1

Αγαπητοί Μαθητές/τριες,

Λόγω της έκτακτης κατάστασης που βιώνουμε αυτές τις μέρες, δεν είναι δυνατή η

επικοινωνία μας στον χώρο του Σχολείου. Μπορείτε όμως να κάνετε επανάληψη για όσες

ενότητες έχετε διδαχθεί στην τάξη και για κάποιες που ακόμα δε διδαχθήκατε σε όλα τα

τμήματα. Σας αποστέλλουμε επαναληπτικές ερωτήσεις που αφορούν το μάθημα της

Ιστορίας οι οποίες είναι καθαρά βοηθητικές για τη μελέτη σας.

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Β΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία

Κεφάλαιο πρώτο

Ι. Η μετεξέλιξη του Ρωμαϊκού κράτους

1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη

α. Ίδρυση Κωνσταντινούπολης

Ποια μέτρα πήρε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Α΄ για να ανορθώσει το ρωμαϊκό κράτος,

που κλονιζόταν;

• Ίδρυσε ένα νέο διοικητικό κέντρο στην Ανατολή, την Κωνσταντινούπολη.

• Αναγνώρισε το δικαίωμα άσκησης της χριστιανικής λατρείας.

• Καθιέρωσε στη διοίκηση τη διάκριση της πολιτικής από τη στρατιωτική εξουσία.

• Έκοψε και έθεσε σε κυκλοφορία ένα πολύ σταθερό χρυσό νόμισμα

Τι αποφασίζει ο Κωνσταντίνος μετά τη νίκη του εναντίον του Λικίνιου, όταν μένει μονοκράτορας; Ποιοι

ήταν οι λόγοι που τον οδήγησαν σε αυτή του την απόφαση;

Αποφασίζει να ιδρύσει ένα νέο διοικητικό κέντρο στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου,στην Ανατολή. Οι λόγοι

που τον οδήγησαν σε αυτή του την απόφαση ήταν:

• η Ανατολή διέθετε ακμαίο πληθυσμό και οικονομία, σε αντίθεση με τη Δύση.

• οι Χριστιανοί, στους οποίους ο Κωνσταντίνος στηρίχτηκε πολιτικά, ήταν πολυπληθέστεροι στην

Ανατολή.

• οι μεγάλες πόλεις της Ανατολής υπέφεραν από θρησκευτικές συγκρούσεις, αρά θα αντιμετώπιζε από

κοντά το πρόβλημα.

• από το Βυζάντιο μπορούσε να αποκρούσει ευκολότερα τους Γότθους και τους Πέρσες.

Ποια ήταν τα πλεονεκτήματα που είχε η γεωγραφική θέση της Κωνσταντινούπολης;

2

• Είχε μοναδική γεωπολιτική θέση, αφού βρισκόταν στο σταυροδρόμι της Ασίας και της Ευρώπης, του

Ευξείνου Πόντου και της Μεσογείου, έλεγχος των πλοίων από και προς τον Εύξεινο Πόντο.

• μεγάλης εμπορικής σημασίας(κατάληξη της Εγνατίας οδού, άρχιζαν οι δρόμοι προς Ανατολή μέσω

Μικράς Ασίας που οδηγούσαν στις Ινδίες και Άπω Ανατολή περιοχές πλούσιες σε μπαχαρικά.)

• κοντά σε περιοχές με πλούσιες πρώτες ύλες από βορρά (κεχριμπάρι, γούνες, ξυλεία)

από Μεσόγειο (λάδι, σιτηρά, πάπυρο, λινάρι)

• Μπορούσε να οχυρωθεί εύκολα – από τις τρεις μεριές θάλασσα – η μόνη απαιτούμενη οχύρωση ήταν

ένα τείχος στα δυτικά.

• Ο Κεράτιος Κόλπος δημιουργούσε ένα φυσικό λιμάνι.

Ποια κτίσματα της Κωνσταντινούπολης υπογραμμίζουν τη σχέση της με τη Ρώμη και ποια τον

χριστιανικό της χαρακτήρα;

Τα κτίσματα που υπογραμμίζουν τη σχέση της Κωνσταντινούπολης με τη Ρώμη είναι ο ιππόδρομος, τα

ανάκτορα, οι στοές, οι αγορές, το ρυμοτομικό σχέδιο και η πορφυρή κολόνα με το άγαλμα του Κωνσταντίνου.

Ενώ ο χριστιανικός χαρακτήρας της φαίνεται από τις πολλές εκκλησίες και τα μοναστήρια.

Πότε τελέστηκαν τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης;

Στις 11 Μαΐου του 330 τελέστηκαν τα εγκαίνια και γιορτάζονταν τα γενέθλια της Κωνσταντινούπολης.

Πότε η Κωνσταντινούπολη ή αλλιώς Νέα Ρώμη αποκτά χαρακτηριστικά χριστιανικής πόλης;

Όταν ανοικοδομούνται εκεί πολλές εκκλησίες και μοναστήρια.

Τι ονομάζουμε Νέα Ρώμη και τι Παλαιά Ρώμη;

Νέα Ρώμη ονομαζόταν η Κωνσταντινούπολη αμέσως μετά την ίδρυσή της γιατί ρυμοτομήθηκε σύμφωνα με το

σχέδιο της Παλαιάς Ρώμης αυτής δηλαδή που αναπτύχθηκε κυρίως στον χώρο της σημερινής Ιταλίας.

β. Θρησκευτική πολιτική

Για ποιον λόγο ο Κωνσταντίνος Α΄ έδειξε ευνοϊκή στάση προς τον Χριστιανισμό;

Γιατί στην Ανατολή οι οπαδοί του Χριστιανισμού ήταν πολυπληθέστεροι και φαινόταν ότι αυτή η θρησκεία

μπορούσε να αποκαταστήσει την κλονισμένη ενότητα του Ρωμαϊκού κράτους.

Ενέργειες στις οποίες προβαίνει ο Κωνσταντίνος για να δείξει την εύνοιά του προς τους Χριστιανούς;

- εξέδωσε ευνοϊκούς νόμους προς τους Χριστιανούς

- μετέφερε το Χριστόγραμμα στα νομίσματά του

- υπέγραψε το διάταγμα των Μεδιολάνων

- συγκάλεσε την Οικουμενική σύνοδο

Τι ήταν το Χριστόγραμμα;

Ήταν σημαντικό χριστιανικό σύμβολο, το οποίο μετέφερε ο Κωνσταντίνος Α΄ από τη στρατιωτική σημαία στα

νομίσματά του. Ήταν το μονόγραμμα του Χριστού. Το έκανε αυτό ο Κωνσταντίνος για να δείξει την εύνοιά του

προς τους Χριστιανούς.

3

Τι γνωρίζετε για το διάταγμα των Μεδιολάνων;

Ήταν συμφωνία που έγινε μεταξύ του Κωνσταντίνου Α΄ και του Λικινίου το 313 και αναγνώριζε στους

Χριστιανούς την ελευθερία άσκησης της λατρείας τους,εξισώνονταν έτσι τα δικαιώματά τους με αυτά των

άλλων θρησκειών του Ρωμαϊκούκράτους.

Τι γνωρίζετε σχετικά με την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο;

Έγινε το 325 στη Νίκαια της Βιθυνίας. Κλήθηκαν όλοι οι επίσκοποι όλων των επαρχιών του Οικουμενικού

Ρωμαϊκού κράτους. Τη συγκάλεσε ο Κωνσταντίνος Α΄. Διατύπωσε η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος τη διδασκαλία

της Εκκλησίας έναντι των αιρέσεων που είχαν ήδη εμφανισθεί.

Εξελίξεις ως τις αρχές του 6ου αιώνα

Οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα

Ποια τα χαρακτηριστικά της οικονομίας του πρώιμου βυζαντινού κράτους;

- κύρια πηγή πλούτου τους ήταν η γεωργία

- στηριζόταν στον κρατικό παρεμβατισμό

- το χρήμα χρησιμοποιείτο στις εμπορικές συναλλαγές ως ανταλλακτικό μέσο. Οι ανταλλαγές είδους με είδος

ήταν περιορισμένες

.- οι πόλεις του ανατολικού τμήματος ως τα μέσα του 6ου αι αιώνα είχαν βαρύνουσα οικονομική σημασία

Οικονομία: γεωργική, διευθυνόμενη από το κράτος και εκχρηματισμένη

Ποιοι έγιναν μεγαλοϊδιοκτήτες της γη και ποιοι πλήττονταν από αυτή την κατάσταση;

Η γη άρχισε να συγκεντρώνεται στα χέρια των μεγάλων γαιοκτημόνων. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος οι

καταχρεωμένοι μικροϊδιοκτήτες μετατρέπονταν σε εξαρτημένους αγρότες ή παροίκους.

Τι γνωρίζετε για τους πάροικους;

Οι πάροικοι ήταν μικροϊδιοκτήτες γης, οι οποίοι, εξαιτίας των μεγάλων γαιοκτημόνων που λόγω χρημάτων

έπαιρναν ολοένα και περισσότερα χωράφια γης, μετατρέπονταν σε καταχρεωμένους αγρότες ή αλλιώς

πάροικους. Η ενοικίαση της γης από τον πάροικο ήταν χρονικά απεριόριστη και κληρονομική. Συγχρόνως ο

πάροικος ήταν προσδεμένος στο χωράφι που καλλιεργούσε.

Τι γνωρίζετε σχετικά με τους φόρους και τα προβλήματα που προκαλούσαν;

Οι φόροι έπλητταν βαρύτατα ιδιαίτερα τον αγροτικό πληθυσμό και τον ανάγκαζαν να εγκαταλείπει τη γη του

και να βρίσκει καταφύγιο στις μονές ή στις μεγαλουπόλεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο πολυάριθμος

πληθυσμός των πόλεων να υποφέρει από φτώχεια και για αυτό συχνά προκαλούνταν ταραχές.

Σε ποιες ενέργειες προβαίνουν οι αρχές των μεγαλουπόλεων για την αποφυγή των ταραχών;

Οι αρχές των μεγαλουπόλεων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης συνήθιζαν να διανέμουν δωρεάν σιτάρι και

να οργανώνουν θεάματα στον ιππόδρομο.

Μακρινό εμπόριο: λόγος ανάπτυξης

4

Εξαιτίας της επέκτασης της βυζαντινής επιρροής στις χώρες της Ερυθράς θάλασσας( Αιθιοπία και Υεμένη ,

διευκολύνεται η ανάπτυξη και αυξάνονται τα κέρδη του μακρινού εμπορίου.

β. Το γερμανικό πρόβλημα

Τι γνωρίζετε σχετικά με το γερμανικό πρόβλημα;

Το ρωμαϊκό κράτος, μετά το θάνατο του Θεοδοσίου του Α΄, χωρίζεται σε ανατολικό και δυτικό τμήμα. (395

μ.Χ.) Έτσι μοιρασμένο αντιμετωπίζει ως τον 5ον αιώνα τις επιθέσεις των γερμανικών φύλων. Στο ανατολικό

τμήμα οι αυτοκράτορες εξουδετερώνουν τη γερμανική απειλή. Στο δυτικό όμως όχι. Η οικονομικά

εξαντλημένη Δύση από την άλλη υποκύπτει στα γερμανικά φύλα. Ο τελευταίος αυτοκράτορας της Ρώμης

υποχρεώνεται σε παραίτηση από τον Γερμανό Οδόακρο και λίγα χρόνια αργότερα ο Θευδέριχος ιδρύει το

Οστρογοτθικό βασίλειο με κέντρο τη Ραβέννα ( = ήταν ένα από τα πολλά γερμανικά βασίλεια της Δύσης ).

II . Εξωτερικά προβλήματα και αναδιοργάνωση του κράτους

1. Ο Ιουστινιανός και το έργο του

α. Η πολιτική του Ιουστινιανού

Πάνω σε ποια αρχή στηριζόταν το πολιτικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού;

Το πολιτικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού ήταν ένα κράτος, μια εκκλησία, μια νομοθεσία.

β. Εσωτερική πολιτική

Ποια εσωτερικά προβλήματα είχε να αντιμετωπίσει ο Ιουστινιανό και πώςαντιμετωπίζει το καθένα

ξεχωριστά;

Τι ήταν οι «δήμοι » και ποια τα καθήκοντα τους;

Οι «δήμοι» ήταν οργανωμένες ομάδες του λαού της πρωτεύουσας. Κάθε δήμος διέθετε πολιτικό και στρατιωτικό

τμήμα. Επίσης ήταν ιπποδρομιακές φατρίες και έπαιρναν το όνομα τους από το χρώμα της στολής του ηνιόχου

που υποστήριζαν. Οι μεγάλοι δήμοι ήταν δύο: οι Πράσινοι και οι Βένετοι (=γαλάζιοι), και ο λαός της

Κωνσταντινούπολης ήταν στο σύνολο του ενταγμένος σ' αυτούς.

Οι δήμοι απέκτησαν μεγάλη δύναμη, με αποτέλεσμα να επιδοκιμάζουν και να αποδοκιμάζουν δημόσια στον

ιππόδρομο τους αυτοκράτορες. Για το λόγο αυτό οι αυτοκράτορες τους υπολόγιζαν και φρόντιζαν να εξασφαλί-

σουν οπωσδήποτε την εύνοια του ενός.

-Στάση του Νίκα ( 532 ): οι δήμοι του Ιπποδρόμου Πρασίνων και Βενετών,που έμοιαζαν με αθλητικά

σωματεία, αλλά είχαν και πολιτική ισχύ εξεγέρθηκαν. Ο Ιουστινιανός τους αντιμετώπισε με επιτυχία.

Τα αίτια της στάσης του «νίκα». Γιατί απέτυχε και ποιες συνέπειες είχε;

Τα αίτια της στάσης του «νίκα» ήταν:

α) Η γενική δυσαρέσκεια από την καταπίεση (μοναρχία).

5

β) Η βαριά φορολογία.

γ)Η διαφθορά ανώτερων αξιωματούχων του κράτους, όπως του Τριβωνιανού και του Ιωάννη Καππαδόκη.

Η στάση του «νίκα» απέτυχε, διότι οι επαναστάτες:

α) Δεν είχαν καθορισμένους στόχους.

β) Δεν είχαν οργάνωση.

γ) Δεν είχαν στενούς δεσμούς μεταξύ τους και διασπάστηκαν.

Οι συνέπειες της αποτυχίας της στάσης του «νίκα» ήταν:

α) Η μείωση της δύναμης των δήμων

β) Η ενίσχυση της απόλυτης μοναρχίας και η εδραίωση του Ιουστινιανού!

Ποιο το νομοθετικό έργο του Ιουστινιανού;

-κωδικοποίησε το Ρωμαϊκό δίκαιο

-εξέδωσε τον Ιουστινιάνειο κώδικα ( περιείχε νόμους πριν από τον Ιουστινιανό – χωρίζεται σε 10 τόμους )

-εξέδωσε τον Πανδέκτη ( βιβλίο που περιλάμβανε τις γνώμες Ρωμαίων νομικών )

-εξέδωσε τις Εισηγήσεις ( εγχειρίδιο για τους αρχάριους σπουδαστές της Νομικής ).

-Εξέδωσε τις Νεαρές ( βιβλίο με νέους νόμους που εκδόθηκαν μετά το 534 και γράφτηκαν οι περισσότερες στα

ελληνικά )

Σημαντική η συμβολή του νομοθετικού έργου του Ιουστινιανού καθώς το Ιουστινιάνειο Δίκαιο αποτέλεσε τη

βάση του Δικαίου της Νεότερης Ευρώπης.

γ. Εξωτερική πολιτική

Πού απέβλεπε η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού. Περιγράψτε την.

Η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού απέβλεπε στην αποκατάσταση της Ρωμαϊκής Οικουμένης, δηλαδή στην

ανόρθωση της ρωμαϊκής εξουσίας στη Δύση.

Εξωτερική πολιτική:

-εύκολη και γρήγορη κατάλυση του Βανδαλικού Βασιλείου στη Βόρειο Αφρική

-μακροί και σκληροί αγώνες για την κατάκτηση του Οστρογοτθικού Βασιλείου

-από το Βησιγοτθικό βασίλειο στην Ισπανία ανακτήθηκαν οι παράκτιες περιοχές στα ΝΑ

6

-στη γραμμή του Δούναβη και της Χερσονήσου του Αίμου ο Ιουστινιανό έκτισε πολλά φρούρια και δαπάνησε

τεράστια ποσά για την εξαγορά της ειρήνης, αλλά δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει τις εισβολές των Σλάβων

και άλλων λαών στις ευρωπαϊκές επαρχίες.

Εκτίμηση εξωτερικής πολιτικής Ιουστινιανού:

Ήταν σύμφωνη με τη ρωμαϊκή παράδοση αλλά ξεπερνούσε τις οικονομικές δυνατότητες του κράτους. Οι

πόλεμοι του στη Δύση και στην Ανατολή απογύμνωσαν τις ευρωπαϊκές επαρχίες από στρατεύματα και

άδειασαν τα κρατικά ταμεία. Αυτή η κατάσταση είχε σαν αποτέλεσμα το Βυζάντιο να χάσει μεγάλο μέρος του

εδάφους του αργότερα.

δ. Κτίσματα και Αγία Σοφιά

Ποιο το οικοδομικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού;

Κατασκευάστηκε μεγάλος αριθμός έργων που ήταν χρήσιμα στην άμυνα ( φρούρια και τείχη, τη θρησκεία

(ναοί ), την υποδομή και την κοινή ωφέλεια ( δρόμοι,γέφυρες, υδραγωγεία, αποθήκες σιτηρών ).

Ποιο θεωρείται το λαμπρότερο κτίσμα της βυζαντινής τέχνης και τι γνωρίζετε για αυτό;

Θεωρείται η Αγία Σοφιά, η οποία εκπροσωπεί το νέο ρυθμό βασιλική μετά τρούλου

.Οι αρχιτέκτονες ήταν ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο της Μ. Ασίας. Το κτίριο

είναι σχεδόν τετράφωνο. Τέσσερις ογκώδεις πεσσοί ( τετράγωνοι κίονες ) σχηματίζουν το κεντρικό τετράγωνο.

Οι πεσσοί συνδέονται με τόξα που σχηματίζουν ημισφαιρικά τρίγωνα και δημιουργούν ένα στεφάνι, πάνω στο

οποίο στηρίζεται ο τεράστιος τρούλος. Ο τρούλος μοιάζει να κρέμεται από τον ουρανό. Το φως εισδύει από τα

παράθυρά του και πλημμυρίζει το εσωτερικό του ναού. Η Αγία Σοφιά έγινε σύμβολο και πηγή έμπνευσης για

το μεσαιωνικό και νεότερο Ελληνισμό.

II . Εξωτερικά προβλήματα και αναδιοργάνωση του κράτους

2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του ( 610 – 717 )Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης

α. Το Βυζάντιο σε κρίση

Ποια προβλήματα παρουσιάζονται στο Βυζάντιο κατά το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα και τις αρχές του7ου

αιώνα;

-λοιμοί -κακές σοδειές-σεισμοί

-επιδρομές βαρβάρων στα εδάφη της αυτοκρατορίας

• οι Σλάβοι κατακλύζουν τις ευρωπαϊκές επαρχίες

• οι Πέρσες φθάνουν μέχρι τις ακτές του Βοσπόρου

Ποιες οι συνέπειες των προβλημάτων που παρουσιάζονται στο Βυζάντιο;

- εγκατάλειψη ή παρακμή των πόλεων- μείωση του πληθυσμού- υποχώρηση του εμπορίου και νομισματικής

κυκλοφορίας, παραμέληση στρατού Η αυτοκρατορία βρίσκεται σε εξαιρετικά κρίσιμη κατάσταση

7

ΧΡΕΙΑΖΟΤΑΝ ΜΙΑ ΡΙΖΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΠΟΥ ΘΑ ΑΠΕΤΡΕΠΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

β. Η αντεπίθεση του Ηρακλείου

Με ποιον τρόπο ο Ηράκλειος κατάφερε να αποτρέψει την κρίση;

Ο Ηράκλειος ηγήθηκε προσωπικά του βυζαντινού στρατού, αναδιοργάνωσε το στράτευμα με τη οικονομική

ενίσχυση της εκκλησίας και επιχείρησε συνεχείς εκστρατείες κατά των Περσών, Αβαρών και Σλάβων.

Εκστρατείες Ηρακλείου – τι γνωρίζετε;

Ο Ηράκλειος κατάφερε:

- να συντρίψει τους Πέρσες στη μάχη της Νινευί και ανακτήσει έτσι όλες τις βυζαντινές επαρχίες της Εγγύς

Ανατολής.

- νίκη εναντίον των Αβαρών και Σλάβων ενώ πολιορκούσαν την Κωνσταντινούπολη (δημιουργία Ακάθιστου

Ύμνου)

- νίκη εναντίον των Περσών όταν αυτοί άρπαξαν τον Τίμιο Σταυρό ( ήταν το ιερότερο κειμήλιο του

Χριστιανισμού, γι’ αυτό οι εκστρατείες του είχαν έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα ).

- Έκανε συνεχείς επιθέσεις κατά των Περσών, και στη μάχη της Νινευί (627 μ.Χ.) τους νίκησε ολοκληρωτικά

Γιατί οι εκστρατείες του Ηρακλείου είχαν έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα και ποια τα αποτελέσματα;

Οι Πέρσες είχαν αρπάξει τον Τίμιο Σταυρό, το πιο ιερό σύμβολο του χριστιανισμού. Ο αυτοκράτορας

Ηράκλειος έδωσε θάρρος στους στρατιώτες του με ομιλίες καλώντας τους να πολεμήσουν για το χριστιανισμό

και τη Ρωμανία. Έδωσε δηλ. στην εκστρατεία εναντίον των Περσών θρησκευτικό χαρακτήρα ( ιερός πόλεμος).

Οι βυζαντινοί στρατιώτες πολέμησαν με θάρρος και αυτοθυσία, νίκησαν τους Πέρσες και πήραν πίσω όλες τις

βυζαντινές επαρχίες στην Εγγύς Ανατολή (627). Αλλά οι επιτυχίες αυτές ήταν προσωρινές. Σε λίγο οι Άραβες

θα κατακτήσουν τις ανατολικές επαρχίες του βυζαντινού κράτους.

Ποιοι ήταν οι παράγοντες που βοήθησαν τον Ηράκλειο να νικήσει τους Πέρσες;

• Ο Ηράκλειος ηγήθηκε προσωπικά του στρατού. • Ο στόχος των εκστρατειών κατά των Περσών ήταν η ανάκτηση του Τιμίου Σταυρού, του ιερότερου

κειμηλίου του χριστιανισμού. • Πήρε την οικονομική ενίσχυση της Εκκλησίας για την αναδιοργάνωση του στρατεύματος.. • Η μαχητικότητα και το φρόνημα των στρατιωτών ενισχύθηκαν από φλογερές ομιλίες κατά των εχθρών

του χριστιανισμού.

II . Εξωτερικά προβλήματα και αναδιοργάνωση του κράτους

2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του ( 610 – 717 ) Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης

γ. Θέματα και εξελληνισμός του κράτους

Γιατί το Βυζάντιο τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Ηρακλείου ξανά έχει προβλήματα;

8

Διότι μαστίζεται από τις αραβικές κατακτήσεις

Τι γνωρίζετε για τα θέματα;

Ήταν διοικητικές περιφέρειες με δικό τους στρατό. Στον θεματικό στρατό υπηρετούσαν ελεύθεροι αγρότες,

στους οποίους το κράτος παραχωρούσε στρατιωτικά κτήματα ή στρατιωτόπια. Με τα έσοδά τους οι στρατιώτες

συντηρούσαν τις οικογένειες τους, αγόραζαν τον οπλισμό τους και κάλυπταν τα έξοδα των εκστρατειών. Ο

θεματικός στρατός αποτέλεσε ένα είδος εθνικού στρατού.

Τι γνωρίζετε σχετικά με τις δικαιοδοσίες του στρατηγού;

Ασκούσε τη στρατιωτική και πολιτική διοίκηση. Ασκούσε επίσης την ανώτατη εξουσία στο θεματικό στρατό.

Τι γνωρίζετε σχετικά με τον εξελληνισμό της κρατικής διοίκησης;

Επίσημη γλώσσα στην πολιτική και στρατιωτική διοίκηση έγινε η ελληνική, ενώ οι ρωμαϊκοί τίτλοι

αντικαταστάθηκαν από τους ελληνικούς. Ο Ηράκλειος ήταν ο πρώτος που υιοθέτησε τον τίτλο «βασιλεύς

πιστός εν Χριστώ».

↓ΣΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙΤΑΙ ΤΟ ΟΡΙΣΤΙΚΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ

ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Κεφάλαιο δεύτερο

Ο κόσμος του Ισλάμ κατά την περίοδο του Μεσαίωνα

1. Η εξάπλωση των Αράβων α. Ίδρυση και αρχές του Ισλάμ

Πού οφειλόταν η εξάπλωση των Αράβων;

Οφειλόταν στην μεταστροφή των Αράβων στο Ισλάμ μονοθεϊστική θρησκεία που ίδρυσε ο Μωάμεθ.

Τι γνωρίζετε για το Μωάμεθ και ποια η σχέση του με το Ισλάμ;

Ο Μωάμεθ ήταν οδηγός καραβανιών. Είχε γνωρίσει από κοντά το Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό.

Επηρεασμένος από τις δύο αυτές θρησκείες, διακήρυξε τις αρχές της νέας θρησκείας, του Ισλάμ.

Τι ονομάζουμε Εγίρα;

Το έτος κατά το οποίο ο Μωάμεθ διώχτηκε από την πατρίδα του τη Μέκκα και κατέφυγε στη Μεδίνα ( 622 ).

Το έτος αυτό καθιερώθηκε ως αφετηρία του χρονολογικού συστήματος των Αράβων. Εγίρα = αποδημία

Τι ήταν το Κοράνι και τι απαιτούσε από τους πιστούς ( Μουσλίμ );

Το Κοράνι που σημαίνει επί λέξει « λόγος θεού », ήταν το ιερό βιβλίο του Ισλάμ.Απαιτούσε από τους Μουσλίμ

να διαδώσουν το Ισλάμ με ιερό πόλεμο (τζιχάντ )κατά των απίστων. Το Κοράνι απαγόρευε να ασκηθεί

καταναγκασμός στους Χριστιανούς και στους Ιουδαίους. Όσοι έπεφταν στον πόλεμο, πιστευόταν ότι γίνονταν

μάρτυρες της πίστης και εξασφάλιζαν μια θέση στον Παράδεισο.

β. Η επέκταση – Παράγοντες και συνέπειες

Μάχη Γιαρμούκ

Οι Άραβες στη μάχη του Γιαρμούκ ( 636 ) συνέτριψαν τον βυζαντινό στρατό, υπό την ηγεσία του χαλίφη

9

( τοποτηρητής και διάδοχος του Προφήτη ).

Ποιες άλλες περιοχές κατακτούν οι Άραβες στο πλαίσιο του ιερού πολέμου;

Τις ρωμαϊκές και περσικές επαρχίες Παλαιστίνη, Συρία, Αίγυπτο, Μεσοποταμία και Περσία. Τα ανατολικά

σύνορα του Βυζαντίου βαθμιαία υποχώρησαν στις παρυφές της Μ. Ασίας.

Δύση: Κατέκτησαν το μεγαλύτερο μέρος της Ισπανίας. Ηττήθηκαν στο Πουατιέ της Γαλλίας από τον Φράγκο

Κάρολο Μαρτέλο 732μ.Χ.

Ποιοι ήταν οι κυριότεροι παράγοντες/λόγοι εξάπλωσης των Αράβων;

- η εξάντληση Βυζαντινών και Περσών από τη μακροχρόνια πολεμική τους σύγκρουση.

- η έντονη αντίθεση μεταξύ του κέντρου και των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντίου που παρέμειναν

προσκολλημένες στην αίρεση του Μονοφυσιτισμού.

Χαλιφάτο =έτσι ονομάστηκε το αραβικό κράτος

β. Η επέκταση – Παράγοντες και συνέπειες

Περιοχές που κατακτήθηκαν επίσης από τους Άραβες:

- Κ α ρ χ η δ ό ν α - Μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο μ έ ρ ο ς Ι σ π α ν ί α ς - Σ τ η ν α ν α τ ο λ ή μ έ χ ρ ι

τ η ν ο ρ ο σ ε ι ρ ά τ ο υ Τ α ύ ρ ο υ .

Οι Άραβες διεκδικούν την κυριαρχία και στη Μεσόγειο θάλασσα:

- Β ασ ισμ έν ο ι σ τ η ν τε χν ογ νω σί α κ α ι τ ην ν αυ τ ι κή εμπ ε ιρ ί α τω ν παρ άκτ ιω ν πληθυσμών της

Φοινίκης και της Αιγύπτου, ναυπήγησαν και οργάνωσαν έναν αξιόμαχο στόλο

έγιναν κύριοι της Κύπρου, της Ρόδου, της Κω, της Χίου, της Κυζίκου και πολιόρκησαν δύο φορές την

Κωνσταντινούπολη. Τον 9ον αιώνα κατέκτησαν την Κρήτη και τη Σικελία.

Πώς καταφέρνουν να αποκρούσουν οι Βυζαντινοί τους Άραβες;

- Μ ε τ η βο ήθ ε ι α τ ων απ όρθ η τω ν τ ε ι χών τ ης Βασιλ εύου σ ας

- Μ ε τ η χρή σ η του υ γρ ού πυ ρός ( όπλ ο π ου κατέ κα ιγ ε τ α εχθ ρ ι κά πλ ο ί α ) .

Συνέπειες από την Αραβική εξάπλωση:

- Δ ι ά σ π α σ η τ ο υ μ ε σ ο γ ε ι α κ ο ύ κ ό σ μ ο υ

- Ε δ α φ ι κ ή σ υ ρ ρ ί κ ν ω σ η

- Α π ώ λ ε ι α σ η μ α ν τ ι κ ώ ν α σ τ ι κ ώ ν κ έ ν τ ρ ω ν

- Ε ρ ή μ ω σ η π ο λ λ ώ ν π ε ρ ι ο χ ώ ν τ η ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς

- Μ ε ί ω σ η α γ ρ ο τ ι κ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς

- Επ η ρε άσ τ η καν αρ νη τ ι κά το ε σω τε ρ ι κό κ α ι εξω τε ρ ι κό εμπό ρ ι ο τ ου Βυ ζαντ ίου

2. Η μεταβατική εποχή: Οι έριδες για το ζήτημα των εικόνων

α. Ορισμός, πρωτεργάτες και παράγοντες

Τι είναι η εικονομαχία;

10

Είναι η πνευματική κίνηση που διήρκεσε έναν περίπου αιώνα, από τις αρχές του 8ου ως τα μέσα του 9ου

αιώνα, και που αφορούσε το ζήτημα αν η λατρεία των εικόνων ήταν σύμφωνη με τις αρχές της Ορθοδοξίας.

Ποιοι ήταν οι πρωτεργάτες της εικονομαχίας;

Ο Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος, ο οποίος καταγόταν από τις ανατολικές επαρχίες, που είχαν ανεικονικές αντιλήψεις,

επηρεασμένες από τους γείτονες ισλαμιστές και Ιουδαίους και ο Κωνσταντίνος Ε΄ ο Ίσαυρος.

Ποιες ήταν οι αιτίες της εικονομαχίας;

1.Η διάθεση των Ισαύρων να ευνοήσουν τους κατοίκους των ανατολικώνεπαρχιών, που είχαν ανεικονικές

αντιλήψεις, αλλά συγχρόνως προστάτευαν τασύνορα της Μικράς Ασίας από τους Άραβες.

2.Οι δεισιδαιμονίες και οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων.

3.Η επιθυμία των Ισαύρων να περιορίσουν την επιρροή των μοναχών στους υπηκόους.

4.Οι ήττες των Βυζαντινών από τους εχθρούς οφειλόταν στη θεϊκή οργή για την ειδωλολατρική λατρεία των

εικόνων.

Ποια τα επιχειρήματα των εικονομάχων;

1.Οι εικόνες αναπληρώνουν τα είδωλα και άρα αυτοί που προσκυνούν είναι εικονολάτρες

2.Δεν πρέπει να προσκυνούμε κατασκευάσματα των ανθρωπίνων χεριών και κάθε είδους ομοίωμα.

3.Ο Θεός απαγορεύει την προσκύνηση.

Ποια τα επιχειρήματα των εικονολατρών;

1. εφόσον προσκυνώ και σέβομαι το σταυρό και τη λόγχη γιατί να μην προσκυνώ και τις εικόνες που

κατασκευάζουν οι πιστοί με σκοπό τη δοξολογία και την ανάμνησητων παθημάτων του Χριστού.

2. δεν προσκυνώ την ύλη, αφού αν καταστραφεί το ξύλο των εικόνων το καίω

3. εφόσον προσκυνώ την εικόνα του σταυρού προσκυνώ και την εικόνα του Χριστού

α. Φάσεις

Πρώτη φάση της εικονομαχίας ( 726 – 787 )• Εικονομάχοι:

1.Το 726 ο Λέων Γ΄ απομάκρυνε την εικόνα του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη της Πόλης.(Αφορμή)

2.Το 730 εκδόθηκε το εικονομαχικό αυτοκρατορικό διάταγμα.

3.Οι εικονόφιλοι τιμωρήθηκαν με εξορίες, φυλακίσεις και δημεύσειςπεριουσιών.

4.Ο Κωνσταντίνος Ε΄ καταδίωξε τους μοναχούς και κατέστρεψε τις μονές, που ήταν προπύργια της

εικονολατρίας.

• Εικονολάτρες:

11

1. Ο λαός της Κωνσταντινούπολης αντέδρασε στην απομάκρυνση της εικόνας του Χριστού με διαμαρτυρίες.

2. Υπερασπιστής των εικονολατρών ήταν ο θεολόγος Ιωάννης Δαμασκηνός.

• Τέλος πρώτης φάσης:

Τερματίζεται με τη Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο, η οποία συγκλήθηκε από την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία,

που αποκατέστησε τις εικόνες, στις οποίες θα απονεμόταν τιμητική προσκύνηση.

Δεύτερη φάση εικονομαχίας ( 815 – 843 ) Έναρξη:

έγινε από τον Λέοντα Ε΄ τον Αρμένιο, γιατί συνέδεσε τις ήττες των Βυζαντινών με την οργή του Θεού για την

εικονολατρία.

Λήξη:

η αυγούστα Θεοδώρα, μητέρα του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ με τη σύνοδο του 843 πέτυχε την οριστική

αποκατάσταση και αναστήλωση των εικόνων.

Ποια η σημασία της ήττας των εικονοκλαστών;

1.η αποκατάσταση των εικόνα θεωρείται ως νίκη της ελληνικής πνευματικήςπαράδοσης που ευνοούσε την

απόδοση της θείας μορφής, σε αντίθεση με τηνασιατική ανεικονική θεωρία.

2.τερματίστηκαν οι θρησκευτικές διαμάχες.

3.ἀρχισε γόνιμη συνεργασία κράτους – εκκλησίας

4.η εκκλησία αφοσιώθηκε στο ιεραποστολικό της έργο.

5.τα μοναστήρια πολλαπλασιάστηκαν και πλούτισαν.

6.περιορίστηκαν οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων και των λειψάνων.

Ποιες οι συνέπειες της εικονομαχίας;

1. Εσωτερική κατάσταση

δίχασε τον βυζαντινό λαό

2. Εξωτερική πολιτική

η δυσαρέσκεια της Ρώμης για τους εικονομάχους αυτοκράτορες την έστρεψε στην αναζήτηση βοήθειας από

τους Φράγκους .

3. Τέχνη

απαγορεύτηκε η αναπαράσταση θείων προσώπων και καταστράφηκαν πολύτιμα έργα τέχνης.

4. Γράμματα

12

υποχώρησε η ενασχόληση με τα γράμματα και καταστράφηκαν τα κείμενα των εικονομάχων μετά την

επικράτηση των εικονολατρών

Κεφάλαιο τρίτο: Περίοδος της μεγάλης ακμής του Βυζαντίου

3. Η βασιλεία του Μιχαήλ Γ΄ και η αυγή της Νέας Εποχής

α. Έναρξη της Νέας Εποχής

Τι γίνεται στα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Γ΄ από το Αμόριο (842–867);

Αρχίζει η ανάπτυξη της δύναμης του Βυζαντίου.

Πότε φτάνει στο αποκορύφωμά της η δύναμη του Βυζαντίου;

Όταν κυβερνά η Μακεδονική Δυναστεία (867-1025).

Ποιος ήταν υπεύθυνος για τις κρατικές υποθέσεις στα τέλη του 855 μέχρι τις αρχές του 866;

Ο καίσαρ Βάρδας θείος του νεαρού Μιχαήλ Γ΄ .

β. Ίδρυση της σχολής της Μαγναύρας

Ποιος συνέλαβε την ιδέα σχετικά με την ίδρυση της σχολής της Μαγναύρας;

Ο καίσαρ Βάρδας

Ποιος διεύθυνε τη σχολή και τι γνωρίζετε για αυτόν;

Τη σχολή διεύθυνε ο Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, διάσημος επιστήμονας τηςεποχής του. Όπως λέγεται

επειδή αυτός είχε μεγάλη φήμη, προσκλήθηκε από τον χαλίφη Μαμούν να διδάξει στη Βαγδάτη, αλλά δεν

αποδέχτηκε την πρόσκληση.

Ποιες σχολές περιλάμβανε το πανεπιστήμιο της Μαγναύρας και ποιους όρισε ο Λέων ο Φιλόσοφος για

να τις διευθύνουν;

Περιλάμβανε τις σχολές της φιλοσοφίας, της γεωμετρίας, της αστρονομίας και τηςγραμματικής. Ως επικεφαλής

της σχολής της γεωμετρίας ορίστηκε ο μαθητής του Φιλόσοφου Θεόδωρος, της αστρονομίας ο Θεοδήγιος και

της γραμματικής ο Κομητάς.

Η ΕΝΤΟΝΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΠΟΥ ΑΝΑΠΤΥΧΘΗΚΕ ΜΕ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ ΤΗ

ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΕ ΤΗΝ ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟΥ

.γ. Ενδιαφέρον για τους κλασικούς

Πού περιστρέφεται το ενδιαφέρον των λογίων της εποχής;

Οι λόγιοι της εποχής αυτή την εποχή άρχισαν να αναζητούν, να συλλέγουν, να μελετούν και να αντιγράφουν

χειρόγραφα με έργα της αρχαίας γραμματείας.

Ποιος θεωρείτο ο πιο αξιόλογος λόγιος και τι γνωρίζετε για αυτόν;

Ο πιο αξιόλογος ήταν ο Φώτιος, ο οποίος ανήκε στον πνευματικό κύκλο του Λέοντος Μαθηματικού. Ήταν

ευγενικής καταγωγής, είχε κοσμική σοφία και ασχολείτο με τα ζητήματα της πολιτείας. Οι γνώσεις του στη

13

γραμματική, την ποίηση, τη ρητορική, τη φιλοσοφία, την ιατρική και κάθε κοσμική επιστήμη ήταν ποικίλες.

Χαρακτηριζόταν από αρετές, ταλέντο και σπουδές.

Ποιο το σημαντικότερο έργο του Φωτίου και τι γνωρίζετε σχετικά με αυτό;

Το σημαντικότερο έργο του είναι η Μυριόβιβλος. Ήταν εγκυκλοπαίδεια που περιελάμβανε 300 φιλολογικά

δοκίμια για έργα ελάχιστα γνωστά στους συγχρόνους του.

Τι άλλο έγραψε ο Φώτιος εκτός από τη Μυριόβιβλο;

Έγραψε ένα λεξικό, ομιλίες και θεολογικά έργα.

Ποιο μεγαλόπνοο εγχείρημα πραγματοποιείται υπό τη φωτισμένη ηγεσία του Φωτίου;

Το εγχείρημα του εκχριστιανισμού των Σλάβων.

δ. Αραβικοί πόλεμοι και επική ποίηση

Πώς οι Βυζαντινοί οδηγούνται στην αντεπίθεση εναντίον των Αράβων;

Οι Άραβες ως τα μέσα του 9ου αιώνα πραγματοποιούσαν εισβολές και λεηλασίες στις μικρασιατικές επαρχίες.

Αποκορύφωμα των καταστροφών αποτέλεσε η άλωση από τους Άραβες του Αμορίου, του ισχυρότερου

φρουρίου της Μικράς Ασίας. Έτσι ο αυτοκράτορας Θεόφιλος ( 829 – 842 ) κινητοποιεί τους Χριστιανούς της

Ανατολής και της Δύσης σε μια γενική συμμαχία κατά του Ισλάμ. Η βυζαντινή αντεπίθεση αρχίζει.

Τι ήταν τα ακριτικά τραγούδια;

Τα ακριτικά τραγούδια συνέθεταν ανώνυμοι τραγουδοποιοί και ήταν άσματα που εξυμνούσαν τους αγώνες των

ακριτών δηλαδή των στρατιωτών που προστάτευαν τα ανατολικά σύνορα ( άκραι ) του Βυζαντίου και ιδίως του

Διγενή Ακρίτα από τους Άραβες. Τα ηρωικά άσματα αυτού του είδους, όπως μας πληροφορεί ο επίσκοπος

Καισαρείας και σπουδαίος λόγιος Αρέθας, έψαλλαν τραγουδιστές περιφερόμενοι στιςεπαρχίες της Μικράς

Ασίας και θεωρούνταν τα σημαντικότερα δείγματα της δημώδους λογοτεχνίας των Βυζαντινών.

Κεφάλαιο τρίτο. Περίοδος της μεγάλης ακμής του Βυζαντίου

Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία

5. Η Βυζαντινή Εποποιία. Επικοί αγώνες και επέκταση της Αυτοκρατορίας α. Αγώνες με τους Άραβες

Πότε εγκαινιάζονται οι νέοι αγώνες των Βυζαντινών ενάντια στους Άραβες;

Στα χρόνια του Ρωμανού Λακαπηνού

Ποιος ήταν ο στόχος των Βυζαντινών σε αυτούς τους αγώνες ενάντια στους Άραβες;

14

Η ανάκτηση όλων των παλαιών ρωμαϊκών εδαφών της Εγγύς Ανατολής και ηδιάδοση του Χριστιανισμού

Με ποιους στρατηγούς και αυτοκράτορες επιτυγχάνεται η βυζαντινή αντεπίθεση ενάντια στους Άραβες

και ποιες περιοχές ανακτούν;

• Ο στρατηγός Ιωάννης Κούρκους καταλαμβάνει την Έδεσσα της Συρίας.• Οι στρατηγοί – αυτοκράτορες:

Νικηφόρος Φωκάς, Ιωάννης Τζιμισκής και Βασίλειος Β΄ ανακτούν την Κρήτη ( 961 ) και Κύπρο ( 965 ), τις

πόλεις της Κιλικίας και τμήματα της Συρίας και της Παλαιστίνης.

β. Αγώνες με τους Βούλγαρους

Πότε οι φιλικές σχέσεις των Βυζαντινών με τους Βούλγαρους γίνονται εχθρικές;

Όταν ανήλθε στο βουλγαρικό θρόνο ο Συμεών.

Τι γνωρίζετε για το Συμεών;

Ήταν ελληνομαθής, που ήθελε να ιδρύσει βουλγαροβυζαντινή αυτοκρατορία στη θέση της βυζαντινής.

Αυτοτιτλοφορήθηκε βασιλεύς Βουλγάρων και Ρωμαίων. Πολιόρκησε την Κωνσταντινούπολη, αλλά ο θάνατός

του, ματαίωσε τις φιλοδοξίεςτου.

• Ποιος διαδέχεται το Συμεών και ποια η δική του στάση απέναντι στους Βυζαντινούς;

Το διαδέχεται ο Πέτρος. Αυτός σύνηψε με το Βυζάντιο συνθήκη ειρήνης και μάλιστα νυμφεύθηκε την ανεψιά

του Ρωμανού Λακαπηνού, Μαρία.

5. Η Βυζαντινή Εποποιία. Επικοί αγώνες και επέκταση της Αυτοκρατορίας

Με ποιου την ηγεσία το Βυζαντινό κράτος βρίσκεται πάλι υπό απειλή;

Όταν αναλαμβάνει τσάρος ο Σαμουήλ, ο οποίος ιδρύει το νέο Βουλγαρικό κράτος με επίκεντρο την ελληνική

περιοχή της Αχρίδας.

Ποιος αυτοκράτορας αναλαμβάνει να αντιμετωπίσει το τσάρο Σαμουήλ;

Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Βασίλειος Β΄.

Σε ποιες μάχες σημειώνεται η συντριβή των Βουλγάρων;

Στις μάχες Σπερχειού ( 997 ) και Κλειδίου ( 1014 ).

Ποιο το αποτέλεσμα των μαχών αυτών;

Αποτέλεσμα: η πλήρης υποταγή της Βουλγαρίας το 1018 και ο χωρισμός της σε δύο θέματα. Τα σύνορα του

Βυζαντίου έφτασαν και πάλι στο Δούναβη.

Κοινωνία και οικονομία

1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία

Ποιες εξελίξεις έχουμε στα χρόνια της δυναστείας των Μακεδόνων;

1. Σταθεροποιείται η δημογραφική εξέλιξη

15

2. Βελτιώθηκαν οι δείκτες της οικονομίας

α. Οικονομία και κοινωνία της υπαίθρου

Ποιες δύο αριστοκρατίες κάνουν την εμφάνισή τους στο μεταίχμιο από τον 8ο προς τον 9ον αιώνα;

Η αριστοκρατία της γης ή επαρχιακή αριστοκρατία και η αριστοκρατία των αξιωμάτων ή αστική αριστοκρατία.

Ποιους ονομάζουμε δυνατούς;

Οι δυνατοί προέκυψαν τον 10ον αιώνα από τη συγχώνευση της αριστοκρατίας της γης και της αριστοκρατίας

των αξιωμάτων. Οι δύο ομάδες αριστοκρατίας συνήθιζαν να συνδέονται με επιγαμίες μέχρι που τελικά

συγχωνεύτηκαν σε μια τάξη, αυτή των δυνατών.

Ποιοι περιλαμβάνονταν στην τάξη των δυνατών;

Περιλαμβάνονταν πολιτικοί, στρατιωτικοί, θρησκευτικοί άρχοντες, διαχειριστές τηςκρατικής, της

αυτοκρατορικής, της εκκλησιαστικής και μοναστικής περιουσίας.

Ποιους ονομάζουμε πένητες και από ποιους αποτελούνταν;

Πένητες, είναι οι αγροτικές μάζες που αποτελούνταν από ελεύθερους γαιοκτήμονες, ακτήμονες γεωργούς και

παροίκους.

Τι γνωρίζετε για τους ακτήμονες γεωργούς;

Μίσθωναν γη για καλλιέργεια.

Τι γνωρίζετε για τους παροίκους;

Ήταν δεμένοι με τη γη ή είχαν προσωπική εξάρτηση από τους κυρίους τους.

Από τι κινδύνευε η αγροτική κοινότητα και οι ανεξάρτητοι αγρότες αρχές του 9ου αιώνα;

Κινδύνευαν από τη συνήθεια των μεγαλοκτηματιών να αποκτούν τα κτήματα των μικρομεσαίων γαιοκτημόνων

με νόμιμους ή και παράνομους τρόπους, αλλά και από τις βαριές φορολογίες που έβαζε το κράτος.

Τι ονομάζουμε χωρία ή προάστια;

Ήταν πολυάριθμες και διάσπαρτες εκτάσεις γης, που καλλιεργούσαν ελεύθεροι ενοικιαστές ή πάροικοι.

Εξηγήστε τη χλιδάτη ζωή των ευγενών.

Οι ευγενείς έκαναν μια ζωή γεμάτη χλιδή εξαιτίας των εσόδων που έπαιρναν από τακτήματά τους, αλλά και

των μισθών που λάμβαναν ως αξιωματούχοι του κράτους.

Πού έδειχναν απροθυμία οι ευγενείς;

Στο να δαπανήσουν χρήμα για να βελτιώσουν τις εγκαταστάσεις των υποστατικών τους και τα μέσα και τις

τεχνικές παραγωγής.

Κοινωνία και οικονομία

1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία

Σχήμα κοινωνία της υπαίθρου

16

α. Αριστοκρατία της γης β. Πένητες

↓ ↓

Μεγαλογαιοκτήμονες ελεύθεροι γαιοκτήμονες// ακτήμονες γεωργοί// πάροικοι

↓ ↓ ↓

Ζουν στην πολυτέλεια άθλιες συνθήκες ζωής

Έσοδα από γη και μισθοί από κράτος

β. Οικονομία και κοινωνία των πόλεων

Πώς χαρακτηρίζεται η οικονομία των πόλεων και γιατί;

Εκχρηματισμένη διότι στηριζόταν σε συναλλαγές με χρήματα.

Ποιες παλιές πόλεις ανοικοδομούνται, ποιες έγιναν αστικά κέντρα με ημιαγροτικό χαρακτήρα και ποιες

έκαναν ετήσιες εμποροπανηγύρεις;

Οι παλιές πόλεις που ανοικοδομήθηκαν ήταν η Πάτρα και η Σπάρτη. Αστικά κέντρα με ημιαγροτικό

χαρακτήρα

(αστυκώμαι ή αγροπόλεις ) έγιναν τα κάστρα όπως το Άρτζε ( Γεωργία ) και το Άνιον ( Αρμενία ). Μεγάλη

εμπορική κίνηση και διεξαγωγή εμποροπανηγύρεις έκαναν η Έφεσος, η Ευχάϊτα και η Τραπεζούντα.

Τι ήταν τα συστήματα;

Ήταν συντεχνίες ή επαγγελματικά σωματεία στα οποία ήταν οργανωμένοι οι έμποροι και οι βιοτέχνες. Αυτά

προκαθόριζαν την παραγωγή και τις τιμές των προϊόντων.

Από ποιον καθοριζόταν η λειτουργία των συστημάτων στην Κωνσταντινούπολη;

Καθοριζόταν από το Επαρχικόν Βιβλίον, συλλογή διατάξεων των αρχών του 10ου αιώνα.

Με τι ασχολούνταν οι περισσότερες βιοτεχνίες και ποιες νέες κάνουν την εμφάνισή τους τον 10ον αιώνα;

Οι περισσότερες βιοτεχνίες αφορούσαν τον τομέα των τροφίμων. Από τον 10ον αιώνα κάνουν την εμφάνισή

τους επιχειρήσεις σχετικές με την επεξεργασία και εμπορία ειδών πολυτελείας ( μετάξι, μπαχαρικά, πολύτιμοι

λίθοι ).

Με ποιες περιοχές αναπτύσσει το Βυζάντιο εμπορικές σχέσεις στα μέσα του10ου αιώνα;

Με τους Βούλγαρους, τους Ρώσους, τις ιταλικές πόλεις και ιδιαίτερα τη Βενετία και με το Χαλιφάτο.

Τι γνωρίζετε για τις εμπορικές σχέσεις Βυζαντίου – Χαλιφάτου;

Οι Βυζαντινοί έμποροι ταξίδευαν μέχρι το Κάιρο και άλλους τόπους του Χαλιφάτου και προμηθεύονταν τα

περιζήτητα και πολύ επικερδή μπαχαρικά. Αλλά και οι μουσουλμάνοι έμποροι έφερναν από το Βυζάντιο στις

17

δικές τους αγορές: μπαχαρικά, αρώματα και βαφικές ύλες. Ο εκτελωνισμός των εμπορευμάτων γινόταν στην

Τραπεζούντα, εμπορική πύλη της Μικράς Ασίας προς Ανατολάς.

Ποια τάξη δημιουργήθηκε από τη ανάπτυξη της αστικής οικονομίας και ποιους περιλάμβανε; Τι

γνωρίζετε για αυτήν;

Δημιουργήθηκε η μεσαία τάξη, δηλαδή η τάξη των επιχειρηματιών. Περιλάμβανε εμποροβιοτέχνες,

ναυκλήρους και τραπεζίτες. Αυτή η τάξη ήταν οργανωμένη σε συντεχνίες ή αδελφότητες και υποκινούσε συχνά

λαϊκά κινήματα κατά των ευγενών. Έφτασε στο απόγειο της πολιτικής και κοινωνικής της επιρροής στα μέσα

του 11ουαιώνα.

Τι γνωρίζετε για την τάξη του δήμου;

Ήταν πολυάριθμη και αποτελούνταν από φτωχούς που εργάζονταν περιστασιακά ήήταν άνεργοι.

2. Η νομοθεσία της Μακεδονικής δυναστείας και η σύγκρουσή της με τους «δυνατούς»

α. Η νομοθετική δραστηριότητα

Γιατί η δυναστεία των Μακεδόνων αναθεώρησε τη νομοθεσία των Ισαύρων;

Διότι ήθελαν να κάνουν περισσότερο εύρυθμη τη λειτουργία της διοίκησης και να λύσουν τα επείγον

κοινωνικά προβλήματα. Έτσι φρόντισαν να αναθεωρήσουν τη δυναστεία των Ισαύρων και να εκδώσουν

νόμους προσαρμοσμένους στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής τους.

Ποιες συλλογές ή μεμονωμένους νόμους εξέδωσαν και σε τι αφορούσαν;

1.Πρόχειρος νόμος:εύχρηστο επάνθημα νόμων που αντικατέστησε την Εκλογή νομική συλλογή των

Ισαύρων

2.Επαναγωγή:εισαγωγή στον Πρόχειρο νόμο που καθόριζε με ακρίβεια τις αρμοδιότητες του αυτοκράτορα και

του πατριάρχη.

3.Βασιλικά:συλλογή νόμων, η οποία αντλεί από τις νομικές συλλογές του Ιουστινιανού ( 60 βιβλία ).

4.Επαρχικόν Βιβλίον:διατάξεις που ρύθμιζαν τη λειτουργία των συντεχνιών της Κωνσταντινούπολης.

5.Νεαρές:νέοι νόμοι που απέβλεπαν κυρίως στον περιορισμό της μεγάλης γαιοκτησίας.

Κοινωνία της υπαίθρου

• Δυνατοί

• Πένητες

(ελεύθεροι γαιοκτήμονες , ακτήμονες γεωργοί,

πάροικοι)

Κοινωνία πόλεων

• Ευγενείς

• Μεσαία τάξη

( τραπεζίτες εμποροβιοτέχνες ναύκληροι)

• Δήμος (φτωχοί που εργάζονταν

περιστασιακά ή ήταν άνεργοι)

18

β. Νόμοι και αγώνας κατά των δυνατών

Γιατί το κράτος αγωνίζεται κατά των δυνατών;

Διότι οι δυνατοί ( μεγάλοι γαιοκτήμονες ) επιδίωκαν:

1. να ιδιοποιηθούν τη γη των φτωχών,

2. να αποσπάσουν προνόμια

3. και να κατακτήσουν την πολιτική εξουσία.Έτσι το Βυζαντινό κράτος δεν μπορούσε να ανεχθεί αυτές τους τις

επιδιώξεις.Εξάλλου

4. οι ελεύθεροι αγρότες υπηρετούσαν στους θεματικούς στρατούς και οι φόροι που πλήρωναν αποτελούσαν την

κύρια πηγή εσόδων του κράτους. Αυτό σήμαινε ότι ηάμυνα (στρατός) και η οικονομία (έσοδα) του Βυζαντίου

ήταν αδιανόητα χωρίς τη μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία. Έτσι έπρεπε οι αυτοκράτορες να

προστατεύσουν την αγροτική κοινότητα και τους ελεύθερους καλλιεργητές από τις καταχρήσεις των δυνατών.

Αναφερθείτε στους νόμους με τους οποίους οι Μακεδόνες αυτοκράτορες προσπάθησαν να περιορίσουν

τη δύναμη των δυνατών

1. Επέβαλαν να προτιμώνται ως αγοραστές οι γείτονες και οι συγγενείς, όταν πουλιόταν ένα κομμάτι

κοινοτικής γης.

2. Να αποδίδονται τα χωράφια που είχαν σφετεριστεί οι δυνατοί στους προηγούμενους φτωχούς ιδιοκτήτες

τους χωρίς αποζημίωση.

3. Να απαγορεύεται η πώληση και αγορά στρατιωτικών κτημάτων. Ενώ όποιος διέθετε τέτοια κτήματα έπρεπε

να στρατεύεται.

4. Να περιοριστεί η αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας

5. Να πληρώνουν οι δυνατοί τους φόρους των φτωχών του χωριού. Αλληλέγγυον. (1002) Παλιότερα, τους

φόρους αυτούς τους πλήρωναν όλα τα μέλη της κοινότητας.

Κεφάλαιο τέταρτο . Η εξασθένιση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση

1. Η κρίση και οι απώλειες της αυτοκρατορίας κατά τον 11ο αιώνα (1025 – 1081)

α. Η εσωτερική κρίση

Πότε αρχίζει η εσωτερική κρίση του Βυζαντίου;

Όταν πέθανε ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ δηλαδή το 1025

Εξηγήστε την κατάσταση κρίσης στην οποία είχε περιέλθει το Βυζάντιο.

Α) Το Βυζάντιο πήρε μέτρα αποστρατιωτικοποίησης επειδή είχε τη ψευδαίσθηση ότι είχε εξασφαλίσει

αδιατάρακτη και διαρκή ειρήνη. Έτσι:

1. παραμέλησε τον στόλο, 2.διέλυσε σταδιακά τα θέματα και τους θεματικούς στρατούς, 3. αντικατέστησε

την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία με ένα φόρο που χρησιμοποιήθηκε για τη στρατολογία ξένων

μισθοφόρων και 4. χρησιμοποίησε πολλούς ξένους σε ανώτερεςθέσεις.

19

Β) Οι βαριές φορολογίες που επέβαλε το Βυζάντιο προκάλεσαν ταραχές και εξεγέρσεις των επαρχιακών

αγροτικών πληθυσμών (κοινωνική κρίση).

Γ) Είχε εκδηλωθεί πολιτική αστάθεια (αλλαγές αυτοκρατόρων, εκμετάλλευση τωνφτωχών και της αστικής

τάξης από τους αυτοκράτορες).

β. Οι στρατιωτικές αποτυχίες

Ποιοι οι εχθροί του Βυζαντίου στην Ανατολή, τη Δύση και το Βορρά;

Ανατολή

οι Σελτζούκοι:τουρκικό φύλο

Δύση

οι Νορμανδοί, σκανδιναβικής καταγωγής

Βορράς

οι Ούγγροι και οι Σέρβοι

Ποιες στρατιωτικές επιτυχίες σημειώνουν οι εχθροί του Βυζαντίου;

Οι Σελτζούκοι στη μάχη του Ματζικέρτ, κοντά στη λίμνη Βαν της Αρμενίας (1071)συντρίβουν τα

μισθοφορικά στρατεύματα του Βυζαντίου. Αίτια της ήττας: η έλλειψη οπλισμού, πειθαρχίας και ηθικού.Οι

Νορμανδοί αφαιρούν από το Βυζάντιο τις ιταλικές του κτήσεις. Το 1071 πέφτει στα χέρια τους το τελευταίο

βυζαντινό οχυρό της Ιταλίας, η πόλη Μπάρι στις ακτές της Αδριατικής.Ενώ πολύ επικίνδυνοι στα βόρεια ου

Βυζαντίου αποδεικνύονται οι Ούγγροι και οι Σέρβοι.

Ποιοι θα επιφέρουν την άνοδο του Βυζαντίου;

Η δυναστεία των Κομνηνών.

Η εξασθένιση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση

2. Οι Κομνηνοί και η μερική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας

α. Κατάσταση της αυτοκρατορίας

Ποιος ήταν ο Αλέξιος Α΄ ;

Ο ιδρυτής της δυναστείας των Κομνηνών.

Τι γίνεται όταν ο Αλέξιος ανήλθε στο θρόνο (1081 – 1118) ;

Το Βυζάντιο δεχόταν επίθεση και κινδύνευε σε όλα τα μέτωπα.

Ποιοι ο εχθροί του Βυζαντίου αυτή την εποχή και ποια η δράση τους;

Οι Νορμανδοί που απειλούν τις ακτές της Ηπείρου και οι Σελτζούκοι που κατακτούν μέρος της Μικράς Ασίας.

β. Εσωτερική πολιτική

Ποια η εσωτερική πολιτική των Κομνηνών;

20

Οι Κομνηνοί εφαρμόζουν το θεσμό της Πρόνοιας.

Τι γνωρίζετε για το θεσμό της Πρόνοιας;

Ο θεσμός της πρόνοιας στηριζόταν στους ευγενείς. Δηλαδή παραχωρούσαν ισόβια, αγροκτήματα και

φορολογικά έσοδα στους ευγενείς, με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών.

Πώς ονομάστηκαν οι ευγενείς και σε ποια κατάσταση περιήλθαν οι απλοί αγρότες, εξαιτίας του θεσμού

της Πρόνοιας;

Οι ευγενείς ονομάστηκαν προνοιάριοι ή στρατιώτες και έγιναν η άρχουσα τάξη, ενώ οι απλοί αγρότες

βυθίστηκαν στην αθλιότητα.

γ. Εξωτερικές επιτυχίες

Ποιες οι εξωτερικές επιτυχίες του Αλεξίου Α΄ ;

Ανέκτησε τη δυτική Μ. Ασία που περιλάμβανε τη Νίκαια, τη Σμύρνη, την Έφεσο και τις Σάρδεις. Επίσης στα

Βαλκάνια πέτυχε με τη διπλωματία και τον πόλεμο να απαλλαγεί από τις επιδρομές των Πατζινακών και των

Κουμάνων.

Ποιες οι εξωτερικές επιτυχίες του Ιωάννη Κομνηνού (1118 – 1143);

Κατέκτησε διάφορα ξένα κρατίδια στη Μ. Ασία και έφτασε ως τη συριακή Αντιόχεια.Στα Βαλκάνια επέβαλε

την κυριαρχία τους στους Σέρβους και προσπάθησε να θέσει υπό βυζαντινή κηδεμονία το Ουγγρικό Βασίλειο

που αποτελούσε μια αναδυόμενη δύναμη.

Ποιες οι εξωτερικές επιτυχίες του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143 – 1180);

Ακολούθησε φιλοδυτική πολιτική και στηρίχτηκε στις υπηρεσίες των Λατίνων. Σύνηψε ειρήνη με τους

Ούγγρους, κυριάρχησε στα βορειοδυτικά Βαλκάνια και ταπείνωσε τους Σέρβους. Επίσης συνέχισε τις

εκστρατείες κατά των σελτζουκικών κτήσεων στη Μ. Ασία.

δ. Η στρατιωτική κατάρρευση

Πού εξολοθρεύεται σχεδόν ο Βυζαντινός στρατός και πότε;

Εξολοθρεύεται το 1176 στο Μυριοκέφαλο της Φρυγίας από τους Τούρκους.

Με ποια ήττα συνέκρινε ο Μανουήλ Κομνηνός την ήττα στο Μυριοκέφαλο;

Με την ήττα στο Ματζικέρτ.

Ποιες οι συνέπειες της νίκης των Τούρκων;

1. Παγιώθηκε η θέση των Τούρκων και επηρεάστηκε καθοριστικά η φυσιογνωμία της Μ. Ασίας.2. Καταλήψεις

πόλεων 3. Σφαγές 4. Φυγή Χριστιανών σε γειτονικές χώρες 5. Πείνα 6. Πανούκλα

Τι επιφέρουν αυτές οι συνέπειες;

Τον εξισλαμισμό των μικρασιατικών επαρχιών.

Η εξασθένιση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση

21

3. Η ενετική οικονομική διείσδυση και το σχίσμα των Εκκλησιών

α. Εμπορικά προνόμια στους Βένετους

Από ποιους ζητά βοήθεια ο Αλέξιος Α΄για να αποκρούσει τους Νορμανδούς της Ιταλίας που είχαν

αποβιβαστεί στα παράλια της Ηπείρου;

Από τους Βενετούς.

Τι συμβαίνει εξαιτίας της βοήθειας των Βενετών;

Το Βυζάντιο κατανικά τους Νορμανδούς.

Τι ήταν το χρυσόβουλο;

Το χρυσόβουλο το έδωσε ο Αλέξιος Α΄ στους Βένετους για να τους ανταμείψει για τη βοήθειά τους. Ήταν

επίσημη έγγραφη συμφωνία, υπογεγραμμένη από τον αυτοκράτορα και σφραγισμένη με τη χρυσή του βούλα.

Πότε δόθηκε το χρυσόβουλο και ποια προνόμια δίνονταν στους Βένετους;

Δόθηκε το 1082. Τα προνόμια ήταν τα εξής:

1. παραχωρήθηκαν τίτλοι και χρηματικές χορηγίες στους κοσμικούς και εκκλησιαστικούς άρχοντες της

Βενετίας.

2. παραχωρήθηκαν στους έμπορους της Βενετίας σκάλες (αποβάθρες) και εμπορικά καταστήματα στην

προκυμαία της πρωτεύουσας.

3. επιτράπηκε στους Βενετούς να εμπορεύονται ελεύθερα, χωρίς να πληρώνουν δασμούς σε όλα τα σημαντικά

βυζαντινά λιμάνια.

Ποια η σημασία του χρυσόβουλου;

1. Το Βυζάντιο παραιτήθηκε από τα φορολογικά, ναυτιλιακά και οικονομικά τουδικαιώματα.2. Οι Βενετοί

διείσδυσαν οικονομικά και ίδρυσαν πανίσχυρη αποικιακή αυτοκρατορία στην Ανατολή.3. Το Βυζάντιο έχασε

το ρόλο του μεσάζοντα μεταξύ Αράβων και Δυτ. Ευρώπης και την κυρίαρχη θέση του στο εμπόριο της

Μεσογείου.

3. Η ενετική οικονομική διείσδυση και το σχίσμα των Εκκλησιών

β. Το σχίσμα των δύο Εκκλησιών

Τι ονομάζουμε σχίσμα;

Σχίσμα ονομάζουμε τη ρήξη μεταξύ των πατριαρχείων της Δύσης και της Ανατολής(Ρώμης και

Κωνσταντινούπολης). Αφορούσε το ζήτημα της κυριαρχίας επί τηςχριστιανικής οικουμένης (ποια από τις δύο

εκκλησίες θα κυριαρχεί).

Ποια πατριαρχεία συμπαρατάσσονται με αυτό της Κωνσταντινούπολης;

Τα πατριαρχεία της Αντιόχειας, των Ιεροσολύμων και της Αλεξάνδρειας.

Κάτω από ποιες συνθήκες οδηγηθήκαμε στο Σχίσμα;

22

Η παπική εκκλησία με αρχηγό τον καρδινάλιο Ουμβέρτο επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη, για να

συζητήσει με τον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο την επίλυση των λειτουργικών και δογματικών διαφορών

που υπήρχαν ανάμεσα στα δύο πατριαρχεία. Η αλαζονεία των δύο διαπραγματευτών οδήγησε στην οριστική

ρήξη μεταξύ των δύο πατριαρχείων. Έτσι στο εξής είχαμε την ορθόδοξη και ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Η

εξέλιξη αυτή προκάλεσε το μίσος μεταξύ Ανατολής και Δύσης.

Συνέπειες:

Επιτάχυνση πολιτικής αποξένωσης Βυζαντίου-Δύσης

• Σταυροφορίες: αγριότητα και βία Λατίνων το 1204

• Απουσία βοήθειας από τη Δύση το 1453

• Αρνητική αντιμετώπιση Δυτικών από Βυζαντινούς

Δίλημμα:

οι Δυτικοί ή οι Τούρκοι είναι πιο επικίνδυνοι;