нийт авагдсан дээжүүдэд эмгэг төрүүлэгч бичил биетэн илрээгүй байна.

График 19. Худаг, гал тогооны усанд хийсэн бактериологийн шинжилгээ

0

20

40

60

80

100

1/4/10 2/1/10 3/1/10 3/29/10 4/26/10 5/24/10 6/21/10 7/19/10 8/16/10 9/13/10 10/11/10 11/8/10

1 м

л ус

ан д

ахь

нийт

нян

гийн

тоо

Бактериологийн шинжилгээний хариу-2010HETEROTROIC PIATE COUNT

Барилгын кемпийн гал зуух, шөлний тогоо Барилгын кемпийн гал тогооны угаалтуур

Барилгын кемпийн гал тогооны нарийн боовны өрөө СС-04 худаг

Барилгын кемпийн төв усан хангамжийн танк Харицуулах стандарт MNS 900:2005 20/ml

СС-05 худаг


87

0

20

40

60

80

100

1/4/10 2/1/10 3/1/10 3/29/10 4/26/10 5/24/10 6/21/10 7/19/10 8/16/10 9/13/10 10/11/10 11/8/10

1 м

л ус

ан д

ахь

нийт

нян

гийн

тоо


СС-1 худаг усан хангамжийн танк Межер худаг (OTRC-938) Camel-худаг

СС-03 худаг СС-02 худаг OTRC-218 худаг

Харицуулах стандарт MNS 900:2005 20/ml

0

20

40

60

80

100

1/4/10 2/4/10 3/4/10 4/4/10 5/4/10 6/4/10 7/4/10 8/4/10 9/4/10 10/4/10 11/4/10 12/4/10

1 м

л ус

ан д

ахь

нийт

нян

гийн

тоо


Ханбогд кемпийн гал тогооны салатны өрөөний гоожуур Ханбогд кемпийн гал зуух, шөлний тогоо

CCC кемпийн гал зуух, шөлний тогоо CCC кемпийн гал зуух, угаалтуур

Шинэ нөөцлүүр Харицуулах стандарт MNS 900:2005 20/ml


88

0

20

40

60

80

100

1/4/10 2/4/10 3/4/10 4/4/10 5/4/10 6/4/10 7/4/10 8/4/10 9/4/10 10/4/10 11/4/10 12/4/10

1 м

л ус

ан д

ахь

нийт

нян

гийн

тоо


Шинэ нөөцлүүр OTRC1403 OTRC928 OTRC874 OTRC1394 OTRC1408 Харицуулах стандарт MNS 900:2005 20/ml


89

График 20. Зөөврийн ус хэрэглэдэг цэгүүдэд хийсэн бактериологийн шинжилгээ

0

20

40

60

80

100

01/10/10 02/07/10 03/07/10 04/04/10 05/02/10 05/30/10 06/27/10 07/25/10 08/22/10 09/19/10 10/17/10 11/14/10 12/12/10


Барилгын кемпийн офис (эрэгтэй 00) ЭМААБОАБ & Эмнэлгийн офис (эрэгтэй 00)

CIS-офис Шинэ Угаалга

Boiler room (зуух) Бaar

MNS 900:2005

0

20

40

60

80

100

01/10/10 02/07/10 03/07/10 04/04/10 05/02/10 05/30/10 06/27/10 07/25/10 08/22/10 09/19/10 10/17/10 11/14/10 12/12/10


Блок-A Блок-B Блок-D Блок-E Блок-F Блок-G MNS 900:2005

0

20

40

60

80

100

01/10/10 02/07/10 03/07/10 04/04/10 05/02/10 05/30/10 06/27/10 07/25/10 08/22/10 09/19/10 10/17/10 11/14/10 12/12/10


Мастер гэр-17 VIP-Блок-3 SS-10 Блок CC-3 эрэгтэй (00)

Агуулах (эмэгтэй 00) Говь офис (00) Засварын цех 00 MNS 900:2005


90

0

20

40

60

80

100

01/10/10 02/07/10 03/07/10 04/04/10 05/02/10 05/30/10 06/27/10 07/25/10 08/22/10 09/19/10 10/17/10 11/14/10 12/12/10


Оюу Толгой кемп (эрэгтэй 00) Уурхай-1 Угаалга Уурхай-1 офисийн 00

Нисэх (00) Хэт (toyota) Хойд хаалга (00)

Шатахуун түгээх станц (00) Бутлуурын уурхай (офис) Бутлуурын уурхайн зуух (00)

MNS 900:2005

0

20

40

60

80

100

01/10/10 02/07/10 03/07/10 04/04/10 05/02/10 05/30/10 06/27/10 07/25/10 08/22/10 09/19/10 10/17/10 11/14/10 12/12/10


Блок-C CC-3 эрэгтэй (хойд 00) CC-3 A гэр (00) CC-3 B гэр (00) MNS 900:2005


91

Худаг, гал тогооны усанд хийгдсэн нийт бичил биетийн тоон үр дүнг доорхи хүснэгтэнд нэгтгэн харуулав. Ундны усанд тавигдах MNS 900:2005 стандартад заасан 100 мл дахь нийт бичил биетийн тоо зарим дээжинд 20-иос их байсан тохиолдол бүртгэгдсэн байна.

Хүснэгт 15. Худаг, гал тогооны усанд хийсэн микробиологийн шинжилгээ

Нийт бичил биетний тоо их байх нь усны бохирдлыг шууд илэрхийлэхгүй юм. Учир нь хэвийн нөхцөлд усанд байдаггүй, харин хүн болон амьтны ялгадас, ургамлын ялзмаг зэргийн нөлөөгөөр усанд орж байгаа бичил биетэнг хоѐрдогч бичил биетэн гэнэ. Эмгэг төрөгч буюу хүн, амьтанд өвчин үүсгэгч бичил биетийн байнга амьдрах орчин нь ус биш юм. 8 дугаар сард хийгдсэн хяналт шинжилгээний үр дүнд нийт 4 цэгт бичил биетийн тоо стандартад заасан хэмжээнээс давсан байна. Энэ нь СС-03 худгийн хувьд ус ашиглалт бага, засвар үйлчилгээ олон удаа хийгдэж байсантай холбоотой юм.

Өмнөговь аймгийн Мэргэжлийн Хяналтын Газрын Орчны Эрүүл Ахуй, Халдвар Судлалын Хяналтын Улсын Байцаагч З.Хашбат 2010 оны 10 дугаар сард төслийн унд ахуйн усны хэрэгцээг хангаж байгаа худгууд болон гал тогоонд хэрэглэж буй уснаас дээж авч, Өмнөговь аймгийн Стандартчилал Хэмжилзүйн Төвийн лабораторит шинжлүүлэн ундны усны чанар аюулгүй байдалд дүгнэлт гаргасан. Уг дүгнэлтэд Лабораторийн шинжилгээний үзүүлэлтийн түвшинд OTRC1403, OTRC1408, CC04, CC02 худгуудын ус нь Усны эрүүл ахуйн шаардлага Түүнд тавих хяналт “MNS900:2005” стандартын шаардлага хангаж байгааг дурьсан. Харин OTRC938, CC05, OTRC928, Camel, OTRC874, OTRC1351, OTRC1394, CC01 нөөцлүүр, CC болон CCC кемпийн гал тогоонд хэрэглэж буй ус нь холбогдох стандартад заасан 100мл усан дахь нийт бичил нянгийн тоо зөвшөөрөх хязгаараас давсан хэмжээтэй байжээ. Түүнчлэн шинэ нөөцлүүр, СС01 нөөцлүүр, OTRC 928, OTRC 938, Camel, OTRC 874, OTRC 1351, CC05, OTRC 1394, худгуудын усан дахь фторын найрлага зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 0.6 хүртэл хувиар давсан байна. Химийн шинжилгээний хариу улсын байцаагчийн дүгнэлтийг Хавсралт 1.4-өөс үзнэ үү.

№ Усны эх үүсвэрХ

арьц

уула

х ст

анда

рд 9

00.2

005

04/0

1/10

15/0

2/10

01/0

3/10

12/0

4/10

26/0

4/10

10/0

5/10

24/0

5/10

21/0

6/10

05/0

7/10

19/0

7/10

02/0

8/10

16/0

8/10

30/0

8/10

27/0

9/10

11/1

0/10

07/1

1/10 Д

авта

лт

1 СС гал тогооны бэлтгэлийн хэсэг 30 30 36 3

2 СС-04 Худаг 42 30 38 37 4

3 CC усны нөөцлүүр30 35 2

4 Camel худаг 30 35 40 40 45 СС-03 Худаг 35 40 30 42 45 56 СС-02 Худаг 36 32 27 OTRC-218 40 38 2

8ССС гал зуух- салат бэлтгэлийн хэсэг 42 1

9 Major худаг 40 110 OTRC-1408 38 1

20/мл


92

Зураг 45. Усны чанарын хөндлөнгийн хяналт, шинжилгээ

Хүснэгт 16. Оюу Толгой дахь худгуудын усны химийн найрлага

Шинжилгээний дүнгээс харахад усан орчин сул шүлтлэгээс хүчиллэг шинж чанартай, хатуулгын хувьд маш зөөлнөөс зөөлөн ангилалд хамаарах ба үүнийгээ дагаад кальци болон магнийн агуулга бага, ерөнхийдөө гол ионуудын хувьд агуулга бага байна. Харин усан дахь фторын агуулга өндөр байгаа боловч олон жилийн дундаж агуулагатай харьцуулахад багахан өөрчлөлттэй байна.

№

MN

S 90

0:20

05

CC

02

CC

-04

CC

05

OTR

C 9

38

OTR

C 1

351

OTR

C 1

403

OTR

C 1

408

OTR

C 1

394

OTR

C 9

28

OTR

C 8

74

CA

MEL

CC

гал

тог

оо

CC

C г

ал т

огоо

CC

01 н

өөцл

үүр

Шин

э нө

өцлү

үр

Температур 16 16 16 17 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16 16Амт (Балл) 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2Үнэр (Балл) 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2Өнгө (Балл) 20 14 20 20 20 10 12 12 15 13 15 20 15 15 12 15Тунгалаг (см) 10 20 20 20 15 15 15 10 10 10 20 15 12 25 12pH 6.5-8.5 7.4 6.9 7.7 7.2 7.7 7.2 7.2 6.8 7.5 6.8 7.7 7.3 7.1 7.2 7.1Шүлтлэг мг/л 5.5 4.9 4.7 4.8 5.1 5.3 5.3 4.8 5.2 4.8 4.7 5.4 4.7 5.3 4.7Хатуулаг мг/экв/л 7 3.3 2.5 1.2 3 1.4 3.3 1.5 1 2.5 1.5 1.5 1.5 1.9 2.3 1Кальци мг/л 100 46 30 16 40 14 30 18 20 14 20 12 24 14 24 20Магни мг/л 30 12.2 12.2 4.8 12.2 8.5 21.8 7.2 0 21.8 6.1 10.9 3.6 15 13.4 0Аммиак мг/л 1.5 0.01 0 0.01 0 0.1 0 0 0 0.01 0 0.01 0 0 0 0Нитрит мг/л 1 0.02 0.01 0.02 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0.01 0Нитрат мг/л 50 3.8 0 0 2.8 2.9 0 4.1 1.2 2.7 2.9 3.9 4.8 3.1 3.8 2.1Сульфат мг/л 500 48 34 31 43 34 41 29 26 24 28 28 31 29 34 27Хлорид мг/л 350 14.9 24.8 17.8 21.3 21 28.4 26 20 21.3 20 21.3 21 21 24.8 21Төмөр мг/л 0.3 0.01 0.01 0 0.01 0 0.01 0 0 0 0 0.02 0 0 0.02 0Фтор мг/л 0.7-1.5 1.5 1.31 1.83 1.66 1.9 1.5 1.1 1.9 2.1 2.1 1.88 1.9 1.9 1.71 1.9Фтор мг/л Олон жилийн дундаж

0.7-1.5 1.15 0.99 0.41 1.61 1.7 0.98 0.6 1.5 2.78 1.97

Зэс мг/л 1 0 0 0 0 0 0.01 0 0 0.02 0 0.01 0 0 0 0Ц/д чадвар 328 361 254 284 221 259 348 301 328 302 257 351 235 309 297Хуурай бодис мг/л 134 143 157 141 152 121 128 89 116 109 118 106 128 126 91Давс % 0.2 0.2 0.1 0.2 0.1 0.2 0.1 0.1 0.2 0.1 0.1 0.1 0.2 0.2 0.1Хүнцэл мг/л 0.5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0Фосфат мг/л 3.5 0.2 0.3 0.2 0.4 0.2 0.3 0.2 0.1 0.2 0.3 0.3 0.1 0.2 0.3 0.1


93

Тухайн бүс нутгийн онцлогоос хамаарч гүний усан дахь фторын агуулга харьцангуй өндөр байдаг нь уурхайн үйл ажиллагаанаас үүдэн гарч буй бохирдол биш юм. Усан дахь фторын агууламж өндөр байгаа нь тухайн газар дахь чулуун нүүрсний ордтой хамааралтайболохыг судлаачид тогтоосон байдаг. (Хөдөөгийн хүн амын ус хангамж, Ариун цэвэр, Эрүүл ахуй 2007 он) Оюу Толгойн орд нь говийн бүсийн фтор ихтэй ус ашигладаг 5 аймгийн бүсэд хамаарах ба тухайн усны химийн найрлагууд нь төвийн бүсийн гүний усны дундаж агууламжаас доогуур үзүүлэлттэй байна.

6.4 БОХИР УС ЦЭВЭРЛЭХ БАЙГУУЛАМЖ

Оюу Толгойн барилгын суурингийн бохир ус цэвэрлэх байгууламжийн өргөтгөлийг 2007 онд барьж ашиглалтад оруулснаар өдөрт 600 м3 (4000 хүн/өдөр) бохир ус цэвэршүүлэх хүчин чадалтай болсон. Бохир ус цэвэршүүлэх байгааламжийн цэвэрлэгээний түвшин дунджаар 98.2 хувь байна. 2010 оны 1 дүгээр сараас 10 дугаар сард нийт 80596 шоометр бохир усыг цэвэрлэсэн байна. Цэвэрлэгдэн гарсан уснаас усны дээжийг сард нэг удаа авч “Эрүүл зүй” итгэмжлэгдсэн лаборатори, Нийслэлийн МХГ-ын итгэмжлэгдсэн төв лабораториудад бактериологийн шинжилгээг хийлгэж байна. Шинжилгээний хариуг Хүснэгт 17-оос үзнэ үү.

Зураг 46. Бохир ус цэвэршүүлэх байгууламж

Ахуйн бохир ус цэвэрлэх байгууламж нь 4 шатлал бүхий механик, биологийн аргаар цэвэрлэдэг бөгөөд эцсийн бүтээгдэхүүн нь цэвэршүүлсэн ус болон тунаж үлдэх лаг байдаг. Илүүдэл лагийг нэг удаагийн цэвэрлэх мөчлөг бүрт реактороос автоматаар зориулалтын цистернд түр хадгалахаар шахаж зайлуулдаг. Илүүдэл лагийн хос цистернээс лагийг бохир усны тэргээр соруулж аван лаг зайлуулах тусгай цэгт хаяж байна. 2010 оны


94

10 дугаар сарын байдлаар нийт 340 шоометр лагийг лаг зайлуулах талбайд тээвэрлэж хаясан.

График 21. БУЦБ-д нийлүүлсэн нийт бохир ус ба гаргасан лагийн хэмжээ

График 22. Цэвэрлэсэн бохир усны хэмжээ

4686 4963

63156831

8538

10843

1241413021.5

12382

14701

64 40 236

479614

801

1149

1425

2201

2942

3367

3612

4033

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

0

4000

8000

12000

16000

20000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Ний

т орш

ин су

угчд

ын

тоо

(дун

джаа

р)

Ний

т бох

ир у

с бол

он л

агы

н хэ

мжээ

(м3)

2010

Нийт бохир усны хэмжээ (м3) Лагын хэмжээ (м3) Оршин суугчидын тоо (дунджаар)

4324

52055708

6218

8095

8885

1052511190 11401

12090

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Ний

т цэв

эрш

үүлс

эн у

сны

хэм

жээ

(м3)

2010


95

Хүснэгт 17. Цэвэрлэсэн бохир усны бактериологийн шинжилгээний хариу

1 2 3 4 5 6 7 8

Тунгалаг см

pH Жинлэгдэх бодис мг/л

БХХ5мг/л

Химийн хэрэгцээт

хүчил төрөгч мг/л

Нянгийн тоо мянга

Коли-титр Salmonella

MNS 4288-95 25 6.5-9 15 15 6 10-15 10 -410-3 илгэхгүй

01/05/10 1*10-5 0.01 илрээгүй

01/06/10 7.37 19 5.5 <30 0.0001 0.01 илрээгүй

03/02/10 3*10-4 0.1 илрээгүй

03/03/10 6.35 3 2 <30 3*10-4 10-1 илрээгүй

05/03/10 2*10-4 0.01 илрээгүй

05/03/10 7.21 6.8 3.2

06/08/10 24*10-4 0.001 илрээгүй

06/08/10 6.96 11 23 <30 24*10-4 10-3 илрээгүй

07/07/10 7.34 6 34.9 <30 89*10-4 10-3 илрээгүй

07/08/10 1*10-5 0.001 илрээгүй

08/09/10 1*10-4 0.001 илрээгүй

09/13/10 6.98 7 24 <30 9*10-1 0.1 илрээгүй

10/05/10 2*10-4 0.01 илрээгүй

Цэвэрлэгээний үзүүлэлт


96

Цэвэрлэн гаргаж буй усны химийн шинж чанар

Цэвэрлэгдэн гарч буй уснаас улирал тутам дээж авч Байгаль орчин хэмжил зүйн лаборатори, МХЕГ-ын лабораториуд химийн бүрэн шинжилгээнд явуулж байна. Доорхи хүснэгтэнд шинжилгээний дүнг нэгтгэн харуулав.

Хүснэгт 18. Цэвэрлэгдэн гарсан усны химийн шинжилгээний дүн, 2010

Хяналт шинжилгээний үр дүнг Хөрсөнд хаяж болох хаягдал усанд тавих шаардлага MNS4943:2000 стандарттай харьцуулж үзэхэд умбуур бодис буюу жинлэгдэх бодисын хэмжээ 8 дугаар сарын дээжинд 5 дахин их 9, 10 сарын усны дээжинд багассан үзүүлэлттэй байлаа.

Усан дахь нийт азотын хэмжээ хаврын дээжинд зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 6 мг/л-ээр их гарсан байна. Үүнд усан дахь нитрат ионы хэмжээ зонхилох агууламжийг бүрдүүлж байгаа бөгөөд энэ нь органик бодисын эрдэсжилтийн задралын эцсийн бүтээгдэхүүн болно.

Цэвэрлэгдэн гарсан усан дахь эрдэс фосфорын хэмжээ хаврын дээжинд ойролцоогоор 3 дахин их илэрсэн байна. Энэ нь тухайн оршин суугчдын байр сууц, угаалгын газарт ихээхэн хэмжээгээр ариутгах бодис болон угаалгын нунтаг саван хэрэглэснээс үүдэн тухайн фосфорын хэмжээ нэмэгдсэн байх боломжтой.

MNS 4943:2000 Цэвэрлэх байгууламжийн орохДээж авсан огноо 5/3/2010 5/3/2010 8/23/2010

pH 6.0-9.0 6.78 7.21 7.47Умбуур бодис (мг/л) 35 (хөрсөнд 150) 2259 6.8 740

БХХ5 (мг/л) 20 648 3.2 -ХХХ (мг/л) 50 1341 23.9 -NH4

+ (мг/л) 8 - 7.77 <0.01

NO2-(мг/л) - - 0.076 0.05

NO3-(мг/л) - - 21.2 18.7

N нийт (мг/л) 21 - 29 -P эрдэс (мг/л) 1.5 - 5.44 -

Цэвэршилтийн % - 98.2 -K+ (мг/л) - 18.9Na+(мг/л) - 226.01Ca2+(мг/л) - 14Mg2+(мг/л) - 9.72CL-(мг/л) - 105.3

SO42-(мг/л) - 193.4

CO32-(mg/L) - <1.5

HCO3-(мг/л) - 268.5

SIO2(мг/л) - 7.59Хатуулаг (мэк/л) - 1.5 (зөөлөн)

Цэвэрлэх байгууламжийн гарах


97

7. ОЮУ ТОЛГОЙ УУРХАЙН УСАН ХАНГАМЖ

Оюу Толгой ХХК нь 2003-2004 онд Оюу Толгойн зэс-алтны ордын усан хангамжийн эх үүсвэрийг илрүүлэх зорилгоор уг ордоос 100-150 км-ийн хүрээнд орших Нарийн загийн хөндий, Гүний хоолой, Галбын говийн хэсгүүдэд талбайн геофизикийн судалгаа, гидрогеологийн эрэл-хайгуулын өрөмдлөг, шавхалт туршилтын урт хугацааны нарийвчилсан судалгааны ажил хийгдсэний үр дүнд Гүний хоолой, Галбын говийн газар доорхи усны ордуудыг илрүүлэн нөөцийг нь тодорхойлсон билээ.Энэ хоѐр ордоос Оюу Толгойн зэс-алтны ордод харьцангуй ойроос гадна усны нөөцийн хувьд хангалттай, ашиглалтын явцад байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл багатай зэргийг нь харгалзан Гүний хоолойн ордыг эдийн засгийн хувьд илүү үр ашигтайгаар ашиглах боломжит хувилбарыг сонгосон.

Эрэл-хайгуулын ажлын үр дүнгээр “Оюу Толгойн ордын үйлдвэрлэлийн усан хангамжийн зориулалтаар Гүний хоолой, Галбын говьд 2003-2004 онд хийсэн гидрогеологийн эрэл, хайгуулын ажлын тайлан”-г бичиж, үйлдвэрлэлийн ба үйлдвэрлэлийн бус зэрэглэлээр нөөц тооцон 2006 оны 11 дүгээр сард Усны Газар (УГ)-ын дэргэдэх Усны салбарын Шинжлэх ухаан, технологийн зөвлөлийн (ШУТЗ) хуралдаанаар оруулан хэлэлцүүлсэн билээ. Тус хуралдаанаас Гүний хоолойн ордын нөөцийг зөвхөн хайгуулын цооногуудын бодит ундаргаар тооцон үйлдвэрлэлийн С1 зэрэглэлээр үнэлсэн 18144,0 м3/хоног буюу 210 л/с-ээр баталж “Улсын усны мэдээллийн сан”-гийн нэгдсэн тоо бүртгэлд бүртгэн авч харин Галбын говийн талбайд газрын доорхи усны 31967,0 м3/хоног буюу 370,0 л/с таамаг нөөцийг цаашдын судалгааны ажилд зориулан хүлээн авч улмаар Гүний хоолойд нэмэлт хайгуул хийхийг шаардсан билээ.

Уг шаардлагын дагуу “Гүний хоолойн газар доорхи усны ордын хүрээнд 2007 онд хийх нэмэлт хайгуулын ажлын төлөвлөгөө”-г мөрдлөг болгон нарийвчилсан хайгуулын ажлыг хийж гүйцэтгэсэн.

Энэхүү хайгуулын ажлын үр дүнгийн “Гүний хоолойн газар доорхи усны ордын хайгуулын ажлын тайлан”-г 2008 оны 11 дүгээр сарын 11-ний өдөр Усны Хэрэг Эрхлэх Газрын (хуучин нэрээр) Усны салбарын ШУТЗ-ийн хуралдаанаар хэлэлцүүлсэн.

Тус хуралдаанаас гидродинамикийн аргаар тооцон үйлдвэрлэлийн (B+C1) зэрэглэлээр үнэлсэн 75168 м3/хоног буюу 870,0 л/с ашиглалтын нөөцийг Байгаль орчин, Аялал Жуулчлалын Яамны сайдын зөвлөлөөр хэлэлцүүлэн “Улсын усны мэдээллийн сан”-гийн нэгдсэн тоо бүртгэлд бүртгэн Монгол улсын Байгаль орчин, Аялал Жуулчлалын сайдын 2009 оны 01 дүгээр сарын 27-ны өдөр 22 тоот тушаалаарбаталгаажсан болно.

Мөн ШУТЗ хуралдаанаар Гүний хоолойн газар доорхи усны ордын горимын ажиглалтын цооногуудад тогтсон горимоор хэмжилтийг явуулж, мониторингийн судалгааны үр дүнгийн тайланг жил бүр Усны Газар болон Аймгийн Байгаль Орчин Аялал Жуулчлалын газарт хүргүүлж байх шийдвэр гарсан.

Газар доорхи усны мониторингийн судалгааг анх “Aquaterra Consulting Pty Ltd” зөвлөх компанийн мэргэжилтнүүдийн 2004 оны 8 сард боловсруулсан.

Уг хөтөлбөрийн дагуу гүний усны хяналт шинжилгээг 2005 оноос эхлэн хэрэгжүүлсэн ба 2008 онд хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг шинэчлэн боловсруулаад байна.

7.1 УСНЫ ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛГО


98

Хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийн үндсэн зорилго нь Оюу Толгой, Гүний хоолой, Галбын говь, Ундайн сайр гэсэн хэсгүүдэд орших усны эрэл, хайгуулын цоонoгууд болон гар худгууд, цөөн тооны булгуудын усны түвшний хэлбэлзэл, химийн найрлагын өөрчлөлтөд сар, улирал, жил, олон жилийн ажиглалт хийн, мэдээллийн санг бүрдүүлсний үндсэн дээр мэргэжлийн дүгнэлт гаргаж, ялангуяаГүний хоолойн газар доорхи усны ордын ашиглалтыг оновчтой зохион байгуулахад оршино.

Тухайн хэсгүүдийн судалгааны зорилгыг товч тодорхойлбол:

1. Оюу Толгой төсөл орчмын гүний усны хяналт шинжилгээ нь дараах үндсэн чиглэлүүдтэй. Үүнд:

1.1. Төслийн геологи хайгуул, барилгын ангийн ажилчдын унд ахуйн хэрэглээний болон баяжуулах үйлдвэрийн барилгын ажилд шаардагдах усан хангамжийн асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор усны нөөц бүхий газар худаг өрөмдөжтоноглох, шаардлагатай үед шинээр худаг өрөмдөх, тэдгээрийн усны түвшин болон чанарын ажиглалтыг тогтмол хийх 1.2. Хүдрийн талбайн гидрогеологийн нөхцөлийг судлан ил, далд уурхайн байгууламжаас зайлуулах шаардлагатай усны судалгааг хийх зорилгоор өрөмдсөн цооногуудын усны түвшинболон чанарын ажиглалт

1.3. Төслийн хаягдал хадгалах байгууламж орчмын гидрогеологийн нөхцөл, уг байгууламжийн нэвчилт, шүүрэлтийг судлах зорилгоор өрөмдсөн пьезометрийн цооногууд, түүнчлэн 2010 онд шинээр өрөмдсөн цооногуудын усны түвшин болон чанарын ажиглалт

1.4. Оюу Толгой орчмын буюу Ундайн сайрын дунд хэсэгт өрөмдсөн цооногуудын усны түвшний сар, улирал, жил, олон жилийн горим ба химийн найрлагын ажиглалт

2. Гүний хоолойн газар доорхи усны орд, түүний тэжээмжийн мужийн мониторингийн судалгааны зорилго нь уг ордын ашиглалтын нөөц үйлдвэрлэлийн (B+C1) зэрэглэлээр 75168.0 м3/хоног буюу 870.0 л/с-ээр батлагдан ордын тархалтын хилийн хүрээ, талбай нэгэнт нарийвчлан тогтоогдсон учир УХЭГ-ын (хуучин нэрээр) дэргэдэх ШУТЗ-ийн шийдвэрийн дагуу ордын талбай болон тэжээмжийн мужийн хүрээнд орших хайгуул-ашиглалтын цооног, малчдын гар худаг, ажиглалтын цооногийг хамруулан мониторингийн судалгааг далайцтай явуулж улмаар ашиглалт эхлэхийн өмнөх үеийн дээрх уст цэгүүдийн сар, улирал, жил, олон жилийн хэвийн горим ба химийн найрлагын өөрчлөлтийг судлан тогтоох явдал юм.

3. Гүний ордын нөөц батлагдсантай холбоотойгоор ойрын жилүүдэд Галбын говийн газар доорхи ордын усны нөөцийг ашиглах төлөвлөгөө байхгүй хэдий ч 2004-2007 онд хийгдсэн урт хугацааны судалгаа болон сүүлийн 2 жилийн хугацаанд орхигдсон эрэл, хайгуулын 63 цооног, 24 гар худгаас мониторингийн ач холбогдолтой цөөн хэдийг сонгон судалгааны ажлыг үргэлжлүүлэн хийх явдал юм. Гүний усны судалгааны ажил нь манай орны говь цөлийн бүс нутагт хийж байгаа анхны урт хугацааны судалгааны ажил болж байгаагаар чухал ач холбогдолтой юм. Ундайн сайрын дагуух уст цэгүүдийн судалгааны зорилго нь Өмнөд Оюугийн бүлэг орд (Өмнөд Оюу, Баруун өмнөд Оюу, Төв Оюу зэрэг)”-ыг ил уурхайн аргаар олборлохявцад зун, намрын улиралд тохиолдох хүчтэй (“зэрлэг”) үерийн ус гольдролоо халин урсаж уурхайн гүнрүү орох аюулаас урьдчилан сэргийлэх юм. Голын гольдрол өөрчлөх шаардлагатай холбогдуулан Ундайн сайрын дагуу болон доор орших малчдын гар худаг, булаг


99

задгайнуудын усанд сар, улирал, жилийн хэвийн горим ба химийн найрлагын өөрчлөлтийг судлахюм.

Зураг 47. Уурхайн усны мониторингийн талбай


100

7.2 СУДАЛГААНЫ АРГАЧЛАЛ Усны түвшин хэмжих

Түвшний хэмжилтийг усны түвшин хэмжигч цахилгаан багажаар хийдэг. Цооногийн усны түвшинг газрын гадаргын түвшнээс дээш илүү гарсан ган яндангийн дээд хэсгээс хэмжинэ. Газрын гадарга буюу бетон блокоос дээшхи цооногийн амсрын өндрийг хэмжиж тэмдэглэн анхны хэмжсэн түвшингээс хасч бодит түвшинг тодорхойлно. Шинээр хэмжиж тэмдэглэн авсан усны түвшин өмнөх хэмжилтийн үзүүлэлтээс нэг (1) буюу түүнээс дээш метрээр зөрж байвал хэмжилтийг дахин хийх ба давтан хэмжилтийн үзүүлэлтүүдийг хээрийн тэмдэглэлийн дэвтэрт тэмдэглэнэ. Гар худгийн усны түвшинг хэмжихдээ худгаас ойролцоогоор 2 метрийн зайд, худгийн 2 талд байрлуулсан хатуу цэгийг оосроор холбож татан уг шугамыг эхлэл цэг болгоно. Худгийн 2 талд харьцуулах тэмдэг байхгүй нөхцөлд худгийн амсараас хэмжилтийг хийнэ. Ингэхдээ газрын гадаргын түвшинтэй харалдаа орших хөдөлгөөнгүй цэгийг сонгоно.

Зураг 48. Цооног дээр усны түвшин хэмжиж байгаа нь

Мөн зарим цооногт чичирхийлэл үүсгэгч зонд (VW Transducer) болон термометрийг тодорхой гүнд суурилуулах ба сард 2 удаа чичирхийллийн хэлбэлзэл, температурыг BGK-408 багажаар хэмжиж байна. BGK-408 багажаар хэмжихдээ зондоос гарч ирсэн 5 өнгийн утсыг багажтайгаа өнгийн дагуу холбон хэмжилтийг хийнэ. Чичирхийллийн хэлбэлзэл, температурын өгөгдлийг ашиглан газар доорхи усны үнэмлэхүй өндөржилт , усны түвшин, даралт зэргийг тооцооны аргаар тодорхойлно.

Зураг 49. Зонд (Vibrating Wire Trandducer) суулгасан цооногт хэмжилт хийж байгаа нь


101

Уст цэгийн дээжлэлт хийх

Усны дээжийг Оюу Толгой, Гүний хоолой, Галбын говийн цооногууд, гар худаг болон булагуудаас жилд нэг удаа авна. Дээжийг зөвхөн хавсралтад заасан цэгээс авна. Гар худаг болон булагуудын усны чанарын үзүүлэлтийг газар дээр нь улиралд нэг удаа HI 98 130 Waterproof ph&E.C, TDS багажаар хэмжинэ.

Зураг 50. Гар худагаас усны дээж авч байгаа нь

Дээжийг зориулалтын нэг удаагийн ариутгасан 500 мл багтаамжтай саваар тухайн уст цэгээс 1 л-ээс доошгүй хэмжээгээр савны амсар хүртэл дүүргэж аль болох хий оруулалгүй авч битүүмжлэнэ. Дээж авахаас өмнө савыг дээж авах усаар хамгийн доод тал нь 3 удаа зайлна. Дээжийн дугаар, дээж авсан он, сар, өдөр, дээж авсан цэгийн дугаар, нэрийг дээжний саван дээр нь бичнэ.

Хэрэглэх багаж хэрэгсэл:

Гүний усны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийн дагуубүх цооногууд, худгуудад усны түвшин хэмжилтийг цахилгаан түвшин хэмжигч (SOLINST 101 Water level meter) багажаар хийх ба зарим цооногуудад өөрөө түвшин, температур, агаарын даралт хэмжигч зонд суурилуулна.

Цооногт суурилуулсан зонд (Model 3001 Levelogger Gold) багаж нь сонгосон минутын интервалаар усны түвшин, агаарын даралт, температурыг сар, жилийн турш хэмжин өгөгдлийг санах ойдоо хадгалдаг ба хэмжилтийн өгөгдлийг тухай бүрт нь тусгай программд авч боловсруулж болно.

Зураг 51. Түвшний хэмжигч (SOLINST 101 Water level meter) цахилгаан багаж, Автомат түвшний

хэмжигч (Levelogger Gold) багаж


102

Зураг 52. Чичирхийллийн хэлбэлзэл температурын зонд (VW Pressure Transducer) болон хэмжилтийн багаж (Vibrating wire readout/ BGK-408 box).

Энэхүү багаж нь орчны температур, агаарын даралт, худаг, цооногийн усны түвшин, голын гольдрол сайрын усны түвшний хэлбэлзлийг 0,2мм- ийн нарийвчлалтайгаар хэмждэг багаж юм.

Гүний усны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрт хамрагдсан бүх уст цэгт хээрийн судалгааны ажлын хүрээнд усны орчин (pH), цахилгаан дамжуулах чадвар (EC), хуурай үлдэц (TDS) болон температурыг HI 98 130 Waterproof ph&E.C, TDS meter багажаар хийдэг. Мөн бүх худгууд болон нэр заасан цооногоос улиралд нэг удаа усны дээж авч лабораторийн нарийвчилсан шинжилгээнд явуулдаг.

Зураг 53. Усны дээжний сав, чанарын үзүүлэлт хэмжих багаж болон дээж авагч.


103

Усны мониторингийн мэдээллийн сан бүрдэлт:

Усны хяналт шинжилгээг 2005 онд хийж эхэлснээс хойш урт хугацааны мониторингийн мэдээллийн сантай болсон тул энэ онд дээрх санг нэгтгэх Datasight программ хангамжийг ашиглахаар худалдаж аваад байна. Бүх үр дүнг энэ мэдээллийн базад суурьлуулснаар нэгдсэн нэг мэдээллийн сантай болохоос гадна статистик мэдээнд үндэслэсэн хяналт шинжилгээний цогц тайлан гаргах бүрэн боломжтой болсон.

Хүснэгт 19. Datasight программ нь дараах боломжуудыг багтаасан

2011 оноос эхлэн Datasight программыг усны мониторингийн хэрэгцээнд бүрэн ашиглаж эхлэх юм.

Data Sight программ хангамжийн

боломжтой нөхцөлүүд Тоо

н

мэд

ээлэ

л

Зург

ан

мэд

ээлэ

л

(фот

о зу

раг)

Тай

лан

стат

исти

к

тооц

оон

мэд

ээлэ

л

Цооногийн бүтэц, хийц зохиомж √ √ √

Уст цэгүүдийн усны түвшин √ √ √

Голын гольдрол, хуурай сайр √ √ ×

Химийн шинжилгээний үр дүн √ √ √

Уст цэгүүдийн байршил, төрөл ангилал √ √ ×

Уст үе давхаргын чулуулгийн бичиглэл √ √ ×

Гидрогеологийн мэдээлэл

( шавхалт туршилтын ажил) √ √ √


104

7.3 МОНИТОРИНГИЙН СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН

2010 он төслийн барилгын үе шат эхлэснээр хийгдэх хяналт шинжилгээний ажлын хамрах хүрээ тэлж хяналт шинжилгээнд Оюу Толгой, Ундайн голын сайр, Гүний хоолой, Галбын говын талбайн 231 туршилт ашиглалтын болон мониторингийн цооног (давхардсан тоогоор), 94 гар худаг, 8 булаг бүгд 333 уст цэг хамрагдсан болно. (Хүснэгт 20)

Хүснэгт 20. Усны хяналтын цэгүүд

№ Байршил 2009 он 2010 он

Цооног Гар худаг Булаг Цооног Гар худаг Булаг

1. Оюу Толгой 58 6 0 118 20 0

2. Гүний

Хоолой 85 59 1 91 49 2

3. Галбын говь 16 5 0 12 5 0

4. Ундайн сайр 0 19 6 10 20 6

5. Нийт цэг 159 89 7 231 94 8

* * 255 333

Оюу Толгойн зэс-алтны орд орчмын газар доорхи усны мониторингийн

судалгааны үр дүн

Оюу Толгойн ордын талбай нь Дугатын хөндий, Ундайн голын сайрын хооронд орших бөгөөд алаг цоог усжилттай ан цавын уст цогцолбор тархсан хэсэгт байрлана. Судалгаанд нийт 138 уст цэг хамрагдснаас EGRC012 цооног, Дугатын гар худаг нь Дугатын хөндийд оршино. Дугатын хөндийд усны түвшин харьцангуй бага гүнд орших ба 0.66-2.62 м–т уст үе эхлэнэ. Ундайн голын төв хэсгийн хяналт шинжилгээний үр дүнгийн талаар хойно өгүүлэх болно. Оюу Толгойн ордын талбайд дөрөвдөгчийн сэвсгэр хурдасны зузаан 2.5-10.0 м хүрэх бөгөөд талбайн төв болон баруун, баруун-хойд хэсгүүдэд цэрдийн улаан шавар 5-30 м зузаантай тархсан ба түүнээс доош өгөршлийн бүс болон үндсэн чулуулаг үргэлжлэнэ.

Төслийн геологи хайгуул, барилгын ангийн ажилчдын унд ахуйн хэрэглээний болон баяжуулах үйлдвэрийн барилгын ажилд шаардагдах усны хэрэглээ нэмэгдсэн ба талбайн өмнөд хэсэгт OTRC1351, OTRC1408, OTRC1403, OTRC1394, OTRC874, OTRC928 дугаар цооногуудыг худаг болгон тоноглож ус ашиглаж байгаатай холбоотойгоор тухайн талбайд буурцын хүнхэр (воронка дефрессии) үүсч усны түвшний бууралт ажиглагдах болсон (График 23). Дэлгэрэнгүйг ус ашиглалтын хэсгээс (Бүлэг 6) үзэх боломжтой.

Ил далд уурхайн байгууламжаас ус зайлуулах судалгааны ажлын хүрээнд өрөмдсөн цооногуудын хувьд усны түвшин бууралт 1-15 м болсон байна. (График 23). Харин хүдрийн талбайн хойд хэсэгт оршиж буй цооногуудад түвшний бууралт ажиглагдаагүй, хэвийн горимтой байна. Мөн баяжуулах үйлдвэр болон анхдагч бутлуурын талбай орчимд геотехник болон гидрогеологийн зорилгоор өрөмдөж тоноглосон цооногуудад энэ оны 6 сараас эхлэн горимын ажиглалт явуулж эхлээд байна. Эдгээрийн цооногоос зургаад нь автомат түвшин хэмжигч, температур хэмжигч Тranstucer-ийг суулгасан. Баяжуулах үйлдвэр нь өгөршсөн үндсэн чулуу (гранодиорит) болон цэрдийн улаан шавар тархсан хэсэгт байрлах бөгөөд хэмжилтээс


105

үзэхэд цооногуудын усны түвшин хэлбэлзэл багатай хэвийн тогтвортой горимтой, чанарын болон температурын хувьд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт ажиглагдаагүй байна.

График 23. Оюу Толгой талбай дахь ус илэрсэн хайгуулын цооногийн усны түвшин

Уурхайн хаягдлын далан орчмын урт хугацааны хяналт шинжилгээний мэдээллийн сан бүрдүүлэх зорилгоор талбайн ойр орчимд нийт 42 ажиглалтын цооногийг өрөмдөж тоноглосон. (

0

5000

10000

15000

20000

25000

300000

5

10

15

20

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2 0 1 0 он

Шин

э ху

дгуу

дын

нийт

ус

ашиг

лалт

(м3)

Усны

түв

шин

, м

Хүдрийн талбай дахь ажиглалтын цооногууд

Шинэ худгуудын нийт ус ашиглалт (м3) OTRC146OTRC147 OTRC221OTRC220 OTRC135OTRC144 OTRC145OTRC148 OTRC036OTRC131 OTRC1221


106

Зураг 54). Хаягдлын далан нь төслийн талбайн зүүн зах буюу Халивын голын сайр болон Дугатын сайрыг хамаран байрладаг ба сайруудын гольдрол, хөндий орчмоор дөрөвдөгчийн сэвсгэр хурдас 3-10 м зузаантай тархсан байдаг. Голын хөндийн


107

элсэрхэг хурдас нь чөлөөт гадаргатай бага гүний устай. Энэ уст үеийн усны түвшин нь 2-6 метр гүнд тогтсон байгааг Хоѐр модны худгийн болон тус сайр дээр өрөмдсөн цооногуудаас харах боломжтой юм.

Талбайн хойд болон төвийн хэсгээр цэрдийн шаварлаг хурдас 10-30 м зузаантай тархсан бөгөөд доод хэсгийн хайргархаг шаврын үеээс илэрсэн ус нь бага зэрэг даралттай тул усны түвшин нь хөөрч 5-10 метрийн гүнд тогтсон байна._. Мөн талбайн өмнөд хэсэг болон гүнд тархсан үндсэн чулуулгийн өгөршлийн болон ан цав хагарлын бүсийн уст давхрагын усны түвшин 7-28 м гүнд тогтсон байна. Мөн эдгээр цооногуудаас 100 м гүнтэй хоѐр цооног, 30 м гүнтэй гурван цооногийг сонгон авч автомат түвшин болон температур хэмжигч Leveloger суурилуулан 15 минут тутамд нэг хэмжилт авахаар тохируулан тоноглосон ба 2010 оны 8 дугаар сараас эхлэн хаягдлын далангийн шинэ цооногуудыг мониторингийн судалгаанд хамруулж эхэлсэн. Цооногуудын усны түвшний ажиглалтын болон чанарын мэдээллийг хавсралт 1.7-оос үзнэ үү.


108

Зураг 54. Хаягдлын далангийн талбайн мониторингийн зураг.


109

Зураг 55. Хаягдлын далангийн талбайн A-B шулууны дагуух зүсэлт.


110

Хаягдлын далангийн талбайн пьезометрийн 9 цооног болон гар худгуудын усны түвшний ажиглалтаар талбайн баруун талын 03PZ болон 09PZ цооногуудын усны түвшин 2009 оны 3 дугаар сараас эхлэн тогтмол буурсаар анхны түвшнээсээ 2.5м-ээр буурсан байна. Гар худгуудын хэмжилтээс үзэхэд ашиглалтын байдал болонунах хур тунадасны хэмжээнээс хамаарч түвшний хэлбэлзэл ажиглагдсан байна. Хур бороо бага хуурай саруудад усны түвшин 0.1-0.7 м буураад цаашид тогтвортой горимд шилжиж буйг холбогдох графикаас үзэж болно (График 24).

График 24. Хаягдлын далангийн талбай дахь ажиглалтын цооногуудын усны түвшин

Ундайн сайрын төв (Оюу Толгой орчмын) хэсэгт өрөмдсөн цооногуудын хяналт шинжилгээний үр дүнгээс үзвэл усны түвшин 10 сараас эхлэн зун бороо ортол жигд 0.20 м-ээр буурч зун, намрын улиралд хур тунадасны хэмжээнээс хамаарч 0.30-0.80 м-ээр дээшлэн бусад хугацаанд ерөнхийдөө урьд жилүүдийнхтэй ойролцоо хэлбэлзсэнийг холбогдох графикаас үзэж болно (график ...).

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50-1

1

3

5

7

9

11

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2 0 0 9 он 2 0 1 0 он

Хур

боро

оны

хэм

жээ

, мм

Усны

түв

шин

, м

Бороо, мм Дугт Хажуу хөөвөр Хоёр мод BH07-03PZ

BH07-09PZ BH07-11PZ BH07-12PZ BH07-23PZ BH07-25PZ

BH07-07PZ BH07-15PZ BH07-24PZ


111

Гүний хоолойн газар доорхи усны орд, түүний тэжээмжийн мужийн

мониторингийн судалгааны үр дүн.

Ашиглалтын нөөц батлагдан ордын тархалтын хилийн хүрээ, талбай нэгэнт нарийвчлан тогтоогдсон учир УХЭГ-ын (хуучин нэрээр) дэргэдэх ШУТЗ-ийн хуралдааны шийдвэрийн дагуу ордын талбай болон тэжээмжийн мужийн хүрээнд орших хайгуул-ашиглалтын цооног, малчдын гар худаг, тэдгээрийн дэргэд өрөмдөж тоноглосон ажиглалтын цооногуудыг хамруулан мониторингийн судалгааг өргөн хүрээнд хийсэн бөгөөд энэ нь цаашид олон жилийн туршид хийгдэх хяналт шинжилгээний ажлын суурь судалгаа болж өгөх юм. 2010 оны судалгаанд давхардсан тоогоор нийт 91 цооног, 49 гар худаг хамрагдсан байна.

Гүний хоолойн ордын цооногуудын усны тогтонги түвшин гол төлөв 30–80 м-т байдаг. Тус ордын хилийн хүрээнд орших 3 гар худаг, (Овоо цав, Шинэ ус, Булан тойром) мөн ордын хилийн гадна ойролцоо орших зарим худгийн дэргэд бага гүний уст үе, доод үндсэн уст давхаргын гидравлик холбоог судлах зорилгоор 5 м болон 50 м гүнтэй тус бүр 2 цооног өрөмдөж мониторингийн судалгаа явуулахад хөрсний усны түвшин 3-10 м-т харин доод үндсэн уст давхрагын усны түвшин 30 м– ээс доош байгаа тул эдгээр уст үе, давхрагууд нь хоорондоо гидравлик холбоогүй гэж үзэж байна.

График 25. Ажиглалтын цооногийн усны түвшин, Шинэ усны худаг

Цооног: Хайгуул туршилтын багц цооногуудын ажиглалтын үр дүнгээс харахад ихэнх цооногуудын усны түвшний хэлбэлзэл харьцангуй бага 0,5-0,25 м дотор хэлбэлзэж байна (Хүснэгт...). Хамгийн их түвшний хэлбэлзэл ажиглагдсан цооног нь GHW4x6 3,88 м буюу 51.22-47.34 метрийн хооронд, GHW5x1 цооногт 2010 оны 1-9 дугаар саруудад 47.08-46.01 метрийн хооронд 1.07 м, GHTPM04 цооногт 1,92 м, GHW5x2 цооногт 1,10 м хэлбэлзэл ажиглагдсан ба бусад цооногуудын хувьд усны түвшний

-

5

10

15

20

25

30

35

40

45

-

2

4

6

8

10

12

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2 0 1 0 он

Ши

нэ

усн

ы х

удаг

ий

н б

ол

он

цо

он

огу

уды

нус

ны

түв

ши

н, м

Усн

ы т

үвш

ин

, м

Гүний хоолойн ордын гар худаг болон ажиглалтын цооногууд

Овоо цав HW14 HW14S HW14L

Булан тойром (HW01) HW01S HW01L

Шинэ ус HW18 HW18S HW18L


112

хэлбэлзэл бага, тогтвортой үзүүлэлт ажиглагдаж байна. Эдгээрээс үзэхэд ашиглалтын өмнөх үед Гүний хоолойн ордын гүний цооногуудад байгалийн эвдрээгүй горим үйлчилж байгаа нь харагдаж байна.

График 26. Гүний Хоолойн GH4x6, GHW3x1 багц цооногийн усны түвшний xэлбэлзэл

График 27. Гүний Хоолойн GHW5x1 багц цооногийн усны түвшний хэлбэлзэл

0

10

20

30

40

50

60

703 6 9 12 3 6 9

2009 2010

Усны

түв

шин

, м

Хайгуулын багц цооногийн усны түвшин

GH3x1 GH3x1s GH4x6 GHW4x6 GH4x6s

5

15

25

35

45

55

653 6 9 12 3 6 9

2009 2010

Усны

түв

шин

, м

Хайгуулын багц цооногийн усны түвшин GH5x1

GH5X1 GHW5x1 GHWS5x1 GH5x1-10R


113

Гүний хоолойн мониторингийн цооногуудын усны түвшний ажиглалтын мэдээллийг хавсралт хүснэгтээс үзнэ үү.

Гар худгууд: Нийт 49 гар худаг мониторингийн ажиглалтанд хамрагдсан ба эдгээр нь түвшний ихээхэн хэлбэлзэлтэй байдаг. Байнгын болон улирлын байдалтай ашиглагддаг эдгээр худагт хийгдсэн хэмжилтийн үр дүн байгалийн усны түвшний хэлбэлзлийг төдийлөн илэрхийлж чадахгүй. Гар худгуудын усны хэрэглээ хоног, улирлын байдалтай тасралттай горимоор явагдах тул усны түвшний хэлбэлзэл харилцан адилгүй, тухайн уст цэгийн орчим хязгаарлагдмал буурцын хүнхэр үүсч, цэг хоорондын зай хол, хэрэглээ бага, түүнчлэн усан солилцооны эрчим өндөр зэргээс шалтгаалан харилцан адилгүй хугацаанд нөхөгдөх байдал тодорхой ажиглагдана. Ихэнхи гар худгууд аль ч улиралд ашиглагдах тул зөвхөн суурь мэдээлэл авах ажиглалтууд хийгдлээ.

График 28. Гүний Хоолойн гар худгуудын усны түвшний хэлбэлзэл

Гүний хоолойн гар худгуудын усны түвшний ажиглалтын болон чанарын мэдээллийг хавсралт 1.8-аас үзнэ үү.

0

1

2

3

4

5

6

71 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2 0 0 9 он 2 0 1 0 он

Усны

түв

шин

, м

Гүний хоолойн гар худгууд

Хөндлөн Гүний ус СухайХөшөөгийн дэрсэн ус Дэрсэн ус Дэнгийн худагХүрдэт Шавагийн худаг


114

Зураг 56. Гүний хоолойн газар доорхи усны мониторингийн зураг


115

Галбын говийн газар доорхи усны ордын мониторингийн судалгааны үр дүн.

Уг ордын газар доорхи усыг ойрын жилүүдэд ашиглахаар төлөвлөөгүй учир 2004-2006 онд судалгаа хийгээд сүүлийн 2 жилд орхигдсон олон тооны цооног, сүүлийн 5 жил судалгаанд хамрагдсан 20 гаруй гар худгаас оновчтой маш цөөн тооны уст цэгийг сонгон 2009 оноос мониторингийн судалгаа хийж эхлэсэн ба 2010 оны байдлаар 12 цооног 5 гар худгийг хамруулав. Ажиглалтаас үзэхэд гар худгуудын усны түвшин гол төлөв цаг агаарын гантай нөхцөл, ашиглалтын горим зэргээс шалтгаалан өөрчлөгддөг ч энэ оны байдлаас харахад хэлбэлзэл ажиглагдаж байна. Ганц модны худгийн хувьд 4 сард ашиглалтаас хамааран түвшин 0.38 м-ээр буурч, 6 сард үерт дарагдан тул 9 сараас хэмжиж эхлэсэн ба бусад үед өмнөх жилүүдийнхтэй ойролцоо байсныг холбогдох графикуудаас үзэж болно. Харин гүний цооногуудын усны түвшний хувьд онцгой хэлбэлзэл ажиглагдсангүй. Эндээс харахад Галбын говийн газар доорхи усны ордын хувьд байгалийн эвдрээгүй горим үйлчилж байна.

График 29. Галбын говийн гар худгуудын усны түвшний хэлбэлзэл

График 30. Галбын говийн хайгуулын зарим цооногийн усны түвшний хэлбэлзэл

-1

1

3

5

7

9

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2 0 0 9 он 2 0 1 0 он

Усны

түв

шин

, м

Овоо шанд Нүдэн Мөрөгцөг Ганц модны худаг Энгэр баг мод

0

5

10

15

3 6 9 12 3 6 9

2009 2010

Усн

ы т

үвш

ин

, м

GG43 GGW43 GG43-10R GG43-30R GG46


116

Галбын говийн гар худгуудын болон цооногуудын усны түвшний ажиглалт болон чанарын мэдээллийг хавсралт 1.9-өөс үзнэ үү.

Ундайн сайрын дагуух уст цэгүүдийн мониторингийн судалгааны үр дүн.

Ундайн сайр (гол)-ын гольдрол өөрчлөхтэй холбогдуулан шинэчилсэн хөтөлбөрийн дагуу Ундайн голын гольдролыг хойд, төв (Оюу Толгой орчмын), өмнөд гэсэн хэсгүүдэд хуваан нийт 36 уст цэг, үүнээс 10 ажиглалтын цооног, 20 гар худаг, 6 булаг задгайг хамруулан горимын болон чанарын судалгааг хийв.

Хойт хэсгийн 7 гар худаг, 2 задгайг 2009 оны 2 дугаар сараас эхлэн судалгаанд хамруулсан бөгөөд уст цэгийн тэжээгдэл үндсэндээ агаарын хур тунадаснаас хамааралтай учраас тухайн жилийн цаг уурын нөхцөлтэй гар худгийн усны түвшин, булаг задгайн ундарга тодорхой хэмжээгээр холбоотой байна.

График 31. Ундайн голын хойд хэсгийн гар худгуудын усны түвшний хэлбэлзэл

Ундайн голын хойд хэсгийн задгайн бороо ороогүй сар болон хамгийн их бороотой сарын зургуудыг харьцуулан үзүүллээ.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

500

1

2

3

4

51 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2 0 0 9 он 2 0 1 0 он

Хур

боро

оны

хэм

жээ

, мм

Усны

түв

шин

, м

Бороо, мм Замын хар толгойн эхэн ус Замын хар толгойн адаг усЭрэгийн ус Олон худгийн хүрэн Хөх шанд-1Хөх шанд-2 Буйлсан хөөвөр


117

Зураг 57. Ундайн голын дагуух задгай булгийн фото мониторинг

А. Дундангийн ус 8 дугаар сар Б. Дундангийн ус 9 дүгээр сар


118

Зураг 58. Ундайн голын дагуух мониторингийн цэгүүд

(График 32).


119

График 32. Ундайн голын сайрын төвийн хэсэг дэх ажиглалтын цооногуудын усны түвшин

Өмнөд хэсгийн 10 гар худаг, 4 булгийг 2010 оны мониторингийн судалгаанд хамрууллаа. Голын хөндийн гар худгуудын усны түвшин нь хавар зуны хуурай халуун үед 0.10-0.42 м-ээр буурч, бороо хуртай саруудад буцаж дээшлэж байна.

График 33. Ундайн голын өмнөд хэсгийн гар худгуудын усны түвшний хэлбэлзэл

Ундай голын өмнөд хэсэг дэх булгууд нь мөн адил хур борооны усаар тэжээгддэг ба бороо хуртай үед усны түвшин нь нэмэгдэн, бороо ороогүй хуурай саруудад сайран доогуураа шургаж алга болдог байна. Ундайн голын өмнөд хэсгийн булаг задгайнуудын бороо ороогүй сар болон хамгийн их бороотой сарын зургуудыг харьцуулан үзүүллээ.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

500

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2 0 0 9 он 2 0 1 0 он

Хур

боро

оны

хэм

жээ

, мм

Усны

түв

шин

, мУндайн голын сайр дагуух ажиглалтын цооногууд (төвийн хэсэг)

Бороо, мм OTRC1135 OTRC1395Ундай-1 (OTRC 1204) OTRC-076 OTRC-078OHLGBH-040 OTRC081

0

10

20

30

40

50

60

70

800

1

2

3

4

51 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2 0 0 9 он 2 0 1 0 он

Хур

боро

оны

хэм

жээ

, мм

Усны

түв

шин

, м

Ундайн голын сайр дагуух гар худгийн усны түвшин (өмнөд хэсэг)

Бороо, мм Зүрх салаа Series1Саглагар сайрын худаг СЭВ-ийн хашааны шанд Цагаан хошууСайхан овоо Буйлсан-3 Эхэн бурхантХулсан /Ундайн гол/ Буурал (Shaft худаг) Наймаа ус


120

Зураг 59. Задгай булгийн фото мониторинг

Буурал 8-р сар

Буурал 9-р сар

Мааньт 8-р сар

Мааньт 9-р сар


121

7.4 УСНЫ ЧАНАРЫН СУДАЛГАА

Газрын доорхи усны мониторингийн судалгааны хөтөлбөрийн үндсэн зорилго нь Оюу Толгой, Гүний Хоолой, Галбын Говийн хэсгүүдэд орших усны эрэл, хайгуулын цоонoгууд болон гар худгуудын усны химийн найрлагын өөрчлөлтөд сар, улирал, жилийн олон жилийн ажиглалт хийж, суурь судалгааны мэдээллийн санг бүрдүүлэн түүний үндсэн дээр тодорхой дүгнэлт гаргаж цаашид эдгээр ордуудын ялангуяа Гүний Хоолойн ордын ашиглалтыг зөв оновчтой зохион байгуулахад оршино.

Газрын доорхи усны чанарын хяналт шинжилгээг 2004 оноос 129 уст цэгт хийж эхэлсэн бол 2010 онд 64 туршилт ашиглалтын цооног, 85 гар худаг, 5 булаг нийт 154 уст цэг болон өргөжсөн байна (Хүснэгт 21).

Хүснэгт 21. Усны чанарын мониторингийн цэгүүд

Тухайн уст цэгүүдээс 5-р сард 12 цэгээс, 6-7 сард 142 цэгээс дээж авч чанарын дэлгэрэнгүй үзүүлэлтүүдийг итгэмжлэгдсэн Байгаль орчин хэмжил зүйн төв лаборатори болон Геологийн Төв лабораторид, харин хаягдлын далангийн хяналтын 12 цооногийн усны дээжийг Канад улсын лабораторд шинжлүүлээд байна. Судалгааны арга, аргачлал

Гүний усны чанарын хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийн дагуу дээжлэлтийг Монгол улсын MNS ISO 5667-11:2000 Усны чанар Дээж авах. 11-р бүлэг. Гүний уснаас дээж авах зөвлөмж, MNS 4867:1999 Усны чанар Дээж авах 3-р хэсэг Дээжийг боловсруулах, хадгалах зөвлөмж -ийн дагуу авч гарсан үр дүнг MNS 900:2005 Ундны усны эрүүл ахуйн болон чанарын хяналт стандарттай харьцуулан дүгнэлт өгч байна. Оюу толгой, Гүний хоолой, Галбын говийн цооногууд, гар худаг, булагуудаас улиралд нэг удаа усны дээж авч усны физикийн үзүүлэлт, гол ион, биогений элементүүд болон хүнд металлын агуулга зэрэг нийт 30 гаруй үзүүлэлтийг лабораторид тодорхойлуулж байна.

Усны чанарын физик химийн үзүүлэлтийг сард нэг удаа гар худаг булагуудад HI 98 130 Waterproof багажаар хийх ба үүнд худгуудын усны орчин (pH), цахилгаан дамжуулах чадвар (EC), хуурай үлдэц (TDS) болон температурын хэмжилт орно.

Биогений элементүүдийг (NO2-, NO3-, NH4+, PO43-, F-, SiO2- нийт Fe ) фотоколориметрийн аргаар, гол ионуудыг (Ca2+, Mg2+, K+, Na+, HCO3-, CO3-, CL-, SO42-) титрийн аргаар, хүнд металлыг (As, Cd, Cr, Cu, Pb, Ni, Zn, Hg, Mn, Mo) атом шингээлтийн спектрофотометрээр тухайн лабораториудын зөвшөөрөгдсөн стандарт арга аргачллаар, чанарын хяналттай хийдэг.

№ Байршил 2010 ны 6-7 сар Бүгд

Цооног Гар худаг Булаг

1. Оюу Толгой 33 20 2 55

2. Гүний Хоолой 27 63 3 93

3. Галбын говь 4 2 6

* Нийт 64 85 5 154


122

Хаягдлын далангийн хяналтын цооногийн усны дээжинд Канадын Ванкувер дах ALS Laboratory –д нийт 83 үзүүлэлт тодорхойлсон ба үүнд физик үзүүлэлт 3, анион, катион, шим тэжээлийн үзүүлэлтүүд 14, хүнд металлын агуулгыг тухайн дээжинд дэх нийт 33 болон ууссан 33 агуулгыг тодорхойлсон байна. Тус лаборатори нь APHA-American Public Health Association болон EPA-Environmental Protection Agency –ийн нийт 32 арга аргачилал ашиглан тодорхойлсон байна.

Судалгааны дүнг боловсруулахдаа JMP-in, Sigma Plot, Excel, Arc GIS программ ашигласан.

Cудалгааны үр дүн

Гүний хоолой, Галбын говь, Гавилууд, Халив, Их Шанхай, Хойд Ундай, Урд Ундай, Оюу толгойн гэсэн байршлаар нь 8 дэд хэсэгт ангилан уст цэгүүдийг гар худаг, цооног, өрөмдмөл худаг болон булаг гэж 4 ангилан судалгааны үр дүнг харуулав.

Урвалын орчин Тухайн дэд хэсгүүдийн уст цэгүүдийн урвалын орчин нь дунджаар 6.51-7.76 хооронд хэлбэлздэг ба сул хүчиллэгээс сул шүлтлэг ангилалд хамаарч байна. Урвалын орчны тухайд хоорондоо онц их ялгаа байхгүй бөгөөд Ундай голын урд болон хойд хэсгүүдийн урвалын орчин нь харьцангуйгаар сул хүчиллэг шинж чанартай байна.

Худаг, өрөмдмөл худаг, цооногийн усны орчин ойролцоо ба булгийн усны орчин саармаг байна. Эдгээрээс харахад тухайн дээжнүүдийн урвалын орчны үзүүлэлт нь хоорондоо ихээхэн ялгаа үгүй ерөнхийдөө сул шүлтлэг чанартай ундны усны стандартын хэмжээ болох 6.5-8.5 үзүүлэлтэд нийцэж байна. (Хүснэгт 22, ).

Хүснэгт 22. Усны чанарын зарим үзүүлэлтийн дундаж утга

Дэд хэсэг Уст цэгийн Тоо рН ЕС Эрдэсжилт Фтор

Галбын говь 8 7.26 1198 3205 2.7 Гавилууд 9 7.37 1495 1553 1.3 Гүний хоолой 58 7.52 1202 755 1.7 Халив 7 7.40 892 510 1.0 Их Шанхай 14 7.46 899 835 2.1 Хойт Ундай 7 6.88 690 839 2.4 Оюу толгой 38 7.32 1228 1211 0.9 Урд Ундай 12 6.94 193 707 1.8

Уст цэгийн төрөл Тоо рН ЕС Эрдэсжилт Фтор

Цооног 40 7.38 1476 2462 7.54 Өрөмдмөл худаг 21 7.47 1986 1421 7.69 Булаг 6 7.04 255 612 7.45 Худаг 86 7.35 918 769 7.46


123

Зураг 60. Урвалын орчин уст цэгүүдийн төрөл болон дэд хэсгүүдээр

Усны цахилгаан дамжуулах чадвар Усны цахилгаан дамжуулах чадвар (ЦДЧ) нь усны сорьцон дахь эрдэс бодисын хэмжээг тогтооход хэрэглэгддэг. Усан дахь эрдэс бодисын хэмжээ ихсэхэд ЦДЧ мөн ихэснэ.


124

Зураг 61. Усны цахилгаан дамжуулах чадвар уст цэгүүдийн төрөл болон дэд хэсгүүдээр

ЦДЧ –ийн дундаж утгаар нь харахад 193-1495 мкс/см-ийн хооронд хэлбэлзэх ба Урд Ундайн хэсгийн уст цэгүүдийн ЦДЧ бага, Гүний хоолойн уст цэгүүдийн ЦДЧ нь бусад хэсгүүдийхээс их байна. Өрөмдмөл худгуудын усны ЦДЧ нь бусдаасаа их байх ба булгуудынх нь бага байна. Эдгээр нь тухайн усны гүн чулуулгын ууссан байдал болон тэжээгдлээс хамаарч байж болох юм.

Тухайн анализын үнэмшлийн 95% хязгаарт жинхэнэ хэмжилтийн их, бага утгууд хамаарах учир тухайн дүнгээс харахад Ундайн урд хэсгийн уст цэгүүдээс бусад цэгт болон худгуудын уснаас бусад газарт ЦДЧ нь 1.5 мкс/см ээс их уст цэгүүд байгаа юм байна.

Хүснэгт 23. ЦДЧ-ын ангилал ЦДЧ µs/см Хүн, амьтан, ургамалд тохирох байдал

0-480 Ундны усанд хэрэглэхэд сайн ус 480-1500 Ургамал амьтанд сайн ус 1.5-6 Хүнд хэрэглэх боломжгүй 6 < Хүн, гэрийн тэжээмэл амьтанд тохиромжгүй

Тухайн дундаж утгаас харахад ерөнхийдөө зарим цооног болон өрөмдлөг худгуудаас бусад төрлийн уст цэгүүдийн усны ЦДЧ нь 1500 мкс/см –ээс бага тул хүн амьтан ургамалд тохиромжтой болно.


125

Усны эрдэсжилт Усны эрдэсжилтийг гол ионы нийлбэрээр оруулав. Гол ионы химийн бүрэлдэхүүний агуулга нь хоорондоо ялгаатай байна (Хүснэгт 24). Үүнд Оюу толгой болон Галбын говийн ус нь сульфатын ангийн, натрийн бүлгийн усанд хамаарах боловч агуулгаараа ялгагдана.

Их Шанхай, Халив, Хойт Ундайн уст цэгүүд гидрокарбонатын ангийн натри кали болон сульфатын бүлгийн уснууд байна.

Хүснэгт 24. Уст цэгүүдийн давамгайлах макро нэгдлүүдийн ангилал

Зураг 62. Усны эрдэсжилт уст цэгүүдийн төрөл болон дэд хэсгүүдээр

Дээрх дүнгээс харахад Галбын говийн уст цэгүүд хамгийн их эрдэсжилттэй, энэ нь 2.1-4.3 мг/л хооронд хэлбэлзэх ба цооногуудын усны эрдэсжилт нь хамгийн тогтвортой

Дэд хэсгүүд Гол ионы химийн бүрэлдэхүүнГалбын говь SO4 >Na>Cl>HCO3> Ca>Mg>CO3>KГүний хоолой Na>Cl>SO4>HCO3> Ca>Mg>CO3>KГавилууд SO4 >HCO3> CL> Na> Ca>Mg>K>CO3Халив HCO3> Na+K>SO4>CL>Ca>Mg>CO3Их Шанхай HCO3> SO4>CL>Na>Ca>Mg>K>CO3Хойт Ундай HCO3>Na>SO4>CL>Ca>Mg>CO3>KОюу толгой SO4>Na>Cl>HCO3> Ca>Mg>KУрд Ундай HCO3>Na>SO4>CL>Ca>K>Mg


126

бөгөөд их байна. Эдгээр нь уст үеийн бүтэц болон чулуулаг, тэдгээрийн зарим нь илүү өндөрлөг газарт байрладаг зэрэгтэй холбоотой байж болох юм. Гүний хоолой болон Оюу толгойн усны эрдэсжилтийн дундаж утгууд ойролцоо байна. Гавилууд, Их Шанхай, Халив, Ундайн уст цэгүүдийн эрдэсжилтийн хэмжээ хэлбэлзэл ихтэй, дундаж утгаасаа доогуур агуулга ч илэрсэн байна. Эдгээр нь тухайн дэд хэсгүүдийн усны эрдэсжилт уст цэгүүдийн төрлөөсөө хамаарч харилцан өөр өөр байна. Халив орчмын уст цэгүүдийн дундаж усны эрдэсжилт бусад хэсгүүдийхээс бага байна.

Эрүүл ахуйн нормоор 1 г/л усыг унд ахуйн хэрэгцээнд ашиглахыг зөвшөөрдөг бөгөөд эрдэсжилт багасах нь мөн хүний биед ус давсны тэнцвэрийн хямрал үүсгэх учраас түүний зөвшөөрөгдөх доод хязгаарыг 100 мг/л-ээс багагүй байхаар тооцно. Эрдэсжилтийн агуулгын хамгийн зохимжтой хязгаар нь 200-500 мг/л гэж үздэг.

Оюу Толгой орчмын уст цэгүүдээс бусад уст цэг бүрийн эрдэсжилтийг Зураг 9 –т харуулав.


127

Хүснэгт 25. Усны чанарын үзүүлэлтүүдийн хосолсон корреляцийн анализын үр дүн

Дээрх хүснэгтэнд хосолсон корреляцийн дүнг харуулав. Тухайн дүнгээр Na болон CL, Na болон SO4, Ca болон SO4, хамаарлууд өндөр байгаа ба эдгээр нь тухайн усанд натрийн хлорид, натри калийн сульфатууд, кальци магнийн сульфатууд агуулагдаж байгааг харуулж байна. Гидрокарбонатууд болон карбонатууд бусад катионуудтай бараг хамааралгүй байгаа тул өөр нэгдэлтэй нэгдэж өөр давс хэлбэрээр орсон байх боломжтой. Сулфатын ионыг дагаж хлорын ионы хэмжээ өсөх хамаарал ажиглагдаж байна.

Үзүүлэлт ҮзүүлэлтээрКорреляцийн коеффицент

Давталтын Тоо

Магадлалын утга P<.05

CO3mg/L HCO3 mg/L -0.1956 65 0.1184Ca mg/L HCO3 mg/L 0.0496 151 0.5452Ca mg/L CO3mg/L -0.0962 65 0.4457Mgmg/L HCO3 mg/L 0.1185 151 0.1472Mgmg/L CO3mg/L 0.0909 65 0.4714Mgmg/L Ca mg/L 0.6073 153 0K mg/L HCO3 mg/L 0.1823 94 0.0786K mg/L CO3mg/L -0.0294 65 0.8164K mg/L Ca mg/L 0.0385 94 0.7128K mg/L Mgmg/L 0.088 94 0.3987Na mg/L HCO3 mg/L 0.0461 94 0.6589Na mg/L CO3mg/L 0.179 65 0.1536Na mg/L Ca mg/L 0.3668 94 0.0003Na mg/L Mgmg/L 0.6727 94 0Na mg/L K mg/L 0.0845 94 0.4179Na+K mg/L HCO3 mg/L 0.0197 151 0.81Na+K mg/L CO3mg/L 0.1783 65 0.1553Na+K mg/L Ca mg/L 0.5513 151 0Na+K mg/L Mgmg/L 0.6829 151 0Na+K mg/L K mg/L 0.1005 94 0.3352Na+K mg/L Na mg/L 0.9999 94 0SO4 mg/L HCO3 mg/L 0.0715 151 0.3832SO4 mg/L CO3mg/L 0.093 65 0.461SO4 mg/L Ca mg/L 0.7247 151 0SO4 mg/L Mgmg/L 0.7076 151 0SO4 mg/L K mg/L 0.0348 94 0.739SO4 mg/L Na mg/L 0.8943 94 0SO4 mg/L Na+K mg/L 0.9093 151 0 Cl mg/L HCO3 mg/L -0.1127 151 0.1682 Cl mg/L CO3mg/L 0.1887 65 0.1322 Cl mg/L Ca mg/L 0.5198 153 0 Cl mg/L Mgmg/L 0.6808 153 0 Cl mg/L K mg/L 0.1087 94 0.297 Cl mg/L Na mg/L 0.9592 94 0 Cl mg/L Na+K mg/L 0.9643 151 0 Cl mg/L SO4 mg/L 0.8091 151 0


128

Усан дахь фторын агуулга ДЭМБ болон Монгол улсын унд ахуйн стандартад зааснаар фторын агуулга 0.7-1.5 мг/л-ийн хооронд байх шаардлагатай гэж үздэг ба цаг уурын халуун бүсэд 1.5 мг/л-ээс хэтрэхгүй (амархан ууршиж алдагдах), сэрүүн бүсэд 0.7 мг/л багагүй (сэрүүнд харьцангуй тогтвортой) байхыг судлаачид тогтоосон байна. Тухайн говийн бүс нь фтор ихтэй ус ашигладаг 5 аймгийн бүсэд хамаарах ба байгалийн усны найрлага дахь фторын агуулга нь газар зүй, геохимийн тогтоц, улирлын байдлаас хамааран харилцан адилгүй хэмжээтэй байж болно. Мөн өндөр агууламж нь нийт хатуулгийн хэмжээ ихсэхтэй шууд хамааралтайг илрүүлсэн байна.

Галбын говь, Их Шанхайн уст цэгүүдийн усан дахь фторын хэмжээ их харин Халив болон Оюу толгойн уст цэгүүдийн усан дахь фторын хэмжээ бага байна. Булгууд болон худгийн усан дахь фторын агуулага цооног, өрөмдмөл худгийн найрлагаас их байна.

Зураг 63. Фторын агуулага уст цэгийн төрөл болон дэд хэсгүүдээр

Ундны усны стандарт болох 1.5 мг/л фторын агуулагаасОюу толгойгоос бусад дэд хэсгүүдэд давсан үзүүлэлтүүд харагдаж байна. Усан дахь фторын агуулага стандартаас бага байх нь түүний дутлаас шалтгаалах шүд цоорох өвчин, илүүдэхэд шүд үйрэх буюу шүдний флюроз өвчин хүн амын дунд ихэсдэг байна.


129

Усны хатуулаг Кальци болон магнийн хатуулгын агуулга тухайн бүс нутагт харьцангуй бага. Учир нь усан дахь кальци болон магни нь гадаргын усыг бодвол гүний усанд бага агуулагдаж байна. Хатуулгыг ангилахдаа дараах ангиллыг ашиглав.

Хүснэгт 26. Усны хатуулгын ангилал

Хатуулаг мг экв/л Е. В. Позокновын ангилалаар Хатуулаг<1.5 Маш зөөлөн/Very soft

(1.6-3.0) Зөөлөн/ Soft

(3.1-6.0) Бага зэрэг хатуу/Slighly hard

6.1-7 Хатуу/Hard

7.1 ≤ Маш хатуу/Very hard

Зураг 64. Дэд хэсгүүдийн усны хатуулаг

Хүснэгт 27. Усны хатуулгийн ангилал болон нийт эзлэх хувь дэд хэсэг бүрээр Тоо

Хатуу Бага зэрэг хатуу Зөөлөн Маш

хатуу Маш

зөөлөн Нийт % Галбын говь 0 3 3 2 0 8

0 1.97 1.97 1.32 0 5.26 Гүний хоолой 1 14 20 11 12 58

0.66 9.21 13.16 7.24 7.89 38.16 Гавилууд 0 1 5 2 1 9

0 0.66 3.29 1.32 0.66 5.92 Халив 0 2 5 0 0 7

0 1.32 3.29 0 0 4.61 Их Шанхай 0 8 3 1 2 14

0 5.26 1.97 0.66 1.32 9.21 Хойт Ундай 1 3 3 0 0 7

0.66 1.97 1.97 0 0 4.61


130

Тоо Хатуу Бага зэрэг

хатуу Зөөлөн Маш хатуу

Маш зөөлөн Нийт %

Оюу толгой 0 5 17 2 13 37 0 3.29 11.18 1.32 8.55 24.34

Урд Ундай 0 2 10 0 0 12 0 1.32 6.58 0 0 7.89

2 38 66 18 28 152

1.32 25 43.42 11.84 18.42

Усны хатуулгаар харьцуулахад: Замын хар толгойн эхэн ус мөн WATP10 цооногийн ус хамгийн хатуу байна. Маш зөөлөн устай цэгүүд Оюу толгойд 13, Гүний хоолойд 12 уст цэгт байна. Зөөлөн ус хамгийн их хувийг (43.4%) эзэлж байхад маш хатуу болон маш зөөлөн ус 11-18% эзэлж байна.

Зураг 65. Уст цэгийн төрлүүдийн усны хатуулаг

Хүснэгт 28. Усны хатуулаг,түүний эзлэх хувь уст цэгийн төрөл бүрээр

Тоо Хатуу Бага зэрэг

хатуу Зөөлөн Маш хатуу

Маш зөөлөн

Нийт %

Цооног 1 6 5 11 16 39

0.66 3.95 3.29 7.24 10.53 25.66

Өрөмдмөл худаг

0 4 11 3 3 21 0 2.63 7.24 1.97 1.97 13.82

Булаг 0 1 5 0 0 6 0 0.66 3.29 0 0 3.95

Худаг 1 27 45 4 9 86

0.66 17.76 29.61 2.63 5.92 56.58 2 38 66 18 28

152 1.32 25 43.42 11.84 18.42

Нийт 39 цооногийн 16 нь маш зөөлөн, 11 нь маш хатуу, 6 нь бага зэрэг хатуу, 5нь зөөлөн 1 нь хатуу устай байна. Нийт 21 өрөмдмөл худгийн 11нь зөөлөн, 3 нь маш


131

зөөлөн, 4 нь бага зэрэг хатуу, 3 нь маш хатуу байна. Хамгийн хатуулаг багатайд нь булгийн ус орж байна. Худгийн уст цэгүүд дийлэнх нь зөөлөн усанд хамаарч байна.

Усан дахь биогений элементүүд

Фосфорт болон азотот нэгдлүүд нь ургамлын өсөлтийг дэмждэг бөгөөд бохир усанд их хэмжээгээр байдаг. Төмөр нь газрын доорхи гүний усны найрлагын гол элемент тул усанд агуулагдах төмрийн хэмжээ ихсэх тутам хүрэн шар өнгөтэй, зууралдамтгай, эвгүй үнэртэй болох ба унданд хэрэглэх шаардлагыг хангахгүй болно. Цахиур нь усны найрлагын багахан хувийг эзлэх ба хүний эрүүл мэндэд ашигтай боловч чухлаар шаардагдахгүй учир нормчилдоггүй бөгөөд амт, үнэр, тунгалаг зэрэг физик чанарт нөлөөлөх босго хэмжээгээр нь зөвшөөрөгдөх дээд хязгаарыг стандарчилдаг. Азотот нэгдлүүд голдуу бичил биетийн задрал, нитратын ангижрах процесс, органик бодисын эрдэсжилтийн задралын эцсийн бүтээгдэхүүн гэх мэт тус тусын хамааралтай процессоор үүсэх ба байгаль дээрхи азотын эргэлтэд азотын нэгдлүүд дан дангаар илрэх нь биологийн талаар харьцангуй аюул багатай бөгөөд химийн талаас хортой нөлөөллийн босго хэмжээ хэтэрсэн эсэхийг хянах нь чухал.

Хүснэгт 29. Усан дахь биогений элемэнтүүдийн дундаж утгууд

*Ундны усны эрүүл ахуйн шаардлага түүнд тавих хяналт стандарт (n) хаалтан дотор тухайн дээжний давталтын тоог харуулав.

Дээрхи хүснэгтэнд азотот нэгдлүүд, цахиур, эрдэс фосфор болон нийт төмрийн агуулгыг дэд хэсэг бүрийн дундаж утга болон уст цэгүүдийн төрлүүдийн хоорондын үзүүлэлтийг харуулав. Тухайн утгууд ундны усны эрүүл ахуйн шаардлагад заасан стандартаас хэтрээгүй байна.

Усан дахь нитрит ионы агуулга Галбын говийн Мөрөгцөг худаг болон Гүний хоолой дахь WATPO4 цооногын усанд 1.5 мг/л байсан ба энэ нь хүлцэх агууламжийн заасан хэмжээтэй адил байв.

NO2- NH4

+ NO3- SIO2 PO4

3- Нийт FeДэд хэсэгГалбын говь 0.3875 (4) 0.25 (6) 6.6 (8) 4.6 (8) 0.09 (28) 0.15 (3)Гүний хоолой 0.14 (47) 0.72 (21) 6.5 (56) 2.6 (30) 0.26 (8) 0.17 (46)Гавилиуд 0.13 (6) 0.66 (9) 4.9 (9) 2.96 0.15 (7) 0.03 (7)Халив 0.06 (14) 0.25 (7) 6.36 (7) 0.2 (7) 0.06 (5)Их Шанхай 0.089 (14) 0.43 (13) 9.0 (14) 6.4 (7) 0.12 (13)Хойт Ундай 0.05 (7) 0.36 (7) 14.9 (7) 3.8 (7) 0.04 (4)Оюу толгой 0.047 (38) 0.29 (38) 8.8 (38) 4.5 (29) 0.17 (18)Урд Ундай 0.1 (11) 0.5 (12) 10.5 (12) 5.2 (12) 0.37 (6)

Цооног 0.14 (32) 0.74 (23) 5.9 (38) 3.0 (36) 0.02 (4) 0.14 (30)Өрөмдмөл худаг 0.02 (21) 0.14 (18) 7.9 (21) 3.8 (9) 0.005 (3) 0.06 (8)Булаг 0.16 (6) 0.42 (5) 5.4 (6) 4.4 (5) 0.015 0.03 (3)Худаг 0.11 (76) 0.42 (67) 9.0 (86) 4.9 (44) 0.17 (42) 0.18 (61)*MNS900:2005 1 1.5 50 3.5 0.3

мг/л

Уст цэгийн төрлүүд


132

Аммонийн агуулга доорхи уст цэгүүдэд хүлцэх агууламжаас (1.5мг/л) давсан байна. Дүнгээс харахад голдуу худгуудын усан дахь аммоний хэмжээ давсан байна. Энэ нь хүн, малын хөлөөр бохирдолтой болохыг илэрхийлж байж болох юм.

Хүснэгт 30. Усан дахь аммонийн агуулга хүлцэх агууламжаас хэтэрсэн уст цэгүүд

Зөвхөн Урд Ундай хэсэгт төмрийн дундаж агуулга давсан байна. Доорх хүснэгтэнд төмрийн 0.3 мг/л утгаас давсан уст цэгүүдийг харуулав.

Хүснэгт 31. Усан дахь төмрийн агуулга хүлцэх агууламжаас хэтэрсэн уст цэгүүд

Уст цэгийн нэр Дэд хэсэг Уст цэгийн төрөл NH3-N мг/лХулгар Гавилууд Худаг 1.71

Мөнх овоо Гавилууд Худаг 1.93Харгана Гавилууд Худаг 1.55Шар дов Гүний хоолой Худаг 3.54GHW15x4 Гүний хоолой Цооног 4.5GHW16x2 Гүний хоолой Цооног 4.5

Цагаан хошуу Урд Ундай Худаг 2Сэвхүүл Их Шанхай Худаг 3

No Уст цэгийн нэр Дэд хэсэг Уст цэгийн төрөл Нийт төмөр Fe мг/л1 Шар дов Гүний хоолой Худаг 1.462 GH4*2 Гүний хоолой Цооног 0.523 Наранбулаг Их Шанхай Худаг 0.474 Гүний ус Гүний хоолой Худаг 0.415 Цагаан ус Гүний хоолой Худаг 1.526 Дөрөлж Гүний хоолой Худаг 0.437 Ухаа заг Гүний хоолой Худаг 0.498 Цагаан хошуу Урд Ундай Худаг 0.539 Хулсан Урд Ундай Худаг 0.3110 Буйлсан-3 Урд Ундай Худаг 1.0811 BH07-24PZ Оюу толгой Цооног 0.5912 OTRC-928 Оюу толгой Цооног 0.6313 OTRC-147 Оюу толгой Цооног 0.314 Шорвог шанд Их Шанхай Худаг 0.6


133

Усан дахь хүнд металлууд Усан дахь хүнцлийн (As) хүлцэх агууламж нь байгалийн усанд 0,01 мг/л бөгөөд гүний хоолой дахь GH3x1 цооногын усанд 0,06 мг/л илэрсэн ба бусад уст цэгүүдэд <0.05 мг/л ээс бага байв.

Тухайн уст цэгүүдэд кадми <0,005 мг/л, хар тугалга <0,05 мг/л, никель < 0.03, мөнгөн ус <0,005 мг/л -ээс бага агуулгатай байв.

Хромын агуулага спектрофотометрээр тодорхойсон дүнгээр 0,001-0,031 мг/л хооронд хэлбэлзэж, атом шингээлтийн спектрофотометрээр тодорхойлоход үлдсэн бүх уст цэгийн агуулага <0.02 бага байв. Энэ нь тухайн элементийн хүлцэх агууламж болох 0,05мг/л-с доогуур байна.

Зэсийн агуулага 0,001-0,14 мг/л-ийн хооронд хэлбэлзэж байсан ба энэ нь 1 мг/л хүлцэх агууламжаас бага байв.

Усан дахь молибдений хүлцэх агууламжаас давсан уст цэгүүдийг доорхи хүснэгтэнд харуулав.

Хүснэгт 32. Усан дахь молибдений агуулага хүлцэх агууламжаас хэтэрсэн уст цэгүүд

Усан дахь хүнд металлын дүнгээс харахад дийлэнх нэгдлүүд бага агууламжтай ба тодорхойлоход багажны мэдрэх чадвар хүрэхгүй доогуур байна. Цаашид лабораториудтай анализын нарийвчлал, багажны мэдрэх чадварыг дээшлүүлэх тал дээр анхаарах ажиллах талаар ярилцах хэрэгтэй юм.

Хаягдлын далангийн хяналтын цооногуудын усны химийн үзүүлэлтүүд

Олборлолт эхлэх үед хаягдлын даланг ашиглах ба 2010 онд тухайн талбай орчимд хяналтын цооногуудыг өрөмдөж тэдгээрийн 12 цооногоос усны дээж авч Канадруу шинжилгээнд явуулсан. Энэхүү шинжилгээний үр дүн нь цаашид хийгдэх ажлын суурь өгөгдөл болохоороо онцлог юм.

Физик, химийн үндсэн үзүүлэлт

№ Уст цэгийн нэр Дэд хэсэг Уст цэгийн төрөл Mo мг/л1 WATPO7 Гүний хоолой Цооног 0.072 GHW14x1 Гүний хоолой Цооног 0.073 Хэмгий Гүний хоолой Худаг 0.0694 GGW02 Галбын говь Цооног 0.085 Зүрх салаа Урд Ундай Худаг 0.16 Хөх шанд-2 Хойт Ундай Худаг 0.17 BH07-24PZ Оюу толгой Цооног 0.128 OTRC-047 Оюу толгой Цооног 0.099 OTRC-928 Оюу толгой Цооног 0.1910 OTRC-1388 Оюу толгой Цооног 0.1711 EGRC 012 Оюу толгой Өрөмдмөл худаг 0.1412 Уурхай 189 Оюу толгой Өрөмдмөл худаг 0.0813 Дугт Оюу толгой Худаг 0.08

*MNS900:2005 0.07


134

Физик химийн нийт 13 үзүүлэлтийг тодорхойлсон ба үүнд усан орчин, нийт ууссан давс, хүчиллэг, шүлтлэг, азотот нэгдлүүд бромид, хлорид, фтор, ортофосфат болон нийт фосфат мөн сульфатыг тодорхойлсон байна.

Бромид, азотот нэгдлүүд болон хүчиллэгийн утга ихэнхдээ бага байна. Доорх хүснэгтэнд физик химийн гол үзүүлэлтүүдийг азотот нэгдэл, фосфор сульфатын агуулгатай хамт харуулав

Хүснэгт 33. Хаягдлын далангийн хяналтын цооногын усны физик химийн үндсэн үзүүлэлтүүд

Үр дүнгээс харахад тухайн цооногуудын ус нь 7.3-12.59 орчинд хамаарах ба энэ нь сул шүлтлэгээс хүчтэй шүлтлэг ус ба маш хатуу ус гэсэн үг юм. Нийт усанд ууссан давсны хэмжээ 0,3-51 г/л хүртэл ууссан шорвог уснууд тулүүнийгээ дагаад хлор болон сульфатын хэмжээ их байна. Мөн нийт фосфорын агуулга 5 цооногт их байна.

Цооногуудаас OTRC 1557 хамгийн шүлтлэг байхад, OTRC 1561 маш хатуу устай байна. Хлорид ионы хэмжээ 19,8 мг/л-10,7 г/л хүртэл агуулгатай байна.

OTRC 1566 цооног бусад цооногтой харьцуулахад хатуу ус боловч хлорид болон сульфатын агуулга бага гэдгээрээ бусад цооногоос өөр юм.

Цоо

ног

Дээ

ж а

всан

гүн

(м)

pH

Хат

уула

г м

г/л

Хат

уулг

ын

төрө

л К

анад

ын

ан

гила

лаар

Ний

т уу

ссан

дав

с м

г/л

Aci

dity

(as

CaC

O3)

Шүл

тлэг

, Г

идро

карб

онат

ын

( C

aCO

3 а

ар)

Шүл

тлэг

Кар

бона

тын

(CaC

O3)

Шүл

тлэг

, Г

идро

ксид

(CaC

O3)

Ний

т ш

үлтл

эг(C

aCO

3)

Ам

мон

и

Бром

ид (

Br)

Хло

рид

(CL

)

Фто

р (F

)

Нит

рат

(as

N)

Нит

рит

(as

N)

Орт

офос

фат

Ний

т ф

осф

ат

Сул

ьфат

(SO

4)

OTRC1565 40 8.55 89 Хатуувтар 823 <1 114 4.1 <1 118 0.314 <10 180 <4.5 <1.0 <0.2 0.0017 9.18 250OTRC1564 20 7.95 103 Хатуувтар 880 6.8 217 <1 <1 217 0.105 <0.5 185 1.66 9.85 0.147 0.0071 14.9 168OTRC1560 8 413 Маш хатуу 4330 7 105 <1 <1 105 0.051 <2.5 1740 2.3 5.46 <0.05 <0.001 1.41 814OTRC1559 10.17 320 Маш хатуу 3990 <1 <1 40.1 16.8 56.9 0.269 <2.5 1540 <1 2.31 <0.05 <0.001 0.06 913OTRC1566 8.24 122 Хатуу 319 2.9 142 <1 <1 142 0.021 <0.05 19.8 0.76 5.85 0.002 0.0035 0.434 40.6OTRC1557 100 12.59 1080 Маш хатуу 6420 <1 <10 120 2920 3040 4.21 <5 1750 0.65 <0.5 0.1 <0.001 0.144 535OTRC1558 24 8.15 362 Маш хатуу 5120 5.7 212 <1 <1 212 0.039 <2.5 1920 2.8 4.37 2.31 <0.001 4.7 1320OTRC1556 24 8.3 290 Маш хатуу 3180 <1 250 <1 <1 250 0.048 <1 861 2.08 3.96 0.056 0.0248 0.104 1130OTRC1550 100 7.84 191 Маш хатуу 4410 7.6 83 <1 <1 83 0.381 <5 2130 0.89 <0.5 <0.1 0.0046 0.102 436OTRC1549 96 11.5 780 Маш хатуу 4770 <1 <1 65.1 180 245 0.641 <5 2030 0.75 <0.5 <0.1 <0.001 0.865 886OTRC1561 96 7.3 6850 Маш хатуу 20100 26.4 76 <1 <1 76 1.16 <10 10700 <15 <1 <0.2 0.003 21.8 2110OTRC1562 24 7.59 3480 Маш хатуу 15200 24.1 188 <1 <1 188 0.11 <10 6190 0.28 22.3 2.57 0.309 3.73 3170


135

Усан дахь нийт болон ууссан хүнд металлын агуулга

Хүнд металлын 33 үзүүлэлтийг тухайн дээжинд ууссан хэлбэрээр болон нийт агуулгаар тодорхойлсон. Хүнд металлын агуулгыг мг/л-ээр үзүүлэв.

OTRC 1561 болон OTRC 1558 нь хүнд металлын 13 үзүүлэлтээр бусад цооногийг бодвол их буюу олон давсан байна. OTRC 1558 –ийн усан дахь хүнцлийн агуулга мөн хамгийн их байна.

Уст цэгүүдийн усан дахь хар тугалганы агуулга бүх цэгт 0.001 мг/л хүлцэх агууламжаас олон дахин их байгаа ба OTRC1557, OTRC1558, OTRC1561 цэгүүдэд 1.34-3.74 мг/л хүртэл агууламжтай байна.

Усан дахь стронцийн хэмжээ OTRC1566, OTRC1556 цэгүүдээс бусад цэгт 2мг/л-ээс их байна. OTRC1561 цэгт хамгийн их буюу 30.8 мг/л байна. Тухайн цэг нь Дугатын сайр, Халивын гол, Уст бага модны сайр нийлээд Будаа голын сайрыг үүсгэх хэсэгт байрлах ба усны эрдэсжилт ихтэй, маш хатуу устай, сул шүлтлэг орчинтой, хүнд металлын агуулгаар бусад цооногоосоо илүү онцлог устай цооног болно. Тухайн цооног нь олборлолтын явцад судалгаа хийхэд хамгийн тохиромжтой бөгөөд нөлөөлөлд өртөж болох цооног юм.

OTRC 1558 цэг нь Дугатын сайрын орчимд байрлах ба уг цооногийн усан дахь никель болон ураны хэмжээ их байна.

Хар тугалга нь зарим тохиолдолд газрын гүний усанд илэрдэг байна. Эрдэс ихтэй ус ба уурхайн худгийн усанд хүнцэл илрэх нь элбэг байдаг байна. Хүнцэл ихэвчлэн зэс, хар тугалга, цайр, гянт болд зэргийг даган найрлагад нь ордог ба нүүрсний ордод пирит (FeS2) илэрдэг учраас арсенопирит байх магадлал өндөр байдаг гэж үздэг баалт болон мөнгөний орд газарт дагалдах байдлаар ихээхэн байдаг тул тухайн орчин дахь гүний усанд илрэх тохиолдол байдаг байна.


136

Хүснэгт 34. Хаягдлын далангийн хяналтын цооногын усан дахь нийт болон ууссан хүнд металлын агуулага-1

Дээрхи хүснэгтэнд нийт 12 хүнд металлын үзүүлэлтийг нийт болон ууссан хэлбэрээр тодорхойлсон дүнг 2 стандарттай харьцуулж харуулав. Цэнхэр өнгөөр ялгасан өгөгдөл нь харьцуулсан стандарт утгаас хэтэрсэнг харуулна. Al, As,B,Ca,Cr, Cu, Pb, Mg, Mn үзүүлэлтүүд давсан байна. Эдгээр стандарт үзүүлэлтүүд нь тухайн металлын нийт агуулагад хамаарах ба ууссан үзүүлэлтүүд хамгийн чухал байдаг ч харьцуулах стандарт байдаггүй болно.

Цооног OTRC1565 OTRC1564 OTRC1560 OTRC1559 OTRC1566 OTRC1557 OTRC1558 OTRC1556 OTRC1550 OTRC1549 OTRC1561 OTRC1562 MNS900:2005 WHOAI-Нийт 331 263 57.7 4.94 37.6 6.36 566 21.7 10.6 27.5 1160 4.91 200AL-Ууссан 0.301 <0.02 <0.02 0.827 <0.005 0.086 <0.05 0.015 0.058 0.547 <0.1 <0.05Sb-Нийт <0.005 <0.002 <0.002 <0.002 <0.0005 <0.002 <0.005 <0.001 <0.002 <0.002 <0.01 <0.005Sb-Ууссан <0.005 <0.002 <0.002 <0.002 <0.0005 <0.002 <0.005 <0.001 <0.002 <0.002 <0.01 <0.005As-Нийт 0.0971 0.0729 <0.04 <0.005 0.018 0.0065 0.144 <0.01 <0.03 <0.04 <0.2 <0.01 0.01 0.01As-Ууссан 0.0054 0.0044 <0.004 <0.004 0.00754 <0.002 <0.005 <0.025 <0.04 <0.014 <0.01 <0.01Ba-Нийт 1.47 1.9 0.301 0.12 0.303 0.969 5.72 0.329 0.35 0.892 2.75 0.225 0.7Ba-Ууссан 0.0326 0.023 0.0926 0.095 0.00708 1.77 0.0357 0.116 0.0891 0.374 0.706 0.165Be-Нийт <0.025 0.023 <0.01 <0.01 0.0041 <0.01 0.025 <0.005 <0.01 <0.01 <0.05 <0.025Be-Ууссан <0.025 <0.01 <0.01 <0.01 <0.0025 <0.01 <0.025 <0.005 <0.01 <0.01 <0.05 <0.025Bi-Нийт <0.025 <0.01 <0.01 <0.01 <0.0025 <0.01 <0.025 <0.05 <0.01 <0.01 <0.05 <0.025Bi-Ууссан <0.025 <0.01 <0.01 <0.01 <0.0025 <0.01 <0.025 <0.005 <0.01 <0.01 <0.05 <0.025B-Нийт <0.5 0.5 3.53 4.18 0.194 0.27 2.98 2.52 1.09 0.9 9.2 0.71 0.5B-Ууссан <0.5 0.49 3.68 4.16 0.157 <0.2 3.04 2.34 0.85 0.93 9.8 0.77Cd-Нийт <0.0025 <0.001 <0.001 <0.001 <0.00025 <0.001 0.0042 <0.0005 <0.001 <0.001 <0.005 <0.0025 0.003Cd-Ууссан <0.0025 <0.001 <0.001 <0.001 <0.00025 <0.001 <0.0025 <0.0005 <0.001 <0.001 <0.005 <0.0025Ca-Нийт 397 277 153 88 53.2 473 1760 120 219 310 3560 969 100Ca-Ууссан 30.5 30.4 106 68 38 431 94.9 86 74.8 310 1760 925Cr-Нийт 1.56 0.542 0.051 0.015 0.0306 0.011 1.22 0.0516 0.026 0.013 8.19 <0.025 0.05Cr-Ууссан <0.025 <0.01 <0.01 <0.01 <0.0025 <0.01 <0.025 0.0057 <0.01 <0.01 <0.05 <0.025Co-Нийт 0.318 0.157 0.0213 0.0028 0.0132 0.0038 0.618 0.0176 0.0079 0.0169 1.22 0.0054Co-Ууссан <0.005 <0.002 <0.002 <0.002 <0.0005 <0.002 <0.005 <0.001 <0.002 <0.002 0.015 <0.005Cu-Нийт 0.613 0.347 0.0593 0.0091 0.0296 0.154 2.06 0.0496 0.032 0.0686 2.29 0.0585 1 2Cu-Ууссан 0.0205 <0.002 <0.002 <0.002 <0.0005 0.0106 <0.005 0.0017 0.0186 0.016 <0.01 <0.005Fe-Нийт 385 222 43.4 4.8 29.6 6.33 588 20.2 10 37.6 2260 5.9Fe-Ууссан 0.262 <0.03 <0.06 <0.06 <0.03 <0.09 <0.09 <0.06 <0.06 0.071 <0.3 <0.15Pb-Нийт 0.98 0.367 0.109 0.0349 0.068 1.34 2.08 0.153 0.197 0.104 3.74 0.304 0.01Pb-Ууссан 0.0766 0.0017 <0.001 <0.001 <0.00025 0.625 <0.0025 0.0056 0.0126 0.0039 0.385 0.0145Li-Нийт 0.8 0.28 0.12 0.19 0.03 4.96 0.85 0.065 0.53 0.43 2.17 <0.25Li-Ууссан <0.25 <0.1 <0.1 0.33 <0.025 5.76 <0.25 <0.05 0.49 0.41 <0.5 <0.25Mg-Нийт 331 155 54.6 48.4 17.1 16.7 429 25.7 59.6 24.3 2380 305 30Mg-Ууссан 3.05 6.67 36.1 36.5 6.53 <0.3 30.5 18.4 1.01 1.3 594 284Mn-Нийт 12.3 8.65 1.3 0.2 1.05 0.186 44.9 0.974 0.337 0.919 43.9 0.355 0.1Mn-Ууссан 0.0365 0.0027 0.0135 0.0063 0.00141 <0.001 0.0283 0.00625 <0.001 <0.001 0.547 0.244


137

Хүснэгт 35. Хаягдлын далангийн хяналтын цооногын усан дахь нийт болон ууссан хүнд металлын агуулга -2

Энэ хэсэгт Mo,Ni, Na, Sr ,U зэрэг нэгдлүүд тухайн стандартаас давсан байна. Ихэнх үзүүлэлтүүдэд харгалзах стандарт байхгүй. Тухайн цооногын усыг унд ахуйн зориулалтаар ашиглахгүй тул MNS 900: 2005 стандарт болон ДЭМБ стандарттай харьцуулах шаардлагагүй бөгөөд чанарт хяналт тавих үүднээс харьцуулсан болно. Олборлолт эхлэж хаягдлын даланд хаягдал очих үед тухайн утгууд харьцуулах өгөгдөл болох тул нэн чухал үр дүн юм.

Цооног OTRC1565 OTRC1564 OTRC1560 OTRC1559 OTRC1566 OTRC1557 OTRC1558 OTRC1556 OTRC1550 OTRC1549 OTRC1561 OTRC1562 MNS900:2005 WHOHg-Нийт 0.000071 <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 0.000053 <0.00005 <0.00005 0.0005Hg-Ууссан <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 <0.00005 0.000053 <0.00005 <0.00005Mo-Нийт 0.0278 0.0068 0.0589 0.0664 0.00484 0.148 0.0253 0.0606 0.0657 0.107 0.0859 0.0148 0.07Mo-Ууссан 0.0672 0.0328 0.0867 0.0729 0.00791 0.123 0.0798 0.0561 0.162 0.106 0.105 0.0194Ni-Нийт 0.658 0.314 0.037 <0.01 0.0219 <0.01 0.525 0 0.0328 0.023 3.18 <0.025 0.07Ni-Ууссан <0.025 <0.01 <0.01 <0.01 <0.0025 <0.01 <0.025 <0.05 <0.01 0.01 <0.05 <0.025P-Нийт 11.3 12.6 1.12 <0.6 0.68 <0.9 15.9 0.9 0.62 1.51 64.1 <1.5P-Ууссан <0.3 <0.3 <0.6 <0.6 <0.3 <0.9 <0.9 <0.6 <0.6 <0.6 <3.0 <1.5K-Нийт 47.1 31.6 12.8 9.3 6.8 372 58.6 7.1 13 58.3 97 34K-Ууссан 19.8 2.6 <4 20.3 <2 407 <6 4.5 11.8 53.5 85 34Se-Нийт <0.05 <0.02 <0.02 <0.02 <0.005 <0.02 <0.05 <0.02 <0.02 <0.02 <0.1 <0.05 0.01Se-Ууссан <0.05 <0.02 <0.02 <0.02 <0.005 <0.02 <0.05 <0.02 <0.02 <0.02 <0.1 <0.05Si-Нийт 181 195 103 13 83.7 15.9 228 40.6 22.1 48.2 196 15Si-Ууссан 9.97 8.81 4.03 4.08 9.49 0.94 5.8 5.22 6.86 4.35 4.04 5.43Ag-Нийт 0.00093 0.0015 <0.0002 <0.0002 0.00014 <0.0002 <0.0005 0.00031 <0.0002 <0.0002 0.0026 <0.0005Ag-Ууссан <0.0005 <0.0002 <0.0002 <0.0002 <0.00005 <0.0002 <0.0005 0.0001 <0.0002 <0.0002 <0.001 <0.0005Na-Нийт 275 250 1280 1270 51.7 1890 1810 1020 1300 1450 5480 3840 200Na-Ууссан 321 252 1280 1280 52.2 1720 1660 978 1080 1440 6220 3810Sr-Нийт 2.3 2.66 2.4 2.45 0.624 13.6 5.94 1.1 6.2 7.06 30.8 9.7 2Sr-Ууссан 0.506 0.436 2.19 2.38 0.411 14.4 1.81 1.1 3 7.69 27.4 9.7TI-Нийт <0.005 <0.002 <0.002 <0.002 <0.0005 <0.002 <0.005 <0.001 <0.002 <0.002 <0.001 <0.005TI-Ууссан <0.005 <0.002 <0.002 <0.002 <0.005 <0.002 <0.005 <0.001 <0.002 <0.002 <0.01 <0.005Sn-Нийт 0.005 <0.002 <0.002 <0.002 <0.0005 <0.002 <0.005 <0.001 <0.002 <0.002 0.013 <0.005Sn-Ууссан <0.005 <0.002 <0.002 <0.002 <0.0005 <0.002 <0.005 <0.001 <0.002 <0.002 <0.01 <0.005Ti-Нийт 1.12 0.358 0.334 0.146 0.231 0.191 0.286 0.299 0.325 0.419 23.6 0.203Ti-Ууссан 0.01 <0.01 <0.02 <0.02 <0.01 <0.03 <0.03 <0.02 <0.02 <0.02 <0.1 0.073U-Нийт 0.024 0.0345 0.0136 0.0105 0.00908 0.00189 0.0643 0.0436 0.0204 0.00276 0.0796 0.0769 0.015U-Ууссан 0.00283 0.0221 0.0116 0.00676 0.0063 <0.0002 0.0224 0.0507 0.00093 <0.0002 0.013 0.0856V-Нийт 0.911 0.465 0.11 <0.02 0.064 <0.02 1.35 0.05 0.039 0.098 4.42 <0.05V-Ууссан <0.05 <0.02 <0.02 <0.02 0.0089 <0.02 <0.05 <0.01 0.065 <0.02 <0.1 <0.05Zn-Нийт 2.06 0.716 3.74 0.205 0.177 1.48 2.48 0.084 0.445 0.332 8.8 0.169Zn-Ууссан 0.081 <0.02 0.354 <0.02 <0.005 1.129 <0.05 <0.01 <0.02 <0.02 0.71 <0.05 3


138

Зураг 66. Гүний Хоолой, Галбын говийн уст цэгүүдийн усны хатуулаг


139

Зураг 67. Гүний Хоолой болон Галбын Говийн уст цэгийн усны нийт эрдэсжилт


140

7.5 ДҮГНЭЛТ

2010 оны мониторингийн судалгааны үр дүнгээс үзэхэд Гүний хоолой, Галбын говийн газар доорхи усны ордуудын хүрээнд орших нийт цооногуудын хувьд ашиглалт явагдаагүй учраас байгалийн эвдрээгүй горим, харин өнгөн хөрсний (гол төлөв түр урсацын сайр дагуух) гар худгуудын хувьд цаг агаарын нөхцөл, ашиглалтын хэмжээнээс хамаараад эвдэрсэн буюу хагас эвдэрсэн горим үйлчилж байна.

Ундайн сайр (гол)-ын хойт ба өмнөд хэсэгт орших гар худаг, булаг задгайнуудын тухайд ч мөн адил цаг уурын нөхцөл, ашиглалтын хэмжээнээс хамаараад усны түвшин харьцангуй их хэлбэлзэлтэй байгаа нь байгалийн хагас эвдэрсэн горим үйлчилж буйг илтгэнэ.

Оюу Толгой ордын орчимд болон Ундайн сайрын төв хэсэгт ашиглалтын хэмжээнээс хамааран нилээд хэлбэлзэл ажиглагдаж тулмониторингийн судалгаанд хамрагдсан уст цэгийн тоог ирэх онд хэвээр нь хадгалахын зэрэгцээ хэмжилт хоорондын хугацааны давтамжийг ойртуулан нарийвчлан судлах хэрэгтэй. Ашиглалтын зарим худгийн усны түвшин зөвшөөрөгдөх дээд хязгаараас давсан тохиолдолд тухайн худгийн ашиглалтыг түр зогсоон өөр худгийг сэлгэх зэргээр оновчтойгоор ашиглах шаардлагатай.

Бүс нутгийн хэмжээнд 2010 онд газрын гадаргаас нэг дэх буюу өнгөн хөрсний уст үед хийгдсэн усны чанарын мониторингийн судалгааны үр дүнг нэгтгэн дүгнэхэд Галбын говийн зүүн хэсэг, Гүний хоолойн ордын зүүн хагаст тархсан уст үе эрдэсжилт өндөртэй (1.2-2.4г/л), Оюу толгой болон тэжээмжийн мужийн уст үеүд эрдэсжилт багатай (0.3-1.0 г/л), усны хатуулаг нь агуулагч чулуулгийн найрлагаас хамааран Мөнх-Овооны гол дагуух худгууд, Улаан толгойн хяр орчмын худгууд, Ундайн голын эхний худгууд, Галбын говийн зүүн хэсгийн худгуудад бага зэрэг хатуу (3-6мг-экв/л) бусад газарт зөөлөн (1.5-3.0мг-экв/л) усны ангилалд багтаж байна.

Гүний уст давхаргын хувьд ашиглалт явагдаагүй учир чанарын өөрчлөлт ажиглагдаагүй. Харин Оюу толгой төслийн бүтээн байгуулалт эрчимтэй өрнөж байгаатай холбогдон уг орд орчмын уст үеийн ашиглалт ихээхэн нэмэгдсэн. Унд, ахуйн зориулалтаар тухайн хэсэгт ашиглагдаж буй уст цэгүүдээс бактериологийн шинжилгээнд авсан нийт 32 дээжинд эмгэг төрүүлэгч бичил биетэн илрээгүй. Мөн химийн бусад үзүүлэлтүүд стандартын шаардлагад нийцэж байгаа боловч усны чанарын судалгааг үргэлжлүүлэн хийх нь чухал байна.


141

8. ГАЗРЫН МЕНЕЖМЕНТ

8.1 ГАЗАР АШИГЛАЛТ Оюу Толгой төсөл нь 8500 га (8.5 км х 10 км) лицензийн талбайг эзэмшдэг бөгөөд уул уурхайн бүтээн босголт болон үйл ажиллагааны явцад уг талбайн 6880 га (68.8 км2) газрыг хөндөхөөр тооцоологдоод байна.

Оюу Толгой төсөл нь уул, уурхайн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны нөлөөгөөр хүрээлэн буй байгаль орчинд гарч болзошгүй сөрөг үр дагавруудыг аль болох хамгийн бага хэмжээнд байлгахыг зорьж байна. Ийм учраас төсөл нь байгаль орчныг хамгаалах тухай Монгол Улсын хууль, тогтоомжуудын шаардлагууд, байгаль орчны стандартууд болон Байгаль орчныг хамгаалах 2010 оны төлөвлөгөө зэрэгт нийцүүлэн газрын тогтвортой менежментийн бодлогыг хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.

Уурхай дотоодын Зөвшөөрлийн журмууд

Газар Хөндөх Зөвшөөрлийн Журам Газар хөндөх зөвшөөрлийн процесс нь Оюу Толгой төслийн газрын менежментийн системийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Газар Хөндөх Зөвшөөрлийн (ГХЗ) Журам батлагдсан цагаасаа буюу 2010 оны 04-р сарын 29-өөс хойш Оюу Толгой төслийн газар хөндөх үйл ажиллагааг зохицуулдаг стандарт аргачлал нь болсон. Уг журмыг дараахь шаардлагуудын үүднээс чандлан мөрдөх шаардлагатай. Үүнд:

Газрын эвдрэлийг аль болох бага хэмжээнд байлгах;

Эвдэрч, элэгдсэн газрын хөрсийг нөхөн сэргээхэд зориулж өнгөн хөрсийг хадгалах баталгааг бий болгох;

Газар хөндөх үйл ажиллагаанаас шалтгаалж амьтан, ургамлын төрөл зүйл, ус, соѐлын өв, орон нутгийн иргэдийн тав тухтай байдал зэрэгт сөрөг нөлөөлөл үүсэхээс сэргийлэх, нөлөөллийг хамгийн бага хэмжээнд байлгах;

Аливаа төлөвлөгдсөн ажлыг Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө болон бусад хууль, тогтоомж шаардлагын дагуу гүйцэтгэх;

Дээр дурьдсан асуудлуудыг харгалзан үзсэний дараа тухайн ажил эхлэхээс өмнө газар хөндөх зөвшөөрлийг олгоно.

2010 оны 11 сарын байдлаар Оюу Толгой төслийн хүрээнд гүйцэтгэх төрөл бүрийн төслүүдээс газар хөндөх зөвшөөрөл хүссэн нийт 13 өргөдлийг хүлээн авснаас 12 төсөлд газар хөндөх зөвшөөрөл олгосон. 2010 оны газар хөндөх зөвшөөрөл олголтын талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг доор Хүснэгт 36-д үзүүлэв.

Хүснэгт 36. 2010 оны газар хөндөх зөвшөөрлийн өргөдөл болон зөвшөөрөлт олголт.

# Төслийн нэр Зөвшөөрлийн дугаар

Өргөдөл гаргасан

огноо

Зөвшөөрөл олгосон

огноо

Төслийн байршил

Ажлын явц

1 Босоо ам №1. зуурмагийн үйлдвэр болон хадгалах талбайн

ГХЗ-100501 15.05.2010 22.05.2010 Лицензийн талбайн дотор Идэвхитэй


142


Өргөдөл гаргасан

огноо

Зөвшөөрөл олгосон

огноо

Төслийн байршил

Ажлын явц

өргөтгөл

2

Оюу Толгойн хаягдал хадгалах байгууламжийн хөрсний судалгааны малталт

ГХЗ-100601 26.05.2010 04.06.2010 Лицензийн талбайн гадна Дууссан

3

Орон нутгийн онгоцны буудлын шинэ нисэх/буух зурваст нэвтрэх зам барих


4 Орон нутгийн онгоцны буудлын нисэх зурвасыг шинээр барих


5 35кв-ын эрчим хүч дамжуулах шугамын багануудын тулгуур суурийг барих


6 Шатахуун нөөцлөх байгууламжийг барих ГХЗ-100901 08.2010 04.09.2010 Лицензийн

талбайн дотор Идэвхитэй

7 Шингэрүүлсэн хийн түлшний агуулах барих ГХЗ-100902 08.2010 04.09.2010 Лицензийн


8 Төв уурын зуухны байгууламж барих ГХЗ-101001 12.10.2010 2010.10.13 Лицензийн


9

Төслийн талбайн дэд бүтцийн зам барих (1-р босоо амнаас төв уурын зуух хүртэл)

ГХЗ-101002 13.10.2010 14.10.2010 Лицензийн талбайн дотор Дууссан

10 Ус дамжуулах шугам хоолойн түр байгууламж

- 25.10.2010 - Лицензийн талбайн дотор

Хүлээгдэж байгаа

11 Тоон холбох шугамтай радио цамхгийн 1 ба 2 дугаар суурийг барих

ГХЗ-101003 27.10.2010 28.10.2010 Лицензийн талбайн дотор/гадна

Идэвхитэй

12

Өмнөд Оюугийн ордын ил уурхайн геотехникийн судалгаа (лицензийн талбай дотор)


13 Анхан шатны бутлуурын овоолго 2 ГХЗ-101102 11.11.2010 11.11.2010 Лицензийн


Энэ журмыг амжилттай хэрэгжүүлснээр төслийн лицензийн талбайн дотор болон гадна хэсэгт хөндөгдсөн газрын хэмжээ, байршлын талаар нарийвчлалтай, зөв мэдээлэл бий болох юм.


143

Карьер Ашиглах Зөвшөөрлийн Журам

Оюу Толгой төсөл нь 1998 оны А/121/88 дугаар лицензгүйгээр түгээмэл тархацтай ашигт малтмал ашиглах журмыг баримтлах үүднээс төслийн хүрээнд хайрга, дүүргэгч материал олборлох үйл ажиллагааг Карьер Ашиглах Зөвшөөрлийн Журмаар зохицуулдаг. Тус журам нь 2010 онд боловсруулагдсан Оюу Толгой төслийн Карьер Ашиглах Менежментийн Хөтөлбөрийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Оюу Толгой төслийн хүрээнд хайрга, дүүргэгч материал олборлох үйл ажиллагаа явуулахад шаардлагатай зөвшөөрлийн нөхцөл, шаардлагуудыг Карьер Ашиглах Зөвшөөрлийн Журамд тусгасан.

Оюу Толгой төсөл 2010 онд орон нутгийн нисэх онгоцны буудлыг шилжүүлэн барих болон Оюу Толгой-Гашуун Сухайт чиглэлийн замын суурийг тавих төслүүдэд хайрга, дүүргэгч материал авч ашиглах зорилгоор нийт 20 цэгт Ханбогд сумын Засаг Даргын Тамгын Газраас зөвшөөрөл авсан. Зөвшөөрлийн хуулбаруудыг Хавсралт Х болон Y-т үзүүлэв. Мөн 2010 онд хайрга, дүүргэгч материал авч ашигласан талбайнуудын ашиглалтын талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг Хүснэгт 37-д тусгасан. Хүснэгт 37. 2010 онд Оюу Толгой төслийн хүрээнд хайрга, дүүргэгч материал авч ашигласан байдал

# Төслийн нэр

Орон нутгийн ЗД-

ын захирамжийн

дугаар

Талбайн тоо

Материалын хэмжээ

Нөхөн сэргээлтийн

бүртгэл

Газрын хэвлийн

тухай хуулийн

хэрэгжилт (20.2.4)

Хүсэлт гаргасан Ашигласан

1.

Оюу Толгой-Гашуун Сухайт чиглэлийн замын суурийг тавих

No. 73 14.07.2010 17 6 66 835м3

Газрыг аюул осолгүй болгон хэлбэршүүлсэн

Ханбогд сумын ЗД-д нөхөн сэргээсэн газрыг хүлээлгэн өгөх тухай хүсэлтийг хүргүүлсэн

2.

Орон нутгийн нисэх буудлыг нүүлгэн шилжүүлэх

No. 75 14.07.2010 3 2 80 000м3

Газрыг аюул осолгүй болгон хэлбэршүүлж, үр цацсан

Нөхөн сэргээсэн газрыг Ханбогд сумын ЗДТГ-т хүлээлгэн өгсөн

Газрын эвдрэл

Оюу Толгойн лицензийн талбай дотор газар хөндсөн байдал Оюу Толгойн лицензийн талбайд 2010 оны 11 сарын байдлаар нийт 471.37 га газар хөндөгдсөн байна. Хүснэгт 38-д хөндөгдсөн талбайн дэлгэрэнгүй жагсаалтыг үзүүлэв.


144

Хүснэгт 38. 2010 оны 11 сарын байдлаар Оюу Толгойд хөндөгдсөн газрын талбайн жагсаалт

# Газар ашиглалтын нэрс Талбай, га

2008 2009 2010 оны 11 сар

1 Барилгын хотхон (кэмп) 49.7 49.7 50.23 2 Гэрээт ажлын үйлдвэрлэлийн талбай - - 13.35 3 Онгоц нисэх, буух түр зурвас 32.5 34.3 29.73 4 Чулууны карьер, бутлуур, бетон цех -1 21.6 21.6 21.57 5 Чулууны карьер, бутлуур, бетон цех -2 - - 2.14 6 Чулууны карьер, бутлуур, бетон цех -3 - - 5.13 7 Далд уурхайн ам 21.5 21.5 21.50 8 CC хотхон 3.4 12.1 12.07 9 Төв уурын зуух - - 6.01 10 Баяжуулах талбай 34.6 34.6 54.38 11 Баяжуулалтын оффис - - 1.47 12 Баяжуулагч хураах талбай - - 4.57 13 Баяжуулагчийн нөөц 18.0 10.2 13.67 14 Барилгын усан хангамжийн хоолой барих - - 0.95 15 Дамжуулах зам - - 8.81 16 Гол байгууламжийн хэсэг - - 6.00 17 DPS 2.5 2.6 2.62 18 Тос, тосолгооны материалын цэг 1.7 1.7 1.67 19 Тэсрэх бодисын цех 3.6 3.6 3.62 20 Шатахуун түгээх станц 2.1 2.1 2.05 21 Шатахуун нөөцлөх байгууламж - - 19.60

22 GDMC цех 0.3 0.3

4.23 0.2 0.2 0.9 0.9

23 Хаягдал усны далан 4.2 4.2 4.15 24 Хасуу Мегаватт - - 0.03 25 Халивын элсний орд - - 12.3 26 Ханбогд хотхон 3.4 3.4 8.12

27 Ханбогд хотхоны хажуугийн хашаалсан талбай 0.8 0.8 0.80

28 Хог, хаягдалын цэг 6.7 6.7 6.71 29 Сэрээт ачигчийн шатахуун цэнэглэх станц - - 0.65 30 Гол хаалга 1.8 1.8 1.80 31 Мэйжор дриллинг хотхон - - 1.20 32 Мэйжор дриллингийн засварын цех 1.8 1.8 1.83 33 Үйл ажиллагааны агуулах - - 4.10 34 Оюу Толгой хотхон 3.6 3.6 3.61 35 OTRC218 (Тэмээн худаг) 0.3 0.3 0.30 36 Тойруулсан хашааны машин 12.1 12.1 12.10 37 Анхан шатны бутлуур - - 7.05 38 Элс, хайрга - - 1.50 39 Хашаан доторх зам 42.7 42.7 42.70 40 Хашааны гадна талбай дахь зам 2.8 2.8 2.80 41 Агуулахын талбай 2.28 42 Тунаах далан 1.5 1.5 1.51 43 Босоо ам 1 8.2 8.2 5.94 44 Босоо ам 1 овоолго 3.5 3.5 2.83 45 Босоо ам 1 агуулах талбай - - 1.25 46 Босоо ам 2 3.2 3.2 10.78 47 Босоо ам 2 овоолго (хойд) 15.8 8.1 8.13 48 Босоо ам 2 овоолго (өмнөд) 7.6 8.26 49 Лаг хадгалах далан 5.9 0.0 0.00 50 Овоолго - - 3.16


145

# Газар ашиглалтын нэрс Талбай, га

2008 2009 2010 оны 11 сар

51 Хаягдал зайлуулах шугам - - 3.91 52 Хайрга, дайрга 3.3 3.3 3.77 53 Хаягдал чулуулгын түр овоолго - - 2.53 54 Тоѐото засварын цех 0.9 0.9 0.90 55 Агуулахын талбай 14.2 14.2 14.17 56 Хаягдал хүдрийн суурь 4.0 4.0 3.96 57 Хаягдал хүдрийн цөөрөм 1 0.7 0.4 0.44 58 Хаягдал хүдрийн цөөрөм 2 0.3 0.28 59 WWTP - - 0.15

НИЙТ ХӨНДӨГДСӨН ТАЛБАЙ 334.0 330.8 471.37

2010 оны 11-р сарын байдлаар Оюу Толгойн лицензийн талбай доторхи хөндөгдсөн талбайн зураглалыг Хавсралт 2.2 зурагт үзүүлэв.

Оюу Толгойн лицензийн талбай гадна газар хөндсөн байдал 2010 онд Оюу Толгойн лицензийн талбайн гадна хэсэгт 218.02 га газарт бие даасан 4 төсөл хэрэгжиж дууссан буюу тэдгээрийн зарим нь явагдаж байна. Төслүүдийн талаар хураангуй мэдээллийг Хүснэгт 39-д үзүүлэв.

Хүснэгт 39. 2010 онд лицензийн талбайн гадна хэсэгт газар хөндсөн байдлын талаар мэдээлэл

# Төслийн нэр Хөндсөн талбайн хэмжээ

Ажлын явц Нөхөн сэргээлт

Байгаль орчинд

нөлөөлөх байдлын үнэлгээ

Байгаль орчныг

хамгаалах төлөвлөгөө

1.

Оюу Толгой-Гашуун Сухайт замын суурийг бэлтгэх ажил

105 га (105км x 0.01км)

Идэвхитэй Явагдаж байгаа √ √

2.

Орон нутгийн нисэх буудлыг нүүлгэн шилжүүлэх

112.88 га (нисэх

буудлын хашааны 46.5

га талбай болон хөрсний

овоолго, машин,

механизмын хөдөлгөөнөөр эвдэрсэн 66.38

га талбай)

Улсын Мэргэжлийн

Хяналтын Ерөнхий Газрын

зөвшөөрлөөр ашиглалтанд

оруулсан

66.38 га эвдэрч, элэгдсэн газрыг хэлбэршүүлж,

үр цацсан

√ √

3.

35кв-ын эрчим хүч дамжуулах шугамын багануудын тулгуур суурийг барих

0.11 га Идэвхитэй

Нөхөн сэргээлтийн

ажлыг эхлүүлэх болоогүй

Шаардлагагүй Шаардлагагүй

4.

Хаягдал хадгалах байгууламжийн хөрсний судалгааны малталт

0.02 га Дууссан Малтсан

нүхнүүдийг буцаан булсан

Шаардлагагүй Шаардлагагүй


146

5.

Тоон холбох шугамтай радио цамхгийн 1 ба 2 дугаар суурийг барих

0.012 га Идэвхитэй Хад чулуурхаг хөрстэй Шаардлагагүй Шаардлагагүй

8.2 ӨНГӨН ХӨРСНИЙ МЕНЕЖМЕНТ

Оюу Толгой төсөл нь нөхөн сэргээлтийг амжилттай сайн гүйцэтгэхэд үр дүнтэй газрын менежмент болон чанар сайтай өнгөн хөрсийг ашиглах явдал чухал гэж үздэг. Өнгөн хөрс бол байгаль орчныг нөхөн сэргээх, ургамалжуулахад шаардлагатай хөрөнгө, цаг хугацааг ихээхэн бууруулах, улмаар байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх талаар хүлээсэн үүргээ биелүүлэх баталгааны мөнгөн хөрөнгийг богино хугацаанд буцаан авах нөхцлийг бүрэлдүүлэх стратегийн ач холбогдолтой баялаг юм. Оюу Толгой төсөл өнгөн хөрсний менежментийн үр дүнтэй арга, хэлбэрүүдийг ашиглахыг эрмэлзэж байна. Өнгөн Хөрсний Менежментийн Төлөвлөгөөг боловсруулах ажил хийгдэж байгаа бөгөөд уг төлөвлөгөөнд дараахь зүйлс тусгагдана. Үүнд:

Оюу Толгойн лицензийн талбай дахь өнгөн хөрсний нөөцийн талаар тодорхойлолт

Өнгөн хөрсний хуулалт болон хадгалалт хийх журам

Өнгөн хөрсний чанарыг хянах зааварчилгаа

Энэхүү менежментийн төлөвлөгөөг мөрдөж ажиллах нь төслийн үйл ажиллагаанаас шалтгаалан эвдрэл, элэгдэлд орсон талбайнуудыг амжилттай нөхөн сэргээх үндэс болно.

Өнгөн хөрсний менежментийн төлөвлөгөөний хүрээнд Өнгөн хөрсийг арчлах журмыг боловсруулан баталсан. Тус журамд зааснаар хуулж авсан өнгөн хөрсийг тухайн үед нөхөн сэргээлт хийх талбайд шууд ашиглах ѐстой. Харин өнгөн хөрсийг шууд ашиглах боломжгүй тохиолдолд биологийн идэвхитэй байдлыг нь хадгалахын тулд ургамалжуулан хамгийн эхний ээлжинд нөхөн сэргээлт хийх талбайн хажууд 3 метрээс хэтрэхгүй өндөртэйгөөр овоолон хурааж хадгална. Хадгалалтын хугацаанд хөрсний чанарыг хэвээр хадгалах арга хэмжээнүүдийг авах бөгөөд өнгөн хөрсний чанар нь УСТ 5916:2008 стандартад заасан үржил шимт хөрсний чанарт тавигдах шаардлагуудыг хангасан байна. Урт хугацаагаар хадгалах шимт хөрсөнд жилийн давтамжтайгаар үржил шимийн үзүүлэлтийг тодорхойлно.

Өнгөн хөрсийг арчлах журам нь Оюу Толгой төслийн лицензийн талбайн дотор болон гадна талын аль ч хэсэгт ургамлан бүрхэвч эсвэл нөхөн сэргээсэн талбайд эвдрэл үүсгэж болзошгүй бүхий л үйл ажиллагаанд хамаарна.

2010 онд газар хөндөх зөвшөөрлийн бүртгэлд тусгаснаар Оюу Толгойн лицензийн гадна болон дотор талбайд нийт 53.48 га талбайд хөрс хуулалт хийсэн байна. Хуулж авсан өнгөн хөрсний дийлэнхи хэсгийг бусад талбайн нөхөн сэргээлтэнд ашигласан. Зөвхөн 100501 дугаартай газар хөндөх зөвшөөрлөөр хөндсөн газрын өнгөн хөрсийг цаашид хийгдэх нөхөн сэргээлтэнд ашиглах зорилгоор нөөцөлсөн Ба өнгөн хөрсний хэмжээ нь 5100 м3 байсан. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг Хүснэгт 40-ээс үзнэ үү.

Хүснэгт 40. 2010 оны өнгөн хөрс хуулалт болон хадгалалтын бүртгэл, мэдээлэл


147


Хөндөгдсөн

талбай [га]

Өнгөн хөрсний зузаан

[см]

Өнгөн хөрс

хуулсан талбай

[га]

Овоолгын

эзэлхүүн [м3]

Овоолгын байршил

1 Босоо ам №1. зуурмагийн үйлдвэр болон хадгалах талбайн өргөтгөл

ГХЗ-100501 5.1 10 5.1 5100 Босоо ам 1-ийн зүүн хойно

2

Оюу Толгойн хаягдал хадгалах байгууламжийн хөрсний судалгааны малталт

ГХЗ-100601 0.02 20 0.02 0 Хучилт хийсэн

3

Орон нутгийн онгоцны буудлын шинэ нисэх/буух зурваст нэвтрэх зам барих

ГХЗ-100602 1.75 15 1.75 0 Замын дагуу тараасан

4 Орон нутгийн онгоцны буудлын нисэх зурвасыг шинээр барих

ГХЗ-100701 46.5 15 46.5 0 Нөхөн сэргээлтэнд ашигласан

5

35кв-ын эрчим хүч дамжуулах шугамын багануудын тулгуур суурийг барих

ГХЗ-100903 0.11 15 0.11 0 Хучилт хийсэн

6 Шатахуун нөөцлөх байгууламжийг барих ГХЗ-100901 19.6 0 0 0 Хадгалах

боломжгүй

7 Шингэрүүлсэн хийн түлшний агуулах барих ГХЗ-100902 0.65 0 0 0 Хадгалах

боломжгүй

8 Төв уурын зуухны байгууламж барих ГХЗ-101001 3.80 20 0 0 (-) Эхлээгүй

9

Төслийн талбайн дэд бүтцийн зам барих (1-р босоо амнаас төв уурын зуух хүртэл)

ГХЗ-101002 1.50 15 0 0 Хуулалт хийгээгүй!

10 Ус дамжуулах шугам хоолойн түр байгууламж

Хүлээгдэж байгаа - - 0 0 (-) Эхлээгүй

11 Тоон холбох шугамтай радио цамхагийн 1 ба 2 дугаар суурийг барих

ГХЗ-101003 0.01 0 0 0 Хадгалах боломжгүй

12

Өмнөд Оюугийн ордын ил уурхайн геотехникийн судалгаа (лицензийн талбай дотор)

ГХЗ-101101 Бага (0.0005) 20 Бага

(0.0005) 0 Хучилт хийсэн

13 Анхан шатны бутлуурын овоолго 2 ГХЗ-101102 0.59 - 0 0 (-) Овоолгын

талбай

НИЙТ 79.63 53.48 5100


148

8.3 НӨХӨН СЭРГЭЭЛТ

Төслийн бүтээн байгуулалтын ажлын эхний үеэс эхлэн уурхайн ашиглалт, олборлолт, хаалтхүртэл бүх хугацаанд тогтмол хийгдэх нөхөн сэргээлт нь Оюу Толгойн Байгаль орчны менежментийн үндсэн хэсэг байна.

Оюу Толгой төслийн нөхөн сэргээлтийн менежментийн богино хугацааны төлөвлөгөөг 2010 онд боловсруулсан. Энэхүү төлөвлөгөөний нэг зорилго бол нөхөн сэргээлтийн үндсэн зарчмыг тодорхойлоход оршино. Мөн энэхүү менежментийн төлөвлөгөө нь Оюу Толгойн Байгаль орчныг хамгаалах 2010 оны төлөвлөгөө, Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний 3-р боть (2006) зэрэг баримт бичгүүдэд тусгасан шаардлагуудыг хангах зорилготой. Нөхөн сэргээлтийн менежментийн богино хугацааны төлөвлөгөөг амжилттай хэрэгжүүлснээр байгаль орчинд нөлөөлөх байдлыг хамгийн бага хэмжээнд хязгаарлах төдийгүй, уурхайн хаалтын үед хийгдэх сүүлийн үе шатны нөхөн сэргээлтийн ажлын үндсэн бэлтгэл болж өгнө.

Төслийн үйл ажиллагаа өргөжин тэлэхийн хэрээр нөхөн сэргээлт хийх хэрэгцээ шаардлагууд нэмэгдсээр байна. 2010 онд Оюу Толгойн лицензийн талбайд багахан хэмжээний хөндөгдсөн газрууд болон ухсан суваг, шуудуу зэрэгт техникийн нөхөн сэргээлт хийсэн. Харин Оюу Толгойн лицензийн талбайн гадна Оюу Толгой-Гашуун Сухайтын замын суурийг тавих ажилд ашигласан хайрга, дүүргэгч материалын карьерын 6 талбайд техникийн нөхөн сэргээлт хийж, Оюут онгоцны буудлын нисэх, буух шинэ зурвасыг барихад ашигласан карьерын 2 талбайг аюул осолгүй болгон хэлбэршүүлэн олон настын үр цацаж нөхөн сэргээсэн.

Эдгээрийн зэрэгцээ Байгаль орчны болон Хүнд машин механизмын хэлтсүүд хамтран Хороот Овоо хэмээх толгойн орчмын бэлчээрийн газарт техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх ажлыг зохион байгуулсан. (Зураг 68) Уг бэлчээрийн газар нь Оюу Толгой-Гашуун Сухайт чиглэлийн замын суурийг тавих ажлын явцад хөндөгдсөн юм. Энэхүү нөхөн сэргээлтийн ажлын үр дүнг хянах ажлыг Оюу Толгой төслийн Байгаль орчны хэлтсийн мониторингийн баг хариуцан явуулна.

Зураг 68. Хороот толгой дахь нөхөн сэргээлт хийсэн бэлчээр

2010 онд хийгдсэн нийт нөхөн сэргээлтийн томоохон ажлуудыг Хүснэгт 41-д үзүүлэв.


149

Хүснэгт 41. Техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийсэн талбай

# Нөхөн сэргээлт хийсэн улирал Төслийн нэр Нөхөн сэргээлт хийсэн талбай

Техникийн/Биологийн

нөхөн сэргээлт

1

2010 оны 3 дугаар улирал

Орон нутгийн онгоцны буудлын

нисэх зурвасыг шинээр барих

Хайрга, дүүргэгч материал авч ашигласан 2 цэгийн талбай 9.49 га

Техникийн нөхөн

сэргээлт

2 Онгоцны буудлын барилгын

ажлын талбайгаас хайрга, дүүргэгч материалын талбай хүрэх зам

6.75 га Техникийн

нөхөн сэргээлт

3 Онгоцны буудлын барилгын ажлын талбайгаас хуулсан

шорооны түр овоолгын талбай 59.63 га

Техникийн болон

биологийн нөхөн

сэргээлт

4

2010 оны 2 ба 3 дугаар улирал

Оюу Толгой-Гашуун Сухайт

чиглэлийн замын суурийг бэлтгэх

Хайрга, дүүргэгч материал авч ашигласан 5 цэгийн талбай 9.33 га

Техникийн нөхөн

сэргээлт

5 Замын суурийг бэлтгэх ажлын явцад хөндөгдсөн бэлчээр 0.09 га

Техникийн болон

биологийн нөхөн

сэргээлт

НИЙТ 85.29 га

Эдгээр нөхөн сэргээгдсэн талбайн байршлуудыг Хавсралт 2.3-д үзүүлэв.


150

9. ХӨРСНИЙ ЧАНАР 9.1 ХӨРСНИЙ МОРФОЛОГИ, ХИМИ, ФИЗИК ШИНЖ ЧАНАРЫН ХЯНАЛТ ШИНЖИЛГЭЭ

Оюу Толгой төслийн байгаль орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийн хүрээнд хөрсний хяналт шинжилгээг жил бүрийн 9, 10-р явуулдаг билээ. 2010 онд нийт 50 цэгээс хөрсний дээж авч (Зураг 69). хөрсний хими, физикийн шинж чанарыг тодорхойлуулахаар Шинжлэх ухааны академийн Газарзүйн хүрээлэнд хүргүүлсэн. Мөн эдгээр хяналт шинжилгээний цэгийн 7 цэгт нь хөрсний бүрэн зүсэлт хийв. Харамсалтай нь төслийн талбайд авсан 5 зүсэлтийн лабораторийн хариу төслийн байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөний хэрэгжилтийн тайлант хугацаанаас хожимдож ирэх болсон тул зөвхөн гүний хоолойн хөрсний 1 зүсэлтийг доор үзүүлэв.

Зураг 69. Хөрсний хяналт шинжилгээний цэгүүдийн байршил


151

SMP-PL02 цэг. Цөлийн бор саарал хөрс

Ухаа дундын зүүн урагшаа налуу энгэр. Цөлжүү хээрийн ургамалжилт 35% бүрхсэн. Гадарга дээр цагаан цайвар болон хар саарал өнгөтэй жижиг, дунд зэргийн чулуугаар 80-90% бүрхэгдсэн. Хөрсний зүсэлт хийсэн цэгийн байршил UTM 48Т Х 684799 У 4804989, өрдөршил (дтд) 1065м.

Зураг 70. Хөрсний зүсэлт

Давхарга Зузаан Тодорхойлолт

К 0-1см Өнгөр. Бор саарал өнгөтэй, хэврэг ялтсан бүтэцтэй, сийрэг нийцтэй, ургамлын үндэсгүй, 2мм-ээс дээш хэмжээтэй чулууны агууламж 15 хувь, үе давхрагын байдал тод илэрсэн, дараагийн үед шилжих шилжилт жигд, сүвэрхэг, элс ихтэй шавар (As) механик бүрэлдхүүнтэй.

ПК 1-1.5см Доод үе. Бор саарал өнгөтэй, хэврэг ялтсан бүтэцтэй, дээд давхрагатай харьцуулахад сийрэг нийцтэй, ургамлын үндэсгүй, 2мм-ээс дээш хэмжээтэй чулууны агууламж 15 хувь, үе давхрагын байдал тод илэрсэн, дараагийн үед шилжих шилжилт жигд, сүвэрхэг, элс ихтэй хүнд шавранцар (La-s) механик бүрэлдхүүнтэй.

А 1-24см Ялзмагт давхрага. Бор өнгөтэй (Bk –ийн чулуурхаг цайвар хөрс энэ үед 5-24 см-д сүвлэж илэрсэн), бөөмөрхөг бүтэцтэй, нягт нийцтэй, ургамлын үндэс элбэг, 2мм-ээс дээш хэмжээтэй чулууны агууламж 23 хувь, үе давхрагын байдал тод боловч дараагийн үед шилжих шилжилт жигд бус, , элс ихтэй хүнд шавранцар (La-s) механик бүрэлдхүүнтэй.

Bk 24-50см, түүнээс доош,

Цайвар (зарим газартаа ногоон туяа бүхий шавартай) өнгөтэй, хуурай, нягт нийцгүй, үйрмэг чулуугүй, ургамлын үндэс нэн ховор.


152

Цөлийн бор саарал хөрсний (SMP-PL02) 0-30см-д эзэлхүүн жин нь 1.02гр/см3, хувийн жин нь 2.56гр/см3 бөгөөд 60.1 хувийн сүвэрхэгшилттэй байна. Энэхүү хөрсний үе давхрагын химийн үндсэн шинжийг Хүснэгт 42-д үзүүлэв.

Хүснэгт 42. Цөлийн бор саарал хөрсний (SMP-PL02) химийн шинж чанар

Гүн, см

рН(H2O) (1:2.5)

CaСО3 %

Ялзмаг %

N-NO3 мг/100г

Хөдөлгөөнт, мг/100гр ЕС2.5

dS/m

Солилцоот, мг-экв/100гр

P2O5 K2O Са2+ Mg2+

0-35 8,92 2,18 0,61 0,93 1,23 16,0 0,146 17,0 5,2 5-15 9,33 4,55 1,01 0,16 1,78 3,5 0,108 21,8 5,2 30-40 9,69 16,15 2,05 0,24 1,18 0,9 0,218 55,0 6,9

Хөрсний органик агууламж 0-30см-д дунджаар 0.61 хувийн агууламжтай. Ялзмагт үе давхрагын 5-15см-д 1.01 хувьтай болж, гүнрүүгээ 30-40см-д 2.05 хувийн агууламжтай болж өсөж байна. Хөрсний урвалын орчин (pH) ерөнхийдөө сул шүлтлэг бөгөөд өнгөн хэсгээсээ гүнрүүгээ 8.92-9.69 болж өссөн үзүүлэлттэй байна. Карбонат өнгөн хэсэгт 2.18 хувь байснаа гүнрүү 30-40 см-д 16.15 хувь болж өссөн байна. Хөрсөнд шингээгдсэн суурьт кальцийн ион давамгайлж, сууриудын нийлбэр өнгөн хэсэгт 22.2мг-экв/100гр, 30-40 см-ийн гүнд 61.9мг-экв/100гр агууламжтай болж өсчээ. Тухайн хөрсөнд шим тэжээлийн бодис фосфор хөрсний өнгөн үе давхрагад 1.23мг/100гр, кали мөн үе давхрагад 16гр/100гр хэмжээтэй агуулагдаж, хөрснийхөө гүнрүү элемент тус бүрийн агууламж буурсан үзүүлэлттэй байна.

Энэ цэг нь Оюу Толгой төслийн үйл ажиллагаанд хэрэглэгдэх усны эх үүсвэрийг хангах шугам хоолойн дагуу байрладаг бөгөөд 80-90 хувийн хайрга чулуун бүрхэцтэй, өнгөн хэсэгтээ элс ихтэй хүнд шавранцар механик бүрэлдхүүнтэй (La-s). Хөрсийг хамгаалах байгалийн өнгөр 1.5см зузаантай буюу дунд зэргийн хамгаалалтыг үүсгэжээ. Мөн өнгөн хэсгийн хөрсний тоосны (хөрсний 0.002-0.05мм хэмжээтэй ширхэг) агууламж 23.4 хувийн өндөр агууламжтай байна.

9.2 ОЮУ ТОЛГОЙ ОРЧМЫН ХӨРСӨН БҮРХЭВЧ, ТҮҮНИЙ ХИМИ, ФИЗИКИЙН ШИНЖ ЧАНАР

Оюу Толгой орчмын нутаг нь цөлийн бор саарал хөрс зонхилон тархах бөгөөд хойд хэсгээр говийн цайвар бор буюу хээржүү цөлийн бор саарал хөрстэй. Ерөнхий хөрсөн бүрхэвч нь доворхог хад чулуурхаг байдал болон газрын гадаргын байдлаас шалтгаалж алаг цоог, хоршил зонхилно. Өндөрлөгдүү газраар нимгэн чулуурхаг, хотгордуу газраар ердийн цөлийн бор саарал хөрстэй. Лицензийн талбайн хойд хэсгээр нимгэн чулуурхаг хөрстэй байхад, урд хэсгийн хотгордуу газраар элсэрхэг дов ихтэй элэгдэл эвдрэлд амархан өртөмтгий сийрэг элсэн хөрс нилээд их талбай эзэлж байна. Хотгордуу газраар мараалаг хужирлаг шинжийн давсархаг хөрс хам бүрдэл үүсгэж бага зэрэг талбай эзэлнэ. Нийт нутаг дэвсгэр том жижиг хуурай сайраар хэрчигдсэн бөгөөд сайрын эрэг орчим газраар морфологийн хувьд үелсэн шинжтэй сайрын хөрс нилээд тохиолдоно. Ихэнх хөрсний гадарга нь говь цөлийн хөрсний нийтлэг шинж чанар болох хайрга чулуун хучаастай. Чулуун хучаасан бүрхэвчийн гадаргад эзлэх хувь нь үндсэндээ хотгор гүдгэрээс шалтгаална.


153

Хөрсний механик бүрэлдэхүүн ба зарим физик шинж чанар

Хөрсний бүрэлдэхүүнд молекулын хэмжээтэй нарийн шавар (<0.002мм), тоос (0.002-0.05мм), элс (0.05-2мм), чулуу(>2мм) гэх мэт олон янзын ширхэгүүд багтана. Хөрсний хатуу хэсгийг бүрдүүлж байгаа шавар, тоос, элсний агууламжийг хувиар илэрхийлснийг механик бүрэлдэхүүн гэнэ. Бид баруун европт болон Америкт баримтладаг, манай оронд түгээмэл хэрэглэгдэх болсон Тэнцүү талт гурвалжны аргыг ашиглан хөрсний механик бүрэлдхүүнийг тодорхойлов. Хөрсний энэ ангилалд механик бүрэлдэхүүнийг 13 хэв шинжид хуваадаг. Оюу Толгойд өнөөг хүртэл явуулсан хөрсний судалгааны үр дүнд механик бүрэлдэхүүний шавар (A), элс ихтэй шавар (As), элс ихтэй хүнд шавар (La-s), хүнд шавранцар (La) гэсэн 4 хэв шинж илрээд байна (Зураг 2). Оюу Толгой орчимд Газарзүйн хүрээлэнгийн эрдэмтэн О. Батхишигийн2 2007 онд явуулсан судалгааны дүнг нягтлан үзэхэд элс ихтэй шавар (As), элс ихтэй хүнд шавар (La-s), хүнд шавранцар (La) механик бүрэлдхүүнтэй хөрсийг тогтоож байжээ. Энэ оны судалгаар лицензийн талбайн зүүн захаас зүүн тийш 5 км орчим зайд байрлах хадат толгодын урд үзүүрийн Бор хошуу нэртэй толгойн хөрс шавар (A) механик бүрэлдхүүнтэй болохыг нэмж тогтоолоо.

Хүснэгт 43-т 2010 оны хөрсний дээжийн механик бүрэлдэхүүнийг хувиар илэрхийлснийг үзүүлэв.

A- Шавар L- Шавранцар Аs- Элс ихтэй шавар Lf- Тоос ихтэй шаваранцар La-s- Элс ихтэй хүнд шавранцар Ltf- Тоосонцор Ls- Элс ихтэй шавранцар Lfa- Тоосорхог шавар ихтэй шавранцар Sl- Шавар ихтэй элс Laf- Нарийн тоос ихтэй шавранцар S- Элс La- Хүнд шавранцар Al- Тоос ихтэй шавар

Зураг 71. Хөрсний механик бүрэлдэхүүний ангилал ба түүнд харгалзах Оюу Толгойн хөрсний механик бүрэлдэхүүн

2 О.Батхишиг. 2007. Оюу Толгойн тоосны хяналт шинжилгээний газрууд орчмын хөрсний шинж чанар. Гэрээт ажлын тайлан


154

Хүснэгт 43. Оюу Толгой орчмын хөрсний механик бүрэлдэхүүн (%-аар)

Байршил Нэр

Механик бүрэлдэхүүн, % (хэмжээ мм-ээр)

Чулуу, % >2мм

Механик бүрэлдхүүн Элс

(2-0.05мм)

Тоос (0.05-

0.002мм)

Шавар (<

0.002мм)

Амтгайн тойром SMP-AmTo 44,0 43,9 12,1 0,0 La

Гүний хоолой SMP-PL03 76,0 16,2 7,7 16,0 As

Ундайн сайр SMP-UnRi 68,9 23,4 7,7 15 As

Бөгтөр хөөвөр SMP-BuKh 61,6 29,3 9,2 13 As

Бор хошуу SMP-BoKh 70,3 19,0 10,6 6 A

Гашуун сухайт SMP-GaSu 54,2 36,6 9,2 5 La-s

ОТ-н агуулах орчим SMP-WaHo 60,1 32,0 7,9 58 La-s

Хайрганы үйлдэр орчим SMP-QrBP 67,4 26,3 6,3 16 As Тэсрэх бодисын үйлдэр орчим SMP-EP01 68,9 23,4 7,7 47 As

Тэсрэх бодисын агуулах орчим SMP-EP02 63,0 27,8 9,2 7 As

Дизель станцын орчим SMP-DS01 39,6 43,9 16,5 0 La

Төслийн лицензийн талбай дотор элс ихтэй шавар (As), элс ихтэй хүнд шавар (La-s), хүнд шавранцар (La) механик бүрэлдэхүүнтэй хөрс тохиолдох бөгөөд түүнд 23-43% хүртэл тоос агуулагдаж байна. Эдгээр хөрсний хяналт шинжилгээний цэгүүдийн ус-физикийн шинж чанарыг дараах хүснэгтэнд үзүүлэв.

Хүснэгт 44. Оюу Толгой орчмын хөрсний ус физикийн шинж чанар

Байршил Нэр Сүвэрхэгшилт, %

Эзэлхүүн жин гр/см3

Хувийн жин

гр/см3 Амтгайн тойром SMP-AmTo 58,0 1,08 2,56 Гүний хоолой SMP-PL03 59,4 1,13 2,78 Ундайн сайр SMP-UnRi 50,2 1,24 2,50 Бөгтөр хөөвөр SMP-BuKh 55,3 1,21 2,70 Бор хошуу SMP-BoKh 38,0 1,59 2,56 Гашуун сухайт SMP-GaSu 55,1 1,18 2,63 ОТ-н агуулах орчим SMP-WaHo 45,8 1,39 2,56 Хайрганы үйлдэр орчим SMP-QrBP 45,1 1,37 2,50 Тэсрэх бодисын үйлдэр орчим SMP-EP01 61,0 1,05 2,70 Тэсрэх бодисын агуулах орчим SMP-EP02 61,8 1,01 2,63 Дизель станцын орчим SMP-DS01 48,2 1,29 2,50

Оюу Толгой орчмын хөрсний хувийн жин 2.50-2.78гр/м3 байгаа нь маш нягт хөрстэй болохыг харуулж байна. Харин сүвэрхэг чанар 38-61.8 хувьтай байна. Бор хошуу орчмын хөрс шавар (А) механик бүрэлдхүүнтэй учир сүвэрхэгшилт хамгийн бага 38%, эзэлхүүн жин 1.59гр/м3 байв. Ийм хөрс ус шингээх чадвар маш муу байдаг.


155

Хөрсний химийн шинж чанар

Оюу Толгой орчмын өнгөн хөрсний 0-20 см дахь үржил шимт ялзмагийн агууламж 0.49-1.46%, азот 0.25-6.12мг/100гр, хөдөлгөөнт фосфор 0.49-2.36мг/100гр, хөдөлгөөнт кали 1.3-34мг/100гр агууламжтай бөгөөд ялзмаг хөрсний 60 см хүртэл гүнрүү нэмэгдэж, бусад шим тэжээлийн бодисууд буурч байна. Хөрсөнд шингээгдсэн нийт суурьт ионы агууламж 15.5-150мг-экв/100гр бөгөөд суурьт кальцийн ион давамгайлж байна. Нийт суурьт ионы агууламж хөрсний гүнрүүгээ нэмэгдэх зүй тогтолтой байна.

Ингэж хөрсний доод үе дэх ялзмагын агууламж дээд үеэсээ өндөр байгаа нь зундаа халуун, хуурай уур амьсгалтай байдгаас болоод хөрсний өнгөн хэсэг дээд үеүүд нь хүчтэй халж, ургамлын үлдэгдлийн эрдэсжих үйл явц эрчимтэй явагддагтай холбоотой (Доржготов3, 2003).

Мөн энэ нутгийн хөрсний бүх үе давхрага карбонат тодорхой хэмжээгээр агуулдаг бөгөөд хөрсний урвалын орчин (рН) саармагаас сул шүлтлэг орчинтой болох нь тогтоогдоод байна. Тэсрэх бодисын үйлдвэр болон түүний агуулах орчмын хөрсний урвалын орчин рН 9.54-9.82 буюу хамгийн өндөр үзүүлэлттэй гарсан бөгөөд дараа дараагийн хяналт шинжилгээгээр дэлгэрэнгүй нягтлан үзэхээр төлөвлөж байна.(Хүснэгт 45).

Хүснэгт 45. Оюу Толгой орчмын хөрсний химийн шинж чанар

Байрлал Нэр рН

(H2O) (1:2.5)

CaСО3 %

Ялзмаг %

N-NO3 мг/100г

Хөдөлгөөнт, мг/100гр

ЕС2.5 dS/m

Солилцоот, мг-экв/100гр

P2O5 K2O Са2+ Mg2+

Амтгайн тойром SMP-AmTo 7,82 4,91 1,26 6,12 1,73 34,0 0,015 125,0 25,0

Гүний хоолой SMP-PL03 8,69 1,82 0,49 0,25 2,39 7,3 0,069 13,4 2,1

Ундайн сайр SMP-UnRi 7,67 4,55 1,06 2,00 0,64 7,6 0,004 95,0 15,3

Бөгтөр хөөвөр SMP-BuKh 8,94 3,82 0,77 0,41 1,07 12,0 0,178 22,9 5,2

Бор хошуу SMP-BoKh 9,53 5,09 0,53 0,25 0,97 30,0 0,141 20,3 5,2

Гашуун сухайт SMP-GaSu 9,11 4,55 0,70 0,02 1,25 22,0 0,200 18,8 6,9

ОТ-н агуулах орчим

SMP-WaHo 8,21 6,73 0,97 0,10 1,55 5,0 0,559 25,0 5,2

Хайрганы үйлдэр орчим

SMP-QrBP 8,88 10,20 1,46 0,20 0,79 1,3 0,081 21,8 2,1

Тэсрэх бодисын үйлдэр орчим

SMP-EP01 9,82 9,65 0,66 0,25 0,52 1,7 0,445 35,0 6,9

Тэсрэх бодисын агуулах орчим

SMP-EP02 9,54 10,02 0,65 2,00 0,85 6,0 1,051 59,0 10,3

Дизель станцын орчим

SMP-DS01 8,75 9,29 0,97 0,76 0,49 7,9 0,009 99,0 17,3

Уул уурхайн үйл ажиллагааны явцад тодорхой хэмжээний газрын хөрсний элэгдэл эвдрэлийн үүсэх нөлөөлөл зайлшгүй гарах тул хөрсний шинж чанар, доройтлыг байнга хянаж байх шаардлагатай. Түүнчлэн агаарын тоосжилт ба газрын гадаргуугын байдлаас буюу хөрс-ургамлан бүрхэвчийн онцлогоос ихээхэн хамааралтай байдаг тул холбогдох

3 Д.Доржготов. 2003. МОНГОЛ ОРНЫ ХӨРС. УБ. 158-р хуудас


156

хяналт шинжилгээний хөтөлбөрүүдийг уялдуулан дүн шинжилгээ хийх нь чухал байна. Энэ оны хөрсний шинж чанар, морфологи судалгааны үр дүнд Оюу Толгой орчмын хөрсөнд агуулагдах тоосны хэмжээ 23-43% хүртэл байгаа нь хөрсний эвдрэл элэгдэлээс шалтгаалсан тоосжилт үүсэх эрсдэл өндөр болохыг харуулж байна.


157

10. АРХЕОЛОГИЙН ДУРСГАЛТ ГАЗАР Монгол улсын соѐлыг өвийг хамгаалах тухай хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулахаар төлөвлөсөн газарт археологи, түүх соѐлын өвийн тандалт судалгаа, шаардлагатай нөхцөлд авран хамгаалах малталтын ажлыг хийх шаардлагатай байдаг. Оюу Толгой ХХК Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Археологийн Хүрээлэнтэй 2002 оноос хойш идэвхитэй хамтран ажиллаж байгаа билээ.

Төслийн төлөвлөгөөний хэрэгжилт, түүнд гарсан зарим өөрчлөлтийн дагуу Оюу Толгойн лицензийн талбайгаас гадна орших зарим талбайд археологийн тандалт судалгааг 2010 онд хийлгэсэн. Үүнд:

Автозамын шинэчилсэн зурвасын дагуу

Эрчим хүчний шугам татах зурвасын өөрчлөлт

Байнгын нисэх онгоцны буудал барих талбай зэрэг орно.

10.1. АВТО ЗАМЫН ШИНЭЧИЛСЭН ЗУРВАСЫН ДАГУУ ИЛЭРСЭН ДУРСГАЛУУД Оюу толгойгоос Гашуун сухайт хүрэх авто замын инэчилсэн зурвасын дагуу хийсэн хайгуул судалгаагаар нийт 6 дурсгал, чулуун зэвсгийн үлдэц 2 ширхэг тус тус илэрсэн болно.

Дурсгал - 01. Оюу толгойгоос Гашуун сухайт орох авто замын урд зуувин хэлбэрийн чулуун дараастай нэгэн байгууламж бий.

Дурсгал - 02. Дээрх дурсгалын зүүн талд дугуй хэлбэртэй, овгор чулуун дараастай нэг булш байна. Дараасны төв хэсэг нь хонхор (Зураг 72).

Зураг 72. ОТ-ГС замын дагуу илэрсэн булш

Дурсгал - 03. Намхан толгойн урд энгэрт орших чулуун хорооны өмнө талд зуувин хэлбэртэй цөөн тооны чулуун дараас бүхий нэг булш илрэв.


158

Дурсгал -04. Дээрх дурcгалаас баруун урд зүгт 51 метр зайд нарийн сайрын хойд эрэг дээр зуувин хэлэртэй, цөөн тооны чулуун дараастай нэгэн булш байна.

Дурсгал -05. Оюу толгойгоос Гашуун сухайт орох авто замын баруун талд дугуй хэлбэртэй, шигүү чулуун дараастай нэгэн байгууламж байна.

Дурсгал - 06. Оюу толгойгоос Гашуун сухайт орох авто замын зүүн талд зуувин хэлбэртэй, жижиг чулуун дараастай нэг булш байна. Булшны дараасыг хийхдээ чулуун зэвсгийн үеийн нэгэн үлдэцийг ашиглажээ.

10.2. ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ШУГАМ ТАТАХ ЗУРВАСЫН ДАГУУД ИЛЭРСЭН ДУРСГАЛУУД Нэмэлт хайгуул судалгааны явцад нийт 2 булш илэрчээ.

Дурсгал -02. Уулын баруун урд бэлд зуувин дугуй хэлбэрийн дараастай нэгэн булш байна. Дараасны төв хэсэг нь чулуугүй.

Дурсгал - 03. Дээрх дурсгалаас баруун тийш 340 метр зайд зуувин дугуй хэлбэрийн чулуун дараастай нэг булш байна.

Зураг 73. Эрчим хүчний шугам татах зурваст илэрсэн булш


159

10.3. НИСЭХ ОНГОЦНЫ ТАЛБАЙН ХОЙД ХЭСЭГТ ОРШИХ ХАЙГУУЛЫН ТАЛБАЙГААС

ИЛЭРСЭН ДУРСГАЛУУД

Дурсгал – 01. Намхан толгойн урд энгэрт дугуй хэлбэрийн чулуун дараастай нэг булш бий. Дараас чулуу нь голоороо сийрэг

Дурсгал – 02. Барсгар хадтай уулын урд энгэрт зууван дугуй хэлбэрийн чулуун дараастай нэг булш байна

Дурсгал – 03. Дээрх дурсгалын баруун талд 40 метр зайд дөрвөлжин хэлбэртэй битүү чулуун дараастай нэг булш байна

10.4. ТҮҮВЭР ОЛДВОР Хайгуул судалгааны ажлын явцад 2 газраас цөөн хэдэн чулуун зэвсгийн зүйлс түүвэрлэсэн болно. Эхний газар нь Оюу толгойгоос Гашуун сухайт орох машин замын дагуу дахь Дурсгал - 01, 02-ын ойр орчмоос харин нөгөө хэдийг нь Дурсгал-06-ын дэргэдээс түүвэрлэсэн болно.

Зураг 74. Чулуун зэвсгийн зүйлс

Энэ жилийн археологийн хайгуул судалгаагаар Оюу толгойгоос Гашуун сухайт орох авто замын шинэчилсэн зурвас, эрчим хүчний шугам татах зурвас болон нисэх буудлын хойд талбай гэсэн 3 хэсэг газарт нийт 12 дурсгал илрүүлэн олж бүртгэсэн байна. Эдгээрээс 11 дурсгал нь бүтээн байгуулалтын ажлын явцад өртөж устаж болзошгүй тул авран хамгаалж судлах шаардлагатай гэсэн дүгнэлтийг ШУА Археологийн тайланд дурьдсан байна.


160

Зураг 75. 2010 онд олдсон археологийн дурсгалуудын байршил


161

11. БИОЛОГИЙН ТӨРӨЛ ЗҮЙЛ

11.1УРГАМЛЫН МОНИТОРИНГ Оюу Толгой төслийн үйл ажиллагаанаас ойр орчмын нутаг дэвсгэр дэх ургамлан нөмрөгт үзүүлэх сөрөг нөлөөг судлахад энэхүү судалгааны зорилго оршдог.

2010 онд ургамлын мониторинг судалгааг хийхдээ дараах ажлуудыг гүйцэтгэх зорилтуудыг тавьж ажилласан. Үүнд:

Ургамлын аймгийн мониторинг

Ургамлын биоморфологи

Ургамалжилтын судалгаа

Ханбогд сумын хэмжээнд бэлчээрийн эрүүл мэндийн судалгаа хийх

Мэдээллийн санг үүсгэх

Модны тооллого Эдгээр зорилтуудыг биелүүлэхийн тулд мониторинг судалгааны хээрийн ажлыг Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь хамруулан 9 сарын 3-аас 10 сарын 6 хүртэл нийт 36 талбайд хийж дуусгалаа. Хавсралт 1.11-ээс цэгүүдийн байршлын дэлгэрэнгүй мэдээллийг үзнэ үү.

Энэ жилийн мониторинг судалгааны дэвшилтэт талаас дурьдвал:

Монголын Бэлчээрийн Менежментийн Холбоо (МБМХ)-той хамтран төслийн үйл ажиллагаа хэрэгжиж буй Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрт бэлчээрийн эрүүл мэндийн судалгааг хамтран гүйцэтгэж, бэлчээрийн урт хугацааны мониторинг судалгаанд сумын 4 багийг оролцуулан нийт 14 талбайг сонгон ажиллалаа. Мониторингийн цэгийг сонгохдоо ландшафт болоод хөрс, ургамалжилтын онцлогийг харгалзан тухайн орчноо төлөөлөхүйц хэв шинжийн бэлчээрийг сонгож авсан.

Олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, алдаа багатай бодит тоон мэдээлэл цуглуулах боломж бүхий цэгэн судалгааны аргыг уламжлалт аргатай хослуулан бүх талбайд хэрэглэсэн.

Мониторинг судалгааны талбай тус бүрд фото зургийн баримтжуулалт хийн, ургамлын голлох зүйлийн бүрэлдэхүүн, тусгаг болон хөрсний өнгөн хэсгийн бүрхэвчийг тодорхойлж, олон наст ургамлын суурь хоорондын зайг хэмжиж, талбай тус бүрээс 5 удаагийн давталттайгаар ургацын дээжийг авсан.

Үүнээс гадна заг, хайлас, сухай, тоорой модны тооллогыг 8 талбайд хийж баримтжууллаа.

2010 онд ОТ төслийн зүгээс Ханбогд сумын хэмжээнд бэлчээр, ургамлан нөмрөгийн 36 талбайд мониторинг судалгаа хийсэн ба МБМХ, Ханбогд сумын цаг уурын станцтай хамтарсан бэлчээрийн эрүүл мэндийн судалгааны 4 цэгийг оролцуулбал сумын хэмжээнд мониторингийн 40 цэгтэй болж байна. Энэ бол бусад аль ч сумын хэмжээнд байхгүй үзүүлэлт юм.


162

Зураг 76. Ургамлан нөмрөг, бэлчээрийн судалгааны цэгүүдийн байршил


163

11.2 СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН

ОТ төслийн талбайн ургамлын аймгийн 2003 онд хийсэн бүртгэлийг 2008 онд шинэчилж 33 овгийн, 99 төрлийн, 154 зүйлийн ургамал ургаж байна хэмээн гаргасан. 2009-2010 оны судалгааны явцад 4 зүйл ургамлын аймгийн бүрэлдэхүүнд шинээр бүртгэгдэж байна. Үүнд, хүний хөлөөр зөөгдөж ирсэн Fagoporum sagitatum (тарианы сагаг), Triticum aestivum (зуны буудай), олон жилээр унтаа байдалд зуссан Artemisia depauperata (ядмаг шаралж), Chamaerhodes erecta (цэх түмэн тана) юм.

Ийнхүү 2010 оны байдлаар тус талбайд 33 овгийн 101 төрлийн 158 зүйл ургамал ургаж байна. Энэхүү шинэчилсэн бүртгэлд орж байгаа 4 зүйл ургамлын арви, тархалтыг дараах хүснэгтээр үзүүллээ.

Хүснэгт 46. Оюу Толгойн лицензийн талбайн ургамлын зүйлийн бүртгэлд шинээр нэмэгдсэн зүйл

№ Зүйлийн нэр

Арви Тархалтын тухай тэмдэглэл Латин нэр Монгол нэр

1 Fagopyrum sagittatum Gilib. Тарианы сагаг sol Хашаан дотор замын дагууд (зөөгдөж ирсэн байх магадлалтай)

2 Chamaerhodos erecta (L.) Bge

Цэх түмэн тана sol CC кемпийн баруун хойд модны орчим

3 Artemisia xanthochroa Krash

Шар шарилж sol 648194, 4766719

4 A. depauperata Krash

Ядмаг шарилж sol CC кемпийн баруун хойд модны орчим

Ургамлын өсөлт хөгжилт буюу биоморфологийн мониторинг

Ургамлын өсөж хөгжих явц нь цаг агаарын байдал болон тухайн ургамлын өсөж хөгжих хэм, түүнийгээ мэдрэх бодгаль бүрийн зөн мэдрэмжтэй уялдаж байдаг.

ОТ станцын 2010 оны агаарын температур, хур тунадасны мэдээг ашиглан байгуулсан климадиаграммаар ургамал ургах хугацааны уур амьсгалын хөдлөлзүйг харууллаа (График 34 C). Мөн Ханбогд станцын 2010 оны дулааны улирлын (IV-X) сарын дундаж температур, хур тунадасыг 1976-2010 оны олон жилийн дундажтай нь харьцуулан гаргалаа (График 34 A,B).

График 34A,B-ээс харахад 2010 онд чийгийн хангамж ургамал ургах хугацааны эхэн буюу 4-6, 8-9 дүгээр саруудад олон жилийн дунджаас харьцангуй өндөр гарсан байгаа нь энэ жил ургамлын хаврын өсөлт хөгжилт, намар хэнзлэн ургах нөхцөлийг бүрдүүлж өгсөн байна.

График 34 C-ээс харахад 2010 оны хаврын эхэн сарууд буюу 3 сарын сүүлээс 5 сарын эхний 10 хоногт чийгийн хэмжээ хангалттай, мөн агаарын температурын хэм ч тийм өндөр бус байсан байна. Тухайлбал, хавартаа агаарын температур ихээхэн хэлбэлзэлтэй байсан хэдий ч дундаж температур нь 4-р сард +5 градус орчимд, 5-р сард 15 градусаас давсан байлаа. Хур тундас 4-р сард 12 мм, 5-р сард 38,5 мм хур тунадас унажээ. Энэхүү үзүүлэлт нь олон жилийн дундажаас 2010 оны 4-р сард 4,7 дахин их, 5-р сард 6,5 дахин их байна.

Энэ нөхцөл байдал нь ургамлын вегетацийн эхэн үеийн ургалтад таатайгаар нөлөөлж, ургамлын хаврын сэрэн ургах, цэцэглэн хөгжих нь сүүлийн таван жилээс илүүтэй байлаа. Энд зонхилон ургадаг ургамлаас Stipa-ууд, Anabisis brevifolia, Ptilagrostis pillotii,


164

Achnatherum splendens зэргээс гадна олонтоо тааралдаж урган хөгждөггүй, ичмэл байдалд олон жилээр зусдаг Rheum nanum, Dontostemon integrifolius, Limonium tenellium, Artemisia caespitosa, Olgeae leucophylla, Zygophyllum pterocarphum зэрэг олон зүйлийн олон бодгалиуд ургасан. Мөн Aristida heymanii олон газарт нэлэнхүй нягт тархалттай синузи үүсгэн ургасан.

Months

Apr May June July Aug Sep Oct

Tem

pera

ture

(0 C)

0

10

20

30

40

Average of the multi year2010

A.

Months

Apr May June July Aug Sep OctPr

ecip

itatio

n (m

m)

0

10

20

30

40

50

60

Average of the multi year2010

B.

Months

Jan Feb Mar Apr May June July Aug Sep Oct

Tem

pera

ture

(0 C)

0

10

20

30

40

50

Prec

ipita

tion

(mm

)

0

20

40

60

80

100

Temperature (0C)Precipitation (mm)

C.

График 34. Климадиаграмм а. Ханбогд станцын 2010 оны дулааны улирлын сарын дундаж температурыг олон жилийн дундажтай нь харьцуулсан байдал b. Ханбогд станцын 2010 оны дулааны улирлын сарын дундаж хур тунадасыг олон жилийн дундажтай нь харьцуулсан байдал c. ОТ станцын 2010 оны сарын дундаж агаарын температур, хур тунадасны мэдээг ашиглан байгуулсан климадиаграмм

Харин зуны саруудад аагим халуун ихтэй, хур тунадасны хомсдолтой байлаа. Агаарын их температур 6-р сард 38 градус, 7-р сард 41 градуст хүрсэн атлаа 6-р сарын тундас олон жилийн дундажаас 1,6 дахин бага, 7-р сард олон жилийн дундаж орчимдоо хуртай байв. 8-р сард агаарын темпаратур буурч 20 гаруйхан градус болсон боловч хур тунадас орсонгүй.

Эдгээр нөхцөл нь ургамлын ургалтыг удаашруулан улмаар доройтуулан олон зүйл ургамал зуны тайван байдалдаа орж ичсэн. Тухайлбал, Nitraria sibirica, Zygophyllum xantaxylon, Potaninia mongolica, Allium polyrrhizum, A.mongolicum, Astragalus vallestris, Stipa glareosa гэх мэт. Бас дээр нь царцааны гурван удаагийн олшрол болсон. Иймэрхүү байдлаар 6-р сарын сүүлчээс 8-р сарын сүүлч хүртэл ургамал урган зусахад нэн таагүй байдалтайгаар өнгөрлөө.


165

8 сарын сүүлээс 9 сарын эхний хагаст ургамал ургах чийгийн хангамж хангалттай байсан тул ургамал хэнзлэн (давтан ургах) ургахад таатай нөхцлийг бүрдүүлж өгсөн байна. Энэ нь ялангуяа Lapulla intermedia, Arnebia guttata, Artemisia intricate, A. anethifolia, Echinops Gmelinii (Artemisia sieversiana, A.anethifolia, A.macrocephala, A.annua, Cancrinii discoides, Chiazospermum lactiflorum) зэрэг 2 наст ургамлуудын тэвгэн найлзуур ургахад илүү нөлөөлсөн бөгөөд Allium mongolicum, Ajania achilloides, Oxytropis aciphylla, Kalidium foliatum хамгийн сайн хэнзлэн ургасан.

Өөрөөр хэлбэл эдгээрийн тэвгэн найлзуурууд өвлийг өнтэй тэсвэрлэн давчихвал дээр дурдсан хоѐр ганц наст ургамлуудын эзэгнэх зун нь 2011 онд болох нь гэж ойлгож болно.

9-р сарын оройтсон борооноор ургасан ургамлууд цаашдаа намрын сэрүүн улмаар хүйтэнд хавчигдсаар 10-р сарын сүүлч хүртэл ургалтаа үргэлжлүүлсээр өвлийн байдалдаа орж унтсан. Энэ жилийн ганц настны ургаж байгаа байдлаас ажиглахад ирэх жилийн зун Micropeplis arachnoidea, Corispermum mongolica, Atriplex sibirica, Halogeton glomeratus, Bassia dasiphylla, Salsola collina, Suaeda corniculata зэрэг зүйлүүд сайн ургах бололтой.

2010 онд ургамлын өсөлт хөгжилтөд хавар, намартаа температур ба хур тунадасны тааламжтай нөхцөл тохиож зундаа гантай байснаас зуныхаа хоѐр тал руу ургамлын өсөлт хөгжилт шахуу байжээ. Иймэрхүү байдлаар өвөл зун хоѐроо хавар намар нь хавчаад байвал зундаа ургах ургамлын тоо цөөрөх түүхэн хөгжлийн хандлага харагдаж байгаа.

Оюу Толгой төслийн хүрээнд мониторинг судлагаа хийж байгаа газруудын ургамлын өсөлт, хөгжилтийн байдлыг 2003-2009 оны үзүүлэлттэй нь харьцуулан дүгнэснийг Хавсралт 1.12-оос үзнэ үү.

2010 оны зун сайн ургаж цэцэглэсэн ургамлуудад дараа дурьдах ургамлууд орж байна. Үүнд: Ephedra sinica, Ptilagrostis pelliotii, Stipa gobica, S.glareosa, S.krylovii, Rheum nanum, Atrepaxis pungens, A.fruticosa, Chenopodium glauca, Ch.acuminatum, Ch.album, Eurota ceratoides, Saueda corniculata, Salsola collina, Micropeplis arachinoidea, Climatis fruticosa, Cl.tangutica, Haleropestis salsuginosa, Chiazospermum lactiflora, Amigdalus pedenculata, A.mongolica, Astragalus tenius, A.monophylla, Oxytropis aciphylla, O.kossinskii, Zygophyllum pterocarpa, Z.xantoxylon, Nitraria sibirica, Reaumuria soongorica, Ferula bungeana, Limonium erytrixylon, Lycium turancatum, Lonicera altaica, Olgeae luecophylla, Echinops gmelinii, Saussure amara, S.lacinata болой. Нийт 37 зүйл ургамал зун нь хэдийгээр гантай байсан ч сайн цэцэглэж өсөлт хөгжилтийнхөө оргил үед гарч чадсан байх юм.

Гэхдээ вегетацийн хугацааны аль нэгэн хэсэгт сайн урган цэцэглэсэн боловч үр нь боловсорч үрээ өгөөгүй ургамлууд нилээд байгаа. Үүнд: Triglocin maritima, Ephedra equisetina, Psammchloa villosa, Achnatherum splendens, Salsola laricifolia, S.passerina, Anabasis brevifolia, Sympegmaa regelii, Microstigma deflexum, Dontostemon integrifolius, Glycyrrhiza uralensis, Astragalus vallestris, Spogiocarpella grubovii, Nitraria robrovskii, Euphobia humifusa, E. kozlovii, Limonium tenellum, Convolvulus ammanii, C.arvensis, C.fruticosa,Panzera lanata, Astrathamnus centrali-asiaticus, Ajania achilloides, Brachanthemum gobicum, Artemisia caespitosa, Scorzonera pseudadivaricata гэсэн 26 зүйл ургамал байх юм. 2010 оны вегетацийн хугацаанд тайван байдалд зуссан ургамлуудад дараах ургамлууд орж байгаа. Үүнд: Tragus mongolorum, Setaria glauca, Ennopogen borealis, Eragrostis minor, Seuada glauca, Molluga cerviana, Amaranthus retroflexus, Fagopyrum tataricum, Lepidium densiflorum, Erodium stephanianium, Plantago minuata, Artemisia blepharolepis, Sonchus oleraceus гэсэн 13 зүйл ганц хоѐр наст ургамал ургалгүй тайван байдалд зуссан. Харин Ptilotrichum canescens, Dontestmon crassifolia, Cynanchum sibiricum, Arnebia fembriata, Jurinea mongolica гэсэн 5 зүйл ургамал ургалгүйгээр зундаа нахианы тайван байдалд


166

зуслаа. Өөрөөр хэлбэл тайван байдалд зуссан ургамлуудын ихэнхи хувь (72,2%) нь ганц хоѐр настангууд байлаа.

Potaninia mongolica хавар ургаж эхэлснээ зуны турш халуунд ичээд намар 9-р сарын сүүлчийн борооноор урган цэцэглэж энэ явц 11-р сарын дунд хүртэл үргэлжилсэн онцлогтой. Ер нь энэ зун бүлгэмдлийг үүсгэгч үндсэн ургамлууд нь муу ургаж хөгжсөн.

Ийнхүү хавартаа зуншлагатай, зундаа гантай, намартаа өнтэй байсаар ургамлын ургалтын хугацаа өндөрлөлөө.

Ургамалжилт

Цэгэн судалгааны арга

Хуурай болон хагас хуурай бүс нутгийн бэлчээрийн мониторингийн гарын авлагад тусгагдсан үзүүлэлтүүдийг Монгол орны нөхцөлд тохируулан нэмэлт өөрчлөлт оруулсан цэгэн судалгааны аргазүй нь газрын гадаргын тогтоц болон экосистемийн тогтвортой байдлыг хангахад чухал нөлөө бүхий хөрс, ус, амьд биетийн тогтвортой байдлыг цогцоор илэрхийлдгээрээ давуу юм.

Судалгааны талбайг тухайн нутгийн зонхилох ургамлан нөмрөг, бэлчээрийн хэв шинж, төлөв байдлыг төлөөлөхүйц талбайд тохиолдлын аргаар сонгож авсан. Сонгосон цэгээс эхтэйгээр 50 м урттай 2 трансектийн шугамыг хоорондоо 25 м зайтай зэрэгцүүлэн байрлуулж үзүүрүүдийг гадсаар бэхэлж, шугаман цэгийн бичиглэл болон ургамлын суурь хоорондын хоосон зайн бичиглэлийг тус тус хийсэн. Мөн ургацын дээжийг доорх схемийн дагууд 5 давталттайгаар авсан.

Уламжлалт аргын судалгааг энэхүү трансектийн хоѐр шугамын хооронд 25x25 м, 1-р шугамын дагууд 25x4 м-ийн харьцаатайгаар 100 м2 талбайд уламжлалт бичиглэлийн маягтын дагууд судалгааг гүйцэтгэсэн.

1

2

3

4

5

50 м

25 м

25 м25 м

Шугам I

50

12.5 м

Хөрсний морфологийн бичиглэл хийсэн цэг

0

Шугам II

1 м

0

1'

2'

3'

4'

5'

2011 онд ургацын дээж авах талбай гэх мэтчилэнгээр үргэлжилнэ

2010 онд ургацын дээж авсан талбай

4 м

25 м

Уламжлалт аргаар судалгаа хийсэн талбай 100 м2

625 м2


167

Бэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторингийг дараах үндсэн үзүүлэлтээр хийж, мэдээллийн санд хадгалж лавлагаа болгосон (Хүснэгт 46).

Хүснэгт 47. БЭММ-ийн үндсэн үзүүлэлт, түүнийг хийх арга № Мониторингийн үндсэн

үзүүлэлтүүд Судалгааны арга Гүйцэтгэх байдал

1. Бүрхэвч (тусгаг болон хөрсний өнгөн хэсгийн бүрхэвч)

Шугаман цэгийн аргаар

2. Ургамлын голлох зүйлийн бүрэлдэхүүн

Шугаман цэгийн аргаар

3. Олон наст ургамлын суурь хоорондын хоосон зай

Ургамал хоорондын хоосон зай тодорхойлох аргаар

4. Фото зургийн баримтжуулалт Гадаснаас 5 м зайд хатгасан 120 см өндөртэй шон дээр аппаратыг байрлуулж трансектийн шугамыг голлуулан зургийг авна.

5. Ургац 5 удаагийн давталттайгаар хөрсний гадаргуугаас 1 см-ийн өндрөөр хайчилж, орчны температурт хатааж, жингийн аргаар ургацыг тодорхойлох

6. Орчны ерөнхий мэдээлэл (метадата)

Ажиглалт, асуулгын аргаар

Мэдээлийн сан бүрдүүлэлт

Хээрийн судалгааны тоон мэдээллийг хадгалах, боловсруулах, үр дүнг гаргахад АНУ-ын ХАА-н салбар дахь эрдэм шинжилгээ, судалгааны Jornada-гийн Туршлагын төвөөс боловсруулж Монгол орны нөхцөлд тохируулан өөрчилсөн Бэлчээрийн мониторингийн мэдээллийн санг ашигласан (Version 1.6).


168

Зураг 77. Мониторинг, үнэлгээний мэдээллийн сан

2010 оны хээрийн судалгааны материалыг боловсруулахдаа лицензийн талбайн ойр орших 7 талбайг өмнөх онтой нь харьцуулан судаллаа. Үүнд, ургамлан бүрхэвч, олон наст ургамлын суурь хоорондын зай, хагдан бүрхэвч, зүйлийн олон янз байдал, олон наст ургамлын суурь хоорондын зай зэрэг үзүүлэлтүүдийг харьцуулсан судалгаанд ашиглалаа.

Хүснэгт 48. Лицензийн талбайн ойр орших 7 талбайн голлох үзүүлэлтүүд

Мониторингталбай Жил Ургамлан

бүрхэвч, %

Суурийн бүрхэвч,

%

Нийт хагдан

бүрхэвч, %

H'

Олон наст ургамлын суурь хоорондын зай (%)

25-50 см 51-100 см

101-200 см

>200 см

Plot 1 2009 14.250 3.500 21.500 0.995 0.970 7.330 10.890 72.190 2010 18.000 6.000 0.000 1.226 4.000 11.300 45.300 32.400

Plot 2 2009 13.250 2.500 46.750 0.945 2.860 8.200 12.920 74.570 2010 32.750 5.000 7.250 0.917 1.750 4.700 15.500 75.850

Plot 3 2009 12.500 2.000 33.000 0.680 0.000 0.000 3.440 95.830 2010 23.400 2.500 12.900 1.271 0.250 1.600 2.750 93.100

Plot 4 2009 9.500 1.000 15.250 0.597 0.000 0.640 0.000 98.760 2010 27.250 2.250 6.000 1.181 1.150 0.000 0.000 98.350

Plot 5 2009 13.000 1.000 14.000 0.570 0.690 0.680 1.190 96.020 2010 25.750 2.250 12.750 0.460 0.450 3.750 10.400 79.700

Plot 6 2009 8.500 2.000 15.500 1.052 1.540 3.630 5.950 88.210 2010 13.250 2.750 7.000 1.626 0.800 0.950 5.850 90.300

Plot 7 2009 16.000 1.000 31.250 1.378 0.290 0.680 5.280 91.750 2010 21.250 1.750 16.500 1.968 0.250 0.900 1.950 94.800

P = Жилээр 0.001 0.006 0.000 0.006 0.276 0.650 0.002 0.001

Талбайгаар 0.313 0.010 0.015 0.001 0.004 0.000 0.000 0.000

Судалгаанаас үзэхэд ойрын 7 талбайд 2010 оны хувьд оройн бүрхэвч, суурийн бүрхэвч, ургамлын төрөл зүйл нэмэгдсэн байна. Энэ нь тухайн жилийн уур амьсгалын онцлог байдлаас шууд хамаарч байгааг илтгэж байна.


169

Оройн буюу ургамлын бүрхэвч жилүүдээрээ ялгаатай гарч байгаа бөгөөд (P=0,001) 1-р талбайн оройн бүрхэвч 20,8 хувиар, 2-р талбайд 59,5 хувиар, 3-р талбайд 46,6 хувиар, 4-р талбайд 65,1 хувиар, 5-р талбайд 49,5 хувиар нэмэгдсэн бол 6-р талбайд 35,8%, 7-р талбайд 24,7 хувиар нэмэгдсэн байна. Эндээс харахад ерөнхийдөө бүх талбайд нэмэгдсэн боловч 2, 4-р талбайнуудад бүрхэвч бусдаасаа илүү ихээр нэмэгдсэн байна.

Харин суурийн бүрхэвчийн хувьд 1-р талбайд 41,7 хувиар, 2-р талбайд 50 хувиар, 3-р талбайд 20 хувиар, 4 болон 5-р талбайд 55,6 хувиар, 6-р талбайд 27,3 хувиар нэмэгдсэн бол 7-р талбайд 42,9 хувиар тус тус нэмэгдсэн ба энэ статистикийн хувьд бодитойгоор ялгаатай байна (P=0,006).

A. Foliar cover

Monitoring Plots

Plot 1 Plot 2 Plot 3 Plot 4 Plot 5 Plot 6 Plot 7

Folia

r co

ver

(%)

0

10

20

30

40

50

60

20092010

B. Basal cover

Monitoring Plots


Bas

al c

over

(%)

0

10

20

30

40

50

60

20092010


170

C. Total litter

Monitoring Plots


Tot

al li

tter

(%)

0

10

20

30

40

50

60

20092010

График 35. Лицензийн ойрын 7 талбай дахь ургамлан бүрхэвч (A), суурийн бүрхэвч (B), хагдан бүрхэвч (C)-ийн 2009, 2010 оны өөрчлөлт


171

Өнгөрсөн жилийн хагд хуримтлалаас харахад ерөнхийдөө буурсан хандлага харагдаж байна. Энэ нь өнгөрсөн жил буюу 2009 онд ургамал ургалтын хугацаанд чийгийн хангамж муу байснаас ургамлын гарц багассантай холбоотой байж болох юм. Түүнчлэн 2009 онд хагд хуримтлын хэмжээ харьцангуй их байгаа нь 2008 оны зуншлагатай холбоотой юм. Ерөнхийдөө говь нутгийн ургамлын өсөлт хөгжил ихэвчлэн цаг уураас шууд хамаарч зуншлага сайтай жил нэг наст ургамлын бүлгэмдэлд эзлэх хувь эрс нэмэгдэж хагдан бүрхэвчийн хувийг нэмэгдүүлж байна.

Хүснэгт 49. Лицензийн талбайгаас алсын зайд ойр орших бусад талбайн голлох үзүүлэлтүүд

# Мониторингийн талбай

Ургамлан бүрхэвч

Халцгай газар

Суурийн бүрхэвч

Нийт хагдан

бүрхэвч H'

Олон наст ургамлын суурь хоорондын зай (см)

25-50 51-100 101-200 >200 1 Бэлчир 31.0 34.0 0.5 21.5 1.714 0.0 0.5 1.0 87.5 2 Бор-Овоо 55.5 34.5 3.0 35.5 1.428 0.5 7.0 20.0 54.5 3 Жавхлантын зоо 16.0 23.0 4.0 8.0 1.096 0.0 0.5 5.5 91.0 4 ГГ-ийн бар.хөндий 37.0 20.0 4.5 26.0 1.249 2.5 7.0 28.5 56.0 5 Хонгорын зоо 16.5 52.0 0.0 19.0 1.694 1.5 1.0 11.5 82.0 6 Гүн ус-дэрс 25.0 54.5 2.5 27.5 1.707 1.5 2.5 6.0 76.5 7 Хүнхэр 18.5 56.0 0.0 37.5 0.523 0.0 0.0 1.0 52.5 8 Шар тохой 22.5 69.5 2.5 8.0 1.400 0.0 5.0 16.5 73.5 9 Дуут 21.0 51.0 0.0 37.0 0.872 0.5 1.5 4.5 92.5 10 Pipeline-1 29.5 10.5 3.5 29.0 1.693 4.5 12.0 32.0 45.0 11 Pipeline-2 34.0 64.0 6.0 0.0 1.202 1.0 11.0 29.0 50.0 12 Pipeline-3 22.0 68.0 1.0 1.0 1.430 0.0 1.0 0.0 95.0 13 Pipeline-4 20.5 58.0 0.0 11.5 1.331 0.0 1.0 0.0 95.0 14 Pipeline-5 5.0 81.0 0.0 16.5 0.424 0.0 0.0 0.0 53.0 15 Ундайн гол 47.0 38.5 12.5 25.5 1.226 4.5 12.0 10.0 51.0 16 Баглуур-Хялганат 25.0 6.0 7.0 0.0 1.623 5.0 9.0 24.0 56.0 17 Шар модот 22.0 26.0 1.0 0.0 1.123 0.0 1.0 0.0 97.0 18 Хайрхан 22.0 18.0 4.0 0.0 1.705 0.0 12.0 11.0 68.0 19 Эрээн цав 53.0 15.0 1.0 0.0 1.705 2.0 11.0 31.0 49.0 20 Бударганат 22.0 21.0 3.0 0.0 1.554 2.0 6.0 19.0 69.0 21 Оорцог 33.0 67.0 4.0 0.0 1.254 25.0 25.0 8.0 13.0 22 Дэрсэн ус 14.0 67.0 2.0 0.0 0.830 0.0 1.0 0.0 97.0

P= 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.112


172

Олон наст ургамлын суурь хоорондын зай Ургамал хоорондын хоосон зай нь хөрс салхиар хийсэх, усанд урсах, хог ургамал түрж ургах орчныг бүрдүүлэх, хөрсний усны ууршилт явагдах гол хүчин зүйл болдог. Иймд бид судалгаандаа олон наст ургамлын суурь хоорондын хоосон зайн мэдээллийг судалгааны арга зүйн дагуу 25-50 см, 51-100 см, 101-200 см, >200 см гэсэн ангиллаар гүйцэтгэсэн. Гарсан үр дүнг 34-р хүснэгт, 36-р графикаар үзүүллээ.

A. Basal cover (25-50 cm)


20

40

60

80

100

12020092010

B. Basal cover (51-100 cm)


20

40

60

80

100

12020092010

C. Basal cover (101-200 cm)


20

40

60

80

100

120

20092010

D. Basal cover (>200 cm)


Bas

al c

over

(<20

0)

0

20

40

60

80

100

12020092010

Monitoring Plots

Bas

al C

over

(%)

График 36. Мониторингийн ойрын 7 талбай дахь олон наст ургамлын суурь хоорондын зай


173

Ургамлын суурь хоорондын 25-100 см-ийн зайнууд нь статистикийн хувьд үнэмшилгүй ба түүнчлэн эдгээр зай нь говийн нөхцөл цөөн хувиар тохиолдож байна. Энэ нь тухайн талбайн ургамал сийрэг, нягтшил багатайг харуулж байна. Харин 101-200 см болон >200 -зайнууд нь статистикийн хувьд ялгаатай байсан ба 2010 оны байдлаар аль ч талбайд багасах хандлага ажиглагдаж байгаа нь талбайд ургамлын сэргэн ургалт явагдаж буйг илтгэх ба нөгөө талаар энэ жил хур бороо сайн байсан учир ургамлын бүрхэвч нэмэгдэхийг дагаад ургамлын суурийн хоорондох зай багассан байх магадлалтай юм.

B. Basal cover (>200)

Bel

chir

Bor

ovoo

Javk

hlan

tiin

zoo

Wes

tren

valle

y of

GG

Kho

ngor

iin z

ooG

un u

s-de

rsH

unkh

erSh

arto

hoi

Duu

tPi

pelin

e1Pi

pelin

e2Pi

pelin

e3Pi

pelin

e4Pi

pelin

e5U

ndai

n go

l A

naba

sis-S

tipa

Sym

pegm

aK

hairk

han

Eree

n tsa

wB

udar

gana

tO

ortso

gD

erse

n us

Bas

al c

over

(%)

0

20

40

60

80

100

120

>200

A. Basal cover (101-200 cm)

Bel

chir

Bor

ovoo

Javk

hlan

tiin

zoo

Wes

tren

valle

y of

GG

Kho

ngor

iin z

ooG

un u

s-de

rsH

unkh

erSh

arto

hoi

Duu

tPi

pelin

e1Pi

pelin

e2Pi

pelin

e3Pi

pelin

e4Pi

pelin

e5U

ndai

n go

l A

naba

sis-S

tipa

Sym

pegm

aK

hairk

han

Eree

n tsa

wB

udar

gana

tO

ortso

gD

erse

n us

0

20

40

60

80

100

120

101-200

Vegetation Monitoring Plots

График 37. Мониторингийн бусад талбайн олон наст ургамлын суурь хоорондын зай

Лицензийн талбайгаас алсын зайд орших бусад талбайн ургамлын суурь хоорондын зайг 4-р графикаар үзүүллээ. 200 cм-ээс дээших зайн үзүүлэлтээс (4B) харахад талбайнууд нь хоорондоо статистикийн хувьд үнэмшилгүй буюу ялгаагүй харагдаж байна. Ойрын 7 талбайд >200 см-ийн зай 70-98%-тай байхад бусад талбайн хувьд 50-97%-тай байгаа нь ойрын талбайд ургамлын бүрхэвч сийрэг байгааг бас харуулж байна.


174

Зүйлийн олон янз байдлын индекс Тухайн бүлгэмдэл хир олон янз хэлбэрийг өөртөө агуулж буйг илэрхийлдэг. Бид олон янз байдлыг Мэдээллийн онолоос улбаатай Шаннон-Уинерийн индексээр зүйлийн олон янз байдлыг дараах байдлаар тооцоолсон.

H = -∑ (pi)*Ln (pi)

H - Шаннон-Уинерийн олон янз байдлын индекс

pi- тухайн i зүйлийн харьцангуй элбэгшил

Monitoring Plots


Shan

non-

Wei

nner

's d

iver

sity

inde

x (H

')

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

20092010

A.

B.

Bel

chir

Bor

ovoo

Javk

hlan

tiin

zoo

Wes

tren

valle

y of

GG

Kho

ngor

iin z

ooG

un u

s-de

rsH

unkh

erSh

arto

hoi

Duu

tPi

pelin

e1Pi

pelin

e2Pi

pelin

e3Pi

pelin

e4Pi

pelin

e5U

ndai

n go

l A

naba

sis-S

tipa

Sym

pegm

aK

hairk

han

Eree

n tsa

wB

udar

gana

tO

ortso

gD

erse

n us

Shan

non-

Wei

nner

's D

iver

sity

Inde

x (H

')

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

H'

График 38. Мониторинг талбайнууд дахь зүйлийн олон янз байдал

А. Мониторингийн ойрын талбай, B. Бусад


175

Ургамлын зүйлийн олон янз байдал ойрын 7 талбайд нэмэгдсэн зүй тогтол () харагдаж байгаа хэдий ч зургаа болон долдугаар талбайн ургамлын төрөл зүйл 1,5-аас их байгаа нь тус талбайнууд нь сайр, жалгын ойр байрладаг тул ургамлын төрөл зүйлээр баялаг болохыг харуулж байна. Харин бусад талбайн хувьд ургамлын төрөл зүйл нэмэгдсэн байгаа хэдий ч 1,5-д хүрэхгүй байгаа нь тухайн талбай зүйлийн баялгаар хомс болохыг илэрхийлнэ.

Мониторингийн бусад талбайгаас Бэлчир, Хонгорын зоо, Гүн-усны дэрс, Pipeline 1, Хайрхан, Эрээн цав, Баглуур-Хялганат, Бударганат зэрэг талбайнууд зүйлийн олон янз байдлаараа баялаг байна.

Талбай хоорондын төсөөт байдал

Мониторингийн талбай хоорондын төсөөт байдлыг (similarity) үнэлэхийн тулд талбайнууд дахь зүйлийн баялаг ба популяцуудын харьцангуй элбэгшлээр, матрицийн шилжилтийг дунддажлан холбох аргыг ашиглан Minitab 15 статистикийн программаар тооцоолов.

Доорх дендрограмм-г уншихад У тэнхлэгт өгөгдсөн төсөөт байдлын хувийг голчлон хардаг. Тухайлбал Оюу Толгойн ургамлын хяналт шинжилгээний цэгүүд хоорондоо 53-99 хувийн төсөөтэй буюу үүний эсрэгээр 1-47 хувийн ялгаатай. Дээрхи төсөөт байдлыг Bassia dashyphylla, Reumurai soongorica, Sueada corniculata зэрэг ургамлын тархалт нөхцөлдүүлж байна. Хамгийн ялгаатай цэг нь Плот 21 (Өлгийн хийдийн тоорой) болно. Плот 20 (Дуутын тойром) болон плот 28 (Хар заг)-ийн ургамалжилт хоорондоо маш адилхан бүлгэмдэл үүсгэж байгааг харж болно.

График 39. Ургамлын мониторингийн цэгүүдийн төсөөтэй байдал

Графикаас харахад эдгээр цэгүүд ерөнхийдөө дараах 5 бүлгэмдэлд хуваагдаж байна. Үүнд:


176

Аnabasis brevifolia, Salsola passerine, Stipa gobica, Cleistogenes songarica, Allium mongolicum зэрэг хуурай хээрийн ургамалжилтийн хэв шинжийг үүсгэгчдийн зонхилолт/тархалт-аар нөхцөлдсөн цөлийн хээрийн бүлгэмдэл.

Nitraria sibirica, Achnantherum splendens, Kalidium foliatum-ийн зонхилолт/тархалтаар нөхцөлдсөн цөл дэх нугажуу бүлгэмдэл.

Заган ой (Plot 15, 18, 20, 28)

Сайрын бүлгэмдэл (Plot11-Undai river bed)

Тоорой (Plot 21)

11.3МОДНЫ ТООЛЛОГО

БОНБНҮ-ний ОХШХ-т тусгасан заалтуудын дагууд дараах газруудад модны тооллогыг хийсэн. Үүнд:

Алагбаян уулын 3 ам

Ундайн сайрны дагууд

Өлгийн тоорой

Дуутын тоймрын заг

Хүнхэрийн заг

Хар заг

Булан Сухайт

Дайчингийн заг

Тооллогыг талбайн онцлогоос хамаарч 2 ба 8 удаагийн давталттайгаар 10 м-ийн өргөнтэй, 50 м-ийн урттай 0,05 га талбайг хамран гүйцэтгэсэн. Модны өндрийг A=<0,5 м; В=0,5-1,5 м; С=>1,5 м хэмээн ангилж Belt Transect Data Form-ийг ашигласан ба Өлгийн тооройн төгөлд ганц, хоѐр настууд зонхилон ургах тул өндрийн ангиллыг арай ахиу буюу A=<1 м; В=1-2 м; С=>2 м; гэж авсан.

Ундайн сайр ба Алагбаян уулын хайлаасны тооллогыг тухайн ам, сайрын уртын дагууд хийсэн ба доорх хүснэгтээр тооллогын мэдээллийг гаргаж байна (Хүснэгт ). ОТ төслийн талбай дундуур урсан гарах Ундайн сайр эртнээс хамгийн их хайлаастай гэж яригддаг нь оргүй зүйл биш бөгөөд энэ удаагийн зөвхөн сайрын дагууд хийсэн тооллогоор 2566 ш ганц ишт хайлаас, 117 ш босоо хатсан, 166 ш дархийг (унасан мод) бүртгэсэн. Ундайн сайрны Хайлаасны тооллогыг CC кемпийн хажуугийн удган модноос эхлүүлж сайрын төгсгөл хүртэл хийлээ. Сайрын энэхүү төгсгөлөөс цааш заган ой эхэлнэ. Залуу сөөгөн хайлаасны тархалт сайрын дунд ба төгсгөл орчимдоо ихтэй юм.

Өмнө нь 2003 онд тооллого хийж байсан гэх ба тэр үед Ундайн сайр болон түүнд цутгах бусад гол сайрын хайлаасыг оролцуулсан 5000 орчим модны бүртгэл байдаг юм билээ. Эндээс харахад Ундайн сайрын дагууд ургаж буй хайлаасыг байгалийн аясаараа ургах нөхцлийг нь доройтуулахгүйн тулд сайрын дагууд ямарваа нэг үйл ажиллагаа явуулахгүй байхад анхаарах нь зүйтэй.

Хүснэгт 50. Ундайн сайр ба Алагбаян уулын Хайлаас модны тооллогын мэдээ Тооллого

хийсэн газрын нэр

Kоординат Ulmus pumila L. Rhamnus erythroxylon

Pall. Эхлэл Төгсгөл Ганц ишт босоо Сөөг Босоо

хатсан Дархи

Алагбаян уул 713613, 713738, 14 2 - 1 -


177

1-р ам 4808973; Ele: 943 м

4809628; Ele: 952 м

2-р ам 714685, 4807756; Ele: 917 м

715035, 4810789; Ele: 965 м

164 252 - 23 17

2-р амны салаа 714860, 4809292; Ele: 941 м

715197, 4809762; Ele: 950 м

32 81 2 6 -

3-р ам 713295, 4811985; Ele: 928 м

712503, 4811299; Ele: 950 м

33 27 - 1 1

Ундайн сайр 647256, 4767847; Ele: 1222м

657479, 4713071; Ele: 923 м

2566 тоолоогүй 117 155 -

Зураг 78. Алагбаян уулын Хайлаас модны тооллого хийсэн 3 амын байршил

. Алагбаян уулын Хайлаас модны тооллого хийсэн 3 амын байршилЗураг 78. Алагбаян уулын Хайлаас модны тооллого хийсэн


178

Зураг 79. Ундайн сайрын дагууд хайлаасны тооллого хийсэн газрын байршил сайрын дагууд хайлаасны тооллого хийсэн газрын байршил


179

Өлгийн тооройн төгөл нь 2 голын сайрын бэлчир дэх элсэн хурдсан дээр ургадаг бөгөөд Монгол орны тархалтынх нь зүүн талын цэгүүдийн нэг гэж хэлж болох юм. Модны тооллогыг Belt Transect Data Form ашиглан 2 давталттайгаар хийхэд дунджаар 0.15 га-д сөөгөн буюу 1 м-ээс бага өндөртэй 30 ш, 1-2 м-ийн өндөртэй дундаж тоорой 31 ш, ганц иштэй том мод 21 ш ургаж байна. Харин хатсан тоорой 38 ш байсан.

Сүүлийн 2 жилийн ажиглалтаар морин чичүүлийн нөлөө нэлээд хүчтэй илэрч байна. Тэрээр тооройн үндэс тархсан элсэнд нүхээ ухсанаас хөрсний чийг нь алдагдаж хуурайшин, сөөгөн тоорой их хэмжээгээр хатаж байгаа.

Тус тооройн төгөл нь 1,9 га талбайг эзлэнэ. Энэхүү төгөлийн нийт болон 1 га талбайд ургаж буй тооройн нягтшилыг дараах байдлаар гаргалаа (Хүснэгт).

Хүснэгт 51. Өлгийн Тооройн (Populus diversifolia) тооллогын үр дүн

Зүйлийн

нэр Элдэв навчит улиас

Элдэв навчит улиас (хатсан)

Давтамж 1 2 Дундаж Нийт талбайд (1,9 га)

Нягтшил (га) 1 2 Дундаж Нийт талбайд

(1,9 га) Нягтшил

(га) A (<1 m) 30 29 29.5 373.7 196.7 53 23 38 481.3 253.3 B (1-2 m) 40 21 30.5 386.3 203.3

C (>2) 20 21 20.5 259.7 136.7

Нийт 1019.7 536.7

Зураг 80. Өлгийн тооройн байршил ба морин чичүүл (Rhombomys opimus)-ийн нөлөөгөөр хатаж буй сөөгөн тоорой


180

2010 онд урт хугацааны мониторинг судалгаанд шинээр авсан цэгүүдийн нэг нь Дуутын тойрмын заган ой юм. Дуутын тойром нь Өлгий хийдээс урагш 20 орчим км-т орших Гүний Хоолойн их хотосын төгсгөл юм. Энэ тойрмын дээд талд буюу баруун хойд талд нь Амтгайн тойром, Улаан тойром байдаг. Энэ 3 тойром нь Гүний хоолойн дагуух ухаа гүвээ, аараг толгодоос урссан хурын усны газар дээрхи усан сан нь юм. Энд хур ихтэй жилүүдэд нуур тогтдог. Хөрс нь нуурын хурдсан дээр тогтсон элсэн хурдас ба хааяа элс нь хийссэний улмаас хайрга нь ил гарсан байдаг.

Загийн тооллогыг тойрмын баруун хойд хэсэгт 30-ийн налуу бүхий газарт Belt Transect Data Form ашиглан 0.05 га талбайд 8 давталттайгаар хийлээ. Дуутын тойрмын энэхүү заган ой нь 4470 га талбайг эзлэх харьцангуй залуу заган ой бөгөөд 75%-ийг нь 0,5 м-ээс бага өндөртэй заг эзэлж байна. Заган ойд дагалдаж ургах сөөгөн ургамлуудын тоог мөн үзүүлсэн ба хамгийн их нягшилтай ургах нь Anabasis brevifolia, Reaumuria soongorica, Nitraria sibirica байна.

Хүснэгт 52. Дуутын тойрмын заган ойн (Haloxylon ammodendron) тооллогын үр дүн Зүйлийн нэр HAAM HAAM (dead) CARBR

Давтамж Дундаж (0.05 га)

Нийт (4470 га)

Нягтшил (га)

Дундаж (0.05 га)






A (<0,5 m) 110.8 9901050.0 2215.0 7.9 704025.0 157.5 7.375 659325.0 147.5 B (0,5-1,5 m) 36.5 3263100.0 730.0

C (>1,5) 0.4 33525.0 7.5

Total 13197675.0 2952.5

Зүйлийн нэр RESO SLPA NISI










A (<0,5 m) 22.6 2022675.0 452.5 15.1 1352175.0 302.5 17.8 1586850.0 355.0

Зүйлийн нэр ANBR KAFO







A (<0,5 m) 33.5 2994900.0 670.0 2.5 223500.0 50.0

Зураг 81. Дуутын тойрмын заган ой


181

Хүнхэрийн заг нь Гавилууд багийн нутагт 50 гаран га талбайг эзлэн, баруун хойд дэнжийнхээ нөмөрт нь тогтсон манхан элсэн дээр ургасан заган ой юм. Зүүн урд талдаа нууртай ба хур бороо элбэгтэй жил нуур усаар элбэг байдаг. Нуурын эргэн тойронд Kalidium foliatum, Peganium nigellastrum, Nitraria sibirica ихээр ургадаг.

Ерөнхийдөө зүүн урагш налуу, зэрэгцэн тогтсон 3 манханы дунд талд бид судалгаагаа хийсэн. Мониторинг хийсэн трансектийн дагууд 0,05 га талбайд 2 давталттайгаар загийн тооллого хийсэн дүнг ....... дугаар хүснэгтэд үзүүллээ. Эндээс харахад 1,5 м-ээс дээш өндөртэй заг 77,6%-ийг эзэлж байна. Тооллого хийсэн трансектийн дагууд сөөгөн ургамлаас зөвхөн Calligonum mongolicum тоологдсон ба бусад заган ойтой харьцуулахад энд их ургадаг байна. Хүнхэрийн заган ойн заг нь ерөнхийдөө хөгшрөлт ихтэй, залуу загийн бодгаль багатай, нийт амьд загийн 5 орчим хувийг л эзэлж байна. Энд Дуутын тойрмын нэгэн адил морин чичүүлийн нөлөө ихтэй.

Хүснэгт 53. Хүнхэрийн Загийн (Haloxylon ammodendron) тооллогын үр дүн Зүйлийн нэр HAAM HAAM (хатсан) CAMGL

Давтамж Дундаж (50 га)

Нийт (50 га)


Дундаж (50 га)

Нийт (50 га)


Дундаж (50 га)

Нийт (50 га)


A (<0,5 m) 1.5 1500.0 30.0 12 12000.0 240.0 52 52000.0 1040.0 B (0,5-1,5 m) 5 5000.0 100.0

C (>1,5) 22.5 22500.0 450.0

Нийт 29000.0 580.0

Зураг 82. Хүнхэрийн заган ой

Хар заган ой нь хойд болон өмнөд талаараа дэнжтэй, газар хөдлөлийн үед зөрөлт ба суултаар үүссэн 1391 га талбайг хамрах хотос юм. Энэ нь зүүн урагш, зүүн тийш алсдаа Галбын говийн хотостой нийлдэг. Энэхүү заган ой нь усаар зөөгдөж ирсэн элсэн хурдсан


182

дээр ургах ба газрын сул элс нь нөмөр газартаа орж сэвсгэр хурдас (манханцар) үүсгээд, элс нь хийссэн газраа чулуужсан элсэн хурдас нь үлдсэн. Ийм газрынх нь загийн үндэс нь ил гарч янз бүрийн хэлбэртэй болсон.

Загийн тооллогыг 8 давталттайгаар 0.05 га талбайд хийсэн ба энэхүү тооллогоос харахад нийт амьд загны 75% нь залуу өсвөр заг байна. Бусад сөөгөн ургамлаас хармаг тоологдсон бөгөөд бусад заган ойтой харьцуулахад нягтшилын хувьд хамгийн өндөр хувьтай байна.

Хүснэгт 54. Хар Загийн (Haloxylon ammodendron) тооллогын үр дүн Зүйлийн нэр HAAM HAAM (хатсан) NISI





Нийт (1391 га) Нягтшил Дундаж

(0.05 га) Нийт

(1391 га) Нягтшил

(га)

A (<0,5 m) 57.375 1596172.5 1147.5 9.625 267767.5 192.5 32.75 911105.0 655.0 B (0,5-1,5 m) 17 472940.0 340.0

C (>1,5) 1.5 41730.0 30.0

Нийт 2110842.5 1517.5

Зураг 83. Хар Заган ой


183

Дайчингийн заган ой нь Дорноговь, Алашааны тойргийн хамгийн нам дор газруудын нэг юм. Иймээс тал бүрээс нь ус урсан ирж тогтдог, газар дээрх их усны сан юм. 17740 га талбайг хамарсан Дайчингийн заган ой нь зүүн урагш ялимгүй налуу ерөнхийдөө тэгш гадаргатай, урссан усны хаялгаар наанги шавран хөрс садаргын дагууд тогтсон байхаас гадна дэнждүү дэвсэг газраа шавар шороо нь хийсч хайргатай харлаг дэнж, мөн заган ой нь өөрөө элс тогтоодгоос элсэн хурдас үүсгэсэн.

Бид урт хугацааны мониторингийг 2005 оноос хийж эхэлсэн. Сонгож авсан мониторингийн цэг нь GG-20 дугаар цооногоос 200 орчим метрийн зайд, Дайчингийн загийнхаа зүүн өмнөд хэсэгт байрладаг. Энэхүү цэгийн орчим дахь заг нь үндсэндээ хатаж дуусаж байгаа тул Заган ойн тооллогыг хатаж байгаа болон жирийн ургалттай гэх мэт бусад газрыг төлөөлж чадахуйц талбайнуудад хийлээ.

8 давталттайгаар 0.05 га талбайд хийсэн загийн тооллогоос харахад өсвөр заг болон хатсан загийн хэмжээ нэлээдгүй байна. Мөн сөөгөн ургамлаас хамгийн их нягтшилтай ургаж байгаа нь улаан бударагана (Reaumuria soongorica) юм.

Хүснэгт 55. Дайчингийн Заган ойн (Haloxylon ammodendron) тооллогын үр дүн Зүйлийн нэр HAAM HAAM (хатсан) NISI










A (<0,5 m) 27.125 9623950.0 542.5 13.125 4656750.0 262.5 1.375 487850.0 27.5 B (0,5-1,5 m) 6.875 6875.0 0.4

C (>1,5) 4 4000.0 0.2

Нийт 9634825.0 543.1 Зүйлийн нэр RESO SLPA ZYPO










A (<0,5 m) 14.125 5011550.0 282.5 2.875 1020050.0 57.5 0.125 44350.0 2.5

Зураг 84. Дайчингийн заган ой


184

Булан Сухайт нь Галбын говийн заггүй, тасархай дэнж дээрх олон зүйл өвөрмөц ургамалтай, нугажуу төрхтэй, 152 га талбайг эзлэх их хотос юм. Шавран хурдас бүхий энэ хотсод тал талаас нь ус урсан ирж нуур үүсгэдэг. Энд Glycyrrhiza uralensis, Astragalus tenuis Nitraria sibirica, Phragmites communis зэрэг ургах нь хөрсний өнгөн гүний ус ойр байгааг илтгэнэ. Харин урд талын арай өндөржүү газраар нь Haloxylon ammodendron ургадаг. Булан Сухайтын хойд талаар нь сайжруулсан шороон зам тавигдаж, хүнд даацын автомашины хөдөлгөөн эрс ихэссэнээс хүний үйл ажиллагааны ялангуяа тоосжилтын нөлөөнд өртөх магадлал тун их байгаа.

Сухайн тооллогын 0,05 га талбайд 10 давталттайгаар хийж 1 га дахь нягшилыг нь гаргаж үзэхэд дундаж буюу 0,5-1,5 м-ийн өндөртэй сухай нийт амьд сухайн 61%-ийг нь эзэлж байна. Бусад сөөгөн ургамлаас Nitraria sibirica, Reaumuria soongorica, Kalidium foliatum тоологдсоноос хармаг бусдаасаа илүү их ургалттай байна.

Хүснэгт 56. Булан Сухайн (Tamarix ramossissima) тооллогын үр дүн

Зүйлийн нэр TARA TARA (хатсан) NISI


Нийт (152 га)



Нийт (152 га)



Нийт (152 га)


A (<0,5 m) 3.4 10336.0 68.0 3.5 10640.0 70.0 8 24320.0 160.0 B (0,5-1,5 m) 10.5 31920.0 210.0

C (>1,5) 3.2 9728.0 64.0

Total 51984.0 342.0

Зүйлийн нэр RESO KAFO


Нийт (152 га) Нягтшил (га) Дундаж

(0.05 га) Нийт (152

га) Нягтшил (га)

A (<0,5 m) 4 12160.0 80.0 3.1 9424.0 62.0

Зураг 85. Булан Сухайт


185

Судалгааны бусад ажлуудаас

2009 онд МУИС-ын Ойн тэнхимийн эрхлэгч Баатарбилэг, Oxford-ийн их сургуулийн профессор Vanessa Winchest нарын хамтаар говийн бүс нутагт ургадаг модлог ургамлын жилийн цагирагийн өсөлтийг худгийн усны түвшин болон усны химийн найрлагатай харьцуулах туршилт судалгааны явцад нийт 30 ш дээжийг ОТ төслийн талбайн хойд тал, зүүн талын голын хөндий, хил орчмын нутаг дэвсгэрийг хамран цуглуулсан. Хайлаасны төрлийн модод хамгийн ихдээ 150 жил амьдардаг бол эдгээр авсан дээжний хэмжилтийн явцад 250 жил насалсан модыг олж модны цагиргын жил бүрийн өсөлтийн мэдээг гаргаж авсан. Энэ нь урт хугацааны уур амьсгалын судалгаа болон Монголын төв болон хойд хэсгийн дендрохронологийн мэдээтэй харьцуулан судлах боломжийг бүрдүүлж байна. Даланзадгадын 1941-2007 оны жилийн дундаж агаарын температур, жилийн нийлбэр тунадасны явцтай харьцуулж үзвэл 1997 оноос модны жилийн цагирагийн өсөлт буурсан, энэ үед хур тунадасны хэмжээ харьцангуй бага байсан, агаарын жилийн дундаж температурын утга нэмэгдсэн байна (Зураг 86).

Зураг 86. 2009 онд авсан дендрологийн дээж ба урьдчилсан үр дүнгээс

Туршилтын энэхүү судалгаанд харьцангуй цөөн тооны дээж авсан тул тодорхой бүлэг газраас давтамжийн хувьд судалгааны түвшинд хүрэхүйцээр тооцож 4 бүлэг газраас хайлаас, сухайны нийтдээ 85 ш дээжийг БОХ нэмж авсан.

Үүнээс гадна Kalidium foliatum буюу шар бударганы 20 ш дээжийг cөөг, сөөгөнцөр ургамлуудад жилийн цагираг үүсгэдэг эсэх, жилийн цагираг үүгэдэг бол ямар хэлбэр (морфологи), төрхтэй (биологи), насыг нь тогтоох боломжтой эсэх, иймэрхүү бусад ургамлуудад энэ аргыг хэрэглэж болох эсэхийг турших зорилгоор төлөөлүүлэн авсан. Одоогоор дээжүүд боловсруулалтын шатанд байгаа тул хараахан үр дүнгийн талаар бичих боломжгүй юм.

Oyu Tolgoi

0

50

100

150

200

250

300

350

400

1753

1763

1773

1783

1793

1803

1813

1823

1833

1843

1853

1863

1873

1883

1893

1903

1913

1923

1933

1943

1953

1963

1973

1983

1993

2003

(2 cores averaged from 1798)

Rin

g w

idth

s (1

/100

mm

)


186

11.4. БИОЛОГИЙН НӨХӨН СЭРГЭЭЛТИЙН ТУРШИЛТ

Оюу Толгой төсөл хэрэгжиж буй Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг нь байгаль, цаг уур, ургамлан нөмрөгийн өвөрмөц онцлогтой ба биологийн нөхөн сэргээлтийн ажлыг хийхэд хээр болон хангай дахь нөхөн сэргээлтийн технологиос ихээхэн ялгаатай юм. 2010 онд БОХ-ээс нөхөн сэргээлтийн ажлыг гүйцэтгэхдээ дараах зорилтуудыг тавьж ажилласан. Үүнд:

үрийн ургалтыг хүлэмж болон гадаа задгай талбайн орчинд харьцуулан судлах

судалгаанаас үндэслэн нөхөн сэргээлтийн ажилд хэрэглэж болох ургамлын сонголтыг хийх

ховор ургамлыг тарималжуулах туршилт

хүний орчныг зүлэгжүүлэх туршилт хийх

нутгийн ургамлын үрийн фондыг бий болгох

төслийн үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх

Үрийн ургалт, амьдрах чадварын туршилт

Уул уурхайн техникийн хөлөөр эвдэрсэн газрыг ургамалжуулан нөхөн сэргээхэд даруй хэрэглэж болох ургамлыг сонгох, үрийн ургалтыг хүлэмж болон гадаа задгай талбайн орчинд харьцуулан судлах зорилгоор 2010 оны 6 сарын 26-28 ны өдрүүдэд 6 x 20 м-ийн хэмжээтэй хүлэмжийг төслийн талбайд байгууллаа.

Зураг 87. ОТ кемп дээр байгуулсан хүлэмж (2010 оны 6 сарын 26-28)

Хүлэмжийн ба задгай талбайд ховор, нэн ховор, унаган, үлдвэр зэрэг 30 гаруй зүйлийн мод сөөгөнцрийг тариалж туршихад шүдлэг бүйлс (Amygdalus pedunculata), монгол бүйлс (A.mongolica), улаан бударгана (Reaumuria soongarica), жигд (Eleaegnus moorcroftii), хайлсны (Ulmus pumila) ургалт бусдаас илүү байсан.

10 гаруй зүйлийн олон наст өвслөг ургамал тарьснаас монгол шар далан (Tugarinovii mongolica), салбант банздоо (Sausseria lacinata), хөмүүл (Allium mongolica), таана (Allium polyrrhizum), бажууны (Rheum nanum) ургалт илүү байв (Хүснэгт 57).

Хүлэмжийн гадна ба хүлэмжийн нөхцөлд нуурын хурдас болон ирсэн шороог услан тордоход маш сайн ургалаа. Дэр хэлбэрт өргөст ортууз (Oxytropis aciphylla), грубов хөөндийн (Spongiocarphila grubovii) дор байсан шорооны үр бусдаас илүү ургалттай байлаа.


187

Хүлэмжийн гадна талбайг хайрцаглан засаж 58 зүйл зөвхөн ганц ба хоѐр наст ургамлуудыг тариалан туршсан (Хүснэгт 58). Эдгээр туршсан ургамлуудаас толбот бэрээмэг (Arnebia guttata), төвд заан таваг (Erodium tibetanum), стефан заан таваг (Erodium stephanianum), зэл зангуу (Trebulus terrestris), алтан товч (Cancrinia discoides), хөх ногоон хоногбудаа (Setaria glauca), бяцхан хумбага (Mollugia cerviana) цухуйсангүй, үүнээс бусад ургамлууд нь бүгд цухуйн ургалаа. Хамгийн сайн ургасан зүйлүүд нь монгол хорон хамхаг (Corispermum mongolica), сибирь шорной (Atriplex sibirica), усан хамхаг (Halogeton glomeratus), дэрэвгэр манан хамхаг (Micropeplis arechnoidea), ногоон хоногбудаа (Setaria viridis), тарианы сагаг (Fagoporum sagitatum), эгэл ноцоогоно (Xanthimum strimorium), эвэрт бударга (Suaeda corniculata), марцны бударга (Suaeda salsa) зэрэг байлаа.

Эдгээрийг ирэх гурван жилд биологийн нөхөн сэргээлтэнд ашиглах боломжтой. Мөн арвай (Hordium vulgare), буудай (Triticum aestivum) сайн ургалаа. Зуны турш услагаа арчилгааны сайн нөхцөлд ургахгүй байсан хоѐр нас ургамлууд болох шарилжууд (Artemisia), цэх галуун таваг (Chiazospermum lactiflora), үхэр шүлхий (Artemisia pectinata), хар лантанз (Hyoscyamus niger) зэрэг ургамлууд намар болсон хойно 9-р сарын дундаас ургаж эхлэсэн. Харин хуурай хээрийн гаралтай үлд өвс (Orostachys spinosa), цэх түмэн тана (Chamaerhodos erecta), усан тарна (Polygonium avicularia) ургаагүй атлаа хээрийн шаралзгана (Sonchus oleraceus), хар дэвүүрт тогторгоно (Kochia melanoptera), хар лантанз (Hyoscyamus niger) сайн ургалаа.

Allium mongolicum Allium polyrrhizium

Reaumuria soongorica Haloxylon ammodendron


188

Rheum nanum

Elaeagnus moorcroftii

Ulmus pumila

Amygdalus pedunculata


189

Tugarinovia mongolica

Gladelin Зүлэгний үр

Зураг 88. Хүлэмжинд тарьсан үр болон үрт шорооны ургалтын байдал


190

Хүснэгт 57. Хүлэмжийн нөхцөлд тарьсан ургамлын жагсаалт болон ургалтын байдал

20-Jun 84 75 8915-Jul 50 24 48

18-Aug 576 1 0 Бүтээж тарьсан27-Jun 810 15 28-Aug 72 7 10 Бүтээж тарьсан

3 27-Jun 504 103 204 29-Jun 648 363 565 29-Jun 600 48 86 29-Jun 172 4 2

29-Jun 72 14 194-Aug 72 5 7 Бүтээж тарьсан

8 1-Jul 50 0 0 Ургаагүй (үрээр)9 2-Jul 72 0 0 Ургаагүй

2-Jul 150 21 14 Бүтээж тарьсан4-Aug 72 10 14 Бүтээж тарьсан

11 2-Jul 36 0 0 Бүтээж тарьсан12 4-Jul 36 8 22 Бүтээж тарьсан

4-Jul 200 92 465-Jul 200 97 495-Jul 200 28 14

24-Jul 72 3 4 Бүтээж тарьсан14 20-Jul 72 5 7 Бүтээж тарьсан15 18-Aug 1080 0 0 Ургаагүй 16 18-Aug 750 0 0 Ургаагүй 17 19-Aug 750 0 0 Эх ургамал нь байгаль дээр сайн үрлэж

байсан боловч үр нь ургаагүй18 19-Aug 750 2 0 Эргээд хатчихсан19 19-Aug 500 17 3 Одоо 2 ургаж буй20 19-Aug 750 112 15 Одоо 67 ургаж буй21 19-Aug 2160 212 10

4-Aug 72 15 21 Бүтээж тарьсан20-Aug 150 114 76 Үр нь хөөж, яс нь задарсан үрийг тарьсан20-Aug 100 0 0 Үр нь хөөгөөгүй, яс нь задраагүй үрийг

тарихад ургаагүй20-Aug 100 9 9 Хөөсөн үрийг тарьж, бүтээсэн

20-Jul 216 29 13 Бүтээж тарьсан20-Aug 400 150 3820-Aug 432 77 18

Цухуйц 21-Aug 50 50 100Өсвөр 51 51 100Идэр 18 18 100

25 18-Jun 300 284 95 Булцуугаар тарьсан 26 18-Jun 162 0 0 Ургаагүй 27 6-Jul 10 0 0 Ургаагүй 28 7-Jul 10 10 100

19-Aug 50 г 0 0 Үрийн тарилтын гүнийг ихдүүлсэн байх магадлалтай

19-Aug 50 г Сайн ургаж байгаа30 20-Aug 6 1 17Америк буурцаг

Gueldenstaedtia monophyllaStellaria dichotoma

Баянтоорой, Баянхонгор аймгийн Баяндэлгэр сум

Sakura Давжаа алим

Nitraria sibirica

Tugarinovia mongolicaSaussurea laciniata

Ferula bungeanaZygophyllum pterocarpum Iris oxypetalo

Tamarix ramossissima

Hibiscus trionum

Ulmus pumila (Ereetiin hiid)

Сalligonium mongoliсaБулган сум, Өмнөговь аймагХуршуут, Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сум

Ургамлын нэр Тарьсан хугацаа

Тарьсан үрийн

хэмжээ, ш

Ургасан бодгалийн

тоо, шХҮЛЭМЖИНД (нутгийн ургамал)

Тайлбар№ Ургалтын хувь, %

29

Reaumuria soongorica23

Amygdalus pedunculata22

ХҮЛЭМЖИНД (орон нутгийн бус ургамал)GladelinOrchis.sp

Дани зүлэг

Batch Plant-ийн баруун талын нуурнаас авч шилжүүлэн суулгасан.

24

1

Баянтоорой

Elaeagnus moorcroftii

13

Haloxylon ammodendron2

Salsola laricifolia 7

Spongiocarpella Grubovii10

Rhamnus erythroxylon

Allium mongolicumAllium polyrrihizumRheum nanumAnabasis brevifolia

Juniperus sabino


191

Хүснэгт 58. Гадаах задгай талбайд тарьсан ургамлын жагсаалт болон ургалтын байдал

1 Chiazospermum lactiflorum 10-Jul 200 гр 29 9-р сард олон ургасан2 Aristida Heymannii 18-Jul 50 гр 243 Halogeton glomeratus 18-Jul 100 гр олон4 Echinops Gmelinii 18-Jul 20 ш 35 Artemisia sieversiana 18-Jul 20 гр 196 Chloris virgata 18-Jul 150 гр 12 150 гр шороо7 Corispermum mongolicum 18-Jul 50 гр олон8 Tribulus terrestris 18-Jul 50 гр огт ургаагүй9 Artemisia anethifolia 18-Jul 20 гр 23

10 Setaria viridis 9-Aug 10 гр олон11 Salsola collina 9-Aug 30 гр 4012 Artemisia scoparia 9-Aug 30 ш 1113 Plantago minuta 9-Aug 30 ш 214 Fagopyrum sagitattum 9-Aug 100 гр олон15 Xanthium strumarium 9-Aug 100 ш 11516 Suaeda corniculata 9-Aug 50 гр олон17 Erodium Stephanianum 9-Aug 200 гр шороо огт ургаагүй18 Tragus mongolorum 9-Aug 50 ш 1819 Artemisia intricata 9-Aug 15 ш 1020 Suaeda salsa 9-Aug 15 ш олон21 Agriophyllum pungens 9-Aug 100 гр олон22 Hordeum vulgare 9-Aug 100 гр 11123 Erodium tibetanum 9-Aug 25 ш огт ургаагүй24 Chenopodium acuminatum 9-Aug 50 гр 325 Artemisia macrocephala 9-Aug 20 гр 4126 Setaria glauca 9-Aug 15 ш 427 Cancrinia discoidea 9-Aug 30 ш 1028 Mollugo cerviana 9-Aug 100 гр огт ургаагүй29 Atriplex sibirica 9-Aug 200 гр олон30 Enneapogon borealis 10-Aug 50 гр 831 Neopallas pectinata 10-Aug 20 гр 2732 Salsola pestifera 10-Aug 30 гр 733 Lappula intermedia 10-Aug 20 гр 24 9-р сард ургалаа34 Eragrostis minor 10-Aug 50 гр 535 Micropeplis arachnoidea 10-Aug 100 гр 6336 Hibiscus trionum 10-Aug 20 ш 537 Arnebia guttata 10-Aug 10 ш огт ургаагүй38 Panicum miliaceum 10-Aug 20 ш 1839 Artemisia annua 10-Aug 20 гр 29 9-р сард ургалаа40 Bassia dasyphylla 10-Aug 50 гр олон41 Triticum aestivum 11-Aug олон42 Heteropappus altaicus 13-Aug 50 гр ургаагүй43 Orostachys thyrsiflora 13-Aug 20 гр ургаагүй44 Dracocephalum foetidum 13-Aug 10 ш 245 Chamaerhodos erecta 13-Aug 10 ш 546 Polygonum aviculare 13-Aug 15 ш ургаагүй47 O rostachys spinosa 13-Aug 20 гр ургаагүй48 Lepidium densiflorum 13-Aug 20 гр 2049 Euphorbia humifusa 13-Aug 5 гр ургаагүй50 Dontostemon integrifolius 13-Aug 5 гр ургаагүй51 Kochia melanoptera 13-Aug 50 гр олон52 Sonchus oleraceus 13-Aug 20 ш 13

53 Papaper gardenium-цэцэрлэгийн намуу 11-Aug 50 ш 554 Дани зүлэг 13-Aug 50 гр олон55 Elit зүлэг 13-Aug 50 гр 1656 Бархатцы-хилэнлэг цэцэг 13-Aug 50 гр 757 Ноготки-хумсан цэцэг 13-Aug 50 гр олон58 Hyoscyamus niger 13-Aug 30 гр олон 9-р сард ургасан59 Helenoflora-наранцэцэг 30-Aug 50 ш 4

ГАДААХ ЗАЙДГАЙ ТАЛБАЙД (орон нутгийн бус ургамал)

Тайлбар

ГАДААХ ЗАЙДГАЙ ТАЛБАЙД (нутгийн ургамал)

№ Ургамлын нэр Тарьсан хугацаа Тарьсан үрийн хэмжээ, ш

Ургасан бодгалийн тоо, ш


192

Техникийн нөхөн сэргээлт хийсэн талбайн мониторинг

Ямар нэгэн хэлбэрээр эвдэрсэн газар байгалийнхаа аясаар нөхөгдөн сэргэдэг бөгөөд энэ хугацаа нь маш удаан, аажуухан үргэлжилдэг. Ингэж байгалийн аясаар сэргэх процесс нь өөрийн гэсэн зүй тогтолтойгоор явагдах ба хамгийн түрүүнд хөрсөнд үр хийсч ирж тогтох ѐстой. Үүний тулд техникийн нөхөн сэргээлт хийж буй газрыг булж тэгшилснийхээ дараа ховилтуулан самнаж өгснөөр үр хийсч ирэн хөрсөнд тогтох нөхцлийг нь бүрдүүлж өгдөг.

Төслийн үйл ажиллагаанд ашиглаж байсан хуучин бохирын цэгийн 0,5 га талбайд техникийн нөхөн сэргээлтийг 2009 оны 9 сард хийхдээ дээрх зарчмыг баримтлан ажилласан.

2010 оны 11 сарын байдлаар тус талбайд Micropeplis arachnoidea, Salsola pestifera, Suaeda corniculata, Eragrostis minor, Bassia dasyphylla, Lapulla intermedia зэрэг нэг хоѐр наст, Peganum nigellastrum зэрэг олон наст ургамлууд сайн ургасан байна (Зураг 81).

Эндээс харахад хөрсөнд органик бордоо болж, хөрсийг бэхжүүлж, хөрс ургамлын амьд холбоог тогтоон өгдөг ганц ба хоѐр наст нутгийн ургамлуудыг нөхөн сэргээлтийн ажилд эхлэн сонгох нь зүйтэй юм.

Зураг 89. Хуучин ашиглаж байсан бохирын цэгт техникийн нөхөн сэргээлт хийж, байгалийн аясаар сэргэж буй байдал (2010 оны 11 сар)

Биологийн нөхөн сэргээлтийн туршилт

Төслийн бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлтийг 2010 онд 59 га талбайд хийж үүндээ нутгийн унаган ургамлын үрийг хэрэглэлээ. Үүнд:

Ханбогд сумын малчин Цэвэгдоржийн өвөлжөөний арын уулынх нь бэлчээрийг замын шороо авах үед эвдэлсэн байна. Энэхүү 7.5 га талбайд 8-р сарын 27-нд баглуурын 30 кг, шивэлз 5 кг, сайрын хялгана 3 кг, усан хамхагийн 5, нийтдээ 43 кг үр цацан биологийн нөхөн сэргээлт хийсэн.


193

Зураг 90. Ханбогд сумын малчин Цэвэгдоржийн эвдэрсэн бэлчээрт биологийн нөхөн сэргээлт хийж

байгаа нь

Зураг 91. 2010 онд биологийн нөхөн сэргээлт хийсэн талбайн ерөнхий байршил

Оюу Толгой төслийн шинэ онгоцны буудлыг барих барилгын үе шатанд 77 га талбай эвдрэлд орсон ба тус талбайд техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлтийн ажлыг хийлээ.

Биологийн нөхөн сэргээлтийн ажлыг гүйцэтгэхдээ онгоцны буудлын зүүн талын 25 га талбайд согооврын 50 кг үрийг тарих ажлыг 9 сарын 1-2 нд 8 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр гүйцэтгэсэн.


194

Мөн “Нутгийн ургамлын үр цуглуулах” ажлын хүрээнд цугларсан ургамлын үрийг ашиглан онгоцны буудлын зүүн, баруун, хойд талуудын нөхөн сэргээлтийн ажлыг ОТ ХХК-ны байгаль орчны хэлтэс, Орон нугийн тогтвортой хөгжлийн хэлтэс, болон орон нутгийн иргэдээс бүрдсэн онгоцны буудлын мониторингийн бүлэгтэй хамтран 11-р сарын 7 ба 9-нд хийлээ.

Үүнд улаан бударгана, орог тэсэг, бор бударгана, таана, төлөгчдүү бор таар, усан хамхагуудын 987 кг үрийг 51,5 га талбайд буюу 19.1 кг/га үрийг хэрэглэсэн. Үрийг цацасны дараа борнойдохын оронд 600 орчим бог явуулж үр, хөрс хоѐрыг холбож өгөх туршилт хийсэн.

Хүснэгт 59. Нөхөн сэргээлтийн ажилд үрийг нь ашигласан ургамлын нэр, хэмжээ

№ Нөхөн сэргээлтэд

үрийг нь хэрэглсэн ургамлын нэрс

Онгоцны буудлын нөхөн сэргээлтэд тарьсан үрийн хэмжээ, кг

Малчны өвөлжөөний

нөхөн сэргээлтэд тарьсан үрийн

хэмжээ, кг зүүн талд баруун, хойд талд Нийт

1 Anabasis brevifolia 396 96 492.0 30 2 Reaumuaria soongorica 175 85 260.0 3 Eurotia ceratoides 37.7 37.7 4 Salsola passerina 71.8 70 141.8 5 Allium polyrrhizum 15 15.0 6 Halogeton glomeratus 10.5 10.5 5 7 Micropeplis arachnoidea 30 30.0 8 Stipa glareosa 3 9 Ptilagrostis Pelloitii

5

Бүгд 987.0 43.0

Зураг 92. Шинээр баригдсан онгоцны буудлын эвдэгдсэн талбайд биологийн нөхөн сэргээлт хийж байгаа нь


195

Үүнээс гадна хүний амьдарч буй орчныг зүлэгжүүлэх, ногооруулах ажлыг усан оргилуурын орчимд, галын албаны хашаанд, ус цэвэрлэхийн орчимд, хасумегаваттын хашаанд хийлээ.

Туршилтанд авсан ургамлуудаас Setaria viridis, Aristida heymannii, Echinops gmelinii илүүтэй ургасан.

Зураг 93. Усан оргилуурын орчимд зүлэг тарьсан байдал


196

Үрийн нөөц бүрдүүлэлт

Нөхөн сэргээлтийн ажил үрийн нөөцтэй болохоос эхэлдэг бөгөөд төслийн зүгээс хийж буй биологийн нөхөн сэргээлтийг бодитой, үр дүнтэй болгох зорилгоор тухайн орон нутгийн ургамлын үрийг хэрэглэхээр төлөвлөсөн. Байгаль орчны хэлтэс өөрсдийн хүчээр үр, болон үрт материалыг түүхээс гадна ОНХТХ Хэлтэстэй хамтран нутгийн ургамлын үрийн фондыг бий болгох, төслийн үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоо, мөнгөн орлогыг нэмэгдүүлэх зэрэг зорилготойгоор үр худалдан авах ажлыг өрнүүллээ.

Энэхүү ажлын хүрээнд Ханбогд, Манлай сумын иргэдэд хэрхэн үрийг цуглуулах тухай зөвлөлгөө өгч, нийт 9 зүйл ургамлын 10162 кг үрийг цуглууллаа (2010 оны 11 сарын 11-ны байдлаар). Ханбогд, Манлай сумдаас цуглуулсан үрийн тухай дэлгэрэнгүйг дараах хүснэгт, график, фото зургаар үзүүлэв.

Хүснэгт 60. Нийтийг хамруулан түүсэн ургамлын үр

Зүйлийн нэр Ханбогд сум Манлай сум Нийт

үрийн хэмжээ, кг

Худалдаж авах үнэ

Олговол зохих нийт мөнгөн

дүн цуглуулсан үрийн

хэжмээ, кг 1 Anabasis brevifolia 1999.91 2382.60 4382.51 14600 63984646.00

2 Salsola passerina 34.21 313.18 347.39 12600 4377114.00

3 Zygophyllum xantoxylon 38.00 25.10 63.10 7350 463785.00

4 Amugdalus pedunculata 135.36 5.80 141.16 5000 705800.00

5 Achnatherum splendes 0.95 0.00 0.95 14700 13965.00

6 Cleistogenes soongorica 0.00 0.00 0.00 14700 0.00

7 Reaumuria soongorica 4603.04 594.00 5197.04 12600 65482704.00 8 Eurotia ceratoides 93.70 54.66 148.36 13650 2025114.00 9 Allium polyrrhizum 6.21 0.70 6.91 14000 96740.00 10 Salsola laricifolia 4.90 5.00 9.90 14000 138600.00

Нийт 6781.17 3381.04 10162.21

137288468.00

График 40. Үр түүх ажилд Ханбогд, Манлай сумын иргэдийн оролцоо, %

Ханбогд сум67%

Манлай сум33%


197

Хүснэгт 61. Байгаль орчны хэлтэсээс судалгаа туршилтад зориулж түүсэн үр болон үрт материал

№ Зүйлийн нэр Түүсэн хугацаа, сар Түүсэн газар Түүсэн хэмжээ

1 Lonicera altaica 9-р сард Зараа толгой 0,1 кг 2 Rhamnus erythrixylon 8-р сард Тойн ухаа 0,1 кг 3 Eleagnus moorcroftii 10-р сард Ханбогдын төвөөс 0,2 кг 4 Cirsium arvense 9-р сард Булан сухайт 0,1 кг 5 Iris lacteae 9-р сард Бор овоо 1 кг 6 I.oxyptala 8-р сард Оюу Толгой 0,5 кг 7 Salsola passerina 10-р сард Халивын голоос 1 кг 8 S. arbuscula 10-р сард Оюу Толгой 0,1 кг 9 S. laricifolia 10-р сард Оюу Толгой 1 кг 10 Panzara lanata 9-р сард Ундайн гол 0,1 кг 11 Asparagus gobicus 9-р сард Галбын говь 0,1 кг 12 Heteropappus altaicus 9-р сард Оюу Толгой 0,1 кг 13 Lycium turancatum 9-р сард Ундайн гол 0,1 кг 14 Nitraria sibirica 9-р сард Өрөлбийн гол 2 кг 15 Ferula bungeana 7-р сард Оюу Толгой 1 кг 16 Zygophyllum pterocarpa 8-р сард Оюу Толгой 0,5 кг 17 Olgeae leucophylla 9-р сард Ханбогдын төвөөс 1 кг 18 Stipa glareosa 6-р сард Оюу Толгой 0,3 кг 19 Rheum nanum 7-р сард Оюу Толгой 2 кг 20 Cleistogenes soongarica 9-р сард Оюу Толгой 0,1 кг 21 Ptiagrostis pillotii 7-р сард Оюу Толгой 0,5 кг 22 Haloxylon ammodendron 11-р сард Хүнхэрийн заг 30 кг 23 Ulmus pumila 7-р сард Хуурай ам 5 кг

Нийтийг хамруулан түүсэн үрээс ургамлын зүйл тус бүрийн эзлэх хувийг дараах графикаар гаргаж эдгээрээс их хэмжээгээр цугларсан 5 зүйл ургамлын үрийн соѐололтыг нь судалж байна.


198

График 41. Нийт цугларсан үрээс ургамлын зүйл тус бүрийн эзлэх хувь, %

Зураг 94. Ханбогд, Манлай сумын иргэдийн цуглуулсан үр

42.6

3.4

0.6

1.4

0.0

50.5

1.4

0.1

0.1

0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0

Anabasis brevifolia

Salsola passerina

Zygophyllum xantoxylon

Amugdalus pedunculata

Achnatherum splendes

Reaumuria soongorica

Eurotia ceratoides

Allium polyrrhizum

Salsola laricifolia

Түүсэн үрийн хэмжээ, %

Үри

йг н

ь тү

үсэн

ург

амлы

н нэ

рс

Zygophyllum xantaxylon

Eurotia ceratoides

Reaumuria soongorica

Anabasis brevifolia


199

Нөхөн сэргээлтийн ажилд хэрэглэж буй үр нь боловсорч гүйцсэн, ургах чадвар сайтай байх ѐстой бөгөөд үүний нэг шалгуур нь үрийн соѐолох чадвар юм.

Онгоцны буудал орчмын эвдэрсэн талбайн нөхөн сэргээлтэд хэрэглэсэн ургамлын үрийн соѐололтыг судлахад Eurota ceratoides, Salsola passerina, Anabasis brevifoliaе-ийн үр илүү сайн ургаж байна.

Зураг 95. Үрийн соѐололтыг туршиж байгаа байдал


200

11.5. АМЬТНЫ АЙМАГ Олон зүйлийн амьтад Оюу Толгой төслийн лицензийн талбай болон эргэн тойрон дахь газар нутгуудад бүртгэгдээд байгаа бөгөөд эдгээр зүйлүүдийн ихэнх нь өргөн хэмжээний нутагт бага нягтшилтайгаар тархан нутагладаг байна. Ялангуяа Хулан, Хар сүүлт зэрэг сүүн тэжээлтэн амьтад сайн бэлчээр, ус хайн маш хол газар нүүдэл хийдэг байна.

2007 болон 2008 онуудад Дэлхийн банкны дэмжлэгээр BirdLife International олон улсын байгууллага, Монголын Зэрлэг Амьтан Судлах Хамгаалах төв хамтран Монгол дахь байгалийн нэн чухал газруудыг тодорхойлох, зурагжуулах ажлыг хийж гүйцэтгэсэн. Хэд хэдэн чухал газрууд Өмнөновь аймгийн хамжээнд тодорхойлогдсон ба үүний нэг нь Галбын говь юм (ШЧГ MN048). Энэ шувуудад чухал газар нь Говийн бага дархан цаазат газрын А, Б хэсгүүдийн зарим газруудтай нь давхцдаг бөгөөд дэлхийн хэмжээнд ховордож буй Хулан Equus hemionus (устаж болзошгүй), Хар сүүлт зээр Gazella subgutturosa (эмзэг) мөн дэлхийн хэмжээнд ховордож буй Идлэг шонхор, Жороо тоодог, Зээрд шонхор (сүүлд эмзэг ангилалд орсон) гэсэн гурван зүйл шувуудын үржлийн популяциудыг тэтгэдэг юм (Нямбаяр ба Цэвээнмядаг, 2009).

Сээр нуруугүйтэн

Оюу Толгойн БОНБНҮ-ний тайланд тусгасны дагуу сээр нуруугүйтэн амьтдын судалгаанд 12 талбайг Оюу Толгой төслийн талбайн эргэн тойронд бүлгэмдэлийн ялгаатай байдлыг харгалзан сонгож, 2010 оны хяналт шинжилгээг хийсэн.

Зураг 96. Сээр нуруугүйтэн амьтдын хяналт шинжилгээний цэгүүдийн байршил


201

Бид судалгаандаа унагагч юүлүүрүүдийг ашигласан. Энэ нь сээр нуруугүйтэн амьтдын дээжлэлт хийх энгийн бөгөөд үр дүнтэй арга юм. Урхийг суурилуулахдаа юүлүүрийн өндрийн хэмжээгээр газар ухаж амсарыг нь газрын гадаргатай ижил түвшинд байрлуулах шаардлагатай.

Зураг 97. Унагагч юүлүүр

Шавьж болон бусад үет хөлтөн амьтад юүлүүрт унаж баригддаг. Үет хөлтөнүүдийг юүлүүрээс буцаж гарах болон бие биенээ идэхээс нь сэргийлж савантай ус юмуу этанол бага зэрэг хийж өгнө.

Сээр нуруугүйтэн амьтдын дээжийг Шинжлэх Ухааны Академи, Биологийн хүрээлэн, Шавьж судлалын лабораторид өгч тодорхойлуулсан бөгөөд нийт 24 овогийн, 36 төрлийн, 48 зүйлийн шавж болон аалзнууд 2010 оны 9 сард хийсэн судалгаагаар бүртгэгдсэн.


202

График 42. Оюу Толгойн лицензийн талбайн орчимд бүртгэгдсэн шавж болон аалзны овгууд

Хоѐр нутагтан, мөлхөгчид

Монгол орны нутаг дэсвгэрт нийт 22 зүйлийн мөлхөгч, 6 зүйл хоѐр нутагтан амьтад тэмдэглэгдсэнээс 10 зүйл мөлхөгч, 1 зүйл хоѐр нутагтан Ханбогд сумын хэмжээнд тархдаг байна. Үүнд:

Alsophylax pipiens. Төмөр гүрвэл

Teratoscincus przewalskii. Нохой гүрвэл

Phrynocephalus versicolor. Цоохор хонин гүрвэл

Eremias argus. Монгол гүрвэл

Eremias multiocellata. Могой гүрвэл

Eremias przewalskii. Говийн гүрвэл.

Eremias vermiculata. Загалт гүрвэл

Coluber spinalis. Нарийн могой

Elaphe dione. Рашааны могой

Psammophis lineolatus. Сум могой

Aqkistrodon halys. Бамбай хоншоорт могой

Bufo raddie. Монгол бах. Энэ зүйл Монгол орын хэмжээнд өргөн дэлгэр тархалттай бөгөөд Оюу Толгой орчимд орших Бор овоогийн задгай булаг дээр 2009 онд бүртгэгджээ.


203

А. Сум могой Б . Говийн гүрвэл

В. Могой гүрвэл Г. Цоохор хонин гүрвэл

Зураг 98. 2010 онд ажигласан хэвлээр явагчид

Шувуу

Оюу Толгой орчмын амьтны аймаг 2002 зуны саруудад судлагдсан байна. Судалгааны үр дүнд 65 зүйлийн суурин болон нүүдлийн шувууд тэмдэглэгдсэн байна.

Дэлхийн банкны дэмжлэгтэйгээр өмнөд говийн бүс нутгийн хөгжлийн төлөвлөгөөнд заасны дагуу Оюу Толгой зэс-алтны орд болон бусад томоохон ордуудыг холбосон авто зам, төмөр зам, цахилгаан дамжуулах шугамын олон янзын маршрут Галбын говийг дайран өнгөрөхөөр төлөвлөгдөж байгаа билээ. Эдгээр дэд бүтцийн хөгжлийн асуудлууд хэрэгжих хугацаанд тус нутгийн биологийн төрөл зүйлд сөрөг нөлөөлөл аль болох бага байлгахын тулд дээрх зүйлийн шувуудын тодорхой тоо толгой, дэлгэрэнгүй мэдээ баримт цуглуулах, амьдрах орчинд нь өндөр анхаарал тавих зэрэг хэтийн төлөвлөгөө боловсруулах шаардлагатай юм. Ялангуяа шувуудад чухал газар дахь Идлэг шонхор, Жороо тоодог хоѐрын үржлийн ареалын тархалт, улирлын шилжилт хөдөлгөөн зэргийн дэлгэрэнгүй мэдээ материал хэрэгтэй (Нямбаяр ба бусад, 2009).


204

Дэлхий хэмжээнд ховордсон зүйлүүд Жороо тоодог

Жороо тоодог нь дэлхийн хэмжээнд ховордсон зүйлүүдийн жагсаалтанд эмзэг гэсэн ангилаар ордог. Энэ зүйлийн ховордох болсон үндсэн шалтгаан нь амьдрах орчны доройтол, сүйрэл, нүүдлийн үедээ амарч буудаг болон өвөлждөг газруудад агнах зэрэг болж байгаа юм. Жороо тоодог нь цөлөрхөг хээр болон цөлийн бүсийн бут сөөгийг бараадаж амьдардаг. Монгол орны говь энэ зүйлийн хамгийн зүүн захын үржлийн нутаг болдгоороо онцлог.

Зураг 99. . Галбыг говь дахь Жороо тоодог болон шувуудад чухал газруудын 1 км-ийн нарийвчлалтай

зураг (өнгө нь тод болох тусам Жороо тоодогт илүү чухал газрууд) (Нямбаяр ба бусад, 2009)

Идлэг шонхор

Энэ зүйл мод, хадан хавцал, Шилийн сар, Хон хэрээ мэтийн шувуудын үүрэнд үүрлэдэг. Түүнчлэн Идлэг шонхор цахилгааны шон, барилга байгууламж, цамхаг зэрэг хүний гараар бүтээгдсэн зүйлүүд дээр үүрлэдэг.

Олон улсын хэмжээнд ховордож буй идлэг шонхор (устаж болзошгүй ангилал) -ын тоо толгой нь амьдрах орчны доройтол, мөн энэ зүйлийн гол хоол тэжээл болдог зүйлүүдийн хомсдол зэргээс шалтгаалан буурч байгаа юм.

Бидний 2010 оны хийсэн амьтны аймгийн хяналт шинжилгээгээр шинээр 26 зүйлийн шувууд Оюу Толгой төслийн ойр орчимд бүртгэгдэж зүйлийн бүрдэлд нэмэгдэж орлоо. Цаашлаад зүйлийн шувуудын зүйлийн бүрдэл өсөх хандлага ажиглагдаж байна. Түүнчлэн шувуудын нүүдлийн үеэр буюу хавар, намрын цагт нэлээд хэдэн зүйлийн Монгол Улсын Улаан ном болон олон улсын конвенцүүдэд бүртгэгдсэн зүйлүүд Оюу Толгой болон түүний ойр орчим дахь задгай булаг шандуудаар амарч дайран өнгөрдөг болох нь ажиглагдсан.

Зарим зүйлийн шувууд Оюу Толгойд байх хаягдпал учны далан, цэвэрлэх байгууламж дэргэдэх тогтоол ус, мөн байгалийн гаралтай хонхор, хотгор газар тогтсон ус зэргүүдэд ажиглагдаж байсан.

Одоогийн байдлаар Оюу Толгой орчимд 14 багийн, 33 овгийн, 65 төрлийн, 91 зүйлийн суурин, өвөлждөг, нүүдлийн шувууд тэмдэглэгдээд байна.

Хүснэгт 62. Оюу Толгой орчимд шинээр бүртгэгдсэн шувууд


205

№ Зүйлийн нэр

Монгол Улсын

Улаан ном (1997)

CITES-ийн

хавсралт

CMS-ийн хавсралт

Нэн ховор Ховор

1 Нарийн сэлээхэй 2 Амарын шонхор I II + 3 Буулгат хүүрзгэнэ

4 Уулын цэгцгий 5 Жирхэн дууч шувуу 6 Дагуур намнаахай 7 Хошуу галуу + +

8 Хар өрөвтас + II II 9 Цагаан дэвлээ 10 Цасч дэглий + +

11 Хүрэн толгойт цахлай 12 Ногоохон нугас 13 Холтсон гоѐтуул 14 Цагаан хөмсөгт нугас 15 Савар элсэг 16 Могойч загалай II II 17 Халбаган хошуут + II II +

18 Алаг хөөндэй 19 Цармын бүргэд II II 20 Дагуур галсүүлт

21 Гургалдай хөхзоот 22 Загийн бор шувуу

23 Алагтуу 24 Турлиах

25 Халиун хөөндэй 26 Тураг гогой Тайлбар : CITES- Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (Зэрлэг

амьтан, ургамлын зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенци) CMS- Convention on Migratory Species (нүүдэллэдэг зүйлийн хамгаалах ккнвенци)

Шувуудын үржлийн улирлаар ховор зүйлүүдийн ажиглалт хийсэн ба 22 бодгаль Жороо тоодог (дэлхий хэмжээнд ховордсон), 8 бодгаль Хулан жороо (монгол улсын улаан номонд бүртгэгдсэн)- ны байршлыг бүртгэн авсан (Хавсралт 2.4).

Хөхтөн амьтад

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын газар нутгийн хэмжээнд нийтдээ 44 зүйлийн хөхтөн амьтад тэмдэглэгдсэн байдаг.

Жижиг хөхтөн амьтад Төслийн БОНБНҮ-ний тайлангийн заалтын дагуу 2010 онд Шерман загварын амьд баригчыг ашиглаж жижиг хөхтөн амьтдын судалгаа хийсэн. Энэ ажилд Оюу Толгой төслийн хашаалсан талбайд амьдрах орчны ялгаатай байдлыг харгалзан 3 өөр талбайг сонгосон.

Шерман загварын амьд баригч урхи нь амьтдыг амьдаар нь барьж популяцийн нягтшил, элбэгшил, мөн зүйлийн бүрдлийг судлах боломж олгодог. Бид нэг талбайд хоорондоо 10 метрийн зайтай 49 ширхэг амьд баригчыг 49м2 талбайд тор хэлбэрээр байршуулж, 3 хоногийн турш барилт хийсэн.


206

Зураг 100. Монгол чичүүл амьд баригчанд байгаа нь

Энэ жилийн судалгааны маань зорилго нь Оюу Толгой хашаалсан талбай ямар зүйлийн жижиг мэрэгчид байгааг тодруулахыг зорилоо. Судалгааны үеэр 2 болон 3-р талбайгаас Монгол чичүүлүүд баригдсан ба бусад зүйлийн мэгрэгчид энэ үеэр ичсэн байв.

Том хөхтөн амьтад Хулан

Хулан нь Зэрлэг Амьтан Ургамлын Ховордсон Зүйлийг Олон Улсын Хэмжээнд Худалдаалах Тухай Конвенц (CITES)-ийн 1-р хавсралтанд, Нүүдлийн төрөл зүйлийг хамгаалах конвенц (CMS)-ийн 2-р хавсралтад тус тус багтсан амьтан юм.

Говийн бага дархан газрын А болон Б хэсгүүдэд хийгдсэн судалгаагар 3500-5000 толгой хулан байна гэж үнэлэгджээ. Эдгээр тусгай хамгаалалттай газрууд зарим хэсгээрээ Галбын говьтой давхцдаг байна.

Бидний 2010 онд хийсэн ажиглалт судалгаагаар давхацсан тоогоор 411 толгой Хулан Оюу Толгой ойр орчим дахь газар нутгуудад тэмдэглэгджээ. Ажиглалтын зургаас харахад Хулангийн ихэнхдээ Оюу Толгойгоос баруун хойшоо нилээн зайтай олон тоогоор ажиглагдсан байна (Хавсралт 2.5)


207

Зураг 101. Оюу Толгой орчим дахь хулангийн сүрэг

Хар сүүлт Бидний 2010 оны ажмглалт судалгаагаар давхацсан тоогоор 144 толгой хар сүүлт бүртгэгдсэн байна. Мөн Оюу Толгойн хашаалсан талбай дотор нийт 18 бодгаль хар сүүлт зээр байсаар байна.

Зураг 102. Оюу Толгойн хашаалсан талбайнд идээшсэн хар сүүлтийн сүрэг

Аргаль хонь Аргаль нь Монгол Улсын Улаан номонд гэсэн ховор статусаар бүртгэгдсэн ба дэлхийн хэмжээнд ховордсон байгаа зүйл юм. Аргал хонь новийн намхан уулс толгодоор ховорхон тааралдах ба 2010 оны 8-р сарын 18 нд Оюу Толгой төслөөс урагш 10 гаруй км-т орших Далайн дуулга ууланд 10 тооны сүрэг тэмдэглэгдсэн.


208

Зураг 103. Далайн дуулга ууланд тэмдэглэгдсэн аргалийн сүрэг


209

12. ХИМИЙН БОДИСЫН МЕНЕЖМЕНТ

12.1ХУУЛЬ ТОГТООМЖИЙН БИЕЛЭЛТ Оюу Толгой компани хайгуул, өрөмдлөг, далд уурхайн босоо нэвтрэлт, барилга байгууламж, тоног төхөөрөмж, машин механизм, түүний засвар үйлчилгээ, дизель цахилгаан станц, ажилчдын орон сууц, усан хангамж, дулаан хангамж зэрэг барилга, бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагааг явуулахын тулд Хятад, Солонгос, Канад улсаас тодорхой хэмжээний химийн бодис, бүтээгдэхүүнийг Монгол улсын Замын Үүд, Буянт-Ухаагийн боомтуудаар дамжуулан импортолдог.

ОТ ХХК нь уурхайн үйл ажиллагааг хэвийн явуулахад ашиглах химийн бодис, бүтээгдэхүүний байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын болон эрсдлийн үнэлгээг хийлгүүлэх хүсэлтээ байгаль орчны үнэлгээний “Эко трейд” компанид тавьсан бөгөөд Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам эдгээр тайлантай танилцаж 2008 оны 4-р сард баталсан.

ОТ ХХК 2010 онд Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас 45 химийн бодисыг импортлох, ашиглах 6 зөвшөөрөл авсан. Эдгээрээс 7 химийн бодисыг импортлох, ашиглах 2 зөвшөөрөл нь 3 жилийн хугацаанд , бусад нь 6 сараас нэг жилийн хугацаанд хүчинтэй байх юм. (Хавсралт 1.14)

Хүснэгт 63. Химийн бодис импортлох, ашиглах зөвшөөрөл

№ Олон улсын нэршил Зөвшөөрсөн хэмжээ Хүртэл хүчинтэй

1 Мастер 870 C 27.2 тонн 2010.04.12 – 2010.12.30 2 JS ус нэвтрүүлдэгггүй будаг 2.42 тонн 3 10# керосин асфалт 5 тонн 4 Битумтай будаг 820 кг 5 Хар полиуретан 750 кг 6 Цагаан полиуретан 690 кг 7 Хөнгөн цагаан нунтаг будаг 20 кг 8 Тэмдэглэгээний гадар будаг 20 кг 9 Туф-Тоорк яндангийн тос 84 торх 10 Силикон (Plumbers mate) 20 хайрцаг 11 Уурхайн тос LM EP 680 2 торх 12 Локтит 277 Ховил баригч 10 хайрцаг 13 Цемент зуурмаг (Конбекстра, капсул) 20 each 14 Натри хлорид 1.0 тонн 2010.07.29 – 2011.07.29 15 Гликол 6.0 тонн 16 Сикагроут 214 26750 кг 17 ТОП 1ХД 15В 40 13561 кг 18 Гроут Мастерфлов 1500 кг 19 Мобил Антифреез 18368 кг 20 Реоплус 26, 10000 тонн 21 Реобилд 1100 146400 тонн 22 Кадвэлд Плас (90 Плас F20) 1000 кг 2010.08.26 – 2011.08.26 23 Кадвэлд Плас (150 Plus F20) 1000 кг 24 Кадвэлд Плас (200 Plus F20) 1000 кг 25 Кадвэлд Плас (300 Plus F20) 1000 кг 26 ЖЕМ 25A 2000 кг 27 СОФНОКАТ 1000 кг 2010.10.11 - 2011.10.11


210

№ Олон улсын нэршил Зөвшөөрсөн хэмжээ Хүртэл хүчинтэй

28 Фенолт холигч будаг– F03-1 1000 кг 29 Сикаграут 214 11220 кг 30 Бетон бэхжүүлэх бодис–C840-D2 3100 кг 31 Суурь тос, нэмэгдэл бодис 46# 1000 кг 32 Сикафлоор 161 1000 кг 33 Сикафлоор 263SL 1620 кг 34 Гагнуурын каучук A5 200 кг 35 Селексорб (R) COS 500 кг 36 Сикадур 42 HE 10480 кг 37 CO- бэхлэх нэгдэл 1000кг 38 Магнийн хлорид 475 тонн 39 Реобилд 1100 70000 тонн 2010.11.17 - 2013.11.17 40 Реоплас 26 70000 тонн 41 Сикаграут 214 70000 тонн 42 Сикадур 42 HE 70000 тонн 43 Сикафлоор 161 70000 тонн 44 Сикафлоор 263 L 70000 тонн 45 Полипропилингликол 10180 кг 2010.11.17 - 2013.11.17 12.2. ХИМИЙН БОДИСЫН НЭР ТӨРӨЛ

2010 оны 11-р сарын 11-ийг хүртэлх нэг жилийн хугацаанд ойролцоогоор 240 химийн бодисыг жагсаалтад бүртгэн тэдгээрийг уурхайн талбайд хадгалж, барилга, аж ахуйн үйл ажиллагаанд ашиглажээ.

Хүснэгтэд химийн бодисын агуулахын үндсэн байрлал, химийн бодисыг тоог харуулав.

Хүснэгт 64. Химийн бодисыг хадгалах байр

No Байршил Химийн бодисын тоо Зориулалт

1 Гол агуулах 84 Бүх зориулалт 2 Засвар үйлчилгээний агуулах 60 Бүх зориулалт 3 Рэд паф 42 Тос, тосолгооны

бүтээгдэхүүн болон бусад

4 Мэйжор дриллинг компани 16 Өрөмдлөгийн болон тосолгооны бүтээгдэхүүн

5 Орика Эксплосивзын байр 8 Тэсрэх бодис 6 Бетон зуурмагын цех 10 Бетон зуурах нэмэгдэл

бодис 7 Си-Ай-Эс компанийн агуулах 14 Цэвэрлэгээ, ахуйн 8 Петровисын шатахуун түгээх станц 4 Түлш шатахуун 9 Хэт хөнгөн тэргийн засварын цех 6 Тос, тосолгооны

бүтээгдэхүүн


211

Химийн бодисын хадгалалт, ашиглалт

Оюу Толгой төслийн лицензтэй талбайд Хор аюулын лавлах мэдээлэлд (ХАЛМ) заасан бүх шаардлагын дагуу химийн бодис, бүтээгдэхүүнийг хадгалах байр, талбайг бэлтгэдэг.

Тухайлбал ихэнхи тос тосолгооны материал, бетон зуурмагийн нэмэгдэл бодисын агуулах, савыг нягтруулсан шавар эсвэл бетон сууриар бэхжүүлэх, давхар дулаалгаар доторлох, агааржуулалтын cистем суурилуулах зэргээр тоноглосон.

Оюу Толгой төслийн талбайд химийн бодис, бараа материалыг хүлээн авдаг гол цэг нь агуулахын хэлтэс юм. Үүний дараа агуулахын хэлтэс эдгээр бодисыг уурхайн талбайн бусад хэсгүүдэд түгээдэг. Тус агуулах 3 торон хашаа, гаалийн бүрдүүлэлтийн талбай, агуулахын хэсэг, бараа материал хураах зэрэг нийт 14,2 га талбайг эзэлдэг. Агуулахыг төмөр торон хашаагаар хашиж химийн бодис, сэлбэг эд ангийг ангилан ялгаж хадгалдаг Ба химийн бодисыг асгарч гоожин хөрсбохирдуулахас сэргийлжталбайн улыг зузаан шавар давхаргаар хучиж хайрган дэвсгэр дэвсэж өгсөн.

Агуулахын хэсэг 2 чингэлэгтэй бөгөөд улаан шавраар нягтруулсан тусгай талбайд тос тосолгооны материалыг хадгалдаг. Ил талбайд хадгалдаг химийн бодисын ихэнхи нь 15, 25, 200 литрийн төмөр торхонд савласан галын аюулгүй тос, тосолгооний материал, шингэн бодис байна. Эдгээрийг тавцан дээр газрын гадаргаас 5-15 см өндөрт байрлуулдаг. Тодорхой төрлийн аюултай, ууршимтгай бодисыг тусгайлан тоноглосон чингэлэгт хадгалдаг.

Зураг 104. Агуулахад тос, тосолгооны материал байрлуулдаг ил талбай.


212

Зураг 105. Дулаалга, агааржуулалттай чингэлэг

Зураг 106. 1-р босоо амны стандартын чингэлэгт зарим химийн бодисыг хадгалдаг.

Зураг 107. Хуулийн дагуу тэсэрч дэлбэрэх бодисыг зэвсэгт харуулын баг хамгаалдаг.


213

Оюу Толгой төслийн талбайд ажилладаг гэрээт компаниуд нь химийн бүтээгдэхүүн, бодисыг худалдаж авах болон холбогдох зөвшөөрөл авах ажлыг өөрсдөө хариуцан хийдэг.

Байгаль орчин, Аюулгүй ажиллагааны хэлтэс химийн бодистой харьцах үйл ажиллагаа, Оюу Толгой төслийн талбайд дагаж мөрдөх дүрэм журмын биелэлтэд хяналт тавьж ажилладаг.

Химийн бодисын ашиглалтыг хадгалагдаж байгаа газар тус бүрээр Хавсралт 2.15-аас үзнэ үү.

Химийн бодисын хог хаягдлыг зайлуулах Одоогоор төслийн талбайд химийн бодисын хог хаягдал хуримтлагдаагүй байгаа бөгөөд тус байгууллага гарсан аливаа хог хаягдлыг эрх бүхий байгууллага дахин ашиглах эсвэл устгах зорилгоор талбайгаас хурдан шуурхай устгаж зайлуулахад онцгой анхаарч ажилладаг. Тухайлбал, 2010 онд дараахь химийн бодисыг зайлуулж устгасан.

Янз бүрийн хэмжээтэй будгийн савыг тусад нь цуглуулж хогийн цэгт байрлуулсан. Үүнийгээ дараа дахин боловсруулах эсвэл ашиглах боломжийг судлан ажиллаж байгаа.

Цементийн нэмэлт бодисын 1 тоннын багтаамжтай савыг хогийн цэгт тусад нь цуглуулсан. Эдгээрийг цэвэрлээд Улаанбаатар хот руу дахин хэрэглэх буюу боловсруулах зорилгоор хуванцар савны гэрээт компани болох Сан Оргуй-д явуулдаг.

Полипропилинээр хийсэн цементийн уутыг хогийн цэгт дахин ашиглахаар тусад нь цуглуулсан. Цементийн уутыг Мандалговь сум дахь хуванцар дахин боловсруулах үйлдвэр лүү тээвэрлэдэг.

Хатуурсан буюу хэрэглэгдэх боломжгүй болсон цемент, сайжруулсан үнсийг газар шорооны дүүргэлтийн ажилд хэрэглэж байгаа.

Химийн бодисын асгаралтын үед авах хариу арга хэмжээний төлөвлөгөө

Нүүрсустөрөгч, химийн бодис алдагдахад учрах байгаль орчны болон эрүүл мэндийн эрсдлийг бууруулахын тулд зохих арга хэмжээ авах журмыг боловсруулсан. Зохих ажлын байруудад химийн бодис алдагдахад ашиглах 3 төрлийн хэрэгсэл (зөвхөн тосны, бүх төрлийн ба аюултай химийн бодисын асгаралтанд зориулсан) байрлуулаад байна. Химийн бодис асгарахад хэрхэн ажиллах, багаж хэрэгслийг хэрхэн ашиглах талаар ажилчдад сургалт явуулахын тулд химийн бодис алдагдахад авах хариу арга хэмжээний сургалтын материалыг боловсруулсан.


214

Зураг 108. Химийн бодис алдагдахад ашиглах хэрэгсэл


215

13. ХОГ ХАЯГДЛЫН МЕНЕЖМЕНТ

Оюу Толгой төсөл аль болох бага хог хаягдал үүсгэх, дахин ашиглах эсвэл дахин боловсруулах замаар гарсан хог хаягдлыг бууруулах, үлдсэн хог хаягдлыг байгаль орчинд аюулгүй арга технологиор устгах зарчмыг баримтлан хог хаягдлыг зүй зохистой удирдан зохицуулахыг зорьж ажилладаг. (Зураг 109) Энэхүү зорилтоо биелүүлэхийн тулд Хог хаягдлыг удирдан зохицуулах төлөвлөгөөг боловсруулаад байна. Уг төлөвлөгөөг хэрэгжүүлснээр хог хаягдал үүсгэгч этгээдийн хариуцлагыг нэмэгдүүлэх чухал ач холбогдолтой.

“Хог хаягдлын шатлал” буюу хог хаягдлыг менежментийг удирдан зохицуулах хэд хэдэн хувилбарыг боловсруулснаар бид гаргасан хог хаягдлынхаа хэмжээг бууруулах улмаар бүрэн дүүрэн ашиглахад тус дөхөм болох юм.

Зураг 109. Хог хаягдлын шатлал

Хог хаягдлын шатлал нь хог хаягдлыг менежментийг тогтвортой удирдан зохицуулах талаар зөв сонголт хийхэд тус дөхөм болдог. Хог хаягдлыг удирдан зохицуулах сонголт хийхэд ач холбогдлын дараахь дэс дарааллыг баримталж ажиллана.

Хог хаягдлыг эх үүсвэр дээр нь арилгах эсвэл бууруулах

Хаягдал бүтээгдэхүүнийг дахин ашиглах (хэрэв шаардлагатай бол сэргээн зассаны дараа)

•Хоол хүнсний хаягдал гаргахгүй

•дахин цэнэглэдэг зай хэрэглэх

•хоѐр талаар хэвлэх

Сэргийлэх/Бууруулах

•банз, металл хаягдлыг дахин ашиглах

Дахин ашиглах

•хуванцар, хуванцар сав уут•цаас•хаягдал тос•хэвлэгчийн хорны хуурцаг

Дахин боловсруулах

•газарт булах•шатаах

Устгах

Байг

аль

орчн

ы т

огтв

орто

й ба

йдал


216

Хаягдал бүтээгдэхүүнийг дахин боловсруулах

Зөвхөн үүний дараа хог хаягдлыг устгах.

13.1ХОГ ХАЯГДЛЫН АНГИЛАЛ

OT төслийн талбайд үүссэн хог хаягдлыг эх үүсвэр, төлөв байдлаар ангилдаг. (Схем 4).

Схем 4. Хог хаягдлын ангилал

Хог хаягдлыг боловсруулах эхний үе шат нь ангилан ялгалт юм. Одоогоор хуванцар, мод, металл хаягдлыг талбайд ангилан ялгаж байгаа нь дахин ялгах шаардлагагүйгээр даруй дахин боловсруулах боломж олгож байгаа юм. Ингэж ангилан ялгахын тулд хог хаягдал гарах цэг бүрд төрлөөр нь ялгасан хогийн сав байрлуулж бүх ажилчдыг хаягдлын менежментийн сургалтанд байнга хамруулж байна.


217

13.2ХОГ ХАЯГДАЛ ЗАЙЛУУЛАХ Хог хаягдлыг хогийн цэгт түр хураасны дараа дахин ашиглаж, дахин боловсруулж, эцэст нь зайлуулж байна.

Дахин ашиглах боломжтой хог хаягдал

Модны хаягдал

ОНХТХ хэлтсийн туслалцаа дэмжлэгтэйгээр дахин ашиглах боломжтой хог хаягдал болох банз, зүсмэл модыг барилгын материал эсвэл түлш болгон хэрэглүүлэхээр сумын иргэдэд өгч байна. 2010 оны 11 сарын эцсийн байдлаар нийт ~170 тэвш хаягдал модыг Ханбогд, Баян-Овоо сумын ард иргэдэд өгөөд байна.

Зураг 110. Хаягдал модыг дахин ашиглаж байгаа нь

Хаягдал дугуй ОТ төслийн засвар үйлчилгээний цехээс гарсан хаягдал дугуй, тосны хоосон торхыг бусад төрлийн хог хаягдлаас тусад нь хураадаг. Эдгээр аюул учруулж болзошгүй хог хаягдлыг дахин боловсруулах боломж манай улсад хязгаарлагдмал тул малчдынхашаа хороог хаягдал дугуйгаар барих боломжтой гэж үзэн нийт 6 тэвш хаягдал дугуйг Ханбогд сумын иргэдэд өгсөн.


218

Зураг 111. Хаягдал дугуйн овоолго

Агааржуулах хоолой Хогийн цэгт ашиглах боломжгүй 200-аад агааржуулах хоолой байсан бөгөөд найрлагаас нь шалтгаалж хаягдал металл дахин боловсруулах үйлдвэрт боловсруулах боломжгүй тул Зарим хоолойг (~70) баяжуулах үйлдвэрийн газар шорооны ажлын үед дүүргэлтэнд ашиглаж байгаа бөгөөд үлдсэнийг дахин ашиглах өөр боломж байгаа талаар судалж байна.

Зураг 112. Агааржуулах хоолой хураах талбай

Дахин ашиглах боломжтой хог хаягдал

Хуванцар лонх, хөнгөн цагаан лааз

Улаанбаатар хот дахь Сан Оргуй компани руу хуванцар хог хаягдлыг тээвэрлэж байгаа бөгөөд тус компани нь Дархан хотод дахин боловсруулж байна. Уурхайн талбайн бүх орон сууц, ажлын байрны гадна цэнхэр, ногоон өнгөтэй хогийн савыг байрлуулсан байгаа. Цэнхэр өнгөтэй хогийн саванд хуванцар савыг хийх зориулалттай Бөгөөд хогын цэгт түр хураан Улаанбаатар хот руу тээвэрлэхэд хялбар болгож 1м3 хэмжээстэй шуудайнд савладаг. Энэ онд 465 шуудай хуванцар савыг тусад нь цуглуулж, дахин боловсруулах


219

үйлдвэрт боловсруулаад байна. Сан Оргуй ХХК нь хуванцар савыг дахин боловсруулж сандал, хуванцар хайс, траншейны таглаа гэх мэт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг.

Зураг 113. Бетон зуурмагын 2-р цехэд хуванцар савыг ангилан ялгасан байдал, 6 сарын 12

Зураг 114. Хуванцар савыг түр хадгалах талбай, Сан Оргиу компанийн хуванцрыг дахин

боловсруулж хийсэн сандал”

Хаягдал металл

ОТ төслийн талбайд хаягдал металлыг бусад төрлийн хог хаягдлаас тусад нь цуглуулан хураадаг.


220

Зураг 115. Хогийн цэг, хаягдал металлын овоолго, 5 сарын 10

Ногоон Титэм ХХК ОТ төслийн талбайгаас хаягдал металлыг зайлуулж Улаанбаатар хот дахь дахин боловсруулах үйлдвэр лүү тээвэрлэдэг бөгөөд ойролцоогоор 830 тонн хаягдал металлыг зайлуулаад байна.

Зураг 116. Машинд ачиж байгаа нь

Зураг 117. Хаягдал төмөр ачсан машин Сэндвич хавтангийн бэлтгэл


221

Зураг 118. Хаягдал металлын талбай, 10 сарын 03

Ашигласан тос Хаягдал тос, нүүрсустөрөгч шингэнийг 3 цэгт хүлээн авдаг.

Тоѐотагийн засварын цех– хөдөлгүүрийн болон хүч дамжуулах ангийн тосыг хүлээн авч уурын зууханд шатааж цехийг халаадаг.

Засвар үйлчилгээний цех- 25 тоннын багтаамжтай цистернийг 8 сард суурилуулсан. Хөдөлгүүрийн болон хүч дамжуулах ангийн тосыг цех халаахад зориулан уурын зууханд шатаадаг.

Петровис компанийн хаягдал тосны цистерн- хаягдал тос, нүүрсустөрөгчтэй шингэнийг хүлээн авч дахин ашиглах байгууламж руу шилжүүлэх хүртэл түр хадгалдаг. Түр хадгалах цистернийг цахилгаан шахуурга, бохир усны цооног гэх мэт шаардлагатай тоноглолтой бетон далангаар хамгаалсан.

2010 онд нийт 37 тонн хаягдал тосыг дахин боловсруулдаг Эйч-Би Ойл ХХК руу тээвэрлэжээ. Тус компани хаягдал тосыг дахин нэрж суурь тос, товуд үйлдвэрлэдэг байна.

Зураг 119. Техникийн хаягдал тосны 25 тонны цистерн, үүнийг тээвэрлэх зориулалтын ачааны

машин


222

Аюултай, хортой хог хаягдлыг шатаах

ОТ төслийн барилга байгууламжаас гарсан халдвар дамжуулах аюултай хог хаягдлыг зохистой ангилан ялгаж зориулалтын шатаах зууханд шатаадаг. Шатаах тасалгааны дулааны хэм хамгийн дээд цэгтээ 1200° C хүрдэг бөгөөд цагт 10-30 кг хог хаягдлыг шатаах хүчин чадалтай. Одоогоор бүх шатаасан хог хаягдлын 95%-ийг тосны шүүлтүүр, арчих тослох материал эзэлж байна. ОТ төслийн СОС эмнэлгээс гарсан халдвар дамжуулах аюултай хог хаягдлыг шатаах зууханд эмч нарын хяналтан дор шатаадаг бөгөөд харин шатамхай бус эмнэлгийн хог хаягдлыг бүр мөсөн зайлуулахын тулд битүүмжлэн УБ СОС Медика эмнэлгийн төв алба руу илгээдэг.

Зураг 120. Өндөр хэмийн шатаах зуух

Хог булшлах

Ахуйн болон барилгын ажлаас гарсан аюулгүй хог хаягдлыг ОТ төслийн талбай дахь хамгаалалтын хашаан дахь булшлах цэг рүү аваачдаг. Одоогийн хог булшлах цэгийг 2006 оноос хойш ашиглаж байгаа бөгөөд ердийн хаягдлын нүх, био хаягдлын цооног, дахин ашиглах боломжтой материалыг түр цуглуулах талбайг зэргээс бүрдэнэ. Одоогоор бүх био хог хаягдал, нийтийн эх үүсвэрээс гарсан үлдэгдэл хог, идэвхгүй (үнс) хаягдлыг булшлах цооног руу зөөдөг.

ОТ төслийн хог хаягдлын цэгийг хэвийн удирдан ажиллуулахын тулд Хог булшлах менежментийн төлөвлөгөөг боловсруулсан. Хог хаягдал салхинд уруудан хийсэхийг хязгаарлах, эмх цэгцтэй байлгах зорилгоор хог хаягдлын цэгийг тойруулан хашаа барьсан. Мөн уг цэгийг байнгын хяналтанд байлгах, хог хаягдлыг бүртгэх, ангилан ялгах үүднээс тухайн цэгт байнгын орон тооны 3 ажилтан бүтэн цагаар ажиллаж байна.


223

Зураг 121. Хог булах талбай

Аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуй, байгаль орчинд аюул учруулдаг сэг зэмээр хооллодог шувуудыг цугларах, тэдгээрийг хооллохоос сэргийлж био хог хаягдлын цооногийг тусад нь хийж тагтай болгосон.

Зураг 122. Био хаягдлын цооног

Барилгын хог хаягдлыг (бетон) талбайд дахин ашиглаж болох тул одоогоор бүх хог хаягдлыг хогийн цэгт түр хадгалж байна. Бетон зуурмаг тээвэрлэгч ачааны машины хаягдлын байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөлтэй холбогдуулан түүнээс гарах хаягдлыг


224

хянахын тулдбетон зуурмагийн цехийн ачааны машинуудад хаягдлаа асгах тусгай талбай гаргаж зассан.

Зураг 123. Шинээр байгуулсан талай

Хүснэгт 65. Дахин ашигласан нийт хог хаягдал, тоо хэмжээг хүснэгтэд жагсаав. Хаягдлын төрөл Хэмжих нэгж Тоо хэмжээ Гэрээт байгууллага

Хаягдал метал тонн 800 Ногоон Титэм ХХК Ашигласан аккумулятор Тус бүр 280 Ногоон Титэм ХХК Модны хаягдал Тэвш 170 Ханбогд, Баян-Овоо сумын иргэд, Хуванцар Шуудай 465 Сан Оргуй ХХК Хаягдал дугуй Тэвш 6 Ханбогд сумын иргэд Хаягдал тос Тонн 37 Эйч-Би Ойл ХХК Агааржуулах хоолой Тус бүр 70 Баяжуулах үйлдвэрийн барилга

Хэлэлцэгдэж байгаа 1 тоннын сав Тус бүр ~1000 Цементийн шуудай тонн Мандалговь сум, Дундговь аймаг Хэрэгцээгүй химийн бодис

Хатуурсан цемент Хатуурсан сайжруулсан үнс

тонн тонн

??

350

Ханбогд сумын иргэд

Газар тэгшилэхэд ашигласан


225

14. ХАРИЛЦАА ХОЛБОО

14.1. УЛСЫН БАЙГУУЛЛАГЫН ХЯНАЛТ ШАЛГАЛТ

Байгаль Орчин Аялал Жуулчлалын Яам, Мэргэжлийн Хяналтын Ерөнхий Газар (МХЕГ), Өмнөговь аймгийн Мэргэжлийн хяналтын газар, Ханбогд сумын Засаг даргын тамгын газар зэрэг төрийн байгууллагаас Оюу толгой төслийн үйл ажиллагаанд 3 удаагийн хяналт шалгалтыг 2010 онд хийсэн. Үүнээс 2010 оны 06 сарын 21-22ны өдрүүдэд МХЕГ-ын БОГУУХУА-ны дарга улсын ахлах байцаагч Б.Батбаяр, БОАЖЯ-ны Байгалийн нөөцийн газрын дарга Д.Энхбат, аймгийн МХГ-н дарга улсын ахлах байцаагч Б.Буяннэмэх нараар ахлуулсан 20 гаруй улсын байцаагч Оюу Толгой төслийн үйл ажиллагааны бүхий л салбар нэгжийг хамарсан нэгдсэн шалгалтыг хийсэн. Шалгалтын явцад илэрсэн зөрчил дутагдал дээр үндэслэн 01/15 тоот албан шаардлагыг ОТ ХХК-нд ирүүлсэн бөгөөд зөрчлийг арилгах арга хэмжээний биелэлтийг тайланг хугацаанд нь хүргүүлсэн байна.

Оюу Толгой төслийн барилга бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагаа эрчимтэй өрнөж байгаатай холбогдуулан барилга байгууламжуудыг ашиглалтад хүлээн авах зорилгоор улсын комиссын үзлэг шалгалт уурхайн талбайд харьцангуй олон удаа гарсан бөгөөд байгаль орчны холбогдолтой дүгнэлт, санал, шаардлагыг тухай бүр нь анхааралтай сонсч шаардлагатай арга хэмжээг авч ажилласан.

Хүснэгт 66. Улсын байгууллагын мэргэжилтнүүдийн 2010 онд хийсэн хяналт шалгалт

№ Огноо Зорилго Харилцагч байгууллага Үр дүн Тайлбар

1 05/02/2010

Оюу Толгой, Таван Толгой уурхайн усан хангамжийн стратеги үнэлгээ хийх

БОАЖЯ, МХЕГ, АМГ ба бусад байгууллагын төлөөлөл бүхий ажлын хэсэг

Ундны худгаас дээж авч, холбогдох стандартад нийцэж байгааг тогтоосон

Төслийн усны хайгуул, нөөцийн тайлан, ашиглалтын төлөвлөгөөний талаар мэдээлэл өгсөн

2 23/06/2010 Төслийн үйл ажиллагааны бүхий л чиглэлд Монгол улсын холбогдох хуулийн хэрэгжилтийг шалгах

БОАЖЯ, МХЕГ, аймгийн МХГ

Шалгалтаар илэрсэн 21 зөрчилд холбогдох 23 заалт бүхий 01/15 тоот албан шаардлага МХЕГ-аас хүлээн авсан.

3 05/08/2010 Гүний Хоолой дахь цооногт илэрсэн усны шүүрлийг газар дээр нь үзэж шалгах

МХЕГ, УГ Шүүрлээр алдагдаж байгаа ус, түүнээс шалтгаалсан байгаль орчны сөрөг нөлөөлөл байхгүй болохыг дүгнэсэн шийдвэр гаргасан.

Цооногийн усны шүүрэлтийн асуудлаар ХБ сумын ЗД холбогдох байгууллагуудад албан хүсэлт явуулсан.

4 30/08/2010 Онгоцны буудлыг

ХБ ЗД, байгаль орчны

Хамтарсан үзлэг шалгалтыг газар дээр нь


226

№ Огноо Зорилго Харилцагч байгууллага Үр дүн Тайлбар

нүүлгэн шилжүүлэх үед их хэмжээний газрыг эвдрэлд оруулсан

хяналтын улсын байцаагч

хийж, эвдэрсэн газрын хэмжээ, цаашид авах арга хэмжээг нарийвчлан тодорхойлсон

5 02/09/2010 Орон нутгийн онгоцны буудлыг хүлээн авах улсын комисс

МХЕГ, ИНЕГ Нүүлгэн шилжүүлсэн орон нутгийн онгоцны буудлыг 3 сарын хугацаатай ашиглалтад хүлээн авсан

Буух хөөрөх зурвасын зарим хэсгийн нягтаршилтыг сайжруулах үүрэг өгсөн

6 13/09/2010 Оюу Толгой төслийн байгаль орчны хэлтэсийн үйл ажиллагаатай танилцах

БОАЖЯ-ны газрын дарга, мэргэжилтнүүд

Төслийн байгаль орчны менежментийн талаар мэдээлэл өгсөн

7 14.2ОРОН НУТГИЙН ИРГЭД

Компанийн Байгаль орчны бодлогод заасны дагуу Оюу Толгой төслийн үйл ажиллагаа орон нутгийн иргэдэд нээлттэй байхын зэрэгцээ тэдний санал бодлыг анхааралтай сонсдог. Байгаль орчны хэлтсийн ажилчид Оюу Толгой ХХК-ны Орон Нутгийн Харилцаа Тогтвортой Хөгжлийн хэлтэсийн орон нутгийн иргэдтэй хийх уулзалт өдөрлөгүүд, хурал зөвлөгөөн зэрэгт идэвхитэй оролцон иргэдийн сонирхосон асуултанд мэргэжлийн хариуг өгч ажилладаг. 2009 онд байгаль орчны холбогдолтой нийт 6 санал хүсэлт, гомдол ирсэн бөгөөд тэдгээрийн дагуу холбогдох арга хэмжээг цаг тухайд нь авч хэрэгжүүлсэн.

Хүснэгт 67. Орон нутгийн иргэдийн санал хүсэлт, хамтын ажиллагаа-2010

№ Огноо Сэдэв Харилцагч байгууллага Үр дүн Тайлбар

1 21-23/ 01/2009

Өмнөговь аймагт уул уурхайн үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн нэгдсэн чуулга уулзалт, зөвлөгөөн

Өмнөговь аймгийн ЗДТГ

Ижил үйл ажиллагаа явуулдаг бусад компаниудтай туршлага солилцох

2 15/03/2010 Нутгийн иргэний малын бэлчээр, худаг ОТ төслийн үйл ажиллагаанаас шалтгаалан таслагдсан

Нутгийн малчин өрх

ОТ-ГС чиглэлийн замын эсрэг талд буюу малын бэлчээрт нь шинэ худаг гаргаж өгсөн

3 26/07/2010 ОТ-ГС чиглэлийн замын асуудлаар орон нутгийн иргэдтэй хийх нээлттэй хэлэлцүүлэг

Нутгийн иргэд, ХБ сумын ЗДТГ-ын

Сайжруулсан шороон замын барилгын ажлыг түр зогсоосон

Байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл их байгаа талаар гомдол гарсан


227

№ Огноо Сэдэв Харилцагч байгууллага Үр дүн Тайлбар

төлөөлөгчид 4 08/08/2010 ОТ-ГС чиглэлийн

замын дагуу хайрга авах зөвшөөрөлтэй талбай нутгийн иргэдийн тахилгат овоотой давхардсан

Орон нутгийн иргэд

Тухайн цэгээс хайрга авах үйл ажиллагааг зогсоож, нөхөн сэргээлтийг хийсэн. Замын дагуух бусад хайрга авах цэгийг нутгийн иргэдийн хамтаар байршлыг нягталж шалгасан

5 20/08/2010 Геологийн өрмийн үйл ажиллагаа нутгийн иргэний амгалан тайван байдал алдагдуулж, малын бэлчээрийг сүйтгэж байгаа тухай гомдол


Хайгуулын үед авч хэрэгжүүлэх байгаль хамгаалах төлөвлөгөөний батлагдсан хувийг танилцуулсэн, нөхөн сэргээлтийг нэн даруй хийсэн

Шивээ Толгой лицензийн талбайд хийсэн өрмийн үйл ажиллагаа

6 25/09/2010 Нутгийн ургамлын үр цуглуулах


Нийт 10 гаруй тн нутгийн ургамлын үрийн нөөцийг бүрдүүлсэн

7 08/10/2010 Уурхайн усны нөөц, Ундайн голын асуудлаар нэмэлт тодруулга авах

Оюу Толгойн Хяналт, ТББ

Уулзалт ярилцлага хийж, мэдээлэл санал солилцов

Тус ТББ мөн оны 5 сард ХБ сумын нутагт ирж шалгалт хийсэн ажлын тайланд эдгээр асуудлууд тусгасан байв

8 14/11/2010 Орон нутгийн онгоцны буудлын эргэн тойрны эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээх


Биологийн нөхөн сэргээлт, мониторинг хяналтыг хамтран хийх


228

14.3ТӨЛБӨР ХУРААМЖ

Оюу Толгой ХХК нь Монгол улсын Ашигт малтмалын тухай, Байгаль орчныг хамгаалах тухай, Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай, Газрын тухай, Газрын төлбөрийн тухай, Усны тухай, Ус рашаан ашигласны төлбөрийн тухай хуулиуд болон бусад хууль, журмын дагуу холбогдох төлбөр хураамжуудыг цаг тухай бүрт нь төлж ирсэн.

Оюу толгой төслийн Байгаль орчныг хамгаалах 2010 оны төлөвлөгөөнд тусгаснаар байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээний зардалд 20’000’000 төгрөг төлөвлөж, Сангийн Яамны Төрийн санд нээсэн 900096177 дугаартай дансанд байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх үүргээ биелүүлэх баталгааны мөнгөн хөрөнгийн 50% болох 10’000’000 төгрөгийг байршуулсан байна.

Оюу Толгой ХХК нь Газар эзэмших, Ус ашиглах гэрээг Монгол улсын холбогдох хууль, журмын дагуу хийж 2010 онд газар эзэмшлийн төлбөр, ус, ашигласны төлбөрийг төсөл хэрэгжиж буй орон нутгийн захиргаатай гүйцэтгэлээр улирал, сар тутамд тооцож төлбөрийг барагдуулж ирсэн.

Тухайлбал Оюу Толгойн төслийн үйл ажиллагаа явагдаж буй 2508,7 га талбайг хашаажуулж гэрээгээр эзэмшиж буй бөгөөд гэрээнд тусгасны дагуу улирал тутамд 62’055’375 төгрөг буюу жилд 248’221’500 төгрөгийн газрын төлбөрийг хийж байна. Хавсралт 1.16.

Ханбогд сумын захиргаатай 2010 онд хийсэн ус ашиглах гэрээний дагуу Оюу толгойд унд ахуйн зориулалтаар авч ашиглах усыг төлбөрөөс чөлөөлсөн бөгөөд үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглаж буй усны хэрэглээг тоолуурын заалтад үндэслэн төлбөрийг тооцож байна. 2010 оны 10 сарыг хүртэл хугацаанд Оюу Толгойд ус ашигласны төлбөрт 10’803’100 төгрөгийг Ханбогд суманд төлжээ. Хавсралт 1.16.

Байгаль орчны хэлтэс, Оюу Толгой ХХК

ОЮУ ТОЛГОЙ ХХК -...

Documents