Պ Ա Շ Ց Օ Ն ՜ Ս Կ Ս Ն ՜

Ա Մ Ս Ա Գ Ի Ր

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆ

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅՍ Ր Բ Ո 8 Է Զ . Մ Ի Ա Ծ Ն Ի

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ը 133

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Պ Ա Շ ՏՈ Ն Ա Կ Ա Ն Ք

Օծվեց Վսւյքի Ս. Տրդատ նորակաաււյց ե կ ե ղ ե ցի ն ..............................3Նշանակվել են նոր տեսուչներ Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանում ե

Սևանի Վազգենյան Հոգևոր Դ պ րա նոցում.....................................5Տ. Եղիշե ավագ քահանա Սարգսյան ...................... 5Տ. Բագրատ աբեղա Գալստյան .............................. ^Ս. Աստվածածնի Վերափոխման տոնին տեղի ունեցավ

խսւղողօրհնեքի արարողություն........................................................7Ս. Աստվածածնի տոնր Բ իքֆսւյա յում....................................................ջ

ՔԱՐՈԶԽՈՍՈՒԹ-ՑՈՒՆ

Տ. Բագրատ աբեղա Գսղստյսւնի քարոզը խոսված Ս. էջմիածնիՄայր Տաճարում .................................................................................. լ0

Կ ՐՈ Ն Ա Գ ԻՏԱ Կ Ա Ն

ԷԴՌՒԱՐՂ- Ղ-ԱՆԻԵԼՅԱՆ - Հայ Եկեղեցու հակա աղանդավորա­կան կանոնական սկզբունքների պատմական հենքը ...................14

ԶԱՒէՆ ԿՆԵԱԶԵԱՆ - Հայկական կրօնա-ծիսական երաժշտա­կան գործիք ք շ ո ց ը ..................................................................................25

Պ Ա ՏՄ Ա Գ Ի ՏԱ Կ Ա Ն

Հ . ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ - Հայաստանի կրոնական հուշարձաններըըստ Պևտինգերյան քարտեզի ............................................................40

ԷՄՄԱ ԱՇՈՏԻ ԿՌՍՏԱՆԴ8ԱՆ - Եկեղեցու և պետությանվւոխհարաբերությսւն մի քանի հ ա ր ց ե ր ..................................... ■. . 48

ԽԱՉԻԿ ԲԱԴԻԿ6ԱՆ - Գևորգյան ճեմարանի երախտավոր­ները. Մանուկ Աբեղյան .......................................................................59

ՀԵՆՐԻԿ ԽԱՌԱՏՑԱՆ - Միջնադարյան Հայաստանի վար­պետների ստեղծագործությունների յավագռւյն օրինակը . . . . 72

ԼԵՒՈՆ ՄՈՄՃԵԱՆ - Հայ կրօնական երաժշտութեան«Կոմիտաս» ս ա լի կ ը .............................................................................. 75

Ա. Ս. ՂԱԶԻ6ԱՆ - Նոր փաստաթղթեր Խաչիկ ծ. վարդապետԴադյանի հնագիտական գործունեության վերաբերյալ ............... 81

134 Ը ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

Հ Ա Յ Ա Գ Ի Տ Ա Կ Ա Ն

ԼԱՎՐԵՆՏԻ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ - «Թաղում» հասկացությանը ն կ ա լ ո ւ մ ն ու լեզվական արտահայտությունները գրաբարում . . 85

ԼՈՒՍԻԿ ԱՎԱԳՅԱՆ - Թսւվրիզում գրված հայերեն ձեռագրեր . . 94 ԱՆԱՀԻՏ ՏՈՆԱՊԵՏՅԱՆ - ժսւկ Շսւհան դը Ջրպետ' Փարիզի

Արևելյան լեզուների բարձրագույն դպրոցի հայագիտական ամբիոնի հիմնա դիր.............................................................................. 101

Գ Ր Ա հ յՈ Ս Ո Ւ Թ -Յ ա -Ն

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա. -ՔՀՆՅ ԳԱՍՊԱՐԵԱՆ - Գրիգոր Փիտէճեան,«Գրիգոր Նարեկացի Շարականագի՞ր» ......................................... 107

Եկեղեցական բեմ. լո ւ ր ե ր .......................................................................... 110

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹ-ՅՌՒՆ

ԱՆԴՐԱՆԻԿ ԶԵՅԹ-ՈՒՆՅԱՆ - «Լոյս» շաբաթաթերթի մատե­նագիտություն (1905-1906) ...................................................................112

“Эчмиадзин” официальный журнал Эчмиадзинского Каталикосата . . 127“ЕйЬпйайип” оШс1а1 топ&1у օք Но1у ЕйгЬшасЫп ................... . . . 129“Е&Ьпиайипе” ог§апе ойю^е! ձս Տօտէ-տւճջշ с Г Е & Ь ш а ё гт е ...............131

ՀՐԱՍ՜ԱՆԱՒ

. տ . ԳԱՐեԳՆՒ եՐԿՐՈՐԴԻ

Վ եՀԱ Փ Ա Ռ Ы' ՍՐՐԱԶՆԱԳՈՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄեՆԱՅՆ Հ Ա Յ Ո Ց

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ6ՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԵՎ ՄՈՍԿՎԱ6Ի ՈՒ

ՀԱՄԱ6Ն Ո-ՈՒԱԻՈ ՊԱՏՐԻԱՐՔ Ն.Ս. ԱԼԵ-ՔՍԻ Բ-ին ա խ ա գ ա հ ո ւ թ յ ա մ բ տ ե ղ ի ո ւ ն ե ց ա վ

ՎԵՐԱՄՐԲԱԳՈՐԾՈՒՄՐ ԱԱՆԿՏ ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ Ա. ԿԱՏԱՐԻՆԵ ԵԿԵՂԵՑՈՒ

Մեր Ժողովրդի հոգևոր վերարթնության բերկրառիթ սլացքով նոր ու սքանչելի տաճարներ են օծվում ու վերասրբագործվում Մայր Հայրենիքում և սփյուռքում՜ դաո­նալով պատվարը հավատո ամրության և օրրանները ագգայիե-եկեղեցակսւե կյան-

ՔխԱյս շրջագծում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ Հայրապետը հուլիսի

11-15-ը այցելեց Ռուսաստանի Դաշնություն' Սանկտ Պետերրոտգ' նախագսւհելու Ս. Կատարինե եկեղեցու վերասրբագործման արարողությունը և պսակելու տեդի եկեղեցասեր հայերի իղձերը իր առաքելության մեջ լիարժեք տեսնելու Ս. Կատարի- նե եկեղեցին: Նորին Սրբությունը նախապես հրավեր էր ուղղել նաև Համայն Ռու- սիո Պատրիարք Ալեքսի Բ-ին, ով սիրահոժար ընդունել էր հրավերը համահայկա­կան շքեղ այդ հանդիսությանը հաղորդելով նաև հսւմաոուսական հնչեղություն:

Մ ԵԿՆՈ ՒՄ

Հուլիսի 11-ին, ժամը 9.40-ին, Վեհափառ Հայրապետը Երևանի «Զվարթնոց» օդանավակայանից մեկնեց Սանկտ Պետերբոտգ' ուղեկցությամբ Արարատյան Հայ­րապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդ, Գերշ. Տ. Նավասարդ եպիսկոպոս Կճոյանի, գավազանակիր Տ. Արշակ աբեղա Խաչատրյանի, Արժանապատիվ Տ. Վաչե քահանա Հայրապետյանի, ԳԱՍ փոխնախագահ, ակադեմիկոս Սերգեյ

« м * * գծա վոր

վարչության ատենապհտ

^ Տ ա Տ ^ Ի ^ վ ա յ ր է շ Ք վափարհց սանկտ Պհտհրբարգր «Պուլվովո» оцш- նսւվագայասամ, որտեղ Նորին Սրբությանը ղիմավորեցին նահանգի Ր2ւ« թյաս բարձրաստիճան պաշտոնյաները՜ գլխավորությամբ նսաանգտպէոր Վլադիմիր ճս- կովլևի: Ռուսաց եկեղեցու տալր հոգսոր դասը գԱսավորում Էր սասգկւ '• օտէտբոտ- գի մրտրոպոլիտ Վլադբմիրը. Հայոց ոամայնքր եզեղեցական վարչաթաս ասդամ- ները՝ ոոգեոր հովիվ Տ. Եզրաս աբհղա Ներսիսյանի գլխավորությամբ, և ուրիշներ. Օդանավակայանում ոդջույնր խոսքեր փոխանակելուց հսգտ Նորին Սրբությունը

ուղեկցող շքախմբի հետ ուղևորվեց հյուրանոց:ժամը 14.00-ին Վեհափառ Հայրապհտին ընդունեց Ռուսաստանի Դաշնության

նախագահի Հյուսիս-ԱրԱմտյան շրջանի լիազոր ներկայացուցիչ Վիկտոր Չերկա- սովը: Հանդիպման ընթացքում քննարկվեցին փոխադարձ հետաքրքրություն ներկա­յացնող խնդիրներ հայ և ռուս ժողովոտդների սաավել սերտ համագործակցության ապահովման նպատակով ձեռնարկվելիք միջոցառումների վերաբերյալ:

Երեկոյան Ս. Կատարինե եկեղեցում տեղի ունեցավ վերասրբագործման արարո­ղության ծիսական պատրաստություն ս երեկոյան ժամերգություն' ընդ սարւագահու- թյամբ Գհրշ. Տ. Վաչե արքեպս. Հովսօտյանի: Սրբազան Հայրը, նախքան Վեհա­փառ Հայրապետի ժամանումը, ստդես իսկ Սանկտ Պետերբուրգ Էր եկել Միացյալ Նահանգներից: Հաջորդ օրը Նորին Սրբության շքսփտաբը ավելի հոՕացավ: Սանվտ Պետերբուրգ «ւսմանհցրն Միացյալ Նսաանգաց հայոց արսսլյան թեմի սւ- ռաջնորդ, Գերշ. Տ. ասաակ արքեպս. Պարսամյանը, Հարավային Ռուսաստանի ւս- ոաջնորդական տեղապահ, Հոգշ. Տ. Ս՜ովսես վարդապետ Մովսիսյանը՜ թսմի Արդու հոգևորականների հետ, Բաթումի հայոց հոգևոր հովիվ, Հոգշ. Տ. Աբգար աբհղա Հո- վակիմյանը համայնքային վարչության անդամների հետ, և ուրիշներ:

ԱՑՑԵՍՕՒյԹ-ՑՈՒՆ ԷՐՄ ԻՏ11Ժ

Հուլիսի 12-ին, ժամը 10.00-ին, Վեհափառ Հայրապետի գլխավորությամբ հո­գևոր այրերն ու աշխարհական տիաբք այցելեցին Էրմիտաժ, ուր Նորին Սրբությանը ընդառաջ ելավ թանգարանի ողջ աշխատակազմըի գլուխ տնօրեն Միխայիլ Պիոտ- րովսկու: Ողջույնի ու բարեմսւղթանաց ավանդական արարողությունից հետո հաճե- փ անակնկալով հայտարարվեց, որ, ըստ հոգևոր հովիվ Տ. Եզրաս աբեղա Ներսիս- յանի և թանգարանի տնօրենության միջև ձեռք բհրված համաձայնության, Հայ Եկե­ղեցուն է վտխանցվելու թանգարանում ցուցադրվող Սկևռայի մասնատուփը: 13-րդ դարում Սկևռայի վանքում պատրաստված մեծարժեք այս սրբության մեջ պահվում են մասունքները 12 առաքյալների և Ս. Գրիգոր Լուսավորչի:

4 է ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 ° -

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Է 5

Ի գնահատություն թանգարանի տնօրեն Միխայիլ Պիոտրովսկա' հայ համայնքի նկատմամբ դրսևորած ջերմ վերաբերմունքի. Վեհափառ Հայոաաետը մեծանուն հայագետին պստգևաբաշխեց «Ս. Սահակ - Ս. Մեսոոպ» պատմո շքանշանը:

Այնուհետև թանգարանի տնօրենհն ուղղված շնոոհաԱոոանօի և շնորհսւնաւու- թյան իտսօում հ մասնսւվորի ասաց.

«Այս պահին, երբ մենք կանգնած ենք հռչակավոր էրմիտաժի այս փառաշուք սրահում ներկայացված «էջմհածնի գանձերը» ցուցահանդեսի մասունքների Կ մաս- նավորւսպես այս պահին մեզ Փոխանցված Մկեոայի մասնատոսիամ դարեր ի վեր պահպանված մասունքների առջև. Սեռ և Մեր հավաւրացյւպ զավակների ոգիները բերկրանքի ու ցնծության մեջ են թևածում: Այդ ուրախությանը արձագանքում է նաև Սանկտ Պետերբուրգի երկինքն իր պայծառ արևով: Արևի պայծառ շողերի հետ երկնքից օրհնություն է իջնում...

... մասունքները, որ գտնվում էին էրմիտաժի սրահներում, իբրև ցուցադրության նմուշներ, վերադարձվում են Եկեոեգուն. ոոաեսգի հավատացյա/ ժողովրդին սփռեն իրենց օրհնությունը:

Ինբսես ասվում է, «Կաոերը պիտի քայւեն այս մասունքների հրաշագործու­թյա մբ համրերը պիտի խոսեն, խու/երը պիտի թեն, հիվանոեերը պիտի ապաքին­վեն»: 2000 դարաԿաօմիկ թվահանհ սեմին և նախամուտքին Հաւաստւսնում քրիս­տոնեության պետական Կրոն հռբսկման 1700-ամյակի այսօրվա արարողությանը մեզ համար այ/ Իմաստ և Խորհուրդ Է աառուն՚սկում: Մենք ունենում ենք այն վստա­հությունը, որ նոր հազարամյան աշխարհի ողջ ժողովատների համար պիտի ւինի խաղաղության, օրհնության, եղբայրական սիրո մի շրջան: Հետևաբար մեր հոգին ւցվամ Է նորովի հույսով ու հավատով»:

Ապա, «Սիոնի որդիք» մեղեղու երգեցողության ներքո մասնատուփը դուրս բեր­վեց թանգարանից և տարվեց Ս. Կատարինե եկեղեցի:

Ս. Կ Ա ՏԱ Ր Ի Ն Ե ԵԿԵՂԵՑՈ Ւ Վ ԵՐԱ ՍՐԲԱ ԳՈ ՐԾՈ ՒՄ Ր Ե Վ Ա. Պ Ա ՏԱ Ր Ա Գ

ժամը 11.45 էր...Պատստագփ Հայրապետանան զգեստավորումով Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոսը տաճարի առջև դիմավորեց Նորին Սրբություն Ալեքսի Բ-ին: 11.00-ին զանգերի տոնական ղողանջով ազդարարվեց արարողության սկիզբը: Հանդիսա­պետն էր Վեհափառ Հայրապետը առընթեոաևա ունենալով Գհրշ. Տ. Խաժակ արք- հպս. Պաոսամյանին և Գհրշ. Տ. Վաչհ արքհպս. Հովսեփյանին: Տաճարը լեցուն էր հավատացյալների բազմությամբ: Ատյանում տեղ էին գրավել Նորին Սրբություն Ալեքսի Բ Պատրիարքը, նահանգաահտ Վլադիմիր Ցսւկովլևը, ՌԴ-ում Հ Հ արտա-

6 Է ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

կարգ ե լիազոր դեսպան Սարեն Սահակյանը. Պետհրբոտգում ՀՀ հյուպատոս Ռու- Բեե Հակոբյանը ե Հ Հ պաշտոնատար այլ անձինք, մշակութային, հասարակական

շրջանակների ներկայացուցիչներ:Հընթացս սրբազան արարողության. Նորին Սրբություն Ռուսիո Պատրիարքը

Խորան բարձրացավ: Եղբայրական աղոթակցությամբ երկու Հովվապհտերը կա­տարեցին խաչքարի օծումը, որը զետեղված էր Խորանի հյուսիսային պատի մեջ: Հավարտ արարողության, շնորհավորանքի իր ջերմ խոսքը հղեց Վհհափսա Հայրա- պհտին ե հավատացյալ ներկաներին Ալեքսի Պատրիարքը անկեղծորեն խոստովա- նհլով. «Մենք լցված ենք ուրախությամբ Մեր հա յ եղբայրների հոգևոր խնդության այս առիթով, քանզի տաճարի օծման արարողությունը վեր ազգային, համաքրիստո- նեական իրադարձություն է'կոչվա ծ հավատքի նորոգություն բերե/ու մեր եղբայր

հայ ժողովրդի հավատացյա/ հոտին» :Խոսքի ավարտին Ռուս Պատրիարքը Ս. Կատարինե եկեղեցուն նվիրհց Տերու­

նական սրբապատկեր:Ապա ներկա հավատացյալներին հոգևոր ուրախության Իր պատզամը փոխան­

ցեց Վեհափառ Հայրապետը:

««/> վեր այ վիմի հաւատոյ շինեցեր զքո սուրբ զեկեղեցի. զսա պւսհԻա ի խաղա ֊ ղութեան...»:

Սիրե/ի բարեպաշտ ժողովուրդ.Հավատքի և քրիստոնեական եղբայրական սիրո հաղթության խորհրդով է բաց­

վել առավոտը Աանկտ Պետերբարցի երկնքում'փ երկնառաք օրհնությամբ, խնդու­թյամբ ու բերկրանքով: Օրհնյալ է Աստված, որ արժանացնում է Մեզ շնորհին'որպես Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, ռուսաց փառքի պանծալի քաղաքում կատարեթւ Մ. Կատարինե հայկական եկեղեցու օծումն ու վերաբացումը: Մեր հոգին պարաբող մխիթարությունն ու երջանկությունը բազմապատիկ է այսօր, քանզի ի Քրիստոս Մեր սիրեցյալ եղբայր, Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու հովվապետ Ալեքսի Երկրորդ Սրբազան Պատրիարքը աղոթակից է Մեզ հնամյա և նորաշուք այս կամարների ներքո և մասնակից' հանդիսության ուրախությանը: Եղբայրական անկեղծ սիրով ենք ողջունում և հանուն մեր հավատացյա/ ժողովրդի խորազգաց գոհունակությունը հայտնում Նորին Սրբություն Ալեքսի Բ Համայն Ռ ուսի Սրբազան Պատրիարքին: Գոհություն և փառք Բարձրյալին, որ սրբաթւյս մի տաճար ևս Հայ և Ռուս ավանդա­կան Եկեղեցիների երկու Հայրապետների օրհնությամբ, քրիստոսասեր Մեր զա­վակների փառաբանական աղոթքով արքայության իր դոներն է բացում հավատաց­

յալների սաջն'դեպի երկինք բարձրացնելու նրանց հայցը'առ Աստված:Սիրելիներ. Լուսո խորան Տաճարի վերաբացման խնդությամբ լի այս օրը նշա­

նավորվում է նաև հա յ և ռուս ժողովուրդ ների ՚ ժամանակ ու փորձություններ հաղթա­հարած բարեկամության մի նոր խորհրդանիշի'քանդակազարդ խաչքարի զետեղու­մով Սուրբ Կատարինե շքեղազարդ եկեղեցում, որի կենարար զորությամբ օրհնու-

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Է 7

թյուն է բերվեթւ սրբազան Ռուսիո հյուրընկաւ հողին և նրա շինությանն ու բարգա­վաճմանը [ծված հա յ և ռուս քրիստոսասեր ժողովուրդների հավատավոր զավակ­ներին:

Բերկրաշատ այս առիթով Մեր ջերմ ողջույններն ու գնահատանքն ենք բերում և հանուն տեղի հայոց համայնքի մեր խորին շնորհակա/ությունն ենք հայտնում Սանկտ Պետերբուրգի մարգի նահանգապետ, մեծարգո պրն Յսւկով/ևին, Մանկտ Պետերբուրգի քաղաքային պատկան իշխանություններին'հայոց ավելի քան 2 0 0 ֊ ամյա եկեղեցին վանքապատկան կախածների որոշ մասով վերստին հայկական համայնքին տրամսպրե/ու և նրա նորոգությանն ըստ ամենայնի օժանդակե/ու հա­մար:

Հայրապետիս սիրտը առ/եցուն է մխիթարության ուրախությամբ, քանզի Մանկտ Պետերբուրզյան խեղությունն այսօր իր արձագանքն է գտե[ ԱՄՆ-ից, Վրաստանից, Սիրիայից, Լատվիայից, Մռսկվայից և Ռուսաստանի այ/ քաղաքներից ժամանած հայորղյաց հոգիներում:

Հայրապետական սիրով ու գորովով, մասնավոր գնահատանքով Մեր օրհնու­թյունն ենք հղում Սանկտ Պետերբուրգի հա յ համայնքի հոգևոր հովիվ, Հոգեշնորհ Տ. Եզրաս աբեղա Ներսիսյանին, Եկեղեցական Խորհրդի պատվարժան անդամնե­րին և համայնքի ողջ հայությանը, որ համախումբ Առաքելական մեր Մուրբ Եկեղե­ցու շուրջ, Գերաշնորհ Տ. Տիրան արքեպիսկոպոս Կյուրեղյանի առաջնորդությամբ, նվիրյալ ու քաջեռանդ իրենց հովվի հետ միասնական ջանքերով պայծառ են պա­հում հավատքի /այսը, հայաբույր ոգով ու սիրո աշխույժով լցնում հա յ կյանքը Հայ­րենիքից հեռու' Նևայի ափերին:

Հավատքի անսասան վեմ առաքե/ահաստատ Հայոց Եկեղեցին հա յ հոգու ծնըն֊ դավայրն ու պատվարն Է փրկության տապանը, որ Ավետարանի Լույսով և հայրենի ավանդներով սնում, նորոգում ու զորացնում է ազգային մեր կյանքը, կերտում միութ­

յա ն մեր Տաճարը:Մուրբ Կատարինե եկեղեցու վերաբացման հիշարժան այս օրը և ընդհանրապես

Մանկտ Պետերբուրգի հա յ համայնքի հոգևոր ու ազգային կյանքի վերարթնությունը Մեր միտքը ակամայից տանում են դեպի հայ-ռուս հարաբերությունների բուռն զար­գացման վաղեմի այն ժամանակները, երբ հայությունը Ռուսաստանի օգնությամբ Հայաստանի ազատագրության հույսեր էր փայփայում, երբ Ռուսաց օրհնյալ հո­ղում, առաջնորդությամբ Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղությանի, ձևավորվեց Հայ Եկեղեցու թեմերից մեկը և բարեհաճությամբ Եկատերինա Երկրորդ մեծ կայսրուհու ՚ Ռուսաստանի հայկական գաղթօջախներում' մայրաքաղաք Մանկտ Պետերբուր- գում, Մոսկվայում, Նոր Նախիջևանում կառուցվեցին հայկական եկեղեցիներ: Ահա այդ ոգեշունչ և հուսառատ օրերին մայրաքաղաքի հայության, մասնավորաբար հայ մեծահարուստ, հասարակական-պետական գործիչ Հովհաննես Լազարյանի նվի­րատվություններով կառուցվեց նաև Սուրբ Կատարինե եկեղեցին:

Ա ,„ է պատմական նախորդ « հետագա մամանակհերա!, ա յԽ & ա կ ն հ յո Հ ֊

ճճ, 7 и 7 Х ^ п ՀայրեԱիքիԱ. п р ф * ա զնիվ „ա ո ա Հ ա ցի ա * “ 'Т'Гг 7 Հ 1 Լ ի ո հա սա րա կա կա ն կ յա ն ք ն . Ф Ш & Г М № ^ ա ն ^ Օ ր ի ն . հա մ-

^ ■ , ի„ Խ է ա ^ ^ ^ ծտ ։' ։յա ա 0 ,հ ա Ш Ш т՝' " * է է ^ > « ա*

№Ւա օ ^ 1 Մ Հ յԽԲոտգԻ հա յ հա մա յնքը շպ ա էա կ ա մ ր , ա րա ռա վորա մ է էա յ ն Լ ձ վ ա ր դ ն ե ր ի ՝ քրիարոնեական նԱ ա յրա թյա ն հիմքի վրա Խ ա ոնվա ծ

ա վա կա կա ն հարա բերա բյա նեերո, որոնք սա ա վկ ամրապինդ են մնո եբկո, պե- սատանների և մեր Եկեղեցիների բարեկամությամբ т համագործակցությամբ: Փո­խադարձ համակրանքի ու վստահության նոր հիմքով Սանկտ Պետերբարգում այս­օր գործում Է հայկական ներկայացուցչությունը: Մենք ականատեսն Ենք. թե ինչպես վերջին մի քանի տարիների ընթացքում Վասխեյան կղգռւմ վեոաԽրոգվեց Սուրբ Հարության հայոց եկեղեցին, համայնքում Կյանքի կոչվեցին կիրակնօրյա դպրոցը. «Հավատամք» պարբերականը, բժշկական բարեգործական կենտրոնը. Եկեղեցա- սիրաց երիտասարդական միությունը, գործարկվեց հացի և հրուշակեղենի փառը: Ահավասիկ, այսօր Նևսկի հանրահայտ պողոտայում նորշաքէաոեւ Սուրբ Կատա­

րինե եկեղեցին: Այս ա՚Տենը խոսուն վկայությունն է հա յ և ռուս ժողովատների եղ­բայրության, նաև արգասիքը բարեհույս այն բարեփոխոււ1քւերի, որ ապրում է Ռու­սաստանի ինքնիշխան Դաշնությունը: Արդարև, իրենց նորօրյա եյանօր երկնատուր Հույսով, Սիրով ու Հավատքով իմաստավորող մեր ժողոՍարդներր պիտի ընթանան դեպի խաղաղության ու բարօրության հանգրվան: Հավատում ենք, որ ցոիաոոնեա- կան արժեքների կենսավորումով պիտի բացվի ու նշանավորվի երրորդ եաօաոամ- յակը մարդկության կյանքի:

Սուրբ Կատարինե եկեղեցու վերաբացմւսն երջանիկ այս առիթով համայն հայու­թյան Սրբության Սրբոց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի օրհքտւռյոմւն ենք բերում Ձեզ բոլորիղ և Մեր լավագույն բարեմաղթանքները:

Ռող նորաբաց հայոց եկեղեցին Աստծո օրհնությանն ու ւույսր առատացնի Ռու­սաց հողում և Սանկտ Պետերբուրգի հա յ համայնքում: Ռող Աստծո Սերը միշտ շաղ­կապող լինի մեզ միմյանց, զորացնի մեզ և առաջնորդի՛ ի պայծառության Իր Սուրբ Եկեղեցու, ի բարօրություն անկախ մեր պետությունների ա իրենց նոր կյանքը կեր­տող մեր ժողովույպների:

Սրբագործման լուսառատ այս օրը Սուրբ Կատարինե եկեղեցուն ենք ընծայում մյուռոնաթափ այս աղավնին՝աղոթքով առ Աստված, որ Մրբա/ույս Մյուռոնը առատ օրհնաթյան բերի Մանկտ Պետերբուրգի հա յ համայնքին:

Մուրբ Կատարինե եկեղեցու վերասրբագործմւսն առիթով ուրախ ենք ի Քրիստոս Մեր սիրէղի եղբորը' Ալեքսի Բ Պատրիարքին նվիրէղ արծաթյա այս խաչը'որպես մեր երկու ժողովարդների և Եկեղեցիների եղբայրության վկայության:

ԵՐԿՈ

Ւ ՀՈ

ՎՎ

ԱՊ

ԵՏԵ

ՐՐ

Ս.

Պ

ԵՏԵ

ՐԲՈ

ՒՐԳ

Ի Ն

ԱՀԱ

ՆԳ

ԱՊ

ԵՏԻ

ՀԵ

Տ

ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՀՈԳՍԵՐՈՎ ՄՏԱՀՈԳ.

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Է 9

«Շնորհք, սէր եւ խաղաղութխն Տեսան մերոյ Ցիսուսի ֊Քրիստոսի եղիցիե ընդ մեզ եւ ւսմենեսեան. ամէն»»:

Խոսքի ավարտին Նորին Սրբությունդ Ա|եքսի Պատոիարօին ընծայեց արծաթյա զարդանախշ բաժաԱ, Իսկ Ս. Կւսաարհնհ եկեղեցուն' աոծատյա սնիհ:

ՀսւԱաոտ Ս. ՊատաուաԻ Կսւոսււ1աոաեան հւուոաաանը «Կա Դվա»-ում, տրվեց հւսնոհսամոո ճաշկերույթ, որի ըեօսւցքում հնձեցին շեոոհավորանօներ, բարհմաղ- թսւնաց օաօմաահՍ Խանդավառ ետւյասեո և եատաոմհց նվերնեոի մտհւանաեում: Ալն քսի Պատոիաոքո Վեհափառ Հսւյրապհտհն նվիրեց Ո*>ւս Պատրիարքների աւստեհոնեոու1 մեդալիոններն գեղեցիկ մի հավաքածու, իսկ Հայոց Հայրապետը' Ռուս Պսւտռիարքին ոնծայեց հայ վարպետհ ձեռօով պատրաստված գեղեցիկ խոշո- րացույց' եերսում քանդակված նրբհն ցարղսւնկարով:

Հ Ի Ն Գ Շ Ա Բ Թ !', ՀՈՒՍԻՍ 13

Առավոտյան ժսւմը 11.00-ին Նորին Սրբությունը Իր շքախմբի ե մարգային բարձոաստիճսւն պաշտոնյաների ուղեկցությամբ այցելեց Պիսկաոևյան օեոեօմա- եաաուն' հարգանքի տուրք մատուցելու Հայրենական Մեծ պատերազմում գոհված գինվորներհ հիշաասւեին: ՀուշակուՅոոին Ամենայն Հայոց Կաթոդհեոսի եողմհց ծաղնհաասե գեահովեց:

Այնո՚հհւոն վեհափառ Հայրապետը հյուրընկալվեց Վլադիմիր Յակովլեի կող­մից' եսւհսւնոաահտաուսնամ: Մուտքի առջև Վեհաւհառ Հայոաաետհն ոհմաւ1ոոեց եահանռաաետը' ողջ աշխատաեաօմով: Զնոաոձան սրահում Հաաց Հայրապետը ողջույեհ ն բաոեմսւղթանսւց հտսք վտխանակեց նսւհանգապետի հետ: Ապա, ի դի­մաց եահանգապետի' Պետերբոտօի հայության նկատմամբ դրսևորած ջերմ վերա­բերմունքի ե ըեդաոաջող ոգու, Նորին Սրբությունը Վլադիմիր Ցսւկովլևին պարգևսւ- բաշխեց «Ս. Նեոսես Շնորհալի» շքանշանը: Հանդիպումը կրում էր հայ ե ոուս ժողո- վուրդների հարաբերությանց ջերմ կնիքը, իսկ երկուստեք անթաքույց ուրախությունը հավաստումն էր այն իրողության, որ Ս. Կատւսրինե եկեղեցու օծումը նշանակալից իրադարձություն էր ողջ քաղաքի համար:

Օրվա կարևոր երկրորդ հանգրվանը հսւնւփպոււ1ն էո հայ համայնքի հետ: Հա ­մայնքի հոգևոր հովիվ Տ. Եգրաս աբեղա Ներսհսյանի հոսւվեոով հանդիպման էր եկել Սանկտ Պետերասրգի հայոց համայնքի սերուցքը, ոոը հնարավոր ամեն ինչով սեփական նաա՚ւտն էր բերել հայության համսւհւմոման և Ս. Հարություն ու Ս. Կսւ- տաոհնե ենեոեցիեերհ բարեգաոոմանը: Հսւնդհպման ընթացքում, ընդսաաջելով հո- օնոր հոմվի խնոոանքհն, հսւմայնքհ շուրջ վեց տասնյակ անոամնեոհ շնորհվեց Հա յ­րապետական Օոհնոայան գիր'ի գնահատություն եկեղեցաշեն նվիրյալ օործունէու- թյան:

1 0 է ________ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

ՈՒՐԲԱԹ-, ՀՈՒԼԻՍ 14

Վերջին օրն էր Սանկտ Պետերբուրգյան տ ոնա խ մբա թյա նց: Հյուրերից շատերն

Ш11 Վ ե հ ա փ ա ռ '՜Հայրապետը աոավոտյան ա յցելեց Ս. Հա րությա ն եկեղեցի՝ ուխտի

աղոթք շրթներին. ապա մուտք գործեց Հովվատուն, որտեղ տ եղի ունեցավ Սանկտ

Պհտերբուրգի հա յ նկարիչների ցուցահանդեսի բացումը;Երեկոյան Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը էրմիտաժում է ր ...Հայ ե ռուս արվեստասեր պատկառելի հասարակայնությունը Նորին Սրբության

հետ ներկա էր համերգ-երեկույթին, որի ընթացքում հայ շնորհալի դիրիժոր Տիգրան Սարգսյանի ձեռքերի սահուն շարժումներին ներդաշնակ՝ էրմիտաժի լարային նվա- գաիտւմբը ներկաներին մատուցում էր դասական երաժշտության ընտիր նմուշներ:

Համերգի ավարտին էրմիտաժի ընդունելությանց սրահում Վեհափառ Հսւյրսւ-

պետին աջհամբույրի եկան հայ համայնքի անդամները:. Նորին Սրբության կողքին էր էրմիտաժի տնօրեն Միխայիլ Պիոտրովսկին'ազ­

գությամբ հայ մոր հետ. որի աչքերին ուրախության արցունքներ կային:

ՄԵԿՆՈՒՄ

Հաջորդ օրը, շաբաթ, 13 հուլիսի, վեհափառ Հայրապետը «Պուլկովո 1» օդանա­վակայանից վերադարձավ Հայաստան, Սայր Աթոռ Ս. էջմիածին:

Ինչպես միշտ, Տաճարի առջև Նորին Սրբությանը դիմավորեցին Սայրավանքի միաբանները, ե թսւվարը հանդիսաքայլ, զանգակների ուրախ ղողանջների ներքո մուտք գործեց Տաճար: Լուսարարապետ, Գերշ. Տ. Հուսիկ արքեպս. Սանթուրյանի բարիգալստյան խոսքից հետո վեհափառ Հայրապետը հոգևոր ե հավատացելոց դասին հղեց Իր պատգամը' կիսելով Պետերբուրգյան օրերի տպավորությունները ե ներկաներին խանդավսաելով նույն ուրախությամբ:

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ է 11

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ6ՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՀՈՎՎԱՊԵՏԱԿԱՆ ԱՆԴՐԱՆԻԿ

Ա6ՑՔ ՇԻՐԱԿԻ Թ-ԵՄ

Հուլիսի 24-30-ը Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գստեգին Բ Ամենայն Հայոց Հայրապետը Հայաս­տանում կատարեց անդրանիկ հովվապետակաե իր այցը: Վեհափառ Հայրապետի հովվապետական օրհնաբեր այցին առաջինն արժանացավ Շիրակի թեմը, ինչը պա­տահական չէր իբրև աղետի գոտի, որ շարուևակում է կրել աղետյալի կնիքը արդեն տասներկու տարի:

«Այս շրջանին, երբ մեր ժողովրդի զավակունք փոքր ֊ի ն չ հուսահատ վիճակում են, անհրաժեշտ է. որ Եկեղեցին, մենք'եկեղեցականներս, գտնվենք ժողովրդի կող­քին' նրան գոտեպնդե/ու, խանղավսաեթւ, հույսով ու հավատով ւցնելու դեպի մեր հայրենիքի վաղվա օրը: Այս ճամփորդությունը սկսում եմ այն վստահությամբ, որ պիտի կարողանամբարձրացնե/ ոգին արիության բարեպաշտ մեր ժողովրդի: Մեկ­նում եմ հանդիպելու մեր ժողովրդի զավակաց, գրուցե/ու նրանց հետ, բաժնեկից լի- նևլու նրանց առօրյա հոգսերին, հաղորդակցվելու նրանց երազներին ու իղձերին' Մայր Աթոռ Ա էջմիածնից տանելով Քրիստոսաէջ Մեր սրբավայրի օրհնությունը, լույսը և հույսը»,- մեկնումից աոաջ Ս. էջմիածնի Մայր Տաճարում ասաց վեհափառ Հայրապետը:

Յոթօրյա այցելության ընթացքում Վեհափառ Հայրապետը եղավ Շիրակի երեք քաղաքներում և 12 գյուղերում, ամենուր հայրապետական իր օրհնությունն ու պատ­գամը բաշխեց և իր զորակցությունը հայտնեց շիրակցի հավատացյալներին'բազմա­թիվ հանդիպումներ ունենալով նրանց հետ, այցելելով հիվանդանոցներ, լինելով կա­րիքավորների հարկերից ներս և ի մոտո ծանոթանալով շիրակցիների դժվարություն­ներին ու հոգսերին: Եվ չնայած սոցիալական բազմաթիվ խնդիրների, Վեհափառ Հայրապետը տեսավ շիրակցու դարերով հաստատված հավատքը:

Ողջ այցելության ընթացքում Վեհափառ Հայրապետին ուղեկցում էին Արարատ­յան Հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդ Տ. Նավասարդ եպս. Կճո- յաևը, Գուգարաց թեմի առաջնորդ Տ. Սեպուհ եպս. Չուլջյանը, Շիրակի թեմի առաջ­նորդական տեղապահ Տ. Միքայել ծ. վրդ. Աջապսւհյանը, որոնք, միանալով Վեհա­փառ Հայրապետի ոգեշունչ քարոզներին, հավատքի ու միասնության էին կոչում հա­վատավոր շիրակցուն: Որպես գավազանակիր, շքախմբի մաս էր կազմում նաև Տ. Մարկոս աբեղա Հովհաննիսյանը, հոգևորականներ Շիրակի թեմից:

«ՏԵՍԱ ԳՅՕՒՄՐԵՑՈՒ Տ>ԵՐՄ ՀԱՎԱՏԱՐ. ՈՐ ԲԱՑԱՌԻԿ է»

Հուլիսի 24-ին Շհրակի մսւոզի սահմանագծին Վեհափառ Հայրապետին դիմա- վոոհւու էհն ենհ. Շիոանի մարօաեա Ֆելհքս Փիրամյաեո. Գյումրհհ քաղաքաահտ Վաոոան Ղաեաաանո, Շհոանի թհմի ատս?նոոոաեան տեոաաահ Տ. Միօւաե, ծ. վրո. Աջսւպահ՚անը, թե.1հ հոօևոոաեան դասը, մարզային !ւ քաղաօայհն իշխանու-

թյուննհրհ եեոեայաօուօհ<նեո:Նորին Սրօոայսւն անդրանիկ հովվապետական այցը Շիոակհ թեմ խորը եռախ-

տագիտությամբ ընոունեց Շիրակի հոգևոր առաջնորդը'իր ողջույնի խոսօում նշելով, որ այն Վեհափառ Հայրապետի գնահատականն է' տրված կրոնապաշտ գւումրհցա

անաոսւնալհ հավատքին:Վհհափսա Հայրապետի առաջին հանգրվանը պատմական Գյումրին էր: Աասջ-

նորդանիստ Ցոթվերք Ս. Աստվածածին եկեղեցում և շրջափակում հավատացյալնե­րի հոծ օացմություն էր, որ մեծագույն Խանդավառությամբ եկել էր դիմավորելու Հա- ւոց Հայոաաեահն, ստանալու նոա օրհնոայունը: «Հրսւշափառ»-ով և շաոաեաննեոի եոգեօոոոայամօ Վեհսոհառ Հայրապետը մուտք գոոծհց եկեղեցի: Նորհն Սրբու­թյունն իո ողջույնը հղելով բոլոր նհրկանեոին և իր ուրախությունն աոաս՚հայտհլով համատքի այդչափ ջերմ որսևոոման համար, մւաւնավոոաահս ասաց.

«Փա.ոք և գոհություն եմ աո Աստված բարձրացնում այս պահին, որ Տերը պար֊ ռնեց հնձ հուզումի այս բացառիկ, գեղեցիկ առիթը: Շիրակի մարգի սահմանից սկըս- յս ղ ես տե՚ւա, զգացի և ապրեցի գյումրեցու ջերմ ոգին, նրա խորը հավատքը հան­դեպ Աոաօեոսնւսն մեր Մայր Եկեղեցին: Ես մեծ ուրախությամբ եմ այս սրբազան կամարների տակ ողջունում ներկայությունը պատվարժան զավակաց Գյումրի քա­ղաքի'գ/խավոդությամբ մարզպետի և քաղաքագլխի: Ուրախ եմ այստեղ ողջանելու ներկայությունը մեր սիրելի առաջնորդի Կաթողիկե Եկեղեցվո' Ներսես արքեպիսկո­պոսի: Այս գեղեցիկ պահի համար ես ուզում եմ իմ գնահատանքը մասնավորապես հղել ձեր սիրելի առաջնորդական տեղապահին' Միքայե/ ծ. վրղ. Աջապահյանին, և իր գործակիցներին'թեմական վարչության անդամներին: Մա Մեր առաջին հովվա­պետական այցեթւթյունն է ներքին թեմ և առաջին ուղևորությունը որոշեցինք կա­տարել Շիրակի մարզ, քանզի ամենից ավելի Շիրակի Մեր զավակները կարիքն ու­նեն գոտեպնդման, աղետի տակավին (ամոքված ցավերի հաղթահարման:

ճշմարիտ է, որ անցնող տասնամյակներում մեր ժողովրդին բաժին ընկած տա ֊ ոաաանօների, ցավի, կսեիծի, փորձության մեծագույն բաժինը ընկավ զյումրեցինե- րին, Շիրակի մարգի մեր հավատավոր զավակաց, բա յց փառք և գոհություն եմ առ Աստված վերառաքում, որ տասը տարիների ընթացքին երբեք վհատություն չդրսե- վորեցին գյումրեցիք, երբեք չտկարացան իրենց հավատքի մեջ: Այսօր, մուտք գործե­լով այս եկեղեցի, դրա /ավագույն վկայությունը և ապացույցը տեսա: Տեսա ձեր ջերմ

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ է 13

հացւսւ/յքը, որ բացաորկ է: Ապրեք և Աստօո ապավրսությամբ ու մշտացաս, ոարա- տև աղոթքներովշարուսւսկեք զորացնեք ձեր ոավացւքը»:

Ապսւ Սորին Սրբոտյուսն իր օրհնւսթյոաը տվեց բււտսպաշտ գյւոմրսցրԱերրն' կո- յելււվ սրանց пшцшфрр սւ աւլոթքր.

«(յիրս/ր ցյումրեցիներ. ես եցպ սմ Ս՛այր Աթոռ Ե. Հջսրաօսրց սսզ բսրսլու մեր Տայրապստսրր ե ևրասց սկրրացաե սրազնպակ շսչող մռր Օրաբասււթյաս Մ. էջ- միածեր կամարսսրր տաց աղոթող ոազատացյա/ ոոզրսսրր սսլՈյօքը ս օյաևու- թյունը: Եկել եմ նաև Իմ օրհնությունը բսրսլու ճօզ, որպսս Տայրապտր ՜տայոց ս շա- ղախեյոէ այս օսր աղոթքներին, որպօսզր զորանա, ասրասւս օսր ոակացւքը առ Ասկւված, այն հավատքը, որ 1700 տարիներ բազաս կարճություններ է ուայթաոա-

րե/. այն հավատքը, որիս ապավինած մեր օողովյպի զավակունք ս առավել սս դուք պիտի կարողանաք հաղթահարել այն բպոր դժվարությունները, ա յնբոլոր կարճու­թյունները, որոնք այսօր բաժին են ընկել ձեզ ն ծանրացպ ծեր ուսերին: ս՜եր հա­վատքը անցե/ с որի ն սրի միջով: Մեր հակատքը մշտապես հաղթություն Հ պար- գևել մեզ, որովոետև մենք հադատացել ռեք ևվեցարասր րասքր ձշսարպւությասը թե <«./. իսպ ա ս, հա ւլօցցԼ» (ն՚ակւթ. сг 22): Եիրելյւ զյումրեցիսեր.որպես Հայրապօտ Հայոց, րմ աոաջրս պակւզամը սուտքոկ այս սուրբ կւածար պր­տի /րնր սսզ ասրորսև կասչաօ մնա/ օսր պապսրր ու ոայրսրր սրբազաս ոազացւքրն: Բայց ոչ որպես պացւրասք ունսնա/ա այս, այ/, րնչպսս առաքյալը սլորր ասսր, ո ա ֊ վակւքլւ դարօսսլով զորություս և ուժ ՛ զորօր, արայտւմր, աշ/սատանքր, այդ հա­վատքը կւոլսասցսլով ճեր զավակնպւրն, մեր մատաղ սսրսդրն:

Գալիս էր Մայր Աթոռ Ս. էջմրաօնից տոքր-ինչ մտաոոզ, որ պյւտր տօսսեմ կ,ըր- տում ղռմքսր, պիկւր տռսսօմ ցավի տակ կքաօ մարդրկ: Բա յց մսօ էր րմ ոտախու- թյունը, երբ ճանապարոինրմ առջև դուրս պան տոքրիկ, ասուշրկ, քաղցրբաըպսեր, որոնք իրենց օրդ ա պարով փռթորկսցրն Մեր ռոգրն, որոնց հայացքի մեջ ես տեսա դյումրեցու վաղվա պայծառ օրը: Այո, սիրեններ, ևս հավատում եմ, որ սերը մեր երեխաների նկատմամբ պիտի նոր ուժ պարզեր մեզ, պիտի կոփի մեր կամքը, մղե- թ վ մեզ աշխատանքի, արարումի, շենացումր: Ահա այս մաղթանքով ե այս աղոթ­քով, սիրեփներ, սս իմ հայացքն եմ առ Ասկւվածբարձրացնում և իմ օեոքը դեպի եր- կրնք կարկառում հայցեչով Տիրոջ սերն ու ալորսածո.թյունը մեր ժողովրդին և մեր հայրենիքին, որպեսզր անսասան ու ամուր մնա երկիրը հայոց ս իր հավատքին կռթնած, իր հայրերի սրբազան հոգևոր արօսքներին ապակինած մեր ժողոՀյ-դի բա ­րեպաշտ զավակունք:

Եկեք Տերունական աղոթքով, սիրեփներ, մեր հայցը միասին առ Աստված բարձ­րացնենք' երկրի խաղաղության, մարդկանց բարօր և երջանիկ կյանքի համար: Թ-ոդ Տիրոջ սերը, ողորմությունը և առատ շնորհները բաշխվեն ձեզ Մեր ժողովրդի զա ֊ վակաց և հանուր մարդկության այժմ և հակիտյանս. ամեն» :

քին. զրուցեց շինարարների հետ:

25 ՀՈՒԼԻՍԻ

Ս 0Ց Ե Լ Ո Ւ Թ -Յ Ո Ւ Ն ԱՌ ԱՓԻ, ՈՍԿԵՀԱՍԿ, ԱՄԱՍԻԱ Ե Վ Ա Շ Ո ՑՔ

Հուլիսի 25-ին Վեհափառ Հայրապետե իր շնորհաբեր այցը կատարեց Գյումրիի մերձակա Առափի, Ոսկեհասկ Ս Շիրակի մարզի ծայր հյուսիսում գտնվող Ամասիա Ս Աշոցք գյուղերը: Ամենուր Հայոց Հայրապետի գալուստն ընդունվում էր բուռն ոգևո­րությամբ, մանուկների երգով ու արտասանությամբ: Վեհափառ Հայրապետի օրհ­նությունը ստանալու համար Հայոց Կաթողիկոսին ընդառաջ էին գալիս ծերեր ու մանուկներ, նորապսակ զույգեր: Հայրապետական իր օրհնությունը տալով հավա­տավոր ժողովրդին, Նորին Սրբությունը նաև առիթ ու հնարավորության էր ընձեռում նրանց' խոսելու իրենց հոգսերի ու մտահոգությունների մասին:

Վեհափառ Հայրապհտին ուղեկցում էր Շիրակի մարզպետ Ֆելիքս Փիրումյանը: Նորին Սրբության շքախմբում էին Արարատյան Հայրապետական թհմի առաջ­նորդական փոխանորդ Տ. Նավասարդ եպս. Կճոյանը, Գուգարաց թհմի առաջնորդ Տ. Սեպուհ եպս. Չալշյանը, Շիրակի թեմի առաջնորդական տեղապահ Տ. Միքայել ծ. վրդ- Աջապսւհյանը, Տ. Սարկոս աբեղա Հովհաննիսյանը, Հոգեշնորհ ն Արժանա­

պատիվ Հայրեր:Առաջին գյուղը, որ արժանացավ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի օրհնաբեր այ­

ցին, 280-ամյա Առափին էր: Հավատապաշտ սաափցիների համար Նորին Սրբու­թյան այցը վերածվել էր ժողովրդական տոնախմբության: Դպրոցի բակում Վեհա­փառ Հայրապետին իրենց ողջույնը հղեցին գյուղի դպրոցականներն ու ուսուցիչները' ստանալով Նորին Սրբության օրհնությունը:

Նորին Սրբությունը գոհունակությամբ տեղեկացավ, որ այս տարվանից առափցի դպրոցականը կծանոթանա նաև Հայ Առաքելական Եկեղեցու պատմությանը:

Հանդիպում ունենալով ակումբի մոտ հավաքված գյուղացիների հետ' Նորին Սրբությունն օրհնեց Առափի գյուղի բնակիչներին, ներկա գտնվեց գյուղացիներին հոդի սեփականաշնորհման վկայագրերի հանձնմանը:

Վեհափառ Հայրապետի գլխավոր պատգամը Աոափիի, ինչպես նաև մյուս գյու­ղերի բնակիչներին նույնն էր' հավատարիմ ու անդավաճան մնալ 1700 տարիների ճանապարհ անցած Հայ Եկեղեցու սրբազան հավատքիս' կառչած լինելով հայրենի

, Г амшпкшп Հաւոաաէորը, իրեն ուղեկից Սրբազան Հայրերի ու աոաջ-

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ է 15

օջախին, սեր և նախանձախնդրություն ցուցաբերելով միմյանց և սեփական գյուղի նկատմամբ:

Գրեթե բոլոր գյուղերը, ոտ այցելում էր Վեհափսա Հայրապետը, չունեին իրենց աղոթքի տանը: Եվ հաճախ գյուղացիները դիմում էին Նորին Սրբությանը նոր եկե­ղեցի կաաոցելու խնդրանքով: Այդպես էր նաե Առափիում, որի եկեղեցին հիմնահա­տակ ավերվել է խորհրդային անաստվածության տարիներին:

Գրեթե նույնն էին նաե մյուս գյուղացիների հոգսերն ու մտահոգությունները: Սո­ցիալական դժվարություններից ու այս տարվա երաշտից հոգնաբեկ գյուղացին ակն­կալում էր վեհափառ Հայրապետի աջակցությունը նաև այս հարցերում:

Հաճախ հայ գյուղացին իր տագնապն էր արտահայտում օտարամուտ աղանդ­ների նաև սեփական շեներ ներթափանցման առնչությամբ:

«Մ Ե Ր Ե Ր Ե Խ Ա Ն Ե Ր Ի ՀՊԱՐՏՈՒյՕ-ՑՈՒՆՐ Հ Ո Ղ Հ Ա Յ Ր Ե Ն Ի Ն է »

Հաջորդ գյուղը Ոսկեհասկն էր: Այստեղ կրկին նույն խանդավառությունն էր տի­րում: 20-ական թվականներին մշեցի փախստականներով բնակեցված Ոսկեհասկը, որտեղ պահվում են հայրենի երկրից բերված սրբազան մասունքներ, նույնպես չունի իր եկեղեցին:

Մյուս մտահոգությունը գյուղացիների արտագաղթն է, որ առկա է ոչ միայն այս գյուղում: Եվ ամենուր հնչում էր հայրենի հողին ու ավանդույթներին հավատարիմ մնալու հայրապետական հորդորն ու պատգամը:

« Մեկնում եե հսւյորդիք նորից գաղթականության ցուպն ի ճեռին»: Անշուշտ, ցավ է դա, ինչպես յուրաքանչյուր հայորդու, այնպես էլ Հայոց Հայրապետիս համար: Մեր ժողովրդի զավակունք ապրել են իրենց նվիրական սրրագւսն հողի վրա և պւսշտպանեւ հայրենին: Մեր ժողովրդի գոյության երաշխիքը եղե/ է ու պիտի մնա մեր ժողովրդի ամուր, հաստատուն հավատը առ Աստված: Այսօր, սակայն, այցե/ե- /ով գյուղեր, նշմարում ենք, որ բավականին հեռացեւ ենք մենք մեր հայրերի հավատ­քից: Ինչպ ե՚ւ կարող ենք ունենալ վստահություն վաղվա օրվա նկատմամբ, երբ մենք ինքնակամ հրաժարվում ենք այն բոլոր արժեքներից, որ մեր գոյության երաշխիքն են եղել մեր պատմության ողջ ընթացքին, երբ տեղիք ենք տափս դժվարու­թյուններին և գաղթականի ցուպը վերցնելով' բոնում օտայւության ճանապարհը: Թափառական դւսռնա/ով, արմատախիլ անելով մեր երեխաներին այս հողից, չենք կարող չզրկե/ նրանց իրենց հպարտությունից, որ հող հայրենին է, հայրենի գյուղը»,- ասաց Նորին Սրբությունը:

161ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

« հ ա վ ա տ ա ր ի մ լ ի ն ե ն ք ՀԱ ՅՐԱ Կ Ա Ն ա վ ա ն դ ն ե ր ի ն »

ՈմԱեեսասրց Նորին Սրբությանը մսկնեց Ամսւսիա:т т < * * * ь т ш и - ч ^ . ь ч и . « щ и * ььф

ա փ * Д г « т щ щ « № 4 Ч " “ ա ^ տ ս ա ո փ ի կ ս ւփ ,* սվիրզաս ш п д а , Ի « Լ ս “ “*>■“ * աա ամաւփացրսօրր ոար. № орпишишй,, м н е

նոասց. պատօւսխանօց նրանց ոստաքրքրող ոստցօրրն:ա կա խնդիրները գրգրն նույնն էին. մեծ չատերր հասնող արտագաղթ. զ ա լը

Սամօւաւմ է ունննալ րր եկօղեցրն, ս սաավհլ քան օրարւնդրր հարց մեօ թզով աղան- ոավորնսր. որոնք համագյուղացիների վրդովմունքն ու զայրույթս են առաջ д а *

«Երբ անցնում էի փողոցներով, տեսանկի էր. որ այս քաղաքը օւնեցեւ է ցօղեցրկ կյանքի մի շրջան: Բայց այսօր թամրծլ է քաղաքի պայծառ տեսքը, նշմարվում է տկարություն բնակիչների մոտտնի տնտեսական, լինի նաև հոգևոր առումով, որով­հետև որոշ է և ճշմարիտ, որ ազգերի, ժողովուրղների կյանքը, տնտեսական վիճակը արտահայտությունն ու դրսևորումն է նրանց հոգևոր գոյավիճակի ու ապյօոմներր:

Հիմնական բացը, որ անենք, սերն է և միասնության ոգին: Համատարած է կա­րիքը. որր հաղթահարման համար պետք է որ անհուն սեր ունենանք միմյանց նկատ­մամբ. հավատարիմ լինենք հայրենացան ավանդներին»,- ազզայրն արժեքներին հավատարիմ մնալու, ժողալրդի ոգին քայքայող այլաղսւվսա քարոզչություններից հեռու մնալու ն մրմյասց նկատմամբ անվսրապսա սեր ունենալու ոորդպավ դխսհց

ամասիացիներին Հայոց Հայրապետը:

« I I Ъ յՕ-ՈՒՅաՏՐԵՍԻ Ե Ն ՎՀԱ ՏՈ ՒՕ-ՑՈ ՒՆՆ ՈՒ ՏԿԱ ՐՈ ՒԹ ՅՈ ՒՆԴ»

Հաջորդ գյուղը, որ դիմավորեց վեհափառ Հայրապետին, Աշոցքն Էր, որ ժամա­նակին արժանացել Է նաե երջանկահիշատակ Գարեգին Ս Կաթողիկոսի օրհնաբեր

այցին:Գյուղի կենտրոնում Նորին Սրբության օրհնությանն ու պատգամին Էին սպասում

խանդավառ հավատացյալներ:« Հայոց Հայրապետիս համար մխիթարություն է շրջապատված փնել հավատա­

վոր ժողովրդի զավակներով: եզ սակայն տեսնում եմ դժվարությունների մեջ ապյւող ժողովուրդ, որը պայքար с մղում իր գալիքի համար: Անթույլատրելի են վհատու­թյունն ու տկարությունը, որովհետև նա, ով ապավինում է Աստծուն, գիտե և նրա անպարփակ սիրո մասին: Ազատությանը դյուրությամբ ձեռք չբերեցինք: Ազատու­թյան համար պետք է վճարենք: Դժբախտաբար չտնօրինվեց այնպես, որ մեր վճար­ման գինը ցածր փներ: Ավելիով ենք վճարում: Բա յց հավատով, որ այդ ազատու-

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

թյունը օրհնություն է րերե/ու մեր ժողովրդին», - գյուղի բնակիչներին ոգեկոչեց Վե­հափառ Հայրապետը:

Սպա Վեհափառ Հայրապետը իր քայլերն ուղղեց գյուղի խոնարհված ե խար- խող Ս. Աստվածածին եկեղեցի, ոտ հոգևոր հայրերի հետ մեկտեղ աղոթք հնչեցրեց առ Աստված:

Հայոց Հայրապետի համար առավել մտահոգիչ էր եկեղեցի տանող ճանապար­հի անմխիթար ու անմաքուր վիճակը, որ աղոթքի տան հանդեպ ունեցած գյուղացու անհոդ վերաբերմունքի արդյունք նկատեց' ժառանգած անաստվածության 70 տա­րիներից:

Աշոցքում Նորին Սրբությունը եղավ նաև Կաթողիկե քույյւ Եկեղեցու կողմից հիմ- նրված բարեկարգ ու հարմարավետ Տիրամայր Նարեկ հիվանդանոցում և իր ան­կեղծ հիացմունքը հայտնեց աշխատակիցներին'երկրաշարժից հետո գործող այս հի­վանդանոցի գոյությունը համարելով Կաթողիկե Եկեղեցու հետ ունեցած բարի հա­րաբերությունների լավագույն արտահայտություն:

Ուշ երեկոյան, ավարտելով այցը Շիրակի չորս գյուղեր. Վեհափառ Հայրապետը վերադարձավ Գյումրի:

26 ՀՈՒԼԻՍԻ

Ա6ՑԵԼՈՒՕ-6ՈՒՆ ՀՈ Ռ Ո Մ , Փ Ա Ն Ի Կ , Մ Ե Ծ Ե Վ Փ Ո Ք Ր ՄԱՆԹ-ԱՇ Գ 6Ո ՒՂ Ե ՐԸ

Հուլիսի 26-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը շարունակեց իր հովվապետական այցը Շիրակի գյուղեր' իր օրհնությունն այս անգամ տալով Հո­ռոմ, Փանիկ, Մեծ և Փոքր Մանթաշ գյուղերի բնակիչներին:

«Փ Ո Ր Ձ Ե Ն Ք Մ Ե Ր Կ Ց Ա Ն Ք Ր Կ Ա ԶՄ Ա Կ Ե ՐՊ Ե Լ ԱՍՏԾՈՒՆ Ե Վ Ա Ղ Ո Թ -ՔԻՆ Ա Պ Ա Վ Ի Ն Ա Ծ »

ՀՈ Ռ Ո Մ

Վաղ առավոտյան Վեհափառ Հայրապետը շքախմբով մեկնեց Շիրակի հինա­վուրց Հոռոմ գյուղ: Ինչպես վկայում են հոռոմցիները, գյուղը հիմնվել է Գագիկ թա­գավորի Հոռոմսի անունով դարեր շնորհիվ: Տասնյակ հարյուրամյակների պատմու­թյուն ունեցող գյուղում ավերված ու խոնարհված գմբեթով կանգնած է միայն 19-րդ դարի Ս. Հռիփսիմե եկեղեցին և փոքրիկ մատուռը' գյուղի գերեգմանատանը: Քանդ­ված եկեղեցում Նորին Սրբությունը աղոթք բարձրացրեց առ Աստված, ապա և կսւ-

? V ) ■ ՝,յ՛1

18 էԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

տսւրեց հոգեհանգստյան ա ր ա մ յա ն 'ա յդ օրերին Ֆրանսիայով տեոի անհցած

" Հ է յձ ^ ^ վ էկհղհցո. քակում հավա6վ^ ^ոպացիսհՈյ,'Սրբությունը 1»Ьд ЬшЬ 6рш1д „ոցիալ-տ^էսակտս դժփպտւրյոաէւե-

՞ 11 ^աէվտծմերժաթյան տարիները իրենց եետւը թողել են. ինչպես տեսնում ենք մեո Խգեբանո,թյան. մեր մտայնության, մեր զգացումների վրա ինչպես ազգային ն աէաւմ, այնպես կ'հոգևոր: Տեսա, որ մեր կյանքի դժվարությունները մեծապես հետևանք են աո Աստված մեր ունեցած հարաբերության ե դեպի Աստված ունեցած մեր կեցվածքի: Կյանքը օր օրի դժվարանում Է և ոչ արիշի մեղքով բացառաբար մեր մեղքով: Քանզի մեր ճանապարհը չի առաջնորդում մեզ դեպի Աստված: Փորձենք մեր կյանքը կազմակերպեւ Աստծուն և աղոթքին ապավինած»,- ասաց Վեհափառ Հայրապետը մեկ անգամ ևս ցավով նկատելով խորհրդային տարիներից ժառան­գած աստվածամերժության հետևանքները, որի վկան այս անգամ հկհղեցո. նկատ­

մամբ անտարբերությունն Է:

«ՍԵՐ ՈՒ ՈՂՈՐՄԱԾՈՒԹՅՈՒՆ Կ Ա Թ Ո Ղ ԻԿ Ե ՀԱ Վ Ա ՏԱ ՑՅԱ Լզ ա վ ա կ ա ց Վ ՐԱ »

ՓԱ ՆԻԿ

Հաջորդ գյուղը Փանիկն էր, ոտ Վեհափառ Հայրապետին դիմավորեցին հայ Կա­թողիկե Ս. Տիրամայր եկեղեցու ղողանջներով ու «Հրսւշափստ»-ով: Ողջունհլով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գալուստը'Հայաստանի, Վրաստանի և Արևելյան Եվ­րոպայի հայ կաթողիկե համայնքի առաջնորդ Տ. Նհրսես արքեպս. Ներսեսյանը ա- ղոթքի կոչեց ներկաներին' Վեհափառ Հայրապետի աստվածանվեր առաքելության համար: Որպես նաև իր հարազատ զավակների' Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն իր օրհնությունը տվեց Փսւնիկի հայորդիներին ե իր գնահատանքը հայտնեց Ներսհս Սրբազանին:

«Որպես Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց, կատարեթվ հովվապետական այց Շիրա­կի թեմ, հայրապետական իմ օրհնությունն եմ բերում Մայր Աթոռ Մ. Էջմիածնից, որի Ա Մյուռոնը շատերիդ կուրծքն ու ճակատն է զարդարում, որով օծվեյ եք դուք, երբ չունեիք ձեր հոգևոր առաջնորդը: Առաքելական Մայր Եկեղեցին հարազատ զա­վակաց պես իր հովվությունն էր կատարում և առաջնորդությունը տարածում ձեզ վրա: Այսօր կ ջերմ զգացումներով կանգնած ենք սուրբ այս խորանի առջև և մեր օրհնություններն ենք բաշխում ձեզ'որպես մեր հարազատ զավակների, և հայցում, որ կանաչ Մյուռոնը, որ դրոշմված է ձեր կրծքի ն ու ճակտին, սուրբ հոգու շնորհներով զարգարի ձեզ, հեղի Տիրոջ'մեր Հայր Աստծո սերն ու ողորմածությունը կաթողիկե

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

հավատացյա/ զավակաց վրւս»,- հւսյ կաթողիկե համայնքին իր օրհնությունը բաշ­խեց Ամենայե Հայոց Կաթողիկոսը:

Փանիկում Նորին Սրբությունը ծաղիկներ ղրեց Կոմիտաս վրդ. Սաեուկյանի շի­րիմին. որի ջսւնքերով վերանորոգվել են գյուղի եկեղեցին ու հիվանդանոցը:

«Ո Ր Պ Ե Ս Զ Ի Ե Կ Ե Ղ Ե ՑԻ Ն Մ Ի Շ Տ Մ Ն Ա Ա Ղ Ո Թ Ք Ի ՏՈ Ւ Ն »

Մ Ե Ծ Ե Վ Փ Ո Ք Ր Մ Ա Ն Թ Ա Շ Ն Ե Ր

Ուղևորվելով Մեծ ե Փոքր Սանթաշներ, Նորին Սրբությունը չնախատեսված կանգառ ունեցավ Արևշատ գյուղում, որի ճանապարհին հավաքված խուռներամ բազմությունը սպասում էր Վեհափառ Հայրապետի օրհնությանը: Նորին Սրբու­թյունը ուրախությամբ տեղեկացավ, որ արդեն մեկ տարի է, ինչ գյուղացիների շան­թերով սկսվել է Արևշատի խոնարհված եկեղեցու վերանորոգությունը:

Աննկարագրելի խանդավառություն էր տիրում Մեծ Մանթաշ և Փոքր Մանթաշ հարևան գյուղերում, որոեք երկուսն էլ առաջին անգամ էին արժանանում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի շնորհաբեր այցին:

Շրջապատված հավատավոր գյուղացիների հոծ բազմությամբ. Վեհափառ Հա յ­րապետը այցելեց նախ Մեծ Մանթաշի Ս. Աստվածածին եկեղեցի: Շիրակի գյուղե­րում շարունակ խոնարհված եկեղեցիների ականատեսը լինելով'Նորին Սրբությունը փառք ն գոհություն սաաքեց առ Աստված' առաջին անգամ շեն ու կանգուն եկեղեցի տեսնելու համար:

«Իրապես զգում ենք, թ ե որքան կարոտ կա ձեր մեջ հա յ եկեղեցականի ներկայու­թյունն ունենա/ու, նրա օրհնությունն առնեթւ, նրա պատգամն ու խոսքը /սե/ու: Փառք ու գոհություն աո Աստված, որ այսպես շեն եկեղեցու հարկի տակ ենք: Ուրախ [եր. Ս. եկեղեցի:

Ես ինձ հետ պիտի տանեմ այս գեղեցիկ հուշը, որ առանձնանում է իր տեսակի մեջ այս օրերին մեր ունեցած հանղիպումներից տարբեր գյուղերի հավատացյա/նե- րի հետ:

Ես իմ աղոթքն եմ բարձրացնում, որպեսզի այ/նս երբեք անհավատ մարդկանց ձեռքերով հավատավոր ժողովրդի առջև չփակվեն աղոթքի տաճարները, որպեսզի Տերը չարտոևի, որ չարի ձեռքերը ավերևեր գործեն աղոթքի մեր անդաստաններից ներս, և անհավատությունն այ/ևս երբեք տեղ չգտնի մեր կյանքում, որ եկեղեցին միշտ լինի աղոթքի տուն'սրբագործող իր զորությամբ»,-իր գոհունակությունը հայտ­նեց Վեհափառ Հայրապետը: Օրը նշանակալի էր նաև նորապսակ զույգի համար, որ արժանացավ Վեհափառ Հայրապետի օրհնությանը:

Ապա Վեհափառ Հայրապետը ճանապարհվեց Փոքր Մանթաշ: Խոնարհված եկեղեցում ւիոքրիկ աղջնակի շուրթերից դուրս եկած Ս. Ներսես Շնորհալու «Առա-

յ Ուո Լոաո-ն մսւնթաշցու անկեղծ ա ամոտ հավատքի վկայություն էր: Նորին Ս ր ­բությունը հոգհոր հայրերի հետ մեկտեղ աղոթք հնչեցրեց աղոթքի այս տաճայաւմ Ս Լ ա ' երկու Մանթաշները միմյանցից զատող պատերազմի զոհերի հուշարձանի մոա֊ ՓՈՔՐ Մանթաշի բազմամարդ հրապարակում Վեհափառ Հայրապետը հորդո- ոեօ աաավինել Ասփծո զորությանը ն դիմազրավել բոլոր դժվարություններին:

Բոլոր այս գյուղերում Վեհափառ Հայրապետը այցելում էր կարիքավորների ա զոհված ազատամարտիկների տներ օրհնության ու մխիթարություն տանելով իր

հետ:

27 ՀՈՒԼԻՍԻ

ԱՑՑԵԼՈՒԹՀաՒՆ Ա Խ Ո ՒՐՅԱ Ն, Ա ԶԱ ՏԱ Ն , Պ Ե Մ Զ Ա Շ Ե Ն

Ե Վ ՍԱՌՆԱՂԲՅՈՒՐ

Հուլիսի 27-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, լինելով Շի­րակի Ախուրյան, Սգատան, Պհմզաշեն և Սառնաղբյուր գյուղերում, եզրափակեց իր այցելությունը Շիրակի թեմի 12 խոշորագույն գյուղերով:

«ժողովուրդն անշուշտ ծանր կացության մեջ է ե իր դժգոհությունն արտահայ­տում է նաև մեզ: Ամբողջ այս ճամվարդության ընթացքին մենք տեսանք, որ կենդա­նի է հավատքը, ամուր ու անսասան, տեսանք հավատքի բուռն դրսևորումն ու ջերմ արտահայտությանը, և ինձ համար դա մեծ մխիթարություն է: Փորձեցինք նաև նրանց մխիթարե/, հանցստացնե/'թույ[ տա/ով, որ արտահայտվեն իրենց դժվարու­թյունների մասին»,- իր տպավորությունները կիսեց Վեհափառ Հայրապետը:

Վերջին չորս գյուղերում Նորին Սրբությունը կրկին հանդիպումներ ունեցավ և իր հայրապետական օրհնությունը բաշխեց շիրակցի շինականներին, եղավ հիվանդա­նոցներում, կարիքավորների, զոհված ազատամարտիկների տներում, աղոթք բարձ­րացրեց կանգուն ե խոնարհված եկեղեցիներում:

ԱԽՈՒՐՅԱՆ

Ախուրյանում Վեհափառ Հայրապետը ներկա հղավ նախկին շրջկենտրոնի շեն­քում գյուղի դպրոցի բացմանը նշելով, որ դպրոցի բացումը մեծագույն ուրախություն է հատկապես այս օրերին, երբ շիրակցի շատ երեխաներ իրենց դասերն անց են կացնում տնակներում: Նորին Սրբությունը իր օրհնությունը տվեց աշակերտներին և ուսուցիչներին, ապա այցելեց երկրաշարժից հետո գյուղի վերագործարկված կարի ե կահույքի արտադրամասեր, եղավ մանկապարտեզում, ՀՕՄ-ի հովանավորությունը վայելող առողջության կենտրոնում ե Նիկոլ Աղբալյանի անունը կրող վարժարա­նում:

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ախուրյանում գյուղացիները կրկին ակնկալում էին Վեհափառ Հայրապետի օ- ժսւնտսկությունը խոնարհված եկեղեցու վերականգնման գործում:

Ցավոք. Հայ Եկեղեցին չունի բավարար հնարավորություններ բոլոր այդ խընդ- րանքներն իրականացնեյու համար, սակայն, ինչպես Վեհափառ Հայրապետը նշեց, առավել կարևոր է «հոգու եկեղեցու վերակերտումը, որ աոաջին նախապայմանն է քարեղեն կառույցների վերանորոգման, նաև մեր օջախի, մեր կյանքի շինության հա­մար»:

Ա ԶԱ ՏԱ Ն

Սգատանն այն երջանիկ գյուղերից է, որ ունի բարեկարգ եկեղեցի և սակայն չու­նի իր մնայուն հոգևոր հովիվը: Ս. Հարություն եկեղեցին վերաբացվել է անցած տա­րի երջանկահիշսպւակ Գարեգին Ա Կաթողիկոսի ջանքերով և բեյրութաբնակ Հա ­րություն, Մարի և Գրիգոր Արսլանյանների հովանավորությամբ: «Հրաշափառ»-ով մուտք գործելով եկեղեցի' Նորին Սրբությունը իր օրհնությունը փոխանցեց հավա­տավոր ագատաեցիներին, որպեսզի շեն ու պայծառ պահեն հավատքի տունը: Ապա այցելեց հայ կաթողիկե համայնքի Ս. Տիրամայր եկեղեցի:

Ազատանի Հայրենական Մեծ պատերազմի զոհերի հուշարձանի մոտ Նորին Սրբությունն աղոթեց բոլոր հայորդիների համար' նահատակված Մեծ եղեռնի. Երկ­րորդ համաշխարհայինի տարիներին և Արցախի գոյամարտում:

«Ազատության համար թանկ ենք վճարում, բա յց պիտի գիտնանք ձեռք բերված ազատությունը հավերժական, անշրջեփ դարձնել: Իսկ դա հնարավոր է, եթե ունենք հզոր երկիր և անպարտելի բանակ, բա յց'ոչ բավարար: Անհրաժեշտ է նաև հզոր ոգի ու հավատք, որոնցով պիտի առաջնորդվեն երկիրը ն ժողովուրդը մեր: Բպորը պիտի գիտենան, որ հայրենիքի զինվորյաւ սպասավորներն են:

Մենք գնահատում ենք այն սերը, որ այս օրերին տեսանք հանդեպ Եկեղեցին և Լուսավորչի գահին բազմած Ամենայն Հայոց Հայրապետը: Այդ սերը մեզ որքան քաղցր է, նույնքան պարտավորեցնող ու ծանր լուծ է որովհետև այս օրերին ծով կա­րիքներ տեսանք մեր ժողովրդի զավակաց մոտ: Այս օրը, սիրելիներ, կարող էինք խնայեչ մեգ' իբրև ազգ և ժողովուրդ: Միասնական ջանքերով ու աո Աստված անկեղծ հավատով մենք կարող ենք փոխեչ կյանքի ընթացքը»,- ասաց Վեհափառ Հայրապետը:

Պ Ե Մ Զ Ա Շ Ե Ն

Խոնարհված հինավուրց եկեղեցիներով հարուստ է Պեմզաշենը: վեհափառ Հայ- րապետե իր օրհնաբեր այցը տալով պեմզաշենցիներին' այցելեց գյուղ տանող ճա-

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

սատարեին ե Պեմգաշհնում գտնվող Ս. Առաքելոց ՎաեՔ Մակտրավաեք. ЬтЩип-ոան եկեղեցական համալիր ու ա մ ե ն ո ւ ր ա ղ ո թ ք բարձրացրեց шп Աստված.

Р Ա ա փ ն Հայրապետն այցելեց նան արցախյան գոյամարտում զոհված պեմ- զաշհնցիների շիրիմին' իր հարգանքի տուրքը մատուցելով երաեց հիշատակի .

ՍԱՌՆԱՂԲՅՈՒՐ

Նորին Սրբության անդրանիկ այցը մեծ ոգևորությամբ դիմավորեցին նաև Սառն- աղբյուր գյուղում: Ս. Թ-ադեոս սաաքյափ անունը կրող եկեղեցում Վեհափառ Հայ­րապետն իր օրհնությունն ու պատգամը տվեց սաոեաղրյուրցիներիե կրկին կոչելով հավատքի ու ամրության: Վեհափառ Հայրապետը եղավ նաև գյուղի ծայրին գտնը- վող Ս. Գրիգոր Լուսավորչի քարանձավում, ար, ըստ ավանդության, ճգնել է հայոց

աոաջին Կաթողիկոսը:

ԱՅՑԵԼՈՒԹ-ՅՈՒՆ ԱՐԹ-ԻԿ Ե Վ ՄԱՐԱԼԻԿ

վեհափառ Հայրապետը հովվապետական այցի վերջին երեք օրերն անցկացրեց թհմի Արթիկ, Մարալիկ և Գյումրի քաղաքներում՜ շարունակելով աղոթքը Շիրակ աշ­խարհի բարօրության համար, այցելելով կրթական-մշակութային օջախներ, հանդի­պումներ ունենալով ժողովրդի հետ. Հայրապետական օրհնություն և պատգամ փո­

խանցելով շիրակցինհրին:

28 ՀՌՒԼԻ ՄԻ

ԱՅՑԵՍ1ՒԹ-ՅՈՒՆ ՀԱ Ռ ԻՃ Ա Վ Ա Ն Ք , ԱՐԹ-ԻԿ Ե Վ Մ Ա ՐԱ ԼԻԿ

Հուլիսի 28-ին վեհափառ Հայրապետը հովվապետական այցը շարունակեց Ար­թիկ և Մարալիկ քաղաքներում, մինչ այդ լինելով նաև նշանավոր Հառիճավանքում: 7-13 դդ. փառահեղ այս վանքում իրականացվում են վերականգնման աշխատանք­ներ, որի ավարտը նախատեսվում է եկող տարի' ի նշանավորումն Հայաստանում քրիստոնեության պետական կրոն հռչակման 1700-ամյսւկի: վեհափառ Հայրապհ- տը ծանոթացավ վերականգնման աշխատանքներին, ապա իր օրհնությունը տվեց ներկա հավատացյալներին:

«Մենք հավատում ենք, որ նոր կյանքով պիտի սկսի ապրեք Հսաիճավանքը, որ տարիներ անց պիտի ունենա իր հոգևոր միաբանությունը և այստեղ հաստատված ընծայարանի միջոցով պիտի կարողանա թւսավորեք մեր ժողովրդի հավատքը, որ 1700 տարիներ մեր եկեղեցական սպասավորների անձնվեր ջանքերով ու աշխա­տանքով պահպանվեք ու ժառանգվեք է մեզ»,- ասաց վեհափառ Հայրապետը:

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Հայոց Հայրապետի մտածումով Հսւռիճավանքի վերականգնման ավարտին այստեղ է տեղափոխվելու Գյումրիի հոգևոր դպրոցը ընծայարանը:

Ա ՐԹ ԻԿ

Արթիկում վեհափառ Հայրապետի առաջին այցը ուղղիչ աշխատանքային գա­ղութն էր: Նորին Սրբությունը իր օրհնությունը տվեց կալանավորներին, եղավ երանց ննջարաններում: Տեսնե|ով շատերի սնարին Քրիստոսի պատկերը, Վեհա­փառ Հայրապետը հույս հայտնեց, որ նրանցից յուրաքանչյուրը կունենա իր անդրա­դարձումի պահը և դուրս գւպով մեկուսարանից, կապրի ագնիվ ու հայրենանվեր կյանքով, որի նախապայմանը հավատքն է առ Քրիստոս:

Նրանց հավատքի ամրապնդմանը կօգնեն նան Հայոց Հայրապետի' կալանա­վայրին նվիրած Աստվածաշունչ գրքերը և հաճախակի այն այցելությունները, որ կատարում է կալանավորներին Շիրակի թհմի առաջնորդական տեղապահ Տ. Մի­քայել ծ. վրդ. Աջապսւհյանը:

ԱՐ/Յ-ԻԿԻ Ս. Ա Ս ՏՎ Ա Ծ Ա Ծ ԻՆ ԵԿԵՂԵՑՈ ՒՄ

Արթիկի խոնարհված Ս. Աստվածածին եկեղեցում քաղաքի բարեպաշտ հավա­տացյալները'համայնքի անդամները, Հայոց Կաթողիկոսին դիմավորեցին աղոթքով ու հայրապետական մաղթանքով: 7-12 դդ. կառուցված եկեղեցին հայկական բացա­ռիկ շինություններից է, որի վերականգնումը, ինչպես վստահեցրեց Վեհափառ Հա յ­րապետը, կգտնի իր բարերարին, և Արթիկի հավատավոր ժողովուրդն իր աղոթքն առ Աստված կարող է բարձրացնել գործող ու բարեկարգ եկեղեցում:

Նորին Սրբությունը տվեց հայրապետական իր օրհնությունը Արթիկի հավատա­վոր համայնքին:

Վ Ե ՀԱ Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ն Ա Յ Ց Ե Լ Ե Ց ԱՐՕ-ԻԿԻ Մ ՇԱԿՈՒՅյԹ Ի ՏՈՒՆ

Արթիկի մշակույթի տանը կայացած հանդիպմանը Նորին Սրբությունն իր խոսքն ուղղեց երեխաներին, որոնք Հայոց Հայրապետին դիմավորեցին Տերունական ա- ղոթքով ու Հայրապետական մաղթանքով: Ինչպես նշեց Վեհափառ Հայրապետը, ազգային կյանքում երկրորդ կարևորագույն հաստատությունը եկեղեցուց հետո հայ դպրոցն է ու մշակութային օջախը:

Նորին Սրբությունը երեխաներին պատմեց Երևանի հայորդյաց տների մասին, որի 180 խմբակներին հաճախում են հազարավոր երեխաներ: Իր օրհնությունը տա-

„ մանուենեոին Վեհափառ Հայրապետը հրավիրեց նրանց լիեելա Մայր Աթոռ Ս.

էջմիասեի հյարը. այցելել հսւյորղյաց տների իրենց հասակակիցներին:Ա№իկա( Վեհափսա Հսւյրապետե այցելեց եաե եորաքաց ոսկերՏակաե արտա-

դրամաս. Ս. Նարեկ բուժարան:

ա-ԽՏԱԳՆԱՑՌՒԹ-ՑՈՒՆ ԼՄ Բ Ա ՏԻ Վ Ա Ն Ք

Աննկարագրելի խանդավառության էր տիրում նաե Արթիկի մերձակա ԼմԲատի Սանքհ բարձունքում: Նաև Կարմիր վանք կոչվող 7-րղ ղարի այս սրբսւվայրը աո- թիկցի հավատացյալի սիրված սրբավայրն է: Վեհափառ Հայրապետի օրհնությանն ստանալու եկած հավատացյալ բազմությունը ծածկել էր ողջ բարձունքը: Իր օրհնու­թյունը տալով Լմբատի ուխտավորներին. Նորին Սրբությանը մեկնեց Մարւպիկ:

Ս՜ԱՐԱԼԻԿ

Այցելելով Սարալիկ, Հայոց Հայրապետն ու նրան ուղեկից Սրբազան Հայրերը կրկին ու կրկին անգամ հավատքի ու հոգևոր արթնության հրավիրեցիե ժողովրդին: Այստեղ Նորին Սրբությունը եղավ Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցում, մասնակցեց Արցախի զոհերի հիշատակին նվիրված խաչքար-հուշարձանի բացմանը:

«Ինչն է ւինե/ու մեր կյանքի նշանսւբանը: Դժվարությունների աոջև ծնկե՛ի թե" այդ դժվարությունները հերոսաբար հաղթահարեի Դժվարությունները մերն են. և դժգոեությամբ նրանցից չենք կարող զերծ մնալ ու խուսափել: Ղ-ժվարոտյուննևրը կարող ենք հաղթւսհարեւ ոգի և կամք դրսևորելով»,- ամենաբազմազան հոգսերով ապրող մարալիկցուն ոգեկոչման իր խոսքն ուղղեց Վեհափառ Հայրապետը:

Եվ, թերևս, ամենացանկալի ավետիսն էր, երբ Նորին Սրբությունը իրեն ընկե­րակցող մարզպետից տեղեկանալով, հայտնեց, որ 14 օր ջրից ամբողջովին զրկված քաղաքը վերջապես ջուր կունենա, կբաշխվեն նաև երկար սպասված թոշակները:

Ս. Աստվածածին եկեղեցում Նորին Սրբությունը մեկ անգամ ևս հավատքի ա վերարթնության հորղոր ուղղեց Մստսւլիկի հավատավոր ժողովրդին. «Ուզում ենք Աստծու բարեգթությունը, ակնկալում ենք Աստծու սերը, ցանկանում ենք Աստծո ո- ղորմածությունը. ցանկանում ենք, որ երկնքից Աստծո օրհնությունը իջնի հայոց հողի վրա: Բայց ինչպե՛ս: Միայն աշխատանքով ու աղոթքով: Միայն, երբ մենք հոգով, մեր զգացումներով, մեր գիտակցությամբ կանդրադառնանք, որ աշխարհի բոլոր բարիքները, բոլոր շնորհները, բոլոր պարգևները Աստծուց են ցտվում, այնժամ մենք կկարողանանք սաավոտի արշա/ույսի բացման հետ ուրախությունը ողջունել մեր հարկերից ներս» ՜.

շ 4 է ____________________ԷՋՄԻԱԾԻՆ • 2000

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Վեհափառ Հայրսւպետն այցելեց նաև Մստւսլիկի գեղարվեստի դպրոց, ար սւ- ռիթ ունեցավ հիանալու ղպրոցի սաների ձեռագործ աշխատանքներով և խոստա­ցավ օժաեդակել նրանց անհրաժեշտ նյութեր ունենալու համար:

Օրվա վերջում Մստւպիկի մշակույթի տանը տեղի ունեցավ հանդիպում Նորին Սրբության հետ. որն ավարտվեց ի պատիվ Վեհափառ Հայրապետի կազմակերպ­ված համերգով:

ԳՅՈ ՒՄ ՐԻ

Ս. ՀԱ ԿՈ Բ ԵԿԵՂԵՑՈ Ւ Հ Ի Մ Ն Ա Ր Կ Ե Ք Ր

Հիշարժան էր հուլիսի 29-ին Գյումրիի նորակառույց Անի թաղամասում Ս. Հակոբ եկեղեցու հիմնարկեքի արարողությունը' հանդիսապետությամբ Ամենայն Հայոց Հայրապետի՛ Արարատյան Հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդ Տ. Նավասարդ եպս. Կճոյանի, Արմավիրի թեմի առաջնորդի պաշտոնակատար Տ. Գրիգորիս արքեպս. Բունիաթյանի, Գուգարաց թեմի առաջնորդ Տ. Սեպուհ եպս. Չուլջյսւնի, Շիրակի թեմում 19 տարիներ առաջնորդած Տ. Նարեկ եպս. Շաքարյաեի, Շիրակի թեմի առաջնորդական տեղապահ Տ. Միքայել ծ. վրդ. Աջապահյանի և պատվարժան գյումրեցիների մասնակցությամբ օծվեցին եկեղեցու բոլոր հիմեաքա- րհրը:

« « Եկայք շինեսցոէք սուրբ զխորանն /ти п /, քանզի ի սմա.ծագեւսց մեզ /п/и ի Հա­յաստան աշխարհի», այս աղոթքով հիմերը դրվեցին եկեղեցու, հավատքով, որ եկե­ղեցու ճաոացող օրհնությունը պիտի զորացնի հավատքը, պիտի ամրացնի հույսը մեր բարեպաշտ հավատավոր զավակաց Գյումրիի և ս/իտի ցրի խավարը աղանդա­վորական, որ հատկապես այս վերջին տասնամյակում եկե/ Է ավերիչ գործունեու­թյուն իրականացնե/ т Հայաստան աշխարհում հա յ հավատացյա/ի հոգուց ներս, հա յ ընտանիքում ու օջախում: Մենք հավատում ենք, որ այս եկեղեցում հա յ հավա- տացյա/ը Գյումրիի աղոթքով պիտի կարողանա շարունակն/ հրաշագործն/'կերտե- /ով մեր ժողովրդի բարօր ընթացքը»,- ասաց Վեհափառ Հայրապետը:

Ս. Հակոբ եկեղեցին վեր է խոյանում շնորհիվ ամերիկահայ բարերար Սարգիս Հակոբյանի, որ եկեղեցի կառուցելու մտահղացում է ունեցել ի սեր իր վւոքրիկ թոռնի­կի' Անի Արաքսի: Եկեղեցին, որ իր չափերով կգերազանցի աոաջնորդանիստ Ս. Ցոթվերք եկեղեցուն, կառուցվում է ճարտարապետ Բաղդիկ Արզումանյանի նախա­գծով, որի հեղինակությամբ հայտնի են բազմաթիվ այլ եկեղեցիներ Հայաստանում և արտերկրում:

Գյումրին, իբրև եկեղեցասեր ու ավանդապահ քաղաք, հայտնի է իր եկեղեցինե­րով: Վեհափառ Հայրապետը եղավ նաև Գյումրիի մյուս եկեղեցիներում, ծանոթա­ցավ Ս. Ամենափրկիչ եկեղեցու վերականգնման աշխատանքներին, այցելեց Ս. Գրի-

փ * 1քւասվո]փ{ Ս Ս - ^ ե կ ե ղ ե ցի ^ : ՎերշիՕ երկու ե կ ե ղ ե ց ի ն № * * * *

Т1цщ ъ կարԽ ° * ^ ■ ч ш ф ш и » ^ Ф Ь 1 Ы ^ցավ. որՀումւփԻ բաւլարապետի աեեեակաե ф еч й Ь р ш ! ^րաէարոգվում է Ս.

օոո վեհափսա Հայրապետե այցելեց եաԱ Գյումրիի ԽրիմյաԼ Հայրիկի шЫшЬ դպրոց, ներկա եղավ քաղաքի կենտրոնական ւիողոցներից մեկը Խրիմյան Հատիկի անունով վերանվանելու հուշաքարի բացմանը, Գյումրիի ժամանակակից արվեստի թանգարանում ծանոթացավ շիրակցի նկարիչների աշխատանքներին, արվեստների ակադեմիայում ունկնդրեց կամերային ե ժալեվագարանների նվագա­խմբերի ելույթները: Գեղեցիկ հայտագրով Նորին Սրբությանը ներկայացան Գյում­րիի արտադպրոցական խմբակների սաները: Տեսնելով դպրոցի անհարմարավետ տնակային պայմանները. Նորին Սրբությունը հայտնեց, որ կվարձի աջակցել երե­

խաներին փոքրիկ տնակներից տեղափոխվելուն:Երեկոյան Գյումրիի հրապարակում կրկին մեծ բազմություն Էր. որ եկել Էր ստա­

նալու Վեհափսա Հայրապետի օրհնությունը:«Մենք հպարտ ենք, որ ձեր Հայրապետն ենք, որովհետև այս օրերին Մենք տե­

սանք, որ, հակառակ բազում դժվարությունների, հակառակ ամեն նեղությունների ու տառապանքների, ոչինչ չի կարողացե1 վհատեցնել Շիրակ աշխարհի հավատավոր մեր ժողովրդին: Մենք հավատում ենք, որ վերստին Գյամրվա մեջ պիտի հնչի գյում- րեցռւ զուռնան, պիտի թնդա նրա տրնգին, երգ ու պարը և հումորը»,- Գյումրիի հրապարակում հավաքված բազմությանը դիմեց Վեհափառ Հայրապետը:

Օրն ավարտվեց ուրախ տոնահանդեսով' մասնակցությամբ քաղաքի երաժիշտ­ների ու պարախմբերի:

Ս. Պ Ա ՏԱ ՐԱ Գ Վ Ա ՐԴԱ Վ Ա Ռ Ի ՏՈ Ն Ի Ն

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հովվապետական յոթօրյա այցը Շիրակի թհմ ավարտվեց հուլիսի 30-ին, Հիսուս Քրիստոսի Պայծառակերպու­թյան տոնին: Տոնի օրը Գյումրիի Ցոթվեբք Ս. Աստվածածին եկեղեցում մատուցվեց Հայրապետական Ս. Պատարագ:

Վարդավսւռի տոնին, կրկին անգամ դիմելով Շիրակ աշխարհի աղետյալ ժողո- վըրդին, Նորին Սրբությունը հորդորեց նրանց ապավինել աղոթքի զորությանը ե ճշմարիտ հավատքով նայել վաղվա օրվան:

Պատարագի ընթացքում Վեհափսա Հայրապետն իր գնահատանքը հայտնեց Շիրակի մարզպետ Ֆելիքս Փիրումյանին, Գյումրիի քաղաքապետ Վարդան Ղու- կասյանին, մարզային ե քաղաքային իշխանություններին, Շիրակի թեմի առաջնոր­դական տեղապահ Տ. Միքայել ծ. վրդ. Աջւսպահյանին:

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ -— ՛■

Հայրապետական ւսյցելության առիթով Վեհափառ Հայրապետի բարձր տնօրի­նությամբ պարգևների արժանացան Շիրակի թեմի հոգևոր սպասավորները: Տ. Ար­սեն քհն. Սիմոնյանին Վեհափառ Հայրապետի կողմից նվիրվեց լանջախաչ, Տ. Շի- րակ քհն. Առւսքելյանին և Տ. Թաթուլ քհն. Հակոբյանին շնորհվեց ծաղկյա փիլոն կրելու պատիվ: Տ. Սուրեե քհն. Ծատոտյանն արժանացավ ավագ քահանայության պսւտվին:

Պատարագն ամբողջապես հեռարձակվում էր Գյումրիի հեռուստատեսությամբ: Շիրակի բոլոր լրատվամիջոցների ուշադրության կենտրոնում էին նաև Վեհափառ Հայրապետի մյուս այցելություննհրը:

« Հովվապետական այս ա յցը կարող ենք կոչեք աղոթքի տոնահանղես: Ամեն տեղ տեսանք աղոթասաց հոգիները մեր ժողովրդի: Մեր ժողովուրդը աղոթքով կարող է հրաշքներ գործեր

Այսօր Ա Գրիգոր Լուսւսվորչի հավատքի զորությամբ պետք է կարողանանք հրաշք գործեի Աստծուն մեզ զորակից դարձնեի մեր նեղությունների մեջ Նրան ա- պավինել: Մեր նշանաբանը եղե[ է կյանք և հավիտենականություն: Շարունակենք ապրե[ նայն նշանաբանով անդադրում ա ղոթեթվ»,֊ թերևս սա էր հովվապետական այցի ամեեաբնորոշ բնութագիրը, որ տվեց Վեհափառ Հայրապետը հանդիպումնե­

րից մեկի ժամանակ:

о р < ъ а м ^ з « с ьԳ ֊Ր Ե Ր

ա մ ե ն ա յ ն հ ա յ ո ց գ ա ր ե գ ի ն բ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի

ԿՈՆԴԱԿ!! ԳԵՐԱՇՆՈՐՀ Տ. ՀՈՒՍԻԿ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՍԱՆԹՈՒՐ ՅԱ՜եԻՆ'

ՔԱՀԱՆԱՅԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ 40-ԱՄՅԱԿԻ ԱՌԹԻՎ «Ս. ՆԵՐՍԵՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ» ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ

ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

ԱՌ ՍՒՐԵՑԵԱԼ ՈՐԴԻՍ Մ Ե Ր ԵՒ ՎԱՍՏԱԿԵԱԼ ՍՊԱՍԱՒՈՐՆ

Մ Ա ՅՐ ԱՕ-ՈՌՈՅ Ս ՐԲ Ո 6 ԷՋ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի ,

Գ ԵՐԱ ՇՆ Ո ՐՀ Տ . ՑՈՒՍԻԿ Ա ՐՔԵ Պ ԻՍ Կ Ո Պ Ո Ս ՍԱՆԹ-ՈՒՐԵԱՆ

Քաղցր է հոգետրականի սաաքելութխնը, երբ սւրղխնսւշատ է հաւատով ու սիրով իրագործուած ազգաշահ ու եկեղեցաշէն գործերով: «Երանի է ծաոային այնմիկ, զոր եկհալ տէրն գտանիցէ արարեալ այնպէս» (Մատթ. ԻԴ 46):

Սիրելի Սրբազան, շուրջ քառասուն տարիներ Դուք քաջ եւ բարի հովոփ յանձնա- ռութեամբ ծառայում էք Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցուն եւ բարեպաշտ ժողովըր- դին' գնահատելի Ձեր ներդրումը բերելով Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի'մհր հաւատի սրբազան կենտրոնի շինութեանն ու պայծսաութեանը:

«Ամենայն ազգն զիտ հարց աւանդութիւն պինդ կալցի» գիտակցաթհամբ եւ ազ- նիւ նուիրումով Դուք հետամուտ էք եղել Մայրավանքի ծիսական արարողութեանց անխափան եւ հանդիսսատ վայհլչութեամբ կատարմանը: Ձեր նախանձախնդրու- թիւնը հանդէպ մեր Եկեղեցտյ սրբազան ծէսն ու պաշտամունքը, որ կենսական ա-

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

փշն ու ոգեշնչումն են հոգհւոր կեաեբի, խանդավսւոութեան հւ եկեղեցասիրութեան անկեղծ զգացում է ծնունդ տաե| երիտասարդ մեր հոգեւորականսւց սրտերում:

Մեծ է Ձեր աւանդը նանւ Մայր Աթոռի բարեզարդման գործում, որը մշտապէս արժեւորել ու արժեւորում է հաւատացեալ մեր ժողովուրդը' հոգևոր իր ծննդավայրը գտնելով կանաչապատ, մաքրութհան, խնամքի ու հոգածութեան մէջ:

Բստձրօրէն գնսւհատելով բազմամհայ երախտարժան Ձեր ծառայութիւնը եւ ընդ­առաջ հանգստեան կոչուհլու Ձեր ցանկութեանը. Հայրապետական Մեր օրհնու- թիւնն ու ջերմ բարեմաղթանքներն ենք բերում Սուրբ Աթոռիս վաստակեալ Լուսա­րարապետիդ' շնորհելով Ձեզ Հայաստանեայց մեր Սուրբ Եկեղեցու

Ս. Ն Ե Ր Ս Է Ս Շ Ն Ո Ր Հ Ա Լ Ի

պատուոյ շքանշանը:Ի խորոց սրտի Մեր աղօթքն է, որ Ամենակարող Տէրը Շնորհալի Հայրապետի

բարեխօսութեսւմբ լոյսի բազում առաւօտներ պարգևի Ձեզ' շնորհելով գործոց յաջո- ղութխններ ու երկնատուր ամենայն բարիք:

Թող Բարին Աստուած հովանաւոր Իր Աջի զօրութեամբ հանապազ օրհնութխն բաշխի Ձեզ'պահելով միշտ քաջառողջ, երջանիկ ու անխռով:

«Ողջ լհրուք ի Տէր, զօրսւցեւպք շնորհօք Սուրբ Հոգւոյն եւ յաւէտ օրհնեալք ի Մէնջ». ամէն:

Օրհնութեամբ'

ԳԱՐԵԳ-ԻՆ ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 16-ն Ցուլիսի յամի Տեառն 2000 ն ի թուին հայոց ՌՆԽԹ ի Մայրականս Սրբոյ էջմիածնի ընդ համարաւ 16

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԿԱԹ՜ՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿՐ ՏԻԱՐ ՄԻԽԱՅԻԼ ՊԻՈՏՐՈՎՍԿՈՒՆ

«Ս. ԱԱՀԱԿ-Ս. ՄԵՍՐՈՊ» ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵՍ1Ւ ՄԱՍԻՆ

գ ի ր հ ա յ ր ա պ ե տ ա կ ա ն օ ր հ ն ո ւ թ -ե ա ն ե ւ գ ն ա հ ա տ ա ն ա ց

Ա Ռ ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԲԱՐԵԿԱՄ Ն ԵՒ Վ Ա Ս ՏԱ Կ Ա ՇԱ Տ Հ Ն Ա Գ Ե Տ Ն ,

ՏԻԱ Ր Մ Ի Խ Ա Յ Ի Լ Պ Ի Ո Տ Ր ՈՎՍԿԻ,

Ո Ր ի լյԱ Ն Կ Տ ՊԵՏԵՐԲՈ ՒՐԳ, ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԳԱՇՆՈՒԹ-ԻՒՆ

Համայն հայութեան Սրբութխն Սրբոց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիսւծնից հոգու

բերկրանքով ողջունում ենք Ձեզ եւ բհրում Հայրապետական Մեր օրհնութխնը, գնա­հատանքն ու բարեմաղթանքները' առ ազգս հայոց եւ Եկեղեցիս Հայաստանեայց

Ձեր ունեցած սիրոյ եւ մատուցած բարի ու մեծարժան ծաոայութխնների համար: Գիտութեսւե ու մշակոյթի անխոնջ գործչի Ձեր առսւքելութեամբ արժեւորելով հա­

յոց հարուստ եւ հիեաւուրց մշսւկոյթը որպէս հայ հոգու անկրկնելի արտայայտու- թիւն, Դուք շնորհակալ ներդրում ունէք այն ռուս մեծագործ ժողովրդին ու էրմիտաժի բազմահազար այցելուներին ներկայացնելու գործում:

Առ ի գնահատութիւն հոգեւոր-մշակութային եւ եկեղեցասէր Ձեր գործունէութհան,

յանուն հայ եւ ռուս ժողովուրդ ների բարեկամութեան ու համագործակցութեան Ձեր

ազնիւ ջանքերի' Հայրապետական Մեր այս Կոնդակով սիրով շնորհում ենք Ձեզ Հայաստանեայց Առաքելական Ուղղափառ Սուրբ Եկեղեցու •

Ս . Ս Ա Հ Ա Կ - Ս . Մ Ե Ս Ր Ո Պ

պատուոյ բարձր շքանշանը:

Մեր հոգեբուխ սւղօթքն է, որ Բարձրեալն Աստուած հանապազ Իր օրհնութեսւե ներքոյ պահի Ձեզ, Ձեր ընտանեաց անդամներին, Ձեր գլխաւորոտեամբ' հանրաճա- նաչ էրմիտաժի ողջ անձնակազմին: Մաղթում ենք Ձեզ քաջառողջ ու կորովաշատ

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ է 31

կեսւնքի բազում օրեր, ամենայն բարիք եւ մշտանորոգ յաջողութխններ ի շահ ռուսա­կան եւ համաշխարհային զիտութեան ու մշակոյթի. որ ծառայում են ժողովոտդների երկխօսաթեան վսեմ սւռաքելաթեաեը:

«Շնորհք, սէր եւ խաղսւղութիւն Տեաոն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւփցին ընդ Ձեզ», ամէն:

Օրհնութեամբ'

ԳԱՐԵԳԻՆ ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՍԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 6 Ցուլիսի ի թուին Տեաոն 2000 եւ ի թոփն հայոց Ո ՆԽԹ ի Մայրավանս Սրբոյ էջմիածնի ընդհամսւրաւ 14

ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԿԱԹ՛ՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԴ ՏԻԱՐ ՎԼԱԴԻՄԻՐ 6ԱԿՈՎԼԵՎԻՆ

«Ս. ՆԵՐՍՆՍ ՇՆՈՐՀԱԼԻ» ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

ԳԻՐ ՀԱ ՅՐԱ Պ Ե ՏԱ Կ Ա Ն ՕՐՀՆՈՒԹ-ԵԱՆ ԵՒ Գ Ն Ա ՀԱ ՏԱ Ն Ա Ց

ա ռ ն ա հ ա ն գ ա պ ե տ ն Ա Ա Ն Կ Տ ՊԵՏԵ ՐԲ Ո ՒՐԳ Ի,

ՄԵԾԱՐԳՈ5 ՏԻԱ Ր Վ ԼԱ Դ ԻՄ ԻՐ ԵԱԿՈՎԼԵՒ,

ՈՐ Ի ԱԱ ՆԿՏ ՊԵՏԵՐԲՈ ՒՐԳ , ՌՈՒԱԱԱՏԱՆԻ ԴԱՇՆՈՒՕ-ԻՒՆ

Համայն հայութհան Սրբութխն Սրբոց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիսւծնից Մեր ջերմ ուլջոյններն ու սրտաբուխ բարեմաղթանքներն ենք յղում Ձեզ'հայ ժողովրդի ու Եկե­ղեցու հաեդէպ Ձեր ցուցաբերած վստսւհութհան եւ բարի ու ազնիւ վերաբերմունքի

համար:Երկդարեայ փառապանծ պատմութիւն ունի հայ համայնքը Ռուսիոյ հռչակաւոր

Սանկտ Պետերբոտգ քաղաքում: Վայելելով բարհհաճութիւնը հաւատաւոր ռուս ժո­ղովրդի եւ տեղական իշխանութիւնների, հայորդիք հնարատբութիւն են ունեցել, որ- պէս լիարժէք քաղաքացիներ, եկեղեցի ու դպրոց հիմնելու, կրթամշակութային ու բա­րեսիրական բազմսւթխ հաստատութխններ բացելու, հայալեզու տպագրութխե զարգացնելու:

Մեծարգոյ պարոն Եակովլեւ, ուրախ ենք մեծապէս, որ այսօր հա բարեփոխուող Ռուսաստանում Սանկտ Պետերբոտգի յարգարժան իշխանաւորները. Ձեր բարձր գլխատրութեամբ, ջերմ ու սիրալիր նոյն վերաբերմունքն են ցուցաբերում մեր ժողո­վրդի զաւակաց հանդէպ, ինչին Սենք տեղեակ հեք ինչպէս Սեր բազմաթիւ այցելու- թխններով, այնպէս եւ հայ համայնքի հոգեւոր հովիւ, Հոգեշնորհ Տ. Եզրաս աբեղայ Ներսիսեանի միջոցով: Դրա արդիւնքն է աշխոյժ ռիթմով տրոփող համայնքային կեանքը, այս օրերին վերաբացուող Ս. Կատստինէ եւ գործող Ս. Ցարութիւն հայոց եկեղեցիները, հրատարակուող պարբերական մամուլը, Սանկտ Պետերբոտգի Արե- ւելագիտութեան ինստիտուտում հիմնադրուած հայագիտական ամբիոնը, Հայ Եկե­ղեցու գանձերի ցուցադրումը էրմիտաժի հանրայայտ սրահներում եւ այլն:

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Հայրապետական մեր այս Կոնդակով Մեր օրհնութխնն ենք բերում Ձեզ եւ գոհու­նակ սրտով շնորհում Հայաստանեայց Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու

Ս . Ն Ե Ր Ս Է Ս Շ Ն Ո Ր Հ Ա Լ Ի

պատուոյ բարձր շքանշանը:Ի խորոց սրտի Մեր սպօթքն է, որ Բարին Աստուած հանապազ աջակից ու օգ­

նական լինի Ձեզ, Ձեր ըետանևաց անդամներին եւ Սանկտ Պետերբոտգի նահանգի ոգջ բնակչութեանը' խաղաղ երկնքի ներքոյ պարգեւելով երջանկութիւն, ամենայն բարիք ու յսւջողութխն:

.Մաղթում ենք Ձեզ քաջառողջ արեւշատութիւն եւ մնայուն ձեռքբերումներ ի փառս Ռուս ժողովրդի եւ պետութեաե:

«Ողջ լերուք ի Տէր, զօրացեալք շեորհօք Սուրբ Հոգտյն եւ յաւէտ օրհնեալք ի Մէնջ». ամէե:

Օրհնութեամբ'

ԳԱՐԵԳԻՆ ԲԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Տուաւ Կոնդակս ի 6-ն Տալիճի ի թուին Տեսան 2000 եւ ի թուին հայոց Ռ ՆԽԹ ի Մայրավանս Սրբոյ էջմիսւծնի ընդհամարաւ 15

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅԱՆ ՇՔԱՆՇԱՆՆԵՐԻ ԵՎհ ա յ ր ա պ ե տ ա կ ա ն օ ր հ ն ո ւ թ յ ա ն ո ւ գ ն ա հ ա տ ա ն ք ի

ԳՐԵՐԻ ՏՎՉՈՒԹՅՈՒՆ

Սույն թվականի հալիս ամսին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Հայրա- պետի կոնդակով «Ս. Ներսես Շնորհալու» շքանշանով պարգևատրվել են.

Տիար Հերի Տայըրը (Սան Ֆրանցիսկո. ԱՄՆ).Տիար Չարըլզ Թսւդևոսյանը (Սան Ֆրանցիսկո, ԱՄՆ),Տիկին Ամիլիա Սրապյանը (Սան Ֆրանցիսկո, ԱՍՆ),Տիկին Փոլ Մանուկյանը (Սան Ֆրանցիսկո, ԱՍՆ),Տիկին Պիաթրիս Գւըճյանը (Սան Ֆրանցիսկո, ԱՄՆ),Տիար էվերեթ Պերպերյանը (Սան Ֆրանցիսկո, ԱՄՆ),Տիար Ցավեն ճարտարյանը (Սան Ֆրանցիսկո, ԱՍՆ):

Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսի օրհնության և գնահատանքի գրերով

լանջախաչ կրելու իրավունք է շնորհվել.5. Արսեն քահանա Միմոնյանին (Շիրակի թեմ):

Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսի օրհնության և գնահատանքի գրերով ծաղկյա փիլոն կրելու իրավունք է շնորհվել.

5. Շիրակ քահանա Աոաքելյանին (Շիրակի թեմ),5. Ռաթող քահանա Հակոբյանին (Շիրակի թեմ):

Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսի օրհնության և գնահատանքի գրերով պարգևատրվել են.

«Քաջ Նազար» երգիծաթերթի խմբագրության աշխատակիցները (Լոս Անջելես, ԱՄՆ),

ՀԲԸՄ երիտասարդաց 16-րդ համաշխարհային խաղերի մասնակիցները (Բուե- նոս Այրես, Արգենտինա),

«Սարդարապատ» շաբաթաթերթը, (Բուենոս Այրես, Արգենտինա),«Շնորհալի» երգչախմբի անդամները (Բուենոս Այրես, Արգենտինա):

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսը Հայրապետական օրհնության ե գնա­հատանքի գրերի է արժանացրել Ս. Պետերբուրգի սւզղային-եկեղեցակաե հետևյալ գործիչներին' նրանց ազգանվեր և հկհղեցաեպաստ ծառայության համար:

Աղիզյան Մարինա Հարությունյան ՌուբեեԱթայան Վլադիմիր Մանուկյան ՀենրիկԱլթունյան Ռուղիկ Մարտիրոսյան ԱրամայիսԱյլանիկյան Գուրգեն Մարտիրոսյան ՍերժԱյվագյան Գարիկ Մինասյան ԱրմենԱվետիսյաե Արսեն Մինասյան ԱրսենԱվետիքյսւե Կարեե Մինասյան ԱրտյոմԱվետիքյան Շավարշ Մինասյան ԼևոնԱրամյան Հրանտ Մկրտչյան ԿարեեԲաբայան Յուրի Մկրտչյան ՄարտինԲադալյան Լևոն Մովսիսյան ՍամվելԲաոնուսուգյան Անդրանիկ Մուսայհլյաե ՌոբերտԳաբրիելւան Տիգրան Նսւհապետով ՄառլհեԳաղյան Հովհաննես Ներսիսյան ԱշոտԳասպսւրյան Գրիգոր Պեպոյան ՍրմանԳասպարյան էդուարդ Պոգոյան ԱշոտԳարեյաե Արմեն Պողոսյան ԱշոտԴավթյան Օլեգ Աամսոնյան ԱլեքսանդրԴպրոցի մանկավարժական կազմ Սարգսյան Լնոնէֆեդջյան Արթուր Սարգսյան ՌաֆայելԹավւսղցյան Ալբերտ Սարգսյան ՍասունԹերգիյսւե Պետրոս Վանյան ԱշոտԻսահակյաե Յուրի Վանյան ՎարդանԼագարյան Սիլվա Վարդանով ԱլեքսանդրԼագարյան Վյաչեսլավ Վարդանով ՎլադիմիրԼագարև Լևոն Վլասով ՎյաչեսլավԽաչատուրով Եվգենի Տեր-Գաբրիելյաեց ՍերգեյԽորենյան էդուարդ Քալաշյան ՌուբեեՀակոբյան Գարեգին ■Քոչարյաե ԱրթուրՀարությունյան Ատոմ •Քոչսւրյան էդուարդՀարությունյան Կարեե Ֆիլիկյան Նիկիտա

ա մ ե ն ա յ ն հ ա յ ո ց կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ա յ ց ր

ե ր ե վ ա ն ո ւ մ ԿԱՌՈՒՑՎՈՂ Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ

Մայր Մթոո Ս. էջմիածին, 21 հուլիսի 2000 թ .:Այսօր Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսը Արարատյան Հա յ­

րապետական թհմի առաջնորդական փոխանորդ, Տ. Նավասարդ եպս. Կճոյանի ե Արգենտինայի թհմի առաջնորդ Տ. Գիսակ արքհպս. Մուրադյանի ուղեկցությամբ այցելեց Երևանում կառուցվող Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի: Հ Հ ԳԱՍ նախագահ Ֆադեյ Սարգսյանի գլխավորությամբ Վեհափառ Հայրապհտին այս անգամ միացել էին նաև ԳԱՍ նախագահության անդամները, որոնք եկել էին ծանոթանալու շինա­րարության ընթացքին և իրենց գորակցությունը հայտնելու Հայ Եկեղեցուն ու ազգա­յին այս մեծ կառույցը կյանքի կոչողներին:

Այցի ընթացքում Վեհափսա Հայրապետի հանդիսապետությամբ կատարվեց նաև հոգհհանգստյան արարողություն Եկեղեցու մեծ բարերարներ Ալեք և Մարի Մանուկյանների հիշատակին: Ազգային հերոս. Հայ Եկեղեցու նվիրյսդ Ալեք Մա­նուկյանը, որի մահվան 4-րդ տարելիցն է այս օրերին, Երևանի Մայր Տաճարի հիմ­նական բարերարն է: Նրա մահվանից հետո, իրականացնելով երջանկահիշատակ ծնողի խոստումը, ազնիվ բարերարի բարեպաշտ զավակները' Լուիզ Սիմոն և Ռի- չարդ Սանուկյաննհրը 3 մլն դոլար նվիրաբերեցին եկեղեցու շինարարությանը: Վե­հափառ Հայրապետը երախտագիտությամբ ու օրհնությամբ նշեց, որ վերջերս նրա որդիները այդ նվիրատվությանը հավհլհլ են ևս 2 մլն դոլար'ի հիշատակ իրենց ազ­գանվեր ծնողի:

Հայ եկեղեցաշինության պատմության մեջ իր չափերով անհամեմատ մեծ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Սայր եկեղեցին կառուցվում է ի նշանավորումն Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակման 1700-ամյակի: Արդեն իսկ կանգուն են եկեղեցու պատերը: Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվել են եկեղեցու խաչերը, կատարվում են հարդարման աշխատանքները: Հակառակ ո-

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

րոշ ֆինանսական դժվարությունների, Վեհափսա Հայրապետը լիահույս է, որ, շնոր­հիվ բարեպաշտ զավակների, եկող տարի'հայոց մեծ դարձի հոբելյանին, հոյակերտ այս եկեղեցին կբերվի ավարտուն տեսքի:

« Եկեղեցաշինությանը իրական հայրենաշինաթյանն է որովհետև եկեղեցին սոսկ քարեղեն կառույց չէ, ա յլ հոգևոր արժեքների գանձարան է, իսկ առանց հոգևոր ա բարոյական արժեքների անկայուն ա անապագա է ցանկացած հասարակության ա պետության»,- ասաց Վեհափառ Հայրապետը:

է ջ մ ի ա ծ ի ն 2000

Վ Ե Ր Ա Օ Մ Վ Ե Ց ԿԵՉԱՌԻՍԻ վա նա կա ն հա մա լիրը

Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին, 9 հուլիսի 2000 р .: д1 1 ,3 Ն Ս Օ Տ.Տ . Ամենայն Հայոց Գարհգին Բ Կաթողիկոսը բարձրաստիճան

հոգևորականների ուղեկցությամբ մեկնեց Կոտայքի թէոք հանդիսապհտհլու Ծաղկա-

Լուսավորիչ, և մյուս երեք Ս. Կաթողիկե, Ս. Նշաև և Ս. Հարություև եկեղեցիևերով. հոեւ է միջնադարյան Հայաստանի կրոնական ու մշակութային կենտրոններից մեկը:

դեոևս անցյալ դարում երկրաշարժից խոնարհվեցին Կեչսաիսի եկեղեցիները: Եվ չնայած խորհրդային տարիներին համալիրը իբրև պատմական հուշարձան գտնվում էո հուշարձանների պահպանության վարչության հսկողության ներքո, սակայն դան­դաղում էին վանքի վերականգնման աշխատանքները: Երկու տարի սաաջ վանա­կան համալիրն անցավ Մայր Աթոռի տնօրինությանը և, շևորհիվ երջանկահիշա­տակ Գարեգին Ա Կաթողիկոսի նախանձախնդիր աշխատանքի և վիեևեաբնակ Վլադիմիր Հարությունյանի բարերարության, այն կրկին ստացավ իր նախնական

տեսքը:Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ նախ գինիով և ապա Սըր-

բալույս Մյուռոնով վերասրբագործվեց ու վեբաօծվեց Կհչսաիսը: Ս. Գրիգոր Լուսա­վորիչ եկեղեցում մատուցվեց անդրանիկ Պատարագը: Պատարագիչն էր Կենտրո­նական Եվրոպայի Հայրապետական պատվիրակ Տ. Մեսրոպ արքեպս. Գրիգոր-

յանը:Հավարտ սրբազան արարողության Վեհափառ Հայրապետն իր շնորհավո­

րանքն ուղղեց բոլոր ներկաներին' աղոթելով երանաշնորհ Գարեգին Ա-ի հոգու խա­ղաղության համար և, գնահատանքի խոսքեր հղելով արարողությանը ներկա բարե­րար Վլ. Հարությունյանին, Կոտայքի թեմի առաջնորդ Տ. Առաքել եպս. Քարամյա- նին, մարզային իշխանություններին ու բոլոր շինարարներին, որոնց աշխատանքի շնորհիվ Կեչսաիսի վանական համալիրը կրկին դարձավ աղոթքի տուն: Համոզ- մամբ, որ առանց բարոյական արժեքների անկարելի է ակնկալել բարօրություն ան­հատի և ազգի համար. Նորին Սրբությունը հորդորեց հավատարիմ մնալ եկեղեցուն և հայրերի նվիրական հավատքին:

Արարողությանը ներկա էին Հ Հ Ա ժ նախագահ Արմեն Խաչատրյանը, Կոտայքի մարզպետ Սամվել Ստեփաեյանը, բազմաթիվ ուխտավորներ:

Նույն օրը Ծաղկաձորում տեղի ունեցավ նաև Կոտայքի թհմի առաջնորդարանի հանդիսավոր բացումը: Պետական իշխանությունների կողմից Կոտայքի թեմին տրամադրված այս շենքը վերանորոգվել է ԱՍՆ արևելյան թեմի Արժանապատիվ Տ. Մամբրե քհն. Գուզոյանի բարերարությամբ:

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ՐՆԴՈՒՆԵՑ ԲՈՒՆԴԵՍԹԱԳԻ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՑԱՆՐ

Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին, 17 հուլիսի 2000 թ .:Այսօր Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսն ընդունեց Բունդես-

թագի տնտեսական համագործակցության հանձնաժողովի անդամներին' պարոն Պետեր Վայսի գլխավորությամբ:

Հանդիպման ընթացքում Վեհափառ Հայրապետը հյուրերին ներկայացրեց Հա­յաստանի սոցիալ-տնտեսակաե դժվարին պայմանները ե դրանց հաղթահարմանն ուղղված Հայ Առաքելական Եկեղեցու ծրագրերը: Վերջինիս՛ առիթով Նորին Սրբու­թյունն իր երախտիքը հայտնեց գերմանական բոլոր այն բարեսիրական կազմակեր­պություններին, որոնք 1988 թ. աղետալի երկրաշարժից ի վեր իրենց աջակցությամբ նպաստում են վերոհիշյալ ծրագրերի իրականացմանը:

Անդրադառնալով Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակման 1700-սւմյակի տոնակատարությունների ծրագրերին. Վեհափառ Հայրապետը նշեց, որ այդ ծիրից ներս նախատեսվում են միջոցառումներ նաե Գերմանիայում. առաջի­կա սեպտեմբերին հոբելյանական ցուցահանդես ե գիտաժողով կկազմակերպվի գերմանական Հալլե քաղաքում:

Ի պատասխան հյուրերի հարցումների, Հայոց Հայրապետն անդրադարձավ նաե Եկեդեցի-պետություե հարաբերություններին, Հայաստանում աղանդավորության տարածման խնդիրներին: Վերջինիս առիթով Նորին Սրբությունը նշեց, որ Հայ Եկե­ղեցին ողջունելով խղճի ազատության օրենքը, միաժամանակ դատապարտում Է այդ օրենքի խեղաթյուրումն ու չարաշահումը, ինչը պատճառ Է դառնում ազգի և ըն­տանիքի անդամների պառակտմանը:

Հանդիպմանը ներկա Էր Հայաստանում Գերմանիայի արտակարգ Ա լիազոր դեսպան Ֆոլկեր Զայթցը:

Տ. ԶԱՐԵՀ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԿԱԲԱՂ6ԱՆԻ ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈԱՎԱԾ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

(2 հուլիսի 2000 թ.)

«Զմեղս քո ողորմութեամբ քաւեսջիր, եւ զանօրէեութխնս քո ցթովք տնաեկաց»

(Դա ն. Դ 2 4 )

«Ք ո մեղքերը քա վիր ողորմությամբ և քո անօրենությունները աղքատներին գթա- լո վ »:

Ահավասիկ Աստվածսիրության ճանապարհով առաջնորդող Դանիել մարգարեի այս պատգամը բնորոշում է քրիստոնյային իբրև ողորմած և գթասիրտ անհատա­կանություն: Մարգարեի այս պատգամը նկարագրում և մեկնում է քրիստոնեական ամենամեծ առաքինություններից մեկի' ողորմածության խորհուրդը: Ողորմածու­թյունը սիրո և հավատի իրականացումն է, որ բխում է առաքինի և գթասիրտ հոգինե­րից: Ողորմածությունը, ինչպես քրիստոնեական հավատի և սիրո դրսևորում, Աստ­վածաշունչ մատյանում, մասնավորապես Նոր Կտակարանում, հաճախ է շեշտված: «Եղեք գթասիրտ, ինչպես գթասիրտ է ձեր Երկնավոր Հայրը»,- պատգամում է Հի- սուս: Առաջին քրիստոնյաները հենց այս պատվիրանին հետևելով էր նաև, որ քրիս­տոնեական համայնքների ձևավորման սկզբում արդեն իսկ կազմակերպում էին հա­սարակաց հացկերույթներ, օգնում աղքատներին, խնամում կարոտյալներին: Եվ իմաստավորվում էր մեր Եկեղեցու նվիրական ծեսերից մեկի' մատաղի խորհուրդը, որպես լավագույն դրսևորումը ողորմածության և գթասրտության: Հետևաբար մա­տաղը, որը լինելով Աստծուն ուղղված գոհության արտահայտություն, լինելով ողոր-

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

մտծությաև դրսևորում, ոչ թե պետք է նույնացնել կուռքերին զոհ մատուցելու հեթա­նոսական արարողության հետ. այլ աոաջնորղվե| նրա քրիստոնեական բովանդա­կությամբ. այն է' սիրով արված նվիրատվություն, ոդորմություև' կարիքավորներին րա()աեև]ու համստ:

Ողորմածությունը քրիստոնյայի այն հատկանիշն է, որն առավել Է նրան մոտեց­նում Աստծուն, որովհետև. Աստված ամենաողորմած Է, և Նա Է, որ Իր ողորմություևն անընդհատ բաշխում Է մեղ' մահկաևացուևերիս: Ուստի ողորմածությունը մի առա­քինություն Է, որ մեզ արժանացնում Է Աստվածային ողորմությանն ու սիրուն: Այո, մարղու երկրային կյանքը մի ակնթարթ Է տիեզերական հավերժության մեջ: Մարդ Լակը իր առաքինի կեևցաղավարությամբ, իր բարոյակաև ևկարագրով ու գործով Է արժևորում այդ ակնթարթը' հավերժացնեի ընդմիշտ: Այդ ակնթարթը յուրա­քանչյուրիս համար պետք Է դառնա բարիք գործելու, կարիքավորներին սատարելու, անօգնականին զորավիգ լինելու, հիվանդին օգնելու, մի խոսքով' ողորմածության ակնթարթ: Այս աշխարհը, որն ամբողջապես Աստծո ունեցվածքն Է, հանձնված Է մստդուն, որպեսզի նա, քանի դեռ աշխարհի բարիքներն իր ձեռքում են, օգտվի դրանցից, իշխի դրանց վրա, ինչպես Ադամ նախահորր պատվիրում Է Աստված, «ւցրեք երկիրը, տիրեցեք դրան...»: Խնդիրն այն Է, սակայն, թե մարդն ինչպես կգոր- ծսպրի իրեն տրված հնարավորությունը, ինչպես կիրագործի բարիքներ տնօրինողի իր մենաշնորհը: Ամենակստևորր, որ նա իր կյանքի ընթացքում այդ բարիքները կարողանա տևօրիևել այևպես, որ դրաևցից օգտվեև բոլորը' և' հարազատը, և' ընկերը, ե' աղքատը, և' անօգնականը: Այս տնօրինումը իրական ողորմածության ևախադրյալներից Է: Թեպետ ողորմածությունը կարոտյալ մարդու համար Է կա­տարվում, սակայն ողորմություն անողի զոհողության նպատակը Աստծուն Է ուղղված, իսկ այս դեպքում Ամենակալ Աստված համարում Է, թե այն իր փառքի համար Է արվել, ինչպես Հիսուս ասում Է Մատթեոսի Ավետարանում. «Քանի որ իմ այս փոքր եղբայրներից մեկին արեցիք այդ, ինձ համար արեցիք»:

Նյութական հարստությունը իմաստավորվում Է, եթե այն քրտնաջան կամ խելա­ցի աշխատանքով Է ստեղծվել: Այն պետք Է օգտագործվի բարի նպատակի համար, մինչդեռ նույն հարստությունը անիրավ ու կործանարար Է, երբ վերածվում Է պաշտամունքի, այսինքն՝ երբ ոչ թե մարդն Է այն տնօրինում, այլ ընդհակառակը հարստությունը, դրամը մարդուն: Մեր Սուրբ Եկեղեցին դատապարտում Է և' ժլա­տությունը, և' անհիմն շռայլությունը, ինչը գափս Է, ինչպես ասացինք, դրամից կախման մեջ լինելու հանգամանքից: ժլատությունն ու անհիմն շռայլությունը մար­դու բարոյա-հոգնոր նկարագիրը ավերող գայթակղություններ են: Դեռ ավելին, շռայլությունը մարդուն տանում Է զեխության, իսկ զեխությունը ամենաղատապար- տելի արարքներից Է, ինչպես իր «Խրատի Թանգարան» գրքում նշում Է Պողոս Պատրիարք Աղրիանապոլսեցին. «Դատաստաններից չեն ազատվում և նրանք, ովքեր թեպետ աղքատների հանդեպ ողորմած են, սակայն գինարբուքների ու խնջույքների ժամանակ ափերով լիքը արծաթ ու ոսկի են մատուցում երգողներին...:

Մարմնավոր բարիքները, որ Աստծուց նրանց պ ա րգեվհ, են բա րեկա րգ մատակա­րարությամբ ЗЬпр բերելու հոգևորը, անպիտան ո, վնասակար բաների համար եև

օգտագործվում»:Արժևորելով ողորմածությաև դերը քրիստոնյայի կյանքում, ընդհանրական

Եկեղեցու սուրբ հայրերից Հովհան Ոսկեբերաեը. Եփրեմ 1սուրիե Ասորին նշում եև. որ քրիստոնյան պետք է ունենա երեք գործուն առաքինություն, պահեցողության, աղոթասիրության և ողորմածություն: Մեր Եկեղեցու հայրերից Խոսրով Անձևացիե շեշտում է. որ ողորմածությունը մարդուն հանում է Երկնավոր Թագավորի մոտ. այսինքն մարդու' մեղքերից թոթափվեւու և Աստծո հետ հաշտվելու կարևորագույն միջոցներից է այն. ինչը համընկնում է Դւսնիել մարգարեի մտքին, թե «Քո մեղքերը քավիր ողորմությամբ և քո անօրենությունները' աղքատներին գթսւլով»: Պետք է. սակայն, դա արվի ամբողջ հոգով ու սրտով, անկեղծորեն, ինչը սովորեցնում է մեզ Հի սուս. «Զգույշ եղեք, որ ձեր ողորմությունը մարդկանց առջև չանեք, որպես թե այն լինի ի ցույց նրանց, այլապես վարձ չեք ընդունի ձեր Հորից, որ երկնքում է»: Ամենակարևորը ներքին մղումն է. բաղձանքը, անմնացորդ նվիրումն ու ցանկու- թյունր: Այսօրվա Եսայու ընթերցվածքում էլ Աստված ասում է. «Իմ ինչին են պետք ձեր բազմաթիվ զոհերը..., սովորեցեք բարիք գործել, արդարություն փետրեցեք, փրկեցեք գրկվածին, արդարադատ եղեք որբի հկատմամբ»: Աստվածապւստգամ այս ոգին միշտ արթուն և կենդանի է եղել մեր դարավոր քրիստոնեական կյանքում, բնակվելով մեր սրբազան անհատականությունների մեջ: Այս ոգին են մեզ փոխան­ցել նաև չորրորդ դարում ապրած Սուրբ Ներսես Սեծ Հայրապետն ու Խաղ եպիս­կոպոսը, որոնց տոնը երեկ ոգեկոչեց Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին: Մեր պատմության դրամատիկ այդ դարաշրջանում Ներսես Մեծը եղավ առաջին այն Հայրապետը, որ իր որբացյւպ ժողովրդի թշվաո գավակների համար եկեղեցիների ու ճեմարանների կողքին կառուցեց աեկեւանոցներ, որբանոցներ, ծերանոցներ, աղքատանոցներ: Աղքատասեր և ողորմած Ներսես Մեծի աշակերտն ու անբաժան գործակիցը' Խսւդ եպիսկոպոսը, ժամանակի Դվինի առաջնորդը, հայտնի է իր Աստված- սիրությամբ, իր հավատի նախանձախնդրությամբ ու իր ողորմածասիրությամբ: Հի­րավի է ասված, որ պատմության ճգնաժամային պահերին է, երբ ծնվում են այսպի­սի անհատներ, որոնց պատմությունը ոսկեշղարշ մշուշների խանձարուրով է հան­դերձում, արշալույսի պես բացվող մարդկանց ցավի և երազի վերևում: Ահավասիկ ողորմածության ու գթասրտության օրինակներ, որոնք այսօրվա մեր դժվարին ժամանակներում առաջնորդող և դաստիարակող դեր են կատարում մեզ համար:

Սիրելի' հավատացյալներ.Մեր ներկան կարելի է կոչեյ պատմության այն դժվարին դարաշրջաններից

մեկը, երբ շատ հաճախ նահանջում են հոգեկան արժեքներն ու առաջնորդող ճշմա- ՐԻտ գաղափարները, ինչը կործանարար ազդեցություն է ունենում յուրաքանչյուր ազնիվ մարդու ներաշխարհի վրա, բայց կա մեկ իրողություն, որ շատ հաճախ մեր հոգեկան աշխարհը աններդաշնակ, անկայուն և անհանգիստ ենք դարձնում մենք

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ինքներս: Կյանքի դժվարին ճանապարհին գայթակղվում ենք. հուսահատվում, ամբարտավան դաոնում, շեղվում մեր հավատի ակունքներից, ճշմարիտ ուդաց ու ավանդույթներից: Հիշենք, որ մեգ համստ քրիստոնեական առաքինությունների օրի­նակ ու խորհրդանշան հանդիսացող Ներսես Մեծ Հայրապետը ե հոսդ եպիսկոպոսր չսասանվեցին իրենց հավատի մեջ, չվախեցան փորձություններից, այ| մնսդով մեր ազգային-եկեղեցական վեհ սկզբունքներին հավատարիմ, ավանդեցին մեզ ճշմա­րիտ բարության, աստվածահաճո գթասրտության, սրտաբուխ ողորմածության հավերժական խորհուրդը: Այսօր մենք նրանց օրինակով նաև աշխատենք մաքուր պահել մեր անձերը չար մտքերից, տգիտությունից, նախանձից զերծ պահենք մեր միտքն ու հոգին, աշխատենք ողորմած, գթասիրտ լինել մեր նմանների հանդեպ' միշտ հիշեյով, որ ոչ ցուցամոլ միտումնավորությամբ ճշմարիտ սրտացավ ողորմսւ- ծությունը հոգեկան մեծագույն առաքինություն է, սրտի, սիրո գործ է և ոչ թե դրամի կամ հարստության տենչանք: Մենք բոլորս հոզւպով մեր հոգու և մարմնի մասին, պիտի ջանանք հոգին նվիրեյ աղոթքներին, մարմինը' պահեցողությանը, և բարի գործերով, հատկապես ողորմածությամբ արտահայտենք մեր սերը, որպեսզի ձեր- բազատվեևք մեղքերից և դաոնանք ւուսո որդիներ'յուրաքանչյուրս հիշելով մարգա­րեի խոսքերը. «-Քո մեղքերը քավիր ողորմությամբ և քո անօրենությունները' աղ­քատներին գթսւլով»: Վստահ եղեք, եթե մենք մեր կենցաղում կյանքի կոչենք, իրա­գործենք այս խոսքերը, ապրենք բարիք դործելով, կխաչվի մեր ներաշխարհը, կներ­դաշնակվի մեր էությունը աստվածային կամքի հետ:

Սիրելիներ, այսօր առավել քան երբևէ մեր ժողովուրդը կարեկցության ու գթա­սիրտ վերաբերմունքի կարոտ է: Անտարբեր չլինենք մեր կողքին ապրող, ամեն պահ մեզ հանդիպող խեղճ ու անօգնական մարդկանց նկատմամբ: Մեր օրվա հացը կիսենք նրանց հետ' իբրև գթասիրտ ու ազգասեր քրիստոնյա: Ձերբազատվենք այն հոգեբանությունից, որ անտարբերության է տանում: Չէ" որ մենք կարոդ ենք այդ անտարբերությամբ հոգիներ խամրեցնել, մարդկային ճակատագրեր կործանել և հակառակը սիրով, հոգատարությամբ, ողորմածությամբ մարդկային կյանք փրկել, սրտեր պայծառակերպեք արժանի փնելով աստվածային ողորմած օրհնություն­ներին ու շնորհներին:

Շնորհ, սեր և խաղաղության ձեզ հավիտյանս հավիտենից. ամեն:

ԹՂԹԱկ8ՈՒԹԻԻՆ ԻՐԱՆԻՑ

«ԵՀՈՎԱՅԻ՞ ՎԿԱՆԵՐ», Թ է՞ ՍՏՈԻԹԵԱՆ ՎԿԱՆԵՐ

վեր ջի ն սւասնսւմեակների ընթա ցքին յսդտնւսւծ մեծ ու փ ոքր ա ղա նդների շար­

քին է «Եհովայի վկա ներ» կոչւած չարա լից եւ վնասակար ա ղա նդը, որի հիմնադիր­

ներն ու հետնորդները Քրիստոսի ճշմարիտ հավատը ուրացածներ են:Իրենց բերանացի ու գրսաւր բոլոր արտաւայտութխնների մէջ Եհովսւյի վկա ­

ները սիրում են իրենց ներկաւացնել իբրեւ միակ ճշմարիտ հաւատացեալներ եւ Եհովայի միակ հաւատացեալներ, «ընտրեւսլներ», Աստծոյ անունը (Եհովա) կրող միակ ճշմարիտ «Աստուծոյ ժողովուրդ», կարծէք թէ մենք' աշխարհի բոլոր քրիս­տոնեասերս, լինէինք «Սատանայի ժողովուրդ»:

Այս պղծաշուրթ հայհոյիչները որպէս թէ Աստուծոյ դատն են պաշտպանում: Նրանք չեն ընդունում Երրորդութեան վարդապետութիւնը, Եկեղեցտյ Խոր հուրդ- ները: Մերժում են Քրիստոսի կատարեալ մարդ եւ միաժամանակ կատարեալ Աստ- ւած լինելու քրիստոնէական մեր դաւանանքը, չեն ընդունում Նոր Կտակարանում Քրիստոսի աստւսւծային էութեան եւ աոաքելութեան մասին զոյութիւն ունեցող բացսղայտ վկայութխնները:

Եհովայի վկաների քարոզած հաւատքը չի կարելի քրիստոնէական հաւատք անւանել, որովհետեւ իրենց ուսուցումները չեն հիմնւած Քրիստոսի մասին Նոր Կտակարանում զոյութիւն ունեցող բսւցւպայտ վկայութիւնների, ինչպէս նաեւ տիե­զերական ժողովներով եւ մեր եկեղեցական հայրերի կողմից հաստատած քրիս­տոնէական հւաատսղիքների վրայ:

Նրանք իրենց ցանկացած աղանդատրական գաղափարները քարոզելու հա­մար չարամտօրէն եւ կամայական կերպով չարափոխում են Աստւածաշունչի մի շարք էական հաստատումները, իսկ յաճախ երեւակայութեամբ փորձում են սրբա­գրել կամ լրացնել Աստւածաշունչի մէջ զոյութիւն ունեցող «պակասները»:

Աոհասարակ Աստւածաշունչի ն անծանօթ բարեմիտ ու պարզ հաւատացեալնե- րին խաբում են ստից սարքւած տեսութիւններ ներկայացնելով, Աստւածաշունչի ա- նունով: Անգիր արած համարներ իրար յետեւից, թութակաբար կրկնելով, իրար հետ յաճախ կապ չունեցող համարները արւեստականօրէն իրար կարկատելով, նախա- դասութեան կէսը մէջբերելով, մնացեալը չարափոխելով կամ վրայից անցնելով, ճարպկօրէն խաբում են իրենց ունկնդիրներին, որոնք իրենց հակաճառելու պատ- րաստութիւնն ու կարողութիւնը չունեն:

2000 «ԵՀՈՎԱ8Ի” ՎԿԱՆԵՐ», Թէ՞ ՍՏՈԻԹԵԱՆ ՎԿԱՆԵՐ է 45

ՈԻՍՏԻ, ԵՀՈվԱՑԻ ՎԿԱՆԵՐԻ ԱՍՏԻԱԾԱՕՈԻՆՁԻ- Ա ՆՈԻՆՈվ ՔԱՐՈ­ԶԱԾՆԵՐԸ Ա ՑՆ Ք Ա ՜Ն ՀԵՌՈԻ ԵՆ ԱՍՏԻԱԾԱՕՈԻՆԶԻ ՃՇՄԱՐՏՈԻԹԻԻՆԻ8, ՈՐՔԱՆ ԵՐԿԻՆՔԸ' ԵՐԿՐԻ8:

Քրիստոնէական բոլոր Եկեղեցիները անխտիր' Ուղղափառ (Օրթոդոքս), Առա­քելական, Կաթոլիկ ու Բողոքական, իրենց հրասւարակութիւններով եւ պաշտօնւս- կան յայտարարութիւններով բազմիցս հերքել ու դւստապարտել են նրանց ստա­պատում եւ մոլար վարդապետութիւնները ել զգուշացրել իրենց Եկեղեցիների ան­դամներին հեոու մնալ այս խաբեբսդ եւ վտանգաւոր աղաՕդատրԸերից, հերետի­կոսներից՛.

Ուստի, մենք եւս այսու գրով պաշտօնապէս յանձնարարում ենք մեր Եկեղեցւոյ զաւակներին, նորելուկ այս Ցուդաներին դուրս շպրտել մեր համայնքի միջից, նրանց աներես ու վարձկան քարոզիչներին չթողնել, որ մուտք գործեն մեր տներից ու դպրոցներից, մեր ազգային հաստատութիւններից ու միութիւններից ներս:

Անհրաժեշտութեան պարագային մենք շատ աւելի խիստ կը վարւենք նրանց հետ. թոյլ չենք տայ օգտւելու մեր կրօնական եւ ազգային հաստատութիւններից եւ հնարաւորութիւններից: Առայժմ մեր բարոյական պարտականութիւնն ենք համա­րում յստակ դիրք ճշտել նրանց նկատմամբ, լուսաբանել եւ յորդորել մեր Եկեղեցւոյ զաւակ ներին' չխաբւել նրանց սուտ ու շինծու խօսքերից ու հաւատարիմ մնալ մեր կրօնական ու ազգային սրբութիւններին, մեր քրիստոնէական մաքրամաքուր հա- ւատքին:

ՐԱՍԸԼԱԿԱՆՈԻԹԻԻՆ ԿԱՄ «ԵՀՈՎԱՑԻ ՎԿԱՆԵՐ»

Որպէսզի մեր ժողովրդի զաւակները իմանան, թէ այս չարիքի արմատը որտե­ղից է ծնունդ առել եւ շատ հաւանաբար ներկայիս տնտեսապէս եւ բարոյապէս հո- վանաւորւում է միջազգային Սիոնականութեան կողմից, ստորեւ համառօտ կերպով ներկայացնում ենք, թէ ո՞վ էր «Եհովսդի վկաներ» կոչւած այս թունալից աղանդի հիմնադիրը' Չարլզ Թէյզ Րասըլը, որի անունով սկզբնական շրջանին ճանաչւած էր այս աղանդաւորական շարժումը' որպէս «Րասըլականութիւն»:

Իրապէս անհրաժեշտ է իմանալ Քրիստոնէական Եկեղեցւոյ եւ հայութեան այս թշնամիները ու՞մ, ինչպի՞սի մի անձնաւորութեան ուզում են մեզ հետեւորդ դարձ­նել. այլ խօսքով' փորձելով խզել մեզ մեր շուրջ 2000 տարադ քրիստոնէական ար­մատներից, մեր Եկեղեցւոյ հիասքանչ արարողութիւններից եւ ծէսից, մեր պատմու- թիւնից ու սրբազան գրականութիւնից, մեր հոգեւոր ու մշակութային ժառանգու- թիւնից, մեր ազգային աւանդութիւններից եւ լուսապսակ սրբերից, փորձելով խլել մեզանից մեր բիւրաւոր նահատակների արեան հեղումով մեզ փոխանցած մեր ա զ­գային ու կրօնական իւրայատուկ նկարագիրն ու հայկական ինքնութիւնը, այո, նրանք ուզում են մեզ հետեւորդ դարձնել մի մարդի եւ նրա մոլար վարդապետու-

46 է■ԾՀՈՎՍ.ՑԻ՞ 4ԿԱ.ննՐ-. № ' ԱՏՐԻԹԵԱ-Ն ՎԿԱՆԵՐ

„ Ь М ոո„ ււասիՕ » « Ш С Щ й * է Փ Փ * - * * № * ո .թհսւն, ոոք Լ 1 ւ]էվՄ ,ա Ը ց ա է „ ր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ց ո Ր ծ / ,! ք ա ո ^ ը :

շՀ ս է Լ ս ' Լ ա Г « . ծնւհ1 4- 1852 1 ^ °յլ* *«*«*«* _»̂ ̂ է ՜",աւն ,,4,’"8ական” Ո ' Р Ч - Т Т » * "Л «Ոիս™ »փ ԵՐԿՈՈՈԴ Գա- ւոսաւո տեղի է ունենալու 1872 թւին, ապա փոխեց թւականը 1874-ի եւ վերջում գու- շտկեց, որ աշխարհի վախճանը գալու է 1914-ին: Այստեղ կարիքը չկա շեշտելու. որի ր բ ո լ ո ր գ ո ւ շ ա կ ո ւ թ խ ն ն ե ր ը ս ո ւ տ դ ո ւ ր ս եկան:

1878 թւին Փիցպըրկ քաղաքում, աոանց որեւէ եպիսկոպոսից կամ հոգեւորա- ևանից ձեոնադրւած լինելու, ինքն իրեն յայտարարեց քահանայ, հովիւ (Разсог) իր հետետրդներից կազմած իր աղանդատրական շարժումիս, որը մինչ այդ գոյութխն ունեցող պաշտօնական որեւէ Եկեղեց այ հետ աոնչութիւն չունէր վարդապետակա-

նօր էն եւ կ ա զմ ա կ եր պ չա կ ա ն տ ե ս ա կ էտ ի ց:

1879 թւից սկսեց հրատարակել իր «Դիտակ» ДОмсЬютег) կոչւած պաշտօնա- թերթը եւ լոյս ընծաւել իր գաղափարները տարածող բազմսւթիւ գրքուկներ եւ գրքեր֊ Անունով հոգեւորական (անշուշտ ինքնակոչ, ստից հոգեարական), իրակա- նութեան մէշ վաճաոական, Ձարլզ Րասըլը միաժամանակ նախաձեոնել է բազմա- թիւ գործեր: Որպէս ճարպիկ գործարար (ԲիզՕիսմաՕ), հիմնել է աղիւսի, քարածու­խի եւ այլ գործարաններ, ընկերութիւններ: Օահագործել է իր աղանդատրական շարժումի բիւդշէները, ապահովելով իր անձին համար մեծ գումարներ:

Չարաշահելով իր հանգամանքը, իր հետեւորդների, այսպէս կոչւած՝ Եհովայի վկաների կիների եւ աղջիկների հետ ունեցել է անրարոլական կեանք: Իր յարստե- րութիւնները իգական սեոի իր հաւատացեալների հետ այնքա՜ն բացայայտ եւ լկտի ձեւով է շարունակել, որ իր օրինաւոր կինը, այլեւս չհանդուրժելով նրա ցուցաբե­րած գայթակղեցուցիչ ընթացքին, Ձարլզ Րասըլի դէմ դատ է բացել 1909 թւին եւ, ապացուցելով նրա անբարոյակւսնութխնն ու ապօրինի կենակցութիւնները, նրա­նից պաշտօնապէս ապահարզան է ստացել, իսկ դատարանը Եհովայի վկաների հիմնադիրին տուգանել է 6036 դոլար, որը այդ ժամանակ մեծ գումար էր:

1911 թւին մի այլ գսւյթակղութխն եկաւ աւելանալու Ձարլզ Րասըլի մեղքերի վրայ: Նա յայտարարեց (ու դժբախտաբար շատ միամիտներ հաւատալով խաբւե- ցին), որ իր կողմից օրհնւած «հրաշագործ ցորեն» է ծախում: Ով որ գնէր այդ ցորե- նից (անշուշտ նա իր հրաշագործ ցորենը սովորական գնից շատ աւելի թանկ էր ծախում) եւ օգտւէր դրանից որպէս սերմացու, հինգ անգամ աւելի բերք էր ստանա­լու:

Ռնսւկանօրէն շահամոլական նպատակներով կատարւած այս խաբեբայութիւնը եւս երեւան եկաւ: Խաբւածները Ձարլզ Րասըլի դէմ դատ բացեցին, եւ նա պարտա- ւորւեց 100.000 ա. դ. (հարիւր հազար ամերիկեան դոլար) տուգանք վճարել:

2 0 0 0 «ԵՀՈվԱՑԻ* ՎԿԱՆԵՐ», Թէ” ՍՏՈԻԹԵԱՆ ՎԿԱՆԵՐ է 47

Այս մարդը ինքն իրեն հոչւսկել էր որպէս Սուրբ Գրքի մասնագէտ, ամենագէտ ու բազմաթիւ աստւածաշնչական հին լեզուների տիրապեւոող: Իր դէմ բացւած մի այլ դատի ընթացքին դատարանում իր ստախօս ու խւսբեբայ լինելը փաստւեց, երբ նա չկարողացսս յունարէն լեզւի տաոերն իսկ ճանաչել ու արտասանել, էլ ուր մնաց, որ տիրսւպետէր հին յունարէն լեզւին:

Հակաոակ իր ամբողջ կեանքի ընթացքին ցուցաբերած անկայուն, խաբեբայ ու անբարոյական վարքագծին, այս ճարպիկ ու հմուտ ստախօսը միշտ էլ յաջողեց այս կամ այն պատճառով Բողոքական Եկեղեցուց դժգոհ անհատներին իր շուրջ հաւա- քել, տնտեսապէս եւ թւականօրէն աճեցնել իր աղանդաւորական շարժմանը յարողներին:

Եհովայի վկաների արտայայտած հակաքրիստոնէական եւ Սուրբ Գրքի որոշ հատւածների ու համարների վերաբերեալ նրանց կատարած խսւբեբայութեանց եւ խախտումների մասին շատ է գրւել բոլոր պաշտօնական Եկեղեցիների կողմից եւ փաստացի տւեալներով ցոյց է տրւել, որ «Րասըլականութեան» կամ Եհովայի վկա ­ների քարոզխօսութեան եւ զործունէութեան բուն նպատակը քայքայել ու կործանել է Քրիստոնէական Եկեղեցին, իսկ մեր ժողովրդի պարագային' նաեւ ապազգայ­նացրել ու այլասեր ել մեր համայնքի անդամներին, հեռացնելով նրանց Հայոց Եկե­ղեցուց եւ հայութեան ներկայի եւ ապագայի կրօնական եւ ազգային նպատակնե­րից:

Հետագային իր յաջորդը' ]. Р. КисЬегЬгй^ զարգացրեց շատ աւելի այլանդակ եւ ծայրայեղական գաղափարներ, որոնց պատճառով Եհովայի վկաները վերջնա- կանօրէն դուրս դրւեցին քրիստոնէական Եկեղեցւոյ ընտանիքից:

20-րդ դարի ընթացքին այս աղանդաւորական շարժումը ստացաւ նաեւ քաղա­քական գունաւորում' քարոզելով ու թելադրելով իր հետեւորդներին չհնազսւնդւել ո՞չ միայն իրենց պատկանած Եկեղեցիներին, այլ նաեւ պետութեանց:

Դժբախտաբար ներկայիս շատ է նրանց թիլը Հայաստանում, քանի որ ունեն ծանօթ ու անծանօթ աղբիւրներից հայթայթտղ հսկայական նիւթական միջոցներ: Օգտւելով հայութեան ապրած տնտեսական շատ ծանր պայմաններից, նրանք քաղցկեղի (քաՕսըրի) նման տարածւում եւ ճիւղաւորւում են Հայաստանում, ինչպէս այլ աղանդաւորական շարժումները: Ղարաբաղում նրանք յաջողութիւն չունեցան, քանի որ մի քանի տարի աոաջ Արցախի հոգեւոր եւ պետական ղեկավարութիւնը, զինւորական իշխանութիւնները գիտակցելով նրանց ազգավնաս գաղափարախօ- սութեան Արցախի ինքնապաշտպանութեան ու ազատագրական պայքարի օրերին, նրանց նկատմամբ ցուցաբերեցին ճիշտ, այսինքն խիստ կեցւածք, որի պատճառով նրանք չկարողացան արմատաւորւել Արցախի հողում:

Ցետագային մենք աոիթ կ՛ունենանք Տեղեկատու-ի էջերից անդրադառնալու ա- ւելի մանրամասնօրէն նաեւ նրանց մոլար վարդապետական ուսուցումներին: Այս նիւթով առաւել չափով հետաքրքրւողներին առ ի գիտութիւն յայտնենք, որ դեոեւս 1993 թփն, զգալով այս աղանդի ներկայացրած վտանգը հայ համայնքի համար, թեհրանաբնակ մտաւորական Աբրահամ Ցովասափեանը մի գեղեցիկ գիրք է գրել նրանց դէմ «Ովքե՞ր են Եհովայի վկաները» անունով: Ստորեւ տալիս ենք այդ գըր- քից որոշ գլուխներ.

Ր ա ս ը լ ա կ ա ն ո ւ թ ե ա ն համաոօտ պատմականը.ԵհոմաւիՎկանհոը» աղանդի մոլար վարդապետութիւնները.

Տ Տ Տ Տ էսալաթիփում են Սուրբ Գ ր ք Ի 1սօս*երԸ * շ * ւ « մ ֊ մհկնու-

ԵհովաւԻ վկաներն ուրանում են Սուրբ Երրորդութիւնը.Եհովայի Վկաներն ուրանում են Սուրբ Հոգու Էութիւնն ու Ա^ւածութիւնը.Եհովայի Վկաներն ուրանում են Յիսոա Քրիստոսի Աստւածութիւնը.Եհովայի վկաներն ուրանում են Ցիսուս Քրիստոսի խաչելութիւնը.Եհոմայի վկաներն ուրանում են Քրիստոսի մարմնով յարութիւնը.Եհովայի Վկաները Ցիսուսի երկրորդ Գալստեան մասին մոլար կարծիք ունեն.Եհովայի վկաներն ուրանում են հոգու գոյութիւնն ու անմահութիւնը.Եհովայի վկաները նենգափոխում են Սուրբ Գրքի խոսքերը' իրենց օգտին.Եհովայի վկաներն աղճատում են Հաղորդութեան Սուրբ Խորհուրդը.Եհովայի վկաները դէմ են որեւէ կրօնական կազմակերպութեան.Ձեն տօնում (Քրիստոնէական սաները),Եհովայի վկաներն ուրանում են Հին Կտակարանում արձանագրած յարութեան

դէպքերը եւ աղճատում* Նոր Կտակարանի յարութեան պաւոմութիւնները:

Կարծում ենք, այս խորագրերով կատարւած հաստատումները, ըստ ինքեան, բաւական են ապացուցելու, որ մենք այստեղ գործ չունենք քրիստոնէական մէկ Եկեղեցւոյ հետ, այլ գործ ունենք մի վտանգաւոր հակաքրիստոնէական սւղանդաւո- րական շարժումի հետ, որի նպատակն է, ինչպէս ասացինք, կործանել քրիստոնէա­կան մեր հաւատքն ու Եկեղեցին եւ ապազգայնացնել եւ այլասերել մեր ժողովուր­

դը:Ուստի, կրկին կոչ ենք անում մեր Եկեղեցւոյ զաւակներին, դուրս վտարել այս

խաբեբաներին մեր համայնքի միջից:

2 0 0 0 ԻՆՉՈ՞ Ի է ՄԵՐԺԵԼԻ ԻՆՔՆԱՍՊԱՆՈԻԹՑՈԻՆԸ է '49

ԻՆՉՈ՞Ի է ՄԵՐԺԵԼԻ ԻՆՔՆԱՍՊԱՆՈԻԹՑՈԻՆԸ

0

Հարց. - Ինչո՞ւ Հայ Եկեղեցին թաղման կարգ չի կատարում ինքնասպանի վրա: Պատասխան. - Հայ Եկեղեցին, այո, թաղման կարգ չի կատարում ինքնասպան­

ների վրա: Ավելին, հայոց մեջ ընդունված է անգամ ինքնասպաններին թաղել ընդ­հանուր գերեզմաններից դուրս:

Հ .- Ինչո՞ւ:Պ. - Կրոնա-իրավական տեսակետից միանշանակորեն արգելվում է անձնա­

սպանին թաղելու համար քահանա բերել, այսինքն՝ եկեղեցական որևէ կարգ կամ արարողություն կատարել1:

Իսկ Գոշի Դատաստանագիրքը պարտադրում է քահանային քննել, ստուգել ի- րողության հանգամանքները և պարզաբանելուց հետո միայն կարգ կատարել: Իսկ եթե պարզվեր, որ մեռնողը ինքնասպան է եղել, կտրականապես արգելվում էր կարգ կատարելը2:

Եկեղեցու պատմության բոլոր ժամանակներում այս դիրքորոշումը մնացել է անփոփոխ, այսինքն՝ միշտ անհատի ինքնասպանությունը դատապարտվել է, իսկ նրանց վրա կարգ կատարող հոգևորականները՝ պատժվել են:

Ռարսեղ Մեծի կանոններում դատապարտվում է անգամ «արգանդի պտուղը գի­տակցաբար ոչնչացնողը», և այդ արարքը հավասարեցվում է մարդասպանության արարքին, իսկ պատիժը' «մարդասպանի պատժին» համազոր: «Մեղավոր կինն այս դեպքում պատժվում է ոչ միայն պտուղը ոչնչացնելու, այլև իր կյանքը վտանգի ենթարկելու համար, քանի որ շատ է պատահում, որ իրենք էլ մեռնում են դրա­նից»3:

Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ այդ արարքը դիտվում է որպես ինքնա­սպանության փորձ, և եթե «ինքնասպանը» կենդանի է մնում, ապա խստագույնս պատժվում է: Հետևաբար, կարելի է պնդել, որ Եկեղեցին վերին աստիճանի խըս- տությամբ է մոտեցել ինքնասպանության խնդրին և կտրականապես մերժում է ինքնասպանությամբ վախճանվածների վրա որևէ եկեղեցական կարգ կատարելը, որը, կրոնական առումով, նշանակում է, որ Եկեղեցին ինքնասպաններին համա­րում է «Եկեղեցուց դուրս»' զրկված Աստծու Թագավորությանն արժանանալու հույ­

սից:

1 Վ,. Հակոբյան, Կանոնագիրք Հայոց, հատոր Ա: Երևան, 1964. էշ 295, հատոր Й, Երևան, 1971, էշ104:2 Ս". Գոշ, Դիրք Դատաստանի: Երևան, 1975, գլուխ ՃԿԵ:3 Ն. Մելիք-Թանգևսւն, Հայոց եկեղեցական իրսասնքը, Ս. գիրք: նուշի, 1903, էշ 2.17:

М Ь Л է ա1Դ4|>սի Л Ч « - ՈԻՐՏ Պ ա ր, Է. лг ШШ1 հզրա-Ոանգման համար ч .лл , Ы » Ի « Որ ՓասաարկՕ-ր. որոմցի, կար^ի Է и т ш й - նացնէլ հ ր կ » ЦпПЫртЛ խումր. ա) ս ո ւր մ ա ,ի մ ք թ ա վ ո ր ™ * Ա р> կրոնա-րարո-

յական հիմնավորումը:

սւ)Սուրբգրային հիմնավորումըԻնքնասպանության մասին Ս. Գիրքը հիշատակում է ընդամենը չորս դեպք.

1. Սավոսլի ինքնասպանությունը (Ա Թագ- ԼԱ 3-5),2. Աքիտոփելի ինքնասպանությունը (Բ Թագ. ժ է 15-23), •3. Ջամբրիի ինքնասպանությունը (Գ Թագ. ԺՋ 15-19),4. Հուդայի ինքնասպանությունը (Մատթ. Ի է 5):Բոլոր դեպքերում էլ անձնասպանները փրկչարանական աոումով կորցրել են

իրենց փրկությունը ե դատապարտվել, ընդ որում՜ Աստծու Դատաստանը թե7 ներ­կայի աոումով իրականացել, և թհ' ապագայի աոումով պիտի իրականանա Դա­

տաստանի օրը:Թվում է, թե հինկտակարանյան դրվագներում անձնասպանությունը կատարել

են հարկադրաբար, քանի որ թե- Սավուղը, թե' Ջամբրին, և թե1 Աքիտոփելը, միև­նույն է, սպանվելու էին: Անգամ այս իրողությունը «մեղմացուցիչ» հանգամանք չի կարող հանդիսանալ ինքնասպանության արարքն արդարացնելու համար: Երեքն էլ արդեն դատապարտված էին մինչև այդ արարքը և, որպես հետևանք, իրենց՝ մինչ այդ ունեցած վարքի ու ընթացքի, դիմել են այդ քայլին' լավ իմանալով, որ այդ քայլով իրենք դարձյալ ըմբոստանում են Աստծու դեմ: Համաձայն Ս. Գրքի, «թե' կյանքը, և թե՜ մահը Աստծուն է պատկանում» (հմմտ. Բ Օր. ԼԲ 39), ե միայն Աստ­ված է, որ կարող է իրագործել դատաստանը: Հենց այս աոումով էլ թե՛ Սավուղը, թե՞ Աքիտոփելը և թե7 Ջամբրին անգամ կյանքի վերջին վայրկյանին ըմբոստ գտնվեցին Աստծու հանդեպ՝ ինքնասպանություն գործելով:

Հուդայի պարագան որոշ չափով տարբերվում է վերը նշած երեք դեպքերից: Որպես կանոն, մեղքը գործելուց հետո մեղանչողը ձգտում է ազատվել մեղքի կոր­ծանարար հետևանքներից: Նա ձգտում է «ետ տալ» ժամանակը, որպեսզի «սրբա­գրի» իր արարքը, բայց' ավա՜ղ: Արարքները, որ գործվել են, այլևս չեն «սրբագըր- վում»: Դրանց համար արդեն պետք է պատասխան տալ: Հուդայի արատավոր ըն­թացքի տրամաբանական ավարտը հենց այդպիսին պետք է լիներ' դատապարտ­ված թե* այս աշխարհում, թե' հանդերձյալում: Մեղքի էությունն է այս, և դրանից խուսափել չի կարող ոչ մեկը:

բ) Կրոնա-բարոյակսւն հիմնավորումը

Տասնաբանյայի վեցերորդ պատվերը արգելում է սպանել մարդուն: Ծննդոց Թ 6 համարը ուղղակի հրահանգում է, որ «ով թափի մարդու արյունը, նրա արյան փո­խարեն թող թափվի իր արյունը, որովհետև Աստծու պատկերով եմ ստեղծել մար-

5 0 է ԱԵՐԺ՜ Մ Ա 6Ի Լ 6Ա Ն

2 0 0 0 ԻՆՉՈ՞ Ի է ՄԵՐԺԵԼԻ ԻՆՔՆԱՍՊԱՆՈԻԹՑՈԻՆԸ է 51

դուն»: Հետևաբար, մարդը, Արարչագործության պսակը հանդիսանալով, եզակի է իր էության մեջ: Նա կրում է իր մեջ իր Արար չի' Աստծու պատկերն ու նմանու­թյունը: Այդ եզակի արարածին պահպանելու համար էլ տրվեց Օրենքը, կամ այն իրավական հիմքը, որը ապահովելու էր մարդու կյանքի անձեռնմխելիությունը: Այս աոումով էլ մարդն իր կյանքի տերը չէ, նա չի կարող տնօրինել իրեն տրված այդ մեծագույն շնորհն ըստ իր քմահաճույքի: Քարոզգիրքը համեմատելով մարդասպա­նին ինքնասպանի հետ' վերջինիս արարքը շատ ավելի մեծ մեղք է համարում4: Բերված փաստարկները այսօր էլ չեն կորցրել իրենց այժմեականությունը:

Ո՞րն է ավելի մեծ մեղք' սպանե՞լը, թե՞ ինքն իրեն սպանելը: Տաթևացին միա- նշանակորեն պատասխանում է, որ անձնասպանությունը շատ ավելի մեծ մեղք է սպանության համեմատ, և բերում է երեք փաստարկ.

- Կենդանի մնալով' մարդասպանը կարող է հետագայում ապաշխարությամբ քավել իր մեղքը, ինչպես '"Լուկիւսնոսը5 Ա բազում հրեաներ, որոնք խաչեցին Քրիս­տոսին և ապաշխարությամբ քավեցին իրենց մեղքերը:

Հուդան չկարողացավ ապաշխարել և մեղքով դժոխք իջավ:- Ուրիշներին սպանողը թշնամի և հակաոակ է դաոնում մարդկանց, իսկ անձ­

նասպանը Աստծուն է հակառակվում, քանի որ Աստծու գործն է մարմնի կապելն ու արձակելը:

- Ուրիշին սպանողի համար հնարավորություն կա իր արյամբ վճարել թափած արյան դիմաց և, ինչպես Օրենքն է ասում, վճարում է այստեղ' այս աշխարհում: Իսկ իրեն սպանողը անվերջ պատժվում է հանդերձյալում: Ուրեմն որքան մեծ է հավի­տենական տանջանքն այս աշխարհում մարմնի տանջանքից, այնքան մեծ մեղք է իրեն սպանելը Ա անվախճան տանջանքի արժանանալը ուրիշին սպանելուց և. այս­տեղ տանջանքը կրելուց:

Վերջին ժամանակներս հույժ արդիական է դարձել ինքնասպանության խնդիրը: վերջերս մեծ աղմուկ հանած խմբակային ինքնասպանության փաստերը ամբողջա- տիրական (տոտալիտար) աղանդներում կրկին անգամ ցույց տվեց, թե որքան ճիշտ է եղել Եկեղեցու դիրքորոշումն այդ հարցի վերաբերյալ: Ամերիկյան Ջոնստաու- նում աղանդապետ Ջիմի Ջոնսի հրամանով ինքնսպանություն են գործում միանգա­մից 900 անդամներ (1978 թ.), իսկ «Դավթի սերնդի» աղանդապետ Դավիթ Կորեշը, հիմնվելով մի քանի սուրբգրային համարների վրա (օրինակ' Երեմիա Ծ 52), ինքնակիզման հրաման տվեց, և 86 անդամ իրենք իրենց կրակը նետեցին (1993 թ.): Փաստորեն բոլոր ամբողջատիրական աղանդներում աոկա է թե' Ջիմի Ջոնսի, ե թե7 Դավիթ Կորեշի ոգին:

Այսօր Հայաստանում արդեն հաստատվել են ամբողջատիրական որոշ աղանդ­ներ (Եհովայի վկաներ, խարիզմատներ և այլն), որոնց մոլեռանդության չափը սահ­

4 4.. Տաթեւացի, Գիրք քարոզոլթհան, Ամաոան հատոր: Կ. Պոլիս, 1731, էյ 20-21:5 Հիսուսին գեղարդով խոցող հարյուրապետը:

մա ն չունի: Ն ր ա ն ց «շա ն ա սիրութ յա նը. ա կա նւա ոես ե ն ք լինում ա մ ե ն օ ր Ա ա մ են

տ ե ղ ' Երևա նի փ ողոցներում ու կա նգա ռներում:Այսօր արդեն մեր բժիշկներին մտահոգում է Եհովայի վկաների արյան փոխներ-

աոկման վերաբերյալ մոլեոանղ քարոզներն ու արգելքները: Իսկ ղա ոչ այլ ինչ է. եթե ոչ' ճիմի Ջոնսի ոգին: Եհովայի վկաների այդ արգելքը շատ չի տարբերվում

ինքնասպանության արարքից-

ՍԵՐԺ ՄԱՅԻԼՅԱՆ

■ ■ 1 г ^ г » ж

ԱՅԾԵՄԻԿ ԿՈՐԿՈՏՅԱՆ

ՆՈՐ ՋՈԻՂԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԲԱԶՄԱՇՆՈՐՀ ԱՌԱՋՆՈՐԴԸ' Ի)ԱՉԱՏՈԻՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԿԵՍԱՐԱՑԻ

1624-1626 թվականներին Պարսկաստան այցելած քարոզիչ Եղբայր Եվջենիո դի Բենեդետտո Կարմելյան մեծավորը Ս. ժողովին ներկայացված զեկուցագրում անհրաժեշտ է նկատում շարադրել Նոր Ջուղայի հայկական համայնքից ստացած իր տպավորությունը. «Ասպւսհւսնու հայերու մէջ ժամանակէ մը ի վեր երևան եկած են քանի մը անձնաւորութիւններ, որոնք կ՚ապրին արտաքոյ կարգի խիստ կեանք մը եւ կը վայելեն ժողովրդեան քով սրբութեան հոչակ: Անոնք վարդապետ կը կոչուին. բաժնուած զանազան հայաբնակ վայրերու վրայ' աոաքելաբար կը շրջին երկրէ երկիր, գիւղէ գիւղ քարոզելով, ուսուցանելով և խորհուրդներ մատակարարե­լով: Ասկէ աոաջ աո ի չգոյէ վարդապետութեան, ւորդորի եւ օրինակի, շատերը կ՛իյնային մեծամեծ մեղքերու մէջ, այսպէս' կ՚արձակէին իրենց օրինաւոր կիներն եւ ի նորոյ ամուսնութիւններ կը կնքէին, իսկ ուրիշներ...»1:

«Արտաքոյ կարգի խիստ կեանք» ապրող և «սրբութեան հոչակ» վայելողներից մեկը կամ, նույնիսկ, գլխավորը Խաչատուր վարդապետ Կեսարացին էր, որի գոր­ծունեությունը մեծապես պայմանավորեց Նոր Ջուղա և նրան հարող շրջանները բնակեցված հայության, ապա նաև իր ժամանակի արևելահայության մշակութային աոաջընթացը: Հնազանդություն, աղքատություն, ողջախոհություն պահանջող խստակեցությունը Նոր Ջուղայի հոգևորականները, հանձին իրենց աոաջնորդ Խա­չատուր Կեսարացու, ժաոանգել էին Սյունյաց մեծ անապատից, որի «Սահմանքի» (իմա' Կանոնադրություն) հիմնական կետերը ներկայացված են Աոաքել Դավրիժե-

1 Զեկուցագրի քաղվածաբար հայերեն թարգմանականը տես' Հ. Ն. Ակինեան, Մովսէս Գ. Տա­թեւացի Հայոց Կաթողիկոսն ու իր ժամանակը: վիեննւս, 1936, էշ 167-168:

, հոսում Անապատի հիմնադիրները հանգամանորեն ծանոթացել էին Պաղես- Սի նայի անապատականների Ա ի ա բ ա ն ո ^ ի ունեցած

կարգին և ընդունել Ս ™ անապատի պայմաններին ու նպատակներին պատշաճող

ԱԿ4ՄասնավոՐապհս' «Պարտ է անապատաւորաց միայն կալ եւ ժուժել ի խցի, եւ ասւհել զմիտս եւ զխորհուրդս սուրբս ամենայն անմաքուր մտպծութեանց հոգեկա- նա„ եւ մարմնականաց. եւ թող զկամս իւր եւ լինել «նազանդ եւ կատարող կամաց առաջնորդին, եւ ոչ լինել ումեք ստացուած աոանձին... եւ ինչ ոչ ունել ի խցի եւ կամ ուտել եւ հանապազօր ի տարին պահօք անցուցանել' բաց ի շստաթէ եւ ի կիւրակի եւ ի տէրունսւկան տօնից...» Ս հագնել «զսքեմն եւ զցսպիսն, որ է մազեղէնն ի ներ- Ещ զգեստուցն ի վերայ մերկ մարմնոյն...»3: խաչատուր Կեսարացին ոաանել էր այս անապատում, աշակերտել 1613 թվականից հաստատությանը միաբանած Մովսես Տաթևացի վարդապետին, որը շուտով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս և դա­րաշրջանի հայոց մշակութային կյանքը վերակերտողը պիտի դաոնար: Աղբյուրնե­րի ուսումնասիրությունը արդարացնում է լատին հոգևորականի գործածած «սրբու­թյան հոչակ» արտահայտությունը, ինչպես կհամոզվենք առաջիկայում* ձեռագրա­կան հիշատակարանները վկայակոչելիս:

խաչատուր Կեսարացու ինքնությանը վերաբերող անդրանիկ տեղեկություն գտնում ենք նրա ժամանակակցի' Գրիգոր Դարանաղցու «ժամանակագրության» 1616-1618 թվականներին առնչվող անցուդարձերի նկարագրության դրվագում. «... Եւ ՌԿԵ (1616) թուականին հրաժարեցի կամօք իմովք ... եւ ... ուղի անկեալ գնացաք յԵրուսաղէմ, երկու Զատիկ անդ արարաք: Եւ նաւեպլ գնացաք ի Կիպրոս, եւ ելալ յանապատ մի ի միաբնակաց վանսն, որ սուրբ Մակար ասի, որ էր խբթոց ազգացն, նոքա սպառեր են, մեր ազգացն են տուեր, որ կայր անդ ի մեր ազգացն երկու աբեղայ, մէկ քահանայ խաչատուր անուն, եւ որ այժմ վարդապետ է եւ առաջնորդ Զուղայոցն, եւ միւսն Վարդւսն մոնոզոն, որ այժմ քահանայ է... զի նա է հայր վանացն, եւ երկու-երեք այլ աղօթաւոր ծերք: Եւ կացաք... անդ երկոտասան ամիս...»4:

Նախ ճշտենք տեղեկության ժամանակագրական ցուցումները. 1616 թվականի Ջատկից առաջ նա դուրս է եկել ճւսնւիորդությւսն, «երկու Զատիկ» կատարել Երու- սաղեմում, ասել է, թե' Կիպրոս է մեկնել 1617 թվականի ապրիլից հետո և այնտեղ մնացել մեկ ամբողջ տարի, ուրեմն մինչև 1618 թ.: Դարանաղցին Սուրբ Մակարի

2 Աոաքել Դսսրիժեցի, Գիրս պսւտմսպրութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ս.. Խանլարյանի:Երևան, 1990, էշ 218-220: „3 Նույն տեղում, էշ 219-220: «Սահմսւնքի. հիմնական պահսւնշները համարակալ թվարկումով տե՞ս Հ. Ն. Ակինեան. նշվ. աշխ., էշ 165-166:4 «ժամանակագրութխՕ Գրիգոր վարդապետի Կամախեցւու կամ Դարանաղցտյ»: Հրատարակեց Մեսրոպ վարդապետ Նշանեսւն: Երուսաղէմ, 1615, էշ 183:

2000 ՆՈՐ ՋՈԻՂԱ8Ի ՀԱՑՈ8 ԲԱԶՄԱՇՆՈՐՀ ... է 55

վանքում հաստատված է տեսել Խաչատուր Կեսարացուն Ա որովհետև իր ապրած- ժամանակահատվածում Խաչատուրի մեկնումի մասին չի հիշատակում, ուրեմն նա վանքում է գտնվել5: Խաչատուրի' Կիպրոս գալու պատճառները մասամբ կոահելի են դաոնում Դարանաղցու այն տեղեկությամբ, թե նա քահանա է եղել և հետագա­յում է վարդապետ ձեռնադրվել ու Ջուղայի առաջնորդ նշանակվել: Հետևաբար' այ­րիացած ե աշխարհիկ քահանայությունից հրաժարվող Խաչատուրը նախընտրել է վանական կյանքը, և որովհետև այս շրջանում արևմտահայոց միջավայրում Պոլսո պատրիարքարանին ենթակա վանական հաստատությունները խիստ սակավաթիվ էին (Արմաշի Չարխափան Ս. Աստվածածին, Կիպրոսի Ս. Մակար), Գրիգոր Կեսա- րացու սանը ոչ պատահականորեն հայտնվել է Կիպրոսի վանքում (Արմաշավանքը այս տարիներին բավականին աղետյալ վիճակում էր, որի վերանորոգումը հոգում էր դարձյալ նույն Գրիգոր Դարանաղցին)6:

Ինչպես երևում է նույն Դարանաղցի պատմիչին պատկանող ձեռագիր Աստվա- ծաշնչի հիշատակարանից, Կիպրոսում մեկ-երկու տարի մնալուց հետո Խաչատուր Կեսարացին 1618 կամ 1619 թվականներին մեկնել է Երուսաղեմ և աբեղա ձեռնա­դրվել: Աստվածաշնչի Եզեկիելի մարգարեության վերջում-պահպանվել է Խաչա­տուրի հիշատակարանը. «Ջսակաւ աշխատողս ի սմա Կեսարացի Խաչատուր ան- ուամբ միայն աբեղայս աղաչեմ միով «Հայր մեր, որ յերկինս»-իւ յիշել ի Տէր, եւ Քրիստոս զյիշողքդ յիշէ ի միւսանգամ գալստեան իւրոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն: Հայր մեր»7: էքիշտ է, հիշատակարանը թվական չի կրում, բայց Եզեկիելի մարգարեությանը նախորդող Եսայիի վերջում, որին հաջորդել է Խաչատուրի ընդ­օրինակումը, նշված է գրչության թվականը' 1617 թ. հունիսի 28, ուրեմն Եզեկիելը գրված է այդ թվականից հետո և 1621 թվականից առաջ (վերջինս Եզեկիելիին հա­ջորդող «Կտակ երկոտասան մարգարէից» դրվագի գրչության թվականն է): 1621-ին Խաչատուրին գտնում ենք Երուսաղեմից Կ. Պոլիս վերադարձած և տեղիս Ս. Նիկողայոս եկեղեցու (հայտնի է Կոմրուկի Ս. Նիկողայոս անունով)8 Դարանաղցու Աստվածաշնչի նկարչական զարդարանքը կատարելիս: Հռոմայեցոց թղթի վերջում Գրիգորի թողած հիշատակարանը տեղեկացնում է. «Գրեցաւ հինգ տետրս ի Կոմրուկի Սուրբ Նիկողոս եկեղեցիս, ի մեր նորաշէն վերնատունս... եւ զիս զան- պիտան փծուն գրիչս' զԳրիգոր միայն անուամբ վարդապետս եւ զՏէր Խաչատուր խարանազգեաց խստակրօն ամենաշնորհ աբեղան' զբանի սպասաւորն, որ եւ

5 Ի դեպ. մեր կարծիքով, Գր. Դարանաղցու գործածած «միաբնակ» տերմինը պիտի ընկալել իբրև «միաբնակ» (մոնոֆիսիտ) Ա ոչ «միաբանություն»: Այդ հաստատվում է նաև վանքիս նախապես <խբթի- ներին» (ղպտիներին, կոպտերին) պատկանելու փաստով:6 Հմմտ. Գրիգոր Դարանաղցի, նշվ. աշխ., էշ 423: Արմաշի վանքի հետ կապված հարցերի քննու­թյունը տե՛ս Պ. Մուրադյանի «Արմաշի վանքը» գրքում: Երևան, 1998:7 Տես' Գրիգոր Դարանաղցի, նշվ. աշխ., էշ 606:8 կոմրուկի կամ Կէօմրխկի Ս. Նիկողայոս եկեղեցին գտնվելիս է եղել էտիրնե Գսւբոփ մոտ, որի տեղում այժմ Քեֆելի 6ամին է:

Ա8ԾԵՄԻԿ ԿՈՐԿՈՏ8ԱՆ

шгшЦбрч. <в»ч Л «ՕարսՕգ -»Ч, "Г ի пицца հ ի ашпЛЦЬ հ. զաւէ-նայն աշխատաւորսն մեր յիշեսջիք Ի Քրիստոս...»:

Գրիգոր Դարանաղցին գովեստների մեջ առանձնապես ֊բառեր շոայւող հեղի- 0ան է ուստի Խաչատուրին բնորոշող արտահայտությունները պիտի համարի մի- անգամայն իրական ու բովանդակային բնութագրումներ: «Խարազնազգեստ խըս- աս/կրօն, կենցաղավարությունը, ինչպես տեսանք գալիս էր Սյունից Մեծ անա- աասփ եանոնքի պահանջներից, որտեղից Ա ժաոանգել էր Խաչատուր Կեսարացին Ս հետագայում գործադրել իր առաջնորդության տարիներին Նոր Զոլա յում: Կար- մեԱան մեծավորն այստեղ էր տեսել այդ խստակեցությունը Ա անհրաժեշտ նկատել

արձանագրել իր զեկուցագրում:Խիստ տարողունակ են հիշատակարանի մյուս գնահատություները' «ամենա­

շնորհ աբեղա, ե -բանի սպասաւոր»: Աոաջինի տակ նախ գրչության ու ծաղկման հմտություն պետւչ է հասկանալ, որը թե- գրիչ ընդօրինակող է (այդ մասին էր խո­սում նախորդ հիշատակարանը), թե' «ոսկող» ու «ծաղկող», 'միաժամանակ նաև' .բանի սպասաւոր», որ Ս. ԳրքԻ իմացությունից ու աստվածաբան լինելուց զատ քարոզչական կարողություն է վկայում: Գրիգոր Դարանաղցին ոչ պատակահանո- րեն է մասնավորեցնում, թե այդ ամենով օժտված աբեղան «աշակերտ գրոց և հնա­զանդ մեզ» է: 'Գրոց աշակերտը» վարդապետի ղեկավարությամբ ու վերադիտու- թյամբ աստվածաբանության մեջ հմտացողն է: Եվ հիրավի, իր «ժամանակագրու­թյան» մեկ այլ դրվագում Գրիգոր Դարանաղցին անհրաժեշտ է նկատում Ս. Նիկո- ղայոսի նույն եկեղեցում Խաչատուր Կեսարացու ներկայությամբ կատարված մի այլ իրողության մասին պատմել: Այն օրերին, երբ պատմիչը Արմաշի ե Պալատի Ս. Հրեշտակապետաց եկեղեցիների կաոուցման համար (ավելի ստույգ' վերակւսոուց- ման-նորոգման համար) հանգանակություն էը կատարում, Ձանկչի անունը կրող մեկը զանազան «հրաշագործություններ» է կատարում, որին և հանդիպում է Կոմ- րուկի Ս. Նիկողայոս եկեղեցու աբեղա Հակոբը: Զանկչին փող է կորզում այս աբե­ղայից. «Եւ անդ լինէր Խաչատուրն, որ այժմ վարդապետ եւ եպիսկոպոս է ի Սպա­հան, յայնժամն աշակերտ անուն էր աո մեզ. նա աղաղակեաց ասելով թէ' Մի հա- ւատար, սուտ է նա և այդ ոսկերքդ այդպէս չար հնւսրիւք կու եփէ ու կու վաճաոէ, ես գիտեմ զնա ի վաղուց հետէ, նա շատոց է վաճաոել ձեռք եւ գլուխ եւ բազուկք եւ այլ ոսկերաց: Եւ այնմ բանից փորձ աոաք ի վերայ հիւանդաց եւ ոչ մի նշան չտեսաք, որ այնու յայտ է սրբոցն ոսկերն լինելով և մանաւանդ որ նորագիւտ լինի...»9:

Այստեղ մեզ համար կարևորը սուտ հրաշագործի խաբեբայության իրողությունը չէ, այլ որ Գր. Դարանաղցին նորից հիշեցնում է Խաչատուրի «յայնժամ աշակերտ անուն» աո ինքը լինելը, միայն անհրաժեշտ է պարզել, թե այդ «յայնժամի» տակ իրականում ո՞ր թվականը կամ տարին պիտի հասկանալ: Չանկչիին վերաբերող դրվագի սկզբում նրա երևալը «ի կողմանս Նիկիոյ» թվագրված է ՌՀԲ (1623), որը

՚ Գրիգոր Դարանաղցի, նշվ. աշխ, էշ 425:

2000 ՆՈՐ ԶՈԻՂԱՑԻ ՀԱՅՈՑ ԲԱԶՄԱՇՆՈՐՀ ... է 57

բնավ չի համապատասխանում Խաչատուր Կհսարացու կենաց տարեգրությունը ներկայացնող մյուս աղբյուրների հաղորդումներին: Ծիշտ է, Գրիգոր Դարւսնաղ- ցին ոչ միայն ժամանակակից է, այլ նաև նրա ուսուցիչներից մեկը, Ա այնուամենայ­նիվ' վերջին դրվագի եղելությունը 1623 թվականով արձանագրելը ստույգ չպետք է լինի: Նախ հիշենք, որ Դարանաղցին վկայակոչվող ժամանակագրությունը գրել- ավարտել է 1636 թվականի անցքերի հիշատակումով10, ուրեմն 20-ական թվական­ների եղելություները կարող է տարեգրել հիշողությամբ, ուստի և, հավանաբար, վրիպումով: Խնդիրս այն է, որ մենք օնոքի տակ ոմանք 1623-ին վերաբերող երեք միմյանցից անկախ աղբյուր, և այդ երեքն էլ Խաչատուր Կեսարացուն ճանաչում են իբրև արդեն Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի առաջնորդ: Այսպես. Սիմեոն Ջու- ղայեցի քահանան Հայոց ՌՀԲ (1623) «ի մայրաքաղաքս Ասպահան, որ Օօշ կոչի, ի թագաւորութեան պարսից Շահ Ապասին և աոաջնորդութեան մերոյ գեօղիս Ջու- ղայոյ Խաչատուր վարդապետին, Խաւջայ Նազւսրին» ընդօրինակում է Գր. Տա ­թևացու «Հարցմանց գիրքը»11: Խաչատուրի աոաջնորդության այդ նույն 1623 թվա­կանն են հավաստում այլ ձեոագրերի հիշատակարաններ ևս' մասնավորեցնելով, թե ընդօրինակությունը կատարվել է «ի մեծ թուականիս Հայոց ՌՀԲ (1623) ի Օօշ քաղաքս' Ասպահան, ի հայրապետութեան տեաոն Մելքիսեդ Կաթողիկոսի Ամե­նայն Հայոց, եւ յաոաջնորդ մերոյ Աթոոոյ սբ. ուխտի Ամենափրկչի վանացս Խաչա­տուր րաբունապետին, եւ թագաւորութեան...»12:

Այսպիսով, հիմք ունենք եզրակացնելու, թե Խաչատուր Կեսարացու առաջնոր­դությունը Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքում սկսվում է 1621-ից հետո և 1623-ից առաջ: Անշուշտ, կարելի էր Պոլսից մեկնելու և Նոր Ջուղա գալու տարի նշանակել այդ երկու թվականների միջև ընկած 1622-ը, բայց նման եզրակացությունը փակում է Խաչատուր վարդապետի կենսագրության այլ մանրամասնությունների ուսումնա­սիրության դուռը: Այսպես. Նոր Ջուղայի պատմության երախտաշատ ուսումնասի­րող Հարություն Տեր-Հովհանյանցը վստահ է, թե Խաչատուր վարդապետը էջմի- ածնից նվիրակական պաշտոնով 1620-ին եկել է Նոր Ջուղա և նույն թվականին էլ «ըստ խնդրոյ ժողովրդեանն» ստանձնել առաջնորդության Աթոռը13:

Հ. Տեր-Հովհանյանցը, պիտի ենթադրել, չէր կարող ծանոթ լինել Մաղաքիա արքեպս. Օրմանյանի սեփականությունը հանդիսացող ձեռագիր Աստվածաշնչի հիշատակարաններին, որոնցից մեկը, ինչպես վերևում տեսանք, գրված պիտի լինի

10 Տե՛ս նշվ. աշխ., էշ 585:11 Տես՛ Ցուցակ Յեոագրւսց Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի, հատ. Ա, կազմեց Սմբատ Տէր-Աւե- աիսեան: վիեննա, 1970, էշ 763:12 Հայերեն ձեոագրերի ժէ դարի հիշատակարաններ (1621-1640 թթ.), հատոր Ռ, կազմեցին՛ վազ- գեն Հակոբյան. Աշոտ Հովհաննիսյան: Երևան, 1978, էշ 100 (այսուհետև՝ ՀՕՀ, ժէ դար): Հմմտ. նշվ. աշխ., էշ 107: վերշինս նույնական է նախորդ ծանոթագրության մեշ հղվածին:13 Պատմութիւն Նոր Ջուղսւյու, որ յԱսպւսհան, աշխատսւսիրեւպ ի պ. Ցւսրութիւնէ Թ. Տէր-8ով- հանեանց. հատոր Բ: Ի Նոր Ջուղա, 1881, էշ 22 (այսուհետև՝ Հ. Տէր- Ցովհսւնեանց, Պաամութիլն...):

ԱՑԾԵՄԻԿ ԿՈՐԿՈՏՑԱՆ 2000

1621-ին Կ Պո լսում Ս խոսում է խաչատուր աբեղայի ձեռքով «ոսկած» ու «ծաղկած, լինելու մասին: Ուրեմն, ըստ այս տեղեկության, նա չէր կաբող 1620-ին էջմիածին, ապա և իբրև նվիրակ Նոր Ջուղա եկած ե առաջնորդություն ստանձնած լինել՛4: Արդ, Ջաքարիա էջմիածնեցի գրչի 1625 թ. հիշատակարանից տեղեկանում ենք, որ Մովսես Տաթևացի «հեզահոգի Ս տիեզերալոյս մեծ վարդապետը» ե Երևանի Ս. Անանիայի «քաջ րաբունապետը» «...ի ժամանակս ծերութեան իւրոյ ի բաց ընկեց զտկարութիւն մարմնոյ, գնաց ի Պարսկաստան եւ քարոզեաց զազգս քրիստոնէից ել ոլղղեաց զամենայն կարգ և սահմանք եկեղեցտյ: Եւ նստոյց անդ մի ի պատ- ուական աշակերտաց իւրոց տէր խաչատուր Կեսարացին հովիւ և վարդապետ: Եւ ինքն դարձեսղ եկն երկիրս մեր էրեւան, ի սուրբ ուխտս աոաքելոյն Անանիայի»15:

Մինչ առաջնորդության տարին ճշգրտելը փորձենք պարզել, թե ե՞րբ կարող էր խաչատուր Կեսարացին աշակերտած լինել Մովսես Տաթևացուն: Աոաքել Դավրի- ժեցին ևս 1630 թ. նվիրակության մեկնելու կապակցությամբ հիշում է, որ խաչա­տուր Կեսարացի վարդապետը Մովսես Կաթողիկոսի (իմա Տաթևացու) «Մեծ աշա­կերտն» է 16: Ինքնին հասկանալի է, թե այս տեղեկությունները չեն կարող վե­րաբերել Երևանում, ապա և էջմիածնում Մելքիսեթ վարդապետ վժւսնեցու դպրո­ցին, ուր նվիրակությունից վերադաոնալուց հետո ունկնդիր եղավ խաչատուր վար­դապետի աշակերտ Սիմեոն Ջուղայեցին17: Մովսեսին աշակերտելու համար, կար­ծում ենք, խաչատուր Կեսարացին ուսանած պիտի լիներ Սյունյաց Մեծ անապա­տում, ուր երկու տասնամյակ գործում էր Մովսեսը: Ի դեպ, նրանք գուցեև միասնա­բար եղել են Գրիգոր Կեսարացու սաները' հիմնականում նրա բազմակի (հինգ ան- գամյա) պատրիարքացման տարիներին: Ցավոք, տվյալներ չունենք մասնավորեց­նելու, թե ե*րբ է խաչատուր Կեսարացին դարձել իր ավագ սերնդակցի աշակերտը, բայց հիմք չունենք կասկածի տակ առնելու այդ իրողության՜ը վերաբերող տեղեկու­թյունները: Ի դեպ, Հ. Տեր-Հովհանյանցը համոզված չէ, թե Մովսես Կաթողիկոսի կողմից նվիրակության ուղարկված խաչատուր վարդապետը նույն Նոր Ջուղայի առաջնորդ Կեսարացին է, ուստի անհավատալի է համարում Մ. Զամչյանի երկում եղած նույնացումը18 և երկու խաչատուր վրդ. Կեսարացու գոյության ենթադրում19:

14 Պիտի ենթադրել, որ Ա. Սվպուաճյանը նկատել է նշյալ 1620 թվականի հակասությունը այլ աղբ­յուրների հաղորդումներին, ուստի աոսւնց մանրամասնությունների մեջ մտնելու սրբագրել է այն 1621 (տե՛ս Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն հայ դպրոցի: Գսւհիրէ, 1946, էջ 526):15 ՀՁՀ, ժէ դար, հատ. Р, էջ 175:16 Աոաքել Դսսրիժեցի, Գիրյշ պատմութեանց, էջ 298:17 Այդ դպրոցի մասին տե՜ս Հ. Ն. Ակինեան, Մովսէս Գ. Տաթևացի, էջ 200-207, նաև' Խաչիկ Սամ- ուէլեան, ԼՈղյյիսեթ վարդապետ վ<հսնեցին և Ոսկան երևանցու ուսումնաոութիւնը Երևանում 1631 թուականին, «Հայկազեան հայագիտական հանդէս», հատ. ԺԸ: Պէյրութ, 1998, էջ 75-86:18 Պատմութիւն Հայոց, յօրինեալ ի հայր Միտայէլ վրդ. Ձամչեանց, հատոր Գ: վենետիկ, 1786, է» 633-638:19 8. Տէր-Տովհանեանց, նշվ. աշխ., էջ 24-25, 8տ0. 2:

2000 ՆՈՐ ՋՈԻՂԱ8Ի ՀԱՑՈ8 ԲԱԶՄԱՇՆՈՐՀ ... է 59

Սակայն կասկածը անհիմն է, որովհետև Մ- Զամչյանը վերաշարադրում է Աոաքել Դավրիժեցուց և ժամանակի այլ աղբյուրներից քաղած նյութերը: Նվիրակության մեկնող խաչատուրը Կեսար ի սղում խորհրդակցում է Գրիգոր վարդապետի հետ (նա նոր էր հրաժարվել 1626-1629 թվականներին հինգերորդ անգամ պատրիար­քական աթոռակալությունից), որը հրաշալի գիտեր Լեհաստանում ու այլ երկրնե- րում հայոց միջավայրում տեղի ունեցող դավանական-մշակութային անցուդար- ձերը: Բավական է հիշել թեկուզ, որ նա եռանդագին պաշտպանում էր իր սան Մով- սես Տաթևացու կեցվածքն ու բոլոր ձեռնարկումները: Գրիգոր Կեսարացին քաջու­թյուն էր ունեցել բացահայտորեն հանդիմանել Մելքիսեդեկ Կաթողիկոսին կաթոլի­կության հանդեպ ցուցաբերած հանդուրժողականության և Հոոմից օգնության ակնկալիքներ ունենալու համար: Ահա մի հատված աո կաթողիկոս հասցեագրած նրա թղթից- «Մանաւանդ քան զամենայն մեծ չարիքն այս են, որ զքո ձեռագիրն ե- տուր Փափուն, թէ ես' Մելքիսեդ Կաթողիկոս Հայոց իմ ազգիս վարդապետօք, ե- պիսկոպոսօք եւ համայն ժողովրդովք հնազանդիմք Հռոմայ Եկեղեցւոյն եւ ընդու- նիմք զժողովն Քաղկեդոնի եւ զտումարն Լեւոնի, եւ նզովեմք զԴէոսկորոս եւ հա- մախոհք նորա եւ ասեմք... եւ ձեռագրիս օրինակն Փսսին գրել է պասմայ գրով եւ յուղարկել է ի Լեհ, նոյնպէս եւ ամենայն տեղիս...20: Թղթում առանձին կետ է հատ­կացված կաթողիկոսի ուղարկած նվիրակներին. «Եւ երկրորդ անկարգութիւն այն է, որ թէ յինչ երկիր որ նուիրակ յուղարկես' նա կու ընտրես' յոր տեղ որ չար և լիրբ, անզգամ, անամօթ եւ ամբարտաւան մի կայ, որ ո'չ յԱստուծոյ երկնչի, եւ ո'չ մարդ- կանէ ամաչէ, զայնպիսիքն կու առաքես...»21:

Խաչատուր Կեսարացին լիովին գոհացնում էր այն պահանջները, որ նվիրակին ներկայացնում են Գրիգոր Կեսարացին ու նրա ժամանակակիցները: Առաքել Դավ- րիժեցու խոսքերով ասած՝ «Եւ էր Խաչատուր վարդապետն այր հեզ եւ հանդարտ եւ քաղցրաբարոյ, ոչ անիմաստ եւ անբան, այլ իմաստուն եւ բանիբուն, որ լոկ տեսու- թեամբ միայն շահէր զառ ինքն պատահեալսն, որոյ վասն զնա կարգեցին նուի- րակ»22:

Այսպիսով, Խաչատուր Կեսարացին հիրավի աշակերտել է Մովսես Տաթևա­ցուն, նրա աոաջադրմամբ ու հորդորով դարձել նորահաստատ Ամենափրկիչ վան­քի առաջնորդ (ուրեմն և՝ թեմակալ), իսկ այնուհետև նույն Մովսես Տաթևացու (1629-ից' արդեն կաթողիկոս) հանձնարարությամբ մեկնել Լեհաստան նվիրակու­թյան: Նրա կենաց տարեգրության որոշ հարցեր իրենց լուծումն են գտնում Ամենա- փրկիչ վանքի «ի ներքնահարկի սեղանոյ» գտնվող «յետագայ արձանագրութեան» (իմա' տապանագրի) հաղորդումներում.

20 Գ. «Լ. ՍրուանՅտեանց. Թորոս Աղբար, մասն Р: Կ. Պոլիս, 1884, էշ 289:21 Անդ, էշ 282:22 Աոաքել Դսսրիժեցի, նշվ. աշխ., էշ 298:

Ա8ԾԵՄԻԿ ԿՈՐԿՈՏՑԱՆ 2000

Ի հանգստի աստ ամփոփի մաքուր մարմին վա րդապետի

Խաչատուր սրբա զա նի' հետեւողի տ եա ոն Ցիսոա ի,

Որ էր տ եղեա ւ Կեսարացի. գործով սուրբ, հեզ եւ արի.

Ոարձեսղ յոսւ իւր զ լա ծ Քրիստ ոսի' ա ոա ջնորդէ նորին հօտի: Երեսնամեսւյ յաւս գործ յսւնձնի' սմա նստիլ յա յսմ աթոոի.

կ ր է յա նձին զվա րս անմարմնի, մ նայ մինչեւ յիսուն վեցի

Յա նցա տ րա ցս նա զա տ ի հա զա ր Ղ ե. Ե թուի23:

Դժվարանում ենք ստույգ որոշել, թե այս արձանագրությունը «յհտսւգայ» կոչե­լով Հ. Տեր-Հովհանյւսնցը ի*նչ է հասկանում' «հետագայում գրված», թե" «ստորև բհրվող»: Բոլոր պարագաներում տապանագրի բովանդակած տվյալները մեզ ա- ոավել ճշգրիտ են թվում. 1095-ին (=1646 թ.) «յիսուն վեց» տարեկան հասակում մա­հացածը ծնված պիտի լինի 1590 թվականին, ինչպես և նշվում է նրան վերաբերող գրականության մեջ24: «Երեսնամեայ յայս գործ յանձնի» արտահայտությունը հրա- տարակչի իսկ արդարացի մեկնաբանությամբ երեսուն տարեկան հասակում ա- ոաջնորդություն ստանձնել է նշանակում և ոչ 30 տարվա աթոռակալություն, ուստի խաչատուր Կեսարացին Ամենափրկիչ վանքի վանահայր ու պարսկահայոց հո­գևոր առաջնորդ է դարձել 1620-ին: Ուրեմն Գրիգոր Դարանաղցու Աստվածաշնչի հիշատակարանի 1621-ը պիտի սրբագրել գոնե մեկ տարով' 1620 թ.25:

խաչատուր Կեսարացու կրթա-լուսավորական, վարչական, դավանական-քա- րոզչական, գրական-գեղարվեստական գործունեությունը գնահատելուց առաջ ան­հրաժեշտ ենք համարում վերստին հիշեցնել հայոց պատմության քննարկվող դըր- վագում վանքերի ու վանականության ունեցած բացառիկ դերակատարումը: Հայոց գաղթաշխարհի պատմությունը սկզբնաղբյուրներով ճանաչող Ա. Ալպոյաճյանը վաղուց և իրավացիորեն նկատել է, թե «Դիտելի է, որ ժ է դարուն սկիզբը դէպի Արեւելք եւ դէպի Արեւմուտք երկու մեծ գաղթաշարժերու ատեն եւ Օսմանեան ու Պարսիկ պետութեանց մայրաքաղաքներուն մէջն ու շուրջը բաւական ստուար թուով հայեր հաստատուելէն անմիջապէս յետոյ վանքեր երեւան կու գան, բոլորո­վին հայ աշխարհէն հեռու: Անոնց մէջ յիշատակել պետք է Արմաշի Զւսրխաբսւն Ս. Աստուածածին և Նոր Ջուղայի Ամենափրկչեան վանքերը, որոնք գրեթէ նոյն ժա­մանակ կաոուցուած են, գուցէ զուգադիպութեամբ, սակայն երեւութապէս նոյն նպատակով ու նոյն ձգտումով»26:

23 0. Տէր-8ովհսւնեանց, նշվ. աշխ., հատոր Р, էշ 24:24 Հմմտ. Ա. ԱլպօյաճհսւՕ, նշվ. աշխ., էշ 526:25 Լ. Գ. Մինսւսյանի -Իրանի հայկական վանյւերը. գրքի (Թեհրւսն, 1971) Ս. Ամենափրկչին վերա­բերող էշերում Խաչատուր Կեսարացու չափածո տապանագիրը ներկայացված չէ (էշ 39-71):26 Ա. Ալպօյաճեան, նշվ. աշխ., էշ 525: Այստեղ չենք անդրադառնում Արմաշի վանքի հիմնադրու­թյան ժամանակի վերապահելի լինելուն:

2000 ՆՈՐ ՋՈԻՂԱՑԻ ՀԱՑՈՑ ԲԱԶՄԱՇՆՈՐՀ ... է 61

Ջուղայեցիների գաղթի հետ աոնչվող հարցերը հանգամանորեն ուսումնասիր­ված են հայ Ա օտար բազմաթիվ գիտնականների մենագրական աշխատություննե­րում, Ա այստեղ կրկին վերարծարծելը նպատակային չենք համարում: Հիշեցնենք, սակայն, որ Աոաքել Դավրիժեցու նկարագրությունները միանգամայն բավարար են' գաղթը կազմակերպողների նպատակները, գաղթի ընթացքը Ա հետևանքները բավարար չափով ճանաչելու համար27: Նույն Աո. Դավրիժեցու հաղորդումից տե­ղեկանում ենք, որ պարսից մայրաքաղաք Սպահանում մինչև Շահ Աբասի կազմա­կերպած զանգվածային գաղթեցումը որոշ հայեր արդեն կային, մասնավորապես Արցախի Դիզակ մհալից և Ագուլիսի Դաշտ գյուղից եկած. «Եւ է պատճաո Դիզա- կեցւոց եւ Դաշտեցւոց գնալոյն' ծանր հարկապւսհանջութխնն, կեղեքելն եւ կողոպ- տելն եւ կուոէճութիւն աոնելն եւ անխնայ սպանանելն զքրիստոնեայսն»28: Թեև հիշ­յալ բնակչության վերաբնակեցումը տեղի էր ունեցել մինչև «մեծ սուրգունը», բայց ոչ շատ աուսջ, այլ դարձյալ Օահ Աբասի օրոք, և պիտի ենթադրել, թե մինչև 1604- 1605 թվականների գաղթաշարժը նրանք Սպահանում ինչ-որ աղոթարան պիտի ունենային: Այդ ենթադրելի է նաև հայ արհեստավորների և առևտրականների վե­րաբերմամբ Օահ Աբասի հովանավորչական քաղաքականությունից ևս: XVI դա­րում ապրած Հակոբ աղա Ջուղայեցուն ներկայացնելու աոիթով Մեսրոպ Թաղի- ադյանը գրում է. «...հասսստեաւ գիտեմք, որ մեր ազգի գաղթւսկանք Ասպահանում կային շատ առաջ քան զԱ Օահ Աբաս. որպես յայտնի է ի .Քոհնայ մեյդան շինեալ եկեղեցիէն, որ ներկայ հայերէն գրերով յիշատակարանք թէպէտեւ չի ջնջուած, բայց մզկիթ այ դարձել Հարուն վլաթ սւնուամբ: ... Ձագայարոյց Կարապետ վար­դապետի գմբեթակերտ շիրիմն, որպէս եւ գերեզմանք եւ հնութիւնք բազում կարող են հաստատելն, որ Աղայ Յակոբ այս Նոր Ջոսլուց յաոաջ գաղթական հայերիցս այ»29: Օահ Աբասի գաղթաշարժի հետևանքով Պարսկաստանի մայրաքաղաքում ձևավորվեց մի նոր թաղամաս կամ արվարձան' Ջայւսնդերուդ գետի աջ ափին, Սոֆի անունը կրող լեոան ստորոտին: Մալկոլմի հայթայթած վիճակագրական տե­ղեկությունների համաձայն մայրաքաղաքում բնակություն հաստատած հայկական

27 Խնդրին վերաբերող առավել կարևոր հրատարակություններն են. 0. Տէր-8ովհանեանց, Պաա- մութին Նոր Ջուղայու, որ յԱսպահան, հատոր Ա: Նոր Ջուղա], 1880, հատոր Р, Նոր Ջուղա, 1881: «Հայ ժողովրդի պատմություն», հատ. IV: Երևան, 1972, էշ 95-128 (դրվագի հեղինակն է ակադ. Ս,. Գ. Հով­հաննիսյանը), В. А. Байбуртян, Армянская колония Новой Джульфы в XVII веке. Ереван, 1969, Շ. Լ. Խաչիկյան, Նոր Ջուղայի հայ վաճառականությունը և նրա առևտրատնտեսական կապերը Ռու­սաստանի հետ ХУН-ХУШ դարերում: Երևան, 1988, Уаикеп Տ. СЬоийавшап, ТЬс Ешсгеспсс օք сЬс Агтстап Օւօշօտօ օք N04» 1ս1քտ т гИс Ь’суспссстЬ Сспсигу. А̂апса Сеогра, 1988; 1па Ва̂ЬШаШг МсСас1с. ТЬс Տհտհտ 8Цк Гог Еигорс'з ЯПуег. ТЬс Еипшап Тпк1с օք сЬс 1ս1քտ Агтешап.ч տ УаГауЫ 1гап апс! 1п(11а (1530-1750). А[1апса, Ссогра, 1999.2® Առաքել Դաւրիժեցի, Էջ 63-64:29 «ԱզգասԷր., 1845, N 8, էշ 62:

Ա8ՄԵՄԻԿ ԿՈՐԿՈՏՑԱՆ 2000

ոնտսւնիքների թԻՎՈ «բսնում էր 2500^0, որ Ա. Գ. Հովհաննիսյանի հաշվումներով հավասար պիտի 1ինի մոտ 30 հազար բնակչի3’ : Պիտի ենթադրել, որ Հ. Ալամդար- .անի հիշատակած եկեղեցին վաղուց արդեն կա'մ չէր գործում, կա'մ պարզապես այլևս պաշտամունքային նոր կիրառություն ուներ, ուստի Սպահան հաստատված հայության աոաջին խնդիրը աղոթատուն կառուցելը պիտի լիներ: Հ. Տեր-Հովհան- յանցի ձեռքի տակ եղել է Ս. Ամենափրկչի կառուցման ու նվիրատուների մասին պատմող մի աղբյուր, ինչպես երևում է՝ ինքնատիպ մի «Քեօթուկ», որտեղից նա ծաղկաքաղ վկայակոչություններ է կատարում32: Ըստ այդ աղբյուրի հաղորդման «Արաս (Շահ Աբաս առաջին) զմեզ վշտօք եւ նեղութեամբ եբեր ի պանդուխտ եւ օ- տար աշխարհ, եւ էր նոր փոխեալ թուականն Հայոց եւ մտեպլ ՌԾԴ (1605) յաուսջ- նումն ամսեանն Հայոց Նաւասարդի, որ քշեցին զերկիրն Արարադայ եւ բերեալ Թարում Խալխալ եւ Ահար Մուշկի մինչեւ սաստիկ ձմեռն էանց, եւ յետ աւուրց ի գարնան բերեալ ի քաղաքս, որ կոչի Սպահան... եւ աստ բնակեցոյց ի յեզր Նաոն- ղալային, եւ շինեցաք խնամօքն Աստուծոյ տունս եւ զեկեղեցիս... եւ անուանեցաք զանուն նորա Ամենափրկիչ... եւ շնորհօքն Աստուծոյ վայելեցաք մինչեւ ի ժամա­նակս յետին Շահ Աբասին զամս յիսուն եւ մի, եւ յետ այսօրիկ դարձեալ գթացաւ Աստուած ի վերայ ազգիս Հայոց եւ էարկ ի սիրտ թագաւորին յետին Շահ Աբասին (իմա՝ Շահ Աբաս Բ - հեղ.) եւ հրաման ետ հանել զազգս Հայոց ի քաղաքէն եւ որոշեաց զմեզ ի միջոց պարսից, եւ ետ մեզ տեղի վայելուչ ի վերայ գետոյն Ջանդա- րու՝ ի վերին կողմն Ջուղայու, ի յարեւմտեան կողմն ի տեղիս, որ կոչի Մարունան, ի թուականիս Հայոց ГЬЙЬ (=1656) ամի ի հւսյրապետութեաՕ ամենայն Հայոց տեսան Հակոբայ սրբասնեալ Կաթողիկոսի եւ յաոաջնորդութեան Ջուղայու եւ մերոյ նա­հանգիս Դաւթի արքեպիսկոպոսի, կարողութեամբ Աստուծոյ աստ շինեցաք տունս գեղեցիկս, այգիս եւ պարտեզս եւ բուրաստանս... եւ հիմնարկեցաք եկեղեցի: Սկիզ- բըն եղեւ շինութեան նորա ի թվականիս Ռ ՏԸ (= 1659) ամին մինչեւ ի թիւն ՌՏԺՌ (1663) ամին աւարտ եղեւ բարձրաբերձ եւ լայնակաոոյց եւ անուանեցաք Սուրբ Ամենափրկիչ»:

Քանի որ 1606-ից մինչև 1656 թվականը գոյություն ունեցած պաշտամունքային կառույցը տեղում գրված ձեռագրական բոլոր հիշատակարաններում կոչված է «վանք», և Խաչատուր Կեսարացու տապանն էլ գտնվում է այսօր գոյություն ունե­ցող վանքի եկեղեցու սեղանի տակ, ուրեմն Շահ Աբաս Р -ն Հայոց բնակատեղին քաղաքամիջից հանել («որոշեալ») և տեղափոխել է ի սկզբանե Շահ Աբաս Ա-ի ար­տոնած վանքի մերձակայքը:

Կարծում ենք' Հ. Տեր-Հովհանյանցը կենդանի ավանդությունից պիտի քաղած լինի վանքի' եկեղեցու կառուցումը Երևանից գաղթածներին հատկացնելու վստա-

30 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, «ասւ. Տ, Երևան, 1934, էշ 81:31 Հայ ժող. պաւոմ., IV, էշ 100:32 0. Տէր- Ցովհանեանց, նշվ. աշխ., Ռ Ոաւոոր, էշ 218-219:

2000 ՆՈՐ ՋՈԻՂԱ6Ի ՀԱՑՈՑ ԲԱՋՄԱՇՆՈՐՀ ... է 63

հություն և կամ' վերոբերյալ դրվագում Արարատյան երկրի հիշատակությունը նրան այդպիսի տեղայնացում կատարելու հնարավորություն է տվել: Նոր բնակա­վայրը Ջուղա (իմա' Նոր Ջուղա), իսկ վանքը Ս. Ամենափրկիչ (ինչպես կոչվում էր Հին Ջուղայի նրանց սրբատեղին) անուններով կանչելը ապացույց է, թե այնուամե­նայնիվ քաղաքիս հայկական համայնքի հիմնական դերակատարները Ջուղայից վերաբնակածները պիտի լինեին: Ընդ որում, նրանք եկել էին իրենց հոգևոր ւսոաջ- նորդի ու նրա ունեցած միաբանության անդամների հետ միատեղ ու միաժամանակ: Սպահանի մոտ հաստատված այս նորակառույց վանքի վերաբերյալ որոշ տեղե­կություններ է պրպտել նաև «Պարսից պատմության» հեղինակ Խաչատուր Ջուղւս- յեցին, համաձայն որի «բայց եւ ընդ որոց շինեցին ի ներ Ջուղայի Նորոյ' յաւարս յայնոսիկ վանք մի փոքրագոյն ի բնակութիւնս միանձանց կրօնաւորաց և սոփես- տես վարդապետաց, յորում եւ հաստատեցին զաթոռ մետրւսպօլտի, զի նստցէ անդ արքեպիսկոպոս եւ հովուեսցէ զհօտս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Եւ ընդ այն ժա­մանակս էր առաջնորդ նոցա Մեսրովբ արքեպիսկոպոս, որ բարւոք քաղաքավա- րութեամբ եւ գեղեցիկ իմաստութեամբ կաոավարէր եւ հովուէր զամենեսեան»33: Ձեռագիր հիշատակարաններից Հ. Տեր-Հովհանյանցը գիտե, թե այս Մեսրովբը ջոսլայեցիներին ուղեկցել Է գաղթի ժամանակ, եղել նրանց առաջնորդը բուն Զա­ղայում և նույն պաշտոնով հիշատակվել 1613 թվականին34: Առ այսօր հայտնի աղբյուրների հիմամբ դժվար Է որոշել' Մեսրովբի առաջնորդությունը շարունակ­վե՜լ Է մինչև 1620 թ. ներառյալ, թե՞ նրանից հետո և Խաչատուր Կեսարացուց առաջ մեկ ուրիշն Է եղել Նոր Ջուղայի և պարսկահայոց հոգևոր պետը:

Ուրեմն Խաչատուր Կեսարացին Նոր Ջուղայում գտավ վանք ու միաբանություն, առաջնորդարան, ուստի և' գործող կառույց: Մինչև Խաչատուրի առաջնորդու­թյունը իր գոյության շուրջ 15 տարիների ընթացքում վանքը, ինչ խոսք, չէր հասցնի որևէ կարևոր նվաճում ունենալ' գոհանալով տուն ու տեղից քշված համայնքի առօրյա պետքերը հոգալով: Գւսղթաշւսրժի ենթարկվածները դեռ իրենց հայրենի բնօրրանում գտնվելու տարիներին օտար տիրապետողներից անասելի կեղեքման էին ենթարկվում, իսկ ունևոր ջուղայեցիների նշանակալի մասը բնակություն էր հաստատել տարանցիկ առևտրի ճանապարհներին ընկած կենտրոններում: Հիշյալ իրողությունը պարզելու համար ուշագրավ է ջուղայեցիների և նախիջևանցիների դիմումը Հալեպում հաստատված իրենց համերկրացիներին, որ տեղի համայնքի ավագանին կազմել ա Ազարիա Ֆրիդոնի ձեռքով 1602 թ. ուղարկել է հալեպա- բնակներին. «... Մեր վկայութեամբն ի ձեր ողորմութիւնն, որ թէ ինչ ղատտր եկե- ղեցոյ խաչ, աւետարան, սկի, շուրջառ, մուլք, ջաղաց, ասարանոց, իգի լալ մէշում որ կայ' ամէն անաւրինաց թուրքի ձեոնում գրաւ այ, յէնց տառապանք, յէնց վիշտ, յէնց

33 Խաչատուր արեղաց Տուղայեցի, Պատմութիւն Պարսից, սւշխատութեամբ Րսւրգէն վրդ. Աղաւել- եանց: վաղ.. 1905, էշ 114:34 6- Տէր- Յովհանեանց, նշվ. աշխ., էշ 21:

նհւլութիւնն, որ 0ЛЕШ1 № « № ա * ֊ — ՞ 1 " ' ' “ ‘ “ ք Գ ‘ “ " ‘ ՚ ™(3 ) ա մ իսն կ ա ն ,ա ն ի , П ! Տա 4 4 "Ա “ Ի- " > ч ш ш ш г ш 4 .- ֊ :

Գ ա Ո ,^ Ի ընթ ա ցքո ւմ . ՈՐ ա ! * ի ո լն է ց ա վ ա ,ս ^աոհ I , ն ւ ւ լա յի ց ի ն է ի ի Ս ш пВ ш иш рш Ц « ա լ օ Ի ա ր ա ի կ վ ա Տ ն է ր ի Վ ^ ա կ ո ա վ է-

* ; է Ի վա տ ա նա ր, ոլտ ոի ն ո „ „ ն ա կ ա վ ա » . » . ն ի ա ն * ա ն կ ա ոո լ է ի ն Տ ի չ ^

իմնԼւ՞ո™ Ч » л ! « » 4 « ™ * 4 Ավ™ ° ' ! 7 " " ™ձ զ մ ա կ ^ վ ա ^ ւ ա ն , « ա մ ա յ ի ն Я Ш Й Р Ч И Ч Ч Ш О Ч Ь Ч ! էի ш О Д щ , Ո„

կարողանային պահպանէղ վանական միաբանությունը, առաջնորդական Աթոոը Ա

1606-ին կատարեին Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկչի հիմնարկեքը:Ի տարբերություն հին ու նոր բազում գաղթաշարժերի. Նոր Զոպայում հաս­

տատված հայությունը, մասնավորապես Արևմուտքի հետ ունեցած իր առևտրա­կան կապերը չխզած, ավելին՝ Շահ Աբասի խրախուսմամբ ու հովանավորությամբ նույնիսկ առավել սերտացրած ու պաշտպանություն գտած վաճառականությունը դարձավ արևելահայության նյութական ու մշակութային կացության հիմնական ե- րաշխավորը: «Երկրին մէջ ւսղքատութիւնը կիշխէր,- գրում է Հ. Ն . Ակինյանը,- եկե­ղեցիները կողոպտուած էին սպասներէ, իսկ տեղահանուած ժողովուրդը Պարս­կաստանի մէջ յետին կարօտութեան մատնուած էր: Ջուղայեցիք եղան փրկութեան ապաստանը, անոնք արտաքին աշխարհի հետ վաճաոականութեամբ ունեցած կապակցութիւնը ձեռքէ չհանեցին: Եւրոպական դրամատուններու մէջ պահ ձգուած դրամագլուխներու ուժով եւ շուկաներու հետ ունեցած ծանօթութեան շնորհիւ կրցան ոչ միայն գաղթական ժողովրդեան առժամապէս օգնԻւթեան հասնիլ, այլեւ մղում տալ պարսկական վաճաոակւսնութեւսն, արտածմամբ եւ ներածմամբ: Օահ

Աբաս կը քաջալեր էր զիրենք»36:Արևելահայության հոգը ստանձնած Նոր Ջուղայի հայությունը, բնականաբար,

իր ազդեցությունը պիտի ունենար նաև երկրի մշակութային-եկեղեցական-դավա- նական կողմնորոշումների և ոգորումների ոլորտում ևս: Ինքնին հասկանալի պիտի նկատել այն իրողությունը, թե պարսկահայ վաճառականությունը ամեն կերպ պի­տի ջանար ապահովել կաթողիկե դավանություն ունեցող արևմտյան տերություն­ների, առավել ևս Հռոմի Ս. Աթոռի բարյացակամությունը, եթե ոչ որևէ առավելու­թյուն կորզելու, ապա գեթ մրցակցության մեջ հալածանքի չենթարկվելու համար: Այստեղից դժվար չէ եզրակացնել, թե XVII դ. աոաջին տասնամյակներին Նոր Ջուղայի հայ հոգևորականությունը հարկադրված էր չափազանց զգույշ լինել Արևելք՛ քարոզչության եկած կաթողիկե վարդապետների առաքելությանը ընդդի­մանալիս, մանավանդ որ Մովսես Տաթևացուն նախորդած (մինչև 1629 թ.) որոշ հոգևոր պետեր (կաթողիկոսներ ու պատրիարքներ) հարկադրաբար կամ այլ ելք

35 Տե՜ս Մ. Մ. Կարապետյան, Հոոմի Ոայ գաղթօջախի պատմությունից., «Պատմա- բանասիրական հանդես.: 1998, № 1-2, էջ 174:Հ. Ն. Ակինեան, նշվ. աշխ., էշ 383-384:

2000 ՆՈՐ ԶՈ ԻՂԱ 6Ի ՀԱՅՈՑ ԲԱԶՄԱՇՆՈՐՀ .. է 65

չտեսնելով, բավական կարևոր հույսեր էին կապում Պապի ու պապականության հետ: Իր առաջնորդության առաջին տասնամյակում Խաչատուր Կեսարացին ոչ մի­այն վկա էր նշյալ իրողության, այլ նաև համակիր մի որոշ աստիճանի համագոր­ծակցության: Ն . Ակինյանը, հավանաբար, ինչ-որ գրավոր աղբյուրի հիմամբ է եզ­րակացնում, թե Սպահանից Հոոմ վերադարձող Կարմելյան Հովհ. Թադևոսին գրա­վոր ու բանավոր փափագներ հայտնողների մեջ էր նաև Խաչատուր Կեսարացին37: վերջինիս, սակայն, ինչպես նաև նրա ուսուցիչ Մովսես կաթողիկոսի գործակցու­թյունը անկարելի է որակել իբրև կաթոլիկւսմետության ավանդի շարունակություն: Նրանք հրաշալի գիտակցում էին կարողությունների ու ՛հնարավորությունների տարբերությունը և սթափ դատողությամբ հաշվի նստում կա՞ցության հետ:

Հայոց Եկեղեցու դավանությունը պաշտպանած լինելու, նոր միջավայրում հա­մայնքը կազմակերպելու և մշակութային աշխուժացում ապահովելու համար Խա­չատուր Կեսարացին ուշադրությամբ դիտարկում էր արևելք եկող քարոզիչների ստացած պատրաստությունը՜ մանավանդ 1585 թ. Գրիգոր XIII Պապի տված կոն­դակով Հռոմի հայոց Եկեղեցուն կից բացված վարժարանի, դասընթացն ավարտե­լուց և «Դաււսնութիւն ուղղափառութեան Հռոմէական եկեղեցւոյ» հայերեն ձեռնարկ հրատարակելուց հետո: Նրանց հետ, առավել ևս' նրանց դեմ քայլ գցելու համար Խաչատուր Կեսարացին ծրագրում էր միջոցներ ու հնարավորություններ ապահո­վել ազգային դպրություն ու դավանություն սերմանող դպրոց ստեղծելու և գրաճա­նաչ հոգևոր սպասավորներին ոչ միայն ծիսական բովանդակություն ունեցող ձե­ռագրերի ընօրինակություններ, այլև նույնիսկ տպագիր ձեռնարկներ տալու հնա­րավորություն ստեղծել: Ս,սել է, թե հանդուգն միտք էր հղացել մահմեդական Ա- րևելքի այդ երկրում յուրովսանն կրկնել տպագրության գյուտը:

37 Անդ, էշ 386:

1ս. ՍԱՄՎԵԱՅԱՆ 2000

խԱՉԻԿ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ

ԱՌԱՔԵԼ ԴԱ ՎՐԻԺԵՑՈ Ի «Պ Ա ՏՄ Ո Ի Թ Ի Ի Ն » ԵՐԿԻ

Ծ է Գ Լ Ո Ի Ի յԸ

Աոաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» աշխատությունը, ինչպես հայտնի է գրվել է 1651 թվականին. Կաթողիկոս Փիլիպոս Աղբակեցու (1633-1655) հանձ­նարարությամբ, սակայն վերջինիս մահից հետո Դավրիժեցին ընդհատում է գրու­

թյունը:Նորընտիր Կաթողիկոս Հակոբ Ջուղայեցու (1655-1680) հարկադրանքով 1658

թվականին Դավրիժեցին վերստին շարունակում է գրությունը Ա ավարտին է

հասցնում 1662 թվականին:Աոաքել Դավրիժեցու պատմությունը թեև ընդգրկում է 1602-1662 թթ. ընթաց­

քում տեղի ունեցած անցքերի նկարագրությունը, այսուհանդերձ հետագա միջա­մտողների կողմից գրքում տեղ են գտել նաև ավելի ուշ տեղի ունեցած այլևայլ դեպ­

քերի ու անցքերի շարադրանքներ:Մենք չենք անդրադաոնա այդ աշխատության ձեռագրի մեջ հետագայում կա­

տարված հավելումներին, ինչպես նաև հրատարակության ընթացքում Ոսկան Ե- րևանցու կողմից կատարված խմբագրական բնույթի միջամտություններին: Այդ մասին կան տպագրված մեկից ավելի հանգամանալից հետազոտություններ՛:

** *

Ավարտելով Աստվածաշնչի տպագրության հոգնատանջ աշխատանքները, Ոս­կան վարդապետ Երևանցին 1669 թվականի հունվարին շարվածքը իրականացնե­լու նպատակով Ամստերդամում տպարան է իջեցնում Աոաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեւսնց» աշխատության ձեոագիրը: Մինչ այդ, խմբագրման ընթացքում ծա­նոթանալով պատմության բովանդակությանը, Ոսկան Երևանցու համար պարզ է դաոնում, որ շարադրանքում զգալի տեղ է հատկացված նաև հետագա տարիներին վերաբերվող այլևայլ բնույթի, Դավրիժեցուն չպատկանող մեծ ու փոքր հավելում-

1 Տե՛ս Հր. Միրզոյան, «Աոաքել Դավրիժեցու պատմության աոաջին հրատարակության մասին», Բանբեր Երևանի համալսարանի: Ե.. 1971, լ 2, էշ 190-197: Տե՛ս նաև Լ. Ա. Խանլարյանի «Աոաշսւրանը», Աոաքել Դավրիժեցի, «Գիրք պսւտմութլանց»: Ե., 1990, էշ 5-52:

2000 ԱՌԱՔԵԼ ԴԱվՐԻԺԵՑՈԻ «ՊԱՏՄՈԻԹԻԻՆ» ԵՐԿԻ ... է 67

ների: Նրան հայտնի է դաոնում, որ ձեռագրում տեղ է հատկացված նույնիսկ 1668 թվականին Ատրպւստականում տեղի ունեցած երկրաշարժի նկարագրությանը: Նա աշխատության մեջ տեղեկության է հանդիպում նաև Խաչատուր Կեսարացու կողմից Նոր Զոպայում հրատարակված ժամագրքի ու «Հարանց վարք» գրքերի վերաբերյալ:

Այս պարագայում թվարկված փաստերի հիման վրա, Ոսկան Երևանցռւ համար կարող էր մտահոգության առարկա դառնալ, որ խնդրո առարկա ձեռագրում, կա­րևոր ու երկրորդական հավելումների կողքին ո'չ մի խոսք չկա Մատթեոս Ծարեցու և իր կողմից Ամստերդամում վերջին վեց-յոթ տարվա ընթացքում ծավալված և մեծ արդյունքի հասած հրատարակչական գործունեության, առավել ևս ամենքի կողմից սպասված Աստվածաշունչ մատյանի տպագրության վերաբերյալ: Պետք է ենթադ­րել, որ այդ ծանրակշիռ ու արժեքավոր փաստերի դուրս մնալը մտահոգել ու նաև անհանգստություն է պւստճաոել Ոսկան Երևանցուն և թերին լրացնելու մղումն է, որ հանգեցրել է նրան ձեռնարկելու իր կենսագրության հավելումը Դավրիժեցու աշխատության վերջում: Բացթողումը վերագրելով հեռավորության հետևանքով առաջացած անտեղյակությանը, Ոսկան վարդապետ Երևանցին գրում է «Պատմու- թիւն կենաց Ոսկանայ վարդապետի Երեւանցտյ՝ տպագրողի գրոյս...» խորագրով ինքնակենսագրականը և իբրև Դավրիժեցու հեղինակության Ծ է գլուխ տեղադրում գրքի մեջ, իբրև աշխատության օրգանական շարունակություն, որը և գրքի հետ մեկտեղ լույս է տեսնում Ամստերդամում 1669 թվականի մայիսին:

Դավրիժեցու պատմությունը հետագայում տպագրվում է ևս չորս անգամ՞ 1884, 1896, 1988, 1990 թվականներին: Ցավալի է սակայն, որ այդ տպագրություններից և ոչ մեկի մեջ տեղ չի հատկացվել այս կենսագրականին: Իհարկե, սխալ կլիներ, որ հետագա հրատարակիչները, հետևելով Ոսկանի օրինակին, այդ կենսագրությունը դարձնեին Դավրիժեցու աշխատության օրգանական շարունակությունը:

Մեր խոսքը այդ մասին չէ, սակայն նույնքան սխալ պետք է համարել, որ այդ արժեքավոր ու փաստառատ գլուխը, իբրև հավելված, դուրս է մնացել նրանց ուշա­դրության տեսադաշտից: Պետք է ըստ արժանվույն գնահատել այդ վավերագիրը, որտեղ կան մեր մշակութային կյանքի պատմությանը վերաբերող արժեքավոր և' ճշտումներ, և' կարևոր լրացումներ:

Այս կենսագրականի հրապարակումը կարևոր է ոչ միայն վերոհիշյալ նկատա­ռումով, այլև վաստակաշատ մտավորական ու հրատարակիչ Ոսկան Երևանցու մշակութային գործունեությունը արժեքավորելու, նրա կշիռը մեր հոգևոր կյանքի 1700-ամյա պատմության մեջ ճիշտ գնահատելու առումով, ինչը, ցավոք սրտի, մատնված է եղել անուշադրության:

Ոսկան Երևանցին իր կենսագրության շարադրանքը սկսում է այդ ժանրի հա­մար ավանդական դարձած սկզբունքով: Անդրադառնալով ծնողներին Սպահան տարվելու հանգամանքին, նա այնուհետև ընդգծված նշանակություն է տալիս ու­սումնառության և հոգևոր կոչում ստանալու հանդեպ իր մեջ ի հայտ եկած մղումին,

ՍԻ մւոասևեոում. որը գնալով հետզհետե անդիմադրելի զարգացում է ստանում Ա ավելի ուշ նրան մղում Է հավատափոխության գայթակղության:

Շարունակության մեջ կենսագրության հեղինակը անդրադառնում Է Աիմ անա- աատի միաբան, բնական գիտության (արտաքին գրոց) հմուտ մասնագետ Մելքի- սեթ վարդապետ Վա նեցու Էջմիածին գալու պատմությանը:

Լսելով Մովսես Տաթևացի Կաթողիկոսի ծավալած լուսավորական գործունեու­թյան համբավը, նա լքում Է անապատը և գալիս Մայր Աթոո֊ տարիների ընթաց­քում «համառ տքնությամբ, իր ամբար ած գիտելիքները «մեռնելուց առաջ, իր հա­լորդներին սովորեցնելու համար: Ըստ Աոաքել Դավրիժեցու հավաստիացման, Մելքիսեթ վարդապետը Ս. Էջմիածնում հանդիպում է «Մովսես Կաթողիկոսին և սրա ա շ ա կ ե ր տ ն ե ր ի ն , որի գալով ամենքը անսպասելիորեն ուրախացան»* (ընդ-

գ ը ծ ո ւ մ ն ի մ ն է - № . Ս .) :

իր «կենսագրականում. Ոսկան Երևանցին ևս անդրադառնում է Մելքիսեթ վժանեցու էջմիածին գալուն և վերաբերմունքի արժանանալու փաստին, սակայն, ինչպես կարող է տեղեկանալ ընթերցողը, նա արձանագրում է տրամագծորեն հա­կառակ տեսակետ ու մոտեցում: Երիտասարդ Ոսկանը էջմիածնում հանդիպելով ու ծանոթանալով Լիմ անապատից եկած մտավորական վանականի հետ, թեև կի­սատ էր թողել իր կրթությունը, սակայն «ջանք չի անում աշակերտելու նրան»' հե­տևելու նրա ուսմունքին, «որովհետև,- ասում է նա,- էջմիածնում, երևելի այրերը... ամենքը պարսավում էին այդ գիտությունը, նաև ատող էին գիտության, և ստորաց­նող, ցածրացնող այդ մեծարգո այրին, իրենք այդ գիտությանը խելահաս չլինելու պատճառով»: Ինչպես նկատելի է, Ոսկան Երևանցու գրածը բոլորովին նման չէ

Դավրիժեցու պատմածին:էջմիածնում Մելքիսեթ վարդապետի հանդեպ դրսևորված վերաբերմունքը թեր­

ևս պատճառ է դառնում, որ նա տեղափոխվում է Երևան, ուր և Ս. Անանիայի ան­վան մենաստանում բաց է անում իր դպրոցը:

Ոսկան Երևանցու կողմից Առաքել Դավրիժեցու պատմության մեջ ավելացված Ծ է գլխի հրապարակումով մեր մշակութային կյանքի պատմության մեջ ամրագըր- վում է տեսակետ, ըստ որի' Երևան քաղաքում 1631 թվականի սկզբին երեքից-չորս ամիս Ս. Անանիա մենաստանում (այժմ՜ Զորավոր եկեղեցի) գործել է Մելքիսեթ վարդապետ վժանեցու բացած դպրոցը, որտեղ իրականացվել է բացառապես բնական գիտությանը վերաբերվող առարկաների' քերականության, փիլիսոփայու­թյան, տոմարագիտության դասավանդումը:

Ոսկան Երևանցու բերած այս հավաստիացումը, որքան մեզ հայտնի է, միակ աղբյուրն է, որի միջոցով վավերացվում է Երևանում նման կարգի դպրոց լինելը, դպրոց, որի գոյությունը պետք է արժեքավոր ու կարևոր ներդրում համարել Ե- րևանի մշակութային կյանքի պատմության մեջ: Այդ դպրոցը, ըստ Ոսկան Երևան-

2 Տե՛ս Աոաքել Դսւվրիժեցի, Պատմություն: Ե., 1988, էշ 312:

2000 ԱՌԱՔԵԼ ԴԱՎՐԻԺԵ8ՈԻ «ՊԱՏՄՈԻԹԻԻՆ» ԵՐԿԻ ... է 69

ցռւ, գործել է «Մի որոշ ժամանակ»: Այդ անորոշությունը ճշտելու միակ միշոցը թերևս կարող է համարվել ավանդվող առարկաների վրա ծախսված ժամանակա­միջոցով: Մելքիսեթ վժանեցին Երևանում հասցրել է իր աշակերտներին ուսուցա­նել քերականություն առարկան և մեկ էլ Դավիթ Ներգինացու (Անհաղթի) «Սահ- մանք իմաստասիրության» գիրքը: Կա մի վկայություն ևս. Մելքիսեթ վարդապետը իր «Կտակում» խոսելով տասնհինգ տարիների ընթացքում տքնանքով ձեռք բերած գիտելիքների մասին և ապա, խոսքն ուղղելով իր աշակերտներին, հպարտությամբ նշում է, որ ինքը «Ութ ամսվա ընթացքում է այդ ամենը» սովորեցրել նրանց. Երևա­նի ու էջմիածնի դպրոցներում: Պետք է ենթադրել, որ այդ ութ ամսվա մոտ կեսը տեղի է ունեցել Երևանում, իսկ մյուս կեսը' էջմիւսծնում3:

«Կենսագրականից» հայտնի է նաև, որ երևանյան դպրոցի հաջողության համ­բավը հասնում է էջմիածնի վանականներին, նրանց, ովքեր ծաղրանքով ու արհա­մարհանքով էին դիմավորել Լիմ անապատից եկած արտաքին գրոց հմուտ մասնա­գետ վարդապետին: վանականները Երևանից ստացված լուրերից հետո դիմում են Մովսես Կաթողիկոսին և խնդրում, որ կա'մ< իրենց թույլ տրվի գնալու Երևան «Մելքիսեթից դաս առնելու, կա'մ նրան բերել այստեղ, որ էջմիածնում դասա- վանդի»4: Կաթողիկոսը, ընդաուսջելով դիմողներին, վժանեցուն հանձնարարում է դպրոցը Երևանից տեղափոխել էջմիածին: Այս ամենը ժամանակագրական առու­մով թեև համընկնում է Առաքել Դավրիժեցու պատմության ընդգրկման ժամանա­կահատվածին, այսուհանդերձ տեղ չի գտել նրա աշխատության մեջ, ուստի այս դրվագի միակ աղբյուրը ևս Ոսկան Երևանցու կենսագրականն է:

Խնդրո առարկա կենսագրականից նաև հայտնի է, որ 1634 թվականին Փիլիպոս Կաթողիկոսի հանձնարարականով Խաչատուր Կեսարացին Սպահանից էջմիա­ծին է ուղարկում երիտասարդ Ոսկան Երևանցուն: Հայտնի է նաև, որ նույն թվա­կանի կեսերին էջմիածին է գալիս Հոոմի հավատի տարածման ժողովի նվիրակ Պողոս Պիրոմալլին և արժանանում Փիլիպոս կաթողիկոսի բարյացակամ վերա­բերմունքին: Մայր Աթոռում Ոսկան Երևանցին հանդիպելով վերջինիս՝ շփման մեջ է մտնում նրա հետ: Ոսկանը սկսում է Պիրոմալլիից սովորել լատիներեն և նրան սո­վորեցնում հայերեն: Նրանք միասին զբաղվում են լատիներենի քերականությունը հայերեն թարգմանելու գործով: Պիրոմալլին իր բազմակողմանի գիտելիքների շնորհիվ արժանանում է Ոսկանի ուշադրությանը, ուստի մտերմական է դառնում նրանց փոխհարաբերությունը: Այս մտերմությունը ունենում է իր թե' դրական, և թե' բացասական հետևանքները Ոսկան Երևանցու կյանքում:

Այլևայլ աղբյուրներից հայտնի է դաոնում, որ Պողոս Պիրոմալլին Հոոմի Հավա­տի տարածման ժողովի կողմից Հայաստան էր գործուղվել հատուկ առաքելու­թյամբ: Նա հանձնարարություն ուներ հայ երիտասարդության մեջ արմատավորել

3 Տե՛ս Աոաքել Դավրիժեցի, Պատմություն: Ե., 1988. էշ 314:4 Տե՛ս ամսագրի այս համարում, էշ 72:

հւ ԱԱՄՎԵԼՅԱՆ 2000

^ա նա նքի աստվածաբանությունը և ա պ ա հուսալի երիտասարդներ

ուղարկեր ՀոուՐ նրանց կրթությունը ա յնտ եղ իրա կա նա ցնելու հա-

աատճաոով Ոսկան ԵրԱանցին շուրջ երկու տասնամյակ օտա րվում է հայրենիքից,

որի ընթացքում սովորում է Լեոպոլսի կա թողիկե դպրոցում Ա մեկից ա վելի ա նգամ հարկադրաբար ու կամավոր, ստորագրում հավատո հանգանակի թուղթը Ա մատու­

ցում ա յլևա յլ բնույթի ծառայություններ կա թողիկե Եկեղեցուն:1655 թվականի կեսերին Ոսկան Երևա նցին վերա դառնում է էջմ իա ծին ' հայրենի

Եկեղեցու գիրկը: Զղջմա ն թ ղթ ով դիմում է Հա կոբ Ջուղա յեցի Կաթողիկոսին և իրա ­

կանացնում Հա յա ստ ա ն վերա դառնա լու իր երա զա նքը:Նորընտիր Կաթողիկոսը ներում է շնորհում Ոսկան Երևա նցուն և նշանակում

նրան Ուշի գյուղի Ս. Սաբզիս եկեղեցու վա նա հա յր:Հա տ կա նշա կա ն է , որ «Ինքնակենսագրականում» ո չ մի խոսք չկա Ոսկան Երե-

վանցու գործունեության' երկու տասնամյակի ընթա ցքում վա րա ծ դավա նա փոխու­

թյան, ստ ա ցա ծ կրթության և կա թողիկե հաստատությունների հետ ունեցա ծ փ ոխ ­

հարաբերությունների մասին: Ա յդ ամենի բա ցա կա յությունը կենսագրականում

պ ետք է վերա գրել նրա զղջմա նն ու շրջադարձին:

Ստորև ներկայացնում ենք խնդրո ա ռա րկա Ծ է գլխի նոր թարգմանությունը:

ԳԻՐՔՍ ՏՊԱԳՐՈՂ' ՈՍԿԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԵՐԵՎԱՆՑՈԻ

Նա ազգությամբ հայ բարեպաշտ Թորոս և Գոհարազիզ անունով ծնողների զավակն էր, որոնք Շահ Աբասի աոաջին բռնագաղթի ժամանակներում երևանցի- ների հետ տարվեցին Սպահան քաղաք, և այնտեղ հասունանալով' ամուսնացան, որոնցից ծնվեց այս Ոսկանը հայոց ՌԿԳ (1063 թ.=1614 թ.)-ին» հունվար ամսին: Երբ մեծացավ, նրան տվեցին կրթության, որը և ստացավ հնարավորության չափով

* *

ԿՅԱՆՔԻ ՊԱՏՄՈԻԹՅՈԻՆԸ

ԳԼՈԻԽ Ծ է

2000 ԱՌԱՔԵԼ ԴԱ4ՐԻԺԵՑՈԻ «ՊԱՏՄՈԻԹԻԻՆ» ԵՐԿԻ ... է 71

աշխարհական քահանաներից, մինչև Մովսես Կաթողիկոսի վարդապետելու ժա­մանակ Սպահան գալը: Նրան մեծ սիրով ընդունեցին Սպահանի հայազգի քրիս­տոնյաները, այնպես որ նրա սրբակենցաղ և հեզաբարո աշակերտներից ոմն Խա­չատուր վարդապետի ընտրեցին իրենց առաջնորդ: Սա, մնալով Սպահանում, բոլոր կրթության ոլորտները բարեկարգեց' եկեղեցական կարգավորությունը, բարե­պաշտության կարգուկանոնը, դպրոցները և բազում ուրիշ բաներ, որով և շատերը կրթվեցին Աստվածաշունչ գրքով: Այդ ժամանակ մանուկ Ոսկանը իր պատանե­կության հասակում սաստիկ ցանկություն դրսևորեց դեպի այդ մենաստանն ու վար­ժարանը: Ծնողները, սակայն, չէին կամենում նրա այդ վարժարան գնալը, ինքը սրտի տևական տոչորումով ձգտում էր ուսման և կրոնավորական կարգի, ուստի և ծնողներից ծածուկ գնաց Խաչատուր վարդապետի մոտ ուսանելու և կրոնավորու­թյան: Ծնողներն իմանալով' գնացին, որ նրան ետ բերեն այնտեղից, բայց ապարդ­յուն: Երկու և երեք անգամ տարբեր աոիթներով գնացին-բերեցին իրենց մոտ և չէին թողնում վերադառնալ: Ինքն այնպես էր փախչում, որ ծնողները ձանձրանալով' նրան թույլ տվեցին մնալ այնտեղ: Նա, մնալով այնտեղ, կարճ ժամանակում սովո­րեց սաղմոսները ըստ Հայ Եկեղեցու կանոնի, յուրացրեց շարականները և մյուս աստվածաշունչ գրքերը' ընդհանրական թղթերը, Պողոսի թղթերը, Եսայու մարգա­րեությունը:

Այդ ժամանակ շահը, Մովսես վարդապետին գտնելով, տարավ իր մոտ' Բաբե- լոն, որպեսզի սա մոմ սպիտակեցնի: Դրա համար նրան տվեց իր կրտսեր ծաուսնե- րից չորսին, որոնց սովորեցնելով' վարդապետը հանձնեց պատանիներին, իսկ սպիտակեցրած մոմերը' շահին: Մովսեսը հրաման ստացավ Սուրբ էջմիածնի վե­րակացու' լուսարարապետ լինել, ուստի և գրով Խաչատուր վարդապետին կանչեց իր մոտ' էջմիածին, որը և անհապաղ ելնելով' գնաց: էջմիածին ժամանելուն պես Մովսես վարդապետին կաթողիկոս ձեոնադրեցին, և նա իր ձեռնադրությունից հե­տո Խաչատուր վարդապետին պաշտոնակատար կարգեց արևմտյան տան վրա, իսկ ինքը' Կաթողիկոսը, վերադառնալով եկավ Սպահան' տեսակցելու և շնորհա­վորելու նորընծա թագավոր Շահ Սեֆիին: Այդ ժամանակ մեռել էր Շահ Աբասը, ուստի գահ բարձրացավ Շահ Սեֆին: Կաթողիկոսը գնալով Սպահան' հասավ թա­գավորից իր խնդրածին, այսինքն հարյուր թուման տուրքի վերացմանը, որը հաս­տատել էր Շահ Աբասը Մելքիսեթ Կաթողիկոսի հանձնառությամբ: Երբ կաթողի­կոսը աշնանը վերադարձավ էջմիածին, մանկահասակ Ոսկանին իր հետ բերեց: Սա եկավ Կաթողիկոսի հետ Սուրբ Աթոռ' էջմիածին, այստեղ տեսավ Մելքիսեթ վժւսնցի վարդապետին' մի կորովի և խոսքով զորավոր մարդու, որը բնական գի­տություն էր ուսուցանում: Ոսկանը, մանկահասակ լինելով, ոչ մի ջանք չարեց աշա­կերտելու նրան, մանավանդ որ հայերի մեջ ոչ մեկն այդ գիտությունը չուներ: Երևե­լի այրերը, որոնք կարծում էին, թե գիտություն ունեն, ամենքը պարսավում էին այդ գիտությունը, նաև ատող էին գիտության և ստորացնող, ծանրացնող այդ մեծարգո այրին, իրենք այդ գիտությանը խելահաս չլինելու պատճառով: Առավել ևս, որ

իյ. ՍԱՍ4ԵԼՅԱՆ 2000

նույնիսկ չէին Էլ կարող հասկանալ: Այս պատճառով Ոսկանն Էլ, տեսնելով ասա- Սածապարգև Ա րաավւփ. պայծառ այս գիտության ավագների պարսավելը, ա- ոանց որի անհնար Է մարդկանց համար որևէ իր ճշմարտապես իմանալ Ա Աստվա­ծաշունչ գրքերի բասերը պարզորեն բացատրել, ինքը ևս չհետևեց նրան: Երբ գա­րուն եկավ. Մելքիսեթ վարդապետը ճանապարհ ելավ, գնաց Ատրպատականի կողմերը, որովհետև Ղազպին երկրում եղբորորդին գերի էր: Գնաց նրա հետևից' հուսալով ազատել նրան, և այդ կողմերում պատահած արհավիրքի պատճառով չկարողացավ գտնել, քանզի օսմանցիների զորապետ Խոսրով փաշան, գալով այդ կողմերը, խռովել էր բոլորին: Դրա համար էլ վերադարձավ Երևան:

Այս ժամանակներում Ոսկանի ուսուցիչ Խաչատուր Կեսարացին վերադարձավ Սարմատացիների (Լեհաստան) երկրից Սիմոն Ջուղաւեցու հետ, որը նրա մոտ աշակերտ էր և աբեղա: Սրանք առավելապես ամոթահար էին եղել բազմիցս որ­պես քրիստոնյաներ' քերականության և իմաստասիրական գիտություններին ան­վարժ լինելու պատճառով: Դրա համար էլ երբ հասան էջմիածին, պատահելով Տեր Մելքիսեթին' մեծ սիրով ձեռնարկեցին բնական գիտության օրենքները ուսա­նելուն, այնքան, որքան որ վերջինս բազում ջանքերով հասու էր դարձել: Նաև Դա- վիթ Ներգինացու' Անհաղթի «Սւսհմւսնք իմաստասիրութեան-ը' Երևանի վանքում, որոնց հետ և սա սկսեց սովորել որոշ ժամանակ: Երբ այս եղավ, վերջինիս ընկերա­կիցներն ու աբեղաները, որ էջմիածնում էին, եկան և Մովսես կաթողիկոսին ասա­ցին. «Կա'մ մեզ ևս հրաման տուր գնալ Երևան՝ Մելքիսեթից դասեր առնելու, կա'մ նրան բեր այստեղ, որ էջմիածնում դասավանդի»: Կաթողիկոսը ստիպված հրամա­յեց Մելքիսեթին գնալ էջմիածին՝ դասավանդելու այն բոլոր աբեղաներին, որոնք կկամենային: Երբ Մելքիսեթը գնաց, Խաչատուր վարդապետը չկամեցավ գնալ է ջ ­միածին, այլ մնաց Երևանի վանքում: Երկուսից մեկնումեկին' Սիմոնին կամ Ոսկա- նին, հարկ եղավ մնալ Խաչատուր վարդապետի հետ, որովհետև երկուսն էլ նրա աշակերտներն էին մանկությունից: Այստեղ Սիմոնը, որպես ավագ, Ոսկանին ա- սւսց^Տե՞ս, Տե'ր Ոսկան, մեզանից մեկը պիտի մնա այստեղ, վարդապետի հետ: Այս գիտությունները նույնպես հույժ պետքական են մեզ, որ գնալով Սպահան՝ ուսուցա­նենք: Եթե դու ցանկություն ունես սովորելու, դո'ւ գնա, ես կմնամ սպասավորելու սրան: Իսկ եթե չես ուզում, ես կգնամ, և դու այստեղ կսպասավորես վարդապե­տին»: Սա էլ, անտեղյակ լինելով գիտելիքներին և տարիքով պատանի լինելով, մա­նավանդ ավագության առաջնությունը տալով Սիմոնին, ինքը մնաց վարդապետի մոտ՝ Երևանում, իսկ Սիմոնը Մելքիսեթի հետ գնաց էջմիածին, այնտեղ կարդաց Պորփյուրը և Ստորոգությունները, իսկ Մեկնության (Պերիարմենիա)' մինչև տասն և չորս գլուխը: Այդ ժամանակ պատվիրակներ եկան Սպահանից Խաչատուր վար­դապետին տանելու, որի հետ և այս երկուսը (Սիմոնը և Ոսկանը) գնացին: Երբ գնա­ցին Սպահան, Ոսկանը մասամբ Սիմոնից դասեր առավ, մասամբ Մեկնությունից, իսկ քերականությունը, որ նախնիներինն է' միասին սովորեցին, քանզի Ոսկանն էլ հույժ դյուր ըմբռնող էր:

2000 ԱՌԱՔԵԼ ԴԱվՐԻԺԵՑՈԻ «ՊԱՏՄՈԻԹԻԻՆ» ԵՐԿԻ ... է 73

Այդ օրերին մեռավ Մովսեսը, և Փիլիպպոսին ձեռնադրհցին կաթողիկոս: Երբ Փիլիպպոսը կաթողիկոս եղավ, Խաչատուրից նամակով խնդրեց Տեր Ոսկանին առաքել իր մոտ: Իսկ սա, գալով Սուրբ էջմիածին, հանդիպեց մի լատին վարդապե­տի' Պողոս անունով, ազգությամբ իտալացի, որն իմաստասիրական ամեն տեսակի ուսմունքներին քաջատեղյակ էր: Նրա հետ բազմիցս զրույցներից ճանաչեց նրան որպես բանիմաց ե. հույժ հմուտ, թեպետև մեր լեզվի իմացությամբ ւիոքր-ինչ տկար: Ուստի ե թողեց ամեն ինչ, ողջ խելամտությամբ հետևորդ եղավ նրան, սովորեց ո- րոշ չափով լատին լեզուն և գիրը, սովորեց նաև քերականությունը կատարելապես, որը և թարգմանեց մեր լեզվով: Որից էլ կազմեց մի կարճառոտ քերականություն: Նաև սովորեց բոլոր գիտությունները համառոտակի, այսինքն բնական գիտություն, իմաստասիրություն, մետաֆիզիկական փիլիսոփայություն և աստվածաբանու­թյուն, նաև երկրաչափություն և աստղաբաշխություն: Բայց այս ամենը ոչ կատա­րելապես և իր կամեցածի չափով, ւսյլ մասամբ' մարմնական հոգսերի շատության պատճառով: Բայց բազում հոգնություններ, հալածանքներ, ստորացումներ կրեց թե' կաթողիկոսից, թե' ընկերներից, և թե' մեր ազգից, նաև իրենից ավելի ստորա­դաս այրերից, որովհետև բոլորը նրա դեմ ելան իբրև օտարի, ոտնակոխ էին անում՝ մեծաբանելով և' վերամբարձությամբ, և' բանակռիվ ձեռնարկելով ու հակաճառե­լով այն բաների դեմ, որը ո'չ սովորել էին, և ո'չ էլ լսել, է լ չասած կրթության կամ հմտության մասին: Իսկ նա, սրանք տեսնելով, թեև բավականին լավ գիտեր հայերի ըմբոստությունն ու բիրտ վարքը, սակայն անձնական փորձառությամբ էր ճանա­չում նախնիներից միշտ բողոքածների մասին, որոնք բազմազան եղանակներով բողոքում էին իրենց գրերում, ինչպես վաղուց ի վեր մեր վեհ թարգմանիչները, ինչպես Մովսեսը «Ողբում»: Իսկ նա այս բոլոր հալածանքների և փորձանքների հորդառատ հեղեղների մեջ, ոչ մեկից, ոչ մի տեղից մխիթարություն չստանալով, այլ միշտ վշտերի և տեսակ ֊տեսակ քամահրանքի և արհամարհանքի արժանանա­լով, սկսեց լատիներենից հայերենի թարգմանել իր սովորած քերականությունը, դրանից հետո աղոթքները, օրհներգությունները, նաև «Տրամաբանության տար­րերը»: Երկար ժամանակ անցնելուց հետո վախճանվեց Փիլիպպոս Կաթողիկոսը, և նրան հաջորդ նստեց Տեր Հակոբ Ջուղայեցին: Սա ևս սկսեց որոշ ժամանակ ան­տեսել Ոսկանին, իսկ նա ամեն ինչի համբերում էր Քրիստոսի համար, ասելով Երեմիայի խոսքերը. «Նրան եմ սպասում և կհամբերեմ»:

Որոշ ժամանակ անց Ոսկան վարդապետի եղբայր Ավետիս անունով բարե­պաշտ և երկյուղած այրը Հոլանդիայում հանդիպեց Մատթեոս գրագրին, որը ձեռ­նարկել էր տպագրության գործը, ստեղծելով մի ձեռք տպատառ, որ երեք տեսակի է լինում՝ միջադիր, գլխագիր և ծաղկագիր: Սկսել էր մի «Հիսուս Որդի» տպել, բայց չէր վերջացրել, այլ հասնելով մինչև «Խոստովանիմ»՝ նույն տեղում վախճանվել էր բազում պարտքերի մեջ, քանզի ինչ որ ձեռնարկել էր, բոլորը պարտքերով էր արել: Պարտատերերն էլ ամենքը, նրա մահվան ժամին անգամ, նրան շրջապատած ի- րենց պարտքերն են պահանջել: Իսկ նա, ոչինչ չունենալով վճարելու, դիմել էր

Ոսկան վաՈԴապետի Ավետիս անունով եղբորը: Նա էլ իր ամբողջ ստացվածքը տվել էր պարտատերերին Ա գործարանը վերցրել, մինչև որ տոկոսներն էլ պարտ- քեռի հետ հատուցեր: Եվ այս բոլոր պատահարներից հետո գրել էր իր եղբայր Ոս­կան վարդապետին' գալ և տպագրության գործն առաջ տանել, իսկ ինքը ձեռնար­կել էր միջւսկ գիրը հորինելուն, որով տպվեցին ժամագիրք. Շարակնոց, Աստվա­

ծաշունչ և այլ գրքեր:Ոսկանն էլ Տեր ձակոբի հրամանով և նրա նամակով Սուրբ էջմիածնից ելնելով

բազում հոգնություններով եկավ-հասավ տպարան, ուր կաթողիկոսի հրամանով տպվում էր Շարակնոցը, և հասել էին մինչև «Համբարձաս-ը Ոսկանի աշակերտ Կարապետ վարդապետի ձեռքով:

Երբ ինքը հասավ տպարան, ձեռնարկեց Աստվածաշնչի խորագրերի համար նոտրգիր ստեղծելու աշխատանքին: Երբ վերջացրեց Շարակնոցը, ձեռնարկեց Աստվածաշնչի տպագրությանը, Աստվածաշնչից պակասող շատ բաներ շարա­դրեց և կարգավորեց ըստ լատինականի, գլուխների և տների բաժանեց, ինչպես երևում է տպված Աստվածաշնչից: Նաև Աստվածաշունչ գրքերի լրիվ համաբար­բառը ավելացրեց' լատիններից բացատրությունները մերին փոխադրելով, որպի­սին մենք արել էինք միայն Ավետարանների համար: Նաև վերստին թարգմանեց Սիրաքի որդի Հեսուի լիակատար գիրքը, քանզի թեև մենք ունեինք, բայց ոչ լրիվ, այլ պակասավոր և համառոտ: Մեր որոշ Աստվածաշնչերում այս գիրքը պակասում էր ամբողջությամբ: Թարգմանեց նաև Եզրասի չորրորդ գիրքը, որը ևս մեզանում միշտ պակասում էր, իսկ Աստվածաշնչերում ամենևին չկար: Թարգմանեց նաև լա­տինների Աստվածաշնչի ցանկերը, որով ընթերցողը դյուրությամբ կգտնի գրքերի մեջ իր որոնածը, որի կարիքը որ ունենա: Բոլորը երկուական համարներով են շա­րակարգված’ այսինքն գլխի համարով և տողի համարով, որպեսզի եթե մեկը գրքե­րում ինչ-որ բան փնտրելու լինի, այդ բառի առաջին տառով ցանկը նայի, որովհետև ըստ այբուբենի էր շարակարգված այդ ցանկը' բառով կգտնի, թե որ գրքում է այդ խոսքը կամ այդ տառով սկսվող բառը: Եվ սրանցով անսխալ կգտնի իր փնտրածը: Իսկ եթե նույն մատյանում նույն խոսքը մի համար միայն ունի' մի անգամ է դրված, եթե երկու' երկու անգամ, նույնպես' մնացած թվերը' համարներն է պետք հասկա­նալ: Այսպես են նաև ուրիշ Աստվածաշունչ մատյանները, որ շարադրված են նույն կանոնով:

Ձեռնարկեց նաև գրքի բառերի թարգմանությունը, որը լատինները Կալեպինում են անվանում: Մինչև դե տաոը թարգմանեց: Եթե Տերը հաջողեր ավարտին հասց­նելու, սա կլիներ գանձարան, շտեմարան իմաստության ըստ ամենայնի, և հանճա­րի և գիտության հասցնող ճշմարիտ ուղի: Սա դուռ է և բանալի բոլոր գրքերի, թե՜ հոգևոր, և թե՞ արտաքին գիտությունների համար, որովհետև բառերը սահմանում­ներով է բացահայտում:

Նրա տպած Աստվածաշնչի մեջ կարգած է նաև Գրքերի ընթերցված[ք]ների տոնացոյցը' "Г ճաշու ժամին են կարդում: Մեր նախորդների համարով և գլխի հա­

7 4 է իյ. ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ

2000 ԱՌԱՔԵԼ ԴԱվՐԻԺԵՑՈԻ «ՊԱՏՄՈԻԹԻԻՆ» ԵՐԿԻ է 75

մարով կարգվածները դժվար էին գտնվում, քանզի որոշ տեղերում Գրքերի համար­ներն էին սխալ դրված, տեղ-տեղ էլ Տոնացույցի մեշ գրողներն էին սխալ գրել, կամ մի համարի տակ էին գրել, որով կա'մ դժվար էր լինում գտնելը, կա'մ ամենևին չէր լինում: Ոսկանի արածը երկուական թվերով էր շարադասված, այնպես որ որոնողը տեղնուտեղը կգտներ փնտրածը: Եվ մանավանդ նախկին օրինակներում գրքերի վերնագրերն էլ էին շփոթած, իսկ համարները, որոնք մեծ շանքերով էին գտնվում իրենց տեղերում, համարների տակ կարգեց՝ հետևողներին և քննողներին դյուրությամբ հասկանալի և մատչելի դարձնելու համար:

Տպագրեց նաև լրիվ այբբենական ցանկը Ասվածաշունչ գրքի, որը որ ինքն էր թարգմանել լատիններից: Հետո անդրադարձավ Աղոթագրքերին, Պարզատոմա- րին' Տոմարով, Մեծն Մովսես խորենացու գրած Աշխարհացույցին, դրա հետ նաև’ շատ օգտակար Աղվեսագրքին: Նաև, ի փաոս Սուրբ Երրորդության, տպագրեց Աոաքել վարդապետի գրած նոր Պատմագիրքը, որն ըստ քերականության սրբա­գրելով' ուղղել էր' անհմուտ և անշնորհք այրերի աղավաղումները շտկելով:

Թեև տակավին նեղություններ էր կրում մեծամիտ իմաստակներից և կեղծավոր­ներից, եկեղեցականներից և աշխարհիկներից, մերձավորներից և հեռավորներից, բայց ինքը, չարչարանքներ կրելով, ասում էր. «Եթե մարդկանց պիտի հաճոյանամ, ապա Քրիստոսի ծաոա չեմ»:

Թարգ. Ա .ԶՈ ՀՐԱ ԲՅԱ Ն

Ա Ս ՏՂ ԻԿ Գ Ե Վ Ո Ր Գ Ց Ա Ն 2000

ԱՍՏՂԻԿ ԳԵՎՈՐԳՑԱՆ

ՄԱՐԿՈՍ Պ Ա ՏԿ Ե ՐԱ ՀԱ Ն

(Ժ է դ-, Կ* Պոլիս)

Հայ միջնադարյան ձեռագրերից ոչ բոլորն են, որ ունեն իրենց ինքնությունը հաստատող հավաստի վկայություններ, հայտնի չեն գրչության վայրը, ժամանակը, նաև գրիչն ու ծաղկողը: Աւդ իսկ պատճառով դրանցից շատերը դուրս են մնացել

գիտական տեսադաշտից:Նույն բախտին էր արժանացել նաև Պալաթիայի Սուրբ Հրեշտակապետաց

եկեղեցու թիվ 18 Ավետարանը:Դոկտոր Պարույր Մուրադյանը ժամանակին Երևան է բերել մատյանի մանրա­

նկարների նմանահանությունը և հանձնել արվեստաբան դոկտոր Հրավարդ Հա­կոբյանի քննությանը: Ելնելով ձեռագրի մանրանկարների ոճական ու պատկերա­գրական առանձնահատկություններից, պրոֆ. Հակոբյանը հաստատել է Գ. Փամ- բուքճյանի այն կարծիքը, թե ձեռագիրն իրոք պետք է վերագրել ժ է դարին, իսկ նկարազարդումը հիշեցնում է Կ. Պոլսի շքեղազարդ մատյանները: Ավետարանի ուսումնասիրությունն իր մի քանի գունատիպ պատկերներով հրատարակվել է «Շո­ղակաթ» հանդեսում1:

Կ. Պոլսի հայ գաղթօջախի գրչատներում ստեղծված և Մաշտոցի անվան Մա­տենադարանում պահվող մատյանների ուսումնասիրությունը մեզ հանգեցնում է այն մտքին, որ Պալաթիայի Սուրբ Հրեշտակապետ եկեղեցու թիվ 18 Ավետարանը պետք է գրչագրված լինի Կ. Պոլսի Ս. Հրեշտակապետաց եկեղեցուն կից գրչա­տանը և ընդօրինակված տեղի վարպետ նկարիչ Մարկոս Պատկերահանի ձեոա­գիր օրինակից: Այդ են հաստատում Ավետարանի պատկերագրական մանրամաս- ների նույնությունը' ավետարանիչների, նրանց խորքերի ճարտարապետական կա­ռույցների ձևավորումն ու գունային համադրման միևնույն լուծումը: Ստեղծված դի­մապատկերները ոճական առումով տարբեր են. Մարկոս Պատկերահանի ստեղ­ծած կերպարներն անհամեմատ ավելի կատարյալ են: Այստեղ նկատելի է ժ է դա­րի նոր զարգացող գեղանկաչական արվեստի նկատմամբ ցուցաբերվող մոտեցու­մը:

1 Հակոբյան Հ., Պալաթայի Սաբր Հրեշտակապետ եկեղեցու թիվ 18 նկարազարդ Ավետարանը, •Շողակաթ» եկեղեցական մշակութային բանասիրական հանդես, 1995, էշ 70:

2000 ՄԱՐԿՈՍ Պ ԱՏԿԵՐԱ ՀԱ Ն

Պսղւսթիայի թիվ 18 ձեռագրի նկարների սերտ աղերսները Մարկոս Պատկերա­հանի արվեստի հետ աոիթ հանդիսացան ներկայացնելու ժ է դարի այս շնորհալի նկարչի ստեղծագործական ժառանգության համառոտ նկարագիրը:

Կ. Պոլիսը 17-րդ դարում առևտրական մեծ կենտրոն էր դարձել: Այստեղ էին ձգտում նաև հայ վաճառականներն ու արհեստավորները, կառուցող վարպետներն ու արվեստագետները: Մեծանում էր նաև հայերեն ձեռագրերի պահանշը. պատ­վիրում էին առավելապես շքեղ նկարազարդված մատյաններ, որոնք աչքի էին ընկնում իրենց հարուստ գունաշարով, իսկ օգտագործված ոսկին նկարները դարձ­նում էին ավելի ճոխ ու թանկարժեք:

Մարկոս Պատկերահանի մանրանկարներիցՁեռագրերի հարուստ նկարազարդման հնարավորությունը նկարչին մղում էր

դիմելու ստեղծագործական լայն հնարանքների: Որքան հնարավոր էր, կանոնա­կան նկարները հարստացվում էին նորանոր թեմատիկ պատկերներով, որոնցից շատերն ստեղծելիս նկարիչն արդեն ազատ էր իր ընտրության մեշ և որքան հնա­րավոր էր, աշխատում էր ընտրել այնպիսի հորինվածքներ, որոնք առնչվում էին իրական կյանքի, մարդկանց կենցաղի մեջ մտած սովորույթների հետ:

Այս տեսակետից բացառիկ արժեք ունեն 17-րդ դարի Կ. Պոլսի հայ մանրանկա­րիչ Մարկոս Պատկերահանի ստեղծագործությունները: Նրա մասին մեզ հասած կենսագրական տեղեկությունները շատ չեն: Իր ընդօրինակած ձեռագրերում պահ-

ԱՍՏՂԻԿ ԳԵՎ Ո ՐԳ8Ա Ն 20007 8 է

նրա որդու' Գարրիհլի մասին, որը նույնպես զբաղվել է մանրանկարչությամբ ան­կուշտ սկզբնական կրթությունն ստանալով հոր արվեստանոցում: Այդ մասին Մար­կոսը գրում է. ‘ Եւ զծաղկող սորին Մարկոս Պատկերահանս եւ զորդեակն իմ՜

Մարկոսի նկարազարդումով մեզ նալտնի է տասնմեկ ձեոագիր, որոնցից երեքը գտնվում են Մաշտոցի անվան Մատենադարանում, վեցը' Երուսաղեմի Ս. Հակոբ- յանց Մատենադարանում, մեկը' Վենետիկի Մխիթարյան Մատենադարանում, և մեկը' էշմիածնի Մայր Աթոոի Մատենադարանում5: Ձեոագիրն ընդօրինակել է 17-րդ դարի երկրորդ կեսին, 1651-1686 թթ.: Նրա աշխատանքի հիմնական վայրերը եղել են Կ. Պոլսի Ս. Նիկողայոս և Ս. Հրեշտակապետաց հայկական եկեղեցիներին

2 ՄՄ 8եո. 349, 1686 р.. Կ. Պոլիս, էջմիածին:3 Երուս. Օհո. 2289, էջ 36:4 Գեւորգեան Ա., Հայ մանրանկարիչներ: Մատենագիտութխն 1Х-Х1Х դդ., Գահիրէ, 1998 р., էջ 376: Մարկոսի ընդօրինակած ձեռագրերի մասին լրացուցիչ տեղեկություններ տե՜ս Նորայր սւրլշեպս. Ծովական. Հայ նկարողներ (ԺԱ-ԺԷ դդ), Երուսաղեմ, 1989, էջ 209:5ՄՄ Օեո. 2577, թ. 316 р:

զ Գ ա բր ի ե լ Պ ա տ կերա հա ն»4:

Մարկոս Պատկերահանի մանրանկարներից

2000 ՄԱՐԿՈՍ ՊԱՏԿԵՐԱՀԱՆ

կից գրչատները: Մարկոսը, թացի իր որդուց, ունեցել է նաե այլ աշակերտներ: Դպիր Մատթեոս Չափարեցին 1655 թ. Կ. Պոլսում նկարազարդած Ավետարանում հիշատակում է, որ մասնագիտական կրթությունն ստացել է վարպետ Մարկոսի մոտ6: Հիշատակարաններից տեղեկանում ենք նաև, որ թե' Մարկոսը, Ա թե' որդին կոչվել են «Պատկերահան»: Պետք է ենթադրել, որ նրանց հիմնական զբաղմունքը եղել է դիմանկարչությունը: Այդ մասին են վկայում դիմանկարների այն հարուստ շարքը, որ հանդիպում է Մարկոս Պատկերահանի ընդօրինակած 1651 թվականի Հայսմավուրքում: Այստեղ կարելի է տեսնել սրբերի շարքը դասված միջնադարյան գործիչներից շատերի դիմապատկերները՝ Սահակ Պարթև, Մեսրոպ Մաշտոց, Մովսես Խորենացի, Եղիշե, Հովհան Օձնեցի, Գրիգոր Նարեկացի, Ներսես Շնոր­հալի և ուրիշներ: Պատկերահանն իր մակագրությունները թողել է Հայսմավուրքի լուսանցքներում նկարված սրբապատկերներից մի քանիսի վրա: Դրանք մնացել են անհայտ, որի պատճառով ձեոագրի մանրանկարները մինչև այժմ դիտվում էին որպես անհայտ հեղինակի գործեր:

Թվարկված դիմապատկերները, ինչպես տեսանք, նկարչին ոչ ժամանակակից մարդիկ են, այսինքն' մտացածին նկարներ: Սակայն հմուտ պատկերահանի վըրձ- նած յուրաքանչյուր պատկեր ունի տվյալ անձը բնորոշող համոզիչ հորինվածքային լուծում: Այսպես, օրինակ, Մովսես Խորենացու ձեոքին կա բացված գիրք, իսկ կող­քին' եկեղեցի, որի շնորհիվ հորինվածքի ամբողջությունը խորհրդանշում է Եկեղե­ցու և հայ մշակույթի դերը հայ ժողովրդի հարատևության համար: Կամ՜ Մեսրոպ Մաշտոցը, որպես հայկական տասերի ստեղծող, պատկերված է բացված մատ­յանը բարձր պահած:

Արժեքավոր են նաև Ավետարանները հարդարող տերունական պատկերները: Աոանձին հետաքրքրություն են ներկայացնում խորհրդատետրերը' իրենց ծիսա­կան բազմաբնույթ պատկերներով, որոնցից մեկում Մարկոսը պատկերել է ինքնա­նկարը7:

Մարկոս Պատկերահանի արվեստի գնահատելի կողմերից աոավելագույն ար­ժեքավորն այն է, որ նա, բացի այն, որ կրոնական կանոնական պատկերները հա­մեմում է միջավայրի առարկաներով, միաժամանակ գրքի բովանդակությունից ծաղկաքաղ է անում համապատասխան մոտիվներ և դրանք օգտագործում զուտ աշխարհիկ կյանքի հետ աոնչվող թեմատիկ պատկերներ ստեղծելու նպատակով: Ամենուրեք զգացվում է նկարչի համակրանքը աշխատավոր մարդու և նրա աոօրյա զբաղմունքի հանդեպ: Այդպիսի մի տպավորիչ գեղարվեստական պատկեր է Աստվածաշնչի «Իմաստութիւն Սիրաքայ» գրքի «Օրենսգէտի աոաւելութիւնը ար- հեստաւորի վրայ» (Գլ. ԼԸ 25) պատումից բխող նկարաշարը: Նկարիչն ստեղծել է

6ՄՄ0հո. 1502:7 Երուս. Օհո. 2276,1». 4:

ԱՍՏՂԻԿ Գ Ե վՈ Ր Գ Յ Ա Ն 2000

հ ո ղ ա գ ո ր ծ ի , դ ա ր բ ն ի , ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ - ն կ ա ր չ ի ա շ խ ա տ ա ն ք ն ե ր կ ա յ ա ց ն ո ղ ո ւ շ ա -

^ ԱԱաբկոս^ Պ ա տ կ ե ր ա հ ա ն ի ս տ ե ղ ծ ա գ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո ւ մ ա ր տ ա հ ա յ տ վ ա ծ ե ն ն ա և

ա ա ի ա լ - կ ե ն ց ա ղ ա յ ի ն վ ի ճ ա կ ն ե ր : Ա յ ս թ ե մ ա յ ի հ ա մ ա ր հ ի մ ք ե ն հ ա ն դ ի ս ա ց ե լ Հ ա յ ս մ ­

ա վ ո ւ ր ք ն ե ր ո ւ մ ե ղ ա ծ վ ա ր ք - վ կ ա յ ա բ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը : Ս ր ա ն ք մ ե ծ մ ա ս ա մ բ պ ա տ մ ա ­

գ ի տ ա կ ա ն մ ե ծ ա ր ժ ե ք ո ւ ն ե ն Ա ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւ մ ե ն մ ի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն գ ե ղ ա ր վ ե ս տ ա կ ա ն

արձակի ուրույն տեսակ:Հա յ միջնադարյան գեղա րվեստակա ն արձակը վա ղուց ա րժա նա ցել է հայա­

գետների ուշադրությանը: Հրա տ ա րա կվել են արձակի տ ա րբեր ժանրերի երկեր'

առասպելներ, բարոյախոսական խրատներ ու առա կներ, քրիստ ոնեա կա ն լեգենդ­

ներ ու պարականոն զրույցներ և դրա նց նվիրվա ծ գիտ ա կա ն ուսումնասիրություն­

ներ (Մ . Ա բեղյա ն, Կ. Մելիք-Օհանշանյան, Մ . Ա վդա լբեկյա ն, Ա . Սրապյան, Ք . Տեր-

Դա վթյան): Մանրանկարները լրացնում են գեղա րվեստ ա կա ն ստեղծա գործու­

թյունների շարքը:Մարկոսի ուշադրությունից չեն վրիպել այնպիսի գեղարվեստական արձակ

գործեր, որոնք աղերսվում են ժողովրդական հեքիաթների հետ. դրանք ներկայաց­ված են պատկերավոր հորինվածքներով: Կարելի է հիշատակել' «Երեմիա մարգա- րէին եւ աշակերտաց նորա եւ Աբամելիքա», կամ «Տօն է Մովսէսի եւ Ահարոնի եւ քվեր նոցւս»: Այս վերջինում Մարկոսը պատկերել է, թե ինչպես Փարավոնին են ներկայացնում մանկանը, որի անմեղությունը փորձում են ոսկով ու կրակով: Նման պատմություն ծանոթ է հայկական ժողովրդական բանահյուսությունից' «Սասնա ծոեր» էպոսից, որտեղ Մսրա ՄելԻՔԸ փորձում է մանուկ Դավթին չամիչով ու կրա­

կով:17-րդ դարի հայ գաղթօջախների մանրանկարչությունն ուներ ուրույն ոճավո­

րում ու պատկերագրական ձևավորում: Աստվածաշնչական թեմատիկ նկարներում թափանցում էին հատկապես քաղաքային կյանք մուտք գործած եվրոպական սովորույթներն ու մտածողությունը: Փոխվել էր նաև ձեռագրերի պատվիրատու­ների սոցիալական պատկանելությունը: Դրանք մեծ մասամբ մեծահարուստ վա­ճառականներ էին, որոնք սերտ հարաբերության մեջ են եղել Արևելքի ու Արևմուտ­քի երկրների հետ: Նրանք իրենց հետ բերում էին պերճաշուք առարկաներ, որոնց թվում և ձեռագիր մատյաններ: Հայ արվեստին սերտորեն զուգակցում էր եվրո­պականը: Կանոնական նկարներից շատերը ստանում էին հորինվածքային նոր ձևավորումներ, որոնցում ներթափանցում էին մեծատան կենցաղի մեջ մտած սովո­րույթները, իրերն ու առարկաները: Այս ամենն իր արտահայտությունն է գտել նաև Մարկոս Պատկերահանի մանրանկարներում: Ավետարանի «Քրիստոսի ծնունդը» պատկերում մեծ մասամբ ներկայացվում են մոգերի երկրպագությունը, հովիվների ավետումը: Մարկոսի մոտ Աստվածամորն այցելել են հրեշտակներ' բերելով ծա­ղիկներ ու մրգեր, իսկ միջավայրը շքեղ, սյունազարդ սրահն է:

2000 ՄԱՐԿՈՍ Պ ԱՏԿԵՐԱ ՀԱ Ն է 81

Նկարիչը հաճախ հորինվածքները հետաքրքրական է դարձնում բնապւստ- ՚կերման շնորհիվ: Այդպիսի նկարներից մեկի սյուժեն վերցված է Աստվածաշնչից. «Աստված կանչում է Մովսեսին» (Ելք Գ 2): Պատկերված է գեղեցիկ բնանկար մո­րենու թփերով, որտեղ Մովսեսը ոչխարներ է արածեցնում: Մարկոսն իր հորին­վածքների խորքը երբեմն ծածկում է ոչ թե միագույն ներկվածքով կամ ճարտարա­պետական համալիրով, այլ բնապատկերով: Հաճախ ոճավորված բուսական զար- դաձևերին փոխարինել են բնական ծաղիկներ' մեխակ, վարդ, կակաչ, մանուշակ և այլն: Լուսանցքներում պատկերել է աոօրյա գործածական այնպիսի իրեր ու ա- ռարկւսներ, որոնք ոչ մի առնչություն չունեն գրքի բովանդակության հետ. օրինակ, լուսանցքներից մեկում պատկերել է շքեղ սեղանիկ, վրան' ժամացույց, մյուս կող­մում՜ արձանիկ, իսկ մեջտեղում' գեղեցիկ ծաղկաման' բնական ծաղիկներով: Մեկ այլ լուսանցքում պատկերված է սեղանիկ, մեջտեղում' մրգով լի սկուտեղ Ա շուրջը' ծաղիկներ:

Քիչ չեն նաև պատկերագրություններում ներմուծված արհեստավորական երկ­րագործական գործիքներն ու զենքերի հարուստ տեսակները, երաժշտական գոր­ծիքները, որոնք մեծ արժեք են ներկայացնում նաև.ազգագրության համար:

Գեղեցիկ են Մարկոսի ստեղծած զարդատաոերը, որոնք կազմված են զա­նազան թռչունների, կենդանիների ու մարդկանց պատկերների համադրությամբ, սքանչելի սիրամարգերի կամ վիշապների ու օձերի հյուսվածքներով, մարդկանց ու կենդանիների ճկուն կեցվածքներով:

Մարկոս Պատկերահանի ստեղծած կանացի կերպարներն արտահայտում են հմայք ու մայրական գորովանք (Սուրբ Սոֆիային նվիրված տոնի առթիվ պատկեր­ված է Ս. Սոֆիան իր դուստրերի հետ):

Հետաքրքրական են նկարչի նկարազարդ խորանների զարդամոտիվները, ո- րոնց մեկնությունները հավանաբար կատարել է ինքը: Դրանք գրված են յուրա­քանչյուր խորանի տակ: Հայտնի են Ստեփանոս Սյունեցու, Ներսես Շնորհալու, Գրիգոր Տաթևացու և ուրիշների կատարած մեկնությունները, որոնք Եկեղեցու կող­մից սահմանված խիստ կանոնական, զուսպ նկարաշար ունեն: Շնորհալու խորա- նազարդերի կանոնական ձևերը համապատասխանում են նրա սահմանած եկեղե­ցական այն կանոնին, որտեղ, ինչպես Ջանւսշյանն է նշում. Շնորհալին կողմնակից է «սանձելու արտակարգ երևակայությունը, չափավորելու ճոխություններ զարդելու, մնալու համար սրբազան շունչի սահմանին մեջ»8: Հակառակ դրա, Մարկոսի խո­րանների մեկնությունները ոչ թե պատճառաբանում են խորանազարդի յուրաքանչ­յուր հատվածի իմաստը, այլ պարզապես ներկայացնում են, թե ինչ պետք է նկարել և ինչպիսի հորինվածքով:

Մարկոս Պատկերահանի վարպետությունն առանձնապես զգացվում է նկար­ների գունաշարի շատ ճաշակավոր ընտրության ու համադրման մեջ: Թե' ողորկ

8 Հ. Մ. ճանսւշյան. Հայկական մանրանկարչություն, վենեաիկ. 1966, էշ 8:

82 էԱՍՏՂԻԿ ԳԵՎՈՐԳՑԱՆ

մագաղաթը, թ * օգտագործած հարուստ ներկապնակը. որոնց պայծառ գույները >են կորցրել իրենց թարմությունը, ս Р* նուրբ բոլորգիրն ու ոսկեզարդման աոա- տուտունը Մարկոսի ձեռագրերը դարձրել են աոավել արժեքավոր.

Մարկոս Պատկերահանի ստեղծագործությունները մեծապես արժեքավորվում են նաև պարականոն նկարների հարուստ շարքով: Նկարիչը վեր է հանել ժամա­նակի ոգուն հարազատ տրամադրություններ' ձեոագրերի հարդարման համար րնստելով ժողովրդական սոցիալ-կենցաղային հարցերի հետ աոնչվող թեմաներ, որոնց հիմքը հայ և օտար ժողովուրդների անցյալից եկած սովորույթներն են ու բա­րոյախոսական տրամադրությունները: Այդ իսկ աոումով Մարկոս Պատկերահանը մեծ ներդրում ունի հայ արվեստի, ինչպես նաև հայ հնագիտական, պատմական ու ազգագրական հարցերի լուսաբանման գործում:

Մի երկու խոսք էլ Մարկոս Պատկերահանի որդու' Գարրիելի մասին: Թե7 Մար­կոսի, և թե՜ Գաբրիելի ընդօրինակած ձեոագրերի հիշատակարաններում հանդի­պում'են մակագրություններ, որոնք վերաբերում են հայր ու որդու: Նրանք միասին են աշխատել հատկապես «խորհրդատետրեր» նկարազարդելիս: Գաբրիելի նկա­րազարդած մատյանները հմուտ պատկերահանի ստեղծագործություներ են, որոնք ստեղծվել են 1667-1703 թթ.: Նրա անունը հիշատակվում է որպես «յոյժ արուեստա- բան նկարիչ»9: Առանձնապես ուշագրավ է Գաբրիելի 1694 թ. պատկերազարդ «Պատմութիւն Աղեքսանդր Մակեդոնացու» մատյանը10: Ինչպես նկատել են ար­վեստաբան Հայդե և Հելմուտ Ռուշհաուզեն ամուսինները, Գաբրիելի գործերը չա­փազանց հարազատ են 17-րդ դարի Կ. Պոլսում ընդօրինակված և վիեննայում գտնվող մի շարք այլ ձեոագրերի նկարազարդումներին (վիեննա, 8եո. 547, 680, 986): Դրանք բոլորն էլ կատարված են միևնույն ոճով, ուստի կարելի է ասել, որ միևնույն դպրոցի աշխատանքներ են11: Գաբրիելի մասին Նորայր արքեպս. Ծովականը գրում է. «Կ. Պոլսի յայտնի մանրանկարիչ Մարկոսի որդին էր Գաբրիէլ դպիր, իր կարգին դարձած յայտնի գրիչ մը և մանրանկարիչ մը, նոյն քաղաքին մէջ»12: Կասկած չի կարող լինել, որ Մարկոսի և նրա որդու նկարազարդած ձեռա­գրերը պետք է ավելի շատ լինեն, որոնք դեոևս բացահայտված չեն: Սակայն պետք է ասել, որ որքան էլ հայր ու որդի աշխատել են միասին, զգացվում է նրանցից յու­րաքանչյուրի ոճական ինքնատիպ մոտեցումը՝ հատկապես դիմապակերներն ստեղծելիս:

Մաշտոցի անվան Մատենադարանում ժամանակին մեզ հայտնի է եղել Գաբ- րիելի նկարազարդած 1703 թ. 392 Խորհրդատետրը, որի նկարչական ոճը մեծ ա- ղերսներ ունի վիեննայի 1694 թ. «Պատմութիւն Աղեքսանդր Մակեդոնացտյ» հա-

9ՄՄ, Օեո.392:10 վիեննա, Шт. 319:11 Հայդէ և Հելմուտ ԲուշՈաոսլէն, Նկարազարդ հայկական ձեոագիրն ի վիեննա, 1978, էշ 43-45:12Նորայր արքեպս. Ծովական, Հայ նկարողներ (ԺՍ.-ԺԷ դդ.), Երոլսաղեմ, 1989:

2000 ՄԱՐԿՈՍ ՊԱՏԿԵՐԱՀԱՆ

րուստ պատկերաշարով № 319 ձեոագրի հետ: Մեր Մատենադարանում նույնպես ունենք Ալեքսանդրի պատմության մեկ այլ ձեոագիրը, որի նկարիչն անհայտ է հա­մարվում: Ձեոագիրը գրված է Կ. Պոլսում, 1695 թ.: Այժմ համեմատելով Վիեննսւյի № 319-ի հետ տեսնում ենք, որ այս երկու ձեռագրերում նույնն է գրությունը (նոտր- գիր), բնագրերի խորագրերի ցանկերը, միանգամայն նույնն են պատկերագրական կառուցումները, կերպարների ոճական մշակման եղանակները և նույնիսկ երկու ձեռագրերն էլ ունեն միևնույն պատվիրատուն' Կ. Պոլսի Պատրիարք Եփրեմ վար­դապետը: Դոկտոր Հ. Սիմոնյանը «Պատմութիւն Ալեքսանդր Մակեդոնացւոյ» ու­սումնասիրության մեջ անդրադառնալով այս երկու մատյաններին, կատարում է այն եզրահանգումը, որ այս երկու ձեռագրերը կա'մ միևնույն անձի 00 են, կա'մ ընդ­օրինակված մեկը մյուսից13: Նորովի ուսումնասիրելով՝ կարող ենք ասել, որ Մաշ- տոցյան Մատենադարանի N9 7677 ձեռագրի անհայտ նկարիչը իրոք վիեննսւյի թ. 319 ձեռագրի միևնույն Գաբրիել պատկերահանն է' Մարկոս Պատկերահանի որդին:

Ինչ վերաբերում է Կ. Պոլսի № 18 Ավետարանի ընդօրինակող վարպետին, այս­տեղ մեծ աղերս է նկատվում դարձյալ Կ. Պոլսում գրված, բայց վիեննայում գտնը- վող № 986 Շարակնոցի անհայտ նկարչի աշխատանքների միջև:

Բոլոր դեպքերում' թե' Գաբրիելը, և թե' հիշված անանուն նկարիչները 17-րդ դարի երկրորդ կեսի և 18-րդ դարի առաջին կեսի Կ. Պոլսի միևնույն կրթօջախի նկարիչներ են և հիմնականում աշխատել են Ս. Գևորգ Զորավարի Սուլու մենաս­տանում: Մեզ են հասել նաև Կ. Պոլսի գրիչների ձեռքով ստեղծված հարուստ նկա­րազարդումներ ունեցող մատյաններ: Դրանցից են, օրինակ, գրիչներ Հովհաննեսի, Մկրտիչ քահանայի, դպիր Տիրատուրի, Խաչատուրի, Հակոբի, Փիլիպպոսի ընդ­օրինակությունները: Թվարկված գրիչներից մի քանիսը գուցեև նկարիչներ են: Մասնագետների հետագա ուսումնասիրությունները կարևոր ներդրում կլինեն ոչ միայն Կ. Պոլսի հայ գրչության ու մանրանկարչության ավանդույթների պահպա­նումն ու գործունեությունը ճանաչելու, այլև, ընդհանրապես, հայ միջնադարյան ար­վեստի պատմությունը հարստացնելու և արժեքավորելու գործում:

|3ՍիմոնեաՕ Ս., Պաւոմութիւն Աղեքսանդր Մակեդոնացդ, Երևան, 1989, էյ 43:

Ш ] ՏՎ Ա Ծ Ա Բ Ա ՆՈ ԻԹ 8Ա Ն ՖԱ ԿՈ ԻԼՏԵՏԻ ...

ԱՍՏՎԱԾԱՌԱՆՈԻԹՑԱՆ ՖԱԿՈԻԼՏԵՏԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀՈԻՆՋՔԸ

80 տարիներ առաջ կառուցված համալսարանի շենքում կա հավաքույթի մի սրահ, որի պատուհանները, նստարանները, բեմը և ընդհանուր տեսքը որևէ փոփո­խություն չէին կրել մինչև այս տարի: Շնորհիվ պոլսահալ մի անանուն բարերարի, այս տարի սրահը հիմնավորապես նորոգվեց, հատակը պատվեց վարդագույն մար­մարով և պատուհանները իրենց փայլով և վարագույրով ամբողջապես գեղեցկա­

ցան:Հուլիս 1-ին Երևանի պետական համալսարանի հիմնադիր մասնաշենքի վերա­

նորոգված այս գեղեցիկ դահլիճում տեղի ունեցավ 1999-2000 ուսումնական տարվա բակալավրիատի շրջանավարտների դիպլոմների հանձնման արարողությունը: Հանդիսությունը նախագահում էր Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Հայրա- պետը: Նախագահության սեղանին նստել էին ԵՊՀ ոեկտոր, ակադեմիկոս Ռ. Մ. Մարտիրոպանը, պրոռեկտոր, դոկտոր, պրոֆեսոր Ս. Տ . Հախումյանը, ՀՀ ԳԱԱ փոխնախագահ, ակադեմիկոս վ լ. Բարխուդարյանը, Աստվածաբանության ֆակուլ­տետի դեկան, դոկտոր, պրոֆեսոր Շահե արքեպիսկոպոս Աճեմյանը և Կրոնի տե­սության և պատմության ամբիոնի վարիչ, դոկտոր, պրոֆեսոր Հ. իյ. Հակոբյանը:

Դահլիճը լեցուն էր ուսանողներով, ծնողներով, դասախոսներով և պատվար­ժան հյուրերով:

Հանդիսությունը սկսելուց առաջ վեհափառ Հայրապետը և բոլոր ներկաները միասին արտասանեցին Տերունական աղոթքը, որից հետո պրոֆեսոր Հ. Խ. Հա­կոբյանը հանդիսությունը հայտարարեց բացված: Բեմի երկու կողմերում շարված էին շրջանավարտ հիսուն ուսանողները: Կենտրոնում հպարտորեն կանգնած էին արդեն իսկ հայկական բանակ զորակոչված տասնմեկ շրջանավարտները' զինվո­րական համազգեստով: Համաձայն ՀՀ զինվորական սահմանված կարգի, նրանք զորակոչվել էին անմիջապես ավարտական քննություններից հետո: Բոլոր ներկա­ների համակրանքը և ուշադրությունը կենտրոնացած էր այդ խմբի վրա և նրանց մեջ տեսնում էին հայ բանակի ապագա սպաներին:

Հանդիսությունը ղեկավարում էր Աստվածաբանության ամբիոնի դասախոս Մարի Սանթուրջյանը:

Ողջույնի առաջին խոսքը վերապահված էր ԵՊՀ ռեկտոր ГК Մ. Մարտիրոսյա- նին: Նա արտահայտեց իր գոհունակությունը, շնորհավորեց ֆակուլտետի հաջո­ղությունը, որ մարմնավորվում էր երկրորդ հունձքով' հիսուն շրջանավարտներով, որոնցից տասնմեկը' գերազանցության դիպլոմով: Ռեկտորն իր խոսքում շեշտեց

2000 ԱՍՏվԱԾԱԲԱՆՈԻԹՑԱՆ ՖԱԿՈԻԼՏԵՏԻ .... է 85

հատկապես, որ ԵՊՀ նորագույն ֆակուլտետը կարողացավ իրագործել իր առաքե­լությունը ե. հասավ գնահատելի այս արդյունքին:

Արդեն երկրորդ տարին է, ինչ ԵՊՀ Աստվածաբանության ֆակուլտետի ավար­տական (պետական) քննությունները նախագահում է ակադեմիկոս վ լ. Բարխու- դարյանը: Նա հայտնեց իր գոհունակությունը և գնահատանքը' շեշտելով այն իրա­կանությունը, թե շրջանավարտ ուսանողները չորս տարիների ուսումից հետո ներ- կայացրեցին Ա պաշտպանեցին իրենց ավարտական աշխատանքները: վ լ. Բար- խուդարյանը հատկապես նշեց այս ֆակուլտետի համար կարևոր մի առանձնա­հատկություն ևս. ավարտական բոլոր աշխատանքներում օգտագործված էր մի քա­նի օտար լեզուներով գրականություն, և այս երևույթը արդյունքն է ֆակուլտետում հաստատված մասնագիտական հարուստ գրադարանի և լեզուների ուսուցման ար­դիական մեթոդների:

Այնուհետև դասախոս Մ. Սանթուրջյանը ներկայացրեց Աստվածաբանության ֆակուլտետի բակալավրիատի 1999-2000 ուսումնական տարվա ավարտական կուրսի ուսումնական, ուսումնամեթոդական և արտալսարանային աշխատանքների տեղեկագիրը: Տեղեկագրում ներկայացված էր անցած հինգ տարիների ընթացքում ֆակուլտետի' Կրոնի տեսության և պատմության և Աստվածաբանության երկու մասնագիտական ամբիոնների ծրագիրը դասավանդվող առարկաները. Աստվա­ծաբանական դասընթացներից' վարդապետական աստվածաբանություն, Հին և Նոր Կտակարանների ներածություն և մեկնություն, Ընդհանուր եկեղեցական պատմություն. Հայ Եկեղեցու պատմություն, բարոյական աստվածաբանություն, կանոնագիտություն, տոմարագիտություն, ծիսագիտություն, հայ աստվածաբանա­կան մատենագրություն, վարքաբանություն և այլն: Կրոնագիտական առարկանե­րից դասավանդվել են դիցաբանություն, կրոնների և էզոթերիկ համայնքների պատմություն, ինչպես նաև ընդհանուր և հատուկ մասնագիտական դասընթացներ: Նշվեց նաև, որ այս չորս տարիներին, ընդհանուր աոմւսմբ, դասավանդվել են 36 պարտադիր և 8 կամընտրական առարկաներ, որոնց դասավանդումն իրականաց­րել են գիտության տասը դոկտոր-պրոֆեսոր և տասնութ թեկնածու-դոցենտ:

Քառամյա ուսումնական և ուսումնամեթոդական աշխատանքների օրինաչափ արդյունքը ֆակուլտետի ավարտական աշխատանքների պաշտպանության և ա- վարտական (պետական) քննությունների բարձր ցուցանիշներն էին և համապա­տասխանաբար' 91,4ГЬ և 72,5Ռ* «գերազանց» և «լավ» գնահատականները:

Ֆակուլտետի հաջողությանը մեծապես նպաստել է և այն, որ ապահովված է համապատասխան նյութատեխնիկական բազայով և մասնագիտական գրակա­նությամբ: Մասնավորապես, ֆակուլտետի մասնագիտացված գրադարանն ունի 5.000-ից ավելի գրքային ֆոնդ, սպասարկվում է համակարգչային ցանցով և փո­խադարձ կապեր է հաստատել Անգլիկան, Ռուս Ուղղափառ, Գերմանիայի և աստ­վածաբանական այլ կենտրոնների հետ: Ուսումնական աշխատանքների արդյունա­վետության բարձրացման կարևորագույն գործոններից են նաև ֆակուլտետի դե-

ւա ՏԱ Ա Ծ Ա Բ Ա Ն Ո Ի Թ ՅԱ Ն Ֆ Ա ԿՈ ԻԼՏԵՏԻ ...

նան ոոնստո, պրոֆեսոր Օահե արքեպս. Աճեմյսւնի անձնական նախաձհոնու- " մբ^իմնարկված միջազգային կապերը: Անցած երեք Ա կես տարիների ընթաց­քում Աստվածաբանության ֆակուլտետում ակնարկային դասախոսություններ Ա ոասաիտսությունների շարք են կարդացել բազմաթիվ հանրածանոթ մեծ աստվա- սաբաններ: Նրանցից հատկապես նշվեց Ստրասբուրգի Աստվածաբանական հա­մա,սարանի երկարամյա պրոֆեսոր Ա բազմաթիվ գրքերի հեղինակ ժերար Սիգ- վսւլտը, որը անցյալ երկու տարիներին տարեկան 32-ական ժամ դասախոսել է փրկագործության խորհրդի և մարդաբանության մասին:

Նկատի ունենալով, որ աստվածաբանությունը նոր դասավանդվող աոարկա է Երևանի պետական համալսարանում, զգալի է մասնագետ աստվածաբանների նոր սերնդի բացակայությունը: Այդ պակասը լրացնելու նպատակով, ֆակուլտետի դեկանը ծրագրեց և կարողացավ ապահովել, որ անցյալ տարվա երկու շրջանա­վարտներ շարունակեն իրենց ուսումը Հսղլեի (Գերմանիա) համալսարանում: Այս տարվա շրջանավարտներից մեկը պիտի մասնագիտանա Շվեյցարիայում' Լոգանի

համալսարանում:Հատկապես շեշտվեց, որ ֆակոզտետում առանձնակի ուշադրություն է դարձ­

վել գրաբար և հունարեն լեզուների խորացված ուսումնասիրությանը, քանի որ հու­նարենից են թարգմանվել Աստվածաշունչը և դասական գրականության մեծ մասը: Այդ լեզուների իմացությունը հնարավորություն է ընձեռում հազարամյակների ըն­թացքում կուտակված աստվածաբանական մատենագրական գրականությունը յու­

րացնելու:Կարևոր տեղ է հատկացված նաև արտալսարանային դաստիարակչական աշ­

խատանքներին: Նրանցից աոաջինն է ուխտագնացությունը դեպի Օշական: Ամեն տարի Սրբոց Թարգմանչաց տոնին առաջին կուրսեցիներն այցելում են Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի դամբարան և կատարում հավատարմության իրենց ուխտը հայ լեզվին, հայ մշակույթին, հայ հողին և Հայ Եկեղեցուն, որից հետո բարձրանում են Բյուրա­կանի աստղադիտարան, ուր հանդիպում և զրուցում են ճանաչված գիտնական­ների հետ և ծանոթանում նրանց հայրենանվեր աշխատանքին: Տարվա ընթացքում նման ուխտագնացություններ կազմակերպվում են դեպի Հայաստանի մեծ վանքե­րը, ինչպես Հաղբատ, Սանահին, Օձուն, Գլաձոր, Նորավանք, Տաթև և այլուր, ինչ­պես նաև պատմական վայրեր' Անի, Դվին, Սմբատաբերդ, Ամբերդ և այլուր:

Տեղեկագրի ընթերցումից հետո խոսքը տրվեց Աստվածաբանության ֆակուլ­տետի դեկան Շահե արքեպս. Աճեմյանին: Սրբազան Հայրը հուզված էր և հպարտ: Նրա տքնաջան և անխոնջ աշխատանքի արդյունքն է այս հաջողությունը: Օահե արքեպս. Աճեմյանը հայրական բարեխնամ խոսքում բարի երթ մաղթեց իր ուսա­նողներին, ցանկաց, որ նրանք շարունակեն իրենց առաքելությունը հայ դպրոցնե­րում, կարողանան հայ դաստիարակել և հայ պահել մանուկին, փորձեն զերծ պա­հել նրա մանկական հոգին բոլոր ոտնձգություններից, որպեսզի անաղարտ մնա մեր պապերի հավատքը: Սրբազան Հայրն իր անսահման երախտագիտությունը

2000 ԱՍՏՎԱԾԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈԻԼՏԵՏԻ ... . է 87

հայտնեց ԵՊՀ ռեկտոր 1>. Մ. Մարտիրոսյանին, պրոռեկտոր Ս. Տ . Հսւխումյանին' նրանց վստահության, մշտական հոգածության և այն հավատքի համար, առանց որի չէր կայանա ԵՊՀ քսաներորդ ֆակուլտետը: Նա իր շնորհակալական խոսքն ուղղեց նաև ֆակուլտետի դեկանի տեղակալ Ա. Քալաշյանին, բոլոր դասախոսնե­րին' նրանց դժվարին, ամենօրյա տքնանք ու լարում պահանջող աշխատանքի հա­մար:

Առանձնապես հուզիչ էր դիպլոմների հանձնման պահը: Շրջանավարտներին դիպլոմները հանձնում էին Ամենայն Հայոց Հայրապետը, ԵՊՀ ռեկտորը, ներկա Գերաշնորհ Սրբազան Հայրերը:

Շրջանավարտների անունից սրտի խոսք ասաց Հ. Հովհաննիսյանը: Նա շնոր­հակալություն հայտնեց դեկանին և բոլոր դասախոսներին' նրանց հոգատարու­թյան, ջերմության ու նվիրումի համար: Հպարտությամբ նշվեց նաև, որ իրենց լսա­րանից տասնութ ուսանողներ ուսումը պիտի շարունակեն մագիստրատուրայում:

Հանդիսության այս օրը արժևորվեց մեկ այլ հանգամանքով ևս. Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գա­րեգին Ռ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն օրհնեց և շնորհավորեց Աստվածաբանու­թյան ֆակուլտետի շրջանավարտներին, կարևորեց նրանց յուրաքանչյուրի դերը հայ հոգևոր կյանքում դժվարին այս օրերին:

վեհափառ Հայրապետը տեղեկացրեց նաև, որ հաջորդ' 2000-2001 ուսումնա­կան տարում, արդեն իսկ ՀՀ կառավարության որոշմամբ, հանրապետության հան­րակրթական դպրոցներում պիտի դասավանդվի մեկ պարտադիր առարկա ևս' Հայ Առաքելական Եկեղեցու պատմություն:

վկայականների բաշխման հանդիսության ավարտին բոլոր ներկաները երգե­ցին «Հայր մեր»-ը: վեհափառ Հայրապետը փակեց հավաքույթը օրհնաբաշխ իր աղոթքով առ Աստված' խնդրելով, որ պահպանի Երևանի պետական համալսա­րանը, Աստվածաբանության ֆակուլտետը և բոլոր ներկաներին:

Երևանի պետական համալսարանի Աստվածաբանության ֆակուլտետը տվեց իր երկրորդ շրջանավարտները: Լիահույս ենք, որ ֆակուլտետի ղեկավարության, պրոֆեսորա՛դասախոսական անձնակազմի կատարած աշխատանքը կտա իր պտուղները, և Հայաստանը կրկին կունենա աստվածաբան կրոնագետների իր փայլուն դպրոցը:

Երկու շաբաթներ անց Գերաշնորհ Տ . Շահե արքեպս. Աճեմյանը հրավիրված էր Հայկական բանակի Արմավիրի ուսումնական զորամաս' օրհնելու զորակոչիկ­ների երդման արարողությունը: Այս զորամաս են զորակոչվում բարձրագույն կըր- թությամբ երիտասարդները' պատրաստվելու համար սպայական աստիճանի: Այս տարի երդման կոչված էին հազար վեց հարյուր երիտասարդներ:

Զորամասի դաշտի վրա շարված էին զինվորական ջոկատները: Նրանք շրջա­պատված էին տասը հազարից ավելի ներկաներով' Հայաստանի բոլոր կողմերից եկած իրենց ծնողներով և հարազատներով: Երդման արարողությունը վսեմ էր և գեղեցիկ: Զորամասի գլխավոր հրամանատարի խոսքից հետո Սրբազանն օրհնեց

ա ւՏ ւա Ծ Ա Բ Ա Ն Ո Ի Թ Ց Ա Ն ՖԱ ԿՈԻԼՏԵՏԻ ...

□հնմորներին: Նա ա րտ ա հա յեց հպարտության իр զգացումը, որ Աստվածաբա­նության ֆակուլտետի շրջանավարտները, զինվորական համազգեստով Ա զենքը կրծքին. մասնակցեցին երդման արարողությանը: Նա ավարտեց իր պատգամը հե­

տևյալ խոսքերով.«Սիրելի զինուորներ Հայոց բանակի, այս պահուն դուք երդում ըրիք Աստուծոյ եւ

ձեր ազգին դիմաց, նուիրումով կատարել զինուորական ձեր պարտականութիւնը ի պաշտպանութիւն մեր սուրբ հողին: Մենք բոլորս ալ հպարտ ենք ձեզմով ել կ՛աղոթենք աո Աստուած, որ տայ ձեզի ուժ. զօրութիւն և մանաւանդ ամբողջական նուիրումի ոգին: Դուք մեր յոյսն էք, ձեզմով երաշխաւորուած է մեր հանրապետու- թեան գոյատեւումը, զօրացումը եւ յաղթական ընթացքը: Դուք մասն էք յաղթական այն բանակին, որ գիտցաւ լոեցնել թշնամիին թնդանօթները եւ վեց հարիւր տարի­ներ ետք արձանագրել աոաջին յաղթանակները հայ բանակին, ազատագրել Շու­շին. նուաճել Օմարի լեոնանցքը. ապահովել արեւելեան ճակատը եւ խաղաղու- թիւնը մեր աշխարհին: Դուք էք խոստումը վաղուան մեր նոր յաղթանակներուն: Նայեցէ՜ք Արարատին, եւ ան պիտի ըսէ ձեզի, թէ ինչ է վաղուան ձեր պսւրտակա- նութիւնը, նայեցէ'ք էջմիածնի գմբեթին, որովհետև Մսւսիսն ու էջմիածինն են ամէն հայու սրտին մէջ ծածանող դրօշները՝ մեր սրբութիւնները: Դուք պիտի զգաք, թէ նորէն մեզի հետ է Աստուած: Ձեր հաւատքն Ւ աո Աստուած. որ այսօրուան ձեր եր­դումը պիտի վերածէ ուխտի: Հաւատարիմ եղէք այդ ուխտին եւ պիտի զգաք, թէ Աստուած' մեր հայրերուն Աստուածը, ձեզի պահապան ու պաշտպան է միշտ»:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՆՈՐՔԱՐՈԶԳԻՐՔԸ

• Մարող շրթունքին շնորնասւոեղծ նուաճումնե- րուն փրկաթխնն է գիրքը' մարդէն ետք, մարդու կծանքը երկրի վրաւ առկայացնող եւ ներշնչական աղրիւրի վերածող»:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա

Գարեգին Ա երջանկահիշատակ վեհափաո Հայրապետի «մարած շրթունքի շնորհւսստեղծ նվաճումները» հավատավոր հայ ընթերցողին ներկայացվեցին «Հայրենիքը պատկերն է հայության» նոր քարոզգրքով:

Երանաշնորհ վեհափառի կյանքը երկրի վրա առկայացավ Մայր Հայրենիքին ու Եկեղեցուն մատուցված բազում-բազում նվիրագործություններով ու «ներշնչա­կան աղբյուրի վերածված» մեծաթիվ գրքերով, հրապարակումներով, օրհնության գրերով, ելույթներով ու քարոզներով:

«Հայրենիքը պատկերն է հայության» ստվարածավալ ժողովածուն, որ լույս է տեսել Ն.Ս .Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Կաթողիկոսի բարձր կարգադրությամբ Ա հովանա­վորությամբ. արժանի նվեր է երանաշնորհ Գարեգին Ա վեհափառի մահվան տա­րելիցի կապակցությամբ:

Գարեգին Ա վեհափաո Հայրապետի մահից հետո նրա գրական ժառանգու­թյան ամբողջականացումը անհրաժեշտ Ա հրատապ խնդիր դարձավ, որը կարևոր­վեց ոչ միայն վեհսսիաոի հիշատակը հավերժացնելու, այլև ընդհանրապես հոգե- վոր-եկեղեցական գրականության, քրիստոնեության պատմության, ինչպես նաև հայոց լեզվի զարգացման համար:

Հայ ընթերցողին մինչև օրս առանձին գրքերով ներկայացված էին վեհափառ Հայրապետի' կիլիկյան գահակալության շրջանին վերաբերող նյութերը: էջմիած- նական շրջանը ցւսվաւհոոեն թեև կարճ, սակայն արդյունավետ ու բեղուն եղավ, և

է ջ մ ի ա ծ ի ն 2000

այդ տարիներին հնչած քարոզխոսությունները, դասախոսականները, ելույթները Ա այլն ուսանելի և հոգեհարազատ են ե մեզ տոգորում են քրիստոնեական սիրով ու հավատքով: Դրանց հանրագումարային հրատարակությունը հարկավ արդիական

և անհրաժեշտ էր:Այս կարևորագույն աշխատանքին է ձեռնամուխ եղել Մայր Աթոոի միաբան,

երանաշնորհ Հայրապետի գավազանակիր, հոգեշնորհ Տեր Արտակ վարդապետ Տիգրանյանը: Ինչպես վկայված է գրքում, Հոգեշնորհ Հայր Սուրբը, ի նշան երախ­տագիտության, ծրագրել է լույս ընծայել Վեհափառ Հայրապետի էջմիածնական գահակալության շրշանին վերաբերող մի եռապատում:

Հոգևոր եռապատումի աոաջին գիրքը' «Հայրենիքը պատկերն է հայության», իր մեջ ամփոփում է Մայր Տաճարի և Հայաստանյայց Եկեղեցու Հայաստանի և սփյուռքի թեմերի եկեղեցիների բեմերից հնչած քարոզները: Այդ ժողովածուն երախտիքի ծնունդ է, որին պիտի հաջորդի ևս երկու հատոր: Մեկում կամփոփվի էջմիածնական շրջանի մնացյալ բանավոր խոսքը' շաբաթօրյա քարոզխոսություն- ներ Մայր Տաճարում, դասախոսություններ, ռադիո հեռուստատեսային ելույթներ և այլն, մյուսում* ողջ հայրապետական գործունեությանը վերաբերող գրավոր գործե­րը' սկսյալ անդրանիկ հայրապետական կոնդակից մինչև տարբեր կոնդակներ և օրհնության գրեր, հոգևոր-կրոնական մտածումներ, ազգային-եկ եղեց ական նշա­նակալից իրադարձությունների առթած խոսքեր: Այդպիսով կամբողջանա Մեծի

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Ա-ի ընդհանրական հայրապետական շրջանի հոգԱոր-գրական ժառանգությունը:

Գրքի առաջաբանում, որը կրում է «Կյանքի վերջին հանգրվանը» խորագիրը, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ-ն բարձր գնահատանքի է արժանացնում վեհափառ Հայ­րապետի կաթողիկոսական տարիների նվիրագործությունը և շատ կարևորում նման ժողովածուի լույսընծայումը: Իր գնահատանքն ու օրհնությունը հղելով գիրքը հրատարակության պատրաստողներին (կազմող' Արտակ վարդապետ Տիգրան- յան, խմբագիրներ' Մարիամ Վարդանյան, վարդան Դևրիկյան)' վեհափառ Հայ- րապետը գրում է. «Հավատում ենք, որ գիրքը ընթերցողներին համակելու է էջմի- ածնապաշտության ու հայրենապաշտության ոգով' քարոզխոսության ուսանելի այս հատորը դարձնելով նաև սեղանի կարևոր գրքերից մեկը մերօրյա հոգևորա­կան նոր սերնդի, որի պատրաստմանը Մայր Աթոռում նույնպես իմացական իր ողջ կյանքը անմնացորդ նվիրեց ուսուցիչ, քարոզիչ և հրատարակիչ, Մեծի Տանն Կիլի- կիո Գարեգին Բ և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Առաջինը...»:

Աոաջաբանին հաջորդում է «Կազմողներից» վերտառությամբ գրությունը, ուր որոշակի տեղեկություն է հաղորդվում գրքում ամփոփված նյութերի, դրանց ընդհա­նուր բովանդակության և ուղղվածության մասին:

Ընդհանուր շարադրանքը բաժանված է ենթաբաժինների:Գրքի աոաջին բաժնում զետեղված են կաթողիկոսական ընտրությանը և գա­

հակալության հանդիսությանը վերաբերող ելույթները: Դրանց հաջորդում են Մայր Տաճարում և Հայաստանի այլ եկեղեցիներում հնչած քարոզխոսությունները:

Գիրքն ավարտվում է «Դուք մնաք զօրատր» խորագիրը կրող բաժնով, որում ամփոփված է վեհափառ Հայրապետի վերջին երկու քարոզը, որոնք կարդացվել են Մայր Աթոռում վեհափառի' արտասահմանյան բուժումներից վերադառնալու առիթով և Նորավանքի բացման հանդիսության կապակցությամբ:

վեհափառի մարող շրթունքի և դողդողացող ձեռքի վերջին ճիգը քաջալերանք ու սիրո քարոզություն է, որով նա հորդորում է իր միաբան զավակներին սիրել Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածինը, շեն պահել նրա կրոնական ու ազգային ծառայու­թյունը:

Գրքասեր, հրատարակիչ, եկեղեցասեր ու ազգասեր վեհափառի պատգամը կի­րականանա Մայր Աթոռի բարեզարդմանը նվիրված աշխատանքներով, քրիստո­նեական հավատքի զորեղացումով, 1700-ամյա Քրիստոնեական Հայաստանը նո­րանոր ձեռքբերումներով շենացնելով, ինչպես և քրիստոնեական ոգով արարված գրքերի աշխարհ գալով:

ՀԱՅԿԱՆՈԻԾ ՄԵՍՐՈՊՅԱՆ

Ա ՆԻ Խ Ո ԻԴ Ա Վ ԵՐԴ ՑԱ Ն 2000

ՀԱՑ ԵԿԵՂԵՑՈԻ ՃԳՆԱԺԱՄԸ ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐՈԻՄ

Լույս է տեսել «վաւերւսգրեր Հայ Եկեղեցու պատմութեան» մատենաշարի յոթե­րորդ ԳԻՐՔԸ՜ ‘ Խրիմեան Հայրիկը և ցարական բոնապետութիւնը (1903-1907 թթ.)», կազմողի' Սւսնդրո Բեհբուդյանի «Հայ Եկեղեցին 20-րդ դարաշեմին» աոաջւսբա-

նով:Հայ Առաքելական Եկեղեցին իր հազարամյա ճանապարհին բազում դժվարու­

թյուններ Է հաղթահարել, անցել անասելի փորձություններով: Այդպիսի մի ճգնա­ժամ Էր 1903 թ. եկեղեցական կալվածների առգրավումը Նիկոլայ Ռ կայսեր հրա­մանով, որի անմիջական արդյունքն Էր դպրոցների փակումը:

ժողովածուն ամփոփում Է բազում կոնդակներ, ուղերձներ, որոնք օգնում են ա- ռավել ստույգ պատկերացում կազմելու ժամանակի', ժամանակի մարդկա'նց ե ա- ռաջին հերթին՝ Խրիմյան Հայրիկի' ու նրա աջակիցների մասին, որ հոգևորական­ներ Էին, ուսուցիչներ, գրողներ: ժողովածուի մեջ տեղ գտած Մաղաքիա արքեպս. Օրմանյանի մի շարք գրությունները լույս են սփռում հայոց պահանջները հիմնավո­րելու, ձևակերպելու գործում, որն, անշուշտ, իր նպաստն Է ունեցել վերջնական հաղթանակ ապահովելիս:

Հաղթանակը ձեռք բերվեց երկամյա պայքարի գնով: Հայոց հոգեմտավոր կյան­քի կարևոր երկու հենասյուները՝ դպրոցն ու եկեղեցին, շուրջ երկու տարի կաթվա­

ծա հա ր վիճակում մնալով, չէին կարող լիովին կատարել իրենց պարտականու­թյունները: Ընդվզումները նույնպես տևեցին երկու տարի, մինչև որ, վերջապես, ցարը տեղի տվեց, վերադարձվեց Եկեղեցու ունեցվածքը, վերաբացվեցին դպրոց­ները: Իմաստուն ծերունու առաջնորդությամբ հաղթահարվեցին բոլոր խոչուխու- թերը, հրաշքը կատարվեց: Դա ազգային ոգու մեծ հաղթանակ էր, որի ոգեշնչողը Հայոց ինքնության պահապան հրեշտակն էր' Խրիմյան Հայրիկը: Եվ 1905 թ. հու­լիսի 17-ի կոնդակով նա շնորհավորում էր համայն հայությանը. «Ողորմութիւն աստուածային տարածեցաւ այսօր ի վերայ քո յետ տաոապանաց ամաց, եւ փաուս- զարդեցաւ Եկեղեցին, եւ մխիթարեցւսր դու լիապէս, ժողովո՜ւրդ Հայոց» (էջ 340):

1905-ը միայն կալվածների վերադարձման և արդարության վերականգնման հանգամանքով չէ, որ առանձնացավ: Ծերունազարդ Կաթողիկոսի սիրտը խոցում էին Կովկասի քաղաքական զարգացումները, հայ-թաթարական ընդհարումները, որոնց նկատմամբ նույնպես դրսևորում էր իր վերաբերմունքը:

«Խրիմեան Հայրիկը և ցարական բոնապետութիւնը» ժողովածուն հարուստ նյութ է պարունակում Հայ Եկեղեցու, դպրոցի, ընդհանրապես հասարակական կյանքի բոլոր բնագավառների վերաբերյալ, ընդգրկելով 1903-1907 թվականները' հայրենասեր Կաթողիկոսի կյանքի վերջին հինգ տարիները: Նա ազգի սիրելին էր, Հայրիկը, որ, չնայած առաջացած տարիքին, ուներ ծրագրեր, փայփայած նպա-

2000 ՀԱՅ ԵԿԵՂԵ8ՈԻ ՃԳՆԱԺԱՄԸ ՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐՈՒՄ է 93

տսւկներ, հետամուտ էր դրանց իրագործմանը, Ա սակայն, ի վերջո, «մարդիկ մտա­դրվում են, Աստվա՛ծ է կատարողը»: Անկատար իղձեր թողեց Մկրտիչ Խրիմյան Կաթողիկոսը, այդ թվում ե ամենագլխավորը, ժողովրդական երգչի խոսքերով'

Պիտ օծէիր Հայոց իշխան,Խոստումըդ ո՞ւր մնաց, Հայրիկ:

Գրախոսվող ժողովածուն աոատ նյութ է պարունակում դարասկզբի ազգային պատմության լուսաբանման համար Ա պատշաճ նվեր է երջանկահիշատակ Հայ­րապետի ծննդյան 180-ւսմյւսկին: «Հայրիկ, իր վախճանումէն իննսուն ել ավելի տա­րիներ յետոյ,- գրել է Մեսրոպ արքեպս. Աշճյանը «Երկու խօսք»-ի մեջ,- աւելի քան կենդանի է: Մեր ժամանակակիցն է, մեր հայրն է, մեր առաջնորդն է, մեր ուսուցիչս է' հաւատքի եւ հայրենասիրութեան մեր կեանքին մէջ» (էջ 7):

ԱՆԻ ԽՈԻԴԱՎԵՐԴՅԱՆ

9 4 է Հ.ՐԱՁՑԱԱ-ԱԱՄԱՐ6ԱՆ 2000

ՀԱՑ ՄԱՏԵՆԱԳՐՈԻԹՅԱՆ ՍՔԱՆՉԵԼԻ 1«ՈՐՀՈԻՐԴԸ

Հայ մատենագրության պատմությունը հայ ազգի մշակույթի մի բաղկացուցիչ մասն է: Եթե չլիներ այն, մենք դժվար թե գաղափար ունենայինք մեր ազգի պատ­մության վերաբերյալ:

Բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Արշակ Մադոյանի «Խոր­հուրդ մեծ Ա սքանչելի» (Երևան, 1999, 160 էշ) գիրքը նվիրված է հայ մշակույթի այդ բնագավառի ուսումնասիրությանը: Հեղինակն ընտրել է հայ մատենագրությունը և նրանում եղած գաճերը հանրամատչելի ձևով ունկնդիրներին ներկայացնելու իր

եղանակը:Հայ մատենագրության պատմության վերաբերյալ ընդհանրապես գրվել են

բազմաթիվ աշխատություններ: Հրատարակվել են նշանավոր հայագետներ, Մխի- թարյան միաբաններից Գարեգին Ջարբհանաըանի «Պատմություն հայերեն դպրու- թյանց» (վենետիկ, 1865), Մանուկ Աբեղյանի «Հայոց հին գրականության պատ­մություն» երկհատորանոց աշխատությունը (Երևան, 1968), Առաքել Աոաքելյանի «Հայ ժողովրդի մտավոր մշակույթի զարգացման պատմություն» (Ե., հ. 1,1959, հ. 2, 1964), Երևանի պետական համալսարանի հրատարակած «Հայ մշակույթի նշանա­վոր գործիչները» (Ե., 1976) և այլ աշխատություններ: Սակայն դրանք գիտական բնույթ ունեին: Պրոֆեսոր Ա. Մադոյանի աշխատանքը տարբերվում է վերջիններից իր գիտահանրամատչելի բնույթով: Ա. Մադոյանի աշխատանքը ոչ միայն վերաբե­րում է մատենագիրներին, այլև համառոտ ձևով ներկայացվում է մի ամբողջ ժամա­նակաշրջանի (սկզբից մինչև ԺԸ դար) պատմությունը և քնարերգությունը: Ուսում­նասիրությունը չնայած հակիրճ է, բայց անդրադառնում է գյխավոր հարցերին: Սկսում է Հայկ Նահապետից, հայոց լեզվից, Գողթան մասունքներից, «Սասնա տնից», գրում է У-ХУШ դդ. հեղինակների մասին: Այս գործիչների պատկերը գծա­գրելիս երբեմն տրվում են նաև բնագրեր, որոնք դաստիարակչական նշանակություն ունեն երիտասարդ սերնդի համար:

Ա. Մադոյանը ոչ միայն վերլուծում է տվյալ հաղինակների ստեղծագործություն­ները, այլև արժեքավորում դրանք և ներկայացնում նյութը: Արտաքուստ պարզ թվացող նյութի հետ մատուցվում են դրա խորքային շերտերը, թե արդյոք այդ մա­տենագիրները որտեղի՛ց են գալիս և ո'ւր են գնում:

Ա. Մադոյանը գլխավոր հարցերը բացահայտելիս շեշտում է այն նորը, որ բե­րում է այս կամ այն դարաշրջանի մատենագիրը: Այս իմաստով զգալի աշխատանք է կատարվել հայոց լեզվին նվիրված բաժնում: Մի քանի գծերով ներկայացնելով մեր հին, բայց հարուստ բառապաշարով լեզուն, Ա. Մադոյանը բերում է հայոց քրիստոնեական ժամանակաշրջանում ստեղծված գիրը, իմաստավորում այն: Իր տեսակետը հիմնավորելու համար մատնանշում է ԺԵ դարի բանաստեղծ Առաքել Սյունեցու՝ հայոց լեզվի մասին կարծիքը. «Նախ, որ մեր լեզուն ընդարձակ է, քան

2000 ՀԱ Ց Մ Ա ՏԵՆԱ Գ ՐՈ ՒԹ ՅԱ Ն..

բոլոր այլազգի ների նը, մեկը լեզվի ծայրով է խոսում, Ա մեկը' միջին մասով, մեկը' տակ ով, իսկ մերոնք' տակով, մեջտեղով և ծայրով: Այդ պատճառով օտարները մեր լեզուն սովորելիս չեն կարող մեզ նման ուղիղ խոսել: Իսկ մենք բոլորի լեզվով խոսում ենք' ինչպես նրանք, որովհետև կարող ենք խոսել երբեմն թավ, երբեմն' սոսկ, երկայն և սուղ, քանի որ մեր գրերի մեջ կա երկայն և սուղ, թավ և սոսկ, և դրա համար մեր տաոերը շատ են» (էջ 26) «Միջնադարում հավատացել են,- գրում է նա,- թե հայոց այբուբենը կատարյալ է ոչ միայն նրանով, որ լիովին արտացոլում է լեզվի հարուստ հնչյունաշարը, այլև' խորհրդանշական կաոույց ունի, ամփոփում է տիեզերքի պատկերը» (էջ 26):

Ա. Մադոյանը բարձր է գնահատում նաև մեր պատմահոր' Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունը», Եղիշեի «վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին» աշ­խատությունն ու հիմնավոր եզրակացություններ անում: Հանճարներից միշտ կ կա­րելի է սովորել և օրինակ վերցնել:

Միջնադարի հանճարեղ քնարերգու Գրիգոր Նարեկացուն ներկայացնելիս իմաստավորում է նրա կատարածը, տալիս ժամանակաշրջանի ամբողջ պատկերը, գրում է Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցու, Անիի հուշարձանների և Գրիգոր Նարեկա­ցու «Մատյան ողբերգության» մասին և համեմատում այդ արժեքները իտալական վերածննդի ժամանակաշրջանում ատ եղծված գործերի հետ: Նա ներկայացնում էր «...բնության կախարդիչ պատկերները, մարդկային հոգու թոիչքը, անկումներն ու ապրումները, նոր ույժով դրսևորելով գեղեցիկն զգալու, ըմբոշխնելու, իմաստավորե­լու մարդու կարողությունը»:

Միջնադարի մեծ քնարերգու Ներսես Օնորհալու մասին գրելիս հեղինակն անդ­րադառնում է պատմական բնույթի հանելուկներին, որոնց բնորոշ էին նրանց ստեղծման «դասական տիպը»:

Սիմեոն Լեհացի (1584-1635) պատմագրի մասին գրելիս անդրադառնում է լեհա­հայ գաղութին, Հոոմի Պապին և նրա իշխանության տակ գտնվող հոգևոր անձանց:

Գիրքն ավարտվում է Մխիթար Սեբւսստացի գործչի գնահատականով:Գիրքը նվիրված է Արցախի խորհրդարանի առաջին նախագահ Արթուր

Մկրտչյանի և Արցախյան պատերազմում զոհված բազմաթիվ ազատամարտիկնե­րի հիշատակին:

Մատենագրության պատմության ուսումնասիրությունը, անշուշտ, ունի ճանաչո­ղական, դաստիարակչական նշանակություն:

Գիրքը նախատեսված է գրականագետների, ինրպես և ուսանողների ու բարձր դասարանների աշակերտների համար:

ՀՐԱՉՅԱ Ա. ԱՍՄԱՐՅԱՆ

ԳԵՐՇ. Տ. ՀՈՒՍԻԿ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՍՍՆԹ-ՈՒՐ5ԱՆԻ ՀԱՆԳՍՏԻ ԿՈՉՄԱՆ ՀԱՆԴԻՍԱՎՈՐ

ԱՐԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆՈՒՄ

2000 թվականի հուլիսի 16-ին Մայրավանքում տհղի ունեցած Պատարագի ըն­թացքում փոխլուսարարապետ Հայր Արտակ Տիգրանյանն ընթերցեց Վեհափաո Հայրապետի' Մայրավանքի լուսարարապետ Տ. Հուսիկ ստքեպս. Սանթուրյանի հանգստի կոչման սրբատաո կոնդակը:

Նույն օրը.երեկոյան, ի պատիվ Մայրավանքի վաստակաշատ լուսարարապետ Տ. Հուսիկ արքեպիսկոպոս Սանթուրյանի. տեղի ունեցավ սիրո ճաշկերույթ'Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսի նախագահությամբ:

Տ. Հուսիկ արքեպիսկոպոս Սանթուրյանը երկար տարիներ իր ծառայությունն էր բերել Մայր Եկեղեցուն ն հայ ժողովրդին: Շուրջ 40 տարիներ նվիրյալ եկեղեցա­կանը կազմակերպել էր Մայրավանքի եկեղեցական բոլոր արարողությունները: Նա. իբրև հոգևորական, ուխտել էր անձնվիրաբար քարոզել Քրիստոսի կենսաբեր Ավետարանը, երկնքի արքայության դոներ բացել մարդկանց սւոաջ... Երջանկա­հիշատակ Վսւզգեն Վեհափառի կողմից արժանացել էր առանձին գնահատանքի: Ահա այդ օրը բագմաբեղուն հոգեորականը հանգստի էր կոչվում, որին եկել էին ի- րենց հարգանքը մատուցե[ու Հայ Եկեղեցու թեմակալ առաջնորդները: Երեկոն նա­խագահում էր Վեհափառ Հայրապետը:

Հայր Արշակ աբեղա Խաչատրյանը ճաշի ընթացքում ընթերցեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի կոնդակը'Հուսիկ Սրբազանի հանգստի կոչման առիթով: Հուսիկ Սրբազանի երկար տարիների բերած ծառայության համար Վեհափառ Հայ­րապետը նրա կուրծքը զարդաբեց «Ս. Ներսես Շնորհալի» շքանշանով:

Սեղանատանն իրենց շնորհակալական խոսքերով հանդես եկան Հայ Եկեղեցու Սրբազան Հայրերը, որոնք շեշտեցին Հուսիկ Սրբազանի նվիրվածությունն ու ծառա- յասիրությունը:

Ապա իրենց գնահատանքի խոսքերով հանդես եկան աշխարհի տարբեր երկըր- եերից ժամանած հյուրեր, որոնք խոսեցին Տ. Հուսիկ արքեպս. Սանթուրյանի' Հայ Եկեղեցուն բերած ավանդի մասին: Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի սաները նույնպես ստիթն ունեցան շնորհակալություն հայտնելու Հուսիկ Սրբազանին' եկեղեցական

2000 ԷՋՄ ԻԱ ԾԻՆ

արարողությունների նկատմամբ իրենց մեջ սերմանած սիրո և նվիրվածության հա­մար:

Երեկոն ավարտվեց Վեհափառ Հայրապետի օրհնության և գնահատանքի խոս-քով:

Տ. ՆԵՐՍԵՍ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊՈԶԱՊԱԼ6ԱՆԻ ՈՂՋՈՒ6ՆԻ ԽՈՍՔԸ ԳԵՐԱՇՆՈՐՀ Տ. ՀՈՒՍԻԿ

ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՍԱՆԹ-ՈՒՐ5ԱՆԻ 80-ԱՄ6ԱԿԻԱՌԹԻՎ

Միաբանության ամենատարեց անգամներից մեկն է նա: Մայր Աթոռ Ս. էջմիսւծ- եում ավելի քան հիսուն տարիների վաստակ ունի: Մայր Աթոռի կյանքի ամենա­դժվարին տարիներին նա միաբանական իր ուխտն է կնքել Իջման Ս. Սեղանի աոաջ և հավատարմորեն ու նվիրվածությամբ ծւսոայել մինչև այսօր:

Երկար տարիներ եսւ ծառայել է Հայ Եկեղեցուն իբրև Բսւքվի-Ադրբեջանի թեմի առաջնորդ, ապա'իբրև Մայր Տաճարի թանգարանի վարիչ, և հետո'իբրև լուսարա­րապետ' միշտ նվիրվածությամբ և հավատարմությամբ, անմնացորդ կերպով:

Այսօր Գերաշնորհ Տ. Հուսիկ արքեպս. Սաեթուրյանն արժանացել է Վեհափառ Հայրապետի գնահատանքին, նրա Սրբատաո կոնդակի «Ս. Ներսես Շնորհալի» շքանշանին, իր կյանքի 80-րդ տարեդարձի առթիվ: Հանուն Մայր Աթոռի միաբանու­թյան սրտագինս շնորհավորում եմ սիրելի Սրբագաե Հոր 80-ամյսւկը' մաղթելով նրան երկար, քաջառողջ ևս առավել տարիներ' շարունակելու իր նվիրված սպասա- վորությունը Մայր Տաճարում իբրև լուսարարապետ և իբրև նվիրված միաբան Մայր Աթոռի եղբայրությանը:

Երկար տասնամյակներ է, որ անձնապես ծանոթ եմ և ծառայել եմ նրա հետ Մայր Աթոռում: Նա եղել է միշտ սիրով և հարգանքով բոլոր միաբանակից եղբայր­ների հանդեպ և իր չաւիով միշտ օգտակար բոլոր նրանց, ովքեր իր կարիքն են ունե­ցել: Ապրել է ծառայության ոգով, քրիստոսավանդ խոնարհությամբ և մեծի ու վաքրի հանդեպ' հարգանքով:

Երկար ապրիր, սիրելի Հուսիկ Սրբազան, վստահ եղիր, որ Աստված քեզ կհսւ- տուցի ւսյե, ինչ որ այստեղ, այս կյանքում պակաս կլինի:

Վարձքդ կատար, սիրելի Սրբազան:«Երանի, որ վարձս ունիցին ի Սիոն»:

է ջ մ ի ա ծ ի ն 2000

ՍԱՐԿԱՎԱԳԱԿԱՆ ՁԵՌՆԱԴՐՈա-ՅՈՒՆՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷԶՄԻԱԾՆՈՒՄ

«Ուրախ լեր. Սուրբ Եկեղեցի, քանզի Քրիս­տոս արքայն երկնից այսօր պսակեաց զքեզ խաչիւն խրով

(ՇԱՐԱԿԱՆ)

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Р -ի բարձր կարգագրությամբ ե տնօրինությամբ 2000 թվականի հուլիսի 16-ին Մայր Աթոո Սուրբ էջմիսւծնի սըր- բագան պատմության մեջ գրվեց մի նոր էջ. Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի հինգ շըր- ջանավարտնհրի սարկավագության աստիճան էր շնորհվելու: Այդ օրը Մայր Աթոռի միաբանության շարքերը գալիս էին համալրելու նորերը:

Կիրակի առավոտյան, Աստվածածնին նվիրված «Գխտ տվտյ Ս. Աարուածսւծ- նի» տոնին. Սուրբ և անմահ Պատարագի սկզբում, հինգ ընծայացուները խոստովա­նությամբ կանգնել էին Սուրբ Սեղանի սաջև' Սուրբ Հոգու շնորհներն ստանալու ակնկալությամբ:

Մայրավանքի զանգերը ղողանջեցին'ազդարարելով Պատարագի սկիզբը:Օրվա պատարագիչ և քարոզիչն էր Կենտրոնական Եվրոպայի Հայրապետական

պատվիրակ Տ. Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Գրիգորյանը, որը Վեհափառ Հայրապետի արտոնությամբ. Հուսիկ Սրբազանի վախարհն, ուրախությամբ հանձն էր առել հինգ շրջանավարտներին սարկավագության աստիճան շնորհելու:

Սրբազան Պատարագի երաժշտությամբ զմայլված ունկնդիր հավատացյալ բազմությունն ականջալուր եղավ խարտավիլակներ Միքայել և Հայկ ավագ սար­կավագների կողմից ընթերցված սաղմոսներին: Բարեշնորհ սարկավագները, ժողո- վըրդի հետ աղոթելով, վտխլուսարարապհտ Տ. Արտակ վարդապետ Տիգրանյանի ուղեկցությամբ ընծայացուներին ծնկաչոք սաաջնորդեցին դեպի Ս. Սեղան: «Ի տես ժողովրդեանն եւ ի վկայութիւն անձանց իտեանց» ընծայսւցաներն ուխտեցին խոնարհությամբ իրենց ամբողջսւնվհր ծառայությունը բերելու մեր Մայր Եկեղեցուն:

Գերշ. Տ. Մեսրոպ Սրբազանը, կարդալով աղոթքները' ուղղված Սուրբ Հոգուն, հինգ շրջանավարտներին շնորհեց սարկավագության աստիճան' տալով իշխանու­թյուն Ավետարան ընթերցելու, Քրիստոսի կենաց մարմնի ու արյան սկիհի վերաբե­րումը կատարելու և անուշահոտ բոտմամբ խնկարկելու եկեղեցում:

Ձեռնադրությունից հետո պատարագիչ Սրբազանն Ավագ խորանից հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց, ապա, անդրադառնալով նորընծաներին, մասնավորա­պես ասաց.

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

«Սիրելի' սարկավագներ, ձեզ մաղթում եմ աննկուն կամք Ա անխախտ վստահու­թյուն մեր Տիրոջ հանդեպ, որպեսզի կարողանաք փառքով կատարել ձեր վրա դըր- ված պարտականությունները: Անձնական օրինակով հհտեեցեք Տիրոջ պատվիրան­ներին, որպեսզի Տերը առատորեն բաշխի ձեզ Սոտթ Հոգու շնորհները մեր Եկեղեցու պայծառության համար»:

Սուրբ Պատարագի ավարտից հետո, ի պատիվ նորընծաների, Մայրավանքի սե­ղանատանը, Վեհափառ Հայրապետի նախագահությամբ, տրվեց սիրո ճաշկերույթ: Գոհության աղոթքից հետո նորընծաներին իր խոսքն ուղղեց Մայր Աթոռի ավազա­գույն հոգևորականներից Տ. Շահե արքեպիսկոպոս Աճեմյանը, որն ասաց.

«Հարգելի սարկավագներ, շնորհավորում եմ ձեզ հոգևոր սպասավորության ա- ռաջին աստիճանին արժանանալու առթիվ: Եկեղեցին գրկաբաց ընդունելով ձեզ' ա- ոսւջընթացի իր լուսավոր ճանապարհին մեծ 1ւայսեր է կապում ձեզ հետ: Թող ■Քրիստոս ուժ ն կարողություն պարգևի ձեզ: Հաստատուն եղեք ձեր ընտրած ճանա­պարհի մեջ»:

Նորընծաների անունից շնորհակալության և երախտագիտության խոսք ասաց վարդգես սարկավագ Մանուկյանը'մասնավորելով սարկավագության կոչման լըր- ջությունն ու կարեորությունը, ծստայասիրության գիտակցությունը, որոնք իրենց սրտից բխելով'դարձել էին համոզմունք ու հրամայական'«Լինել մշակք առանց ամօ- թոյ» և բոլորանվեր ծառայելու մեր Եկեղեցուն:

Երեկոն ավարտվեց Վեհափառ Հայրապետի օրհնությամբ և պատգամով.« Միրելի' միաբաններ, անչափ ուրախ եմ, որ այս պահին համախմբվեք ենք Մայ­

րավանքի սեղանատանը՝սարկավագական ձեռնադրության ուրախությանը կիսե/ու մեկս մյուսի հետ: Այս հինգ սարկավագներն ընդամենը մեկ ամիս առաջ դարձան Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի շրջանավարտ, երբ նրանք հաջող հանձնեցին սար­կավագական քննությունները: Մենք մեծ ուրախությամբ ենք դիտում ձեռնադրված սարկավագներին, և մեր հոգին խանդավառ Է քանզի մեր Եկեղեցին կարիք ունի սպասավորների: Յուրաքանչյուր հայորդի զգամ, տեսնում է հոգևորականների պա­կասը. երբ շրջում է մեր հայրենի քաղաքներում: Ամեն մի քայ/ափոխի տեսնում ենք Ավետարանի խոսքի ծարավն զգացող մեր զավակներին, տեսնամ ենք նաև այ/ա­զան քարոզիչներ, որոնք մտնում են հայ ընտանիքներից ներս ն փորձում մեր զա­վակների սրտի պապակը ինչ-որ ձևով հագեցնել:

Ես ցանկանամ եմ առանձնակի անդրադառնաք հոգևորականի բարոյական նկա­րագրին. ճիշտ է, այսօր մեզ պետք է ուսյալ, մտավորական եկեղեցական, բա յց ար­ժեք չանի այղ գիտելիքը, եթե եկեղեցականը հոգու կրթություն և բարոյական նկա­րագիր չունի, եթե հավատքի ա ծառայասիրությաև ոգի չունի: Գիտելիքն արժեք ունի, երբ այն հավատով է շաղախված, գիտեփքն արժեք անի, երբ դառնում է ծա­ռայության, ա երբ եկեղեցականի մոտ կա օրինապահության զգացում, երբ դա դառ­նում է առաջնորդող ուժ իր կյանքի և ծառայության համար:

100 է էջմ իա ծ ին 2000

Իմ մաղթանքն է որ դուք կարողանաք վանքի մթնպորտից. Մայր Տաճարի սըր- ռագան կամարների ներքո հնչող շարականից կերտեէ էաթյան մեջ հավատքի այղ „գին. ծսաայասիրության նկարագիրը, օրինապահության կամքը: Գիտեփք կարող են փոխանցել ձեզ. բայց հավատի զգացումը հաղորդությամբ, ասյրամով է տրվամ: Գիտակցեթվ ձեր կոչումը ն հաղորդ դաոնալով մեր հայրերի կյանքին, որոնք կերտել են մեր պատմությունը, այդ զգացումը ձեր մեջ կերտեք'դարՏնեթվ կամք, ոգի:

Ես ուզում եմշնորհավորեւ Մեսրոպ Սրբազանին, որ սիրով հանձն առավ սար­կավագության աստիճան շնորհել այս հինգ շրջանավարտներին և աղոթքով խնդրեց Մուրբ Հոգու շնորհները ձեզ: Ես վստահ եմ. որ ժամանակի պահանջները. Եկեղեցու առջև ծառացած բազում խնդիրները, որոնք այսօր սպասում են իրենց {ածումներին' մեր եկեղեցականների աշխատանքով պիտի կարողանաք նմանվել մեր շարքերի հո­գևորականներին և ձեր կարելվույն չափով փորձեւ ձեր ներդրումն ունենալ ու զո­րացնել մեր Եկեղեցին»:

Վսւչագան սարկավագ ՂազարյանԾնվել է 1977 թ. Առատաշեն գյուղում:1983-1994 թթ. սովորել է տեղի միջնակարգ դպրոցում:1994-2000 թթ. սովորել է Գևորգյաե Հոգևոր ճեմարանում:

Վարդգես սարկավագ ՄանուկյանԾնվել է 1976 թ. Ոսկեհատ գյուղում:1983-1993 թթ. սովորել է տեւլի միջնակարգ դպրոցում:1994-1999 թթ. սովորել է Սևանի Վազգենյսւն Հոգևոր Դպրանոցում:1999-2000 թթ. սովորել է Գևորգյաե Հոգևոր ճեմարանում:

Արսեն սարկավագ ՇսպոյանԾնվել է 1977 թ. էջմիածին քաղաքում:1983-1994 թթ. սովորել է էջմիածին քաղաքի Մաքսիմ Գորկու անվան թիվ 5

միջնակարգ դպրոցում:1994-2000 թթ. սովորել է Գևորգյաե Հոգևոր ճեմարանում:

Գևորգ սարկավագ ԾարգսյանԾնվել է 1976 թ. Ոսկեհատ գյուղում:1983-1993 թթ. սովորել է տեգի միջնակարգ դպրոցում:1994-1999 թթ. սովորել է Սևանի Վազգենյսւն Հոգևոր Դպրանոցում:1999-2000 թթ. սովորել է Գևորգյաե Հոգևոր ճեմարանում:

2000 ԷՋՄ ԻԱ ԾԻՆ է 101

էդգստ սարկավագ ՍողոմոնյանԾնվել է 1975 р. Երևան քաղաքում:1981-1990 թթ. սովորել է Երևանի Մայսւկովսկու անվան թիվ 7 միջնակարգ

դպրոցում:

1990-1994 թթ. սովորել է Երևանի էլնկտրոմեխանիկակաե տեխնիկումում: 1994-1999 թթ. սովորել է Սևանի Վագգենյան Հոգևոր Դպրանոցում:1999-2000 թթ. սովորել է Գևորզյան Հոգևոր ճեմարանում:

Գ Ե Վ Ո Ր Գ ՍՐԿ. Մ Ա ՐԳ Ս ՅԱ Ն

102 է է ջ մ ի ա ծ ի ն 2000

1700-ԱՄՅԱԿԻՆ ԸՆԴԱՌԱՋ

Ո ՒԽ ՏԱ Գ Ն Ա ՑՈ ՒԹ ՅԱ Ն ԵՐԻՏԱ Ս Ա ՐԴԱ ԿԱ Ն հ ա ն ձ ն ա խ մ բ ի

Մ Ի Ջ Թ՜ԵՄԱԿԱՆ Ժ՜ՈՂՈՎ

Հուլիսի 17-ին Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածեում, գլխավորությամբ Տ. Հովնան արք­եպս. Տերտերյանի, Տերունական աղոթքով բացվեց Հայաստանում Քրիստոնեու­թյան պետական կրոն հռչակման 1700-ամյակի Ուխտագնացության երիտասար­դական հանձնախմբի միջթեմական ժողովը:

Ներկա էին սփյուռքի ե Հայաստանի թեմերի, ինչպես նաե ուխտագնացության կազմակերպման Խոր Վիրապի, Երևանի ե էջմիսւծնի աշխատանքային խմբերի ներկայացուցիչներ: Սրբազան Հոր բացման խոսքից հետո զեկույցով հանդես եկավ Երևանի գրասենյակի ներկայացուցիչ Արմինե Ռադևոսյանը' անցյալ ժողովների ըն­թացքի և հանձնախմբի աշխատանքների սւմվւոփ ներկայացումով, որից հետո զեկույցով հանդես եկան Խոր Վիրապի վանահայր և համապատասխան հանձնա­ժողովի պատասխանատու Տ. Մխիթար քահանա Սարիբեկյանը, Երևանի պատաս­խանատու Հովհաննես Ավագյանը, իսկ էջմիսւծնի հանձնաժողովի աշխատանքը ներկայացրեց 1700-ամյակի գրասենյակի վարիչ-քարտոսլար, Գերաշնորհ Տ. Հով­նան արքեպս. Տերտհրյանը: Ծրագրերի ներկայացումից հետո եղան համապատաս­խան առաջարկներ:

ժողովը շարունակվեց թեմական հանձնախմբերի կազմավորման ե գործունեու­թյան սկզբունքների քննստկմամբ: Հատուկ ուշադրություն դարձվեց այն հանգա­մանքի վրա, որ ԱՊՀ երկրները պատշաճ ձևով ներգրավված չեն ուխտագնա­ցության կազմակերպման աշխատանքներում: Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի տհսչի պաշտոնակատար Տ. Բաբկեն աբեղա Սալբիյանին հանձնարարվեց կազմել ե ներկայացնել ուխտագնացության խմբերում ԱՊՀ երկրնհրի հայ համայնքներին ընդգըրկելու աշխատանքային ծրագիր:

ժողովի վերջում փակման խոսքով հանդես եկավ Տ. Հովնան արքեպս. Տերտեր- յանը: Սրբազան Հայրն իր խոսքում մասնավորապես նշեց, որ հեռանկարում նախա­տեսվում է չորս կենտրոնների աշխատանք Հարավային և Հյուսիսային Ամերիկանե- րում, Մերձավոր Արևելքում, ԱՊՀ տարածաշրջանում: Միջթեմական ժողովի հա­ջորդ նիստը նշանակվեց նոյեմբեր ամսին:

2000 ԷՋՄ ԻԱ ԾԻՆ է 103

1700-Ա Մ ՅԱ ԿԻ ԳՈ ՐԾ Ա Դ ԻՐ Մ Ա Ր Մ Ն Ի ԺՈ ՂՈ Վ

Մ Ա ՅՐ Ա Թ Ո Ռ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄ ԻԱ Ծ ՆՈ ՒՄ

Քրիստոնեությունը Հայաստանի պետական կրոն հռչակման 1700-ամյսւկի Եկե­ղեցական հանձնաժողովի Գործադիր մարմնի հերթական ժողովը հրավիրվեց հու­լիսի 13-15-ը, Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնում՜ մասնակցությամբ Գործադիր մարմնի անդամ թեմակալ առաջնորդների, Կիլիկիո Աթոռի ներկայացուցիչների, հանձնա­խմբերի նախագահների, աշխարհական անդամների:

Բացելով առաջին նիստը' Գործադիր մարմնի ատհնապետ Տ. Մեսրոպ արքեպս. Գրիգորյանը հրապարակեց Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ողջույնի ու­ղերձն ու օրհնության խոսքը:

ժողովն այնուհետև լսեց 1700-ամյսւկի գրասենյակի վարիչ-քարտուղար Տ. Հով- նան արքեպս. Տերտերյանի չորսամսյա աշխատանքի հաշվետվությունը, հրատա­րակչական, թատերա-երաժշտական, գեղարվեստական հանձնախմբերի զեկույց­ները, ինչպես նաև Երևանի Մայր եկեղեցու շինարարության, 1700-ամյսւկի շրջա­նակներում նախատեսված ցուցահանդեսների նախապատրաստման ընթացքի մա­սին տեղեկատվությունը, քննարկեց 1700-ամյսւկի սաթիվ ծրագրված առանցքային համարվող 7 միջոցառումների անցկացման հետ կապված մի շարք հարցեր:

Գործադիր մարմնի ժողովը նաև վավերացրեց հանձնաժողովների աշխատանք­ների ուղեցույցները, նախանշեց 1700-ամյսւկի Եկեղեցական և Պետական հանձնա­ժողովների համագործակցության ուղղությունները հոբելյանական տարվա նախա­շեմին:

104 է ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

ՍՑՑԵԼՕՒԹԻՒՆ ՆՈՐ ԶԵԱՈւՏԱ

Անցնող երկու տարիներու գեղեցիկ աւանդութեան հետեւողութեամբ. այս տարի աւ թեմական այցհլութիւն տաինք Նոր Զելանտայի հայերան. որոնք վերջին տարի­ներով բնակութխն հաստատած են գլխաարաբար Նոր Զելանտայի Օգլընտ եւ Ուե-

լինկթըն քսսլաքներուն մէջ:Շբ. 3 յունիսի 2000-ին Սիտնիէն հասանք Օգլընտ, ոտ օդակայան դիմսսորութեան

եկած էին տեղտյն հայորդիները:Կիր. 4 յունիսի աոաւօտուն, Օգլընտի վարչական կազմի հետ ժողով գումարե-

ցինք:

Նոյն օրը, յետ միջօրէին, Թ-աքսոիունայի Անկլիքան հկեղհցւոյ մեջ Ս. Պատա­րագ մատուցեցինք եւ քարոզեցինք, երգեցողութխնը կատարեց նորակազմ «Շնոր­հալի» երգչախումբը, Բարեշնորհ Մարկոս սարկաւագ Իսքէնտէրեանի ղեկավարու- թեամբ: Ցընթացս Ս. Պատարագի Արա Օվանէսօֆի ՈՒՐԱՐ կրելու արտօնութիւն շնորհեցինք: Ս. Պատարագին ներկա գտնուեցան Անկլիքան Եկեղեցւոյ եւ Անտիոքի Ուղղափառ Եկեղեցւոյ հոգեւոր հովիւնեբը Տէր Րիչըրտ եւ Տէր Մայքըլ քահանա­ները: Հայորդիներ Ս. Հսւղորդութիւն ստանալով' իրենց հաւատքը ու հայրենասիրու- թիւնը վերանորոգեցին ու վերահաստատեցին:

2000 ԷՋՄԻԱ ԾԻՆ է 105

Ցսսստտ Ս. Պատարագի եկեղեցւոյ սրահին մէջ ՏՆՕՐՀՆԷ-Ք-ի արսւրողութիւե կատարեցինք: Վստչաթեաե ատեեապետուհի Տիկ. Սալբի Ելտըզեսւն բարի գսւլըս- տեան խոսքով հաեդէս եկաւ, եերկայացնե|ով ապագային կառուցուելիք ՀԱՑ ԿԵԴ­ՐՈՆ՜Ի բագմանպատակ' եկեղեցի, դպրոց, գրադարաե-թանգարաե ծրագիրը: Ապա մեր խօսքը կատարեցինք, գեահատե|ով ու քաջալերելով տսւրուած հայապահպան­ման նաիրական աշխատանքը:

Այստեղ արժէ նշել, որ աւելի քան 6 ժամ հեոու Նէյփիրէն հայ ընտանիք մը Օգ- լընտ եկած էր, ներկայ գտնուելու Ս. Պատարագին ու հսււաքոյթներուե:

Բշ. 5 յաեիսի աոաւօտուե. Շինարարական Յանձնսւխամբի անդամներուն հետ հանդիպում ունեցանք, ուր հանգամանօրէն քննարկեցինք ապագային կառուցուելիք ՀԱՅ ԿԵԴՐՈՆ-ի բագմաեպատակ ծրագիրը:

Նոյն երեկոյեան տեղի ունեցաւ գաղութային հաւաք, ոտ դպրոցական աշսւկերտ- եերու կողմէ գործադրուհցսո գեղարուեստական կոկիկ յայտագիր մը:

Գշ. 6 յունիսի երեկոյեան, Տոքթ. Ռուբէե Ագիգեաեի (դասախօս Օգլըետի համա- |սարանի քաղաքական բաժանմունքի) կարգաղրութեամբ, բանախօսութիւն մը տոփնք «Հայաստանի Հաերապետութեսւե եւ Լեռնային Ղարաբսպի Հանրապետու- թեան ներկայ կսւցութիւեը» նիւթին շուրջ: Մեր խօսքին մէջ անղրադարձանք 1915-ի Մեծ եղեռնի մասին եւս:

Դշ. 7 յունիսի ստաւօտուն, գաղութի նսւհապետ ու մեզի երկարամեայ ծաեօթ Տոքթ. եւ Տիկ. Միեաս էլիասիե այցելութիւե մը տոփեք, վարչական Տիար Յակոբ Ել- տրզեանի ընկերակցութեամբ: 85-ամեայ Տոքթ. Միեասը խոր յարգաեքով իր ոտա- խութիւեե ու գոհունակութիւնը յայտնեց իր նկատմամբ ցուցաբերուած ուշադրութեան համար:

Յետ միջօրէին, Տէր եւ Տիկ. Յակոբ եւ Սալբի Ելտըզեանի եւ Տիար ճոե Զօհրսւպի (1860-ական թուականներուն Նոր Տելաետա հաստատուած հայ ընտանիքի զաւակ) քաղաքավարական այցելութիւե մը տոփեք Նոր Զելաետայի գլիւաւոր դատաւոր, հայազգի Շէն Սրբուհի էլիասի СЬе1՛ Тивйсе Б а т е 81АЫ БЕЯРООНЕ ЕЫАБ: Դա- տաւոր էլիասը մեծ հետաքրքրութեամբ հետեւեցաւ Նոր Զելաետայի տարածքին փոբրւսթխ հայութեաե արձանագրած յաջողութեաեց մասին: Հայազգի դատաւոր էլիաս Նոր Զելանտայի աոաջին իգական սեռի գլխաւոր դատաւորե է:

Եշ. 8 յունիսի առաւօտեաե կանուխ ժամերուե, ընկերակցութեամբ Տէր եւ Տիկ. Յակոբ եւ Սալբի Ելտըզեանի, ճամբայ ելանք դէպի մայրաքաղաք Ուելինկթըն: Նոյն օրն իսկ Տէր եւ Տիկ. Վարուժան եւ Սիրվարդ Մուրատեանի բնակարանին մէջ հան­դիպում ունեցանք Ուելիեկթընի վտքրաթիւ հսւյերաե հետ, խօսելով յաջորդ երկու օրերու ծրագրի մասին:

Ուր. 9 յունիսի ստաւօտուն հանդիպում ունեցանք Նոր Զելաետայի Ընդհանուր Կառավարիչ Սըր Մայքըլ Պոյզի եւ Լեյտի Մերի Հարտի Պոյզի Տւր М1сЬае1 апё Ьайу Мапе Наг(И Воуз-ի հետ (Տիկին Մերի Հարտի եւս 1860-ական թուականներուն Նոր Զելաետա հաստատուած հայ ընտանիքի զաւակ է): Ընդհանուր Կառավարիչը եւ

106 է ԷՋՄ ԻԱ ԾԻՆ 2000

Ազնուսւփայւ Տիկինը մեծ հհտաքրքրութխն ցուցաբերեցին Հայաստանի. Արցախի եւ Սփիաքի հայութեան մասին տրուած տհղհկութխններու նկատմամբ: Տիկին Պոյզը իր խոր գոհունակութխնը յայտնհց, որ աոաջին անգամ ըլլալով հայ հոգհարւսկանի

մը կը հանդիպի:Շբ. 10 յունիսի սաաւօտուն Ուելինկթընի Անկլիքսւն Մայր Տաճարի մատուռին մէջ

Ս. Պատարագ մատուցեցինք ու քարոզեցինք, որուն նհրկայ էր նաեւ Նեստորական եկեղեցայ հոգեւոր հովիւ Աբրսւհամ Քահանան: Պատարագի աւարտին Հայաս­տանեայց Եկեղեցայ ծէսին համաձայն օրհնեցինք Շանթ Ցակոբհանի եւ Սեդա Մու- րատեանի միութիւնը, որոնք դեկտեմբեր 1999-ին պսակուած էին արդէն: Աւելի ուշ, եկեղեցայ սրահին մէջ տեղի անեցաւ հաւաք, ոտ նուագով ու երգով հանդես եկան լիոքրիկներ Աննա Ալհքսանտր Գըրճաթեան եւ մեծ մայր Գըրճաթեան, իսկ խօսքով հանդէս եկան Տիար Վարուժան Մուրատեան, Տիկին Սալբի Ելտըզեան: Ապա կա­տարեցինք փակման խօսքը:

Կիր. 11 յունիսին, թեմական այցելութխնը աւարտհլով, Սիտնի' մեր պաշտօնա- տեդին վերադարձանք:

Այս այցելութիւնը գեղեցիկ առիթ հանդիսացաւ հայ հաւատքի եւ հայկական ոգիի գիտակցութիւնը վերանորոգելու Նոր Զելանտայի վաքրաթիւ հայութեան առօրեայ կեանքին մէջ:

ԱՂԱՆ ԱՐՔԵՊՍ. ՊԱԼԻՕԶԵԱՆ

Սիտնի, 15 Ցունիս 2000

Ի&&Կ&Ղե 5 №

ՌՈԻՍ ՈԻՂՂԱՓԱՈ* ԵՎ ՀԱՅ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ՈԻՂՂԱԿԻ

ԻԱՆԱԿՑՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐԸ ԻՐԱԿԱՆՈԻԹՅՈԻՆ ԵՆԴԱՌՆՈԻՄ

Սույն թվականի հուլիսի 6-ին Մոսկվայում, Մոսկվայի Պատրիարքության Միջ- եկեղեցական հարաբերությունների գրասենյակում, Կալիեինգրսւդի ու Սմոլեեսկի միտրոպոլիտ և Մոսկվայի Պատրիարքության Միջհկհղեցակսւն Հարաբերություն­ների բաժնի նախագահ Կիրիլի Ա Հայ Առաքելական Եկեղեցու Միջեկեղեցական հարաբերությունների բաժնի պատասխանատու Տ. Եզնիկ եպիսկոպոս Պետրոսյանի միջև տեղի ունեցավ հանդիպում:

Հանդիպմանը Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու կողմից ներկա էին նաև Մոսկվայի Պատրիարքության Միջեկեղեցական հարաբերությունների գրասենյակի Միջ- քրիստոնեական կապերի քարտուղար Հայր Իլարիոնը (Ալֆեև) և Միջքրիստոնեսւ- կաե կապերի քարտուղարության գրասենյակի աշխատակից Վլադիմիր Շմալիին:

Հանդիպման նպատակն էր' Հայ Առաքելական և Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցիների միջև ւսևմիջակաև բանակցություններ սկսելու գործնական քայլերի կարգավորումը, որոնք ընդունվել էին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ-ի և Հա ­մայն Ռուսիո Պատրիարք Ն.Ս. Ալեքսի Բ-ի միջև կայացած հաևդիպմաե ընթացքում, որը տեղի էր ունեցել 2000 թվականի փետրվարի 29-ից մինչև մարտի 3-ն ընկած ժամանակահատվածում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ-ի Մոսկվա կատարած այցելության ժամանակ:

Հանդիպման ընթացքում ձեռք են բերվել հետևյալ պայմաևավորվածությունեերը:1. Կողմերը կրկին անգամ հաստատեցին ծառայության ընթացքում և կյանքում

իրենց առջև հսաևող բոլոր խևդիրևերի շուրջ, Հայ Առաքելական և Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցիևերի միջև լայևածավալ բաևակցություևևեր սկսելու վախադարձ ձգտումը և շահագրգռվածությունը:

Հանդիպման ընթացքում սահմանվել է, որ նման որոշմանը մեծ չսւվւով նպաս­տում են Հայ և Ռուս Եկեղեցիևերի ու ժողովուրդեերի միջև պատմականորեն գոյու-

108 է ԷՋՄԻԱ ԾԻՆ 2000

թյուն ունեցող եղբայրական հարաբերությունները ամրապնդված վերջին տարինե­րին. ե կրկին իրենց ժողովարդների պատմության մեջ ե մշակույթում Հայ Առաքե­լական ե Ռուս Ոսլղափսա Եկեղեցիների բացսաիկ դերը և կարևորությունը, ինչպես նաև երկու Եկեղեցիների սաջև ծառացած հիմնախնդիրների նմանությունը:

2. Հայ Առաքելական և Ոուս Ոսլղափսա Եկեղեցիների միջև բանակցությունները պետք է սկսվեն Եկեղեցու և հասարակության փոխհարաբերությունների, արդիա­կանության խնդիրներին հովվական պատասխան տարս ի մասնավորի բիոէթիկայի բնագավառում, այսօր Եկեղեցու համար գերիրական հիմնախնդիրների համատեղ

քննարկումով:3. Այսուհանդերձ, բանակցությունների օրակարգից չպետք է տււրս մղվեն աստ­

վածաբանական հիմնախնդիրները: Դրա համար կողմերը համաձայնվեցին, որ աստվածաբանական բանակցությունները պետք է հետևողականորեն նախապատ­րաստվեն և հիմնավորվեն երկու Եկեղեցիների աստվածաբանների և գիտնական­ների համատեղ հետազոտական լուրջ աշխատանքներով:

Բանակցությունների աստվածաբանական խնդիրները չպետք է սահմանափակ­վեն լոկ քրիստոսաբանությամբ: Ցանկալի է. որ նրա մեջ ընդգրկվեն այնպիսի թեմա­ներ, ինչպիսիք են մարիամաբանությունը, պատկերապաշտությունը, սրբախոսու- թյունը, հոգևոր կյանքի և սրբության օրինակները և իդեալները:

Աստվածաբանական համատեղ աշխատանքներում կարող է էական ուղղություն դաոնալ ավանդության թեման, ի մասնավորի' Տիեզերական ժողովների տեղը և դերը Եկեղեցում:

Կողմերն արտահայտեցին իրենց ընդհանուր դիրքորուշումը «Երկրորդ ընդհա­նուր հայտարարություն և առաջարկություն Եկեղեցիներին» (Շամբհզի, Շվեյցարիա 1990) բանաձևի նկատմամբ, որը, իրենց կարծիքով, չի կարող վերջնական համար­վել:

4. Բանակցությունների ընթացքը ծրագրավորելու և հետևելու նպատակով որոշ­վել է ստեղծել մի աշխատանքային խումբ'բաղկացած չորս անձերից, որի մեջ կմըտ- նեն երկուական ներկայացուցիչներ Հայ Առաքելական և Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցի­ներից:

5. Բանակցություններն իրականացնելու նպատակով պետք է ստեղծվի աստվա­ծաբանական հանձնախումբ' բաղկացած տասներկու անձերից (յուրաքանչյուր Եկե­ղեցուց' վեց ներկայացուցիչներ): Հանձնախմբի մեջ պետք է մտնեն եկեղեցական բարձրաստիճան այրեր, քահանաներ, աստվածաբաններ, գիտնականներ և երկու Եկեղեցիների մասնագետներ: Հանձնախմբի անձնակազմը և նրանց հանդիպումնե­րի ժամանակը կհամաձայնեցվեն Եկեղեցիների պետերի կողմից հաստատված աշ­խատանքային խմբի կողմից:

6. Հայ Առաքելական և Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցիների միջև բանակցությունները չպետք է սսւհմանափակել հանձնախմբի շրջանակներում տեղի ունեցող երկխոսու­թյուններով: Բանակցությունները պետք է նպաստեն երկու Եկեղեցիներում ավան-

2000 ԷՋՄ ԻԱ ԾԻՆ է 109

դությունների, կյանքի և պատմության փոխադարձ ուսումնասիրմանը (ի մասնավո­րի'կրթության, սոցիւպակսւն ծառայության ն քարոզչության բնագավառներում):

Հանդիպման ընթացքում առաջարկվել են բանակցությունների շրջանակներում անցկւսցնեւ համատեղ աստվածաբանական և գիտական կոնֆերանսներ, սիմպո­զիումներ և սեմինարներ: Նմանապես նպատակահարմար է դիտվել իրականացնել գիտական-աստվածաբանական համագործակցություն երկու եկեղեցիների գիտնա­կանների Ա մասնագետների միջն, կատարել աստվածաբանների, գիտնականների. Եկեղեցու ծառայության տարբեր ոլորտների մասնագետների, հոգևոր դպրոցների ուսանողների փոխանակում, փոխադարձաբար հրավիրել երկու Եկեղեցիների ներ­կայացուցիչներին' մասնակցելու տարբեր գիտական, մշակութային ն հասարակա­կան միջոցառումների, համագործակցության այս ձները և թեմատիկան կսահման­վեն աշխատանքային հանձնախմբի կողմից:

7. Հանդիպման ընթացքում հույժ կարնոր է համարվել կանոնավոր և օպերատիվ կերպով լրատվության և երկու Եկեղեցիների կյանքին ու ծառայությանը առնչվող հրատարակությունների փոխանակումը:

8. Երկկողմանի բանակցությունների հիմնախնդիրներին զուգահեռ, կողմերը ար­տահայտեցին իրենց դիրքորոշումների նույնությունը մի շարք այլ խնդիրների շուրջ, ի մասնավորի' այլ Եկեղեցիների հետ հարաբերությունների հարցը. Միջազգային քրիստոնեական կազմակերպությունների, Համաեվրոպական ինստիտուտների, Եվ­րոպայի ինտեգրացման գործընթացի, գլոբալիզացիայի (ընդհանրանակացում), մարտահրավերների նկատմամբ:

Տեղի ունեցած փողադարձ օգտաշահ մտքերի փոխանակման համար անհրա­ժեշտ է համարվեւ այդ խնդիրների համար ունենալ Հայ Առաքելական և Ռուս Ուղ­ղափառ Եկեղեցիևերի համաձայնեցված դիրքորոշումը:

Ռուսերենից թարգմանեց

ԳԱՅԱՆԵ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆԸ

110 է է ջ մ ի ա ծ ի ն 2000

« ե ր ի տ ա ս ա ր դ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ե ր ր ո ր դ հ ա զ ա ր ա մ յ ա կ ի

ՈԻՂՂԱՓԱՈ* ԵԿԵՂԵՑՈՒՄ»

ԿՈՆՖԵՐԱՆՍ ՍՏԱՄՌՈԻԼՈԻՄ

Սույն թվականի հունիսի 18-ից 25-ը Կոստանդնուպոլսի Հունաց Տիեզերական Պատրիարք Բարդուղիմեոս Երկրորդի օրհնությամբ Փրկչի մարդեղության երկհա­զարամյակի սաիթով Թուրքիայի Ստամբուլ քաղաքում կազմակերպվել էր կոնֆե­րանս «Երիտասարդությունը երրորդ հազարամյակի Ոսլղափսւռ Եկեղեցում» խո­րագրով, որին հրավիրված էր մասնակցելու նաե Հայաստանյայց Առաքելական

Եկեղեցին:Վեհափառ Հայրապետի բարձր տնօրինությամբ Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնից

կոնֆերանսին մասնակցեցին Վիգեն սարկավագ Ղազարյանը, Սամվել սարկավագ Կիրակոսյանը ե Օր. Գայանհ Ալեքսանյանը (Միջեկեղեցական բաժնից): Կոնֆե­րանսին մասնակցում էին ներկայացուցիչներ աշխարհի գրեթե բոլոր կողմերից, քրիստոնեական Ուղղափառ Եկեղեցիներից, աստվածաբանական ֆակուլտետնե­րից, հասարակական կազմակերպություններից, նաե' պատվիրակություն Կաթոլիկ Եկեղեցուց: Մասնակիցների թիվը շուրջ 600 էր, որոնց մեջ գերիշխող էին ազգու­թյամբ հույները: Կոնֆերանսին մասնակցում էին նաե երեք ներկայացուցիչ Անթիլի­ասից' Տ. Մաշտոց վրդ Չոբանյանի գլխավորությամբ, ե մեկ կին' Կոստանդնուպոլ- սի Հայոց Պատրիարքությունից:

Կոնֆերանսի բացմանը նախագահեց Բարդուղիմեոս Երկրորդ Հունաց Պատրի­արքը: Ներկա էր նաե Կոստանդնուպոլսի հայոց Պատրիարք, Ամենապատիվ Տ. Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Մութաֆյանը, բազմաթիվ միտրոպոլիտներ ու հյուրեր:

ժողովի քննարկման նյութ դարձան Ուղղափառ Եկեղեցուն հուզող խնդիրները.1. Երիտասարդությունը, քարոզչությունը ե վանականությունը.2. Երիտասարդության մասնագիտացում, կրթություն, մասնագիտության ընտ­

րություններ.3. Լեզվի խնդիրը երիտասարդության մեջ այն երկրներում, որտեղ երանք ապ­

րում և գործում են: Ինչ կարևորություն ունի հունարեն լեզուն հույն սփյուռքի կյանքում.

4. Երկու սեռերի հարաբերությունները (սեր, ամուսնություն, սեռականություն).5. Սպիդ, թմրանյութեր.

6. էկոլոգիական խնդիրներ, երիտասարդության պարտավոբությունները այս հարցում.

7. Երիտասարդության փորձսանությունը' որպես Ուղղափառ սփյուռքի անդամ­ներ:

2000 ԷՋՄ ԻԱ ԾԻՆ է 111

Ընդունվեց կոնֆերանսի վերջնական բանաձև: Որոշվեց կոնֆերանսը դարձնել պարբերական և գումստել յուրաքանչյուր չորս տարին մեկ անգամ:

Կոնֆերանսը չափազանց օգտակար եղավ մասնակիցների համար, առավելա­բար ճանաչողական առումով:

Գնահատելի էր նաև անմիջական շփումը օտարազգի երիտասարդության հետ, նրանց հետ մտքեր ու խոհեր ւիոխանակելը, նույն հարցերի շուրջ մտորելը:

ս ա մ վ ե լ ս րկ . կ ի ր ա կ ո ս յ ա ն

ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն բ ե մ . լ ո ւ ր ե ր

Հոզիսի 2-ին, կիրակի- 9- ԿԻԲ- № Հոգետսլստհէսհ:Այսօր Մայր Տաճարում. Ավագ Ս. Սեղանի վրա. Ս. Պատարագ մատուցեց Մայր

Աթոռի միաբան Տ. Զարեհ աբեղա Կաբաղյաեը: «Հայր մեր»-ից աոաջ պատարագիչ Հայր Սուրբը քարոզ խոսեց'«Ջմեղս քո ողորմաթեամբ քաւեսջիր. եւ գաեօրէնաթխես

քոգթովք տնանկաց» (Դան. Դ 24) բնաբանով (տեն էջ 40):Ս. Պատարագին ներկա էր Վեհափառ Հայրապետը:

Հոզիսի 8-ին, շա բա թ.- Գ խ ֊Փ նշիատաց սրբոյն Գրիգորի Խ ւսա ւորչին

մերոյ:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Մայր

Աթոռի միաբան Տ. Ղուկաս աբեղա Զաքարյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարա­

գիչ Հայր Սուրբը հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց:

Հոզիսի 16-ին, կիրակի.- Ե. կիր. զկնի Հոգեգալսէրեան: Գիսր էրփոյ Ծրբուհւոյ Աստուածածնի :

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ.

Մեսրոպ արքեպս. Գրիգորյաեը: «Հայր մեր»-ից առաջ Սրբազան Հայրը քարոզ խոսեց' «Ուրախ լեր Սուրբ Եկեղեցի, քանզի Քրիստոս արքայե երկնից զքեզ պսա-

կեաց խաչիւե իւրով» (Շարական) բնաբանով:Սրբազան արարողության ընթացքում տեղի ունեցավ Գևորգյաե Հոգևոր ճեմա­

րանի հինգ շրջանավարտ սաների սարկավագական ձեռնադրությունը:Ս. Պատարագին ներկա էր Վեհափառ Հայրապետը:

Հոզիսի 30-ին, կիրակի.- ՎԾՐԴԱ ՎԱ Ռ : ՊայծաոէսկԱրպուբիւն Տևաոն մերոյ Յիսուսի Քրիստ ոսի:

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Մայր

Աթոռի միաբան Տ. Մակար վրդ. Հովհաննիսյանը: «Հայր մեր»-ից աոաջ պատարա­

գիչ Հայր Սուրբը քարոզ խոսեց'«Դա է Որդի իմ սիրելի'ընդ որ հաճեցայ» (Մատթ. Գ 17) բնաբանով:

Ս. Պատարագին ներկա էր Վեհափառ Հայրապետը:

2000 ԷՋՄ ԻԱ ԾԻՆ է 113

Հոցիսի 31-ին, երկուշա բթի.-Բ . օր Վարդսւվաոի:Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Մայր

Աթոռի միաբան Տ. Գալուստ վրդ. Գաբրիելյանը:Ս. Պատարագի ավարտին կատարվեց հոգեհաեգստյան արարողություն' վասն

համորեն ննջեցելոց:

ՈՒՂՂՈՒՄ

«էջմիածին» ամսագրի 2000 թվականի հունվարի (էջ 83) ե մարտի (էջ 45) հա­մարներում Հոգեշնորհ Տ. Թադեոս վարդապետ Զիրեկյսւնի խոսած քարոզների բնա­բանները համապատասխանաբար ընթերցել. «Եւ ես ուխտեմ զձեզ, որպէս եւ Հայր իմ ուխտեաց ինձ, գստքայութխն» (Ղուկ. ԻԲ 29) ե «Տուր գհամար տնտհսութեաե քոյ, զի ոյ եւս կստես լինել տնտես» (Ղուկ. ԺԶ 2):

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

«ԼՈՑՍ» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Թիվ 22 1905 Մայիս 28

189. վերլուծութիւններ: Ջատկի կիրակիները - 521

Սկ. տե՛ս №153:

190. Քննսւսէր, Ինչո՞վ կտարբե­րի ն Եկեղեցիները - 524

191. Տօքթ. 6 . Թօփճեան, Ի՞նչ է արդի ասւոուածաբանութիւնը - 526

Սկ. տե՛ս №58:

192. Ղեւոնդ վարդապետ, Մկըր- տութեան խորհուրդը - 530

Ծար. տե՜ս №247, 265, 271, 287:

193. Հմայեակ սարկաւսւգ, Իմւսս- տութիւն Սողոմոնի - 534

Սկ. տե՛ս №131:

194. Ց. Թօփճեան, Ծագումն հայ վանւսկանաթեան - 538

Թբգմ. ժւսոաԱգաւոր:Սկ. տե՛ս №139:

195. Ցովհաննէս քահանայ Մկըր- եան, Ծանօթութիւնք: Նոր Կտակա­

րանի ընթերցման վրայ, ի մէջ Հայ Աոեսւքելական Եկեղեցւոյ - 542

Սկ. տե՛ս №149:

Թիվ 23 1905 Ցանիս 4

196. վարչութիւն, «Լոյս»ի Ցայտա- րարութիւն «Լպս»ի բաժանորդներուն եւ գործակալներուն - 545

•Լոյս*-ի բաժԸեգնի, ընթերցողների հետ կապի մասին:

197. Պենտեկոստէ կամ Հոգեգա­լուստ - 546

198. Եյտւանդ վարդապետ, Հա- ղորդութեան խորհուրդը - 550

Սկ. տե՛ս №60:

199.՜ Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեան, Խաչը - Թէ պաշտումի թափն ունե­նաս ...-5 5 2

200. Մեսրոպ վարդապետ, Ընդ­հանրական Եկեղեցին ել եպիսկոպո- սութիւնը - 553

* Սկիզբը տե՞ս 2000 р. № Ջ:

2000 «ԼՈ8Ս» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈԻԹՑՈԻՆ է 115

201. Տօքթ. Ց . Թօփճեան, Եօթնօր- եակի ծագումը եւ քրիստոնէական Եկեղհցիէն ընդունուիլը - 558

Ծար. տե՛ս Ш206:

202. Արշաւիր սար կալագ, Հհրե- տիկոսներու պատմութիւնը: Ա. Սիմոն Մոգ - 561

Շար. տե՛ս № 209, 219, 239, 263, 273,297,320:

203. Մեր հարուստ նհրուն: Կիլի- կեան Դպրեվանքին պէտքերը - 563

204. Յովհաննէս քահանա] Մկըր- եան, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղհցւոյ մէջ - 568

Սկ. տե՛ս №149:

Թիվ 24 1905 Յանիս 21

205. Ինչու՞ ժողովուրդը կ՛ուծանա] Եկեղեցիէն - 569

Ծար. տե'ս №215, 224, 236:

206. Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Եօթնօր- եակի ծագումը եւ Քրիստոնէական Եկեղհցիէն ընդունուիլը - 571

Սկ. տե՛ս №201:

207. Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեան, Մարդուն ստեղծումը - Եթէ փոխան ափ մը հողի ... -574

208. Հմայեակ սարկաւագ, Իմաս- տութիւն Սողոմոնի - 575

Սկ. տե՛ս №>131:

209. Արշաւիր սարկաւագ, Հերե- տիկոսներու պատմութիւնը: Ա. Սիմոն Մ ոգ-579

Սկ. տե՛ս №202:

210. Аиё- ваЬ абег, Մարդկու- թեան կրօնական զգացումը - 582

Թրգմ. Գ. Խ. ՊպաճյաԸի:Ծար. տե՛ս № 232, 274, 289, 307,

322:

211. Մ. Վարժապետեան, Աոա- ջարկ մը - 585

•Քահանայից մատեԸադարան—ը ք>ամա[րէղու մասին:

Տե՛ս №46:

212. Պրն Կարապետ Եզեանցին յիշատակը - 586

213. Ցովհաննէս քահանա] Մկըր- եան, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղեցւոյ մէջ - 589

Սկ. տե՛ս №149:

Թիվ 25 1905 Յունիս 18

214. Շաբթուան տօներուն աոթիւ -593

215. Ինչու* ժողովուրդը կ՛ուծանա] Եկեղեցիէն - 595

ՍԿ. տե'ս № 205:

216. Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Աւետա- րանական պատմութեան աղբիւրները ըստ Հաոնաքի - 601

Ծար. ւոե'ս№225, 252:

217. Զաւէն վարդապետ, Ցովհան Օձնեցի - 602

Սկ. ւոե'ս № 180:

218. Երուանդ վարդապետ, Հա- ղորդութեան խորհուրդը - 608

Սկ. տե՛ս №60:

219. Արշաւիր սարկաւագ, Հերե- տիկոսներու պատմութիւնը: Բ. Մե- նանդր - 611

Սկ. տե՛ս №202:

116 է «ւ паи» շաբաթաթերթի մա տ ենա գիտ ոիթցոին 2000

220. Ձեոնադրութիւն - 613 Ծառացում Ար մաշի Դպրեվանքի

չորս ս ա ր կ ա ւ ա գ ն ե ր ի ն ք ա հ ա ն ա ձ ե ո -

նադրէղու մասին:

221. Սպըյւճըն, Քարոզի ծրագիր -

614Անգլերենից թրգմ. Ղեւոնդ վար­դապետ:

Ակ. տե՛ս №32:

222. Ցովհսւննէս աւագ քահանայ, Ս. Գրոց ընթեր ցոսսծները Հսց Եկե- ղեցւոյ մէշ - 615

Սկ. տե՛ս №149:

Թիվ 26 1905 Յանիս 25

223. Օրուան տօնին աոթիս Մար- դասիրութեւսն ոգին - 617

Ա. Ներսես հայրապետի և Խադ ե- պիսկոպոսի տոնի առթիվ:

224. Ինչու* ժողովուրդը կ՚ուծանայ Եկեղեցիէն - 619

Սկ. տե՜ս №205:

225. Տօքթ. Ց . Թօփճեան, Աւետա- րանական պատմութեան աղբիւրները ըստ Հաոնաքի - 623

Սկ. տե՜ս №216:

226. Թորգոմ վարդապետ, Գործք աոաքելոց - 625

•Քաղված Աէստտ-ի, Տօեօէա՜-ի և Маи псе Уепи ֊ի ուսումնասիրություն­ների ց>:

Սկ. տե՜ս №185:

227. Երուանդ վարդապետ, Հւս- ղորդութեան խորհուրդը - 629

Սկ. տե՜ս №60:

228. Ձեոնադրութեան հանդէսը Դպրեվանքի մէշ - 631

• Դուրեան եպիսկոպոս անուանեց նորընծաները' Տ. Պարգեւ, Տ. Շաւարշ, Տ. Պսակ, Տ. Շահի:

229. Գարեգին քահանա} Սէֆէ- րեան, Կրօնական զեղծումներ Կէմէ- րէկի եւ շրշւսկւպ գիւղերու մէշ եւ քա­նի մը հարցումներ - 633

Կեմեր եկ ի մէջ առաջնորդի չգոյու- թեան պատճառով եկեղեցական կար­գուկանոնի խախտումներ են տեղի ու­նենում:

230. «Լոյս»ի պարզաբանումները -634 :

Գպրեգին քահանա Սեֆերյանի հարցերին պատասխաններ:

231. Սերովբէ վարդապետ Սամ- ուէլեան, Պասրայի Ս. Աստուածածին հկհղեցւոյ ձեոագիր ները - 635

Ժ Ը դ. (2), 1662, 1272, 1214, ԺԵ դ., 1602 թ..գրչագրված Փոքր Մաշտոցի, Մայր Մաշտոցի, Ավետարանի, Գան­ձարանի, Շարակնոցի, Հայսմավուրքի (2) նկարագրության:

232. Аи{*. ваЬайег, Մարդկու- թեան կրօնական զգացումը - 638

Սկ. տե՜ս №210:

Թիվ 27 1905 Յալիս 2

233. Օրուան տօնին աոթիւ - 641Գրիգոր Լասավորչի տոնի առթիվ

բանախոսության:

234. Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Հալոց գիրը- 644

235. Քննասիրական: Իրարմէտարբեր ի՞նչչւսփ Եկեղեցիներ կան - 648

2000 «ԼՈ8Ս» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈԻԹՑՈԻՆ է 117

236. Ինչու* ժողովուրդը կ՛ուծանա] Եկեղեցիէն- 650

Սկ. տե՜ս Ш205:

237. Մ. Ադամեան, «Պատարագ» բաոին ստոպաբանութիւնը - 653

238. Հ. Հսւյնէ, Ոչ ոք գիտէ - Փոք­րիկ, սիրուն ծաղիկներն ... - 655

Թրգմ. Թորգոմ վարդապետ:

239. Շաւարշ աբեղայ, Հերետի- կոսներու պսւտմութիւնը: Գ. Սատուր- նիլոս - 656

Սկ. տե՛ս Ш202:

240. Դպրեվանքի մէջ - 657•ՁեոնադրութենԷ յաոաջ», •Ձեո-

ՕադրութիւՕը...-, •ՁեոնադրութենԷ ետք» բաժիններով:

Հայկ սարկավագը վերանվանվում է Պարգեւ աբեղա, Արշավիր սարկա­վագը' Շավարշ աբեղա, Անուշավան սարկավագը' Պսակ աբեղա, Հմայակ սարկավագը' Շաքւե աբեղա:

241. Տրդատ եպիսկոպոս Պալ- եան, Ձեոագիրք Կեսարիոյ վիճակին վանօրէից, Ս. Եկեղեցեաց եւ անհա­տից սեփական - 661

1660, 1622 թթ. գրչագրված Շա­րակնոցի և ժողովածուի նկարագրու­թյուն:

Սկ. տե՜ս Ш113:

242. Յովհաննէս աւագ քահանա] Մկրեան, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղեցւոյ մէջ - 664

Սկ. տե՜ս №149:

Թիվ 28 1905 Յալիս 9

243. Լ). Սահակ եւ Ս. Մեսրոպ - 665

244. Երուանդ վարդապետ. Հ ա ֊ ղորդութեան խորհուրդը - 669

Սկ. տե՜ս Խ60:

245. Շահէ աբեղայ, Իմաստութիւն Սողոմոնի - 672

Սկ. տե՜սա 131:

246. Պսակ աբեղայ, Աբեղայ - 676Բառի ստուգաբանություն, պատ­

մություն, դեր:Շար. տե՜ս Ш 329, 363, 369, 428,

435, 465, 525, 565, 588, 656, 696, 716:

247. Ղեւոնդ վարդապետ, Մկըր- տութեան խորհուրդը - 680

Սկ. տե՜սա 192:

Թիվ 29 1905 Ցուլիս 16

248. Անցեալ օրուան վատ եւ քստմնելի արարքը - 689

Ցավակցություն և դատապարտու­թյուն Թուրքիո կայսեր դեմ կատար­ված մահափորձի աոթիվ:

249. Ջերմեուսնդութիւն եւ մոլե- ոանդութիւն - 690

250. Մեսրոպ վարդապետ, Հայ Եկեղեցի: Ընդհանուր ակնարկ մը -692

Շար. տե՜սա269:

251. Հայերէն լեզու: Մեր աշխար­հաբարը - 693

252. Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Աւետա- րանական պատմութեան աղբիւրները ըստ Հաոնաքի - 697

Սկ. տե՜ս Ш216:

253. Տիրայր վարդապետ, Եկհղեց- ւոյ հայրերը: Ս. Բարսեղ - 702

ա է ПАП, Ո Ա Բ Ա Թ Ա ^ Ր Թ Ի ՄԱ Տ Ե Ն Ա Գ ԻՏՈ ԻԹ 8Ո ԻՆ 2000

Շար. տ ե՛ս № 266, 278, 301, 313, 327,392,454:

254. ՇւսհԷ սւբեղայ, իմաստութխն Սողոմոնի - 705

Ակ. տե՛ս №131:

255. Վահան վարդապետ Տէր-Մի- նասեան, Խոստովանութիւն մը - 707

Անցյայում իր հարբեցող ւիճէղու և հետագայում իրեն վերագտած փնկու պատմությունը, քաղված .Բիւզանդի- ոն’ ֊ի ց :

256. Պսակ-711Զգոն խորասանճյանի և Հայկուհի

Շամտանճյանի ամուսնության մասին ծանուցում:

257. Ցովհսւննէս աւագ քահանա] Մկրեան, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղեցւու մէջ - 711

Ակ. տե՜ս №149:

Թիվ 30 1905 Յալիս 23

258. Մաղաքիա արք. [Օրման- եան], Շրջաբերական - 713

Հոգևորականների համար սահ­մանված պաշտոնները աշխարհա­կաններին չհանձնկա մասին:

259. Այլակերպութիւն - 714Քարոզ:

260. Այլակերպութեան լեոը - 715

261. Խաչիկ Լեւոնեան, Վարդա- վաո կամ Բարդսւվաո - 718

Տե՛ս N>280,331:

262. Քննասիրական: Եկեղեցինե- րու դաւանութիւնները - 719

263. Օսոարշ աբեղա], Հերետի- կոսներու պատմութիւնը - 723

Սկ. տե՜ս №202:

264. Մկրտիչ վարդապետ Աղաւ- նունի, Ցիսուս Նազարէթի մէջ (Դյս- կաս Գ 14 — 30) - 726

265. Ղեւոնդ վարդապետ, Մկըր- տութեան խորհուրդը - 728

Սկ. տե՛ս №192:

266. Տիրսւյր վարդապետ, Եկեղեց- ւոյ հայրերը: Ս. Ռարսեղ - 730

Սկ. տե՜ս №253:

267. Մ. Վարժապետեան, Ոգելից ըմպելի ներու գործածութիւնը - 731

•Թաւշանճեան մրցանակի հա­մար•:

Տե՜ս №186:

268. Ստացուած գիրքեր - 735Գրախոսություն Մոյիերի կատա­

կերգությունների հայերեն թարգմա­նության աոթիվ: Թրգմ. Մեսրոպ Նու- պարյան:

Թիվ 31 1905 Ցուլիս 30

269. Մեսրոպ վարդապետ, Հալ Եկեղեցի: Հա] ւսոաքելականութիւնը - 737

Սկ. տե՜ս №250:

270. Մատենախօսական: Տօքթ. 6 . Թօփճեան, Հայ եւ Ասորի Եկեղեցինե- րու լարաբերութիւնները - 740

Գրախոսություն Երվանդ Տեր-Մի- նասյանի գերմաներեն գրված գրքի մասին:

Շար. տե՜ս № 277, 288, 302, 312, 324,337,347,361,376:

2000 «ԼՈ8Ս» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈԻԹՑՈԻՆ է 119

271. Ղհւոնդ վարդապետ, Մկըր- տութեան խորհուրդը - 744

Սկ. տե՜ս №192:

272. Գարեգին վարդապետ, Զըկ- նորսին կոչումը - Գսղիլիայի ծիրանի ծովն էր խաղաղ - 748

273. Շաւարշ աբեղայ. Հեր ետ ի - կոսներու պատմութիւնը: Ի՞նչ է ւսբ- րասւսքսը - 750

Սկ. տե՛ս №202:

274. Аиё- ЭаЬаЧег, Մարդկու- թեան կրօնական զարգացումը - 753

Սկ. տե՛ս №210:

275. «Գիրքերու թշնամիները եւ զանոնք ոչնչացնելու միջոցը» - 755

Արտատպություն . Գիտութիւն. հանդեսից, №6, էջք 164 -169 :

Թիվ 32 1905 Օգոստոս 6

276. Եղիշէ եպիսկոպոս Դարնան, «Այսօր անճաո»ի թարգմանութիւնը - 761

« Պատասխան մը •ԲխզանդիոԼ1*ի թղթա կցութեան•:

277. Մատենախօսական: Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Հայ եւ Ասորի Եկեղեցինե- րու յարաբերութիւններր - 764

Սկ. տե՛ս №270:

278. Տիրայր վարդապետ, Եկեղեց- ւոյ հայրերը: Ս. Բարսեղ - 768

Սկ. Տե՛ս №253:

279. Պսակ աբեղայ, Ագապ - 770Քրիստոնեական սիրո ճաշի մա­

սին:

280. Վահան վարդապետ Տէր-Մի- նասեան (Պարտիզակցի), Վարդա- վա*ո թէ Բարդավաո - 773

Տե՛ս №261:

281. Մ. Վարժապետեան, Ա- մուսնական խնդրոյ մը շուրջը - 774

Հեղինակը հայցում է ամուսնու և սկեսրոջ միջև հալածված Արուսյակ Սրապյանի պաշտպանությունը: Խըմ- բագրության ծանոթագրությամբ, ուր գերադասեւի է համարվում լսեյ երկու կողմերին կ և ապավինեք Տիարպե- քիրի առաջնորդարանի դատական ատյանին:

282. Տրդատ եպիսկոպոս Պալ- հան, Եկեղեցական ձեոագիրք Կեսա- Րիոյ վիճակին վանօրէից, Ս. եկեղեց- եաց եւ անհատից սեփական - 776

1619 թ. գրչագրված իմաստասի­րական երկու ձեոագիր ժողովածու­ների նկարագրություն:

Սկ. տե՛ս №113:

283. Ցւսկոբ Ց. Թէրզեան, Ալքօլա- մոլութէոսն դէմ - 778

«Թաւշանճեան մրցանակի հա ֊ մար•: Տե՛ս №186:

284. Ցովհաննէս աւագ քահանա] Մկրեան, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղեցայ մէջ - 782

Սկ. տե՛ս №149:

Թիվ 33 1905 Օգոստոս 13

285. Տօն Շողակաթի Սրբոյ էջմի- ածնի ըստ տեսլեան սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի մերոյ եւ Վերափոխումն Ս. Աստուածածնի - 785

286. Ի՞նչպէս կ'տաքնայ ժողովուր­դը իր Եկեղեցւոյն - 788

Ծար. տե՛ս №294, 310, 323:

1 2 0 Է .ԼՈ 81). 0Ա ԲԱ Թ Ա 1№ Ր1№ Մ Ա ՏԵՆ Ա Գ ԻՏՈ Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն 2000

287. Ղեւոնդ վարդապետ. Մկըր֊ սւ ութ հան խորհուրդը - 793

Սկ- տե՛ս №192:

288. Տօքթ. 8- Թօփճեան, Մաւոե- նախօսական: Հայ եւ Ասորի Եկեղեցի- ներու յարաբերութիւնը - 795

Ակ. տե՛ս №270:

289. Айв- ваЬайег, Մարդկու- թեան կրօնական զարգացումը - 799

Ակ. տե՛ս №210:

290. «Լոյս»ի լուսւսբանութիւնները -802

Լուսաբանություններ • Եկեղեցա­կանները կրնա՞ն դպրոցներու տես- չութխն ստանձնէղ, կրնա‘ 0 նաեւ բաց ի կրօնագիտութենէ ուրիշ դասեր աչ ւոա[* և < Եկեղ եցականներուն ներկ ի ՚ է նարտ կամ արիշ զուարճալի խաղեր խաղաւ• հարցերին:

291. Սւոացուած գիրքեր - 805 Գրախոսություն Սահակ քահանա

Տեր-Սարգսյանի • Աստուած եւ բնու- թիւն կամ Ա Գիրք եւ գիտութխնք. գրքի մասին:

292. Ցովհսւննէս աւագ քահանայ Մկրեան, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղեցւոյ մէշ - 808

Սկ. տե՛ս №149:

Թիվ 34 1905 Օգոստոս 19

293. Բարեբաստիկ տարեդարձ գահակալութեան նորին կայսերական վեհափաոութեան ղազի սուլթան Ապտ-Իւլ-Համիտ խանի Ռ.ի - 810. Տե'ս№1:

294. Ի՞նչպես կ՜տաք նայ ժողովուր­դը Եկեղեցւոյն - 811

Սկ. տե՜ս №286:

295. Գարեգին վարդապետ, Մերժուած ողջակէզը - Ամուլ ժայոէն ծիծաղը ծնաւ կեանք ժըպտուն ... - 815

«Մեսրոպ վարդապետին•:

296. Կրօնական: «Ռարեփոխում»ը -817

Քննադատություն Կորյուն վարդա­պետի հոդվածի, տպված Իզմիրի • Ա ֊ րեւկեան մամող—ի մեջ (№31):

297. Շաւարշ աբեղա], Հերետի- կոսներու պատմութիւնը: Ե. Կարպո- կրատ եւ Եպիփան - 823

Սկ. տե՜ս №202:

298. «Լոյս»ի աոաջարկութիւնը - 826

Թրքախոս հայերին հայատառ թուրքերեն եկեղեցական գրքեր ւորա֊ մադրեչու մասին:

299. Տրդատ եպիսկոպոս Պալ- եան. Եկեղեցական ձեոագիրք Կեսա- րիոյ վիճակին վանօրէից, Ս. եկեղեց- եաց եւ անհատից սեփական - 827

ԺԹ դ. գրչագրված Քարոզգրքի նկարագրութիւն:

Սկ. տե՛ս №113:

Թիվ 35 1905 Օգոստոս 27

300. Մկրտիչ վարդապետ Աղաւ- նունի, Ցիսուս Նայինի մէշ (Ղուկաս է 1 1 -1 7 )-8 2 9

Քարոզ:

301. Տիրայր վարդապետ, Եկե- ղեցւոյ հայրերը: Ս. Բարսեղ - 831

Սկ. տե՛ս №253:

2000 «ԼՈ8Ս» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈԻԹՑՈԻՆ է 121

302. Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Մասւե- նախօսակսւն: Հայ եւ Ասորի Եկե- ղեցիներու յարաբերութիւնները - 833

Սկ. տե՜ս N>270:

303. Սպըրճըն, Քարոզի ծրւսգիր- ներ - 837

Սկ. տե՜ս №32:

304. Ղեւոնդ քահանայ Տէր-Ստե- փանեան. Քահանայական խնդիրը -839

Քահանայի վիճակի մասին:

305. Միքայէլ Թէրլէմէզեան, Օրհնութիւն ԲարՅրելոյն - Աստուած յաւիւոեանց ... - 841

306. Ստսւցոսսծ զիրքեր - 842 Գրախոսություն Դա վիթ Խաչկոն-

ցի կրոնագիտական երկու դասագրքե­րի մասին:

307. Аи{*. БаЬайег, Մարդկու- թեւսն կրօնական զարգացումը - 849

Սկ. տե՛ս №210:

308. Աոաջսւրկ մըն ալ - 852 Մանկավարժական մի թերթ կ ու֊

նենաւու անհրաժեշտության մասին' կրոնականին զուգահեռ:

309. Մահու պատիժ - 852 Կարապետ Վարդանյանին մահա­

պատժի ենթարկեչա մասին' Աբիկ Ունճյանին ատրճանակով սպանեչու մեղադրանքով:

Թիվ 36 1905 Սեպտեմբեր 3

310. Ի՞նչպէս կ'տւսքնայ ժողովուր- դը իր Եկեղեցւպն - 853

Եկեղեցական երաժշտության և Գրիգոր Գապասագաըանի ու Պապա Համբարձում Կյոնճյանի մասին:

Սկ. տե՛ս N9286:

311. Միքայէլ Թէրլէմէզեան, Այգ­երգ ֊Ա ր ե ւ ծագեցաւ ... -859

312. Մատենախօսական: Տօքթ. 6 . Թօփճեան, Հայ եւ Ասորի Եկեղեցի նե- րու յարաբերութիւնները - 860

Սկ. տե՛ս N>270:

313. Տիրւսյր վարդապետ, Եկեղեց- ւոյ հայրերը: Ս. Բարսեղ - 864

Սկ. տե՛ս №253:

314. Գարեգին վարդապետ, Գըր- չական անբարոյութիւններ 867

Բարոյախոսություն:

315. Ցովսէփ Պարսամեան, Արբե- ցութեան վնասներն ու դարմանը - 871

•Թաւշանճեան» մրցանակի հա­մար:

Տե՜ս №186:

316. Տովհաննէս աւագ քահանայ Մկրեան, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղեցւոյ մէշ - 874

Սկ. տե՛ս №149:

Թիվ 37 1905 Սեպտեմբեր 10

317. Խաչվերացի տօնին աոթիւ -877

318. Միքայէլ Թէրլէմէզեան, Սուրբ խաչ - Ով քւասսթեւ խաչա­փայտ ... - 882

319. Քննասիրական: Եկեղեցինե­րով ծէսերը - 883

320. Շաւարշ աբեղա], Հերետի- կոսներու պատմութիւնը: Ջ- Վաղեն- տին - 887

Սկ. տե՜ս №202:

122 է «ԼՈ8Ա>ԾԱԲԱք3'ԱԹԵՐք&̂ ճ ^ ^ 1 1^ւ2 !!1^1 !^ԹՑՈԻՆ ^ в в в

321. Ի՞նչպես կ'տաքնաւ ժողովուր­դը իր Եկեղեցւոյն - 889

Ակ. տ ե՜ս № 286:

322. Аиё- ваЬаЬег. Մարդկու- թեսւն կրօնական զարգացումը - 897

Սկ. Ակ՛ս №210:

Թիվ 38 1905 Սեպտեմբեր 17

323. Ի՞նչպէս կ'տսւքնսւյ ժողովուր­դը իր Եկեղհցւոյն - 901

Սկ. տե՜ս №286:

324. Մատենախօսական: Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Հա] եւ Ասորի Եկեղհցինե- րու յարաբերութիւնները - 903

Ակ. տե՜ս №270:

325. Ներսէս վարդապետ, Նւսյինի պատանին - Նային քաղաքն այն օր կողար տրտմագին ... - 907

326. Ա. Կիլպեր, Բարի զի հայ եկե- ղեցւոյն ճարտարապետութիւնը - 908

ճարտարապետը' Աղեքսանդր Սճսնթաշովի ծախսով իր կառուցած եկեղեցու ճարտարապետության մա­սին:

327. Տիրայր վարդապետ, Եկեղեց- ւոյ հայրերը: Ս. Բարսեղ - 910

Սկ. տե՜ս №253:

328. Գէորգ Տէր-Մեսրոպեան, Ակնկալութիւններ Փրկչի գալստեան մասին-913

329. Պսակ աբեղայ, Աթոո - 918Բառի նյութական եւ եկեղեցական

իմաստների մասին:

330. Դամբանականը - 920Գրիգոր Գարակյոզյանի մասին:

331. Վահան վարդապետ Տէր-Մի- նասեան Պարտիզակցի, Դւսրձեսղ Վարդավաո - 921

Պատասխան •Բիւզանդիոն*ի մեջ Խաչիկ Լևոնյանի հոդվածին:

Տե՜ս №261:

332. Ս. էջմիածին: Բարձրագոյն հրաման Հայոց եկեղեցական կսղ- ուածներու եւ դպրոցներու մասին - 922

Եկեղեցու կալվածները վեր ա- դարձնեյու և դպրոցները վերաբանա- յու մասին Նիկոյայ ցարի հրամանը' արտատպված • Ամսագիր Ս. էջ- միածնի 1905, թիլ Է-Ը էն-:

333. Յովհաննէս աւագ քահանայ Մկրեան, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղեցւոյ մէջ - 923

Սկ. տե՜ս №149:

334. Ծայրագոյն վարդապետու- թիւն - 924

Երուսաղեմի պատրիարքական փոխանորդ Եղիշե վրդ. Ձիւինկիրյա- նին ծայրագույն վարդապետի աստի­ճան շնորհէղու մասին:

Թիվ 39 1905 Սեպտեմբեր 24

335. Քրիստոսի փրկագործութեան արդիւնքը - 925

336. Եղիշէ եպիսկոպոս Դարնան, Պոնտոսի «Թղթակից»ին - 927

Առարկություններ •Բիւզանդիոն—ի մեջ տպագրված հոդվածին:

337. Մատենախօսական: Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Հայ եւ Ասորի Եկեցիներու յարաբերութիւնները - 930

Սկ. տե՛ս №279:

2000 «ԼՈՑՍ» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈԻԹՑՈԻՆ է 123

338. Երասւնդ վարդապետ, Աս- տոսսծային նւսխախնամութիւն - 933

339. Ղհւոնդ քահանայ Տէր-Ստե- փանեան. Երաժշտական ճիսլը - 937

Եկեղեցական երաժշտության մա­սին, խմբագրության ընդարձակ մի վերջաբանով:

340. Մեսրոպ քահանայ Դարբի- նեան, Քահանայի մը խօսքերը ւսլքօ- լամոլութեան դէմ - 940

341. Ֆ . Կօտէ, Կեանքի զարգաց­ման յատակագիծը մեր երկրագունդին վրայ - 942

342. Պ. Տ -8 . Մադաթեան, վասն գի նայ եւ ւսրբեցութեան - Ինչ մարդ խմելուց հագ աոաւ... -945

343. Ցակոբ Թիւթխնճեան, Ամուս­նական խնդրոյ մը շուրջ - 945

Խմբագրության մի վերջաբանով:Տե՛ս N9281:

Թիվ 40 1905 Հոկտեմբեր 1

344. Տարեդարձ երջանկաբեր ծննդեան Նորին կայսերական վեհա- փաոութեան ղազի սուլթան Ապտ-Իւլ- Համիտ խան Բ.ի -949

Տե՜ս N91:

345. Ի՞նչպէս կ'տաքնայ ժողովուր­դը իր Եկեղեցտյն - 950

Սկ. տե՜ս N9286:

346. Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեան, Աստուած անեղ - 954

Ներսես Շնորհէղու շարականի աշ­խարհաբար թարգմանությունը:

Տե՜ս N98:

347. Մատենախօսական: Տօքթ. 3 . Թօփճեան, Հայ եւ Ասորի Եկեղեցինե- րու յարաբերութիւնները - 958

Սկ. տե՜ս N9270:

348. Խմբագրութիւն, Շարականա- խօսութիւն - 962

Գրախոսություն Հարություն Մկըր- տիչյանի •Լոյս—ի մեջ տպազրվէղիք հոդվածի մասին:

349. Ցարութիւն Մկրտիչեան, Նե- րածութիւն - 963

Շարականների մասին:Շար. տե՜ս N9 356, 360, 370, 379,

393, 401, 436, 464, 534, 573, 589, 628:

350. Պրուսայի եկեղեցտյն մկըր- տութեան տոմարին ծագումը եւ շա- րունակութիւնը - 965

351. Տրդատ եպիսկոպոս Պալ- եան. Եկեղեցական ձեոագիրք Կեսւս- րիոյ վիճակին վանօրէից, ս. եկեղեց- եաց եւ անհատից սեփական - 967

1807, անհայտ թվականի, 1478, 1811 թթ. գրչագրված ճարտասանու­թյան, Սոկրատի Պատմության, Գան­ձարանի նկարագրություն:

Սկ. տե՜ս N9113:

352. Ցովհաննէս աւագ քահանայ Մկրեան, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղեցւոզ մէջ - 971

Սկ. տե՜ս N9149:

Թիվ 41 1905- Հոկտեմբեր 8

353. Ցայտարարութիւն «Լոյս»ի -973

Իննամսյա հրատարակության վերյուծություն, նյութական և բարոյա­կան աջակցության կոչ:

124 է «ԼՈ6Ս» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈԻԹ6ՈԻՆ 2000

354. Թարգմանչաց տօնին աոթիւ -975

355. Ի՞նչպԷս կ'տաքնսւյ ժողովուր­դը իր Եկեղեցտյն - 980

Սկ. տե՜ս №286:

356. Ցարութիւն Մկրտիչեան, Շա- րականախօսութիւն - 986

Սկ. տե՛ս №349:

357. Սւուսցուած դիրքեր -991 Գրախոսություն Գր. Հ. Գաչուստ-

յանի < Գեթսեմանի* բառաստեղծա­կան ժողովածուի մասին:

Թիվ 42 1905 Հոկտեմբեր 15

358. Ձորս աւէոոարանիչներու տօ­նին աոթիւ - 997

359. Ի՞նչպԷս կ'տաքնայ ժողովուր­դը իր Եկեղսւցտյն - 1000

Սկ. տե՛ս №286:

360. Ցարութիւն Մկրտիչեան, Օա- րականախօսութիւն - 1002

Սկ. տե՛ս №349:

361. Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Մատե- նախօսական: Հայ եւ Ասորի Եկեղեցի- նհրու յարաբհրութիւնները - 1005

Սկ. տե՛ս №270:

362. ձին էշեր: Յովհւսն Դւսմաս- կացի եւ Հայ Եկեղեցի - 1008

Ծար. տե՛ս № 380, 395, 470, 492, 527, 574, 618, 747, 813, 822, 854, 872, 894:

363. Պսակ աբեղա], Եկեղեցական բաոեր եւ ասացուածներ - 1012

• Աթոոակայ, Ախաւեղագէս, Ակու­միտ, Աղ, Աղուհաց- բառերի մասին:

Սկ. տե՛ս №246:

364. Ցովհաննէս աւագ քահանա] Մկրեան, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղեցւո] մէշ - 1015

Սկ. տե՛ս №149:

365. Նոր հրատարակութիւններ - 1019

Համառոտ գրախոսություններ Հ. և Զ- Ասատուրի •Թանգարան հատըն­տիր հատուածներու», • Ծաղիկ- շա­բաթաթերթի, վահան վարդապետ Տէր-Մինապանի • Նոր քրիստոնէա- կան* գրքի մասին:

Թիվ 43 1905 Հոկտեմբեր 22

366. Եկեղեցւոյ հայրերը: Երկաաս- սան վարդապետներ - 1021

Տասներկու սուրբ վարդապետների տոնի առթիվ:

367. Գիւտ խաչի տօնին աոթիւ - 1024

368. Եղիշէ եպիսկոպոս Դարնան, Հնձան - 1026

Բանավեճ:

369. Պսակ աբեղայ, Եկեղեցական բաոեր եւ ասացուածներ -1028

• Աղաբողոն, Աղանդ, Աղաւնի, Աղ­քատանոց, Աղօթք» բառերի մասին:

Սկ. տե՛ս №246:

370. Ցարութիւն Մկրտիչեան, Օա- րականախօսութիւն -1032

Սկ. տե՛ս №349:

371. Գր. Հ. Գալաստեան, Խւսչէն ձայներ - Անոնց, որոնք լլկումներով չարաչար ... -1036

372. Ստացուած դիրքեր -1037

2 0 0 0 «ԼՈՑՍ» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈԻԹՑՈԻՆ է 125

Գրախոսություն էմմանուեյ քա­ռանա Նազարյանցի Վեզուի հարցը, գրքի մասին:

373. Յովհւսննէս աւագ քահանայ Մկրեսւն, Ս. Գրոց ընթերցուածները Հայ Եկեղեցւոյ մէջ - 1042

Սկ. տե՜ս № 149: Վերջ:

Թիվ 44 1905 Հոկտեմբեր 29

374. Ոսկեբերանի տօնին աոթիւ - 1045

Հովհ. Ոսկեբերանի •Լեզուն զըս- պեյ. ճաոը' խմբագրական մի ներա­ծականով:

375. «Լպս»ի լուսաբանութիւնները - 1049

Պատասխաններ Պատարագի ա- ղոթքները նախօրոք քաղելու, գրավոր քարոզի թաղտվաթյան, նավակատի­քի վերաբերյալ հարցերին:

376. Մատենախօսակսւն: Տօքթ. 6 . Թօփճեան, Հայ եւ Ասորի Եկեղեցինե- րու յարաբերութիւնները -1054

Սկ. տե՜ս №270:

377. Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեան, Տէր Ցիսուսը - Տէր Յիսուսն է. վաո ճաճանչովը ճակսւին - 1058

Խմբագրության ներածականով:

378. Մեսրոպ քահանայ Դարբին- եան, «Եկեղեցայ պաակաոանք»ի մա­սին գաւաոներէն արձագանգ - 1061

379. Յարութիւն Մկրսւիչեան, Շա- րականախօսութիւն -1062

Սկ. տե՜ս №349:

380. Հին էջեր: Ցովհան Դամաս- կացի եւ Հայ Եկեղեցի - 1065

Քաղված Ղա/աթիո ազգային մա­տենադարանի № 77 ձեռագրից:

Ցովհան Դամասկացու Տառերի ցանկը և նրա մի ճառը:

Սկ. տե՜ս №362:

ԺԱ տարի

Թիվ 45 1905 Նոյեմբեր 5

381. Քննասիրական: Եկեղեցինե- րու նոփրապետութիւնը - 1069

382. Ղհւոնդ վարդապետ, Հրեշ- տակապետաց տօնին աոթիւ - 1074

383. Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեան, Տէր - Խռոված է նա. Կ ՚ուզէ տալ փորձն անսովոր ... - 1077

384. Կանոնագիտական: վար դա- պետութեան աստիճանները Հայ Եկե­ղեցայ մէջ - 1079

Շար. տե՜ս № 472, 479, 488, 516, 596, 621, 660, 667, 689, 698, 717, 888, 899:

385. Շահէ աբեղայ, Կուսակրօնու- թիւնը Հայ Եկեղեցայ մէջ - 1082

• Վեր. Ց. Գ. Գրիգորեանի բաց նա­մակի աոթիւ գրուած (Մանզամէի էֆքեար), թիլ 1321»:

Շար. տե՛ս №403:

386. Ստացուած գիրքեր -1087Սկ. տե՜ս №372:

387. Այլեւայլք -1092•Լոյս—ի եւ •Բիւզանդիոն—ի հրա­

տարակությունների, Եթովպիայի հա­յոց հոգևոր հովիվ Մկրտիչ քահանա Չւղատ յանին վարդապետության մասնավոր աստիճան տաէա մասին:

126Է .1 ПЯ11. ՈԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈԻԹՑՈԻՆ 2000

Թիվ 46 1905 Նոյեմբեր 12

388. ճոն Բարսեղ հւ Բարսեղ Մաշ- կեւորցին ու Մարկոսի Աւետարանին մեկնութիւնը - 1093

Տե՛ս №389:

389. Բարսեղ Մաշկեւորցի, Չհայ­հոյել եւ կատակ չընել -1096

Քաղված • Մեկնութիւն Աւետարա- նին Մարկոսի- երկից:

Տե'ս №388:

390. Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Ցիսուս Քրիստոս ընդհանուր կրօնից պատ- մութեան տեսակէտէն - 1100

391. Ղեւոնդ վարդապետ. Հրեշ­տակները Ս. Գրոց մէշ - 1103

Սկ. տե՜ս №379:

392. Տիրայր վարդապետ, Եկեղեց- ւոյ հայրերը: Ս. Բարսեղ -1104

Սկ. տե՜ս №253: Վերջ:

393. Յարութիւն Մկրտիչեան, Օա- րականւսխօսաթիւն - 1107

Սկ. տե՛ս №349:

394. «Լոյս»ի լուսաբանութիւնները - 1109

Պատասխաններ՝ ուղղագրության վերաբերյայ խմբագրությանը հաս­ցեագրված հարցերին:

395. Հին էշեր: Ցովհան Դւսմաս- կացի եւ Հայ Եկեղեցի - 1112

Սկ. տե՜ս №362:

396. Մեսրոպ քահանայ Դւսրբին- եան, Հովուական այցելութիւն - 1115

Եղիշե եպիսկոպոս Դուրյանի հով­վական անդրանիկ այցկաթյան նկա­րագրություն:

397. Այլեւայլք -1116

Մաղաքիա Օրմանյանի պատրի­արքության 10-րդ տարեդարձի մասին:

Թիվ 47 1905 Նոյեմբեր 19

398. Մեկնողական: Մարկոս Թ 27 -2 8 -1 1 1 7

399. Տօքթ. 8 . Թօփճեան, Ի*նչ է կրօնական զգացումը - 1121

400. Մեսրոպ վարդապետ, Հին Կտակարանի ծագումը - 1124

Շար. տե՜ս №433, 474, 506:

401. Ցարութիւն Մկրտիչեան, Օա- րականախօսութիւն - 1127

Սկ. տե՜ս №349:

402. Յարութիւն քահանայ Սար- գիսեան, |սաչին հանդէպ ունեցած սէրս - Ցաղթող Խաչիդ տակը ինկած վիրաւոր ... -1131

403. Օահէ աբեղսց, Կուսակրօնու- թիւնը Հայ Եկեղեցւոյ մէշ - 1132

Սկ. տե՜ս №385:

404. Եփրեմ Փափազեան, «վար*- դապետ» բաոին ստուգաբանութիւնը -1135

•Տեսութիւն մ՛ալ իմ կողմի:

405. Վահան վարդապետ Տէր-Մի- նասեան Պարտիզակցի, Կուրութիւն -1136

Մտավոր կուրության մասին:

406. Մ. վարժապետեան. Սխալ տեղեկութիւններու դէմ -1137

<Աւետաբեր*-ի մեջ Արմեն Սար- րաճյանի՝ Քղիի մասին սխալ տեղե­կությունների աոթիվ:

407. Տրդատ եպիսկոպոս Պսւլ- եան, Եկեղեցական ձեոսւգիրք Կետս-

2000 «ԼՈՑՍ» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈԻԹՑՈԻՆ է 127

րիոյ վիճակին վանօրէից, ս. եկեղեց-• եաց հւ անհատից սեփական - 1138

1695, ԺԹ դ. ել 1780 թ. գրչա գրված Ժողովածուի, Ձեոնամուծամնի ել Գիրք Ոսկեանքի նկարագրութխն:

Շար. տե՛ս № 444, 504, 567, 619 683:

Թիվ 48 1905 Նոյեմբեր 26

408. Յովհան Ոսկեբերան, Աղօթք իբր դարման հոգեկան ւսնդամալու- ծութեան - 1141

Քաղված •Մեկնաթխռ ՄատթԷխ Ա գրքից:

409. Ղեւոնդ վարդապետ, Հրեշ­տակները Ս. Գրոց մէշ - 1143

Սկ. տե՜ս №379:

410. Ներսէս վարդապետ, Աոանց քեզի - Աոանց քեզի, Տէր, տիեզերքն այս անհուն ... - 1146

411. »Լոյս»ի շուրջը -1147•Լոյս-ի ' իբրև կրոնագիտական

պարբերականի անհրաժեշտության մասին:

412. Միսիօնարի մը յայտարարու- թիւնը -1150

Ամերիկացի միսիոնարների վնա­սակար գործունեության մասին:

413. Պսակ աբեղայ, Եկեղեցական բաոեր եւ ասացուածներ - 1154

* Ամբիոն կամ Ամպիոն- բառի մա­սին:

414. Շաւարշ աբեղայ. Հին լեզու եւ նոր լեզու - 1155

Լեզուների զարգացման և փոփո­խության մասին:

415. «Լոյս»ի լուսաբանութիւնները - 1159

Բանավեճ հայերենի ուղղագրու­թյան վերաբերյալ՝

416. Նոր հրատարակութիւն - 1163Համառոտ գրախոսություն Ֆ. Մու­

րատի աշխատասիրությամբ չայս տե­սած «ՅայտնութիւՕ Ցովհաննու հին հայ թարգմանաթխնը» գրքի մասին: Տե՜ս №885:

417. վախճանումներ -1164Մահախոսականներ Ներսես ե-

պիսկոպոս Ապանյանի և Ս. Տեմիր- ճիպաշյանի մասին:

Թիվ 49 1905 Դեկտեմբեր 3

418. Հայ Եկեղեցւոյ աոաքեալները -1165

Թադեոս և Բարթուղիմեոս առաք­յալների տոնի մասին:

419. Քննսւսէր, Համապատում - 1172

Շար. տե՜ս № 422, 432, 441, 461, 471, 478, 487, 495, 505, 514, 521, 528, 536, 560, 563, 568, 580, 585, 594, 603, 613, 620, 626, 639, 652, 662, 670, 678, 686, 692, 703, 714, 725, 736, 742, 756, 761, 777, 789, 795, 810, 819, 828, 836, 842, 850, 861, 876, 882, 898, 906:

420. Գարեգին վարդապետ. Քա­րոզ: Կատարելութիւնը - 1175

421. Դարձեալ մեր հարուստ ներուն -1179

Կիլիկյան Դպրեվանքի նյութական վիճակը բարելավելու կոչ:

422. Ստացուած գիրքեր - 1184Սկ. տե՜ս №370:

• (Շարունակելի)

128 է ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2000

“ Э Ч М И А Д З И Н ”

О Ф И Ц И А Л Ь Н Ы Й Ж У Р Н А Л Э Ч М И А Д З И Н С К О Г О

К А Т О Л Й К О С А Т А

( И ю л ь 2 0 0 0 )

I. Повторное освяшенне армянской церкви Св. Катерины Санкт-Петербурга под председательством Его Святейшества Католикоса всех армян Гарегина II н Патриарха всея Руси Алексия П, 11-15 июля 2000 г. (с. 3-10).

2 Первое патриаршеское посещение Его святейшеством Католикосом всех армян Гарегином П Ширакской епархии, 24-30 июля 2000 г. (с. 11-27).

3 Энциклика Его Святейшества Католикоса всех армян Гарегина П Его Преосвя­щенству Архиепископу Усику Сашуряну по случаю 40-летия его церковной служ­бы и его награждения орденом “Св. Нерсес Шнорали” , 16 июля 2000 г., К? 16 (с.

28-29).4. Энциклика Его Святейшества Католикоса всех армян Гарегина II г-ну Михаилу

Пиотровскому по случаю его награждения орденом “Св. Саак-Св. Месроп” , 6

июля 2000 г., № 14, (с. 30-31).5. Энциклика Его Святейшества Католикоса всех армян Гарегина II г-ну Владимиру

Яковлеву но случаю его награждения орденом “ Св. Нерсес Шнорали” , б июля 2000 г., № 15, (с. 32-33).

6. Жалование патриаршеских наград, благословений и поздравлений в течение июля месяца 2000 г. (с. 34-35).

О Ф И Ц И А Л Ь Н А Я И Н Ф О Р М А Ц И Я

7. Посещение Его Святейшеством Католикосом всех армян Гарегином II строя­щейся церкви Св. Григория Просветителя в Ереване, 21 июля 2000 г. (с. 36-37).

8. Повторное освящение монастырского комплекса Кечарис, 9 июля 2000 г. (с. 38).9. Аудиенция делегации Бундестага у Его Святейшества Католикоса всех армян

Гарегина П, 17 июля 2000 г. (с. 39).

Р Е Л И Г И О З Н Ы Е И С С Л Е Д О В А Н И Я

10. Проповедь Его Преосвященства Архимандрита Заре Кабахяна в Кафедральном Соборе Св. Эчмиадзина, 2 июля 2000 г. (с. 40-43).

II . “ Свидетели Иеговы” пли свидетели лжи? (Корреспонденция из Ирана) - (с. 44- 48).

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ է 129

12. С Е Р Ж М АИ Л Я Н - Почему самоубийство неприемлемо? (Точка зрения, осно­ванная на исторических тезисах) - (с. 49-52).

И С Т О Р И Ч Е С К И Е И С С Л Е Д О В А Н И Я

13. А Й Ц ЕМ И К КО РКО ТЯН - Благочестивый предводитель армянской общины Новой-Джуга архиепископ Хачатур Кесараци (научное исследование)- (с. 53-65).

14. ХА ЧИ К СА М ВЕЛ Я Н - 57-ая глава “Истории” Аракела Даврижеци (научное исследование) - (с. 66-70).

15. “ Биография архимандрита Воскана Ереванци, печатника данной книги” (перевод А. Зограбяпа) - (с. 70-75).

16. А СТГИ К ГЕ ВО РК Я Н - Художник Маркос (XVII в., Константинопль) - (научное исследование) - (с. 76-83).

17. Второй выпуск Факультета Богословия Ереванского Государственного Универ­ситета (Церемония вручения дипломов бакалаврам-выпуекпикам 1999-2000 учебного года), 1 июля 2000 г. (с. 84-88).

Р Е Ц Е Н З И И

18. АЙ КАН УШ М ЕСРО П Я Н - Новая Книга проповедей Католикоса всех армян Гарегина I (“Родина - образ армянства") - (с. 89-91).

19. АНИ Х У Д А ВЕРД Я Н - Кризис Армянской церкви по документам (“Отец Хрпмян и царская тирания (1903-1907 гг.)" с Предисловием редактора Бейбутяпа: “Армянская церковь в начале X X века”) - (с. 92-93).

20. ГР А Ч И Я А. А С М А Р Я Н - Чудесное таинство армянской литературы (Книга “Великое и чудесное таинство” Аршака Мадояна), Ереван, 1999 г., 160 стр. (с. 94-95).

В С В Я Т О М П Р Е С Т О Л Е И В Е П А Р Х И Я Х

21. САРКАВАГ ГЕ В О Р К СА РК СЯН - Торжественная церемония ухода в заслу­женный отдых Его Преосвященства Архиепископа Усика Саптуряпа в Св. Прес­толе Эчмиадзина, 16 июля 2000 г. (с. 96-97).

22. Слова поздравления Его Преосвященства Архиепископа Нерсеса Позапаляна по случаю 80-летия со дня рождения Его Преосвященства Архиепископа Усика Сан- туряна (с. 97).

23. СА РК АВАГ Г Е В О Р К СА РК СЯ Н - Посвящение в сан саркавагов в Св. Прес­толе Эчмиадзина, 16 июля 2000 г. (с. 98-101).

24. Межепархиальное собрание Молодежной Комиссии паломничества в Св. Прес­толе Эчмиадзина, 17 июля 2000 г., (с. 102).

լ 3 0 է էՏՄ ԻԱ ԾԻՆ 2 0 0 0

25. С о б р » « «яюлшпоьного орш ,а »օ 1700-летию , С . П р .с ™ . Э ™ » ™ . 13-

« А Р И П И С К О П А ГА Н П А Л И О ЗЯ Н - В И И » Н о.ую -Зел.щ ню Его Пре-

н < л » патриаршеского л е т » . И щ и . « » Д « В о ™ * А р ~ о „ а

д ш Пшшозяна, 3-11 ш ош 2000 г. (с. 104-106).

М Е Ж Ц Е Р К О В Н Ы Е с в я з и

2 7 Реальность прямых переговоров меящу Русской П р а в о . ™ ս Армянской ‘ а п о с т о л ь с к о й Церквами (Председатель Отдела межцерковпых связен Москов­

ского Патриаршества Митрополит Кирилл встретился в Москве с ответственным

лицом Отдела межцерковпых связей Армянской Апостольской Церкви епископом

Езником Петросяном, 6 июля 2000 г.) - (перевод с русского Гаянэ Алексанян) -

(с. 107-109).28 С А РК А ВА Г С А М В Е Л К И Р А К О С Я Н - “Молодежь третьего тысячилетия в

' Православной Церкви” , Конференция в Стамбуле, 18-25 июня 2000 г. (с. 110-

1 П ) .29. Краткие церковные новости. Информация о Святой Литурпш, проповедях и дру­

гих торжествах в Кафедральном соборе (с. 112-113).

Б И Б Л И О Г Р А Ф И Я

30. А Н Д Р А Н И К ЗЕ Й Т У Н Я Н - Библиография еженедельника “Луйс” (1905-1906

гг .)- (с . 114-127).

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ է 131

“ Е Т С Н Ш А Б 2 Ш “

о р и с 1 а ь м с ж т н ь у о р н о ь у е т с н м ь ш х ш

(Ли1у 2000)

1. Ке-ЬепесНсйоп օք Л е Аппешап СЬигсЬ Տ է-СаЛеппе օք Տէ. Ре1егБЬиг§ ш ргевепсе

օք№տ НоНпезз С аге§и т II, СаЛоНсоз օք аП А гтетапБ, апс! Н15 НоНпезз А1еху II, РаичагсЬ օք аП սստտւՅ, 11-15 Ли1у 2000 (р. 3-10).

2. քՄՏէ Р атагсЬ а! \̂ ւտւէ օք № з НоНпезз С аге§ит II, СаЛоНсоз օք а11 А гтеш апз, էօ Л е Л осезе օք БЫгак, 24-30 М у 2000 (р. 11-27).

3. ЕпсусНса! օք №տ НоПпезв О аге§ит И, СаЛоНсоз օք аП А гтеш апз, էօ №տ Еш теп-

се АгсЬЫэЬор Ниэ51к Бапшпап оп Л е оссдокт օք Л е 40й1 Апшуегеагу օք հւտ Բոօտէ-

հօօճ апй հւտ Оесогайоп \укЬ Л е Огйег “ Տէ. № гзез БЬпогЬаН” , 16 Ли1у 2000, по. 16 (р . 28-29).

4. ЕпсусНса1 օք Н й НоНпеи О аге^ит И, СаЛоНсоз օք а11 А гтеш апз, էօ Мг. МПЛаН

РкИгоувк! оп Л е оссазюп օք հւտ Эесогапоп \уйЬ Л е Огйег “ Տէ. БаЬак-З!. Мезгор” ,

6 М у 2000, по. 14 (р. 30-31).5. ЕпсусНса1 օք №տ НоНпезз Сагецшп II, СаЛоНсоз օք аП Агтеш апэ, էօ Мг.

У1аЛггиг Уакоу1еу оп Л е оссазюп օք հւտ Оесогайоп \укЬ Ле Огйег “ Տէ. Иегеез

ЗЬпогЬаН’’, 6 Ли1у 2000, по. 15 (р. 32-33).6. Օւտէոեսէւօո օք Ра1пагсЬа1 Огс1ег5, 1316տտւո§տ апй Соп§гаШ1а1юп М езза§ез ճսոոյ»

Л е т о п Л օք М у 2000 (р. 34-35).

О Р Р 1 С 1 А Ь Ш Р О К М А Т 1 С Ж

7. \̂ ւտւէ օք Ւ1ւտ НоНпезз О аге§ит И, СаЛоНсоз օք аП А гтеш апз, էօ Л е Շօոտն-սշէւօո

Бке օք Л е СЬигсЬ Տէ. Сшеог Ьш зауопсЬ տ Уегеуап, 21 М у 2000 (р. 36-37).

8. Ке-ЬепеЙ1сйоп օք Л е Мопавйс Сошр1ех օք КесЬапБ, 9 М у 2000 (р. 38).9. АисНепсе §1уеп Ьу Ւէւտ НоНпезз Оаге°шп II էօ Ле Эе1е§аиоп օք Л е Випёез1а§, 17

М у 2000 (р. 39).

К Е Ы С Ю Ш Б Т Ш Г Е З

10. 5егшоп ОеИуегей ах. Л е СаЛебга1 օք Б^ЕсЬпш сЫ п Ьу №տ Е т т е п с е Уагёаре!

2агеЬ КаЬа§1иап, 2 М у 2000 (р. 40-43).11. “ М т е з в е з օք ]еЬоуаЬ” ог М т е з з е з օք 1ле? (Соггезропйепсе Л о т 1гап) - (р. 44-

48).12. Б Е К С Е МА1ЫА1Ч - У/Ъу ւտ БшсИе ւոՅճաւտտւհԽ? (բօտէ օք у1е\у Ьазес! оп հւտէօո-

са1 Л ез1зез) - (р. 49-52).

132 է ԷՋՄԻԱ ԾԻՆ 2000

н к т о м с а ь տ ո տ ա տ

13 ЛУТ2ЕМ1К К О К К О Т Ш * - АгсЬЫзЬор КЬасЬашг Кеззагайн, Բաստ Ьеайег օք Ыог-յս^ա Аппешап Сопшшпйу (шуезй§а1юп) - (р. 53-65).

14. КН А СШ К БАМУЕЬШ Ч - ТЬе 57л СЬар1ег օք Агаке1 БаупгЬеЫ’в “Шйогу”

(туезо§айоп) - (р. 66-70).15. “Вю§гарЬу օք Уагёарег Уоэкап УегеуапШ, Рпйег օք Ле РгезеШ Воок” (էոտտհէշժ

Ьу А. 2оЬгаЫап) - (р. 70-75).16. А вТ С Ш К СЦЕУОККШ Ч - РанИег Магков (17* сепШгу, ՇօոտէՅոէտօթԽ) -

(նո^տճ&ւճօո) - (р. 76-83).17. Бесопй Ргошойоп օք Ле ТЬео1о§у РасиНу օք Уегеуап БШе Ш уеп& у (Сегетопу

օք Ծւբ1օւաւտ БеЦуегу էօ Л е ВасЬе1оге Сгайшиез օք 1999-2000 Бшйуте Уеаг), 1

М у 2000 (р. 84-88).

С К Г П С А Ь К Е У 1 Е \У

18. НАУКАГГОивН М ЕБКОРШ Ч - Ке\у Воок օք Б егтом Ьу Саге^ит I, Са&оНсоз օք а11 АгтешапБ (“МоЛег1апй 8Տ ап Ьпаее օք Аппешши") - (р. 89-91).

19. А М КНОШАУЕМ)1А1Ч - Շոտւտ օք Л е Агтешап СЬигсЬ տ Ооситепй (“РаЛег КЬгшмап апй Ле Շ28ոտէ Тугаппу (1903-1907)” чйЛ ап ЬйгоАкЛюп Ьу е<Шог БапЛо ВеЬЬийап: “ТЬе Аппешап СЬигсЬ 8է Л е Ве§тпш § օք Ле 20й СепШгу”) - (р. 92-93).

20. НКАСШ А А. АвМ АКШ Ч - ТЬе ՏբԽոճւճ Мув1егу օք Ле Агтешап ЬкегаШге (ТЬе Воок “Огапй апс! ՏթԽոճւճ МуБГегу” Ьу АгеЬак Маёоуап), Уегеуап, 1999, 160 р. (р. 94-95).

А Т Т Н Е Н О Ь У Б Е Е А1*П) ЕЧ Т Н Е Б Ю С Е Б Е Б

21. БАККАУАС СЧ ЕУ О К К БАКСвХА^ - ՏօԽոտ Сегетопу օք ЯеЛетеШ օք №տ Етшепсе АгсЬЫзЬор Ниввгк БапШлап гХ Ле Но1у Бее օք Տէ-Քօհաաժշա, 16 М у 2000 (р. 96-97).

22. Соп§гат1айоп БреесЬ Ьу Н в Е тте п се АгсЬЫвЬор Ыегеез РогараНап оп Ле осса- տւօո օք Ле 80й1 Апшуегеагу օք В йЛ օք №տ Етш епсе АгсЬЫзЬор НивБгк Батипап (р. 97).

23. БАККАУАС СЧ ЕУ О К К вА К С вЬ Ш - Огйшайоп օք Багкауа^Б аХ Ле Но1у Бее օք Б^ЕсЬпиайгш, 16 М у 2000 (р. 98-101).

24. РП§пта§е УоиЛ Շօոսատտւօո ШепИосевап Мее1ш§ 8է Ле Но1у Бее օք Տե-ЕсЬ- ппаёгт, 17 М у 2000 (р. 102).

25. 1700й1 Аптуегеагу Ехесийуе Ог§ап МееЛ1§ а! Л е Но1у Бее օք Տէ.-ՏռհաւՅճճո, 13- 15 М у 2000 (р. 103).

2000 ԷՋՄԻԱԾԻՆ է 133

26. АКСНВЮ НОР АСНАN Р А Ы 0 2 Ш Ч - Ухвк էօ 2еа1апс1 Օք №տ Ешшепсе АгсЬЫзЬор А&Ьап РаНсшап, РайчагсЬа! էօ 1псЦа апй Ше Раг Еаз1, 3-11 .1ипе 2000 (р. 104-106).

Ш Т Е К - Е С С Ь Е 8 1 А 8 Т 1 С К Е Ь А Т К Ж Б

27. Кеа1йу օք 01гес1 №ջօէւՅէւօոտ ЬеНуееп &ստտւՅո ОлЬойох апй Аппетап АровЮНс СЬигсЬеБ (Суп1 МеСгороШе, СЬа1ппап օք Мобсо\у Ра1пагса1е 1п1ег-Есс1ез1азйс Ке1а11опз О ераП тет, шее1з ւո Мобсолу ууМ 13ւտհօթ Етшк Рейч^ап, КезротшЫе ^°г 1Шег-Есс1ез1а8йс геЫюдо ОераЛтегМ օք Аппешап АройоНс СЬитсЬ, 6 М у 2000) - (էոոտ18էշժ քՒօա К ^ а п Ьу Оауапе А1ехашап) - (р. 107-109).

28. БАНКАVАС БАМ УЕЬ КյКАКО ՏՏIАN - “УоиЛ օք Ше ТЫгё МШешит ш Ле ОпЬойох СЬитсЬ”, СопГегепсе ш ЫапЬи!, 18-25 .1ипе 2000 (р. 110-111).

29. Ցոշք СЬитсЬ 1пйэттаиоп аЬои1 Ле Но1у Маэзез, Бегтопз апё оЛегՏօԽաաէւօտ Ье1(3 ы Л е Но1у Бее апё Л е Б ^-Е сЬ тасЬ т СаШеёга1 (р. 112-113).

В 1 В Ы О С К А Р Н У

30. А1ЧОКАМ1К 2Е V Т Ս N IА N - ШЫю^гарЬу օք Й1е ,1оита1 “Ьоиуз” (1905-1906) - (р. 114-127).

134 է ԷՋՄ ԻԱ ԾԻՆ 2000

“ Е Т С Н М Ш > 2 Ш Е ”

ОКСА№ ОШ СЕЕХ ԲՍ ՏАЛЧТ-вШСЕ 0 ’ЕТСНМ1А021>'Е(յսԱԽէ շօօօ)

1. КеЬёпёЛсйоп йе ГёвНзе аппёшеппе Б1е-СаЛегте ёе Б1.-Рё1егеЬоиг8 еп ргёэепсе йе Ба Б а й ^ ё Оагё§шпе П, СаЛоНсоБ йе էօստ 1еэ А гт ё т е м , е1 йе Ба Տաո№է6 А1е- ху II, РатагсЬе йе ЮШе 1а &ստտւ6,11-15 յսԱԹ 2000 (р. 3-10).

2. Ргепйёге тойе ратагса!е йе Ба БашЮё Оагё§шпе П, СаЛоНсоз йе էօստ 1շտ Агтё- шедо, аи сНос&е йи СЫгак, 24-30 յ ш11е12000 (р. 11-27).

3. ЕпсусИяие йе Ба БашЮё Оагё^ише И, СаЛоНсоз йе էօստ 1еБ А гтётепз, а Боп Е ттеп се ГАгсЬеуёяие 11օստտւ1< БапЮипап ձ ГоссаБЮп йи 40е аптуегза1ге йе за ргёЫБе շէ йе эа йёсогайоп йе Гогйге “ Տէ. Ыегеёз СЬпогЬаН”, 16 յա ^ է 2000, по. 16

(р. 28-29).4. ЕпсусПяие йе 5а Ба^теГё Сагё^ите II, СаЛоНсоз йе էօստ 1ев А гтётепз, ձ М.

ММаЙ Рют>уз!а к Госсазюп йе Ба йёсогайоп йе Гогйге “Տէ. БаЬак-Б!. Мезгор” , 6

յա1Խէ 2000, по. 14 (р. 30-31).5. ЕпсусПяие йе Ба Бай«е1ё Сагё^шпе И, СаЛоНсоз йе էօստ 1еБ А гтётепз, ձ М.

ХПайшй՜ Уакоу1еу ձ ! ’оссазюп йе эа йёсогайоп йе Гогйге “Տէ. Ыегеёз СЬпогЬаН” , 6

յսԱ^է 2000, по. 15 (р. 32-33).6. Բւտէոեսէւօո йе йёсогаНопз ра!лагса1ез, йе Ьёпёйюпопз е1 йе тезза§ез йе ГёНска-

էւօո аи շօա՜տ йи աօւտ йе յսԱԽէ 2000 (р. 34-35).

Н Ч Е О К М А Т 1 С Ж О Е Е 1 С 1 Е Ь Ь Е

7. У15Йе йе 5а БаЫеГё Оагё^шпе II, СаЛоНсоз Йе էօստ 1ев А гтётепз, аи сЬапНег йе 1'ёёН5е Տէ.-Օո§Օք ЬоиззауопЮЬ ձ Егёуап, 21 յաւԽէ 2000 (р. 36-37).

8. КеЬёпёйкПоп йи сотр1ехе топазНяие йе КёюЬапз, 9 յսԱԽէ 2000 (р. 38).9. АиЛепсе Йоппёе раг Ба За1п1е1ё Оагё§шпе II, СаЛоНсоэ йе էօստ 1еБ А гтётеп з ձ 1а

йё1ёеаНоп йи Випйез1а§, 17 յա1Խէ2000 (р. 39).

Е Т Ш Е Б К Е Ы С Г Е и З Е Б

10. Бегтоп ргопопсё ձ 1а СаЛёйга1е йе Б^ЕюЬпйайгте раг տօո Е тте п се ГагсЫтап- йгке 2агеЬ КаЬа§Ыап; 2 յսԱԽէ 2000 (р. 40-43).

11. “Т ё т о т з йе 1ёЬоуаЬ” ои 1 ётотз йи тепзоп§е (Соггезропйапсе ге?ие й’1гап) - (р. 44-48).

12. БЕКСЕ МА1ЫА1Ч - Րօսպսօւ 1е 8шс1Йе евШ ետէեատտւԵԽ? (РойП йе уие йпйё տսք йеэ Лёвев հւտէօո՚զսօտ) - (р. 49-52).

2000 ԷՋՄԻԱ ԾԻՆ է 135

е т ш е б տ տ ւ ՚օ ւ ս Չ ւ տ տ

13. АУТ2ЕМ 1К КОККОТ1А1Ч - Ь’АгсЬеуёяие КЬаКЬаЮиг КевзагаЫ, ргеих сЬеГс!е 1а соштипашё агтётеппе с1е Мог-Црщфа (гесИегсЬе Баепййцие) - (р. 53-65).

14. КНАТСН1К ՏАМ VЕԼIАN - Ье 57е сЬар^е с!е Г’ЩзЮте” с1’Агаке1 ОаУгцёЫ (гесЬегсЬе зспепИЯцие) - (р. 66-70).

15. “ Вю§гарЫе с1е ГагсЫтапйгке Уовкап Егёуапй1, 1тр п теи г ёи ргёБет Уо1ите” (էռւժաէ раг А. 2оЬгаЫап) - (р. 70-75).

16. А БТСН Ж СՍЕVОКК1АN - Ье рейИге МагкоБ (ХУПе Б1ёс1е, ՇօռտէՅՈէտօթԽ) - (гесЬегсЬе Баепййяие) - (р. 76-83).

17. Бесопёе ргото^оп с1е 1а Расикё с1е ТЬёо1о§1е ёе Гишуегакё ё ’ЕШ сГЕгёуап (С ёгётоте ёе 1а гепше ёеБ 01р1отеБ аих ЬасЬеНегБ с!е Гаппёе ишуегаШйге 1999- 2000), 1ег յսԱԽէ 2000 (р. 84-88).

С И Т К ^ и Е 1 Л Т Т Е К А 1 К Е

18. НАУКАNОՍСНЕ МЕ8КОР1А1Ч - Моиуеаи 1л\те йе БегтопБ раг Сагё^ите 1ег, СаЛоИсоБ с1е էօստ 1ев АгтётепБ (“Ьа Райче с о т т е 1шаее с1е ГАгтётеШ ё” ) - (р. 89-91).

19. А1Ч1 КН0и0АУЕК01А1Ч - Ьа сгве ёе ГЕ^Нве агтётеппе ё ’аргёБ 1շտ ёоситепй (“ Ье Рёге КЬпгтап е! 1а 1угапте &апБ1е (1903-1907)” ауес ипе Խե՚օճսշէւօո ճս гёёа<Леиг Бапёго ВеЬЬоиПап: “ Ь’ЕбНзе агтётеппе аи ժճեսէ ժս ХХе 31ёс1е” - (р. 92-93).

20. НЯАТСН1А А. А8МАК1А1Ч - Ье Бр1еп(Ис1е туБ1ёге ёе 1а НпёгаШге агтётеппе (Ье Нуге “Сгапё е1 Бр1епё1ёе туБ1ёге” ё ’АгсЬак Маёоуап), Егёуап, 1999, 160 р. (р. 94-95).

л и Б А Ш Т - Б Ш С Е Е Т Б А Т О Ь Е Б Б Ю С Е в Е Б

21. БАККАУАС С и Е У О К К БАКСБЬИЧ - С ёгётоте Бо1еппе11е ёе 1а гейайе ёе Տօո Е тте п се 1’АгсЬеуёцие НоиББ^к Տաէօսաո аи Бани^ё^е ёе Б^ЕйЬгсиаёгте, 16 յա!Խէ 2000 (р. 96-97).

22. Раго1еБ с1е ГёНс^йоп с1е Տօո Е тте п се ГАгсЬеуёцие ЫегеёБ РогараПап ձ Госса- տւօո ёи 80е апп1Уег5а1ге с!е 1а па1ББапсе ёе Տօո Е т т е п с е ГАгсЬеуёцие НоиББ1к Батоипап (р. 97).

23. БАККАУАС С1)ЕУ О КК БАКСБЬМ - Огётайоп ёе Багкауа§Б аи ОДИ-ОДе ёе Б^Е&Ьгспаёгте, 16 յսւ116է 2000 (р. 98-101).

24. Яёитоп Ы ег-ёюсёБате ёе 1а Շօոսատտւօո с!е յօսոշտ рё1еппБ аи Տաոէ-ՏԹտշ ёе Տէ.- ЕкЬпйаёгше, 17 յսւ1Խէ2000 (р. 102).

25. Яёишоп с!е Гог§апе ехёси^Г ёи 1700е аптуегБа1ге аи Баий-Бгё^е ёе Տէ.- Ею Ы таёгте, 13-15 յւսւԽէ 2000 (р. 103).

136 է է ջ մ ի ա ծ ի ն 2000

26 А КСН ЕУЕ<2иЕ А С 1Ш Ч Р А 1 Д 0 2 Ш 1 - УЫ1е еп Моиуе11е-2ё1зпёе ёе Տօո Етш епсе ГА лЛ еу^и е А§Ьап РаНсшап, Д О р атагса ! еп 1пс1е « Ех1г6те-О пет,

3-11 յսա 2000 (р. 104-106). ,.

В П А Л О Ю Ш ТЕКЕССЬЕ81А8ТШ иЕ8

27. К баШ Йез пёёос1аПош; й г е с ю еп1ге ЬТЕвИве ОпЬойохе Киме е1 ГЕгИ м АровюНяие Агтёшеппе (Ье Мё1гороШе СупИе, Рг&ЫеШ ճս ОбрагОпеШ роиг ետտ ге1айопз Ы егесс^ азй я и ев ճս Р а тагса ! йе Мовсои, ее гепсопгге ձ Мовсои ауес

ГЕуёаие Е д и к Рё№>И1ап, КезрошаЫе <1и Б ё р ап еш ет роиг 1ев гекНопв ййегесс^азпяиез йе Г Е ^ е АрмЮ ЦфК Агтёшеппе, 6 յսԱ ե* 2000) - (էաճաէ ճս

гаме раг Оауапё А1ехашап) - (р. 107-109).28 БА КК А У АС вА М У Е Ь К т А К О в в Ш ^ - “Ьа Теипевве ճս ճ օ ա ծ ո շ тШ ёп аге

Напч РЕеНве ОгШоёохе” , СопГёгепсе Ճ ЫапЬи1, 18-25 յսա 2000 (р. 110-111).

29. ВгёуеБ поиуеИев 6շշ№տւ3տէւգս6տ. Ы о гтай о п տա՜ 1еБ ЗайНеБ-Мевзез, 1ев вегтопБ е1 1ев ашгез вЫеппйёв ассотрИеБ ձ 1а СаШёёга1е ճօ ՏՅտէ-Տէօհւա8ճշե№ (р. 112-113).

В 1 В Ы О С К А Р Н 1 Е

30. А N ^К А N IК И ЕУ ТО иМ А М - В М о д а р Ы е ճօ ГЬеМ ошайайе “Ьоиуз” (1905-

1906)- (р .1 14-127).

Գ ԼԽ Ա Վ Ո Ր Խ Մ Բ Ա Գ Ի Ր ՝ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ԶԵՅԹՈՒՆՅԱՆ

ԽՄԲւՀԳՐՈՒԹ-ՅՄՆ ՀԱՍՑԵՆ'ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն Ի ՀԱ ՆՐԱ ՊԵՏՈ ՒԹ ՅՈ ՒՆ, ԷՋՄ ԻԱ Ծ ԻՆ

«ԷՋՄ ԻԱ Ծ ԻՆ » ԱՄՍԱԳՐԻ ԽՄ ԲԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Республика Армения, Эчмиадзин. Редакция журнала “Эчмиадзин” Кёйасйоп ёе 1а геуие “ Е^ЬпйасЫ пе” , Е ^ Ь т а с М п е , А гтёш е

ԴԱ Ս ԻՉ' 77764

Ս Ա ՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋ Ս ԻԱ Ծ Ն Ի ՏՊ Ա ՐԱ Ն