ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС

ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

“Иқтисодиёт назарияси” кафедраси

РЕАЛ СЕКТОРНИ ДАВЛАТ

ТОМОНИДАН ТАРТИБГА

СОЛИНИШИ

ЎҚУВ-УСЛУБИЙ МАЖМУА

ТОШКЕНТ – 2018

1-МАВЗУ. БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИ ШАРОИТИДА ДАВЛАТНИНГ

ФУНКЦИЯЛАРИ ВА ИҚТИСОДИЙ СИЁСАТИНИНГ МАҚСАДЛАРИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мазкур мавзуда иқтисодиётни

бошқаришнинг турли назариялари, бозор иқтисодиёти шароитида

иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш дастаклари, воситалари ва

асосий йўналишлари очиб берилган.

1. Иқтисодиётни бошқаришнинг турли хил назария.

2. Давлатнинг иқтисодиётни бошқаришдаги вазифалари. Давлат

иқтисодий сиёсатининг мақсади.

3. Давлат иқтисодий сиёсатининг асосий йўналишлари ва тартибга

солиш дастаклари.

4. Иқтисодий ва ижтимоий сиёсатнинг ўзаро боғлиқлиги.

1. Иқтисодиётни бошқаришнинг турли хил назария

Миллий иқтисодиётнинг самарадорлиги кўп омилли кўрсаткич бўлиб,

бунда унинг эришилган даражаси кўп жиҳатдан иқтисодиётда давлат ёки

бозор тизимининг тутган ўрнига боғлиқ. Чунки анча юқори самарадорликка,

биринчидан, бозорнинг тартибга солиш усуллари орқали; иккинчидан,

иқтисодиётни фақатгина ягона марказдан марказлашган бошқариш йўли

билан; учинчидан, иқтисодиётга давлатнинг аралашувини бозор усуллари

билан уйғунлаштириш орқали эришилади.

Кишилик жамиятининг илк даврлариданоқ давлатнинг иқтисодиётга

аралашуви муаммоси пайдо бўлган. Товар ишлаб чиқаришнинг

ривожланиши ва пулнинг пайдо бўлиши судхўрлик капиталини вужудга

келтирган. Судхўрлик ўзининг юқори фоизлари билан товар ишлаб

чиқарувчиларни хонавайрон қилиб, давлатни қашшоқлашишига олиб келган.

Бу ўз навбатида давлатнинг ўзини ва солиқ тўловчиларни ҳимоя қилишга

мажбур этган. Қадимги Бобилда қабул қилинган Эшнун ва Хаммурапи

қонунлари бунга мисол бўла олади.

Буюк жуғрофий кашфиётлар даврида Ғарбий Европа

мамлакатларининг мустамлакаларни босиб олиш сиёсати ҳам давлатнинг

иқтисодиётга аралашувини тақозо қилган. Чунки бунда, биринчидан,

мустамлака аҳолисини итоатда ушлаб туриш; иккинчидан, мустамлакаларни

бошқа давлатлардан ҳимоя қилиш зарурати пайдо бўлган.

ХХ аср бошларида, кўплаб мамлакатлар биринчи жаҳон урушининг

иштирокчилари бўлганлиги сабабли, давлат иқтисодиётни бошқариш бўйича

бир қатор вазифаларни ўз зиммасига олган. У ресурслар ва ишчи кучини

тақсимлаган, йирик монополистларга мамлакат учун зарур бўлган кўплаб

зарурий товарларни ишлаб чиқариш бўйича буюртмалар берган.

Давлатнинг иқтисодиётга аралашуви асосан 1929-1933 йиллардаги

жаҳон иқтисодий инқирозидан кейин кучайган. У иқтисодиётга таъсир

кўрсатишнинг ҳар хил усулларини қўллаб, циклга қарши тартибга солишни

амалга оширган.

Иқтисодий тафаккур тарихидан биринчи марта давлатнинг

иқтисодиётдаги ўрни масаласи А.Смит томонидан илмий асосда кўриб

чиқилган. Унинг "Халқлар бойлигининг табиати ва сабабларини тадқиқ

қилиш ҳақида" (1776 йил) номли китобида бозор усуллари орқали

иқтисодиётнинг ўз-ўзини тартибга солиш зарурлиги таъкидлаб ўтилган.

А.Смитнинг фикрича хусусий товар ишлаб чиқарувчилар бозори давлат

назоратидан тўлиқ озод бўлиши зарур. Ана шундагина ишлаб чиқарувчилар

истеъмолчилар талабига мос равишда ишлаб чиқаришни ташкил қилиш

имконига эга бўлади. Бунда бозор воситасида тартибга солиш, ҳар қандай

четдан аралашишсиз ишлаб чиқарувчиларни бутун жамият манфаатлари

учун ҳаракат қилишга рағбатлантиради.

А.Смит давлатнинг иқтисодий жараёнларига ҳар қандай аралашуви

охир-оқибатда фақат вазиятни ёмонлаштиради деб ҳисоблайди. Масалан,

давлат томонидан белгиланган ташқи савдо тартиб – қоидалари миллий

истеъмолчиларга фақат зарар келтириши мумкин. Ҳақиқатдан ҳам импортга

бож тўлови миллий ишлаб чиқарувчиларга устунлик бериб, уларнинг чет эл

шерикларига нисбатан рақобатлашув қобилиятини оширади. Аммо бу охир-

оқибатда ишлаб чиқаришнинг анча юқори харажатлари ва маҳсулотнинг паст

сифатини сақлаб қолишига олиб келади. Бунда паст сифатли ва нархи

қиммат товарларни сотиб олишга мажбур бўлган миллий истеъмолчилар

ютқазади.

А.Смитнинг "Тинч қўйиш" назарияси, 1923-1933 йилларда бозор

иқтисодиётига асосланган деярли барча мамлакатларни қамраб олган

иқтисодий инқироз даврида танқидга учради. Иқтисодий таназзул ва

оммавий ишсизлик давлатнинг иқтисодий жараёнларга аралашувини

кучайтиришни тақозо қилишини кўрсатди.

Давлатнинг иқтисодиётдаги бошқарувини ошириш масаласи

Дж.М.Кейнснинг «Иш билан бандлилик, фоиз ва пулнинг умумий

назариялари» номли китобида ўз аксини топди (1936). У давлат фискал ва

кредитли тартибга солиш воситаларидан фойдаланиб, жамиятнинг ялпи

талабини рағбатлантиришни ва аҳолининг иш билан бандлигини таъминлаши

зарурлигини исботлайди.

Урушдан кейинги даврда Кейнс назариясидаги кўрсатмалар у ёки бу

даражада бозор иқтисоди амалда устун бўлган барча мамлакатларда

фойдаланилади. Шу билан бирга давлатнинг иқтисодиётдаги ўрнининг янада

кўпроқ ошиб бориш ҳолати рўй берди. Ҳозирги даврда давлат томонидан

тартибга солишнинг муҳим мақсади сифатида нафақат циклга қарши

тартибга солиш ва иш билан бандлиликни таъминлаш, балки иқтисодий

ўсишнинг юқори даражасини ва яхлит ишлаб чиқариш жараёнини

оптималлаштиришни рағбатлантириш тан олинади.

ХХ асрнинг 70-йилларига келиб, иқтисодий қарашларнинг монетаризм

ва унинг «рейгономика», «тетчеризм» каби кўринишларида давлатнинг

иқтисодиётга аралашувини чеклаш ғояси илгари сурилди. Лекин бозорнинг

ўз-ўзини бошқаришдаги камчиликлари натижасида 2008 йилда бошланган

жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози бу муаммога бошқача кўз билан

қарашга мажбур қилди. Англиянинг Лондон шаҳрида 2008 йилнинг 2

апрелида бўлиб ўтган жаҳоннинг энг ривожланган 20 та мамлакати

раҳбарларининг саммитида бир овоздан давлат иқтисодиётга аралашуви

зарур деган фикр ўз тасдиғини топди.

2. Давлатнинг иқтисодиётни бошқаришдаги вазифалари. Давлат

иқтисодий сиёсатининг мақсади

Давлат иқтисодий муносабатлар иштирокчиси ҳисобланади ва айни

вақтда бозор тизими фаолият қилишига таъсир кўрсатади. Бозор

иқтисодиётида бу давлатнинг иқтисодий вазифаларида ифодаланади. Булар

қуйидагилар:

бозор иқтисодиёти меъёрида фаолият қилиш учун ҳуқуқий асосни

вужудга келтириш ва такомиллаштириш;

рақобатни ҳимоя қилиш;

даромад ва бойликни оқилона қайта тақсимлаш;

ресурсларни қайта тақсимлаш;

иқтисодиётни барқарорлаштириш, яъни инфляция ва бандлик

даражаси устидан назорат қилиш ҳамда иқтисодий ўсишни рағбатлантириш;

ташқи самарани тартибга солиш.

Давлат бозор иқтисодиётининг самарали амал қилишнинг шарт-

шароити ҳисобланган ҳуқуқий асосни таъминлаш вазифаларини ўз

зиммасига олади. Бозор иқтисодиёти учун зарурий, ҳуқуқий асосни қуйидаги

тадбирлар тақозо қилади: хусусий корхоналарга қонуний мавқеини бериш;

хусусий мулкчилик хуқуқини аниқлаш ва шартномаларга амал қилишини

кафолатлаш; корхоналар, ресурсларни етказиб берувчилар ва истеъмолчилар

ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи қонуний битимларни ишлаб

чиқиш ва шу кабилар. Ўзбекистон Республикасининг корхоналар, тадбиркор-

лик ва акционерлик жамиятлар тўғрисидаги қонунлари ҳамда уларга кири-

тилган қўшимча ва тузатишлар, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва

хусусийлаштириш бўйича тадбирлари бозор иқтисодиёти учун зарурий,

ҳуқуқий асосни таъминлашга қаратилган.

Давлат томонидан ижтимоий муҳитни таъминлаш ўз ичига ички

тартибни сақлаш маҳсулот сифати ва оғирлигини ўлчашга андозалар

белгилаш товарлар ва хизматлар айрибошлашини енгиллаштириш учун

миллий пул тизимини муомалага киритиш кабиларни олади.

Монополия рақобатнинг ўрнини алмаштирганда, сотувчилар бозорга

таъсир кўрсатиши ёки ундаги нархларни ўз манфаатларини кўзлаб

ўзгартириши мумкин. Монополиялар ўзларининг таклифлари умумий

ҳажмини тартибга солиш лаёқатидан фойдаланиб, маҳсулот ҳажмини сунъий

чеклаш орқали уларга анча юқори нарх белгилаш ва шу орқали анча барқарор

фойда олиши мумкин.

Бозор муносабатлари ривожланган шароитда монополиялар устидан

икки усулда назорат ўрнатилади. Биринчи усулда, технология ва иқтисодий

шароитлар “рақобатли бозор” мавжуд бўлиш имкониятини йўққа

чиқарадиган табиий монополиялар деб номланадиган тармоқларда давлат

нархларини тартибга солади ва кўрсатиладиган хизматларга андозаларни

ўрнатади. Транспорт, алоқа, электр қуввати ишлаб чиқариш ва бошқа

ижтимоий фойдаланишдаги корхоналар маълум даражада шундай тартибга

солинади. Иккинчи усулда, самарали ишлаб чиқариш жуда кўпчилик

бозорларда рақобат ривожининг жуда юқори даражасида таъминланиши

сабабли давлат рақобатини қучайтириш ва ҳимоя қилиш мақсадида моно-

полияларга қарши қонунлар қабул қилади.

Бизнинг Республикада ҳам монопол фаолиятни чеклаш, товарлар

бозорида рақобатни ривожлантириш, истеъмолчилар ва тадбиркорлар

манфаатини ҳимоя қилишга қаратилган қатор қонунлар қабул қилинган.

Бозор тизими кишиларнинг табиий қобилияти, орттирган билими ва

малакаси ҳамда мулкка эгалигини ҳисобга олиб, уларнинг юқори даромад

олишини таъминлайди. Шу билан бирга жамиятнинг моддий воситаларга эга

бўлмаган, билим ва малака даражаси паст, лаёқати ҳам юқори бўлмаган

аъзолари, қариялар, ногиронлар, ишсизлар ёлғиз ва қарамоғида болалари

бўлган аёллар жуда кам даромад олади ёки бозор тизими доирасида

ишсизлар каби умуман даромадга эга бўлмайди. Қисқаси, бозор тизими пул

даромадларини ва миллий маҳсулотни жамият аъзолари ўртасида

тақсимлашда бирмунча тенгсизликларни келтириб чиқаради. Шу сабабли

давлат ўз зиммасига даромадлар тенгсизлигини камайтириш вазифасини

олади. Бу вазифа бир қатор тадбир ва дастурларда ўз ифодасини топади.

Биринчидан, трансферт тўловлари орқаси муҳтожларни, ногиронларни

ва бировнинг қарамоғида бўлганларни нафақалар ҳамда ишсизларни

ишсизлик нафақалари билан таъминлайди. Ижтимоий таъминот дастурлари

орқали пенсионерлар ва қарияларга молиявий ёрдам кўрсатилади.

Бу барча дастурлар давлат бюджети маблағларини, жамиятнинг кам

даромад олган ёки умуман даромадга эга бўлмаган аъзолари ҳисобига қайта

тақсимлайди.

Иккинчидан, давлат бозорини тартибга солиш йўли билан, яъниталаб

ва таклиф таъсирида ўрнатиладиган нархларни ўзгартириш йўли билан ҳам

даромадларнинг тақсимланишига таъсир кўрсатади. Меъёридаги озиқ-овқат

товарларига ўрнатиладиган имтиёзли нархлар ва иш ҳақининг энг кам

(минимал) даражаси ҳақидаги қонунчилик давлатнинг, аҳолининг маълум

қатлами даромадларини оширишга қаратилган тадбирларининг яна бир

мисолидир.

Давлат жамият аъзолари ўртасида даромадларни қайта тақсимлашда

солиқ тизимидан ҳам кенг фойдаланади (солиқ имтиёзлари орқали).

Бозор механизмининг ресурсларни қайта тақсимлашдаги лаёқатсизлиги

икки ҳолатда кўринади, яъни рақобатли бозор тизими: 1) маълум товарлар ва

хизматларнинг кам миқдорини ишлаб чиқаради; 2) ишлаб чиқариши ўзини

оқлаган айрим товарлар ва хизматларга ресурсларнинг ҳар қандай турини

ажратиш ҳолатида бўлмайди.

Ресурсларнинг қайта тақсимланиши товарларни ишлаб чиқариш ёки

истеъмол қилиш билан боғлиқ фойда ёки зарар, учинчи томонга, яъни

бевосита харидор ёки сотувчи ҳисобланмаганлар томонга “жойини

ўзгартирса” вужудга келади. Бу қўшимча самара деб аталади, чунки у бозор

қатнашчиси ҳисобланмаганлар ҳиссасига тўғри келувчи фойда ёки зарарни

ифодалайди. Бунга атроф-муҳитнинг ифлосланишини мисол қилиб келтириш

мумкин. Кимё корхонаси ўзининг саноат чиқитларини кўл ёки дарёга оқизса,

бу чўмилувчилар, балиқчилар ва атрофдаги аҳолига зарар келтиради.

Ишлаб чиқарувчи эса муҳофаза иншоот ва ускуналар ўрнатмаганлиги

ҳисобига ишлаб чиқариш харажатларининг анча паст даражасини таъмин-

лайди. Давлат ресурсларининг номутаносиб тақсимланиши вужудга

келтирадиган бу ҳолатларни тартибга солиш учун қонунчилик тадбирларини

қўллайди ёки маҳсус солиқ ва жарималардан фойдаланади.

Масалан, атроф-муҳит ва сув ҳавзаларининг ифлосланишини

тақиқловчи ёки чекловчи қонунлар, ишлаб чиқарувчиларни ўзларининг

саноат чиқитларини ишлаб чиқариш жараёнида ифлосланган сувни

тозаловчи қурилмалар сотиб олиш ва ўрнатиш билан йўқотишга мажбур

қилади.

Бошқа ҳолда давлат махсус солиқларни киритиш ёрдамида, атроф-му-

ҳитни ифлослантирувчи корхоналарга бошқаларга келтириши мумкин бўлган

зарарни юклашга ҳаракат қилади.

Давлат бир қатор йўллар билан ресурсларнинг номутаносиб тақсимла-

ниши келтириб чиқарадиган оқибатларни юмшатишга ҳам ҳаракат қилади.

Биринчидан, истеъмолчиларнинг аниқ товар ва хизматларни харид қи-

лиш қобилиятини ошириш йўли билан уларнинг талаби кенгайтирилди.

Масалан, бизнинг Республикамизда ислоҳотларнинг дастлабки даврида озиқ-

овқат маҳсулотларига бўлган талабни оширади ва шу орқали ресурсларнинг

номутаносиб тақсимланишини бартараф қилади.

Иккинчидан, давлат таклифини ошириш мақсадида ишлаб чиқаришни

субсидиялаши мумкин. Субсидиялар ишлаб чиқарувчиларнинг зарарларини

қисқартиради ва маҳсулотларни ишлаб чиқаришда ресурсларнинг

етишмаслиги бартараф қилинади.

Учинчидан, давлат айрим товарлар ва ижтимоий неъматларни ишлаб

чиқарувчиси сифатида чиқади. Бундай тармоқлар давлат мулкчилигига

асосланади ва давлат томонидан бевосита бошқарилади ёки уларни

молиялаштиришни давлат ўз зиммасига олади.

Булар фан, таълим, соғлиқни сақлаш, миллий мудофаа, фавқулодда рўй

берадиган табиий ҳодисаларга қарши кураш, ички тартибни сақлаш шулар

жумласидандир.

Давлат бюджет маблағлари ҳисобига ресурсларни ҳусусий соҳада

қўлланилишдан бўшатади ҳамда уларни ижтимоий неъмат ва хизматлар

ишлаб чиқаришга йўналтириш мумкин. Шундай қилиб, давлат мамлакат

миллий маҳсулоти таркибида муҳим ўзгаришларни амалга ошириш

мақсадида ресурсларни қайта тақсимлайди.

Иқтисодиётни барқарорлаштириш, яъни иқтисодиётнинг барча

соҳаларини ресурслар билан таъминлаш, тўлиқ бандлик ва нархларнинг

барқарор даражасига эришишда ёрдам бериш ҳамда иқтисодий ўсишни

рағбатлантириш давлатнинг энг муҳим вазифаси ҳисобланади.

Иқтисодиётда тўлиқ бандликни таъминлаш учун умумий сарфлар, яъни

хусусий ва давлат сарфларининг ҳажми етарли бўлмаса, давлат бир томондан

ижтимоий неъматлар ва хизматларга ўз харажатларини кўпайтиради, бошқа

томондан хусусий секторнинг сарфларини рағбатлантириш мақсадида

солиқларни қисқартиради.

Агар жами сарфлар тўлиқ бандлик шароитида таклиф ҳажмидан ошиб

кетса, бу нархлар даражасининг кўтарилишига олиб келади. Жами

сарфларнинг мазкур ортиқча даражаси инфляцион хусусият касб этади.

Бундай ҳолда давлат солиқларни ошириш орқали хусусий сектор сарфларини

қисқартириш ва шу йўл билан ортиқча сарфларни тугатишга ҳаракат қилади.

Иқтисодиётда имсизлик мавжуд бўлганда давлат сарфларининг кўпайиши

жами сарфлар, ишлаб чиқариш ҳажмива бандлиликнинг ўсишига олиб

келади. Ўз навбатида, солиқларнинг қисқариши ёки трансферт

тўловларининг кўпайиши даромадларни кўпайтиради. Бу даромадлар шахсий

сарфларнинг ўсишини рағбатлантиришга хизмат қилади.

Давлат ўз ишлаб чиқаришини молиялаштиришдан ташқари ижтимоий

суғўрта ва ижтимоий таъминотнинг бир қатор дастурларини амалга оширади,

иқтисодиётнинг хусусий ва кооператив секторида даромадларни қайта

тақсимлайди. Давлат тартибга солувчи хусусиятга эга бўлган бир қатор

вазиятларни ҳам амалга оширади. Буларга атроф-муҳитни ҳимоя қилиш,

аҳоли соғлиғини сақлаш, бўш ишчи ўринларигаэга бўлишнинг тенг

шароитини таъминлаш ва маълум соҳаларда нарх белгилаш амалиёти усти-

дан назорат қилиш ва шу кабиларни киритиш мумкин.

Ташқи самара ижобий ёки салбий бўлиши мумкин. Бозор иқтисодиёти

нафақат ижобий, балки салбий нафлиликка эга бўлган неъматларни ҳам

ишлаб чиқаради. Улардан фойдаланиш ёки истеъмол қилиш атроф муҳит

ифлосланишига олиб келади ёки кишилар соғлигига зарар етказади.

Ижтимоий тавсифдаги неъматлар ҳам борки, улар фақат давлат томонидан

ишлаб чиқарилиб, бутун жамият аъзолари ёки алоҳида кишилар гуруҳи

баҳраманд бўлиши тақазо қилинади.

Давлатнинг иқтисодиётга аралашуви икки йўналишда кечади.

Биринчидан, иқтисодиётнинг давлат секторини ташкил этувчи корхона ва

ташкилотлар миллий иқтисодиётнинг таркибий қисми сифатида товар ва

хизматлар яратиб бозор муносабатларида иштирок этади. Иккинчидан,

давлат умумий манфаатларини ифодаловчи куч сифатида миллий

иқтисодиётни тартиблашда иштирок этади.

Республикамизда яқин истиқболда ҳам: “иқтисодиётда давлат

иштирокини камайтириш, хусусий мулкнинг ҳуқуқлариниҳимоя қилиш ва

унинг истиқболли ролини янада кучайтириш, кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик ривожланишининг рағбатлантиришга қаратилган

институционал ва таркибий ислоҳотларни давом эттириш” назарда тутилади.

Бунда қуйидагиларга устуворлик берилади:

давлат мулкини хусусийлаштириш тартиб-тамойилларни янада

кенгайтириш ва соддалаштириш;

хўжалик юритувчи субъектларнинг устав жамғармаларида давлат

иштирокини камайтириш;

давлат мулкини хусусийлаштирилган объектларнинг базасида

хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитларни

яратиш;

корпоратив бошқарувининг замонавий стандартлари ва усулларини

жорий этиш;

давлат-хусусий шерикликни кенгайтириш;

нодавлат, жамоат ташкилотлар ва ўзини ўзи бошқариш органларининг

ролини ошириш

Давлатнинг турли муассасалари истеъмолчи сифатида бозордан

ресурслар ва истеъмол товарларни сотиб олганда харидор сифатида бозор

алоқаларида иштирок этади. Давлат корхоналари бозорга ўз товар ва

хизматларини таклиф этади ва бозордаги ресурсларга талаб билдиради. Ҳар

икки ҳолатда давлат бозор иқтисодиётининг субъекти вазифасини ўтайди.

Бироқ, давлат бозорга нисбатан ташқи куч сифатида ҳам майдонга чиқиб

бутун иқтисодиётни бошқаришда иштирок этади ва бунда бутун жамият

номидан иш кўради. Давлат корхоналари ва уй хўжаликлари ўртасидаги

иқтисодий алоқаларни ҳамда товарлар ва ресурслар бозорини тартибга

солади.

Давлатнинг оилаларга берадиган турли трансферлари уларнинг харид

қобилиятини оширади, бу эса ўз навбатида талабни шу орқали бозорни

кенгайтиради. Давлат сектори корхоналарида яратилган товар ва хизматлар

таклифини оширади.

Давлат сектори бутун жамият учун зарур бўлган хусусий корхоналар

ишлаб чиқарилмайдиган товар ва хизматларни яратади. Аксарият ҳолларда

давлат сектори ишлаб чиқариш инфратузилмаси, ёнилғи-энергетика,

транспорт, йўл ва сув хўжалиги, алоқа каби соҳаларни қамраб олади.

Уларнинг хизматлари миллий иқтисодиётнинг ривожи учун зарур

бўлганлиги сабабли шу соҳалар харажатини қоплашни давлат ўз зиммасига

олиб, иқтисодий ўсишга туртки беради.

Давлатнинг иқтисодиётга аралашуви бозор механизмининг амал

қилишига халақит қилмаслиги, аксинча бунга шароит яратиб, зарур бўлганда

бу механизмни тўлдириб туриши ҳам талаб қилинади.

Ҳозирги замон бозор иқтисодиётини тартиблашда бозор ва давлат

механизми биргаликда амал қилади. Бироқ, уларнинг нисбати

иқтисодиётдаги вазиятдан келиб чиқиб турлича бўлиши мумкин. Масалан,

Италия, Япония, Австрия, Франция, Швецияда давлатнинг роли кучли бўлса,

АҚШ ва Германияда бозор механизми устуворликка эга.

Давлатнинг тартибга солиш ролини иқтисодиёт ривожининг умумий

ҳолати ҳам белгилайди. Иқтисодиёт барқарор ўсаётган ва бозор механизми

самарали ишлаб турганидан давлат иқтисодиётга камроқ аралашади.

Аксинча, иқтисодиёт инқирозли ҳолатда бўлганда давлат унинг

оқибатларини юмшатишга қарата аралашуви фаоллашади.

3. Давлат иқтисодий сиёсатининг асосий йўналишлари ва тартибга

солиш дастаклари

Давлатнинг иқтисодий сиёсати — бу иқтисодиётни тартибга солиш ва

иқтисодий ўсишни рағбатлантириш, бандликни таъминлаш ва инфляцияни

олдини олиш орқали аҳоли фаровонлигини ошириб боришга қаратилган

чора-тадбирларидир.

Давлатнинг иқтисодий сиёсати ҳар доим мамлакат иқтисодий

ривожланишининг ички ва ташқи шароитларини ҳисобга олади. Бунда энг

аввал мамлакат иқтисодиётининг ҳолати, халқаро иқтисодий

конъюнктуранинг миллий иқтисодиётга таъсири, ундан кутилаётган

ўзгаришлар, мамлакат зиммасига олган халқаро мажбуриятлар, миллий

иқтисодиётнинг ресурслар билан таъминланиш даражаси кабиларга эътибор

қаратилади.

Давлатнинг иқтисодий сиёсати миллий манфаатлардан келиб чиққан

ҳолда маълум мақсадларни кўзлайди. Булардан асосийлари қуйидагилар:

1. Барқарор иқтисодий ўсишни рағбатлантириш. Бу ялпи ички

маҳсулотнинг бир маромда ва етарли суръатлар билан ўсишига шароит

ҳозирлашни билдиради, чунки у қанчалик тез ўсса, мамлакат иқтисодий

қудрати шунчалик ортади.

2. Миллий иқтисодиётнинг мустақиллигини мустаҳкамлаш.

Иқтисодиёт қанчалик мустақил бўлса, шунчалик миллий манфаатларга

кўпроқ хизмат қилади.

3. Иқтисодий хавфсизликни кафолатлаш. Бу иқтисодий оқимлар

узлуксизлигини, яъни такрор ишлаб чиқаришнинг тўхтовсиз давом этишини,

иқтисодий фалажликка йўл қўйилмаслигини билдиради.

4. Миллий пул барқарорлигини таъминлаш. Бу мамлакатдаги пул

муомаласининг меъёрида боришига эришиш, уни иқтисодий алоқаларнинг

барқарор воситасига айлантириш имконини беради.

5. Аҳоли турмуш фаровонлигини муттасил ошириб бориш. Бу

иқтисодиётнинг ижтимоийлигини тўлароқ юзага чиқаришга кўмаклашади.

6. Миллий хўжаликнинг халқаро интеграцион жараёнларда фаол

иштирок этишга эришиш. Бу мамлакатнинг жаҳон иқтисодиётида ўз ўрнини

топиши, халқаро иқтисодий муносабатларнинг тенг хуқуқли иштирокчисига

айланишига эришишга шароит яратади.

7. Булар иқтисодий сиёсатнинг стратегик, яъни узоқ даврга

мулжалланган мақсади ҳисобланади. Давлат стратегик мақсадлардан келиб

чиқиб қисқа даврдаги вазифаларини белгилайди. Булар жумласига иқтисодий

тангликдан чиқиб кетиш, нархларнинг барқарорлигини таъминлаш,

инвестицион фаолликни рағбатлантириш, экспорт салоҳиятини ошириш,

инновацион ривожланишни таъминлаш, янги ташқи бозорларга кириб бориш

кабилар киради.

Давлат миллий иқтисодиётни тартибга солишда бир қатор усуллардан

фойдаланади. Бу усулларни умумлаштириб қуйидагича гуруҳлаш мумкин:

бевосита таъсир қилиш усуллари;

билвосита таъсир қилиш усуллари;

ташқи иқтисодий усуллар.

Марказдан бошқариш тартиби устун бўлган мамлакатларда давлатнинг

иқтисодий жараёнларга аралашувида бевосита таъсир қилиш усуллари устун

бўлса, бозор иқтисодиёти эса биринчи навбатда иқтисодий жараёнларни

билвосита тартибга солиш билан боғланган. Шу билан бирга барча

мамлакатларда иқтисодиётнинг давлат сектори мавжуд. Давлат хилма-хил

шаклдаги капиталга эгалик қилади, кредитлар беради, корхоналарга мулкдор

ҳисобланади. Бу давлатнинг ижтимоий капиталнинг бир қисмига эгалик

қилишига олиб келади.

Давлат иқтисодиётни бевосита тартибга солишда маъмурий

воситалардан фойдаланилади. Маъмурий воситалар давлат хокимияти кучига

таянади ва тақиқлаш, рухсат бериш ва мажбур қилиш хусусиятидаги

тадбирларни ўз ичига олади.

Тартибга солишнинг маъмурий воситаларидан фойдаланилганда яхлит

такрор ишлаб чиқариш жараёни ёки унинг алоҳида томонларини тўғридан-

тўғри тартибга солиш кўзда тутилади. Айниқса, ишлаб чиқариш таназзулга

учраган даврда иқтисодиётга билвосита таъсир қилиш тадбирлари кам

самарали бўлиб, маъмурий воситалардан фойдаланишга устунлик берилади.

Бу усуллардан қуйидагиларни алоҳида кўрсатиш мумкин:

а)иқтисодиётнинг айрим бўғинлари транспорт, алоқа, атом ва электр-

энергетика, коммунал хизмат ва бошқаларни бевосита бошқариш. Бунда

давлат мулк соҳиби ва тадбиркор сифатида ўзига қарашли корхона ва

ташкилотчилар иқтисодий ҳаётида фаол қатнашади. Давлат тадбиркорлиги,

маълум доирада амал қилиб, кўпинча технология шароити хусусий капитал

учун қулай бўлмаган корхоналар доираси билан чекланади. Давлат

тадбиркорлиги бир томондан, маълум шароитларда иқтисодий ўсиш учун

зарур бўлса, иккинчи томондан, вақт ўтиши билан самарасиз бўлиб қолиши

ҳам мумкин. Бундай ҳолда улар хусусий тадбиркорлик объектига

айлантирилади.

Республикада “Иқтисодиётни эркинлаштиришдаги бош вазифа

давлатнинг функцияларини қисқартириш унинг корхоналар хўжалик

фаолиятига биринчи галда хусусий бизнес фаолиятига аралашувини

чеклаш”1 ҳисобланади;

б) нархлар ваиш ҳақини қотириб қўйиш сиёсати:

бу иқтисодиётга аралашишнинг антиинфляцион тадбирлар ҳисобланиб,

инфляциянинг юмшатишга қаратилади. Мазкур сиёсатни юритишда нархлар

ва иш ҳақини ошириш қонун билан тақиқланди ёки маълум доира билан

чекланади. Антиинфляцион тадбирлар орқали инфляциядаражасининг

пасайиши инвестицияларга рағбат беради;

в) иш билан бандлилик хизмати фаолияти (меҳнат биржалари) ни

ташкил қилиш:

давлат бу фаолиятни ташкил қилиш билан ишсизликни қисқартириш

чораларини кўради. Уларни зарур касбларга қайта тайёрлайди, иш билан таъ-

минланмаганларга нафақа беради, муҳтожларга ёрдам кўрсатади;

г) иқтисодий соҳани тартибга солишни кўзда тутувчи қонунларни

ишлаб чиқиш ва қабул қилиш (монополияга қарши қонунчилик, тад-

биркорлик тўғрисидаги, банк соҳалари, қимматли қоғозлар бозорининг

фаолиятини тартибга солишни кўзда тутувчи қонунлар.)

Шу орқали бозор муносабатларининг ривожланиши қонун йўли билан

кафолатланади, турли мулк шаклларининг дахлсизлиги таъминланади,

монополияларга йўл берилмайди ва эркин рақобатга шароит яратилади.

Иқтисодиётни билвосита тартибга солишда иқтисодий дастак ва воситаларга

устунлик берилади.

Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишда асосий капиталга

ҳисобланадиган жадаллашган амортизация ажратмалари алоҳида ўрин

ўйнайди. У ҳозирги шароитда жамғариш ва иқтисодиётдаги таркибий

1 Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т.: “Янги асар авлоди”, 2001 йил.62-бет.

ўзгаришларни рағбатлантиришнинг асосий воситаси ҳамда иқтисодий цикл

ва бандликка таъсир кўрсатувчи муҳим дастак ҳисобланади.

Иқтисодиётни тартибга солишда давлат капитал қўйилмалари муҳим

рол ўйнайди. Жумладан, бозор конъюктураси ёмонлашган, турғунлик ёки

инқироз шароитида хусусий капитал қўйилмалар қисқаради, давлат

инвестициялари эса одатда ўсади. Шу орқали давлат ишлаб чиқаришда

таназзул ва ишсизликнинг ўсишига қарши туришгаҳаракат қилади.

Давлат капитал қийматлари иқтисодиёт таркибий тузилишидаги

ўзгаришларда ҳам сезиларли ўринга эга бўлади, масалан, давлат, хусусий

капиталининг оқиб келиши етарли бўлмаган минтақалар, тармоқлар ёки

фаолият соҳаларида янги объектлар қуриш ва эскиларини қайта

қуроллантириш орқали иқтисодиёт таркибий тузилишига таъсир кўрсатади.

Булардан ташқари давлат капитал қўйилмалари илмий-тадқиқот ишларида,

кадрлар тайёрлашда, ташқи савдо ва четга капитал чиқаришда ҳам катта рол

ўйнайди.

ИДТТСнинг олий шакли давлат иқтисодий дастурлари ҳисобланади.

Унинг вазифаси тартибга солишнинг барчаусули ва воситаларидан комплекс

фойдаланишдан иборат. Иқтисодий дастурлар ўрта муддатли, фавқулодли ва

мақсадли бўлиши мумкин. Ўрта муддатли умумиқтисодий дастурлар одатда

беш йилга тузилади. Фавқулодли дастурлар тиғиз вазиятларда, масалан,

инқироз, оммавий ишсизлик ва кучли инфляция шароитларида ишлаб

чиқилиб, қисқа муддатли хусусиятга эга бўлади. Бундай мақсадли

дастурларнинг объекти тармоқлар, минтақалар, ижтимоий соҳалар ва илмий

тадқиқотларнинг ҳар хил йўналишлари бўлиши мумкин.

ИДТТС ташқи иқтисодий усуллар ёрдамида ҳам амалга оширилади.

Бунда махсус восита ва дастаклар орқали мамлакатнинг ташқи дунё билан

амалга ошириладиган хўжалик алоқаларига бевосита таъсир кўрсатилади.

Товарлар, хизматлар, капитал ва фан-техника ютуқлари экспортини

рағбатлантириш тадбирлари, экспортни кредитлаш, чет эллардан

инвестициялар ва экспорт кредитларини кафолатлаш, ташқи иқтисодий

алоқаларга чеклашлар киритиш ёки бекор қилиш, ташқи савдода бож

тўловларини ўзгартириш, мамлакат иқтисодиётига чет эл капиталини жалб

қилиш ёки чеклаш бўйичатадбирлар, мамлакатга четдан ишчи кучини жалб

қилиш, ҳалқаро иқтисодий ташкилотларда ва давлатлараро уюшмаларда

қатнашиш мамлакатларнинг ташқи иқтисодий алоқаларини тартибга

солишнинг асосий воситаларидир.

Шундай қилиб, ИДТТСнинг қараб чиқилган барча ички ва ташқи

иқтисодий усуллари биргаликда миллий иқтисодиётдаги такрор ишлаб

чиқариш жараёнига ва мамлакатнинг ташқи иқтисодий алоқаларига ўз

таъсирини кўрсатади.

Давлат ўзининг иқтисодий сиёсатини тартибга солишнинг турли

воситалари ёрдамида амалга оширади. Булар биринчидан, тартибга

солишнинг иқтисодий воситалар бўлиб, уларга солиқлар, субсидиялар, ҳисоб

ставкалари, давлат буюртмалари, инвестициялари ва трансфертлари, турли

иқтисодий санкциялар киради. Иккинчиси, ҳуқуқий воситалар. Бу иқтисодий

фаолият тартиби ва қоидаларини, унинг давлат томонидан

рағбатлантирилишини белгилаб берувчи қонунларни, уларга мос равишдаги

қонун ости ҳужжатларни ишлаб чиқиш, уларни қабул қилиш ва жорий

этишдан иборатдир.

Учинчиси, маъмурий воситалар. Маъмурий воситалар қўшимча

ҳисобланиб, у бозор тизимида яхши натижа бермаганида чекланган ҳолда

қўлланилади.

Давлатнинг иқтисодий сиёсати пул-кредит, фискал, инвестицион,

аграр, ижтимоий, даромадларни тартибга солиш, ташқи иқтисодий ва глобал

иқтисодий сиёсат кабилардан иборат бўлади.

Пул-кредит сиёсати — бу давлатнинг монетар сиёсати бўлиб, у пул

муомаласини тартиблаш, товар ва пул массаси ўртасидаги мувозанатни

таъминлаш, иқтисодиётдаги пул оқимларини тартибга солиб туришга

қаратилади. Унинг мақсади нархларни ва шунга мос равишда миллий пул

бирлиги харид қобилиятини ушлаб туриш, валюта курсини

барқарорлаштириш, охир-оқибатда пулга талаб билан унинг таклифини

мувозанатлаштиришга қаратилган.

Монетар сиёсатни амалга оширишда ҳисоб ставкасини ўзгартириш,

очиқ бозордаги операциялар ва мажбурий эҳтиётларни ўрнатиш каби

иқтисодий воситалардан фойдаланилади.

Давлатнинг монетар сиёсат қаттиқ ёки юмшоқ пул-кредит сиёсат

бўлиши мумкин.

Қаттиқ пул-кредит сиёсатни амалга оширишда пул массасининг уни

эмиссия қилиш ҳисобидан ўсиб бориши қатъий чегараланади. Натижада пул

таклифи қисқариб товар массасига тенглашади. Пул таклифининг қисқариши

талабни камайтиради, натижада нархлар ва пул бирлигининг харид қо-

билияти барқарорлашади. Ишлаб пул топишга интилиш иқтисодиётнинг

жонланишига олиб келади. Бундай сиёсат одатда иқтисодиётни тангликдан

чиқариш ёки инфляцияни бартараф қилиш мақсадида қўлланилади.

Юмшоқ пул-кредит сиёсатини амалга оширишда давлат пул

массасининг ортишига тўсқинлик қилмайди, пул эмиссияси мутлоқ

чекланмайди, натижада пул таклифи кўпайиб, товарларнинг арзонлашуви юз

беради. Юмшоқ пул-кредит сиёсати иқтисодиётнинг ўсиш палласида

бўлганда кўпроқ қўлланилади, чунки пул массасининг ўсишига қараб

товарлар массаси ҳам кўпаяди. Бунда товар-пул мувозанати пул таклифини

қисқартириш ҳисобидан эмас, балки товарларнинг кўпайиши туфайли

таъминланиб туради.

Фискал сиёсат – бу давлатнинг солиқ-бюджет сиёсатидир, унга биноан

солиқ тушумлари белгиланади, бюджет маблағлари аниқ мақсадлар йўлида

ишлатилиши кўзда тутилади.

Солиқ сиёсатини амалга оширишда давлат солиқлар воситасида

бюджетга пул тушумини таъминлайди. Унга биноан солиқ турлари, солиқ

ставкалари, солиқ солинадиган объектлар, солиқ имтиёзлари, солиқ ундириш

тартиби белгиланади.

Солиқлар давлатнинг иқтисодиётга таъсир этишида қўлланиладиган

асосий молиявий дастакдир. “Солиқ, тизими нафақат солиқларни ундириш,

балки биринчи галда, рағбатлантириш хусусиятига эга бўлиши лозим”.

Иқтисодиётни рағбатлантириш зарур бўлганда солиқлардан имтиёзлар

берилади. Бунда солиқ юки камайтирилади, солиқни ундириш муддати

чўзилади ёки умуман солиқдан озод қилинади. Натижада корхоналар

тасарруфидаги фойда кўпаяди, уни инвестиция қилиш, яъни қайтадан ишлаб

чиқаришни ўстиришга йўналтириш имконияти кенгаяди. Ишлаб чиқаришни

рағбатлантириш мақсадида Ўзбекистонда фойдадан тўланадиган солиқ

ставкаси 2004 йилдаги 24%дан 2009 йилда 12%, 2012 йилда 9% ва 2016 йилда

8% га туширилди.

Фискал сиёсат икки хил йўлдан амалга оширилади.

1. Иқтисодиётни барқарорлаштирувчи амалдаги молиявий

нормативларни қўллашни давом эттириш. Булар жумласига солиқ

ставкаларини, ишсизлик нафақаси, даромадларнинг инфляцияга қараб

индексациялаш, ижтимоий ёрдам кўрсатиш нормативларини киритиш

мумкин.

2. Янги молиявий нормативларни киритиш. Бу дискрецион фискал

сиёсат деб юритилади. Мазкур сиёсат доирасида янги солиқ ставкалари

жорий этилади, унинг янги турлари киритилади, бюджет маблағларини

сарфлаш нормативлари ўзгартирилади. Дискрецион сиёсат иқтисодиётнинг

ўзгарган шароитга мослашиш сиёсатидир. Иқтисодиёт бир маромда ўсиб

боргандабиринчиси, утангликкаучрагандадискреционсиёсатустуворбўлади.

Фискал сиёсатда давлат бюджети орқали ҳам иқтисодий фаолликка

таъсир кўрсатади. Бюджет маблағлари ҳисобидан давлат ишлаб чиқариш

инфратузилмасига катта ҳажмдаги инвестицияларни ажратади, миллий

иқтисодиёт учун аҳамиятли фаолият (масалан, янги технологияни яратиш)

билан шуғулланувчи корхоналарга субсидия берилади. Субсидия молиявий

ёрдам сифатида қайтариб олинмайди, унинг ҳисобидан харажатлар қопланиб

фойда кўпаяди, бу билан корхоналар фаолияти рағбатлантирилади.

Бюджет сиёсати ижтимоий неъматларнинг яратилишини узлуксиз

керакли миқдордаги пул маблағлари билан таъминлаб туришга ҳам

қаратилади. Давлат бюджети баланслашган бўлиши, яъни тақчилликка йўл

қўймаслик, у юз берган тақдирда ҳам меъёрида бўлишига қаратилади.

Фискал сиёсат давлатнинг ички ва ташқи қарзлари меъёрида бўлишини

таъминлашда ҳам аҳамиятли.

Фискал сиёсат фаол ёки пассив тавсифга эга бўлиши мумкин.

Фаол фискал сиёсатни амалга оширишда дискрецион воситалар

ишга солинади, жумладан, солиқлар камайтирилади, улардан имтиёзлар

берилади, бюджетдан трансфертлар бериш кўпайтирилади, фирмалар

субсидиялар олади. Буларнинг барчаси иқтисодий фаолликка олиб келади,

корхоналар харажати қисқариб фойдаси ортади, аҳолининг трансфертлар

ҳисобидан харид қобилияти ошади. Хуллас, бу сиёсат ялпи талабни

рағбатлантиради.

Пассив фискал сиёсат молиявий дастакларни ўзгартирмай, уларнинг

эркинишлашига йўл беришга қаратилади. Иқтисодиётнинг барқарор юксалиб

бориши туфайли молиявий дастакларни ўзгартиришга зарурият қолмайди.

Демак, бу сиёсат иқтисодий ўсиш тухтовсиз бораётган кезларда наф беради.

Аграр сиёсат давлатнинг қишлоқ хўжалигини қўллаб-қувватлашга

қаратилган сиёсатидир. У қишлоқ хужалигининг барқарор ўсишини, озиқ-

овқат мустақиллиги ва хавфсизлигини таъминлашни кўзда тутади. Мазкур

сиёсат доирасида давлат қишлоқда ишлаб чиқариш инфратузилмасининг (сув

хўжалиги, йўл қурилиши, газ ва электр энергия таъминотининг)

харажатларини қисман ўз зиммасига олади, ерни ижарага олиб

ишлатилишини, уни гаровга қўйиб кредит олишни ҳуқуқий жиҳатдан

таъминлайди. Аграр сиёсатда харид нархлари, давлат субсидиялари каби

молиявий дастаклар қўлланилади. Деҳқон ва фермерларни қўллаб-қувватлаш

учун ер солиғи юки енгиллаштирилади. Масалан, Ўзбекистонда ягона ер

солиғи қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг бозор қийматининг 3-5% идан

ошмайди.

Қишлоқ хужалигида рентабеллик нисбатан паст бўлганлигидан

капиталнинг тармоқдан чиқиб кетишига йўл қўймаслик учун давлат

фермерларга субсидия бериб, унинг ҳисобидан харажатларни қисман

қоплайди ва улар меъёрдаги даромадга эга бўлишни таъминлайди.

Ҳозирги даврда давлатнинг аграр сиёсатида:

биринчидан “...экин майдонлари ва экинлар таркибини оптималлаштириш,

илғор агротехнологияларни жорий этиш ва ҳосилдорликни ошириш, мева-

сабзавот ва узум етиштиришни кўпайтириш”

иккинчидан, “фермер хўжаликларининг молиявий-иқтисодий ҳолатини мус-

таҳкамлаш. Охирги 10 йил мобайнида минерал ўғитлар, ёқилғи-мойлаш

материаллари ва уруғлик нархининг ўсиши билан пахта хомашёси ва ғаллани

харид қилиш нархлари ўсиши ўртасида кескин фарқ борлиги кузатилмоқда”

учинчидан, “агротехника тадбирларини молиялаштиришда ижобий натижа

бермаётган ва мутлақо чала тизимга барҳам бериш” га устуворлик

қаратилади.

Ташқи иқтисодий сиёсат давлатнинг ўзаро фойдали ташқи иқтисодий

алоқаларини ривожлантириш, мамлакат иқтисодиётини жаҳон хўжалиги

билан интеграциялашувини таъминлашга қаратилади. Бу сиёсатнинг асосий

мақсади миллий иқтисодиётнинг жаҳон хўжалигидаги мавқеини

мустаҳкамлаб боришда ниборат. Унга биноан экспорт ва импорт, четга

капитал чиқариш ва четдан капитал киритиш, ишчи кучи миграциясини

тартибга солишга доир тадбирлар амалга оширилади. Бу сиёсатда божхона

тўловлари, экспорт-импорт лицензиялари ва квоталари каби воситалар

қўлланилади. Экспортни кўпайтириш зарур бўлса унга лицензиялар

берилади, экспорт квотаси оширилади. Импортни қисқартириш маъқул

бўлса, унинг квотаси камайтирилади, импорт учун бож тўлови оширилади,

унга лицензия бериш чегараланади.

Давлатнинг ташқи иқтисодий сиёсати капитал чиқариш ва капитал

киритиш тартибини ҳам белгилайди. Капитал киритиш зарур бўлса, у

рағбатлантирилади. Капитал чиқиши маъқул бўлса давлат бунга турли

имтиёзлар орқали шароит яратиб беради. Давлат четга ишчи кучини

чиқаришни ҳам тартибга солади. Борди-ю, мамлакатга арзон ишчи кучи

керак бўлса, унинг четдан кириб келиши учун миграция қоидалари

(чегарадан ўтиш, яшаш ва ишлаш учун рухсат олиш ва ҳоказо.)

енгиллаштирилади. Давлат ташқи иқтисодий сиёсатида халқаро иқтисодий

ташқилотлар билан ҳамкорлик қилиш ҳам кўзда тутилади.

Давлат ташқи иқтисодий сиёсатининг самарадорлиги иқтисодий ўсиш

суръатлари, инфляция даражаси, экспорт ва импорт ҳолати, ташқи қарз

миқдори, савдо ва тўлов баланси ҳолати каби кўрсаткичлар орқали

баҳоланади.

Глобал иқтисодий сиёсат иқтисодий ресурслар, яратилган товар ва

хизматларни дунё мамлакатлари ўртасида тақсимлаб, улардан самарали

фойдаланишни мақсад қилиб қўяди. Бу сиёсатда четга капитални инвестиция

сифатида чиқариб, уни юқори рентабелли соҳаларга жойлаштириш учун

ўзаро келишилган солиқлар, банк фоизлари, бож тўловлари, квоталар каби

дастаклардан фойдаланилади. Товарларнинг қимматлашиб кетишига йўл

қўймаслик учун экспорт солиқлар билан чекланиб, уларнинг импортига

солиқ белгиланмайди. Бу икки-томонлама солиққа тортишни бартараф этиш

деб юритилади. Масалан, қўшилган қиймат ёки аксиз солиқлари товарлар

четга чиқарилганда ундирилиб, улар импорт қилинганда олинмайди. Ўзаро

келишувлар асосида импорт қилинган технология ҳам солиқдан озод

қилинади. Халқаро савдо-сотиқда ўзаро келишилган енгиллаштирилган

божхона тўловлари қўлланилади. Жумладан, халқаро савдо ташкилоти

аъзолари ўзаро савдо қилганда, мазкур тўловлари товар қийматининг 10

фоизидан ошмаслиги керак. Халқаро кредит бериш тартиби ҳам биргаликда

белгиланади. Бунга кўра кредит квоталари, уни бериш муддати ва кредит

учун фоиз ставкаси ўрнатилади. Халқаро кредитда келишилган фоиз ставкаси

либор деб юритилади. Либорни йирик Лондон банклари ўрнатади, бошқа

халқаро банклар шунга қараб ўз фоизларини белгилайдилар. Халқаро кредит

сиёсатини йирик кредитор — қарз берувчи мамлакатлар банклари амалга

оширади. Булар Париж ва Лондон қарз берувчилар клубини ташкил этади. Бу

кредит сиёсати кимга ва қанча қарз беришни, қандай қарзларни кечиб

юборишни, қайсиларининг тўлаш муддатини чўзишни белгилаб беради.

Йирик халқаро корпорациялар давлат иштирокида экспорт ва импорт

квоталари ўрнатадилар. Буларга биноан қаерга қанча товарни экспорт ва

импорт қилиш, ҳамда унинг тартиби аниқлаб берилади. Интеграцион

иттифоқларга кирган мамлакатларда, масалан, Европа иттифоқида,

давлатлараро экспорт ва импорт учун қулай шароит яратиб берилади, бунда

айрим мамлакатлар товарларини дискриминация қилиш, яъни камситишга

йўл қўйилмайди.

Глобал иқтисодий сиёсатни трансмиллий, яъни халқаро корпорация ва

ташкилотлар, етакчи давлатлар ҳукумати, давлатлараро муассасалар ва

парламент белгилайди. Бунга мисол қилиб Европарламент, Европа

министрлар кенгаши қўллайдиган сиёсатни олиш мумкин. Бу сиёсатда ўзаро

ва бошқалар билан бўладиган иқтисодий алоқаларнинг қайси йўналишда ва

қандай тартибда бўлиши кўрсатилади. Глобал сиёсат умуман ёки айрим

соҳаларга татбиқан қўлланилади. Трансмиллий корпорациялар фақат ўз

фаолияти доирасидаги халқаро сиёсатни белгилайди. Масалан, ОПЕК

ташкилоти нефтни қазиб олиш ва қайта ишлаш квоталарини, унинг нархини

ўз сиёсатига биноан белгилайди. Бу ерда қабул қилинган нефт нархининг

амал қилиш доираси ўрнатилади. Халқаро савдо биржалари жаҳон

нархларини ўрнатишга доир сиёсатни амалга оширади.

Халқаро Валюта фонди, Жаҳон банки, Европа Тикланиш ва Тараққиёт

банки, Осиё Тараққиёт банки каби халқаро институтлар валюта режимини

мустаҳкамлаш, кредитни ривожлантиришга қаратилган сиёсатни

қўллайдилар. Улар миллий валюта курсини барқарорлаштириш ва унинг

таҳликасини камайтириш учун, миллий иқтисодиётни ривожлантириб

экспорт салоҳиятини оширишга қаратилган кредит сиёсатини қўллаб-

қувватлайди.

Глобал иқтисодий сиёсат давлатлараро ишчи кучи миграциясига ҳам

тааллуқлидир. Ишчи кучи миграциясини тартибга солиш учун унга оид

халқаро қоидалар ишлаб чиқилади. Турли мамлакат ҳукумати ва

парламентлари белгилаган миграция қоидалари бир-бирига яқин туради.

Миграция оқимини назорат қилиш тартиби ҳам келишилади, миграцияга оид

ўзаро ахборот алмашлаб турилади.

Глобал сиёсат табиий равишда глобаллашув жараёнининг

афзалликларидан фойдаланиш, унинг салбий оқибатларини камайтиришга

қаратилади.

4. Иқтисодий ва ижтимоий сиёсатнинг ўзаро боғлиқлиги

Бозор иқтисодиётининг ижтимоий йўналтирилганлиги иқтисодий ва

ижтимоий сиёсатнинг узвий алоқада бўлишини тақозо қилади. Иқтисодиёт

ижтимоий тарақиёт учун зарур бўлган товар ва хизматларни яратиб берса, ўз

навбатида ижтимоий муаммоларнинг ҳал этилиши инсон капиталининг

ривожи орқали иқтисодий ўсишга хизмат қилади. Мана шундай

боғланишнинг амалий ҳаётда бўлиши иқтисодий ва ижтимоий сиёсатнинг

уйғунлашувини талаб килади.

Давлатнинг ижтимоий сиёсати-бу кишиларнинг ҳаётий манфаатларини

юзага чиқариш, инсонни ҳимоя қилиш ва камол топишига қаратилган

сиёсатдир.

Унинг мақсади умумий иқтисодий фаровонликни ошириб боришга

кўмак беришдир. Бу сиёсатда иш билан бандлик даражасини белгилаш,

минимал иш ҳақини ўрнатиш, камбағаллик чегараларини аниқлаш,

тирикчилик минимумини белгилаш, ижтимоий ёрдам меъёрларини аниқлаш

кабиларга устуворлик берилади. Унинг асосий йўналишлари бандлик,

даромад ва ижтимоий ёрдам сиёсатидир.

Бандлик сиёсати. Бу меҳнатга лаёқатли ва ишлашни хоҳлаган

кишиларни иш билан таъминлаш, шу орқали уларга ўзини-ўзи иқтисодий

таъминлаш учун имконият яратишни кўзда тутади. Бунда давлат мамлакатда

янги иш ўринларини яратиш, мавжуд иш ўринларидан тўлароқ фойдаланиб

бандликни оширилишини кўзда тутади. Янги иш ўринларини яратган

корхоналарга солиқдан имтиёзлар ёки субсидиялар берилади. Шунингдек,

янги иш ўрнини яратиб, уни замонавий технологиялар билан жиҳозлаб,

меҳнат унумдорлигини ва шунга кўра даромадларини оширишга эришиш

рағбатлантирилади. Бандлик муаммосининг кескинлигига қараб уни ҳал

этишнинг у ёки бу йўлига устуворлик берилади. Иқтисодий жиҳатдан кам

ривожланган мамлакатларда ишсизлар нисбатан кўп бўлганида бандлик

сиёсати ҳар қандай иш ўрнини, ҳатто унуми паст иш ўринларининг

яратилишини ҳам кўзда тутади. Аксинча, иқтисодий жиҳатдан юқори

даражада ривожланган мамлакатларда малакали меҳнатни банд қилувчи

унуми юқори иш ўринларини, яратишга эътибор қаратилади. Ўзбекистонда

бандлик сиёсатида янги иш ўринларини яратишда кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик, хизмат кўрсатиш соҳалари, деҳқон ва фермер хўжаликларида

иш ўринларини яратишга устуворлик берилади. Ўзбекистонда махсус

бандлик фонди маблағлари ҳисобидан иш ўринлари яратилади, ишсизларга

нафақа берилади ва улар янги касбларга ўргатилади. Давлат ҳисобидан

молиялаштириладиган фондлар маблағлари ҳам янги иш ўринларини

яратишга йўналтирилади.

Ишсизлик даражаси юқори бўлганда, уни камайтириш учун ҳукумат

ишчи кучини четга чиқариш чораларини ҳам кўради. Меҳнат миграцияси

хусусида давлатлараро келишувлар тузилади, миграцияга хизмат қилувчи

фирмалар ташкил этилиб, улар молиялаштирилади.

Бандлик сиёсатида барча меҳнатга қобилиятлиларни иш билан

таъминлаб, 100% бандликка эришиш кўзланмайди. Мазкур сиёсат

ривожланган мамлакатларда меҳнатга яроқли аҳолининг 94-95%и банд

бўлишини билдиради.

Даромадлар сиёсати мазмунан даромадларнинг тақсимланишини

тартиблашга қаратилади. Бу сиёсатда ижтимоий солиқлар, ижтимоий

дотациялар ва бюджет трансфертлари каби дастаклар қўлланилади.

Бандликни, қарилик нафақаси билан таъминланиш ва меҳнатнинг ижтимоий

суғўрталанишини таъминлаш учун корхоналар меҳнат ҳақи маблағларидан

ижтимоий солиқлар ундирилади. Буларнинг бир қисми давлат томонидан

ишсизлик нафақаси иш қобилиятини вақтинча юқотганларга тўловлар

сифатида берилади.

Даромад сиёсати солиқларни прогрессив, яъни даромад миқдорига

қараб ошиб бориши тарзида белгиланишини назарда тутади. Бунда давлат

бюджетида тўпланган маблағлар муҳтожларга ёрдам сифатида тақсимланади.

Даромад сиёсати қарияларни нафақа билан таъминлашни ҳам назарда

тутади. Бунда 2 хил нафақа тизими мавжуд бўлади. Биринчисида,

ишлаётганлар даромадининг бир қисми олиниб, давлат нафақаси сифатида

берилади. Иккинчиси, жамғариб бориладиган пенсия тизими бўлиб, унга

кўра ҳар бир ходим ишлаган пайтидаги даромадининг бир қисмини пенсия

жамғармасига ўтказиш орқали пенсия маблағини ўзи тўплаб боради.

Ижтимоий ҳимоя сиёсати аҳолининг ночор қатламларига ёрдам бериш,

уларни қўллаб-қувватлаб туришга қаратилади. Унга кўра ўзи ишлаб пул

топишга қодир бўлмаган кишиларга бюджет маблағлари ҳисобидан

молиявий ёрдам кўрсатилади. Даромади кам кишилар солиқлардан озод

қилинади, уларга турли нафақалар берилади ёки бир йўла ёрдам

ҳамкўрсатилади. Ижтимоий ёрдам миқёси муҳтожлар сонига ва давлатнинг

молиявий имкониятларига боғлиқ бўлади.

Ҳозирги даврда Ўзбекистонда давлатнинг ижтимоий сиёсати

аҳолининг муҳтож қатламларини қўллаб-қувватлашга қаратилади. Давлат

коммунал хизматларни аҳолига мақбул нархда етказиб бериш учун уларга

қайд қилинган таърифлар белгиланади ва бозор нархлари ўртасидаги фарқи

бюджет маблағлари ҳисобидан қопланади. Айрим ҳолларда мазкур

хизматлар нархи ошиши муносабати билан аҳоли айрим тоифаларига

компенсациялар тўланади.

Давлат турли ижтимоий дастурларни ишлаб чиқиб, уларни

молиялаштиради. Булар ичида кам таъминланганларга ёрдам бериш

дастурлари алоҳида ўринтутади. Бу дастурларда кам таъминланганларга

нафақа бериш, уларни арзон уй-жой ва иш билан таъминлаш, бепул тиббиёт

хизматларини кўрсатиш, янги касбларга тайёрлашга устуворлик берилади.

Ижтимоий сиёсат жамиятдаги тенгсизликнинг ҳаддан ташқари ошиб

кетишига йўл кўймасликка қаратилади. Бунда аҳолининг ҳаддан ташқари

бой-бадавлат ва қашшоқ-камбағал қатламларга ажралишининг олди олинади.

Даромадларнинг юқори ва кам таъминланганлар ўртасида қайта

тақсимланиши орқали тенгсизлик қисқартирилади. Бунда даромадларнинг

фарқланиш чегараси белгиланади. Бунга кўра бойлар ва камбағаллар

даромади ўртасидаги фарқ 13-15 баробардан ошмаслиги керак. Айтилган

тенгсизлик меъёри мақбул ҳисобланади, ижтимоий сиёсат шуни эътиборга

олади.

“Ўзбекистонда энг паств ва энг юқори даромад оладиган аҳоли

гуруҳлари ўртасидаги тафовут даражаси сўнгги йилларда 8 баробарга тўғри

келмоқда”2

Ижтимоий сиёсат даромадларни тартиблаш ва ижтимоий ёрдам бериш

орқали жамиятдаги, турли ижтимоий гуруҳлар ҳамжиҳатлигини

таъминлашга қаратилади. Бу билан ижтимоий беқарорликнинг олди олинади

ва иқтисодий ўсиш учун шароит яратилади.

Муҳокама учун саволлар

1. Давлатнинг иқтисодиётдаги ўрнига турлича қарашларини баҳоланг?

2. Давлатнинг асосий иқтисодий вазифаларини санаб чиқинг ва

уларнинг қисқача тавсифини беринг?

3. Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодиётни давлат томонидан

тартибга солишнинг зарурлигини нима тақозо қилади? Тартибга солиш ўз

олдига қандай мақсад ва вазифаларни қўяди?

2 Каримов И.А. 2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни

сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. T.: Ўзбекистон,

2014 йил, 23-бет.

4. ИДТТСнинг бевосита ва билвосита усулларига тавсиф беринг.

Тартибга солишнинг маъмурий ва иқтисодий воситаларини санаб кўрсатинг.

5. Давлат иқтисодий дастурлари қандай амалга оширилади?

2-МАВЗУ. РЕАЛ СЕКТОРНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА

СОЛИШ ТЎҒРИСИДАГИ НАЗАРИЙ ҚАРАШЛАР ВА УНИНГ

ЭВОЛЮЦИЯСИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мавзуда иқтисодиётни давлат томонидан

тартибга солишнинг назарий қарашлар ўрин олган. Шунингдек, давлат томонидан

тартибга солишнинг ҳозирги замон назарий қарашлари жумладан, Кейнс,

неокейнсчилик ва монетар назариялари атрофлича баён этилган. Шунингдек,

жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг келиб чиқиш сабаблари ва

хусусиятлари очиб берилган.

1. Иқтисодиётда давлатнинг ўрни ҳақида Меркантилизм ва Англия

классик иқтисодий мактаби вакиллари концепцияси.

2. Иқтисодиётини давлат томонидан тартибга солишда Ж. Кейнс

инқилоби.

3. Неокейнсчилик вакилларининг иқтисодиётини давлат томонидан

тартибга солиш тўғрисидаги назарий ғоялари.

4. Иқтисодиётини давлат томонидан тартибга солишнинг монетар

назариялари.

5. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг келиб чиқиш

сабаблари ва хусусиятлари.

1. Иқтисодиётда давлатнинг ўрни ҳақида Меркантилизм ва Англия классик

иқтисодий мактаби вакиллари концепцияси

Меркантилизм, энг аввало, давлатнинг иқтисодий сиёсатини ифода

этган, унинг амалий фаолияти учун тавсиялар ишлаб чиққан.

Меркантилистлар тадқиқотининг мақсади реаллик сифатидаги иқтисодиётни

таҳлил қилиш эмас, балки ҳукуматга амалий маслаҳатлар беришдир. Шунинг

учун улар давлатнинг иқтисодиётга фаол аралашувини қўллаб-

қувватладилар, юқори солиқ ставкасини ва давлат харажатларини ҳимоя

қилдилар.

У.Петти дастлаб ўз асарларида меркантилистларнинг ижобий савдо

баланси ғоясини ва саноатни рағбатлантириш мақсадида давлатнинг

иқтисодиётга фаол аралашувини қўллаб-қувватлади. Аммо У.Петти аста-

секин тадқиқот объектини ўзгартирди ва асосий эътиборни савдо

муаммосидан ишлаб чиқариш муаммосига қаратди.

У.Петти ўз фикрини ривожлантириб, четга пул чиқаришни тақиқлаш

бемаъни нарса эканлигини кўрсатиб ўтади. Давлатнинг бундай ҳатти-

ҳаракати, унинг фикри бўйича, мамлакатга четдан товар келтиришни ман

этиш билан бир нарсадир.

Физиократлар инсон ҳоҳишига боғлиқ бўлмаган табиий тартиб

мавжудлигига ишонишгани учун, улар иқтисодиётни ўз ўзини бошқарувчи

тизим деб ҳисоблайдилар ва меркантилистларнинг давлат назорат қилиш

керак деган ғояларини рад этади. Ҳукумат учун энг яхши сиёсат laissez faire,

яни ҳеч нарсага аралашмаслик сиёсатига амал қилишдир. Бу Адам Смит ва

ундан кейинги иқтисодчилар учун бу сиёсат Ғарб цивилизацияси

шаклланишида жуда катта аҳамиятга эгадир. Баъзи Инглиз ёзувчилари

умумий қоида сифатида аралашмасликни маъқуллашган ва бу орқали улар

ҳам Адам Смит таъсир ўтказишади.

Бозорларнинг бир-бирига боғлиқ танқислиги сабаб келиб чиқадиган

ихтилофларни мос равишда ечимини топа оладиган қараш (назария) илк бор

Франсиялик физиократлар томонидан олға сурилган. Физиократлар фикрига

кўра давлат ҳокимияти ҳукумат назоратисиз иш олиб боришга руҳсат бериш

сиёсати-иқтисодиётга аралашмаслик ҳақида умумий қонунлар қабул қилиш

керак эди.

А.Смитнинг бу асари беш қисмдан (китобдан) иборат бўлиб, биринчи

қисмида қиймат ва қўшимча даромад муаммолари тадқиқ этилди,

иккинчисида – капитал жамғарилиши ва унинг функционал шакллари,

учинчисида – капитализм ривожланишининг тарихий шарт-шароитлари

кўрсатиб берилди, тўртинчисида – меркантилизм ва физиократлар

таълимотига бўлган ўзининг муносабатлари акс этилди, бешинчи қисмида

давлат молияси саволлари кўриб чиқилди. Бу асар А.Смит ҳаёт пайтидаёқ

тўрт марта, унинг ўлимидан кейин аср охиригача яна уч марта қайта нашр

етилди. У нафақат Англияда, балки чет елларда ҳам зўр қизиқиш уйғотди.

А.Смитнинг бу буюк асари дунёдаги барча кейинги иқтисодий

таълимотларининг ривожланишига ва кўпчилик давлатларнинг иқтисодий

сиёсатига ўзининг катта таъсирини кўрсатди.

Жамиятдаги меҳнат тақсимоти одамларни бир бирлари билан боғлаб

турувчи ва уларга маҳсулот ва ресурсларни алмаштириш имконини берувчи

механизмнинг бўлишини тақозо этади. Бундай механизм бозор ҳисобланади.

Бозор тўғрисида А.Смит таълимотидаги асосий ғоя иқтисодий либерализм

ғояси, давлатнинг иқтисодиётга аралашувини минималлаштириш ғояси,

эркин рақобат асосида ташкил топадиган баҳо ёрдамида иқтисодиётнинг

ўзини-ўзи бошқариш ғояси ҳисобланади. Унинг таълимотига кўра, бозор

одамлар фаолиятини мувофиқлаштиради (координациялаштиради), уларнинг

манфаатларини уйғунлаштиради.

2. Иқтисодиётини давлат томонидан тартибга солишда Ж. Кейнс инқилоби

1929-1933 йиллардаги жаҳон иқтисодий инқирозидан сўнг кейнсчилик

назарияси иқтисодиёт фанида янги оқим сифатида юзага келди. Инглиз

иқтисодчиси Жон Мейнард Кейнс ушбу иқтисодий мактабнинг асосчиси эди. У

мазкур назарияни ўзининг 1936 йилда нашрдан чиққан «Бандлик, фоиз ва

пулнинг умумий назарияси» номли асарида баён қилиб берди. Шу ўринда

таъкидлаш жоизки, соҳа мутахассислари орасида Кейнс иқтисодиётга давлат

аралашуви заруриятини далиллаб берган дастлабки иқтисодчи ҳисобланмаган.

Иқтисодий сиёсатнинг асосларини ишлаб чиққан биринчи иқтисодчи Давид

Рикардо бўлиб, у қийматнинг меҳнат назарияси объектив иқтисодий қонуни

негизида кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни таъминловчи капиталнинг

жамғарилишида иқтисодиётнинг ўз-ўзидан ҳаракатга келиш манбаини кўрди ва

капитал жамғарилишига олиб келмайдиган даромадларнинг барча турларини

қоралади.

Кейнснинг ўтмишдошлари бўлмиш А. Пигу ва К.Викселл ҳам иқтисодни

давлат томонидан бошқариш зарурлигини илмий асослаб бердилар. Ушбу

назариянинг асосчиларидан бири Г. Хаберлер ўзининг «Равнақ ва турғунлик»

номли китобида даврийлик назариясини таҳлил қилиб берди, инқирозни

капиталнинг ҳаддан ташқари жамғарилиши билан ёки етарлича истеъмол

қилинмаслик билан изоҳлади ва даврийлик тебранишлари амплитудасини

камайтириш мақсадида бу икки кулфатдан қандай қутулиш чоралари тўғрисида

ўз фикрларини баён қилди. Ж.М.Кларк томонидан мультипликатор ва

акселератор механизми ишлашининг тадқиқ қилиниши ҳам иқтисодиётни

давлат томонидан тартибга солиш назариясини ишлаб чиқишда муҳим аҳамият

касб этди. Унинг тадқиқотлари Кейнс тадқиқотлари билан бир вақтда

ўтказилган эди. Аммо Кейнс назарияси унинг ўтмишдошлари ва замондошлари

назарияларидан шу билан фарқ қиладики, у ишсизлик ва ортиқча ишлаб

чиқариш инқирозлари тасодифий, ўз-ўзидан юзага келадиган ҳодисалар эмас,

балки капиталистик бозор механизми ҳаракати туфайли рўй берадиган

ҳодисалар эканлигини исботлагани ҳолда, биринчи марта иқтисодиётни давлат

ҳокимияти томонидан доимий, мунтазам равишда тартибга солиб туриш

зарурлигини эълон қилди. Кейнс назариясининг асосий хусусияти шундан

иборатки, у иқтисодчилардан биринчи бўлиб, макроиқтисодий давлат

тартиблаши фойдасига асосий далилларни баён қилиб берди, бунда у ўзигача

ҳукмрон бўлган тартиблашнинг микроиқтисодий ёндашувини рад этди.

Иқтисодиётни давлат томонидан тартиблашнинг кейнсча назарияси уч

асосий ҳолатни ўз ичига олади: биринчидан, унда ўз-ўзидан ҳаракатга

келадиган бозор механизмига баҳо берилади; иккинчидан, иқтисодиётнинг

бошбошдоқлик асосида ривожланиши жараёнида пайдо бўладиган қийинчилик

ва зиддиятларнинг сабаблари талқин қилинади; учинчидан, камчиликларни

бартараф қилиш мақсадида иқтисодиётни тартиблаш тадбирлари тизими

белгиланади.

Кейнс ўзининг дастлабки тадқиқотларида Сэй қонунини инкор этган

ҳолда самарали талаб3 назариясини асослаб берди. Кейнсгача бўлган даврда

классиклар томонидан Сэй қонуни қабул қилинган бўлиб, унга мувофиқ таклиф

ўз талабини юзага келтирар эди. Кейнс эса, аксинча, жами талаб ўз таклифини

юзага келтириши ғоясини илгари сурди.

Самарали талаб назариясига мувофиқ маҳсулот (ёки меҳнат) муайян

миқдори таклифнинг баҳоси деб даромаднинг шундай миқдорига айтилганки,

бу миқдор тадбиркорларнинг ушбу маҳсулот (ёки меҳнат)ни таклиф қилишга

бўлган рағбати учун етарлидир. Жами талаб баҳоси ва маҳсулот (ёки меҳнат)

ҳажми ўртасидаги нисбат жами талаб функцияси деб аталади. Бу ерда шуни

айтиб ўтиш лозимки, тадбиркорлар даромадни фақат муайян миқдордаги

маҳсулотни сотганларидан сўнггина олишлари мумкин. Кутилаётган даромад

ва маҳсулот (ёки меҳнат) ҳажми ўртасидаги нисбат жами талаб функцияси деб

аталади. Агар ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг муайян ҳажмида кўзда

тутилган даромад жами таклиф баҳосидан ошса, унда тадбиркорлар янада

юқори фойда олиш мақсадида маҳсулот ҳажмини (ва бандликни) оширадилар

ва агар кутилаётган даромад таклиф баҳосидан паст бўлса, у ҳолда

тадбиркорлар маҳсулот ҳажмини (ва бандликни) камайтирадилар.

Кейнс умумий талабни ошириш ва инқирозларни бартараф қилиш

учун етарлича бўлмаган истеъмол талабини сармояларни орттириш

ҳисобига тўлдиришни таклиф қилди, бунда сармоялар давлат томонидан

рағбатлантирилиши лозим бўлади.

Ижтимоий ишлаб чиқаришнинг даврий ҳаракатини у психологик

омиллар, тадбиркорларнинг оптимистик ва пессимистик кайфиятлари

алмашинуви билан изоҳлади. Кейнснинг иқтисодий давр назариясига 3 Пезенти А. Очерки политической экономии капитализма. В 2 т.: Пер. с итальянского. Т. 2. -М.:

“Прогресс”, 1976. -С.615-616.

мувофиқ, иқтисодий юксалиш келажакда капитал бойликлардан келадиган

фойданинг оптимистик баҳоланишига боғлиқ равишда юз беради. Ҳаддан

зиёд ишонч руҳи билан суғорилган ва ҳаддан ошиқ харид авж олган

бозорга умидсизликнинг ёпирилиб кириши билан инқироз бошланади,

бунда умидсизлик қўққисдан кириб келади ва ҳаттоки у ҳалоқатли кучга

эга бўлиши ҳам мумкин.

Инқирозларни бартараф этиш учун Кейнс “самарали талаб” ни

шакллантириш, яъни капитал маблағларини ва истеъмолни энг кўп

даражада рағбатлантириш зарур эканлигини таклиф қилди. Унинг фикрига

кўра, сармоялар орттириш бандликнинг ўсишига ва даромаднинг

ортишига олиб келади. Даромад ортиши жамғармалар шаклида эмас, балки

инвестиция сифатида сарфланиши учун буюк иқтисодчи олим қарз фоизи

меъёрини пасайтиришни таклиф қилди. У давлат аралашувини “самарали

талаб” га, ва, демак, тўла бандликка эришиш воситаси, деб билди.

«Давлат, - деб ёзган эди Ж.Кейнс, - истеъмолга бўлган мойилликка нисбатан

ўзининг раҳбарлик таъсирини қисман мос тизим йўли билан, қисман фоиз

меъёрини белгилаш билан ва қисман, эҳтимол, яна бошқа усуллар билан

рўёбга чиқариши лозим бўлади»4.

У паст фоиз меъёри орқали юқори фойда олишни таъминлайди,

тадбиркорларда оптимистик кайфиятни кучайтиради, уларнинг сармоя солишга

бўлган мойиллигини қўллаб-қувватлайди ва юксалиш ҳолатини ушлаб туради,

деб ҳисоблади.

Замонавий кейнсчилар солиқлар, давлат харажатлари, бюджет камомади,

давлат қарзи давлат йўли билан бошқаришнинг асосий воситалари, деб

ҳисоблайдилар. Уларнинг таъкидлашича, саноат юксалиши даврида даромадлар

ортган сари солиқ тушумлари ҳам кўпайиб боради. Бу эса ортиқча талаб ва

ортиқча ишлаб чиқаришнинг пайдо бўлишига тўсқинлик қилади. Инқирознинг

бошланиши ишсизликнинг ортиб бориши давлат бюджетидан ишсизлик бўйича

нафақа тўловларининг ортиб боришига олиб келади. Бу эса тўловга 4 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. Пер-с англ. –М.: «Иностранная литература»,

1948. -С. 364.

қобилиятли талабнинг камайишига қаршилик қилади. Шунинг учун улар

томонидан молиявий компенсация ўрнини қоплаш сиёсати ва камомадли

молиявий таъминлаш назариялари олға сурилмоқда.

Молиявий компенсация ўрнини қоплаш сиёсати назарияси шундан

иборатки, бунда давлат ишлаб чиқариш динамикаси ва тўловга қобилиятли

талаб динамикаси ўртасидаги фарқни солиқлар ва давлат харажатларини онгли

равишда ўзгартириш воситаси орқали ўрнини қоплашни ўз зиммасига олиши

лозим.

Камомадли молиявий таъминлаш назарияси шундан иборатки, бундан

ўзининг солиқ тушумлари камаяётган даврларда ўз харажатларини орттириши

лозим, бу эса муқаррар равишда бюджет камомадини келтириб чиқаради.

3. Неокейнсчилик вакилларининг иқтисодиётини давлат томонидан

тартибга солиш тўғрисидаги назарий ғоялари

Неокейнсчилар хусусий тадбиркорлик асосларига таҳдид қилмаганлари

ҳолда бозор бошбошдоқлигини давлат томонидан назорат қилиш зарурати ва

имкониятидан келиб чиқадилар.

Кейнснинг кўзга кўринган издошларидан бўлган америкалик иқтисодчи Э.

Хансен ушбу ҳол ҳақида шундай ёзган эди: “Бизнинг жамиятимиз аралаш

давлат-хусусий иқтисодиётига айланди, бунда зийрак ва доно ҳукуматнинг

йирик операциялари барқарорлаштирувчи ва қўллаб-қувватловчи куч бўлиб

майдонга чиқмоқда”5.

Юқоридагилардан хулоса қилиб таъкидлаш жоизки, айни пайтда

Ўзбекистон Республикасида ҳам давлат иқтисодиётни бозор муносабатларига

ўтказишнинг ташаббускори ва ташкилотчиси сифатида майдонга чиқиб,

иқтисодиётни тартиблашнинг самарали чораларини қўлламоғи ҳамда кейнсча

назарияни ўз тажрибаси ва модели билан бойитгани ҳолда унинг кучли

томонларига таянмоғи керак.

5 Хансен Э.Х. Послевоенная экономика США. Пер. с англ. –М.: «Прогресс», 1966, -С. 52.

Иқтисодиётга давлат аралашувининг кейнсча назарияси Иккинчи

жаҳон урушидан сўнг бозор иқтисодиётига асосланган ривожланган

мамлакатлар ҳукуматлари сиёсатида асос сифатида қабул қилиниб,

иқтисодиёт фанида ҳукмронлик ролини ўйнай бошлади. Бироқ 70-

йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб ушбу назария жиддий шубҳа остига

олина бошлади. Чунки Кейнснинг назариясига кўра, давлат ўз

иқтисодиётининг пасайиши даврида самарали талабни камомадли

молиявий таъминлаш йўли билан рағбатлантириш баробарида, саноатнинг

юксалиш даврида эса, аксинча, давлат бюджетининг мусбат қолдиғига

эришгани ҳолда уни жиловлаши лозим эди. Демак, ушбу назариядан

келиб чиқадики, бюджет умуман мутаносиб бўлиши ва давлат қарзи

жамғарилишига йўл қўймаслиги лозим. Аммо амалиётда бундай бўлмади

ва камомадли молиявий таъминлаш узоқ давом этди, катта давлат қарзи

пайдо бўлди, бу эса фоиз ставкасининг, инфляция ва солиқларининг

кескин кўтарилиш хавфини туғдирди. Шунинг учун сўнгги икки ўн

йилликда кейнсча назарияга унга муқобил бўлган макроиқтисодий

концепциялар, яъни, бир томондан, оқилона кутиш неоклассик назарияси,

иккинчи томондан, монетаризмдан қаршилик кўрсатила бошланди.

4. Иқтисодиётини давлат томонидан тартибга солишнинг монетар

назариялари

Бугунги кунда иқтисодиётни монетар бошқаришнинг пул назарияси,

инфляция билан кураш муаммолари 1976 йилги Нобель мукофоти

совриндори америкалик Милтон Фридман бошлиқ Чикаго мактаби

олимлари томонидан зўр бериб ишлаб чиқилмоқда.

XX асрнинг 20-йилларида бошқаришнинг монетар усуллари кўпчилик

иқтисодчилар томонидан “абадий фаровонликка” эришиш воситаси

сифатида баҳоланди. Аммо мазкур усул 30-йиллар синовига бардош бера

олмади. Ҳатто улар 1929-1933 йиллардаги иқтисодий инқирознинг ва ундан

сўнг узоқ давом этган таназзулнинг асосий сабабларидан бири бўлди.

Худди мана шунинг учун пул кейнсча моделнинг муҳим таркибий қисми

бўлса ҳам ушбу моделнинг кўплаб ўзига хос жиҳатлари монетар омиллар

таъсирини етарлича эътиборга олмади. Пул жараёнларининг бундай

назарга илинмаслиги, уларнинг мумкин бўлган таъсирини менсимаслик

иқтисодий сиёсат масалалари бўйича тавсияларда ёрқин намоён бўлди,

ушбу тавсиялар сармоялар мультипликаторининг содда схемасига

асосланган эди. Бироқ камомадли молиявий таъминлаш амалиёти пул

соҳаси беқарорлигига ва инфляция жараёнларининг кучайишига олиб

келди. Шунинг учун 50-йиллардан бошлаб монетар таҳлилни

фаоллаштириш зарурати пайдо бўлди. Айниқса, 1971-1973 йиллардаги

иқтисодий ҳамда валюта инқирозлари инфляция билан курашнинг ва

иқтисодиётни бошқаришнинг монетар усулларини долзарб қилиб қуйди.

Айни 50-йилларнинг бошларидан пул назарияси кейнсчилар ва М.

Фридман бошлиқ монетарчилар ўртасидаги кураш майдонига айланди.

Монетарчилар пулни хўжалик тузилмасининг муҳим қисми, пул-кредит

сиёсати эса иқтисодиётни бошқаришнинг энг самарали усули, деб

ҳисоблайдилар. Фридман кейнсча концепцияга мантиқий муқобил бўлган

назария яратиш мақсадида пулнинг миқдор назарияси асосий қоидаларига

янгича таъриф берди ва асосий эътиборни инфляцияга қаратди. У

инфляцияни соф пул муаммоси сифатида кўриб чиқди. Унинг фикрича, бу

муаммони монетар тадбирлар тизими ёрдамида ҳал қилиш мумкин.

Монетар назария таҳлил соҳаси бўлиб, у иқтисодий мувозанат ва

ўсишнинг умумий муаммолари ҳамда пул ва банк механизми ишлаши

махсус масалалари қўшилган жойда ётади. Монетар соҳа пул агрегати

кўрсаткичлари ўртасидаги сабабий ва функционал боғлиқликлар,

шунингдек, уларнинг хўжалик тизими монетар элементлари билан ўзаро

таъсири муаммолари, унинг асосий йўналиши бўлиб хизмат қилади.

“Монетар сиёсат” тушунчаси деганда эса давлатнинг пул-кредит соҳасида

бошқарувчилик тадбирлари мажмуи тушунилади. Шунинг учун

кейнсчилик ва монетаризм баҳсида асосий эътибор пулнинг аҳамиятига ва

пул-кредит соҳасидаги сиёсатга қаратилади. Масалан, кейнсча ёндашув

иқтисодий конъюнктура ва хўжалик ривожи суръатлари

рағбатлантирилишини кундалик бошқариш воситаси сифатида пулдан

тезкор фойдаланиш ғоясини ўзида акс эттиради. Монетаризм пул

соҳасида бундай ҳаракатларни қоралайди. Монетаризм тарафдорларининг

фикрига кўра, бундай сиёсат хўжалик зиддиятлари ва мутаносибликлари

кучайишига ҳамда бозорнинг ўз-ўзидан барқарорлаштирувчилар

ҳаракатининг қийинлашувига олиб келади.

Бундан давлатнинг жами талабни бошқариш бўйича икки сиёсати,

яъни фискал ва кредит-пул сиёсатлари келиб чиқади.

Иқтисодиётни бошқаришнинг монетар ёндашувига мувофиқ бозор

механизми камчиликларини тўғрилаш эмас, балки унинг ишлаши учун энг

юксак даражада барқарор молиявий шароитларни таъминлаш муҳим

вазифа ҳисобланади. Ушбу мақсадда пул бирлиги харид кучи ва валюта

курси барқарорлиги улар учун муҳим жиҳатлардир. Шунинг учун улар

фискал сиёсатнинг ресурсларни қайта тақсимлаш ва барқарорлаштириш

воситаси сифатидаги аҳамиятига кам эътибор берадилар. Уларнинг

фикрича, сиқиб чиқариш эффекти сабабли фискал сиёсат мутлақо

ярамайди. Улар қуйидагича фикр юритадилар: давлат облигациялар сотиб,

яъни пулни аҳолидан қарзга олиб, бюджет камомадини ҳосил қиладилар.

Бунда давлат фондлар учун хусусий бизнес билан рақобатли курашга

киришади.

Монетар сиёсатни асос қилиб олган мамлакатларнинг аччиқ

сабоқларини таҳлил қилар экан, И.А.Каримов “...бинобарин, монетаризм

ҳеч қачон ишлаб чиқаришни тангликдан олиб чиқишга қодир бўлган

ягона йўналтирувчи ва ҳал қилувчи куч бўлган эмас. Барқарорлаштириш

дастурини ишлаб чиқиш чоғида ана шу қаттиқ монетаризмга таянмаслик

керак. Балки мувозанатга келтирилган монетар сиёсатни асосий

тармоқларни ва ишлаб чиқаришни таркибан қайта ташкил қилишни

қўллаб-қувватлаш сиёсати билан бирга қўшиб олиб бориш зарур”6, - деб

таъкидладилар. Ана шундай мустақил ва ўзига хос йўлни тутган

Ўзбекистон тажрибаси эндилиқда жаҳоннинг кўплаб мамлакатларининг

эътиборини тортмоқда.

Неоклассик йўналишдаги иқтисодчилар, асосан, давлатнинг

жамиятдаги даромадларни одилона тақсимлаш ва аллокацион, яъни

иқтисодиётдаги ресурсларни самарали жойлаштириш мақсадидаги

вазифаларни тадқиқ қиладилар. Бозор иқтисодиётини микроиқтисодий

таҳлил қилиш неоклассик моделнинг тадқиқот объекти ҳисобланади.

Бунда иқтисодиётнинг алоҳида истеъмолчилар ва фирмаларнинг ўзаро

алоқадорликдаги фаолиятининг аниқ ҳолати ўрганилади. Неоклассиклар

ривожланган бозор иқтисодиётига эга бўлган мамлакатларда давлат

мулкини унинг тасарруфидан чиқариш, унинг иқтисодиётни тартибга

солишини чеклашни талаб қиладилар. Аммо улар умуман иқтисодиётни

давлат томонидан тартибга солинишини бутунлай инкор этмайдилар.

Уларнинг фикрича, бозорнинг баҳо механизми, регулятори кўп ҳолларда

ресурсларнинг оптимал, самарали ишлатилишини таъминлайди. Аммо

баъзи ҳолатларда бозор улардан самарали фойдаланишга эришишни

таъминлай олмайди. Худди ана шундай ҳолатларда давлат аллокация

(тақсимлаш)ни яхшилаб, иқтисодий ресурслардан самарали

фойдаланишни таъминлашда ижобий роль ўйнаши мумкин экан.

Ушбу неоклассик моделнинг асосини рационал кутиш назарияси

ташкил қилади. Унга кўра кишилар ўзларини рационал тарзда тутадилар.

Улар ўзларининг пулли манфаатларига мувофиқ келадиган нарсалар билан

боғлиқ кутишларининг шаклланишидаги ахборотларни йиғадилар ва

уларни ўрганадилар. Ушбу ахборотларга мувофиқ равишда ўз ҳаётларини

яхшилашга қаратилган қарорлар қабул қиладилар. Кутиш бозор

талабининг кенгайишига (ёки қисқаришига) олиб келади. Бу ўзгаришлар,

ўз навбатида, товарлар ва хизматлар баҳоларининг улар ҳали ишлаб

6 Хансен Э.Х. Послевоенная экономика США. Пер. с англ. –М.: «Прогресс», 1966, -С. 201-202-бетлар.

чиқарилмасдан ва сотилмасидан олдин ўсиши (ёки пасайиши)ни белгилаб

беради.

Рационал кутиш назарияси янги ахборотларнинг талаб ва таклиф эгри

чизиқларида тезда ўз аксини топишини, шунинг учун ҳам мувозанат

баҳолари ва ишлаб чиқариш ҳажмларининг бозордаги янги ҳолатларга,

давлат иқтисодий сиёсатидаги ўзгаришларга тезда мослашувчан

бўлишини ифодалайди7.

Бу ўзгаришлар моҳияти Паретонинг самарадорлик критериялари

асосида тушунтирилиши мумкин. Унга кўра жамият бирон-бир

аъзосининг фаровонлиги бошқасининг турмушини ёмонлашуви ҳисобига

яхшиланиши мумкин бўлмайдиган ҳолатни вужудга келтирадиган

ресурсларнинг тақсимланиши оптимал ҳисобланади. Айирбошлаш

муносабатларига эркин киришиш имконияти бозорда мувозанат ҳолатига

эришишни таъминлайди.

Бу мувозанатда мавжуд баҳо даражасида товарларга талаб миқдори

уларнинг таклифи миқдорига тенглашади. Бу шундай ҳолатки, биронта

ҳам субъект янги айирбошлаш операциялари натижасида бир-бирлари

ҳисобига ютуққа эриша олмайди. Бунда ресурсларнинг тақсимланиши

оптимал бўлади, чунки иқтисодиётда мувозанатлашув содир бўлади.

Ушбу назария тарафдорлари нуқтаи-назарларига кўра баҳо (нарх)лар

ҳар қандай неъматнинг қадрлилиги тўғрисидаги ахборотлар билан уларни

ишлаб чиқарувчиларни, истеъмол қилувчиларни ва жамиятни

таъминлайдилар. Бунда иқтисодий агентлар ўзаро рақобат ҳолатида

бўладилар. Аммо шундай ҳолатларда, яъни: жамоатчилик неъматлари

бўлган эҳтиёжни қондиришда; иқтисодий фаолиятларнинг зарарли

оқибатларини бартароф қилишда; иқтисодий келишувлар

иштирокчиларининг зиддиятли ахборотларига асосланган муаммоларни

ечишда; бир қатор тармоқларга капиталларнинг эркин оқиб келишига

тўсиқлар мавжуд бўлганида бозорнинг тартибланиш механизми иш

7 Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. C. 331.

бермайди. Демак, мукаммал бозор ресурсларнинг самарали алоқацияни

(тақсимланишини) яхши таъминлай олмайди. Худди шу ҳол

неоклассиклар назарида бозор механизмига давлатнинг аралашуви учун

потенциал имкониятлар яратади8.

Неоклассик йўналиш тарафдорлари капиталнинг эркин оқиб туриши

учун ҳам тўсиқларни бартараф этиш мақсадида давлатнинг тартиблаш

механизми зарур эканлигини таъкидлайдилар. Уларнинг нуқтаи

назарларига кўра давлат кичик бизнес, фермер хўжаликлари ҳамда қўшма

корхоналарни ривожлантириш учун қулай шароитларни яратиш; янги

ташкил топган фирмаларга имтиёзли кредитлар, субсидиялар бериш,

имтиёзли солиқ солиш, лицензия, патентлар, иқтисодий фаолиятнинг

маълум тури билан шуғулланиш учун мутлақ ҳуқуқлар бериш; иқтисодий

яккаҳокимликка қарши кураш механизмлари орқали давлат капиталининг

эркин ҳаракат қилиши учун тўсиқларни бартараф қилиб иқтисодиётда

рақобат механизмининг яратилишини тартибга солади.

Демак, неоклассиклар давлатнинг иқтисодиётга аралашувини чеклаш

тарафдорлари бўлишларига қарамасдан, унинг маълум, юқорида баён

этилган доирада иқтисодиётни тартиблаш борасидаги фаолиятини асослаб

берадилар.

Шундай қилиб, турли иқтисодий таълимотлар давлатнинг

иқтисодиётни тартиблашининг турли доираларини, усул ва воситаларини

қўллашни илмий жиҳатдан асослайди. Мустақилликка эришган

Ўзбекистон Республикасида давлат бизнинг бозор иқтисодиётига ўтиш

хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда юқорида баён этилган иқтисодий

таълимотлардаги давлатнинг тартиблаш механизми воситаларидан

фойдаланишни ўзлаштириб олиши муҳим аҳамиятига эгадир. Шу боисдан

бозор муносабатлари ривожланган мамлакатларда қарор топган

давлатнинг макроиқтисодий сиёсат воситаларини таҳлил қилиш бугунги

куннинг талабидир.

8 Ширяева Л., Мамедова Н. Неоклассическая модель государственного регулирования рыночных

отношений. – Российский экономический журнал. – 1992. -№4. С. 100-101.

5. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг келиб чиқиш сабаблари ва

хусусиятлари

2008 йилда бошланган жаҳон молиявий инқирози, унинг таъсири ва

салбий оқибатлари, юзага келаётган вазиятдан чиқиш йўлларини излашдан

иборат эканлигидан бошлаб, жаҳон молиявий инқирозининг мазмун-

моҳияти, келиб чиқиш сабабларини ўрганиш муҳим.

«Бу инқироз Америка Қўшма Штатларида ипотекали кредитлаш

тизимида рўй берган танглик ҳолатидан бошланди. Сўнгра бу жараённинг

миқёси кенгайиб, йирик банклар ва молиявий тузилмаларнинг ликвидлик,

яъни тўлов қобилияти заифлашиб, молиявий инқирозга айланиб кэтди.

Дунёнинг етакчи фонд бозорларида энг йирик компаниялар индекслари ва

акцияларининг бозор қиймати ҳалоқатли даражада тушиб кетишига олиб

келди. Буларнинг барчаси, ўз навбатида, кўплаб мамлакатларда ишлаб

чиқариш ва иқтисодий ўсиш суръатларининг кескин пасайиб кетиши билан

боғлиқ ишсизлик ва бошқа салбий оқибатларни келтириб чиқарди»9.

Бундан кўринадики, дастлаб АҚШ ипотека бозорларида намоён бўлган

мазкур инқироз етарлича тўлов лаёқатига эга бўлмаган, қарзларни қайтариш

қобилияти шубҳали бўлган қарздорларга ипотека кредитлари бериш

амалиётининг жадаллашуви натижасида рўй берди.

Модомики, ипотека кредити ўзининг моҳияти бўйича кўчмас мулк

гарови ҳисобига бериладиган кредитлар бўлсада, АҚШ бозорлари бундай

ликвидли кўчмас мулкларга етарлича «тўйинди» ва уларнинг нархлари

кескин туша бошлади. Бунинг устига инвестицион банкларнинг АҚШ

ипотека бозорларидаги янги молиявий «маҳсулот» ҳисобланган активларни

секьюритизациялаш бўйича операцияларининг авж олиши ипотека

бозорларидаги таназзуллик ҳолатлари эҳтимоллигини оширди.

АҚШ иқтисодиёти яратилган шарт-шароитлар туфайли арзон кредит

ресурсларига тўйинди ва бу Федерал захира тизими (ФЗТ) амалга ошираётган

9 Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг

йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009, 4-б.

пул-кредит сиёсатини ўзгартиришига олиб келди. Натижада 2004-2006

йилларда Федерал захира тизими фоиз ставкаларни 6,25% гача кўтарди.

Кредитларнинг қимматлашуви аҳолини ипотекага нисбатан талабининг

пасайишига ва кредитларни қайтариш бўйича қарздорлар тўловининг

қисқаришига олиб келди. Бошқа томондан, озиқ-овқат маҳсулотлари ва

энергия ресурслари нархларининг ўсиши аҳолининг кредитни қайтариш

бўйича молиявий имкониятларининг чекланишига олиб келди. 2000-2007

йиллар мобайнида жаҳон бозоридаги озиқ-овқат маҳсулотларининг нархи

ўртача икки баробарга ошди, бензин нархи эса 3,5 баробарга ошди. Нефть

нархи рекорд даражада, яъни бир баррели 147 доллардан ортди.

Пировард натижада 2007 йил бошида АҚШда аҳолининг ипотека

кредитларини қайтариши билан боғлиқ муаммо кучайди. Қарздорларнинг

кўчмас мулк гарови билан олинган кредитларни қайтаришдан кўра

тўловларни тўлашдан бош тортиш ҳолати кенгайди. Банкларнинг тўлов

қобилиятига эга бўлмаган мижозларнинг кўчмас мулкларини қайта сотувга

қўйиши натижасида ипотека бозоридаги таклиф кўпайиб, бозордаги

нархларнинг кескин пасайишига олиб келди.

Британиянинг нуфузли газеталаридан бири бўлган «Гардиан» жаҳон

молиявий инқирозининг асосий айбдорлари рўйхатини эълон қилди. Мазкур

рўйхатнинг олдинги ўринларида АҚШнинг таниқли сиёсатчилари ўрин олган

бўлиб, унда инқироз фақатгина иқтисодиёт ривожланишининг навбатдаги

ҳаракатлантирувчи кучи эканлиги таъкидлаб ўтилган.

Аксарият молиячи-иқтисодчилар вужудга келган молиявий инқирознинг

ҳақиқий сабабларидан бири сифатида ривожланган мамлакатларда

иқтисодиётни ҳаддан зиёд ортиқча эркинлаштириш сиёсатининг «меваси»

эканлигини, яъни «ўз-ўзини бошқарувчи бозор» ғоясини илгари суриш

орқали давлатнинг миллий иқтисодиётга ва хусусан молиявий бозорларга

аралашувини чекланганлиги билан ҳам изоҳламоқдалар.

Шу ўринда, жаҳон молиявий инқирозининг юзага келишида асосий

сабаб – молиявий ресурслар билан реал ишлаб чиқариш ҳажми ўртасидаги

мутаносибликнинг кескин бузилиши ҳисобланишини таъкидлаш лозим. Пул

муомаласи қонунларидан маълумки, иқтисодиёт соғлом ва барқарор амал

қилиши учун муомалага чиқарилаётган пул массаси билан товар ва

хизматлар ишлаб чиқариш реал ҳажми ўртасида муайян нисбатга амал

қилиниши лозим. Бироқ, миллий иқтисодиётларнинг байналминаллашуви ва

глобаллашув жараёнлари пул муомаласининг амал қилишига ҳам ўз

таъсирини ўтказиб, дастлаб айрим мамлакатлар, масалан АҚШда,

кейинчалик кўплаб мамлакатларда мазкур қонунга риоя қилишнинг

заифлашувига, кейин эса уни умуман эътиборга олмасликка қадар олиб

келди. Жумладан, ўтган асрнинг 70-йилларига қадар амал қилиб келган

жаҳон валюта тизимлари пулларнинг олтин ёки товар мазмунини таъминлаш

орқали иқтисодий муносабатларнинг барқарорлигига замин яратди. Бироқ,

жаҳон амалиётида 1976 йилдан бошқариладиган, сузиб юрувчи валюта

тизимига ўтгач, пулнинг олтин мазмуни йўқолиб, асосан АҚШ доллари етакчи

валютага айлангач, унинг муомалага чиқарилишини назорат қилиб бўлмай

қолди. Кейинги йилларда глобаллашув жараёнининг жадаллашуви таъсирида

халқаро иқтисодий алоқаларда қатъий валютага бўлган талабнинг янада

кучайиши АҚШ томонидан ҳеч қандай товар билан таъминланмаган

пулларнинг муомалага чиқарилиш жараёнини янада тезлатиб юборди.

Маълумотларга кўра, муомаладаги пул массаси (нақд, кредит пуллар ва турли

тўлов воситалари)нинг товар ва хизматлар ишлаб чиқариш реал ҳажмидан

деярли 10 баравар, агар пулнинг айланиш тезлигини ҳам ҳисобга олинса,

муомала учун зарур бўлган пул миқдоридан, яъни пулга бўлган талабдан бир

неча ўн баравар кўпайиб кетганлигини англатади.

Шу билан бир қаторда, асосан етакчи ривожланган мамлакатларда

кузатилган қуйидаги салбий ҳолатлар ҳам молиявий инқирознинг вужудга

келишига асосий сабабларидан ҳисобланади:

- норационал пул-кредит сиёсатини, ҳамда қайта молиялаш ставкасини

сурункали равишда паст даражада ушлаб турилиши натижасида қарзга

яшашнинг одатга ва кундалик ҳолатга айланиши;

- молиявий институтларнинг мажбуриятлари билан устав маблағлари

ўртасидаги мутаносибликнинг кескин бузилиши;

- қимматли қоғозлар бўйича рейтинг ташкилотлари томонидан сохта

хулосалар берилиши;

- молиявий аудит ва профессионал этика тамойилларини бузилиши ва

сохта аудит хулосалари тақдим этилиши;

- молиявий рағбатлантириш услуби сифат кўрсаткичларига эмас, балки

миқдорий кўрсаткичларга асосланганлиги;

- юқори рискли ва мураккаб ҳосилавий қимматбаҳо қоғозларни вужудга

келиши ва ҳоказо.

Муҳокама учун саволлар

1. Давлатнинг иқтисодий сиёсатини моҳиятини очиб беринг.

2. Давлат иқтисодий сиёсатининг қандай дастакларини биласиз?

3. Кейнс инқилобнининг мазмунини тушунтиринг.

4. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг келиб чиқиш

сабабларини айтиб беринг.

\

3-МАВЗУ. ИҚТИСОДИЙ ИСЛОҲОТЛАР ВА РЕАЛ СЕКТОРНИ

ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА СОЛИШ МЕХАНИЗМИНИНГ

ШАКЛЛАНИШИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мазкур мавзуда иқтисодиётнинг реал

секторини тартибга солишнинг асосий йўналишлари, иқтисодий сиёсатнинг

таркибий тузилиши, мақсадлари, уни самарали амалга ошириш босқичлари

ва воситалари, реал секторни давлат томонидан тартибга солишнинг

услублари тизими, реал секторни давлат томонидан тартибга солишни

такомиллаштириш масалалари ўрганилган.

1. Реал секторни давлат томонидан тартибга солишнинг асосий

йўналишлари.

2. Иқтисодий сиёсатнинг таркибий тузилиши, мақсадлари, уни самарали

амалга ошириш босқичлари ва воситалари.

3. Институционал (маъмурий) ислоҳотларнинг асосий йўналишлари.

1. Реал секторни давлат томонидан тартибга солишнинг асосий

йўналишлари

Бугунги кунда хўжалик амалиётида ва иқтисодий ҳаётимизда энг кўп

ишлатиладиган иқтисодий сўзлардан бири бу реал сектор иқтисодиёти деган

тушунчадир. Мазкур иборага яқин 10-15 йиллар ичида анча оммалашди.

Дастлаб мазкур тушунча расмий ҳужжатларда аниқроғи йил якунларига

бағишланган маърузаларда, Президент Фармон ва Қарорларида ҳамда Давлат

статистика қўмитаси маълумотларида фойдаланила бошланди. Таъкидлаш

жоизки, реал сектор иқтисодиёти бўйича мазкур ибора мазмуни бўйича аниқ

бир тафсилотлар, шунингдек, мазкур масала бўйича аниқ бир мақсад

ёритилмаган. Баъзи манбаларда эса аниқлик киритувчи жиҳатлари ва унинг

мазмуни умуман келтирилмасдан қайси йўналиш бўйича сўз кетаётганлиги

мавҳумлигича қолган. Шунингдек, бу яхлит олинган иқтисодий тизим

барқарорлиги ҳамда реал ва молиявий секторнинг барқарор иқтисодиёт сари

интилаётган ва унга таъсир этувчи омиллар чегарасини аниқлик киритишга

қийинчиликлар туғдирди.

Агар луғавий маъноси нуқтаи назаридан ёндашадиган бўлсак, “реал”

лотинча “res”сўз бўлиб, буюм, нарса, иш деган маъноларни англатади.

Инглизчада ҳақиқий ва мавжуд буюмлар, нарсалар ёки ҳақиқий реал

воқейлик “real” сўзига мос тушади. Шундан келиб чиқиб ёндашадиган

бўлсак, реал сўзининг учта аниқлик киритувчи жиҳатларини алоҳида

кўрсатиб ўтиш мумкин:

1. Ҳақиқатдан ҳам мавжуд бўлган;

2. Ҳақиқийлигини кафолатловчи;

3. Ҳақиқийлигини исботловчи ва ҳисобда турувчи

МДҲ давлатлари иқтисодиёт назарияси ва амалиётида охирги беш йил

ичида реал сектор иқтисодиёти мазмунига бўлган қарашлар анча шаклланиб

улгурди. Аниқ айтиш керакки, айнан бу ибора кўпгина мамлакатимиз

иқтисодчи олимлари томонидан зикр этилсада лекин айнан мазкур

тушунчанинг мазмуни ҳалигача мавҳумлигича қолган. Лекин реал сектор

иқтисодиёти номи билан бошланган ҳар қандай мақолалар билан танишиб

ўтадиган бўлсак, қисман бўлсада гап нима ҳақида кетаётганлигини тасаввур

қилиш қийин бўлмай қолди. Қатор иқтисодчи олимлар реал сектор

иқтисодиёти сифатида иқтисодиётдаги саноат, транспорт, қишлоқ хўжалиги,

қурилиш соҳаларни назарда тутишган10

. Шунингдек, улар савдо фаолиятини

ҳам мазкур секторга киритиб, мазур соҳа ҳам саноат ишлаб чиқариш

хизматларини бажаради ва маълум маънода у ҳам қиймат яратиб ишлаб

чиқариш соҳасига киради деб қайд этишади.

Яна бошқа иқтисодий луғатларда эса реал сектор иқтисодиётига саноат

ишлаб чиқариш, қишлоқ хўжалиги, маиший ва бошқа хизмат кўрсатувчи

соҳалар киради, деб кўрсатишади11

.

Реал сектор иқтисодиётига анча тўлиқ мазмунни МДҲ иқтисодчи

олимларидан В.Н.Черков кўрсатади. Унинг фикрича реал сектор иқтисодиёти

тўлароқ мазмунини ёритиш учун аввало мамлакат ЯИМ ишлаб чиқаришида

ҳақиқатда фаолият кўрсатаётган иқтисодий субъектларни эътиборга олиш

зарур, деб кўрсатади. Бу ўз ўрнида қуйидаги муаммоли саволларни келтириб

чиқаради:

10

1. Сучасний словник іншомовних слів : близько 20 тис. слів і словосполучень [уклад. О. І. Сколенко та

ін.]. – К. : Довіра, 2006. – 789 с. ; Финансово-кредитный энциклопедический словарь / [уклад. А. Г. Грязнова

та ін.]. – М. : Финансы и статистика, 2004. – 1168 с.; Абрамов О. К. Синтез определения термина "реальный

сектор экономики" / О. К. Абрамов // Реальный сектор. – 2008. – № 2. – С. 11–12. ; Mascull B. Business

Vocabulary in Use / B. Mascull. – Cambridge University Press, 2010. – 176 p.; Cobuild C. Business Vocabulary in

Practice / C. Cobuild. – Collins Cobuild, 2011. – 256 p.

11

Мешков В. А. Влияние инфраструктуры реального сектора на устойчивое развитие экономики региона :

дисс. на соискание научн. степени канд. экон. наук / В. А. Мешков. – Ижевск, 2007. – 200 с.; Райзберг Б. А.

Современный экономический словарь / Райзберг Б. А., Лозовский Л. Ш., Стародубцева Е. Б. – М. : ИНФРА-

М, 2006. – 495 с.; Сергиенко Я. В. Финансы и реальный сектор / Я. В. Сергиенко. – М. : Финансы и

статистика, 2004. – 384 с. 12. Коник О. В. Аналіз функціонування суб’єктів реального сектора економіки

України / О. В. Коник // Економіка і регіони. – 2010. – № 1(24). – С. 40–41.

Биринчидан, саноат ишлаб чиқариш соҳасига кирувчи савдо соҳасини

киритиш керакми ёки йўқми?

Иккинчидан, бошқа хизматлар таркибига нималар киради? Уларнинг

молия институтларига ва фонд ва суғўрта хизматлари кирадими ёки йўқми?

Бу саволларга жавоб топиш учун реал сектор иқтисодиётини МҲТ

орқали яъни иқтисодий субъектлар фаолиятини гуруҳлаш орқали топиш

мумкин бўлади. Иқтисодий тартибга кўра ўзларининг иқтисодий

фаолиятларини олиб бораётган иқтисодий субъектлар фаолияти таҳлил

қилинади.

Реал секторни давлат томонидан тартибга солиш назариялари фани ва

унинг қонун-қоидаларини билиш учун, энг аввало, бозор иқтисодиёти ва

унинг асосий белгилари тўғрисида тасаввурга эга бўлиш зарур.

Ҳозирги даврда бозор иқтисодиёти кўпчилик мамлакатлар учун хос

бўлиб, у ҳар хил даражада ва ўзига хос хусусиятлар билан амал қилмоқда ва

ривожланмоқда. Бу реал секторнинг амал қилиш механизми асрлар давомида

шаклланиб, ҳозирги даврда маданийлашган шаклни касб этди ва кўпгина

мамлакатларда ҳукмрон иқтисодий тизимга айланди. Мазкур реал секторнинг

барқарорлиги узоқ даврли иқтисодий еволюсия давомида унинг амал

қилишининг асосий қоидалари сақланиб қолиши билан изоҳланади.

Хусусий мулкнинг пайдо бўлиши ва ижтимоий меҳнат тақсимотининг рўй

бериши бозор иқтисодиётининг келиб чиқиши ва мавжуд бўлишинг умумий

шарти ҳисобланади. Хусусий мулкчилик ва меҳнат тақсимоти ижтимоий

хўжаликнинг товар шаклини тақозо қилади, товар ишлаб чиқаришнинг мавжуд

бўлиши ўз-ўзидан пул муомаласи, айирбошлаш, тақсимлаш ва истеъмолнинг

бозорга оид хусусиятини кўзда тутади. Товар ишлаб чиқаришнинг

ривожланиши бозор иқтисодиёти тараққиётининг асосини ташкил этади.

Ишлаб чиқаришнинг мустақиллиги, тадбиркорлик эркинлиги, ресурслар

эркин алмашинувининг таъминланиши бозор иқтисодиётини самарали амал

қилишининг асосий шартлари бўлиб ҳисобланади. Товар ишлаб чиқарувчи

қанчалик мустақил бўлса, бозор ҳам шу даражада яхши ривожланади. Эркин

айирбошлаш товар ишлаб чиқарувчи фаолиятининг нисбатан самарали

йўналишларини кўрсатиб берувчи эркин нархларнинг шаклланишига имкон

яратади.

Бозор иқтисодиёти – бу товар ишлаб чиқариш, айирбошлаш ва пул

муомаласи қонун-қоидалари асосида ташкил этиладиган иқтисодий

тизимдир. Бундай иқтисодиёт эркин товар-пул муносабатларига асосланиб,

унинг асосида товар ва пулнинг турли шакллардаги ҳаракати ётади, у

иқтисодий монополизмни инкор этади. Бозор иқтисодиётида бозор алоқалари

бутун тизимни, унинг барча босқичлари – ишлаб чиқариш, айирбошлаш,

тақсимлаш ва истеъмол жараёнларини ҳамда иқтисодий муносабатларнинг

барча субъектларини қамраб олади.

Бозор иқтисодиёти субъектлари таркибига тадбиркорлар ҳам, ишчилар

ҳам, истеъмолчилар, капитал егалари ва қимматли қоғозлар егалари ҳам

киради. Одатда, бозор хўжалигининг барча асосий субъектлари учта гуруҳга

бўлинади: уй хўжаликлари, корхоналар (тадбиркорлик сектори) ва давлат

сектори.

Уй хўжаликлари – реал секторнинг истеъмол соҳасида фаолият

кўрсатувчи асосий таркибий бирлик. Уй хўжаликлари доирасида ишлаб

чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларида яратилган товар ва хизматлар

истеъмол қилинади. Бозор иқтисодиётида уй хўжаликлари мулк егаси ҳамда

ишлаб чиқариш омилларини етказиб берувчилар ҳисобланади. Иқтисодий

ресурсларни сотишдан олинган пул даромадлари шахсий эҳтиёжни қондириш

учун сарфланади.

Тадбиркорлик сектори – бу реал секторнинг даромад (фойда) олиш

мақсадида амал қилувчи бирламчи бўғинидир. У иш юритиш учун ўз

капиталини ёки қарз олинган капитални ишга солишни тақозо этади, бу

капиталдан олинган даромад ишлаб чиқариш фаолиятини кенгайтириш учун

сарфланади. Тадбиркорлар товар хўжалигида товар ва хизматларни етказиб

беради.

Давлат сектори – ўз олдига фойда олишни мақсад қилиб қўймаган, асосан

реал секторни тартибга солиш вазифасини амалга оширадиган турли бюджет

ташкилотлари ва муассасаларининг мажмуи.

Банк – реал секторнинг меъёрда амал қилиши учун зарур бўлган пул

массаси ҳаракатини тартибга солувчи молия-кредит муассасаси12

.

Ҳар қандай бозор иқтисодиётини тартибга солиш механизми асосан

тўртта таркибий қисмдан иборат бўлади: нарх, талаб, таклиф, рақобат.

Нархлар нисбати ўзгариб туради, шунинг учун нарх, ишлаб чиқарувчи

учун ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгариши зарурлигини аниқлашда йўл

кўрсаткич бўлиб хизмат қилади. Талаб ва таклиф ҳамда рақобатчилик

муҳитидаги ўзгаришлар, ўз навбатида, нархлардаги ўзгаришларни келтириб

чиқаради.

Бозор иқтисодиётининг муҳим ва умумий белгилари қуйидагилардан

иборат:

- турли шакллардаги мулкчиликнинг мавжуд бўлиши ва унда хусусий

мулкчиликнинг устун туриши;

- тадбиркорлик ва танлов эркинлиги;

- рақобат курашининг мавжудлиги;

- давлатнинг иқтисодиётга чекланган ҳолда аралашуви;

- корхона ва фирмаларнинг ички ва ташқи шарт-шароитлар

ўзгаришларига мослашувчанлиги.

Бозор иқтисодиётининг бу белгилари унинг барча босқичлари учун

умумийдир. Лекин бозор иқтисодиётининг мазмуни ва белгилари ҳақида гап

борганда бу реал секторнинг тарихан таркиб топган икки турини бир-

биридан фарқ қилиш зарур. Унинг биринчи кўриниши узоқ вақт давомида

шаклланиб, ғарбдаги ривожланган мамлакатларда ХIХ асрнинг охирларигача

давом этиб келди. У иқтисодий адабиётларда классик ёки соф бозор

иқтисодиёти деб ном олди.

12

McConnell, Campell R. Economics: principles, problems, and policics / Campbell R. McConnell, Stanley I., Bruc.

Sean M.Flynn. – 18th

ed p. 10

Бозор иқтисодиётининг иккинчи кўриниши ҳозирги замон ривожланган

бозор иқтисодиёти деб аталиб, ХIХ асрнинг охири ва ХХ аср бошларидан

буён амал қилади.

Бу ҳар иккала турда бозор иқтисодиётининг асосий белгилари ва

хусусиятлари сақланиб қолади, уларда товар ва пулнинг ҳаракати, уларнинг

қонун-қоидалари ривожланиш учун негиз ва шарт-шароит бўлиб хизмат

қилади.

Ҳозирги замон бозор хўжалиги иқтисодиётдаги хусусий ва давлат

секторларининг ўзаро алоқасига асосланади. Иқтисодиётга таъсирнинг

интенсивлиги даражаси ҳамда давлат томонидан ҳал етилувчи устувор

вазифалардан келиб чиққан ҳолда, замонавий бозор иқтисодиётининг

қуйидаги моделлари фарқланади (3.1-чизма).

Бозор иқтисодиётида юқорида тилга олинган белги ва тартиблар билан

бирга, барча ҳозирги замон иқтисодий тизимларига хос бўлган бир қатор

шарт-шароитлар бўлиши тақозо қилинади. Булар қуйидагилар: илғор

технология ва янги техник воситалардан кенг миқёсда фойдаланиш; ишлаб

чиқаришнинг ихтисослашиши.

Реал секторни давлат томонидан тартибга солиш назариялари фанининг

предмети – бозор иқтисодиёти шароитида жамиятнинг чексиз эҳтиёжларини

қондириш мақсадида товар ва хизматларни яратиш, тақсимлаш, айирбошлаш

ва истеъмол қилиш жараёнида вужудга келадиган иқтисодий муносабатларни,

самарали фаолият кўрсатиш қонун-қоидаларини ўрганишдан иборат, деб

айтиш мумкин.

3.1-чизма

Замонавий бозор хўжалиги моделлари

Реал секторни давлат томонидан тартибга солиш назариялари фани

предметини ўрганишда унга тааллуқли мавзуларни алоҳида бўлимларга

ажратилиши мазкур муаммолар тўғрисида янада кенгроқ, изчил ва тўлиқ

тасаввур ҳосил қилиш имконини беради. Шунга кўра, бакалавриат

йўналишидаги талабалар учун мўлжалланган «Иқтисодиёт назарияси»

дарслигида тўртта асосий бўлим ажратиб олган эдик: иқтисодий

тараққиётнинг умумий асослари; бозор иқтисодиёти назарияси; миллий

иқтисодиёт (макроиқтисодиёт)нинг амал қилиш ва ривожлантириш

қонуниятлари; жаҳон хўжалиги13

.

Кўпчилик дарслик ва ўқув қулланмаларда мавзуларни бўлимларга

ажратишда маълум даражада эркинлик мавжуд бўлсада, мазмун ва моҳият

жиҳатидан умумий тавсиф касб этувчи ёндашувлар ҳам учрайди. Шулардан

бири – иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни ўрганишга реал секторнинг турли

даражаларидан келиб чиққан ҳолда ёндашув ҳисобланади.

13

Shodmonov Sh. Sh., G’afurov U.V. “Iqtisodiyot nazariyasi” (darslik). – T., “Fan va texnologiya” nashriyoti,

2014.

Маълумки, иқтисодиёт асосан икки соҳага бўлинади: микроиқтисодиёт

ва макроиқтисодиёт. Микроиқтисодиёт ўз ичига қуйидаги алоҳида иқтисодий

субъектлар фаолиятини олади:

1. Хўжалик юритувчи субъект – истеъмолчилар, ишчилар, капитал

егалари, заминдорлар, фирмалар ва ҳоказо.

2. Алоҳида бозорлар – ишлаб чиқариш воситалари бозори, ишчи кучи

бозори, истеъмол моллари бозори ва ҳоказо.

3. Алоҳида тармоқлар – саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш ва ҳоказо.

Макроиқтисодиёт эса умумий иқтисодий кўрсаткичлар йиғиндиси билан

боғланган (мамлакатдаги ишсизлик, инфлясия даражаси, фоиз ставкасининг

ўзгариши, иқтисодий ўсиш суръати ва бошқалар) яхлит миллий хўжаликни

қамраб олади.

Микроиқтисодий таҳлилда ҳам асосий ўринни назарий қоидаларнинг

ишлаб чиқилиши егаллайди. Мазкур назарий қоидалар асосида иқтисодий

ҳодиса ва жараёнлар асослаб берилади ва прогноз қилинади. Назарий таҳлил

оддий тахминлардан бошланади.

Иқтисодий назария, бошқа илмий назариялар сингари, доимо ҳам мутлақ

аниқликка ега бўлмайди. Назариянинг фойдалилиги ва аҳамияти унинг

ўрганилаётган ҳодисани қай даражада муваффақиятли тушунтириб ва

прогнозлаб беришига боғлиқ бўлади.

2. Иқтисодий сиёсатнинг таркибий тузилиши, мақсадлари, уни самарали

амалга ошириш босқичлари ва воситалари

Реал секторни давлат томонидан тартибга солиш назариялари фанининг

мақсади ва вазифасини икки томонлама, яъни ҳам амалий ва ҳам назарий

томонларини тушунтириш мумкин.

Ҳозирги замон иқтисодий адабиётларида бу фаннинг тўртта асосий

вазифаси ажратиб кўрсатилади:

1) билиш вазифаси - ҳар қандай фан каби Реал секторни давлат

томонидан тартибга солиш назариялари фани ҳам фундаментал аҳамиятга ега:

жамиятда инсонларнинг ўзаро иқтисодий муносабатларини тадқиқ етиб, улар

тўғрисидаги фикрларимизни кенгайтиради;

2) амалий вазифа – амалий реал секторнинг асосий мақсади чекланган

ресурслардан унумли фойдаланиб иқтисодий ўсишни таъминлаш ва шу

асосда ўсиб борувчи эҳтиёжларни қондира боришдан иборат. Шу мақсаддан

келиб чиқиб, чекланган турли хил ресурсларнинг ҳар бир бирлиги евазига

кўпроқ товарлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатишни таъминлаш, ҳар

бир фаолият тури бўйича харажатлар миқдори билан еришилган самара, яъни

товар ва хизматлар миқдорини таққослаш, ресурслардан унумлироқ

фойдаланиш йўлларини топишдан иборатдир;

3) услубий вазифаси – Реал секторни давлат томонидан тартибга солиш

назариялари фанининг ўзи, таҳлили ва унинг тамойиллари, олинган хулосалар,

тадқиқ етилаётган иқтисодий қонунлар бошқа ижтимоий ва тармоқ фанлари

учун услубий асос бўлиб хизмат қилади;

4) ғоявий-тарбиявий вазифаси – ушбу вазифа шундан иборатки, унинг

ёрдамида талабалар, мутахассислар ва иқтисодиёт илми ўрганувчиларнинг

илмий дунёқарашини шакллантиради, миллий истиқлол ғоясини талаба ёшлар

онгига сингдиради, уларни миллат манфаатлари йўлида реал секторни

ривожлантириш, миллий маҳсулотни кўпайтириш, миллий пул қадрини

ошириш, миллий товарларни жаҳон миқёсида бозоргир бўлишини таъминлаш,

мамлакат аҳолисининг турмуш даражасини кўтариш руҳида тарбиялайди.

«Заминимизда яшаётган одамларнинг муносиб ва эркин, фаравон

ҳаётини таъминлаш, ҳар бир киши ҳуқуқ ва имкониятларидан тўлиқ

фойдаланиш учун барча зарур шароитларни яратиш - жамиятимизни ислоҳ

қилиш ва янгилаш пайтида олдимизга қўяётган ғоят муҳим

вазифалардандир»14

. Бундан ташқари, Реал секторни давлат томонидан

тартибга солиш назариялари фани аҳолини иш билан таъминлаш, пулнинг

қадрсизланиши олдини олиш, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш йўлларини

кўрсатиб бериши лозим. Реал секторни давлат томонидан тартибга солиш

14

Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Т-5. -Т.: «Ўзбекистон», 1997. 179-бет.

назариялари фани макроиқтисодиёт даражасида таҳлил қилиб, унинг

соҳалари, кўрсаткичлари, омиллари ўртасидаги боғланишларни, иқтисодий

ўсиш йўлларини аниқлаб кўрсатади ва давлатнинг ички ва ташқи иқтисодий

сиёсатида илмий асос бўлиб хизмат қилади.

Реал секторни давлат томонидан тартибга солиш назариялари фанининг

мақсади эса, енг аввало, илмий билишдан иборатдир. Шундан келиб

чиқадики, иқтисодий жараёнлар ва ҳодисаларни кузатиш, улардаги шакл ва

мазмун ўзгаришларини, ички боғланиш ва алоқаларни, зиддиятларни, қонун-

қоидаларни, тушунчаларни билиб, биринчи навбатда, талабаларга, иқтисодчи

мутахассисларга ва иқтисодиёт билан қизиқувчи бошқа ходимларга

ўргатишдан иборатдир.

Реал секторни давлат томонидан тартибга солиш назариялари фанининг

биз қайд қилган амалий, назарий, услубий ва тарбиявий томонлари бир–бири

билан чамбарчас боғлиқдир. Амалий иқтисодиёт назарий билимга ега

бўлишни, у билан қуролланиш заруриятини тақозо этади. Назарий билим эса

олдиндан кўра билиш ва амалий ҳаракат йўлини тўғри белгилаш имконини

беради.

Умуман олганда, реал секторни давлат томонидан тартибга солиш

назариялари фани бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодий жараёнлар, воқеа

ва ҳодисалар сирларини билишда илмий қўлланмадир.

Реал секторни давлат томонидан тартибга солиш назариялари фани

«Кишиларда янгича иқтисодий фикрлашни шакллантириш, уларнинг

дунёқарашини ўзгартириш»15

вазифасини ҳам бажарадики, бу реал секторни

ислоҳ қилиш соҳасидаги стратегик мақсадлардан бири бўлиб ҳисобланади.

Бу мақсадга эришиш учун Реал секторни давлат томонидан тартибга солиш

назариялари фани Биринчи Биринчи Президентимиз И.А.Каримовнинг

сўзлаган нутқ ва маърузаларида, асарларида кўрсатиб берилган бозор

иқтисодиётига ўтиш даври тамойилларини, ўтишнинг ўзига хос йўлини,

ўзининг иқтисодий қонунларини, йўл-йўриқларини, Олий Мажлис, Вазирлар

15

Каримов И.А. «Ўзбекистон буюк келажак сари». Т.: «Ўзбекистон», 1999. 187-бет.

Маҳкамаси қабул қилган қарорлар асосида мамлакатимиз олдида турган

иқтисодий муаммолар ва вазифаларнинг чуқур таҳлилини, уни ечиш

йўлларини ёритмоғи, ўтиш даври иқтисодиётининг хусусиятлари, кўп

укладли иқтисоднинг, турли шаклдаги мулкчиликнинг вужудга келиш

йўллари, усулларини кўрсатиб бермоғи лозим.

3. Институционал (маъмурий) ислоҳотларнинг асосий йўналишлари

Мамлакат тараққиётининг замонавий босқичида кенг кўламли

ислоҳотларнинг муваффақиятли амалга оширилиши давлат бошқарувининг

мутлақо янги ва самарали фаолият юритувчи тизимини яратишни талаб

қилади.

Давлат органлари фаолиятининг очиқлигини таъминлаш ва давлат

хизматлари кўрсатиш тизимини такомиллаштириш учун электрон порталлар

ва маълумотлар базалари яратилди. Хусусан, рухсат берувчи ҳужжатлар ва

лицензия олишни соддалаштириш учун www.license.gov.uz, “ягона дарча”

тамойили бўйича давлат хизматлари кўрсатишни таъминлаш учун

birdarcha.uz веб-сайтлари яратилди. Давлат хизматларини қайта кўриб чиқиш

ва оптималлаштириш натижасида тадбиркорлик субъектларини рўйхатга

олишнинг тартиб-таомиллари 4 мартага, рўйхатга олиш учун зарур вақт эса

30 дақиқага қадар қисқартирилди.

Шу билан бирга, сўнгги йилда амалга оширилган кенг кўламли

ишларнинг объектив таҳлили, давлат бошқаруви органлари фаолияти, аҳоли

билан очиқ ва тўғридан-тўғри мулоқот натижалари мавжуд муаммо ва

камчиликларни тизимли ҳал этишга эҳтиёж вужудга келганлигини кўрсатди.

Бу, биринчи навбатда, қуйидаги ҳолатларга тааллуқлидир:

– бир қатор идораларнинг вазифалари декларатив хусусиятга эгалиги ва

уларни амалга оширишнинг ташкилий-ҳуқуқий механизмлари етарли

эмаслиги;

– фақат ҳолатларни қайд этиш ва статистикани тўплашдан иборат бўлиб

қолган фаолиятни баҳолашнинг самарасиз тизими ва бу кўпчилик ҳолларда

жойлардаги ишларнинг ҳаққоний ҳолатини акс эттирмайди;

– ҳудудларни ривожлантириш дастурларини шакллантириш ва аҳолининг энг

муҳим муаммоларини ҳал қилишда маҳаллий ҳокимият органлари ролининг

пасайишига олиб келувчи давлат функцияларининг ҳаддан ташқари

марказлаштирилганлиги;

– бюрократлаштириш ва юқори сарф-харажатларга олиб келаётган

инновацион ривожланишнинг паст даражаси;

– хўжалик бошқаруви органлари томонидан давлатнинг тартибга солиш ва

хўжалик функциялари қўшиб олиб борилиши, соғлом рақобат муҳитининг

ривожланишига тўсқинлик қилувчи имтиёз ва преференцияларни танлаб

тақдим этиш амалиёти;

– ҳудудларнинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатаётган айрим

раҳбарларда лозим даражада масъулият ва ташаббускорликнинг мавжуд

эмаслиги.

Ушбу камчиликлар иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий соҳани

модернизациялаш, ҳудудларни ҳар томонлама ривожлантириш, аҳолининг

ҳаёт даражаси ва фаровонлигини юксалтириш бўйича давлат сиёсатини

муваффақиятли амалга оширишга тўсқинлик қилмоқда.

Бу борада Давлат раҳбари томонидан қабул қилинган “Ўзбекистон

Республикасида Маъмурий ислоҳотлар концепциясини тасдиқлаш

тўғрисида”ги Фармон 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини

ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар

стратегиясини амалга оширишда муҳим қадам ҳисобланади ҳамда моҳиятига

кўра Ўзбекистоннинг давлат ва жамият қурилишида янги саҳифани очиб

беради.

Ўзбекистон Республикасида Маъмурий ислоҳотлар концепциясида

давлат бошқаруви тизимини тубдан ислоҳ қилишнинг 6 та асосий йўналиши

белгилаб берилди.

Биринчи йўналиш ижро этувчи ҳокимият органлари фаолиятининг

институционал ва ташкилий-ҳуқуқий асосларини такомиллаштиришга

бағишланган. Мазкур соҳадаги чора-тадбирлар қуйидагиларни назарда

тутади:

– ижро этувчи ҳокимият органларини ташкил этиш ва тугатишнинг аниқ

мезонлари ҳамда тартиб-таомилларини жорий қилиш;

– кадрлар ва моддий ресурслардан оқилона фойдаланган ҳолда, ижро этувчи

ҳокимият органларини оптималлаштириш;

– ижро этувчи ҳокимият органларининг мустақиллигини ошириш ҳамда

уларнинг Вазирлар Маҳкамаси билан ўзаро ҳамкорлик механизмларини

такомиллаштириш;

– давлат хизматлари кўрсатиш тизимини изчил такомиллаштириш ва

“Электрон ҳукумат” тизимини янада кенг жорий этиш;

– маъмурий адлияни ривожлантириш ва мурожаатларни коллегиал

эшитишни жорий қилиш.

Иккинчи йўналиш ижро этувчи ҳокимият органларининг

вазифаларини, уларни амалга ошириш механизмлари ва жавобгарлик

соҳаларини аниқлаштиришни назарда тутади. Шу муносабат билан қуйидаги

масалалар бўйича чора-тадбирлар кўрилади:

– ривожланиш дастурларини шакллантиришда ҳудудий ижро этувчи

ҳокимият органларининг ташаббускорлиги ва ролини ошириш;

– мақсадли индикаторларга эришишга асосланган, барча даражадаги ижро

этувчи ҳокимият органлари ва уларнинг раҳбарлари фаолиятини

баҳолашнинг принципиал янги тизимини жорий қилиш;

– халқаро амалиётда муваффақиятли қўлланилаётган, шу жумладан, сифат

менежменти, индикатив режалаштириш, аутсорсинг, краудсорсинг каби

ишни ташкил этишнинг замонавий услубларидан фойдаланиш;

– ривожланиш дастурларини ишлаб чиқиш ва уларнинг амалга

оширилишини мониторинг қилишда жамоатчилик билан ўзаро

ҳамкорликнинг замонавий шаклларини жорий этиш.

Учинчи йўналиш иқтисодиёт тармоқларига маъмурий таъсирни

қисқартириш ва бошқарувнинг бозор механизмларини кенгайтириш

ҳисобланади. Ушбу йўналишда қуйидагилар режалаштирилмоқда:

– хусусий сектор самарали фаолият кўрсатаётган соҳаларда давлат

иштирокидаги тижорат ташкилотларини тузишни чеклаш ва амалдаги давлат

корхоналарини қайта ташкил этиш;

– иқтисодий фаолиятда давлат иштирокининг аниқ бозор механизмларини

ишлаб чиқиш;

– ижтимоий-иқтисодий масалаларни ҳал қилишда ижтимоий ҳамда давлат-

хусусий шерикликнинг ҳуқуқий ва институционал базасини

такомиллаштириш;

– айрим давлат функцияларини хусусий секторга ўтказиш.

Тўртинчи йўналишда, жумладан, қуйидагилар орқали вертикал

бошқарув тизими ва ижро этувчи ҳокимият органлари ҳамкорлигининг

механизмларини такомиллаштириш назарда тутилган:

– давлат бошқарувини босқичма-босқич номарказлаштириш;

– маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг молиявий имкониятларини

кенгайтириш, уларнинг роли ва жавобгарлигини ошириш;

– ҳудудий органларнинг раҳбар кадрларини танлаш ва жой-жойига қўйиш

масалаларида маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг ваколатларини

кучайтириш.

Бешинчи йўналиш давлат бошқаруви тизимига стратегик

режалаштиришнинг замонавий шакллари, инновацион ғоялар, ишланма ва

технологияларни жорий этиш бўйича чора-тадбирларни ўз ичига олган.

Мазкур чора-тадбирлар қаторида қуйидагиларни таъкидлаш лозим:

– давлат хизматлари кўрсатиш тартиб-таомилларини оптималлаштириш ва

соддалаштиришни таъминлайдиган давлат бошқарувининг инновацион

шаклларини жорий этиш;

– инновацион ғоялар ва технологияларни ишлаб чиқишга инвестицияларни

фаол жалб этиш;

– замонавий илмий-тадқиқот ва инновацион ютуқларни муваффақиятли

жорий қилиш учун зарур бўлган ривожланган инфратузилмани яратиш;

– табиатни муҳофаза қилиш, ресурс ва энергия тежайдиган технологияларни

кенг жорий этиш.

Ва ниҳоят, сўнгги олтинчи йўналишда профессионал давлат

хизматининг самарали тизимини шакллантириш, шунингдек, коррупцияга

қарши курашишнинг таъсирчан механизмларини ўрнатиш белгиланган.

Уларга эришиш учун қуйидагилар режалаштирилган:

– давлат хизматининг шаффофлиги ва очиқлигини таъминлаш, аҳоли билан

очиқ мулоқотни йўлга қўйишнинг янги механизмларини жорий этиш;

– давлат хизматчиларининг меҳнатига ҳақ тўлаш ва ижтимоий

таъминотининг замонавий тизимини киритиш орқали уларнинг меҳнат

унумдорлигини ошириш.

Бундан ташқари, Фармон билан Ўзбекистон Республикасида Маъмурий

ислоҳотлар концепцияси нормаларини амалий рўёбга чиқариш бўйича 40 дан

ортиқ аниқ тадбирларни назарда тутувчи “Йўл харитаси”

тасдиқланди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасида Маъмурий ислоҳотлар

концепциясини амалга ошириш бўйича комиссия ҳамда давлат бошқаруви

тизимини танқидий ўрганиш ва уни тубдан ислоҳ қилиш юзасидан таклифлар

тайёрлаш бўйича ишчи гуруҳлар ташкил этилди. Комиссия ишчи гуруҳлар

томонидан тегишли норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари сифатли

ишлаб чиқилишини ташкил этади, шунингдек, Маъмурий ислоҳотлар

концепцияси ва “Йўл харитаси”нинг тўлиқ, ўз вақтида ва сифатли амалга

оширилиши устидан қатъий назорат олиб боради. Шу билан бир қаторда,

Комиссияга давлат бошқаруви тизимини танқидий ўрганиш ва уни тубдан

ислоҳ қилиш бўйича таклифлар тайёрлаш жадвалини тасдиқлаш вазифалари

юклатилди, унга асосан 100 дан ортиқ давлат ва хўжалик бошқаруви

органлари фаолиятини қайта кўриб чиқиш режалаштирилди. Маъмурий

ислоҳотларнинг амалга оширилиши қуйидаги натижаларга эришишга

қаратилган.

1. Кутилаётган ислоҳотларнинг тўлиқ амалга оширилишини

таъминлашга, ижтимоий-сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг

муаммоларини ўз вақтида аниқлаш ва самарали ҳал этишга қодир бўлган,

инновацион ривожланишнинг умумжаҳон тенденцияларига жавоб берадиган

давлат бошқаруви тизимини яратиш, шу жумладан, қуйидагилар орқали

яратиш:

– ортиқча ва ўзига хос бўлмаган вазифа, функция ва ваколатларни бартараф

этиш, такрорлаш ва параллелизмни тугатиш ҳисобига давлат бошқаруви

тизимини оптималлаштириш ҳамда номарказлаштириш;

– давлат бошқарувини бюрократиядан холи қилиш ва унинг сарф-

харажатларини пасайтириш, бошқарув қарорлари қабул қилиш тизимининг

фаолият самарадорлигини ва шаффофлигини ошириш;

– стратегик режалаштириш, инновацион ғоялар, ишланмалар ва

технологиялар тизимини жорий этиш;

– иқтисодиёт тармоқларига маъмурий таъсир кўрсатишни янада қисқартириш

ҳамда бошқарувнинг соғлом рақобат муҳитини ривожлантириш,

мамлакатнинг инвестициявий жозибадорлиги ва аҳолининг ишчанлик

фаоллигини оширишга қаратилган бозор механизмларини кенгайтириш;

– жамоатчилик ва парламент назоратининг, энг аввало, коррупция

кўринишларининг олдини олишга қаратилган самарали шаклларини жорий

этиш.

2. Фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашнинг таъсирчан

механизмларини яратиш, уларнинг фаровонлигини ва ижро этувчи ҳокимият

органлари фаолиятидан қаноатланганлик даражасини янада ошириш, шу

жумладан, қуйидагилар орқали янада ошириш:

– давлат органларининг жисмоний ва юридик шахслар билан ҳуқуқий

муносабатларини аниқ тартибга солишга қаратилган маъмурий тартиб-

таомилларни такомиллаштириш;

– ижро этувчи ҳокимият органларининг қарорлари ва ҳаракатлари устидан

шикоят қилиш тартибини такомиллаштиришни, жисмоний ва юридик

шахсларнинг мурожаатларини коллегиал эшитиш механизмларини жорий

этишни назарда тутувчи маъмурий адлия тизимини ривожлантириш;

– “Электрон ҳукумат” тизимини такомиллаштириш орқали давлат

хизматлари кўрсатишнинг самарадорлигини ошириш;

– жамиятда қонун устуворлигини таъминлаш, қонунийлик ва ҳуқуқ-

тартиботни мустаҳкамлаш.

Ўзбекистон Республикасида Маъмурий ислоҳотлар концепциясида

назарда тутилган чора-тадбирларнинг амалга оширилиши, сўзсиз,

инновацион ривожланишнинг замонавий тенденциялари ва жаҳон

стандартларини ҳисобга олган ҳолда давлат бошқаруви тизимини

модернизация қилишга янги куч бағишлайди.

Умуман олганда, Ўзбекистон Республикасида маъмурий

ислоҳотларнинг амалга оширилиши “Халқ давлат идораларига эмас,

давлат идоралари халқимизга хизмат қилиши керак” деган улуғвор

ғояни ҳаётга тўлиқ татбиқ этишга хизмат қилади.

Муҳокама учун саволлар

1. Реал сектор иқтисодий мазмунига бўлган ёндашувлар моҳиятини

тушунтириб беринг?

2. Нима учун иқтисодиётни реал ва молиявий секторларга бўлинади?

3. Реал сектор иқтисодиёти деганда асосан қандай тармоқлар назарда

тутилади?

4. Реал сектор иқтисодиёти фанини ўрганишдан асосий мақсад нимада?

5. Реал секторнинг асосий вазифаларини тушунтириб беринг?

6. Реал сектор иқтисодиётининг асосий йўналишлари нималардан иборат?

4-МАВЗУ. ЎЗБЕКИСТОНДА ДАВЛАТ МУЛКИНИ

ХУСУСИЙЛАШТИРИШ ВА БОШҚАРИШ-ИҚТИСОДИЁТНИ

ТАРТИБГА СОЛИШ ВОСИТАСИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: мазкур мавзуда давлат мулки ва давлат

тадбиркорлиги, иқтисодиётнинг мулкий ўлчамлари, мулкни давлат

тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг моҳияти, йўллари ва

босқичлари ўрганилган.

1. Давлат мулкининг моҳияти ва ўлчамлари.

2. Давлат тадбиркорлигининг моҳияти. Хусусий бизнес ва

тадбиркорликнинг давлат томонидан қўллаб-қувватланиши.

3. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва

хусусийлаштиришнинг моҳияти, йўллари ва босқичлари.

1. Давлат мулкининг моҳияти ва ўлчамлари

Мулкчилик муносабатлари ҳар қандай жамият иқтисодий тизимининг

асосини ташкил қилиб, инсоният иқтисодий тараққиётининг маҳсули

ҳисобланади. Мулкчилик муносабатлари иқтисодий неъматларни ишлаб

чиқариш ҳамда жамият бойликларини ўзлаштириш жараёнларида вужудга

келади.

Шундай экан, мулкчилик муносабатлари - бу мулкка эгалик қилиш,

ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш жараёнида вужудга келадиган

иқтисодий муносабатлардир.

Мулкчилик муносабатларининг иқтисодий мазмунини унинг ажралмас

уч жиҳати (эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф етиш) белгилаб берсада,

бу муносабатлар характери нафақат алоҳида мулк шаклларида, балки битта

мулк шакли доирасида ҳам фарқланиши мумкин.

Мулкчилик жамиятдаги ҳам ҳуқуқий, ҳам иқтисодий муносабатлар

мазмунини ўзида ифодалайди. Мулкчиликнинг ҳуқуқий ва иқтисодий

мазмуни ўзаро боғлиқ ва бир-бирини тақозо қилади, шу сабабли мулкчилик

бир вақтда ҳам иқтисодий, ҳам ҳуқуқий категория ҳисобланади. Бу бирликда,

юқорида кўрсатилганидек, ҳал қилувчи ролни мулкчиликнинг иқтисодий

томони егаллайди. Агар мулк иқтисодий жиҳатдан рўёбга чиқарилмаса, яъни

ишлаб чиқаришда фойдаланилмаса ёки мулк егасига даромад келтирмаса,

бунда у «ҳуқуқий» категория сифатида қолади.

Мулкчилик хўжалик ва тадбиркорлик фаолиятининг турли шакллари

орқали иқтисодий жиҳатдан рўёбга чиқарилади.

Бошқа томондан, мулкчиликнинг ҳуқуқий жиҳати унинг иқтисодий

томонига нисбатан фақат бўйсунувчи рол ўйнамайди. Бу шунда кўринадики,

ишлаб чиқариш воситаларига маълум ҳуқуқий эгалик қилмасдан, ҳеч ким

ишлаб чиқариш жараёнини амалга ошира олмайди, ишлаб чиқариш

воситалари ва ишлаб чиқарилган маҳсулотдан фойдалана олмайди. Шу

сабабли мулкчиликнинг ҳуқуқий нормалари (эгалик қилиш, тасарруф қилиш,

фойдаланиш ҳуқуқи) иқтисодий муносабатларнинг аниқлаштирилган

кўриниши ҳисобла-нади.

Ҳуқуқий нормалар, бир томондан, айнан мулкчилик муносабатларини

муҳофаза қилиш зарурати билан боғлиқ ҳолда вужудга келса, бошқа

томондан у товар ишлаб чиқариш шароитида мулкчилик муносабатларини

ривожлантиришда ғоят муҳим рол ўйнайди. Бу рол шунда кўринадики, товар

хўжалиги шароитида айрим ижтимоий қатламлар ишлаб чиқариш жараёнида

қатнашмасдан, айирбошлаш муносабатларида иштирок етиб (масалан, савдо

воситачилари) мулкдорга айланиш имконияти пайдо бўлади.

Шундай қилиб, мулкчиликнинг ҳуқуқий нормалари, биринчидан,

ишлаб чиқариш воситалари ва яратилган моддий неъматларнинг муайян

шахсларга (ҳуқуқий ёки жисмоний) тегишли эканлигини, иккинчидан, мулк

егаларининг қонун билан қўриқланадиган ваколатларини ва ниҳоят,

учинчидан мол-мулкни ҳимоя қилиш усулларини белгилаб беради.

Мулкчилик муносабатлари, унинг объектлари ва субъектлари

бўлишини шарт қилиб қўяди. Мулкка айланган барча бойлик турлари

мулкчилик объектларидир. Мулк объекти бўлиб, инсон яратган моддий ва

маънавий бойликлар, табиий бойликлар, ақлий меҳнат маҳсули, инсоннинг

меҳнат қилиши қобилияти – ишчи кучи ва бошқалар ҳисобланади. Мулк

объектида асосий бўғин – бу ишлаб чиқариш воситаларига эгалик қилиш

ҳисобланади. Ишлаб чиқариш воситалари кимники бўлса, ишлаб чиқарилган

маҳсулот ҳам унга тегишли бўлади.

Реал ҳаётда ишлаб чиқариш воситаларининг умумлашиш даражаси

турли хил, яъни ишлаб чиқарувчиларнинг ишлаб чиқариш воситалари билан

қўшилиши турли даражада ва турли шаклларда амалга оширилади. Шунга

мос равишда мулк субъектлари вужудга келади. Мулк субъекти жамиятда

маълум ижтимоий-иқтисодий мавқеига ега бўлган, мулк объектини

ўзлаштиришда қатнашувчилар, мулкий муносабатлар иштирокчилари бўлиб,

улар жамоа, синф, табақа ёки бошқа ижтимоий гуруҳларга бирлашган

бўлади. Айрим кишилар, оилалар ва давлат ҳам мулкчилик субъекти бўлиб

чиқади.

Давлат мулки. Мулк давлатга тегишли бўлганда мулкка эгалик қилиш,

фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш давлат ихтиёрида бўлади. Давлат мулки

асосан икки йўл билан ҳосил бўлади:

Хусусий мол-мулкни миллийлаштириб, давлат қўлига олиш.

Давлат маблағлари ҳисобидан корхоналар қуриш, давлатга қарашли

корхона ва ташкилотларда инвестицияларни амалга ошириш йўли билан.

Давлат мулки ҳақиқатда ҳам халққа қарашли бўлган, бўлинмайдиган

ёки умумий ресурслардан фойдаланиш учун жуда мосдир. Бунга мисол

қилиб такрор ишлаб чиқариб бўлмайдиган табиий ресурсларни, йирик

иншоотлар ва транспорт воситалари, йўллар каби иқтисодий тузилманинг

каттагина қисмини кўрсатиш мумкин.

Ўзбекистонда Фуқаролик Кодексига мувофиқ давлат мулки республика

мулкидан ва маъмурий-ҳудудий (муниципал) тузилмалар мулкидан иборат

бўлади. Ер, ер ости бойликлари, сув, ҳаво бўшлиғи, ўсимлик ва ҳайвонот

дунёси ҳамда бошқа табиий ресурслар, республика ҳокимияти ва бошқарув

тузилмалари мол-мулки, давлатга қарашли маданий ва тарихий бойликлар,

бюджет маблағлари, олтин захираси, валюта фонди ва бошқа давлат

фондлари республика мулки ҳисобланади.

Маъмурий-ҳудудий (муниципал) тузилмалар мулкида давлат

хокимияти маҳаллий органлари мол-мулки, маҳаллий бюджет маблағлари,

муниципал уй-жой фонди ва коммунал хўжалиги корхоналари ва бошқа

мулкий мажмуалар, халқ таълими, маданият, соғлиқни сақлаш муассасалари

кабилар мол-мулки бўлади.

Бозор иқтисодиётига ўтаётган мамлакатларда иқтисодиётни эркинлаш-

тириш вазифаси давлат мулки монополиясини қисқартиришни тақозо қилади.

Чунки соғлом бозор иқтисодиёти давлат монополияси билан чиқишмайди,

монополия рақобатга тўсқинлик қилади.

Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш оқибатида иқтисодиётда давлат

мулкининг улуши камайиб у асосан жамоа мулкига, айрим ҳолларда фуқаро

мулкига ва хусусий мулкка айланади.

Давлат корхоналарининг асосий фондлар, ишловчилар сони, ялпи

миллий маҳсулот ва миллий даромад яратишдаги ҳиссаси қисқариб, айни

вақтда бошқа мулкка мансуб корхоналар ҳиссаси ортиб боради

Давлат мулкнинг тузилиши ва шакли хилма-хиллиги сабабли, бу мулкни

ўзлаштирувчи юқорида кўрсатилган субъектлар ҳам турли даражада бўлади.

Масалан, давлат мулкининг бевосита субъектлари республика ҳокимияти ва

бошқарув органлари, давлат корхоналари ва муассасалари ҳамда аралаш

мулк шакллари бўлиши мумкин.

2. Давлат тадбиркорлигининг моҳияти. Хусусий бизнес ва

тадбиркорликнинг давлат томонидан қўллаб-қувватланиши

Иқтисодий адабиётларда келтирилган манбаларга таянадиган бўлсак,

“Тадбиркор” атамаси инглиз иқтисодчиси Р.Кантильонга тегишли бўлиб, у

қуйидагиларни тушунган: “Тадбиркор – бу доимий даромадга эга бўлмаган

деҳқон, ҳунарманд, савдогар, камбағал ва бошқалардир. У ўзгалар молини

муайян нархда сотиб олиб, ўзининг молини ҳам муайян бўлмаган юқорироқ

нархда сотишга интилади. Унинг асосий иқтисодий вазифаси турли товарлар

бозорида талабга мос таклифни юритиш ҳисобланади”16

. Шунингдек,

Р.Кантильон “Тижорат табиати ҳақида очерк” асарида янги маҳсулот ишлаб

чиқариш, янги хизмат кўрсатиш билан боғлиқ янги корхоналар ёки янги

тижорат ғояларини яратиш (татбиқ этиш)да рискни ўз зиммасига олувчи

хўжалик юритувчи субъектларни хусусий тадбиркор тушунчаси билан

изоҳлаган.

Француз иқтисодчиси Ж.Б.Сэй (1767-1832 йй.) биринчи бўлиб, ишлаб

чиқариш жараёнида “тадбиркорлик қобилияти” (лаёқати) ва ишчи кучи

ўртасидаги фарқни иш ҳақи даражасида деб кўрсатади. Дарҳақиқат,

тадбиркор меҳнати учун оладиган иш ҳақи, ёлланма ишчига нисбатан

юқорилиги, уларнинг бажарадиган вазифалари, иқтидорлиги, фаоллиги,

қобилияти, интизоми ва бошқариш қобилиятида намоён бўлиши билан

изоҳланади. Ж.Б.Сэйнинг яна муҳим назарий кашфиётларидан бири, такрор

ишлаб чиқариш назарияси “Сэй қонуни”, “бозор қонуни” ёки “сотиш

назарияси” бўлиб, “ҳар бир одам бир вақтнинг ўзида ҳам сотиб олувчи, ҳам

сотувчидир”17

деб кўрсатган. Қайд этиш жоизки, барча назарий қарашларда у

ёки бу жиҳатдан тадбиркорлик фаолияти зарурлиги тан олинган. Чунончи,

Ж.Б. Сэй хусусий сектор – иқтисодий ресурсларнинг паст унумдорлиги ва

паст даромади билан юқори унумдорлиги ва юқори даромадининг ўзаро

қоришмаси эканлигини таъкидлайди. Ж.Б. Сэйнинг хусусий тадбиркор

тўғрисидаги бу тасаввури талабга мос таклифни амалга оширишга

қаратилган. Бу ҳол инглиз иқтисодчиси Р.Контильон томонидан

таваккалчилик билан боғланади. Шунингдек мазкур даврларда тадбиркорлик

фаолиятининг ривожланиши билан боғлиқ янги атамалар вужудга келди.

Мисол учун, капиталга эгалик қилиш, фойдали ишлаб чиқариш, молиявий

таваккалчилик, ташаббускорлик ва бошқалар. Вақт ўтиши билан

тадбиркорлик ҳақидаги тасаввурлар ривожлантирилди ҳамда фаолияти

давомида фойда ошишига эътибор қаратилди. Ж.Б. Сэй “Сиёсий иқтисод

16

Сутырин С., Брызгалин М. История экономических учений. Уч. для вузов. -3-изд. М.: Мысль, 2007.– 123с. 17

Аникин А. Юность науки. -М.:Дело ЛТД, 1971.-С.308-310. Всемирная история экономической мысли. М.:

1988.-С. 95-99.

трактати” номли асарида хусусий тадбиркорлик ростгўйлик, аниқлик,

ташаббускорлик, моддий таъминланганлик ва бошқа хусусиятларга эга

бўлиши лозимлигини таъкидлаб ўтди18

. Таъкидлаш жоизки, кичик

бизнеснинг ривожланиш тарихида тадбиркор ташаббускор, янгиликка

интилувчан, илғор фикрловчи, ақл соҳиби, шафқатсиз рақобат курашида

муваффақиятга эришувчи инсон сифатида тасаввур қилинди.

XХ аср бошларида эса Ғарбда Й.Шумпетернинг тадбиркорлик назарияси

ҳақидаги мулоҳазалари муҳокамалар мавзуси бўлиб, “тадбиркорликнинг

вазифаси – янги ихтироларни ишлаб чиқаришга жорий этиш йўли билан

ишлаб чиқаришни ислоҳ қилиш ва инқилобий ўзгаришларни амалга

оширишдир”19

деб ҳисобланди.

Шунингдек, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тушунчаларининг

мазмун моҳиятини “Экономикс” дарслигининг муаллифлари К.Р.Макконелл,

Л.С.Брю хусусий секторни махсус инсоний ресурс сифатида қабул қилиб,

уларнинг фикрича, кичик бизнес – бу шундай соҳаки, у товарлар ва

хизматлар ишлаб чиқарилиши жараёнида ер ресурслари, капитал ва меҳнатни

бирлаштириш бўйича ташаббусни ўз зиммасига олиб, бизнесни юритиш

жараёнида асосий қарорларни қабул қилади. Мазкур соҳа янгилик яратувчи

бўлиб, тижорат асосида янги маҳсулотлар ва ишлаб чиқариш технологиялари

ёки бизнесни ташкил этишнинг янги шаклларини ишлаб чиқаришга

интилувчи риск билан иш тутади20

. Бошқа хорижий олимлар эса, хусусий

секторни хусусий шахслар, корхоналар ёки ташкилотлар томонидан моддий

бойликларни яратиш, ишлаб чиқариш, товарлар харид қилиш ёки сотишдан

манфаатдор шахслар ёки ташкилотлар билан ўзаро манфаатли ҳамкорлик

асосида хизматлар кўрсатишни амалга оширилиши сифатида тушунадилар21

.

А.Смит (1723-1790) ва Д. Рикардолар (1772-1823) бозор баҳоларини

тартибга солиш вазифасини бажарувчи кичик хўжалик юритувчиларни

18

Сэй Ж.Б. Трактат политической экономики. М.: 1985, 55-б. 19

Шумпетер Й. Теория экономического развития. М.: Прогресс. 1985, 159-б. 20

Макконелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. Т-1, М.: 1992, 38-б. 21

Жан Луи Сервач-Шрейбер. Ремесло предпринимателя. М.: Меж.от 1994, 50-б.

инвесторлар деб ҳисоблаганлар22

. А.Смит мазкур тоифанинг алоҳида

белгилари мавжудлигини билган ҳолда, таъкидлайдики, ўзларининг ҳаётлари

давомида ҳар хил режа ва лойиҳалар билан бутунлай банд бўладилар,

ўзларининг кўплаб ихтиролари билан бошқа кўпчилик маҳаллий дворянлар

даражасидан фарқланадилар деб таъкидлайди.

Неоклассик мактаб вакили А.Маршалл (1842-1924) томонидан

иқтисодий ўсиш учун тадбиркорликнинг ҳал қилувчи ижодий аҳамияти тан

олиниб, А.Смитнинг ишлаб чиқариш омилининг учта мумтоз тоифасига: ер,

ҳақ, капиталдан ташқари меҳнат тўртинчи, деб қарайди. Меҳнат бу -

“ишончли тадбиркорлик қобилиятини ва капиталини талаб қилувчи яхлит

бирлашган ташкилотдир”23

. Шу билан бирга А.Маршалл тадбиркорлик

қобилиятини корхоналарнинг бошқариш шакли билан боғлаган ҳолда талқин

этиб, тадбиркорлик қобилиятини капитал қўйилмаларнинг ҳажмига, ишлаб

чиқариш тармоқлари ва хизмат кўрсатиш соҳаларига ҳамда корхоналарнинг

катта - кичиклик жиҳатларига боғлиқликда ўрганади.

Иқтисодчи А.Фон Хайек (1899-1992) биринчи бўлиб, хусусий

тадбиркорликни инсоннинг мустақиллиги билан узлуксиз боғлиқлигини ва

алоқадорлигини талқин қилади. Инсонга берилган шахсий мустақиллик,

унинг ҳаракати ва иқтисодий салоҳияти билан юқори самарани

таъминлашини таъкидлайди. Тадбиркорликнинг моҳиятини у янги иқтисодий

имкониятларини излашда ва тадқиқ этишда кўради24

. А.Ф.Хайекнинг

назарияси бир бутунлиги, кетма-кетлиги ва кенглиги билан бошқа олимлар

фикридан фарқ қилиб, Хайек учун “инсон озодлиги, унинг бошқа

кишиларнинг иродасига бўйсинишини мустасно этади”, аммо бу жамият

фуқароларининг қонунлари доирасида бўлиши тарафдорлигини таъкидлайди.

А.Ф.Хайек хусусий тадбиркор доимо ахборот ва билим жамғариши

зарурлигини кўрсатиб, “тадбиркорларнинг ахборот афзалликларидан

22

Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов (Книга1-III). −Москва:Наука, 1992. 391-

392 с. 23

Маршалл А. Принципы политической экономии. Т-2-х т. М.: Прогресс, 1983. С. 382-399. 1984. Т. 2. С.21-

23. 24

Хайек Фон А. Дорога к рассвету . –Москва: Экономика, 1992. – 91с.

фойдаланиш жараёнининг барча жабҳаларида бозор энг яхши координатор

бўлиб, ўзининг тезкор ҳаракатида энг самарали юқори билимларни бозор

ҳолатидан олиб, рақобатда ўзини биринчилигини ва катта даромадини

таъминлайди”25

деб кўрсатади.

4.1 - жадвал

“Тадбиркорлик”, “хусусий тадбиркорлик”, “кичик бизнес”, “кичик

корхона” тушунчаларининг назарий талқинларини таққослама

таснифи26

Илмий

мактаблар Ғоялари тавсифи Афзалликлари Камчиликлари

Меркантилизм

Тижоратчи-савдогар

сифатида ҳамда фақат

пул топади деб қаралади

Савдода бойликни

кўпайтириш эътироф

этилади

Бойликни фақат савдо

соҳасида юз беради деб

нотўғри талқин этилади.

Бойликнинг ортишида ишлаб

чиқаришнинг таъсир доираси

инкор этилади

Физиократлар

Кичик бизнес ва

хусусий тадбиркорлик

фаолиятида фақат

табиат ресурсларидан

фойдаланилади

Асосий маҳсулотни

қишлоқ хўжалиги ва

ҳунармандчилик

соҳалари ишлаб

чиқаради деб талқин

этилади

Асосий маҳсулотни саноат,

қурилишдаги меҳнат билан

инсон томонидан амалга

оширилиши ёритилмаган

Классик мактаби

Б.Сэй

Кичик бизнес ва

хусусий тадбиркорлик

асосий фойдани

яратувчи; ёлланма

меҳнатдан фойдалан

майдиган шахс деб

эътироф этади

Кичик бизнес ва

хусусий тадбиркорлик

ўзи учун ва ўзгалар учун

ишлаб чиқариш ва

хизмат кўрсатади

Кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик фақат ўз

манфаати учун деб тор

доирада фикр юритилади

Классик мактаби

Д.Рикардо

Кичик бизнес ва

хусусий тадбиркорлик

ни бойлик яратувчи,

бириктирувчи шахс-

инсон деб таърифлайди

Кичик бизнес ва

хусусий тадбиркорлик

барча тармоқ ва

соҳаларда яратувчи лик

билан шуғуллана ди деб

эътироф этади

Кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорликда ёлланма

меҳнатни эксплуатация

қилиши сабабли фойда олади,

деб таърифланади

Марксча назария

Ёлланма ишчи кучини

вужудга келтирувчи

заҳира ва ресурс деб

ҳисоблайди

Жамиятда майда товар

ишлаб чиқарувчи куч

сифатида талқин

этилади

Кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик хусусий мулкни

ҳосил қилувчи тоифа сифатида

талқин этилади

Кейнсча таълим

Иқтисодиётни ҳаракатга

келтирувчи куч,

даромадларни оширувчи

омил

Ҳар бир хўжалик

субъекти эркин фаолият

турини танлайди,

даромадга эркин эгалик

қилади

Даромадларни солиқдан

яширади, қонунларни бузишга

ҳаракат қилади

Япон таълимоти

Йиллик ўртача ходим

лар сони, йиллик

айланма капитал миқ

дори, экспорт ва

импортдаги иштироки

муҳим деб ҳисоблайди

Миллий иқтиодиёт нинг

барча тармоқ ва

соҳаларида қонун дои

расида эркин фаолият

юритиб, даромад топади

Иқтисодиётни айрим тар

моқларида (машина созлик,

металлургия, нефт-кимё) ки

чик тадбиркорлик субъект

лари иштирок эта олмайди

25

Хайек Фон А. Дорога к рассвету . –Москва: Экономика, 1992. – 91с. 26

Иқтисодий адабиётлардан фойдаланилган ҳолда муаллифлар томонидан тузилган.

Америка

таълимоти

Йиллик ўртача

ходимлар сони (100

тагача), чекланган

капитал миқдорига

эгалик қилиши эътироф

этилади

Макроиқтисодиётни

барча тармоқларида соф

эркин фаолият юритади,

қонунларни, наркобиз-

нес билан шуғулланиш

ва инсон ҳуқуқларини

бузулишини таъқиқлайди.

Иқтисодиётни айрим тар

моқларида (машина созлик,

металлургия, нефт-кимё) ки

чик тадбиркорлик субъект

лари иштирок эта олмайди

Иқтисодчи олимлардан Р.Хизрич ва М.Питерслар тадбиркорликни

жараён сифатида қараб чиқадилар ҳамда тадбиркорнинг ижтимоий

қиёфасини белгилайдилар. “Тадбиркорлик – бу қийматга эга бўлган бирор-

бир янгиликни яратиш жараёни; тадбиркор эса – бу инсон бўлиб, у бунинг

учун зарур вақт, куч сарфлайди, ўз зиммасига барча молиявий, руҳий ва

ижтимоий рискларни олади, бунинг эвазига ҳақ олиб, эришган натижасидан

қониқиш ҳосил қилади”. Тадбиркорлик иқтисодиётда ва жамиятда ўзига хос

ишга солиш механизми ҳамда таркибий ўзгаришларнинг амалга оширувчи

бўлиб хизмат қилади. Бу ўзгаришлар иқтисодий ривожланишнинг

катализатори (тезлаштирувчи) сифатида, ялпи ишлаб чиқаришнинг ўсишига

кўмаклашади27

деб таъкидлайдилар. Кичик иқтисодий субъектлар

фаолиятини ўрганиш ва таҳлил қилиш жараёнида, Р.Хизрич марксистик

таълимотда тадбиркорлар капитал эгаси, яъни ёлланма ишчини эксплуатация

қилувчи шахс сифатида характерланади ва қийматни ёлланма меҳнат орқали,

ўзи меҳнат қилмасдан (фойдани, фоизни) олувчи, ўзлаштирувчи шахс, синф

сифатида гавдаланади деган парадоксга тўқнаш келади.

Ўзбекистонда мустақиллик йилларида шаклланган ҳуқуқий, сиёсий,

ижтимоий-иқтисодий шароитлар, ҳудудларимизнинг ўзига хос хусусиятлари,

моддий ва номоддий ресурсларнинг ҳудудлар бўйича нотекис

тақсимланганлиги, ривожланган маҳаллий маданиятларнинг ўзига хослиги,

эришилган ўлкан бой амалий тажрибалар хусусий бизнес ва тадбиркорлик

фаолиятини ривожланиш босқичини асосий бешта босқичга бўлишни тақозо

этади.

Ўзбекистон ҳудудида хусусий бизнес ва тадбиркорликни бозор

27

Хизрич Р., Питерс М. Предпринимательство или как завести собственное дело и добиться успеха. –М.:

Прогресс, Университет. 1991. вып.1. – С. 20-25.

иқтисодиётига ўтишнинг дастлабки босқичида турли шаклларда: кооператив,

якка меҳнат фаолияти, шахсий ва хусусий тадбиркорлик, деҳқон ва шахсий

ёрдамчи хўжаликлари каби шаклларидан ташқари, кейинчалик ҳудудларда

саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш, савдо, умумий овқатланиш, маиший

хизмат, ҳунармандчилик, косибчилик, заргарлик, темирчилик, соғлиқни

сақлаш, туризм, сервис каби соҳаларнинг ривожланишида кузатилди.

Мустақиллик йилларида тадбиркорлик фаолиятини илк ҳуқуқий негизини

яратиш мақсадида «Тадбиркорлик тўғрисида»ги Қонун, “Тадбиркорлик

фаолиятини ривожлантириш”, “Кичик ва ўрта корхоналар, хусусий

тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш тўғрисида”28

ҳамда

бошқа қатор Қонун, Қарор , Фармонлар қабул қилиниб, амалиётга жорий

эилди.

Юқорида келтирилган фикр - мулоҳазаларимизга таянган ҳолда хусусий

бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини ривожланишни қўйидаги бешта

босқичга бўлиб, тадқиқ этишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.

I-босқич (1990-1995 йиллар). Мазкур босқичда эришилган илк натижа

1990 йилда Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонига асосан барча

ҳудудларда хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун шахсий томорқа

участкаларини кенгайтириш мақсадида 2,5 миллион оила биринчи марта ер

участкаларига (550 минг г.) эга бўлдилар.

Бу даврда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, «Мулкчилик»,

«Корхоналар», «Кооперация», «Тадбиркорлик», «Хўжалик жамиятлари ва

ширкатлари», «Монополистик фаолиятни чеклаш», «Кичик ва хусусий

тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш» тўғрисидаги қатор

қонун ва фармонлар қабул қилиндики29

, уларда аҳолининг онгида бозор

муносабатларини шакллантирш руҳиятини, хусусий мулкчиликка эга бўлиш

туйғусини шакллантириш асосий вазифа сифатида белгиланди. Амалга

оширилган чора тадбирлар натижасида “Ўзбекистонда тадбиркорлар

28

Ўзбекистон Республикаси Қонунлар, Қарорлар, Фармонлар тўпламлари. Т.:Ўзбекистон. 1999, 2004, 2007

йиллар. 29

Ўзбекистон Республикаси Қонун ва Фармонлари. − Т.:Ўзбекистон, 1992. −Б. 28-29, 159-163.

уюшмасини ва аҳолига маиший хизмат кўрсатиш ташкилотларини ташкил

қилиш”, “Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришга кўмаклашувчи

жамғармани ташкил қилиш тўғрисида” ги қатор фармон ва қарорлар қабул

қилинди.

II-босқич (1996-2000 йиллар). Мазкур йилларда ҳудудларда фаолият

юритувчи КБХТ фаолиятлари ривожланишига эришиш борасида янада кенг

имкониятлар яратилиб, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, уларга нисбатан

белгиланган имтиёзлар таркиби янада кенгайтирилди. Жумладан, Олий

Мажлиснинг «Товарлар бозорида монополистик фаолиятни чеклаш ва

рақобатни ривожлантириш», «Ер Кодекси», «Солиқ Кодекси», «Кичик ва

ўрта тадбиркорликни ривожлантиришга кўмаклашувчи жамғармаларни

ташкил этиш», «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари»,

«Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат

қилиш», каби қонунчилик асослари ҳамда кичик тадбиркорлик фаолиятини

мақомини белгиловчи мезон қабул килинди.

III-босқич (2001-2003 йй). Бу даврда хусусий бизнес ва тадбиркорлик

фаолиятини ривожланишига тўсқинлик қилувчи барча омиллар, улар

фаолиятига асоссиз равишда аралашаётган, назорат қилаётган, турли

баҳоналар билан тўсқинликни вужудга келтираётган ҳокимият идоралари,

маҳаллий ташкилотларнинг ноқонуний хатти-ҳаракатларини бартараф этиш

мақсадида 2003 йил 11 декабрдаги «Хусусий корхона тўғрисида»ги қонуни

қабул қилинди. Мазкур йилларда ҳудудлардаги КБХТнинг ишлаб чиқариш

йўналишлари кенгайтирилиб, фаолият турлари кўпайтирилди, ҳудудларда

фаолият юритаётган хизмат кўрсатиш инфратузулмаси фаолиятларига катта

эътибор қаратилди30

. Шунингдек, КБХТ фаолиятини такомиллаштиришга

хизмат қилувчи қатор ҳуқуқий, ташкилий ва иқтисодий чора-тадбирлар

комплекси ишлаб чиқилди31

. Фермер ва деҳқон хўжаликларини ишлаб

чиқариш соҳасида ривожланишига катта эътибор берилди. Ҳудудларда 30

Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлар

тўғрисидаги 24.01.2003. №ПФ-3202 сонли Фармони. 31

Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим йўналишлари тўғрисидаги 24.03.2003.

№ПФ-3226 сонли Фармони.

хусусий бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини барча йўналишларини тартибга

солувчи ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларга ўзгартириш ва қўшимчалар

киртилди. хусусий бизнес ва тадбиркорликнинг воситачилик фаолиятидан

оладиган даромадлари даражасини сезиларли даражада қисқартириш, ишлаб

чиқаришга йўналтирилган фаолиятини рағбатлантириш, улар фаолиятини

кредитлаш жараёнини соддалаштириш ҳамда солиқ имтиёзларини бериш

юзасидан қатор тадбирлар амалга оширилди.

IV-босқич (2004-2008 йй). Бу босқичнинг асосий хусусияти, барча

ҳудудларда КБХТ фаолиятига ҳукуматнинг эътибори янада кучайтирилди.

Айниқса, ишлаб чиқариш соҳаларида самарали фаолият юритаётганларга

иқтисодий, ҳуқуқий-ташкилий, ижтимоий, маънавий комплекс шарт-

шароитлар яратилди. Республика ва маҳаллий ҳукуматлар билан

тадбиркорлар ўртасида ўзаро ҳамкорлик муҳитини вужудга келишида, жаҳон

мамлакатлари ва халқаро молия институтлари тажрибасида донорларнинг

тадбиркорлик, ишбилармонлик муҳитини яхшилаш учун қўллаб-қувватлашга

қаратилган халқаро ёрдами, иқтисодиётнинг барқарор суръатларда ўсишини

таъминлашга кўмаклашуви ҳам ошиб борди.

2005 йилдан бошлаб кичик бизнесни солиққа тортиш тизимида

тўпланган тажрибаларга таянган ҳолда, туб ўзгаришлар амалга оширилди.

Бунда кичик бизнес субьектлари фаолиятини ривожлантириш, молиявий

қўллаб-қувватлаш иқтисодиётни ривожлантиришнинг устувор вазифаси

сифатида белгиланди. Мазкур субьектлар фаолиятини айнан солиқлар орқали

рағбатлантириш юзасидан қатор чора-тадбирлар амалга оширилди.

Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 20 июндаги

ПФ-3620-сонли “Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантиришни

рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони

билан эса 2005 йил 1 июлдан бошлаб микрофирмалар ва кичик корхоналар

учун ягона солиқ, бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси, Республика йўл

жамғармаси ва Мактаб таълими жамғармасига мажбурий ажратмалар тўлаш

ўрнига ягона солиқ тўлови жорий этилди. 2006 йилдан бошлаб эса умумий

тартибда солиқ тўловчи корхоналар билан юзага келиши мумкин бўлган

салбий ҳолатларни бартараф этиш мақсадида, ягона солиқ тўловини

тўловчилар учун ихтиёрий равишда ҚҚС тўлаш имконияти берилди.

2005 йилда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик

субъектлари томонидан тақдим этиладиган ҳисобот тизимини

такомиллаштириш ва уни ноқонуний талаб этганлик учун жавобгарликни

кучайтириш тўғрисида”ги ПҚ-100-сонли Қарори қабул қилинди. Мазкур

қарорга мувофиқ, 2005 йил 1 июлдан бошлаб микрофирмалар ва кичик

корхоналар солиқлар, ажратмалар ҳамда бошқа мажбурий тўловлар бўйича

ҳисоб-китобларни давлат солиқ хизмати органларига ҳар ойда тақдим

этишлари ўрнига, ҳар чоракда тақдим этишлари белгиланди. Солиқ тўловчилар

томонидан солиқ идораларига тақдим этиладиган ҳисоботлар сони

қисқартирилди, солиқ тўловчиларни солиқ идораларига ташриф буюришлари,

молиявий ҳисоботларга ортиқча вақт ва маблағ сарфлашини олди олинди.

Тадбиркорлик субъектларидан ҳисоботларни электрон алоқа воситалари орқали

қабул қилиш тизими йўлга қўйилди.

V-босқич (2009-йилдан ҳозирги кунга қадар). Бу босқични хусусиятли

томони шундаки, хусусий бизнес ва тадбиркорликни янада жадал фаолият

юритиши, уларни ташкил этишдаги жараёнларни такомиллаштириш

юзасидан қатор чора тадбирлар ишлаб чиқилиб, амалиётга жорий этилди.

Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Презитдентининг 2009 йил 15-майда

“Тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш чора

тадбирлари тўғрисида”ги (28.04.2010й.ПФ-4215-сон фармони билан

ўзгартириш киритилган) Қарори қабул қилинди. Шунингдек, жаҳонда

молиявий - иқтисодий инқироз давом этаётган пайтда, ўз вақтида шаклланган

шарт -шароитни тўғри таҳлил этган ҳолда, мамлакатимизда 2009-2012

йиллaргa мўлжaллaб “Инқирoзгa қaрши чoрaлaр”, 2017-20121 йилларда

Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар

стратегияси дaстурининг қaбул қилиниши ҳукуматимиз томонидан амалга

оширилган асосий стратегик тадбир бўлди. Шунингдек, дaстурда

кoрxoнaлaрни мoдeрнизaция қилиш, тexник вa тexнoлoгик қaйтa жиҳoзлaшни

янaдa жaдaллaштириш, зaмoнaвий, мoслaшувчaн тexнoлoгиялaрни кeнг

жoрий этиш, иқтисодиётда реал сектор корхоналарини қўллаб-

қувватлашнинг асосий йўналишлари сифатида маҳсулот таннархини

пасайтириш, экспортёр корхоналарга солиқлар бўйича имтиёзлар бериш,

қaтъий тeжaмкoрлик тизимини жoрий этиш, хўжалик юритувчи субьектлар

зиммасидаги солиқ юкини камайтириш ва бу орқали улар фаолиятини

рағбатлантириш каби вазифалар қўйилди. Мазкур дастур доирасида амалга

оширилган тадбирлардан бири, бу солиқ юкини енгиллаштириш, солиққа

тортиш тизимини соддалаштириш ва унификация қилиш бўйича хўжалик

тузилмаларини қўллаб-қувватлаш мақсадида қўшимча чоралар кўрилганидир.

3. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг

моҳияти, йўллари ва босқичлари

Бозор муносабатларига ўтишнинг асосий шарти кўп укладли

иқтисодиётни ва рақобатлашувчи муҳитни шакллантириш учун шарт-

шароитини вужудга келтиришдан иборат. Бунда асосийси мулкчилик

масаласини ҳал қилишдир. Шу сабабли Республикамиз Биринчи Президенти

И.А. Каримов мулкчилик масаласини ҳал қилишни «Бозорни вужудга

келтиришга қаратилган бутун тадбирлар тизимининг тамал тоши бўлиб

хизмат қилади»32

деб алоҳида таъкидлаб кўрсатади. Узоқ йиллар мобайнида

республикамиз иқтисодиётида умумхалқ мулки деб аталган, аслида эса

давлатлаштирилган мулк тўлиқ ҳукмронлик қилиб келди. Назария ва

амалиётда умумхалқ мулки деб ҳисобланган мулк субъекти сифатида

давлатнинг чиқиши жамият аъзолари ўртасида бу мулкка «ҳеч кимники»,

«давлатники», «бировнинг мулки» деб қарашларининг шаклланишига олиб

келди.

Бозор иқтисодиётини вужудга келтириш вазифаси ўтиш даврида

мулкчиликда давлат секторининг салмоғи анча юқори бўлган мамлакатларда

32

Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т-3. -Т: «Ўзбекистон», 1996. 202 бет.

бу мулкнинг маълум қисмини давлат тасарруфидан чиқариш ва

хусусийлаштиришни тақозо қилади. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш

хусусийлаштиришга қараганда анча кенг тушунча. Хусусийлаштириш давлат

мулкига эгалик ҳуқуқини давлатдан хусусий шахсларга ўтишидир. Мулкни

давлат тасарруфидан чиқариш хусусийлаштиришдан ташқари, бу мулк

ҳисобидан бошқа нодавлат мулк шаклларининг вужудга келтиришни ҳам

кўзда тутади. У бир қатор йўллар билан амалга оширилади: давлат

корхоналарини ҳиссадорлик жамиятига айлантириш, давлат корхонасини

сотиб, уни жамоа мулкига айлантириш; мулкни қийматига қараб чиқарилган

чеклар (ваучер) бўйича фуқароларга бепул бериш; мулкни айрим тадбиркор

ва иш бошқарувчиларга сотиш; айрим давлат корхоналарини чет эл фирма ва

фуқароларига сотиш ёки қарз ҳисобига бериш; давлат мол-мулкини

аукционларда ким ошди савдоси орқали сотиш ва ҳоказо.

Бу йўллардан қайси бирини танлаш ундан кутилган мақсадга боғлиқ.

Масалан, Россияда Давлат мулкини ваучер орқали бепул тақсимлаш усули

қўлланилди. Бундан оммавий хусусийлаштиришдан кўзланган мақсад қисқа

муддат ичида чеклар бозорини жорий этиш ҳисобига мулкдорларнинг ғоят

кенг қатламини вужудга келтиришдан иборат эди. Агар тадбиркорликни

рағбатлантириш кўзда тутилса, хусусийлаштириш танлаб олинган озчилик

ўртасида ўтказилади. Агар хусусийлаштириш четдан капиталнинг кириб

келишига йўл очиши зарур бўлса, давлат мулкини хорижий тадбиркорларга

бериш шаклида амалга оширилади. Мулкни давлат тасарруфидан чиқаришда

айрим усулларга устуворлик бериш бошқа усулларни қўллашни рад этмайди,

аксинча, уларни ҳам қўллаш зарурлигини билдиради. Масалан, корхона

жамоасига устунлик берилиб, давлат мулкини акциялаштириш, бу

акцияларни сотиб олишда шу жамоадан ташқари кишилар ва чет эл

капиталининг иштирок этиши ҳам бўлиши мумкин. Мулкни давлат

тасарруфидан чиқариш шароитга қараб пулли, пулсиз ёки имтиёзли тарзда

ўтказилади. ўз шакли ва усулидан қатъий назар бу тадбир хилма-хил

мулкчиликни вужудга келтиришни таъминлайди, чунки давлат мулки

ҳисобидан нодавлат мулкининг барча шакллари ва турлари ривожланади.

Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш

мулкчиликнинг ривожланишига тўсқинлик қилаётган давлатнинг монопол

ҳукмронлигига чек қўйиб, жамиятда фаоллик кўрсатаётган эркин

тадбиркорлик ташаббуссига кенг йўл ва имкониятлар очиб беришдан иборат.

Аслида хусусийлаштириш иқтисодиётни давлатлаштиришдан қайтиш

йўлларидандир. Хусусийлаштириш давлат мулкини маълум даражада

ҳақиқий эгалари - фуқароларга бериш демакдир. Кўпинча хусусийлаштириш

– бу давлат мулкини ишловчиларга бериш, деб талқин қилинади. Аслида

мамлакатнинг барча аҳолисига давлат мулкини бўлиб бериб бўлмайди, бунда

аҳолининг ҳаммаси мулкка эга бўлиб, ишлаб чиқаришни ташкил этиш, уни

бошқариш ишлаб чиқариш ҳамда маҳсулотни айирбошлаш каби машаққатли

ишларни ўз зиммасига олавермайди.

Давлат мулкини унинг тасарруфидан чиқариш жараёнида, авваламбор,

хусусийлаштириш йўли билан яхши иқтисодий натижаларга эришган

мамлакатлар тажрибасидан тўлароқ фойдаланиш ва улар йўл қўйган хатолар

такрорланмаслиги керакки, бу билан бозор иқтисодиётининг ривожланишини

таъминлаши мумкин. Хусусийлаштиришни амалга ошириш учун давлат

мулкини хусусийлаштиришнинг кенг кўлами дастурини ишлаб чиқариш

зарур.

Ҳуқуқий жиҳатдан хусусийлаштирилган барча корхоналарга эркин

иқтисодий хўжалик юритиш ҳуқуқи берилиши ва давлат сектори билан тенг

имкониятларга эга бўлиши кўзда тутилади. Давлат секторига нисбатан бу

корхоналарга солиқларни бирмунча камайтириш ва айримларини маълум

муддатга солиқдан озод қилиш зарур.

Хусусийлаштириш натижасида аҳоли орасида ижтимоий жиҳатдан

табақаланиш юз беради ва кишиларнинг бажарган ишига қараб оладиган

ҳақи турлича бўлиб, аҳолининг даромадларида ҳам табақаланиш юз беради.

Кишилар турли соҳаларда, масалан бизнесда турли шакллардаги мулкка эга

бўлиб, акция сотиб олиш ва корхона мулкида ўз ҳиссаларини ошириб

боришга ҳаракат қиладилар.

Хусусийлаштириш орқали корхоналар давлат тасарруфидан чиқарилиб,

маълум жамоа ва шахсларга сотилгандан кейин фаолиятларини бозорнинг

шафқатсиз рақобат қонунлари асосида ташкил этади. Бозор корхоналарининг

яшовчанлигини ва уларни доимо рақобат курашида ўз манфаатларини ҳимоя

қилишга мажбур этади. Мабодо корхона рақобат курашига дош беролмай

синса, олдинги даврдагидек давлат бюджетидан маблағ ҳисобига уни сақлаб

қолиш ҳолларига хусусийлаштириш орқали барҳам берилади.

Хусусийлаштириш мулкнинг бир шаклидан иккинчи шаклига ўтишни

акс эттирмаслиги керак, балки хусусийлаштириш олдига қўйилган вазифа

катта бўлиб, яъни хусусийлаштириш орқали аввало барча соҳани ўз

қарамоғида турли услублар орқали бирлаштириб турган давлат

ҳукмронлигини иқтисоддан ажратиш учун бир қанча тадбирларни ишлаб

чиқиш керак бўлади.

Давлат корхоналарини хусусийлаштириш бу мулкчиликнинг

ривожланишига, унинг янги босқичига ўтишига бўлган талабидан келиб

чиқадиган бир жараёндир. Хусусийлаштиришнинг ривожланишини

таъминлайдиган муҳим омиллардан бири – бу ишлаб чиқарувчилар ҳамда

тадбиркорларнинг ташаббуси, уларнинг ишлаб чиқаришдаги фаоллиги ҳамда

ишбилармонлигидир. Давлат мулкини хусусийлаштириш натижасида

ҳокимият ва ишлаб чиқариш соҳаларига янги ишбилармонлар, аҳолининг

фаол қисми жалб этилади ва мулкий муносабатларни ривожлантиришдан

ҳамда мулк шаклларини такомиллаштиришдан аҳолининг шу қисми

манфаатдоргина бўлиб қолмай, балки ўрта ва қуйи ижтимоий қатламни ҳам

мулкий муносабатларни такомиллаштиришдан манфаатдор қилади.

Давлат мулкини хусусийлаштириш сиёсати мамлакатнинг ўзига хос

хусусиятларини, маҳаллий ва миллий шароитларни, урф-одатларни ҳисобга

олган ҳолда олиб борилишини кўзда тутади.

Давлатлаштиришдан қайтишнинг муҳим йўналишлари бу ижара

муносабатларини ривожлантириш ва акционерлик мулкини шакллантириш

ҳисобланади. Бу жараён маълум тадбирларга риоя қилинган ҳолда олиб

борилиши лозим, бу аввало, ихтиёрийлик асосида, ошкоралик ҳамда

жамоатчиликнинг умум иштирокида амалга оширилиб, у меҳнат

жамоаларининг иқтисодий манфаатига, давлат манфаатларига путур

етказмаслиги, шу билан бирга истеъмолчилар манфаатларига ҳам зид

бўлмаслиги зарур. Бу ҳолда маҳсулот ҳажми, сифати ва меҳнат

унумдорлигини ошириш, ишлаб чиқаришни бошқаришни яхши ташкил етиш,

мавжуд моддий техника, молиявий ва меҳнат ресурсларидан, фан ва техника

ютуқлари, янги технологиядан самарали фойдаланиш, товар ишлаб

чиқаришни кўпайтириш ҳисобига бозорда нархларнинг пасайишига эришиш

йўли билан аҳолининг моддий фаровонлигининг ошишига эришиш талаб

этилади.

Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларнинг биринчи босқичидаёқ

мулкчиликнинг ҳамма шакллари тенг ҳуқуқли эканлиги конституцион тарзда

эътироф этилди ва давлат мулки монополизмини тугатиш ҳамда бу мулкни

хусусийлаштириш ҳисобига кўп укладли иқтисодиётни реал шакллантириш

вазифаси қўйилди. Аввало мулкчиликнинг турли хил шакллари қарор

топиши учун тенг ҳуқуқий нормалар ва амал қилиш механизмлари

яратилди.33

Ўзбекистонда мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусий-

лаштиришга ёндошувнинг муҳим хусусияти – уни дастурлар асосида

босқичма-босқич амалга оширишдан иборат. 1992–1993-йиллар

хусусийлаштиришнинг биринчи босқичини ўз ичига олиб, бу босқичда

хусусийлаштириш жараёни умумий уй-жой фондини, савдо, маҳаллий

саноат, хизмат кўрсатиш корхоналарини ҳамда қишлоқ хўжалик

маҳсулотларини қайта ишлаш тизимини қамраб олди. Енгил, маҳаллий

33

Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш чора-тадбирлари (1994 й. 21 январь) ва мулкни давлат

тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устувор йўналишлари

тўғрисидаги (1994 йил 16 март) фармонлар.

саноатга, транспорт ва қурилишга, бошқа тармоқларга қарашли айрим ўрта

ва йирик корхоналар кейинчалик сотиб олиниш ҳуқуқи билан кўпроқ ижара

корхоналарига, жамоа корхоналарига, ёпиқ турдаги акционерлик

жамиятларига айлантирилди. Акцияларнинг назорат пакети давлат ихтиёрида

сақлаб қолинди.

Хусусийлаштиришнинг биринчи босқичида давлат халқ хўжалигининг

иқтисодий жиҳатдан самарасиз бўлган, бироқ бутун мамлакатнинг иқтисодий

тараққиётида муҳим ўрин ўйнайдиган айрим секторларини, айрим

корхоналарни сақлаб туришни ва маблағ билан таъминлаш вазифаларини ўз

зиммасига олди.

Иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг биринчи босқичи

натижасида кичик хусусийлаштириш амалда тугалланди, давлат мулкини

бошқариш ва уни мулкчиликнинг бошқа шаклларига айлантириш учун керак

бўлган муассасалар тизими вужудга келтирилди.

Савдо, аҳолига маиший хизмат кўрсатиш, маҳаллий саноат

корхоналари хусусий ва жамоа мулки қилиб берилди. Натижада 1997 йилда

савдо-сотиқ ҳажми ва умумий овқатланиш ялпи маҳсулотининг 95 фоиздан

ортиқроғи давлатга қарашли бўлмаган секторга тўғри келди. Уй жойларни

хусусийлаштириш жараёнида илгари давлат ихтиёрида бўлган бир

миллиондан ортиқ квартира ёки давлат уй-жой фондининг 95 фоиздан

ортиқроғи фуқароларнинг хусусий мулки бўлиб қолди.

Давлат ижтимоий дастурида белгилаб берилган иккинчи босқич 1994–

1995-йилларга тўғри келди. Бу босқичда кўплаб ўрта ва йирик корхоналар

ҳиссадорлик жамиятларига айлантирилди ҳамда уларнинг акциялари

республика қимматбаҳо қоғозлар бозорининг асосини ташкил этди. Давлат

мулки ҳиссадорликка айлантирилиши билан бир қаторда кичик хусусий

бизнес корхоналари қизғин ташкил қилинди.

Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг бу

босқичида очиқ турдаги акционерлик жамиятларини вужудга келтириш,

давлат мулкини танлов асосида ҳамда ким ошди савдосида сотиш амалиётга

жорий қилинди. Кўчмас мулк ва қимматли қоғозлар бозорининг янги

муассасалари барпо этилди.

Давлат мулкини хусусийлаштириш бошланган даврдан 1994 йил

охиригача 54 мингга яқин корхона ва объект давлат тасарруфидан

чиқарилди. Шулардан 18,4 мингтаси хусусий, 26,1 мингтаси акциядорлик, 8,7

мингтаси жамоа мулкига ўтди, 661 таси ижара корхоналарига айланди34

.

Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришдан

келадиган самара икки ёқлама характерга эга. Бир томондан, у аҳолининг

бўш турган маблағларини ўзига жалб қилиб, уларнинг бозорга тайзиқини

пасайтиради. Иккинчи томондан, янги маблағларни ишлаб чиқаришга жалб

этиш ва товар ишлаб чиқарувчилар ўртасида рақобатни юзага келтириш учун

шароит яратади. Бу ерда шуни таъкидлаш лозимки хусусийлаштириш

иқтисодиётнинг давлатга қарашли бўлмаган секторини шакллантиришнинг

ягона йўли эмас. Ташаббускорлик асосида якка тартибдаги хусусий

мулкчиликка асосланган, шунингдек, турли хил кооперативлар, ширкатлар,

маъсулияти чекланган жамиятлар кўринишидаги кичик ва ўрта корхоналарни

ташкил қилиш – иккинчи қудратли жараён ҳисобланади.

Республика иқтисодиёти 1996 йилдан бошлаб мулкни давлат тасар-

руфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг учинчи босқичига кирди. Бу

босқич якунловчи характерга эга бўлиб, бу даврда

хусусийлаштирилмайдиган объектлар рўйхатига кирмаган барча объект ва

корхоналар давлат тасарруфидан чиқарилди.

Республикада хусусийлаштиришнинг адресли йўналтирилганлиги

унинг навбатдаги хусусиятидир. Бу аҳолининг барча қатламларига мазкур

жараёнда аниқроқ ва натижалироқ қатнашиш имконини беради.

Хусусийлаштиришнинг адресли йўналтирилганлиги уй-жойларнинг ўз

эгаларига имтиёзли ёки бепул берилишида, аҳолининг кўпроқ муҳтож ва

заиф қатламларини қўллаб-қувватлашнинг турли хил дастурлари бюджет

34

И.А.Каримов Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида.–Т., «Ўзбекистон», 1995, 56-

бет.

маблағлари ҳисобига қопланишида, қишлоқ аҳолиси ўз ёрдамчи хўжалиги

учун чек ерлар олиши кабиларда ифодаланади.

Ўзбекистонда хусусийлаштиришнинг тўловлилиги унинг навбатдаги

муҳим хусусиятидир. Пулни тўлаш орқали давлат тасарруфидаги корхона ва

объектларни хусусийлаштиришда мулкни бепул тақсимлаш билан боғлиқ

салбий ҳолатлар бартараф этилиши билан бирга қатор муаммоларни ҳал

қилиш имконияти яратилади. Булардан асосийси аввало тадбиркорликни,

хусусийлаштирилган корхоналарни давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг

молиявий манбалари пайдо бўлади, бозор инфраструктурасини барпо этиш

учун ресурслар вужудга келади ва аҳолини ижтимоий муҳофазалаш

дастурини рўёбга чиқариш учун маблағлар жамланади.

Давлат мол-мулкини янги мулкдорларга сотиш йўли орқали уларнинг

мулкчиликнинг бошқа шаклларига айлантирилиши билан бирга

хусусийлаштиришдан олинадиган маблағлар шу корхонанинг ўзини қўллаб-

қувватлашга, янги рақобатлашувчи корхоналар барпо этишга ҳам

сарфланади.

Навбатдаги муҳим хусусият – республикада мулкни давлат

тасарруфидан чиқариш чоғида аҳоли учун кучли ижтимоий кафолатлар

яратилди ва таъминланди. Ижтимоий кафолатлар бир бутун имтиёзлар

тизими орқали яратилди. Булар хусусийлаштирилаётган корхона меҳнат

жамоасига акцияларни имтиёзли шартлар билан сотиш, янги мулкдорга

эскирган асосий фондлар ҳамда ижтимоий инфраструктура объектларини

бепул топшириш, давлат корхоналарининг мол-мулки, фермалар, боғлар ва

шу кабиларни имтиёзли шартлар асосида хусусийлаштириш, ҳамда солиқ

тўлашда айрим имтиёзлар бериш кабилардир.

Ижтимоий кафолатлар истеъмол саватининг энг кам миқдорини

кузатиб бориш, энг кам иш ҳақини, даромад солиғини тартибга солиш

кабиларни ҳам ўз ичига олади.

Ижтимоий муҳофазалаш давлатнинг барча мулкдорлар: ҳиссадорлар,

хусусийлаштирилган уй-жойларнинг, сотиб олинган техника ва

автотранспорт воситаларининг, ер майдонлари, хусусийлаштирилган

фермалар ва бошқа воситаларнинг эгаларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда

ўз ифодасини топади.

Республикада давлат мулкини хусусийлаштиришнинг ўзига хос бошқа

жиҳатлари мамлакатимиз Биринчи Президентимиз И.А. Каримов томонидан

баён қилинган иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг асосий

қоидаларидан келиб чиқади. Булар қуйидагилар:

а) давлат мулкини хусусийлаштириш республикада амалга

оширилаётган ислоҳотларнинг ички мантиқига бўйсиндирилади ва уларнинг

асосини ташкил қилади;

б) мулкни хусусийлаштириш жараёни давлат томонидан

бошқарилади;

в) хусусийлаштиришни ҳуқуқий-меъёрий жиҳатдан таъминлашда

қонунларга риоя этилади.

Республикамизда хусусийлаштириш жараёнининг ҳозирги босқичдаги

йўналишлари ислоҳотларни чуқурлаштириш талабларидан келиб чиқиб

белгиланади. Бу аввало, кичик ва ўрта бизнесни, хусусий тадбиркорликни

рағбатлантиришга қаратилиши зарур.

Ҳозирги даврда хусусийлаштиришдаги анъанавий йўналиш давлат

рўйхатига кирмаган корхона ва объектларни бу жараёнга жалб қилиш ҳам ўз

ўрнига эга бўлиб қолаверади. 2008 йилда республикамизда

хусусийлаштирилган корхона ва объектлар сони 392 бирликни ташкил

қилиб, улардан 130,6 млрд. сўмлик маблағ олинган. Ёпиқ турдаги

акционерлик жамиятларини кенг аҳоли қатлами, шу жумладан чет эл

капитали иштирокини таъминлайдиган очиқ турдаги жамиятларга

айлантириш хусусийлаштиришдаги навбатдаги йўналишдир.

4.2-жадвал

Республикада давлат корхоналарини

хусусийлаштириш, 1995-2008 йиллар

Кўрсаткичлар 1995 1998 1999 2000 2003 2004 2005 2008

Хусусийлаштирилган

корхоналар сони

8537 451 448 374 1519 1228 980 392

Хусусийлаштириш

натижасида ташкил

қилинган нодавлат

корхоналари сони

8537 266 373 372 1452 1228 980 ...

Акционерлик

жамиятлари

1026 110 141 152 75 28 3 ...

Хусусий корхоналар 6036 1032 156 103 981 1038 902 ...

Бошқа турдаги

корхоналар

1475 53 76 117 396 162 75 ...

Хусусийлаштиришдан

олинган маблағлар,

млрд. сўм.

2.4 8.9 9.1 14.3 56.1 78.4 80.5 130.6

Республикамизда хусусийлаштириш бўйича қўйилган вазифа, давлат

сектори бозор шароитида ҳам сезиларли рол ўйнашини инкор қилмайди.

Чунки иқтисодиётнинг давлат корхоналари сақланиб қолиши керак бўлган

соҳалар ҳам мавжуд. Бундай корхоналар учун уларнинг бозор шароитларига

таркибан мослашувига имкон берадиган хўжалик юритиш механизмини

ишлаб чиқиш талаб қилинади.

Иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши ва иқтисодий эркинлик энг аввало

хусусий мулк мавқеи ва таъсир доирасининг ортиб бориши унинг

иқтисодиётда етакчи кучга айланишини таъминланиши ва унинг таъсирида

бўлишини билан характерланади.

Республикада мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва

хусусийлаштириш, турли мулк шаклларига асосланган иқтисодиётни

шакллантиришга босқичма-босқич ўтиш йўли хосдир. 1992-2011 йилларда

турли мулкчиликка асосланган иқтисодиётни шакллантиришга қаратилган

ислоҳотларни амалга оширишни олти босқичга бўлиш мумкин:

Биринчи босқич – 1992-1993 йилларда асоссан давлат уй-жой фонди,

савдо, маиший хизмат ва маҳаллий саноатнинг кичик корхоналари,

дорихоналарни ўз ичига олган кичик хусусийлаштириш амалга оширилди.

Биринчи босқичда икки муҳим вазифани бирданига ҳал этишга тўғри

келди:

биринчиси, маъмурий-буйруқбозлик тизимининг оғир оқибатларини

енгиш, тангликка барҳам бериш ҳамда макроиқтисодий аҳволни

барқарорлаштириш;

иккинчиси, ислоҳотларнинг қонуний-ҳуқуқий базасини шакллантириш;

институционал ўзгаришларни ва кичик хусусийлаштиришни амалга

ошириш ҳисобига кўп укладли иқтисодиёт негизларини яратиш.

Кичик хусусийлаштиришни амалга ошириш оқибатида 1994 йил

оҳиригача 65 мингдан ортиқ корхона ва объект давлат тасарруфидан

чиқарилди. Натижада 1994 йилда ялпи ички маҳсулотнинг 50 фоизга яқини

иқтисодиётнинг нодавлат секторида ишлаб чиқарилди.

Макроиқтисодий, шу жумладан, молиявий барқарорлаштириш,

иқтисодий таркибий сиёсатни ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш чора-

тадбирларни кўриш оқибатида ишлаб чиқариш ҳажмининг пасайиши бошқа

МДҲ мамлакатларидек оғир келмади. Ялпи ички маҳсулот 1995 йилда 1990

йилга нисбатан фақат 18,2 %га камайди. Ваҳоланки, бошқа МДҲ

мамлакатларида ЯИМ ҳажми 40-60%га, Россияда эса 48%га камайиб кэтди.

Иккинчи босқич – 1994-1998 йилларда асосий эътибор оммавий

хусусийлаштириш босқичи бўлиб, бу босқичда кичик корхоналар хусусий

мулкка, ўрта ва йирик корхоналар эса очиқ акционерлик ва масъулияти

чекланган жамиятларга айлантирилди. Ушбу босқичда минглаб ўрта ва

йирик корхоналар хусусийлаштирилди. Уларнинг акциялари қуйидаги

нисбатда бўлинди: меҳнат жамоаси 25 фоиз, давлат 25 фоиз, аралаш

корхоналар 10 фоиз ва эркин савдога 40 фоиз чиқарилди.

Иқтисодий ислоҳотларнинг иккинчи босқичи муомалага миллий

валюта – сўмнинг киритилиши билан бошланди. Унда амалда

иқтисодиётнинг барча тармоқлари ва соҳаларидаги ўрта ва йирик

корхоналарни хусусийлаштириш ҳамда рақобатчилик муҳитини

шакллантириш чоралари кўрилди. 1995-1999 йилларда 14 мингдан зиёд

объектлар хусусийлаштирилди. Бунинг оқибатида 1999 йил бошига келиб,

иқтисодиётнинг нодавлат секторининг улуши ЯИМда 64,5%ни, саноат ишлаб

чиқаришида 64,1%ни, қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотида 98,7%ни, чакана

товар айланмасида 95,3%ни, аҳолининг бандлигида 74,2%ни ташкил этди.

Хусусий кичик ва ўрта бизнес, тадбиркорлик субъектларининг деҳқон

хўжаликларини ҳисобга олмаганда ЯИМдаги улуши эса 12,5%га этди.

Макроиқтисодий барқарорлаштиришга эришилди. Натижада ЯИМнинг

йиллик ўсиши 1996 йилда 1,7%ни, 1997 йилда 5,2%ни, 1998 ва 1999 йилларда

4,4%ни ташкил этди.

Учинчи босқич – 1999-2000 йиллар босқичида эса асосан ўрта ва

ёқилғи-энергетика комплексига қарашли йирик корхоналар

хусусийлаштирилди. Мамлакатимиз Биринчи Президенти И.А.Каримов

Биринчи чақириқ Олий Мажлисининг 14-сессиясида “Ўзбекистон ХХИ асрга

интилмоқда” мавзусидаги маърузасида ва Иккинчи чақириқ Олий Мажлис 1-

сессиясида қилган маърузаларида иқтисодиётни эркинлаштириш ва

ислоҳотларни янада чуқурлаштиришнинг устувор йўналишларини белгилаб

берди:

-мулкдорлар синфини шакллантириш масаласини тубдан ҳал етиш.

Бунинг учун хусусий мулкчилик секторининг иқтисодиётдаги, ЯИМда

салмоғини ошириш орқали унинг етакчилик ўринда туришини таъминлаш,

шунингдек, кичик ва ўрта бизнес, тадбиркорликни ривожлантириш;

-ҳақиқий рақобат муҳитини шакллантириш;

-бозор инфратузилмасини ривожлантириш;

-ташқи иқтисодий фаолиятни ташкил этиш тизимини тубдан қайта

кўриб чиқиш;

-валюта тизимини ва бозорини эркинлаштириш, сўмнинг қадрини

ошириш ва босқичма-босқич унинг бошқа валюталарга эркин алмашувини

таъминлаш;

-давлат ва турли текширувчи, назорат қилувчи органлар томонидан

корхоналар хўжалик фаолиятига ноўрин аралашишини чеклаб қўйиш. Энг

муҳими, бозор қонунларининг, иқтисодий фаолият ва танлаш

эркинликларининг амал қилишлари учун шарт-шароитлар яратиш ҳамда

иқтисодиётни тартиблашнинг бозор ва давлат механизмларининг

уйғунлигини таъминлаш.

Тўртинчи босқич – 2001-2005 йилларни ўз ичига олиб, И.Каримов

таъкидлаганларидек, “хусусий мулк ва хусусий тадбиркорлик секторини

кенгайтириш, жадаллаштириш сари туб бурилишлар даври ҳисобланади”35

.

Ушбу босқичга хос муҳим хусусият – давлат объектларининг тўлиқлигича

хусусий мулк сифатида сотилиши улушининг ортиб бориши ҳисобланади.

Ушбу вазифаларни амалга ошира бориш ҳамда кичик ва ўрта бизнес

субъектлари эркинликларининг кенгайтирилиши ва уларнинг фаолиятига

давлат органларининг ноўрин аралашувининг камайтирилиши оқибатида

1999-2001 йилларда ижобий ўзгаришлар юз берди. Жумладан,

иқтисодиётнинг нодавлат секторининг ЯИМдаги улуши 2002 йил 1 январ

ҳолатига кўра 74,1%ни, саноат маҳсулоти ҳажмида 70,8%ни, ялпи қишлоқ

хўжалик маҳсулоти ҳажмида 99%ни, иш билан банд бўлганлар сонида 76%ни

ташкил этди.

Республикамизда 2002 йил 1 январ ҳолатига кўра кичик ва ўрта

тадбиркорлик субъектларининг сони 201,9 мингдан ошди. Уларнинг

ЯИМдаги улуши 33,8%ни ташкил этди. Бу 1999 йилга нисбатан 4,7%га

кўпдир. Ушбу ижобий ўзгаришларнинг натижаси ўлароқ. 2001 йили илк бор

ЯИМ ҳажми ислоҳотларгача бўлган давр даражасидан ортиб, 1991 йилга

нисбатан 103%ни ташкил этди.

35

Каримов И.А. Демократик ҳуқуқий давлат, эркин иқтисодиёт талабларини тўлиқ жорий этиш, фуқаролик

жамияти асосларини қуриш фаровон ҳаётимиз гаровидир. – Тошкент, 2007. –Б.25

Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва эркин иқтисодиёт

тамойилларини ҳаётга жорий қилиш асосида мулкдорлар синфини амалда

шакллантириш лозим бўлади. Ўзбекистонда якка шахсга тегишли ва улушли

хусусий мулк эгаларининг турли қатламларидан иборат салкам 6,6 млн.

мулкдорлар мавжуд бўлиб, жумладан 18,1 фоизини акциядорлар, қарийиб

50,0 фоизини деҳқон хўжаликлари егалари ташкил этди. Хусусий сектор ва

мулкдорлар мавқеини ошириш учун тармоқ тузилишини белгилаб берувчи

йирик корхоналарни хусусийлаштириш ва бу жараёнларга хорижий

инвесторларни ҳамда аҳолининг кенг қатламларини жалб қилиш ишлари

жадаллаштирилди.

Бешинчи босқич – 2006-2008 йилларда амалга оширилган бўлиб,

унда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 10 июлдаги “2006-

2008 йилларда мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш

жараёнларини чуқурлаштириш тўғрисида”ги фармонининг қабул қилиниши

билан бошланди. Иқтисодиётда хусусий мулкчилик ролининг ортиб бориши,

хўжалик юритувчи субъектларнинг устав фондида давлат улушининг

қисқариши, юридик ва жисмоний шахсларнинг бинолари, иншоатлари билан

банд бўлган ер участкалари хусусий мулк ҳуқуқида хусусийлаштирилиши

ушбу босқичнинг муҳим хусусияти ҳисобланади. Албатта ушбу ҳолат

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 24 июлда қабул

қилинган “Юридик шахслар ва фуқароларнинг бинолари ва иншоатлари

билан банд бўлган ер участкаларини хусусийлаштириш тўғрисида”ги

фармонидан келиб чиқади36

. Хусусийлаштирилган 622 та корхоналарнинг

давлатга тегишли акцияларини биржада ва ундан ташқаридаги бозорларда

сотишга рухсат берилган. Бунда давлатга тегишли бўлган мулкнинг 10%,

25% ва ҳатто 60%ни сотиш мўлжалланмоқда. Оқибатда улушли мулкдорлар

акциядорлар қатлами анча кенгаяди.

Эркин иқтисодиёт тамойиллари асосида ишлайдиган ва хорижий

инвестиция иштирокидаги хўжалик субъектлари фаолият юрита бошлайди.

36

Lex.uz.сайти маълумотлари.

Акциядорлар эса реал улушли мулк егасига айланиб, дивидент олиш

имкониятлари ортади.

Олтинчи босқич асосан 2009-2011 йиллар. Бу даврда иқтисодиётни

тартиблаш ва унинг таркибий тузилишини ўзгартириш негизида барқарор

иқтисодий-ижтимоий ўсиш таъминланади. Келажакда, яъни 2010 йилга

келиб, ялпи ички маҳсулотнинг ўртача йиллик ўсиш суръати 6-8%га, саноат

маҳсулотлари ишлаб чиқариш суръати 7-8%га, қишлоқ хўжалик

маҳсулотлари етиштириш суръати 6-7%га етказиш мўлжалланган эди.

Муҳокама учун саволлар

1. Давлат мулкий қандай шакллантирилади?

2. Давлат тадбиркорлигини изоҳлаб беринг?

3. Мулкчилик муносабатларининг моҳиятини нимада намоён бўлади?

4. Хусусий бизнес ва тадбиркорликни давлат томонидан қуллаб-

қувватланишдан мақсад нимада?

5. Ўзбекистонда мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва

хусусийлаштиришнинг босқичларини айтиб беринг?

6. Давлатнинг мулкчилик муносабатларини тартибга солиш сиёсати

нималарни ўз ичига олади?

5-МАВЗУ. ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШНИ

ДАСТУРЛАШ, ПРОГНОЗЛАШ ВА РЕЖАЛАШТИРИШ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мазкур мавзуда ижтимоий-иқтисодий

ривожланишни дастурлаш ва прогнозлашнинг зарурияти, моҳияти ва

аҳамияти очиб берилган. Шунингдек мамлакатимизда олиб борилаётган

иқтисодий дастурнинг моҳияти ёритилган.

1. Иқтисодиётда прогнозлашнинг моҳияти ва зарурияти.

2. Реал секторда прогнозлашнинг турлари ва асосий услублари.

3. Реал сектор иқтисодий сиёсатни асослашда ташқи шароитларнинг

ўрни.

4. Ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастурларнинг ўрни.

1. Иқтисодиётда прогнозлашнинг моҳияти ва зарурияти

Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаштириш – бу ўтмишни, ҳозирги

замоннинг ривожланиш қонуниятлари, тенденцияларига асосланган ҳолатда

келажакни олдиндан илмий билиш ва истиқболдаги ривожланиш

мақсадларини ва вазифаларини аниқлашдан иборат. Прогнозлаш мамлакат

реал сектор иқтисодиётини бошқариш назарияси ва амалиётида катта

аҳамиятга эга. Бунда бошқарув ечимларни танлашда асос булиб хизмат

килади, келажак максадларига эришиш учун ҳозирги пайтда иқтисодий

жараёнларга таъсир этиш йулларини аниқлайди.

«Прогнозлаш» - иқтисодиётни тартибга солиш жараёнининг яна бир

босқичи ёки мамлакат иқтисодий-ижтимоий ривожланиш дастурини ишлаб

чиқишнинг бир қисмидир. Шу билан бирга бу нисбатан мустақил фан бўлиб,

ўзига хос бир қанча белгилари билан фарқланади: биринчидан, прогнозлар

директив характерга эга эмас, уларнинг миқдор баҳолари асосан эҳтимоллик

характерига эга, улар кўпрок даражада содир бўлган ривожланиш

муаммоларини аниқлашга ва уларни ечиш йўлларини излашга қаратилган.

Иқтисодиётда прогнозлашнинг асосий вазифаси жамиятнинг

иқтисодий-ижтимоий ривожланиш йўлларини реал баҳолаш бу

ривожланишнинг мақбул бошқарув ечимларини илмий асослаш учун устувор

вариантларни аниқлашдир. Бундан ташқари, у иқтисодиётнинг ривожланиш

йўналишларини миқдор ва сифат жиҳатдан таҳлил қилади, муаммоларни,

янги жараён ва ҳолатларни ўрганади, иқтисодий-ижтимоий ривожланишнинг

эҳтимолий йўналишларини белгилайди, имкониятларни баҳолайди,

ижтимоий-иқтисодий, илмий-техник бош йўналишларни асослайди.

Прогноз юнонча сўзидан олинган бўлиб, олдиндан кўра билиш,

башорат этиш маъноларни англатиб, келажакни илмий усуллар орқали

истиқболлаш тушунилади.

Прогноз - бу истиқболдаги воқеа, ҳодисаларнинг илмий модели

ҳисобланади, яъни келажакда объектнинг эҳтимолий ҳолати ҳақида ёки бу

ҳолатга эришишнинг муддатлари ва альтернатив йўллари ҳақида илмий

асосланган фикрлар, мулоҳазалар.

Прогнозлаш деганда прогнозни ишлаб чиқиш, яъни маълум бир

жараённинг ривожланиш аниқ келажагини махсус илмий тадқиқ этишдир.

Прогнозлаштириш прогнозни ишлаб чиқиш жараёни. Прогнознинг ахборот

базаси бўлиб ҳисоботлар (аҳолининг табиий ва механик ҳаракатларининг

жорий ҳисоботи) ва махсус ташкил этилган статистик кузатувлар (аҳолини

рўйхатдан ўтказишлар, махсус танлама ижтимоий-демографик тадқиқотлар,

аҳолининг турли рўйхат ва картотекалари) ҳисобланади. Прогноз режаларни

бажарилишини аниқлаш учун хизмат қилади. Аммо прогноз таҳлиллари режа

бажарилиш ёки бажарилмаслиги мумкин бўлган оқибатларни аниқлаш ва

фойдаланиш имконини беради.

Прогнозлар объектнинг характери, мазмун моҳияти ва прогноз вақтига

комплекслиликнинг масштаби ва даражаси, уларнинг даражасига қараб

фарқланади.

Олдиндан айтиб бериш ва кўриш - бу турли маъноларга эга бири

бирига яқин тушунчалардир. Олдиндан айтиб бериш – бу мантиқий

хулосалар асосида субъект ёки объектнинг келажакдаги ҳолати ҳақидаги

мулоҳазалардир. Олдиндан кўра билиш – бу объектни қонуний

ривожланишини англашга асосланган объектни келажакдаги ҳолати ҳақида

мулоҳазалардир.

Олдиндан кўра билишнинг уч шаклини фарқлашади: илмий, илмий

бўлмаган ва эмпирик. Илмий кўра билиш табиат, жамият (об-ҳаво

башоратлари, мамлакат ривожланишининг прогнози ва бошқа) қонуний

ривожланишининг илмий методлар асосида қуришга асосланган илмий

назарий натижалар ҳисобланади. Илмий бўлмаган олдиндан кўриш реал

бўлмаган, ўзаро боғланган фантастик кўриш (фол очиш, Нострадамус

башоратлари). Эмпирик кўриш инсонларнинг ҳар кунги тажрибаларига

асосланади.

Илмий олдиндан кўра билишнинг уч шакли мавжуд: гипотеза, прогноз

ва режа план. Гипотеза – бу содир бўлиши мумкин бўлган ёки содир

бўлмайдиган у ёки бу ҳолатни ривожланиши ҳақидаги фаразлар.Гипотеза

даражасида қоида бўйича тадқиқ этилаётган объектни ривожланиши

ҳақидаги миқдор тавсифлари, умумий қонуниятлари берилади. Прогноз – бу

объектни келажакдаги ҳолати ҳақида, унга эришиш муддатлари ва

альтернатив йўллари ҳақидаги эҳтимол илмий асосланган мулоҳаза

тушунилади. Гепотеза билан таққослаганда у аниқлиги юқори бўлган,

нафақат миқдор балки, сифат тавсифларига эга. Режа тадқиқ этилаётган

ҳолатни, объектни аниқ қисм воқеликни кўра билиш ва олдига қўйган

мақсадни аниқ қўйишни назарда тутади

Прогноз ва режа ўртасидаги фарқлари:

1) режа директив характерга эга бўлса, прогноз – эса тавсия этувчи;

2) режани ишлаб чиқишда доим прогноз ишлаб чиқилишини талаб

этади;

3) прогноз кўп вариантли, режа эса ундай эмас.

Прогноз ва режа ишлаб чиқилгандан кейин бир қатор аниқ чора-

тадбирлар, даври бошланади. Кўпинча бу жараён дастурни ишлаб чиқиш

шаклида амалга оширилади.

Прогноз келажакни тавфсифлаб бериш учун у ёки бу соҳадаги содир

бўладиган ўзгаришлардан олдинроқ юради. Прогноз қилинаётган объектни

ривожланиш тенденциялари қанча вақтлироқ топилса, бошқарув шунчалик

самаралироқ бўлади. Амалиётда прогнознинг 3 хил тури бор: қисқа муддатли

(1 йилдан 5 йилгача), ўрта муддатли (15 йилгача) ва узоқ муддатли (15 йил ва

ундан юқори).

Ҳозирги кунда жадал ривожланаётган илмий техника даврида узоқ

муддатли прогноз ўз аҳамиятини йўқотган. Қўшма корхоналарда қисқа

муддатли прогнозларни 5 йилдан кўп бўлмаган давр билан чекланган ҳолда

ишлаб чиқишади.

Прогнозлашда принципиал бўлиб қуйидаги схема ҳисобланади:

- мақсадларни назарий эришса бўладиган;

- эриши йўллари ва маблағларини имкон даражада;

- ресурсларни эҳтимол.

Режалаштиришда принципиал схема қуйидаги кўринишда бўлади:

- мақсадларни тавсия қилинган ёки мажбурий;

- эришиш йўллар ва маблағлари;

- аниқ белгиланган;

- ресурслар чегараланган.

Макро режалаштириш – макро прогноз билан ўзаро боғлиқ бўлиб, ўз

ичига бюджет ва солиқ режалаштиришни давлат дастурларнини ва

бозорларни олади.

2. Реал секторда прогнозлашнинг турлари ва асосий услублари

Бозор иқтисодиёти шароитида реал секторда прогнозлаш жараёнига

асосланадиган асосий тамойиллар ичида қуйидагиларни ажратиш мумкин:

1) прогнознинг илмий асосланганлиги (табиат, жамият ривожланиши

қонуниятларини ҳисобга олиб илмий методла ёрдамида ишлаб чиқиш);

2) прогнозлашнинг узлуксизлиги (мамлакатда, иқтисодиётда

вазиятларнинг ўзгаришини ҳисобга олиб прогноз доимо тўғриланиб

(корректировка) туриши керак);

3) истиқбол ва жорий прогнозлашнинг мувофиқлиги (прогнозлаш ўзаро

боғлиқликда амалга оширилади, лекин устиворлик истиқбол прогнозлашга

берилади);

4) прогнозларнинг келишилганлиги (ишлаб чиқилган прогноз аралаш

прогнозлар билан ўзаро боғланган бўлиши керак);

5) прогнознинг кўп вариантлилиги, альтернативлилиги (прогнознинг бир

неча вариантлари ишлаб чиқилиши, вазиятларнинг ўзгариши ҳолатларида

бошқа вариантлардан фойдаланиш учун талаб этилади. Одатда прогнозни уч

варианти мавжуд: оптимистик, пессимистик ва реалистик);

6) асосий омилларни танлаш (прогнозлашда ҳисоб-китобларга тадқиқ

этилаётган жараёнга таъсир этувчи омиллар киритилган бўлиши керак).

Бунинг долзарблиги шундаки, иқтисодий жараёнларнинг ўзи мураккаб, кўп

омилли ва ҳамма омилларнинг таъсирини ҳисобга олиш қийин);

7) прогноз ишлаб чиқишнинг тизимлилиги (прогнозлаш жараёнини бир

томондан бир бутун тизим сифатида, иккинчи томондан эса алоҳида

мустақил бўлимлардан таркиб топган мураккаб тизим сифатида қаралиши);

8) прогнозларнинг верификацияланганлиги (прогноз баҳоси ишончли ва

асосланган бўлиши керак);

9) адекватлилик (прогноз моделининг реал ҳаётга, тенденцияларга,

қонуниятларга максимал яқин бўлиши керак);

10) рентабеллик (ишлаб чиқилган прогноздан самарауни ишлаб чиқиш

учун қилинган харажатлардан юқори бўлиши керак).

Прогнозлаш тамойиллари прогнозлаш моделлари ва турли методларини

методологик ягоналигини таъминлайди.

5.1-расм. Шаклланиш даражасига кўра прогнозлаш усуллари

Реал сектор иқтисодиётини давлат томонидан прогнозининг асосий

йўналишлари қуйидагилар ҳисобланади:

1) Иқтисодиётни асосий соҳалари ривожланишини тавсифловчи

кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришда зарур пропорцияларни таьминлаш

муаммоларни ечиш;

2) Умумдавлат инвестицион ва илмий –техник сиёсатини амалга

ошириш;

3) Давлатлар ўртасида ташқи иқтисодий алоқаларни шакллантириш;

4) Давлат мақсадли дастурлари ва фавқулотдаги вазиятларда

лаколизация дастурларини амалга ошириш учун резервларни ташкил қилиш;

5) Мамлакатни ҳимояга қобилиятини таьминлаш;

6) Кўрсатилган йўналишлар устувор баҳолашни талаб этади:

а) жаҳон тенденциялари билан бозор коньюктураси билан ва ривожланиши

мумкин бўлган йўналишлари билан таққослаш орқали жамият ва иқтисодий

ҳолати;

б) макроиқтисодий, демографик, ижтимоий-иқтисодий ва илмий-техник

прогнозлар, шунингдек, ишчи кучи жойлашув прогнози;

в) иқтисодиёт ривожланишини баланслаш мақсадида нархи,

антиинфиляцион, солиқ, молия-кредит ва антимонополия сиёсати;

г) давлат ижтимоий аҳамиятидаги соҳалар фаолиятини қўллаб –қувватлаш

мақсадида тармоқ потенциалини;

д) иқтисодиётда бозор инфраструктурасини ва информацион оқимларини

ривожланиши.

Иқтисодий режалаштириш ва прогнозлаш мамлакат миқёсида асосий

йўналишлари:

1. ижтимоий эҳтиёжлар ва уларни қондирувчи зарур бўлган моддий,

меҳнат ва молиявий ресурс;

2. ресурслар рационал фойдаланиш;

3. мамлакат минтақалари ва тармоқлар ўртасида ривожланишни

баланслаштиришни таъминлаш.

Макроиқтисодий кўрсаткичлар сони моделлаштиришни тўла қонли

эгаллаб олади. Лекин олинган натижа мутахассислар фикрини ҳисобга олиб,

тўғриланган бўлиши керак. Макроиқтисодий параметрларни моделлаштириш

формулалари қуйидагича кўринишга эга:

1. Мустақил ёки боғланмаган омиллар модели:

y=f(0,z,u)

2. Боғланаган омиллар модели

y=f(x1, x2,x3) шу жумладан

3. Чизиқли модель

y= a0+a1x1+a2x2+…..+anxn

тез-тез ҳисоб китоб қилишда қўлланилади, сабаби ҳисоб китоб содда

4. Даражали модель:

y= a0x1 a x2 a…….xn a

5. Логорифмли модель

y= a0+a1lgx1+a2lgx2+…+anlgxn

y- кўрсаткич прогнози

х1,2,3 –боғланган омиллар таьсири

0,z,u – мустақил (боғланмаган) омиллар таьсири

а0,2,3,n –таьсирнинг асосий параметрли омиллари

Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни прогнозлашда шартли равишда

методларини 3 хил муҳим гуруҳларга бўлиш мумкин:

1. Экстрополяция методи

2. Прогнозлашнинг эксперт баҳолаш методи

3. Моделлаштириш методи.

Экстраполяция методининг моҳияти шундаки, таҳлил қилинаётган

объектнинг ўтган замонда алоҳида параметрларини анализ қилишда ҳамда

ўзгаришларни келтириб чиқарадиган омилларни тадқиқ қилишда

жараёнларни келажакда шакллантириш йўллари ва ривожлантириш

қонуниятлари ҳақида хулоса қилиш мумкин. Бу методда прогнозлашда 2

турдаги вазифаларни ажратиш мақсадга мувофиқдир: а) динамик ва б) статик

анализ вазифалари.

Эксперт баҳолаш методининг моҳияти шундаки, малакали

мутаҳассисларнинг берадиган баҳоси асосида меҳнат ресурсларининг

шаклланиши ёки ривожланиши, устувор йўналишлари ҳақида ҳулоса

қилинади. Экспертлар билан ишнинг шаклига қараб экспертизанинг

индивидуал ва коллектив методлари фарқланади.

Экспертизанинг индивидуал методи хар бир эксперт билан персонал

иш олиб боради ва бошқа фикрлар билан маслаҳатлашиб эксперт ҳулосаси

берилади.

3. Реал секторда иқтисодий сиёсатни асослашда ташқи

шароитларнинг ўрни

ХХ асрнинг охирги ўн йиллиги инсоният тарихига буюк ўзгаришлар

даври бўлиб кирди, чунки йер юзида вазият, кучлар нисбати кескин ўзгариб,

бир-бирига қарама-қарши бўлган собиқ Иттифоқ ва АҚШ етакчилик қилган

икки ижтимоий-сиёсий тузум, икки ҳарбий-сиёсий блок барҳам топди.

Ижтимоийистик тузум йемирилиши билвосита бутун мамлакатлар тақдирига

таъсир этди. Дунё янгиланиши жараёнида ҳар бир давлат ўз тараққиёт

кўлами билан жаҳон ҳамжамиятидан муносиб ўрин олиш учун ҳаракат

бошлади. Шулар қатори Ўзбекистон ҳам жаҳон ҳамжамиятидан муносиб

ўрин олиш мақсадида ўзининг ижтимоий-сиёсий янгиланиш дастурини

ишлаб чиқди. Ўзбекистоннинг ўз тараққиёт истиқболлари учун қулай

жўғрофий-сиёсий имкониятларга ега еканлиги ҳам мустақил ташқи сиёсат

юритиш, жаҳон ҳамжамиятидан муносиб ўрин олиш учун имкон берди.

Хусусан, Ўзбекистоннинг Марказий Осиё минтақасидаги ўрни, бу ҳудудда

истиқомат қиладиган халқларнинг қадимдан ҳамфикр бўлиб келгани

Марказий Осиё минтақасида ташқи сиёсат юритишда ижтимоий зарурат

ҳисобланиб келинмоқда. Ўзбекистоннинг бу борада амалга оширган улкан

ютуқлари умумжаҳон цивилизацияси билан муштарак эканлигини алоҳида

қайд этиш лозим.

Маълумки, собиқ иттифоқ даврида Ўзбекистон ташқи сиёсатда бошқа

давлатлар билан тўғридан тўғри алоқа қилиш имконидан маҳрум бўлиб,

республиканинг ўрни фақат қоғозларда федерация субъекти сифатида

мустаҳкамланган эди, холос. Ўзбекистон ўз имкониятларини дунё миқёсида

кўрсатишдан ажраб қолган, хориж билан халқаро алоқалар фақат марказнинг

рухсати билан амалга оширилар эди.

Истиқлолнинг дастлабки кунларидан бошлаб Ўзбекистонда халқаро

ташкилотларнинг фаолиятини ўрганиш, хорижий давлатлар билан дипло-

матик, туристик алоқаларни йўлга қўйиш ва бу ишларда фаолият юритиш

учун юқори малакали миллий кадрлар етиштириш эҳтиёжи келиб чиқди.

Шуни таъкидлаш керакки, Ўзбекистон бу ишларни режали тарзда амалга

оширди.

“Халқаро ҳамжамиятнинг тўла ҳуқуқли аъзоси бўлган Ўзбекистон

Республикаси халқаро муносабатларда мустақил давлат, халқаро ҳуқуқ

субйекти сифатида қатнашади, унинг мақсадлари мустаҳкам тинчлик,

қуролсизланиш, ўз ҳудудини қурол-яроғлардан холи қилиш, ядровий

қуролни ва бошқа оммавий қирғин қуролларини йўқотиш, суверен давлатлар

ўртасидаги низо ва зиддиятларни ҳал этишда куч ишлатиш ва тазииққа ёъл

қўймасликдан иборат”,-деб 1991-йил 31-августда Олий Кенгаш ВИ

сессиясида қабул қилинган “Мустақиллик ҳақидаги Баёнот”да ўз ташқи

сиёсатининг асосий ёълини белгилаб олган Ўзбекистон Республикаси 1992-

йил 8-декабрда қабул қилинган Конститусиямизнинг 17-моддасида бу йўлни

қонун билан мустаҳкамлади. Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсатининг

асосий устувор тамойилларини қуйидагиларни ташкил этади:

миллий-давлат манфаатларини устун қўймас ҳолда ташқи сиёсатда

давлатларнинг суверен тенглигини ҳисобга олиш;

умумбашарий қадриятларни устун қўймас ҳолда низоли можороларни

тинч йўл билан ҳал этиш;

ташқи сиёсатдаги тенг ҳуқуқлилик ва ўзаро манфаатдорликни

ўрнатишда бошқа мамлакатларнинг ички ишларига аралашмаслик;

барча тинчликсевар давлатлар билан ташқи алоқаларни ўрнатишга

интилиш;

халқаро ҳуқуқ нормаларини тан олган ҳолда жаҳон ҳамжамиятида

халқаро талабларга риоя қилиш;

ташқи сиёсатда кўп томонлама алоқаларни ўрнатишда халқаро

ташкилотлар доирасида алоқаларни кенгайтириш масалалари киритилди.

Ўзбекистон Республикаси бутун жаҳон жамоатчилиги олдида халқаро

ҳуқуқнинг умумжаҳон эътироф этган нормаларига содиқлигини Конституция

даражасида ҳам мустаҳкамлади. Халқаро ҳуқуқнинг тамойиллари ва

нормаларининг бутун бу мажмуи Конституцияга БМТ Уставидан, Инсон

ҳуқуқлари умумий декларасиясидан, ва инсон ҳуқуқларига оид бошқа

халқаро ҳуқуқ битимлардан, Хелсинки битими, Париж ва Мадрид

хартияларига асосланди. Шунингдек, асосий қонунга киритилган қонунларни

ривожлантириш мақсадида “Дипломатик муносабатларни ўрганиш тартиби”,

“Ўзбекистонда халқаро шартномаларни тузиш, ижро етиш ва бекор қилиш”

ҳақида актлар ҳам қабул қилинди. Уларда ташқи сиёсатнинг ҳар томонлама

асосланган тамойиллари ўз аксини топди.

Шу ўринда айтиб ўтмоқ лозимки, бу тамойиллар ёш суверен давлатнинг

асосий ташқи сиёсий доктаринасини ифода этиш билан бирга давлатлараро

муносабатлар ёъналишларининг ривожланиши ва кенг доирадаги ташқи

муаммоларни ҳал қилиш имконини берди. Мамлакатимизни жаҳон халқлари

тинчлиги ва хавфсизлигини мустаҳкамлашга қаратилган тинчликсевар ташқи

сиёсати унинг жаҳон миқёсида мустақил давлат сифатида тезда тан

олинишини таъминлади. Ўзбекистон Республикиси ўзининг ташқи

сиёсатдаги йўналишларини демократик принципларга асосланган ҳолда олиб

борар экан, 1991-йил декабрдан 1992-йил июл ойигача бўлган давр ичида

республикани 111 давлат, ҳозирги кунга қадар эса Ўзбекистон

мустақиллигини 180 дан ортиқ давлат тан олди, уларнинг 100 дан ортиғи

билан дипломатик, сиёсий, иқтисодий, илмий-техникавий ва маданий

алоқалар ўрнатилди. Тошкентда АҚШ, Туркия, Германия, Франсия, Буюк

Британия, Хитой, Ҳиндистон, Покистон ва бошқа ривожланган

мамлакатларнинг елчихоналари очилди. Шунингдек, Ўзбекистонда 88 та

хорижий мамлакатлар ва халқаро ташкилотларнинг, 24 та ҳукуматлараро ва

13 та ноҳукумат ташкилотларнинг ваколатхоналари фаолият кўрсатмоқда. Ўз

навбатида Ўзбекистоннинг йўлчилари дунёдаги 20 дан ортиқ йирик

давлатларда фаолият кўрсатиб турибди.

Мустақил Ўзбекистон ташқи сиёсатининг асосини очиқ-ойдинлик, тенг

ҳуқуқлик, демократик принципларига содиқлик, умуминсоний

қадриятларини улуғлаш, республика ижтимоий ҳаётидаги демократик

жараёнга таъсир қилиш кабилар ташкил этади ва Республика ташқи сиёсати

тинчлик ва хавфсизлик учун умумжаҳон эътироф этган очиқ якдиллик

талабларига асосланади. 1992-йил 2-мартда Ўзбекистон халқаро

муносабатларнинг тўла ҳуқуқли субъекти сифатида Бирлашган Миллатлар

Ташкилотига аъзо бўлиб дунё миқёсида тан олинди. Бу воқеа

Республиканинг мустақил давлат сифатида халқаро ҳамжамиятда муносиб

ўрин олишда ҳам катта аҳамиятга эга бўлди. 1993-йил феврал ойига келиб

Тошкентда БМТ ваколатхонаси очилди.

Ўзбекистон БМТнинг тўлақонли аъзоси сифатида Бирлашган Миллатлар

Ташкилотининг йиғилишларида иштирок этиши билан ўзининг халқаро

ҳамжамиятга кириш жараёнини давом эттирди. Ўзбекистон раҳбариятининг

дунёдаги глобал муаммоларга жаҳон миқёсида эътиборини қаратиши

Ўзбекистоннинг ташқи сиёсатда тутган аниқ ўрнини белгилаб берди.

Чунончи, 1993-йил Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг

48-сессиясидаги маърузасида Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти

И.А.Каримовнинг илгари сурган биринчи халқаро ташаббуси

Ўзбекистоннинг халқаро миқёсдаги адолатпарвар сиёсатидан дарак берди.

И.А.Каримов бу маърузасида бир қатор аниқ таклифларни ташлади. Буларга

Марказий Осиёда хавфсизлик ва ҳамкорлик масалалари бўйича БМТнинг

доимий ишлайдиган семинарини чақириш, БМТ хавфсизлик кенгашида

юзага келаётган можароларни таҳлил қилиш ва истиқболини белгилаш

бўйича махсус гуруҳ тузиш, Марказий Осиёни ядросиз зона деб эълон

қилиш, бу минтақада кимёвий модда ҳамда бактериологик қуролни

таъқиқлаш бўйича халқаро назорат ўрнатиш, Марказий Осиёда

наркобизнесга қарши ҳамкорликда курашиш учун БМТнинг минтақавий

комиссиясини тузиш, Орол муаммосини ҳал қилиш масаласи бўйича

БМТнинг махсус комиссиясини тузиш кабилар кирди.

Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.А.Каримов 1995-йил

БМТнинг еллик йиллиги муносабати билан Бош Ассамблеянинг махсус

тантанали йиғилишида сўзлаган нутқида ҳам асосий эътиборни бу

ташкилотнинг фаолиятини янада кенгайтириш билан бир қаторда яна

минтақавий хавфсизлик ва барқарорлик, экстремизм, терроризм,

наркобизнесга қарши кураш масалаларига қаратди. Биринчи Президентимиз

муайян “оловли нуқталар” деб аталаётган минтақаларда биргалашиб ҳаракат

қилиб, тинчлик ва барқарорликка еришиш лозимлиги ҳақидаги аниқ

таклифларни киритди ва Ўзбекистон “оммавий қирғин қуролларини

тарқатмасликни таъминлаш бўйича керакли халқаро кафолатларни қабул

қилишни, ядро синовларини бутунлай тўхтатиш ҳақидаги шартноманинг

тезда тузилиши тарафдори” эканлигини ҳам кўрсатиб ўтди.

Ушбу йиғилишда давлатимиз раҳбари томонидан Орол денгизи қуриши

билан боғлиқ бўлган глобал муаммони кўтариб чиққани ҳам муҳим аҳамият

касб этди. И.А.Каримов “Орол денгизининг қуриши билан боғлиқ экологик

фожеа, бутун ер юзини қамраб оладиган биосфера, ўнлаб миллион

кишиларнинг ҳаёт шароитлари, саломатлиги, наслига ҳалоқатли таъсир

кўрсатувчи глобал муаммо” эканлигини кўрсатиб, бугунги кунда БМТнинг

ташкилотчилик фаолиятисиз бу муаммони ҳал этиш мумкин эмаслигини ҳам

асослаб берди. Бундай муаммолар Биринчи Президентимиз нинг

фундаментал асари “Ўзбекистон ХХ1 аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,

барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” китобида батафсил

назарий ва амалий жиҳатдан асослаб берилди. Асарда дунёда барқарорлик ва

жўғрофий-сиёсий мувозанат сақланиб қолган шароитдагина ҳар қандай

минтақада ривожланиш кучли бўлиши асослаб ўтилди.

Ўзбекистон раҳбарининг юксак минбардан туриб киритган халқаро

миқёсда манфаатли бўлган таклифлари жаҳон ҳамжамияти томонидан

қўллаб-қувватланди ва шунга асосланиб 1995-йил 16-сентабрда Тошкентда

БМТнинг Марказий Осиёда хавфсизлик ва ҳамкорлик масалаларига

бағишланган семинар-кенгаши иш бошлади. Дунёнинг кўп давлатлари

иштирок етган бу семинарда Ўзбекистон раҳбарининг сўзлаган нутқи бош

ҳужжат сифатида қабул қилинди. И.А.Каримов бу учрашувнинг “Тинчлик,

Барқарорлик, Ҳамкорлик” шиори остида ўтаётганини мамнуният билан изҳор

қилиб, бу учрашув минтақавий барқарорликни таъминлашда муҳим йўл

бўлиб хизмат қилишини кўрсатиб берди.

Халқаро муносабатлар равнақи мамлакатимизда хавфсизлик ва

барқарорликнинг, аҳоли турмуш даражасини юксалтиришнинг ўзига хос

кафолати эканлиги ҳеч кимга сир эмас. Шу боис ҳам Ўзбекистон

раҳбариятининг ташқи сиёсатда минтақавий барқарорликни сақлаб қолиш

мақсадида илгари сурган ташаббуслари кўпгина давлатлар ва БМТ

томонидан доимо тасдиқланиб келинди. БМТ Бош Ассамблеясининг

сессияларида, Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти саммитидаги

йиғилишларда Ўзбекистон президентининг киритган аниқ ташаббуслари,

минтақа хавфсизлигини таъминлашга қаратилган таклифи БМТ

бошчилигидаги “6+2” гуруҳининг тузилишига асос бўлган еди. (Ўзбекистон,

ХХР, Россия, Эрон, Покистон, Тожикистон, кузатувчи сифатида БМТ,

Бирлашган фронт ва “Толибон” ҳаракати) Ушбу гуруҳнинг 1999-йил июл

ойида Тошкентда ўтказган учрашуви муҳим халқаро воқеа бўлдики, бу

учрашув минтақанинг ўзида бўлиб ўтди. Учрашувнинг якуни сифатида 19-

июл куни “Афғонистондаги можороларни тинч ёъл билан ҳал қилишнинг

асосий принсиплари тўғрисидаги” тарихий ҳужжат имзоланди. Ушбу ҳужжат

БМТнинг расмий ҳужжати сифатида тарқатилди. Мазкур анжуман

Ўзбекистон раҳбариятининг кўп йиллик саъй-ҳаракатлари натижаси еди.

Ўзбекистон раҳбариятининг тинчлик ёълидаги ҳаракатлари мазкур

учрашувдан Афғонистонда мухолиф кучлар ўртасида бошланган жангавор

ҳаракатларнинг олдини олиш учун Республика Ташқи ишлар вазирлигининг

Баёнотида ҳам яққол кўзга ташланди. Мазкур Баёнот ўзаро қон тўқилишнинг

оқибатлари ҳақида жиддий ташвишланган ҳолда мухолиф томонларнинг

ҳаракатларини қоралаб ўтди. Буларнинг барчаси дунё ҳамжамияти олдида

Ўзбекистоннинг тинчлик ёълидаги реал ҳаракатларининг асоси сифатида

яққол кўзга ташланиб қолди.37

4. Ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастурларнинг ўрни

37

McConnell, Campell R. Economics: principles, problems, and policics / Campbell R. McConnell, Stanley I., Bruc.

Sean M.Flynn. – 18th

ed p. 56.

2017 йил 14 январ куни Вазирлар Маҳкамасининг мамлакатимизни 2016

йилдаги ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунларини ҳар томонлама

таҳлил қилиш ҳамда республика ҳукуматининг 2017 йил учун иқтисодий ва

ижтимоий дастури энг муҳим йўналишлари ва устувор вазифаларини

белгилашга бағишланган кенгайтирилган мажлиси бўлиб ўтди.

Мамлакат Президенти ўз маърузасида мавжуд ҳал бўлмаган муаммолар

ва тўлиқ ишлатилмаган захираларни батафсил ва ҳар томонлама муҳокама

қилган ҳолда 2017 йилдаги республиканинг иқтисодий ва ижтимоий дастури

энг муҳим стратегик вазифалари ва устувор йўналишлари бўйича таклиф

киритди. Устувор вазифалар қаторида “Халқ билан мулоқот ва инсон

манфаатлари йили” Давлат дастурини амалга ошириш доирасида аҳоли

билан доимий ва очиқ мулоқотни ривожлантиришга, аҳоли турмуш даражаси

ва сифатини, унинг моддий фаровонлигини оширишга қаратилган ижтимоий

сиёсатни фаол давом эттириш масалалари марказий ўринни эгаллади.

Ҳукумат, вазирликлар, идоралар, хўжалик бирлашмалари ва маҳаллий

ижро этувчи ҳокимият органлари раҳбарлари олдига тармоқлар ва

ҳудудларни ривожлантиришдаги камчиликларни бартараф этиш ҳамда реал

секторнинг юқори ўсиш суръатларини сақлаб қолиш, фаол инвестиция

сиёсатини давом эттириш, мамлакатнинг экспорт салоҳиятини ошириш,

ҳудудларни комплекс ва интенсив равишда ривожлантириш,

тадбиркорликнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишни кучайтириш,

реал секторни бошқаришдаги давлат ролини босқичма-босқич камайтириш

ва унинг органлари ишини тубдан такомиллаштиришга йўналтирилган чора-

тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича аниқ вазифалар

қўйилди.

Шаҳар ва қишлоқ жойларида аҳоли турмуш шароитини яхшилашни

таъминловчи арзон уй-жойларни қуриш, йўл-транспорт, муҳандислик-

коммуникация ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш ва

модернизация қилиш борасида қабул қилинган янги мақсадли дастурларни

амалга ошириш бўйича муҳим вазифа ва чоралар белгиланди.

Мамлакатимиз Президенти томонидан ҳукумат, вазирликлар, идоралар,

хўжалик бирлашмалари ва ҳокимликлар раҳбарлари олдига қуйидаги аниқ

устувор вазифалар ва талаблар қўйилди:

Биринчи – 2017 йилги иқтисодий ва ижтимоий дастурнинг ўн битта енг

муҳим устувор вазифаларини амалга ошириш бўйича комплекс чора-

тадбирларни ишлаб чиқиш;

Иккинчи – иқтисодиёт тармоқлари, ижтимоий соҳа ва республика

ҳудудларида ишларнинг ҳолатини тизимли танқидий таҳлил қилиш ва шу

асосда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг асосий йўналишлари

ҳамда устувор вазифаларига тегишли тузатишлар киритиш;

Учинчи – якуний иш натижалари, қаттиқ интизомга риоя қилиш ҳамда

тобора ортиб бораётган замонавий талабларга мувофиқ бошқарув тизими

самарадорлигини кучайтириш борасида раҳбарлар ва мансабдор

шахсларнинг шахсий масъулиятини ошириш.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республика-

сини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги

Фармони лойиҳаси ишлаб чиқилди. Ҳаракатлар стратегиясининг мақсади

олиб борилаётган ислоҳотлар самарадорлигини тубдан оширишдан, давлат ва

жамиятнинг ҳар томонлама ва жадал ривожланишини таъминлаш учун шарт-

шароитлар яратишдан, мамлакатни модернизациялаш ва ҳаётнинг барча

соҳаларини еркинлаштиришдан иборатдир.

Хусусан, мамлакатни ривожлантиришнинг қуйидаги 5 та устувор

йўналиши белгиланган:

1. Давлат ва жамият қурилишини такомиллаштириш;

2. Қонун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада

ислоҳ қилиш;

3. Иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштириш;

4. Ижтимоий соҳани ривожлантириш;

5. Хавфсизлик, миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенгликни

таъминлаш, чуқур ўйланган, ўзаро манфаатли ва амалий руҳдаги ташқи

сиёсат юритиш.

“Иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштириш” деб

номланган учинчи йўналишда кўрсатилган чора-тадбирларни рўёбга

чиқариш учун миллий валюта ва нархларнинг барқарорлигини таъминлаш,

валютани тартибга солишнинг замонавий бозор механизмларини босқичма-

босқич жорий этиш, маҳаллий бюджетларнинг даромад базасини

кенгайтириш, ташқи иқтисодий алоқаларни кенгайтириш, экспортга

мўлжалланган маҳсулот ва материаллар ишлаб чиқариш учун замонавий

технологияларни жорий этиш, транспорт-логистика инфратузилмасини,

тадбиркорликни ривожлантириш ҳамда хорижий инвесторлар учун

инвестициявий жозибадорликни ошириш, солиқ маъмурчилигини яхшилаш,

банк фаолиятини тартибга солишнинг замонавий принциплари ва

механизмларини жорий этиш, кўп тармоқли фермер хўжаликларини

ривожлантириш, шунингдек туризм индустриясини жадал ривожлантириш

назарда тутилмоқда.

Шунингдек ушбу йўналиш хусусий мулкни, молия бозорини ҳимоя

қилиш, қишлоқ хўжалигини модернизациялаш, заргарлик соҳасини

ривожлантириш, айрим миллий корхоналарнинг акцияларини (IPO) нуфузли

хорижий фонд биржаларига дастлабки тарзда жойлаштиришга тайёргарлик

кўриш чора-тадбирларини ҳам ўз ичига олади.

2017-2021 йилларда умумий қиймати 40 миллиард АҚШ доллари

миқдоридаги 649 та инвестиция лойиҳасини назарда тутувчи тармоқ

дастурларини рўёбга чиқариш режалаштирилмоқда. Натижада кейинги 5

йилда саноат маҳсулотини ишлаб чиқариш 1,5 баравар, унинг ялпи ички

маҳсулотдаги улуши 33,6 фоиздан 36 фоизгача, қайта ишлаш тармоғи улуши

80 фоиздан 85 фоизгача ошади.

Муҳокама учун саволлар

1. Қуйидаги тушунчаларга таъриф беринг: прогноз, гипотеза,

прогностика, олдиндан айта олиш.

2. Прогнозлаш тамойилларини ва моҳиятини очиб беринг.

3. Прогноз билан режанинг фарқи ва умумий томонлари нималардан

иборат?

4. Бошқарув тизимида прогноз қандай вазифаларни бажарилишини

таъминлайди?

6-МАВЗУ. ИҚТИСОДИЁТДА МОНОПОЛИЯГА ҚАРШИ СИЁСАТ ВА

РАҚОБАТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мазкур мавзуда рақобатнинг

иқтисодий мазмуни, шакллари, шарт-шароитлари, монополияларни вужудга

келиш сабаблари, давлатнинг рақобатнинг қўллаб-қувватлаш ва монолияга

қарши сиёсатининг моҳияти ва аҳамияти очиб берилган.

1. Реал сектор иқтисодиёти рақобатбардошлигининг моҳияти.

2. Иқтисодиёти рақобатбардошлигини ифодаловчи кўрсаткичлар.

3. Ривожланган мамлакатларда антимонопол сиёсатнинг амалга

оширилиши.

4. Ўзбекистонда давлатнинг рақобат сиёсати.

1. Реал сектор иқтисодиёти рақобатбардошлигининг моҳияти

Жаҳон иқтисодий ҳамжамияти ривожланишининг ҳозирги босқичи

жаҳон хўжалиги алоқаларининг глобаллашуви ва байналминаллашуви билан

тавсифланади, бундай шароитда халқаро рақобат ва миллий

иқтисодиётларнинг рақобатбардошлик муаммолари долзарб аҳамият касб

этади.

Ҳар қандай мамлакатда ички бозорда рақобатнинг мавжудлиги бозор

хўжалиги муваффақиятли фаолият кўрсатишининг асосий кўрсаткичи

ҳисобланади, жаҳоннинг кўплаб мамлакатларида, шу жумладан ўтиш

иқтисодиётига ега бўлган мамлакатларда рақобат тўғрисида қонунларнинг

қабул қилинганлиги ва мазкур масалалар билан шуғулланувчи миллий

ташкилотларнинг ташкил етилганлиги ушбу ҳолатни тасдиқлаб турибди.

Миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги – бу иқтисодиётнинг муҳим

кўрсаткичлари ҳолатини ташқи параметрларга нисбатан ялпи баҳолашни

ўзида мужассам этган қиёсий тавсиф ҳисобланади, шу сабабли миллий

иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги халқаро рақобатда намоён бўлади.

Иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги намоён бўлишнинг кўп даражали

шаклларига эга:

товарнинг рақобатбардошлиги;

ходимнинг рақобатбардошлиги;

товар ишлаб чиқарувчисининг рақобатбардошлиги;

тармоқнинг рақобатбардошлиги;

мамлакатнинг рақобатбардошлиги (ёки миллий иқтисодиётнинг

рақобатбардошлиги).

Бунда рақобатбардошликнинг барча даражалари ўртасида жипс ички ва

ташқи ўзаро боғлиқлик мавжуд. Мамлакат ва тармоқнинг рақобатбардошлиги

пировардида муайян товар ишлаб чиқарувчининг рақобатбардош товар ишлаб

чиқариш қобилиятига боғлиқ.

Рақобатбардошликни барпо этиш ва ривожлантиришнинг М.Портер

концепциясига асосланган замонавий модели мамлакатнинг умумий

хусусиятга ега бўлган ва унда ишлаб чиқарувчилар рақобатлашадиган

рақобат муҳитини шакллантирувчи тўртта хусусиятидан иборат. Ушбу муҳит

рақобат устунликларини шакллантиришга кўмаклашиши ҳам ёки унга

тўсқинлик қилиши ҳам мумкин.

6.1-расм. Мамлакатнинг рақобат жиҳатдан устунликлари

детерминантлари38

Мамлакат рақобат устунликларига эришиши учун барча ушбу

детерминантлар ўзаро ҳамкорлик қилиши лозим (М.Портернинг

таърифлашича - миллий ромб). Фақатгина ўзаро ҳамкорлик қилувчи ва бир-

бирини кучайтирувчи детерминантларнинг бутун тизими бўйича устунлик

миллий иқтисодиётда миллий ишлаб чиқарувчиларнинг муваффақияти учун

замин ҳисобланган ва ундан хорижий рақобатчилар нусха кўчириши ёки уни

йўқ қилиши қийин бўлган (ёхуд ҳатто мумкин бўлмаган) муҳитни

шакллантиради.

Агар «Омиллар учун шарт-шароитлар» детерминантини кўриб

чиқадиган бўлсак, шуни таъкидлаш лозимки, ишлаб чиқариш омиллари

назарияси бўйича товар айланишининг оқими ишлаб чиқаришнинг меҳнат, ер,

табиий ресурслар, сармоя, инфратузилма каби омилларини белгилаб беради.

Хусусан, мамлакат жаҳон бозорига уларни ишлаб чиқаришнинг ортиқча

омилларига асосланган товарларни етказиб беради.

Бироқ замонавий ривожланган миллий иқтисодиётнинг таркибий қисми

ҳисобланган технологик жиҳатдан мураккаб тармоқларда мамлакат юқори

малакали ишчи кучи ёки саноат ишлаб чиқаришнинг илмий-техника базаси

38

Портер М., Хиротака Т., Марико С. Японская экономическая модель. Москва, «Бизнес букс», 2005.

каби ишлаб чиқаришнинг энг муҳим омилларини шакллантирилади. Жаҳон

иқтисодиёти ривожланишининг ҳозирги босқичида мамлакатда ишлаб

чиқаришнинг у ёки бу омилларининг мавжудлиги миллий иқтисодиётни

ривожлантириш учун ҳал қилувчи рол ўйнамайди. Жаҳон иқтисодиётидаги

тенденцияларни, жумладан глобаллашув, юқори ахборотлашув ва

ҳоказоларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш омилларини шакллантириш

ва янгилашнинг тезлиги ва самарадорлиги ҳамда иқтисодиётнинг маълум

тармоқларида оқилона қўллаш муҳим аҳамият касб етмоқда.

Шуни таъкидлаш лозимки, мамлакат эга бўлган меҳнат ресурслари ёки

табиий ресурслар каби қиёсий устунликлар саноатнинг кўп илм талаб

қилувчи тармоқларида устунликни таъминламайди. Шу муносабат билан

ишлаб чиқариш омили мазкур тармоқнинг муайян талабига нисбатан юқори

даражада ихтисослашган бўлиши керак, чунки замонавий халқаро рақобатда

ишлаб чиқаришнинг таянч омили рақобат жиҳатдан устунликни

таъминламайди.

Миллий иқтисодиётнинг «Барқарор стратегия, тузилма ва

рақобатчилик» сифатида белгиланган рақобат жиҳатдан устунлигини

шакллантиришнинг енг муҳим омилини кўриб чиқамиз. Демак, мамлакатда

компанияни ташкил этиш ва бошқариш тенденцияларига таъсир кўрсатувчи

маълум шароитларнинг мавжудлиги ҳам ички рақобатнинг хусусиятини

белгилаб беради.

Кучли маҳаллий рақобат рақобат устунликларини шакллантириш ва

қўллаб-қувватлашга ундовчи муҳим омил ҳисобланади. мамлакатнинг барча

рақобат устунликлари ичида ички бозордаги рақобат энг муҳим ҳисобланади,

чунки у юқорида келтирилган ромбнинг қолган элементларига кучли

рағбатлантирувчи таъсирга эга.

Ички рақобат ишлаб чиқаришнинг динамик такомиллашувини

рағбатлантиради, чунки у компанияни техника янгиликларини киритишга ва

такомиллашишга мажбур қилади. Айнан мамлакатдаги рақобатчилар

нархларни пасайтиради, сифатни ва хизмат кўрсатишни яхшилайди ва янги

маҳсулотни барпо этади. Хорижий компаниялар билан рақобатлашиш

мамлакат компаниялари учун унчалик самарали ва амалий эмас, чунки

кўпинча ҳар қандай мамлакат иқтисодиётида чет эл компаниялари учун

«алоҳида» шароитлар яратилади. У ҳолда мамлакат компанияларининг

рақобати нафақат бозорни бўлиш учун, балки инсонлар ва техник

такомиллашув учун ҳам курашишга олиб келади, шунингдек мамлакат

компанияларидан бирининг ютуқлари бошқаларига мазкур соҳадаги

муваффақият ҳақиқат эканлигини исботлайди, бу ҳол саноатнинг ушбу

тармоғига янги иштирокчиларнинг жалб етилишига олиб келади.

Шуни таъкидлаш лозимки, мамлакат компанияларини жуғрофий нуқтаи

назардан жамлаш фақат ички рақобатни кучайтиради, яъни маҳаллий

рақобатчилар доираси қанчалик тор бўлса улар ўртасидаги рақобат шунчалик

кескин бўлади, бу эса ўз навбатида ишлаб чиқариш учун ижобий ҳолат

ҳисобланади.

Мамлакат компаниялари мамлакатнинг рақобат жиҳатдан устунликлари

манбааларини доимий равишда такомиллаштириш учун асос яратади, чунки

маҳаллий компаниялар учун хорижий рақобатчилар эга бўлган устунликлар:

омилий харажатлар, маҳаллий бозорга кириб бориш ёки маҳаллий бозорга

импорт қилувчи хорижий ишлаб чиқарувчилар учун харажатлар мавжуд эмас.

Натижада ушбу ҳолат кўпроқ барқарор устунликларга ега бўладиган ва

ҳукуматдан ташқи бозорни ўзлаштиришдаги кўмак, маълум таълим

тузилмаларига инвестициялар ёки бошқа махсус омиллар каби ёрдамни

олишга катта масъулият билан ёндашувчи компанияга ижобий таъсир

кўрсатади.

Шундай қилиб, айнан жуда кучли ички рақобат мамлакат

компанияларини жаҳон бозорига чиқиш ва уни ўзлаштиришга ундайди,

мадомики, маҳаллий рақобат компанияни ўз эътиборини ташқи бозорга

қаратиш ҳамда ўз фаолиятининг самарадорлигини ва ишлаб чиқариш

рентабеллигини оширишга мажбур этади. Айнан қатъий ички рақобат

мамлакат компанияларининг кучли ва чет эл бозорларида муваффақиятга

эришишга қодир бўлишига олиб келади.

Миллий иқтисодиётнинг рақобат жиҳатдан устунликларининг

навбатдаги муҳим детерминанти бўлиб мамлакатда жаҳон иқтисодиёти

даражасида рақобатбардош бўлган турдош ва қўллаб-қувватловчи

тармоқларнинг мавжуд бўлиши ҳисобланади. Асосий ишлаб чиқариш учун

материал ва маҳсулот етказиб берувчи компаниялар халқаро миқёсда

рақобатбардош бўлиши керак, шунда улар, биринчидан, харажатлар нуқтаи

назаридан янада самарали ишлаб чиқариш омилларини таъминлаган ҳолда

устунликларни ҳосил қилади. Иккинчидан, турдош ва қўллаб-қувватловчи

тармоқлар инновация ва ишлаб чиқаришни модернизациялашни

таъминлайди, чунки мазкур устунлик компаниялар ўртасида ахборотнинг тез

ва доимий оқимини таъминлаш, ғоялар ва инновациялар билан алмашиш,

техник такомиллашув йўналишларига таъсир кўрсатиш имкониятларига

асосланади.

«Талаб ҳолати» детерминантига келсак, шуни таъкидлаш жоизки,

рақобатни глобаллаштириш жараёни миллий иқтисодиёт ички талабининг

муҳимлиги роли ва даражасини оширди. Бироқ ушбу ҳолатда уларнинг ички

талаби компанияларга харидорлар эҳтиёжларининг юзага келиши ҳақидаги

аниқ ёки илгариги ахборотни таъминловчи тармоқларда рақобат жиҳатдан

устунликка эга бўлиши мумкин. Шундай қилиб, истеъмолчилар компанияни

инновацияни жорий этишга ва рақобат жиҳатдан устунликларни хорижий

рақобатчиларга қараганда тезроқ қўлга киритишга мажбур қилади. Бунда

асосийси ички талабнинг ҳажми эмас, балки унинг хусусияти муҳим

ҳисобланади.

Таъкидлаш жоизки, ички талабнинг ҳолати тармоқнинг муайян

сегменти ички бозорда ташқи бозорлардагига қараганда кўзга кўринарли

бўлган шароитда рақобат жиҳатдан устунликларни яратишнинг асоси бўлиши

мумкин, мадомики ички бозорнинг йирик сегменти компания учун анча

устуворли. Бундан ташқари, ички бозор истеъмолчиларининг моҳияти ҳам

муҳим ҳисобланади, чунки ривожланган ва талабчан харидорлар

компанияларни юқори стандартни ушлаб туриш, такомиллашиш ва

янгиликларни жорий етишга мажбур этган ҳолда улар учун буюртмачилар

эҳтижларини олдиндан кўра олишни таъминлайди. Шундай қилиб, ишлаб

чиқариш омиллари учун шарт-шароитлар каби талабнинг ҳолати ҳам рақобат

жиҳатдан устунликларни таъминлайди, чунки у компанияларга ишлаб

чиқаришни яхшилаш, харажатларни пасайтириш ва маҳсулот сифатини

ошириш учун туртки беради.

Жаҳон иқтисодиётининг ривожланиши турли босқичларда иқтисодиёт

рақобатбардошлигининг турли омилларини дастлабки ўринга чиқаради.

Иқтисодиётнинг у ёки бу тарихий даврда рақобатбардошлигини белгилаб

берувчи у ёки бу омилларнинг таъсирига кўра қуйидаги босқичларни

ажратиш мумкин:

омиллар босқичи;

инвестициялар босқичи;

инновациялар босқичи.

Омиллар босқичида мамлакатнинг барча рақобатбардош тармоқлари

ишлаб чиқаришнинг асосий омиллари: табиий ресурслар, арзон ишчи кучи ва

мамлакатнинг мавқеи ва ҳудуди билан белгиланадиган фойдалар ҳисобидан

ўз мавқеларига еришади.

Рақобат жиҳатдан устунликлар омилларнинг қиймати билан

белгиланади, бунда технологик ривожланиш кўпинча чет элдан харид қилиш

йўли билан келтирилган технологияларга асосланади.

Рақобатбардошлининг янада юқори босқичи – бу инвестициялар

асосидаги рақобатбардошлик. Ушбу босқичда мамлакатларнинг рақобат

жиҳатдан устунликлари фаол инвестиция сиёсатига асосланади. Бунда ҳам

технологик ривожланиш четдан келтирилган технологияларга асосланади,

бироқ бу ўзлаштириш биринчи босқичдаги каби пассив ҳисобланмайди.

Фирмалар енг яхши технологиялар, лицензия, ноу-хауга инвестиция

қилишади, бунда технологиялар мамлакат ичида доимий равишда

такомиллашиб боради. Иқтисодиёт ичида сармоянинг кучли сафарбар

қилиниши содир бўлади, капитал қўйилмаларнинг ўсиши омилларнинг

такомиллашувига (инфратузилманинг ривожланишига, меҳнат ресурслари

сифатининг ошишига) олиб келади, шу билан бирга у уларнинг

қимматлашувини ҳам келтириб чиқаради. Ривожланишнинг экспортга

йўналтирилган стратегияси ишлаб чиқилади, чунки ички бозор ҳали унчалик

катта ва талабчан емас ва шунинг учун маҳсулот сифатини

такомиллаштиришга ундамайди.

Инновациялар босқичи иқтисодиёт рақобатбардошлигининг ички

салоҳияти тўлиқ ишга тушиши билан тавсифланади. Мазкур босқичда

фирмалар нафақат хорижий технологияларни қўллашади ва

такомиллаштиради, балки ўз технологияларини барпо этишади.

Даромадларнинг юқори бўлиши, таълим даражасининг ошиши ва жадал ички

рақобат туфайли ички бозор сиғимли ва талабчан бўлади. Ушбу босқичда

фирмалар глобал стратегияларни ишлаб чиқишади ва чет елда кенг кўламли

инвестицияларни амалга оширади.

Мамлакатнинг рақобатбардошлигини мамлактнинг эркин ва ҳалол

рақобат шароитида жаҳон бозори талабларини қондирувчи товарлар ишлаб

чиқариш ва хизматлар кўрсатиш қобилияти сифатида таърифлаш мумкин.

Миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги – иқтисодиётнинг муҳим

кўрсаткичларини ташқи омилларга нисбатан ялпи баҳолашни ўзида

мужассамлантирган қиёсий тавсиф, шу сабабли миллий иқтисодиётнинг

рақобатбардошлиги халқаро рақобатда намоён бўлади.

Тарихан мамлакатларнинг рақобатбардошлиги концепцияси миллий

иқтисодиётнинг халқаро меҳнат тақсимоти ва ҳар бир мамлакатнинг халқаро

савдодаги ролини асослаб берувчи қиёсий устунликлари (арзон меҳнат, бой

табиий ресурслар, қулай жуғрофий, иқлим, инфратузилма омиллари ва

ҳоказо.) назариясига асосланган.

2. Иқтисодиёти рақобатбардошлигини ифодаловчи кўрсаткичлар

Ҳозирги замонда давлат - миллий иқтисодиётнинг рақобатбардош-

лигини ошириш сиёсати билан шуғулланиши мумкин ва лозим бўлган ягона

институтдир.

Ҳар йиллик Жаҳон иқтисодий форуми (Давос) томонидан 161 та асосий

кўрсаткич бўйича рақобатбардошликнинг интеграл индекси ишлаб чиқилган

бўлиб, улар қуйидаги саккизта блок бўйича гуруҳланган: очиқлик, давлат

(давлат сиёсатининг самарадорлиги), молия, инфратузилма, технология,

бошқарув, меҳнат ва институтлар.

Макро ва микродаражадаги рақобатбардошлик ажратилади. Миллий

рақобатбардошликни мутахассислар аҳоли турмуш даражасини оширишда ва

халқаро иқтисодий андозаларга амал қилишда миллий иқтисодиётнинг бошқа

мамлакатларда ишлаб чиқариладиган товарлар ва хизматлар билан рақобат

шароитида товарлар ва хизматларни ишлаб чиқариш ҳамда истеъмол қилиш

қобилияти сифатида таърифлашади.

Микродаражадаги рақобатбардошлик омилларнинг иккита гуруҳи

билан аниқланади: миллий компанияларнинг ривожланиш даражаси,

шунингдек макроиқтисодий бизнес-муҳитнинг сифати билан. Форум

маърузасининг муаллифлари фирмалар даражасидаги рақобатбардошликни

тўртта асосий омил билан боғлайдилар: ресурслар, ташқи рақобат, талаб,

тармоқлараро алоқалар. Бунда фирма ичидаги менежмент, маркетинг,

ҳаракат стратегияси («тадбиркорлик муҳитининг сифати») ҳам муҳим

ҳисобланади.

Жаҳон иқтисодий форумининг маълумотларига асосланган ҳисоб-

китоблар шуни кўрсатмоқдаки, тадбиркорлик муҳитининг омиллари умуман

мамлакатлар бўйича иқтисодий ўсиш динамикасига энг катта таъсир

кўрсатди (60 фоиз)39

.

Тадбиркорлик муҳити томонидан рақобатбардошликнинг энг муҳим

омиллари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: ички бозорда рақобатнинг 39

В. Кудров. За высокую конкурентоспособность. «Мировая экономика и международные отношения», №2,

2002.

жадаллиги, ахборот инфратузилмасининг ривожланиши, талаб

хусусиятларининг мураккаблашуви ва ички таклифнинг миқдор ва сифат

бўйича талабга мослиги.

Мамлакатнинг рақобатбардошлигини баҳолаш. Мамлакатнинг

рақобатбардошлиги эркин ва ҳалол рақобат шароитида мамлакатнинг жаҳон

бозори талабларини қондирувчи товарларни ишлаб чиқариш ва хизматлар

кўрсатиш қобилияти сифатида таърифлаш мумкин. Мамлакатнинг

рақобатбардошлик кўрсаткичи, биринчи галда мамлакатнинг жаҳон

бозоридаги мавқеини тавсифловчи, шунингдек товар ва товар ишлаб

чиқарувчининг ҳамда тармоқнинг рақобатбардошлигини бирлаштирувчи

умумий кўрсаткич ҳисобланади.

Тарихан мамлакатларнинг рақобатбардошлиги концепцияси миллий

иқтисодиётнинг халқаро меҳнат тақсимоти ва ҳар бир мамлакатнинг халқаро

савдодаги ролини асослаб берувчи қиёсий устунликлари (арзон меҳнат, бой

табиий ресурслар, қулай жуғрофий, иқлим, инфратузилма омиллари ва

ҳоказо.) назариясига асосланган.

Мамлакатлараро рақобатбардошлик соҳасида олиб борилган илмий

тадқиқотларда Жаҳон иқтисодий форумининг рақобатбардошлик бўйича ҳар

йиллик маърузаларида чоп етиладиган ишланмалари ажралиб туради. Жаҳон

Иқтисодий Форуми (ЖИФ)нинг мамлакатлар рақобатбардошлигини баҳолаш

методикаси амалиётда кенг қўлланиладиган методикалардан бири бўлиб, у 12

та асосий кўрсаткичга асосланади.

1. Мамлакат фаолият кўрсатишининг умумий кўрсаткичлари

2. Макроиқтисодий муҳит

3. Технологик янгиликлар ва уларнинг диффузияси

4. Ахборот ва коммуникация технологиялари

5. Мамлакатнинг умумий инфратузилмаси

6. Давлат муассасалари – қонунлар ва фаолият

7. Давлат муассасалари - коррупция

8. Маҳаллий рақобат

9. Бозор субъектларининг ривожланиши

10. Компания стратегияси ва тактикаси

11. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш (АММҚ)

12. Халқаро ташкилотлар (банклар)

Мамлакат фаолият кўрсатишининг умумий кўрсаткичларига ўз ичига

ЯИМ, аҳоли, аҳоли жон бошига ЯИМ, аҳоли жон бошига ЯИМнинг реал

ўсиши, ишсизлик даражаси ҳамда аҳолининг бандлиги кўрсаткичларини

олади. Халқаро ташкилотлар (банклар)га эса ўз навбатида Жаҳон банки (ЖБ)

нинг бизнесни ривожлантиришга инвестицияларининг самарадорлиги,

Жаҳон банкининг мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга

инвестицияларининг самарадорлиги, Халқаро валюта фонди (ХВФ)нинг

бизнесни ривожлантиришга инвестицияларининг самарадорлиги, ХВФнинг

мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга инвестицияларининг

самарадорлиги, Минтақавий Тикланиш ва тараққиёт банклари (ТТБ)нинг

бизнесни ривожлантиришга инвестицияларининг самарадорлиг, Минтақавий

ТТБнинг мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга инвестиция-

ларининг самарадорлиги киради.

Жаҳон Иқтисодий Форумининг методикасига мувофиқ ҳар бир

мамлакат учун иқтисодий ўсиш нуқтаи назаридан энг муҳим бўлган

макроиқтисодий кўрсаткичлар асосида ўлчанадиган ўзининг

рақобатбардошлик индекси ишлаб чиқилади.

Мамлакат рақобатбардошлиги омиллари (кўрсаткичлари)нинг таҳлили

миллий иқтисодиётлар ривожланишнинг жаҳон тенденцияларидан келиб

чиққан ҳолда улар ичидан мамлакат иқтисодиётининг ривожланишига ва

унинг рақобатбардошлигини оширишга катта таъсир кўрсатувчи

асосийларини аниқлаш имконини беради, хусусан инсон салоҳиятини

ривожлантириш (таълим, соғлиқни сақлаш, ижтимоий соҳа), фан-техника

инқилоби, инновацияларни ривожлантириш ва ҳоказо.

Мамлакатнинг рақобатбардошлигини баҳолаш учун дастлаб ахборотни

йиғиш ва унинг ишончлилигини текшириш, сўнгра кейинги босқичда

мамлакат унга интилиши лозим бўлган рақобатбардошлик даражасининг

меъёрларини белгилаш зарур. Ушбу ҳолатда биз милий иқтисодиётнинг

рақобатбардошлигини ошириш учун қайси йўналшда иш олиб бориш

лозимлигини аниқлаш мақсадида жаҳондаги энг яхши ҳисобланган

меъёрларни кўзда тутиш лозим.

Шуни таъкидлаш лозимки, турли кўрсаткичлар жаҳондаги энг яхши

кўрсаткичларга қараганда катта ёки кичик қийматга эга бўлиши мумкин,

чунки ҳар бир мамлакат ўз хусусиятига ва мамлакат учун қандайдир оптимал

қийматга эга, яъни мамлакат барча кўрсаткичлар бўйича рақобатбардош

бўлиши мумкин емас.

АҚШ мисолида кўргазмали ҳисоб-китобларни амалга оширамиз. Нима

учун биз ушбу мамлакатни танладик? Бунинг бир неча сабаблари мавжуд:

биринчидан, бу жаҳоннинг бозор иқтисодиётига эга бўлган энг ривожланган

мамлакати, иккинчидан, сўнгги йилларда у ЖИФнинг жаҳонда

мамлакатларнинг рақобатбардошлиги бўйича рейтингида юқори мавқеларни

эгаллаган. Айнан АҚШда иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини ошириш

бўйича 2015 йилгача мўлжалланган стратегик дастурлар қабул қилинганлиги

ва АҚШ маъмурияти томонидан мазкур дастурларнинг амалга оширилишига

жуда катта эътибор қаратилиши ҳам муҳим омил ҳисобланади. Ушбу

дастурларда барча кўрсаткичларни, айниқса инсон салоҳиятини

ривожлантириш ва ИТТКИ бўйича ишларни кўчайтиришга доир

кўрсаткичларни яхшилаш чора-тадбирлари кўзда тутилган (2-жадвал).

Кўрсаткичларнинг ушбу таркибидан дастлабки учтаси енг муҳим,

чунки улар жамият ривожланишининг ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади,

демак, улар миллий иқтисодиётнинг ривожланиш даражасини белгилаб

берувчи стратегик кўрсаткичлардир. Лекин кўрсаткичлар қийматини

баҳолашда «Мамлакат аҳолиси турмушининг сифати» кўрсаткичини биз

жамиятни ривожлантиришдан мақсад аҳолининг фаровонлигини оширишдан

иборатлигидан келиб чиққан ҳолда учинчи кўрсаткичдан юқорига қўйдик.

Шундай қилиб, мамлакат аҳолиси турмушининг сифати муҳим самарали

кўрсаткич ҳисобланади.

6.1-жадвал

Мамлакат рақобатбардошлигининг тахминий кўрсаткичлари ва

меъёрлари40

Мамлакат

рақобатбардошлигининг

кўрсаткичи

Кўрсаткич

қиймати

Кўрсаткич меъёри

(жаҳондаги энг

яхши)

Меъёр манбаси

2009 йил учун

АҚШ бўйича

маълумотлар

ИТТКИ учун давлат

бюджетидан харажатлар,

ЯИМ %и

0,15 3,5 АҚШ дастури 2,8

Инсонни ривожлантириш

(таълим, соғлиқни сақлаш,

ижтимоий соҳа) учун давлат

бюджетидан харажатлар,

ЯИМ %и

0,15 13,0 АҚШ дастури 13

Мамлакатда бозор

ўзгаришларининг даражаси 0,10 1,0 АҚШ= 1,0

1,0

Аҳоли жон бошига ЯИМ,

минг АҚШ долл. 0,10 30

Ривожланган

мамлакатлар

бўйича ўртача

қиймат

26,2

Ҳаётнинг ўртача узунлиги,

йил 0,10 80

Япониядаги энг

яхши кўрсаткич 76

Ресурслардан фойдаланиш

самарадорлиги кўрсаткичи 0,10 1,0

Жаҳонда энг

яхши бўлган

Япониядаги

кўрсаткич

0,9

Кўп илм талаб қилувчи

маҳсулот экспорти, ЯИМ

%и

0,05 30,0

Европа

Иттифоқи

кўрсаткичи

12

Ҳаёт кечириш муҳитининг

сифати ва хавфсизлиги 0,05 1,0 - 0,95

Аҳоли жон бошига табиий

ресурслар заҳиралари

бўйича мамлакатнинг ўрни

0,05 - Фактга

асосланади

2-ўрин (30 минг

долл.)

Мамлакат аҳолиси

ҳаётининг сифати 0,15 1,0

Ривожланган

мамлакатлар41

10 фоизга ошиш

Фирманинг рақобатбардошлигини баҳолаш. Иқтисодиётни

глобаллаштириш ва байналминаллаштириш даврида унинг самарадорлиги ва

ишлаб чиқарилаётган маҳсулот талабгирлигининг ягона мезони бўлиб

рақобатбардошлик ҳисобланади. Ҳозирги вақтда «рақобатбардошлик»

тушунчасининг ягона таърифи мавжуд эмас. Ушбу тушунча талқинларининг

кўп бўлиши эҳтимолини белгилаб берувчи асосий омиллар - бу

40

Фатхутдинов Р.- Стратегический маркетинг. 2002. 41

Rivojlangan mamlakat – bu barqaror siyosiy tizim, rivojlangan bozor munosabatlari, yo’lga qo’yilgan

qonunchilik-huquqiy tizimga ega bo’lgan mamlakat. Shuning uchun AQShda ushbu ko’rsatkich 1,0 ga kеltirilgan.

иқтисодчиларнинг турли хил бошланғич позициялари ҳамда ишлаб

чиқарувчи сифатида фақат алоҳида корхона, тармоқ ёки бутун

иқтисодиётнинг кўриб чиқилишидир. Рақобатбардошлик - нисбий тушунча,

чунки бир турдаги бозорларда муваффақиятли рақобатлашувчи товар бошқа

бозорларда умуман рақобатбардош бўлмайди. Бу ҳол ташқи ва ички

бозорларда рақобатбардошликни чегаралаш заруратини келтириб чиқаради.

Шундай қилиб, рақобатбардошлик соҳасида умумий концепцияни

шакллантириш учун мазкур ҳолатнинг барча томонларини ҳисобга олиш

лозим. Бироқ қатор мамлакатлар тажрибасига кўра ички бозордаги рақобат

халқаро рақобатнинг асоси ҳисобланади.

Иқтисодчи олимларнинг фикрича, рақобат муносабатларининг барча

хили учта босқичда амалга оширилади:

маҳсулот, ишлаб чиқариш ва корхонанинг муайян микро турлари;

мезотармоқлар, корхоналарнинг тармоқ корпоратив бирлашмалари

ва горизонтал интеграциялашган фирмалар;

тармоқлараро интеграциялашган макроиқтисодий мажмуалар ва

ҳоказо.

Ҳар қандай саноат фирмаси, ҳар қандай товар ишлаб чиқарувчи у

ташкил етилган вақтдан бошлаб ва бутун фаолияти давомида ўзи учун зарур

бўлган рақобатбардошлик муаммоларини ҳал этишига тўғри келади.

Жаҳоннинг кўплаб мамлакатлари иқтисодиёти жаҳон хўжалиги алоқаларига

жалб етилган, миллий бозор ва унинг талаблари эса жаҳон бозори ва халқаро

рақобатбардошликнинг фаол таъсири остида шаклланади.

Ҳозирги вақтда юзага келган вазият мулкчиликнинг турли шакллари

субъектларининг иқтисодий муносабатлари иштироки билан тавсифланади:

давлат, муниципал, хусусий. Бозорнинг аксарият иштирокчилари

манфаатлари ишлаб чиқариш омилларини мустақил равишда жалб этувчи,

улардан фойдаланувчи ва олинган маҳсулотни тақсимловчи компаниялар

атрофида гуруҳланади. Иқтисодий ҳодисалар марказларининг

макродаражадан микро даражага ўтиши фирма ичидаги қарорларни қабул

қилиш механизмларини ишлаб чиқишни талаб қилади. У ёки бу қарорни

қабул қилиш жараёнининг асосий босқичи муқобил вариантларни таҳлили

қилиш ва улар ичидан олдинга қўйилган мақсадларга тўлиқ жавб берувчи

вариантни танлашдан иборат. Бунда мамлакат ичида бозор

муносабатларининг шаклланиши ҳамда унинг жаҳон хўжалик алоқаларига

жалб этилишига қараб рақобатбардошлик масалаларига бўлган қизиқиш

корхонага ва моддий ишлаб чиқариш тармоғига кўчади. Бозор иқтисодиёти

шароитида ўз товарини ташқи ва ички бозорга чиқарувчи фирма сифатнинг

жаҳон даражаларини, товарни яратиш ва сотиш харажатларини ҳисобга

олмасдан, ўз стратегиясида фақат товарнинг рақобатбардошлик

кўрсаткичларига таянган ҳолда узоқ вақт мобайнида барқарор мавқени

эгаллаб туролмайди.

Ўзи учун янги ҳисобланган бозорга кириб бориш, ишлаб чиқаришни

кенгайтириш ёки уни қисқартириш, технологик жиҳозларни модернизация

қилиш ёхуд ишлаб чиқариладиган маҳсулотни янгилаш мақсадида

инвестицияларни амалга оширишда албатта ишлаб чиқарувчи ёки

корхонанинг рақобатбардошлигини баҳолаш талаб этилади.

Умуман олганда барча бозорлардаги ёки алоҳида бозорлар ва уларнинг

секторларига нисбатан фаолият йиғиндиси бўйича рақобатбардошлик

мезонлари маркетинг мажмуининг алоҳида элементлари бўйича гуруҳланади:

1. Маҳсулот.

2. Нарх-наво.

3. Маҳсулотни истеъмочигача етказиш.

4. Маҳсулотни сотувга чиқариш (маркетинг коммуникациялари).

Ҳисоблаш учун миқдорий кўрсаткичлардан фойдаланилади. Бундан

ташқари, ишбилармонлик фаоллиги ва фирма фаолиятининг самарадорлиги

кўрсаткичлари тизимидан фойдаланилади.

6.2-жадвал

Иқтисодий ривожланишнинг турли босқичларида мамлакатнинг

рақобат жиҳатдан устунликларини шакллантириш (аниқлаш)42

Босқичлар Детерминантлар

Омиллар Стратегиялар Талаб шартлари Турдош тармоқлар

Ишлаб

чиқариш

омиллари

+ + + + + +

Инвестициялар

+ + + + + +

+ + + + + + +

+ + + +

+ + + + +

+ + + + + +

Инновациялар + + + + + +

+ + + + +

+ + + + + + +

+ + + +

+ + + + +

+ + + + + +

+ + + + + +

+ + + + +

Бойлик

+ + + + + +

+ + + + + +

+ + + + +

+

+ + + + + +

Мамлакатнинг рақобат жиҳатдан устунликлари қуйидагилар билан

аниқланади:

- биринчи босқичда – ишлаб чиқариш омиллари: табиий ресурслар,

товарлар ишлаб чиқариш учун қулай шарт-шароитлар, малакали ишчи кучи

ҳисобидан (бир детерминант билан таъминланади);

- иккинчи босқичда – таълим, технология, лицензияга тажаввузкор

инвестициялаш асосида (бир детеминант билан таъминланади);

- учинчи босқичда – «ромб»нинг барча таркибий қисмларининг амал

қилиши йўли билан маҳсулотнинг янги турларини, ишлаб чиқариш

жараёнларини ташкил этиш, ташкилий қарорлар ва бошқа инновациялар

ҳисобидан;

- тўртинчи босқичда – ташкил этилган бойлик ҳисобидан ва тўлиқ

фойдаланмаётган барча детерминантларга таянади.

42

Эльянов А.Я. Глобализация и расслоение развивающихся стран» // Мировая экономика и международные

отношения, 2000г., №6.

+ + + + + + +

-детерминант фойдаланилмайди

- детерминант қисман фойдаланилади

+ + + + + + + + + + - детерминант тўлиқ фойдаланилади

3. Ривожланган мамлакатларда антимонопол сиёсатнинг амалга

оширилиши

Монополистлар иқтисодиётдаги эркин ва ҳалол рақобатга тўсқинлик

қилиб, иқтисодий ривожланишга анча жиддий салбий таъсир кўрсатиши,

тараққиёт йўлига ғов бўлиши ҳам мумкин. Шунга кўра, деярли барча

мамлакатлар иқтисодиётида монополияларни давлат томонидан тартибга

солиш чора-тадбирлари қўлланилиб, бу монополияга қарши сиёсатнинг

мазмунини ташкил этади.

Давлатнинг антимонопол сиёсати – монополиялар фаолиятини чеклаш,

тартибга солиш ва рақобатчилик муҳитини вужудга келтиришга қаратилади.

Давлатнинг монополияга қарши сиёсати асосини монополияга қарши

қонунчилик ташкил этиб, у турли мамлакатларда турли даражада

ривожланган.

Иқтисодиётда монополлашув принциплари кучайиб бориши билан

рақобат чекланади, шу сабабли рақобатчилик муҳитини вужудга келтиришда

давлат ҳам қатнашади. Бу эса давлатнинг монополияларга қарши сиёсатида

ўз аксини топади. Ҳар бир мамлакатдаги аниқ вазият, яъни иқтисодиётнинг

монополлашув даражаси, унинг миқёси ва характерига қараб, бу сиёсат

эркин рақобат муҳитини янгидан яратиш, уни сақлаб қолиш, зарур бўлганда

қайтадан тиклаш, рақобат усулларини қарор топтириш кабиларга қаратилади.

Булар асосан антимонопол қонунчилик ёрдамида ҳал қилинади. Жаҳон

тажрибасида бундай қонунчилик 120 йилдан ортиқ давр давомида

ривожланиб келган.

Ҳозирги даврда, эркин рақобатни ҳимоя қилувчи қонунчилик битимлари

Ғарбий Европанинг барча мамлакатларида мавжуд. Уларда мазкур

қонунчилик икки йўналишга эга: нархлар ва компаниялар қўшилиши устидан

назорат қилиш.

Антимонопол тартибга солиш такомиллашмаган ва муайян харажатлар

билан бирга борса-да, улар бозор иқтисодиётида монополистик

тамойилларни чеклашга олиб келади.

Монополияларга қарши қонунчилик ва уни амалга ошириш учун зарур

бўлган чора-тадбирлар бошқа мамлакатларда ҳам шароит тақозо этган

шаклларда амал қилади.

Антимонопол қонунчилик қуйидаги қонунчилик ҳужжатларига

асосланади:

1. Шерман қонуни (1890 й.) Бу қонун картел битимларини ноқонуний

деб ҳисоблайди, савдони яширин монополлаштириш, у ёки бу тармоқдаги

якка назоратни қўлга олиш, нархлар бўйича келишувларни тақиқлайди. Бу

қонун асосан савдо ва тижорат фаолиятининг монополлашувига қарши

йўналтирилади. Ҳамда эркин савдони чеклашга қаратилган келишувларнинг

ҳар қандай шаклига тақиқ қўяди. Мазкур қонунда жазо чораси сифатида

жарималар, зарарни қоплаш, қамоққа олиш ва ҳатто айбдор фирмани

тугатишни ҳам кўзда тутади. Бу қонуннинг энг муҳим хусусияти мавжуд

фаолият қилиб турган монополияларга қарши курашга қаратилади. Унинг

камчилиги асосий қоидалар ноаниқлиги, қонуннинг бажарилишини назорат

қилувчи доимий муассаса йўқлиги ва антимонополистик тадбирларнинг

профилактик характерга эга бўлганлигидир.

2. Клейтон қонуни (1914 й.) Бу қонун савдо амалиётида камситишни,

маҳсулот сотиш соҳасидаги чекловчи фаолиятларни, нарх бўйича камситиш,

маълум кўринишдаги бирлашиб кетишлар, ўзаро боғланиб кетувчи

директоратлар ва бошқаларни тақиқлайди. Бу камчиликлар маълум даражада

бартараф қилиниб қолинмасдан, балки трестларга қарши қонунчиликка доир

асосий тушунчалар аниқлаштирилди ва монополияларга қарши фаолият

тушунчаси кенгайтирилди. Хусусан, монополистлар ўзаро таъсирининг

молиявий жиҳатларига ҳамда монопол ҳокимиятчиликни тиклашга асосий

эътибор қаратилди. Трестларга қарши қонунларнинг бажарилишини назорат

қилиш ҳукумат Федерал савдо комиссиясига юклатилади. Шу қонун туфайли

“монопол касаллик” деб номланган профилактик тадбир кенгайди.

3. Робинсон-Пайман қонуни (1936 й.) Бу қонун савдо соҳасидаги

чекловчи фаолиятлар, «нархлар қайчиси», нарх бўйича камситишлар ва

бошқа шу кабиларни тақиқлайди. АҚСҲдаги трестларга қарши мавжуд

қонунчилик кўпроқ даражада бошқа мамлакатларда ҳам антимонопол

қонунчиликнинг ривожланишига таъсир кўрсатади.

4. Унлер-Ли қонуни (1938 й.) Савдо бўйича федерал комиссияга

“савдода чалғитишга олиб келадиган ҳаракатларни” назорат қилиш бўйича

қўшимча мажбурият қўйди. Натижада комиссия истеъмолчини реклама ва

ёлғон маълумот натижасида жабр кўришдан ҳимоя қилиш вазифасини олди.

Унлер-Ли қонуни истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилишга қаратилган.

Мазкур қонун ёлғон реклама ва маълумотларни сохталаштиришга қарши

қаратилган чора-тадбирларни ўз ичига олади.

5. 1950-йилда Клейтон қонунига Келлер-Кефовер тузатиши киритилди.

Унда ноқонуний бирлашиб кетишлар тушунчасига аниқлик киритилиб,

активларни сотиб олиш орқали бирлашиб кетиш тақиқланди. Агар Клейтон

қонуни йирик фирмаларнинг горизонтал равишдаги бирлашиб кетишларига

тўсиқ қўйган бўлса, Келлер-Кефовер тузатиши вертикал равишдаги

бирлашиб кетишларга чеклов киритди43

. Унда моддий активлар соҳасида

монополиялар ўзаро таъсирига эътибор қаратади. АҚШда ХХ аср 80-

йилларининг биринчи ярмида монополияларга қарши қабул қилинган

йўриқнома ҳужжатларида Хорфиндал-Хиришман индексидан фойдаланиб

тармоқлар концентрациялашувининг нормативларини ўрнатди. Агар бу

индекс 1000 дан юқори бўлмаса, бозор кучсиз концентрациялашган, 1800 дан

юқори бўлса кучли даражада концентрациялашган деб тан олинган.

Айни вақтда бир қатор тармоқларда (газ-таъминоти, электр таъминоти

ва ҳоказо) табиий монополиялардан ҳоли бўлиш қийин. Шу сабабли, давлат

уларга нисбатан бевосита ёки билвосита тартибга солиш дастак ва

воситаларини қўллашга мажбур бўлади.

Табиий монополиялар – ишлаб чиқаришнинг технологик хусусиятига

кўра рақобат мавжуд бўлмаган шароитда талабни қондиришнинг ўзига хос

бозор тузилмасидир. 43

Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue. Economics: Tamoyillar, muammolar va siyosat. O‘n yettinchi nashr.

583-597 b.

Табиий монополиялар томонидан ишлаб чиқариладиган товарлар

истеъмолда бошқа товарлар билан алмаштирилиши мумкин эмас. Бундай

товарларга талабнинг ўзгаришига улар нархининг ўзгариши кам даражада

таъсир кўрсатади.

Табиий монополиялар объектив сабабларга кўра вужудга келади. У

айнан олинган бирон-бир товарга талаб бир ёки бир нечта ишлаб

чиқарувчилар томонидан самарали даражада қондириладиган вазиятни

ифодалайди. Табиий монополияларнинг асоси – ишлаб чиқариш

технологиялари ва истеъмолчиларга хизмат кўрсатишнинг ўзига хос

хусусиятларидир. Бу ерда рақобатни қўллаш мумкин эмас ёки уни қўллаш

самарасиз. Масалан, энергия таъминоти, алоқа хизмати кўрсатиш ва шу

кабилар ўз табиатига кўра бозорда монопол мавқени эгаллайди.

Табиий монополиялар қуйидаги соҳаларда фаолият кўрсатади:

– магистрал труба ўтказгичларда газ, нефт ва нефт маҳсулотларини

жўнатиш;

– электр ва иссиқлик энергиясини узатиш хизмати;

– темир йўл транспорти;

– транспорт терминаллари, аэропорт, сув портлари хизмати.

– алоқа, почта хизмати ва ҳоказо.

Қайд қилинган монопол тузилмаларнинг асосий белгилари қуйидагилар:

– фаолият қилиш тартибини ўрнатиш, рўёбга чиқариш ва тўхтатиш

ҳуқуқий асосланганлиги;

– тармоқлар ва хўжалик юритиш соҳалари бўйича фаолият

кўрсатишининг чегараланганлиги;

– монополия субъектлари умумий ҳуқуқий мавқега эга бўлган ҳолда,

улар ҳуқуқ ва мажбуриятларининг ўзига хослиги;

– монополиялар фаолиятини тартибга солишнинг яхлит тизими

мавжудлиги;

– табиий монополия субъектлари томонидан ишлаб чиқариладиган товар

(хизмат) лар бошқалари билан алмаштирилиши мумкин эмаслиги, уларнинг

ўрнини босувчиси мавжуд бўлмаслиги;

– мазкур товарлар бозорида талабнинг ноэластиклиги, унинг доимий

барқарорлиги. Бу уларга нарх (таъриф) ошган тақдирда ҳам, талаб ўзгармай

қолишини англатади.

Умумий ҳолда табиий монополиялар технологиялардаги хусусиятлар

туфайли тармоқ ёки соҳага рақобатчиларнинг кириши учун тўсиқларнинг

мавжуд бўлиши ёки давлат яратиб берган имтиёзлар натижасида вужудга

келади ва фаолият кўрсатади.

Давлат табиий монополияларни тартибга солиш мақсадида уларнинг

маҳсулот (хизмат) ларига нархлар ва тарифлар даражасини, шунингдек,

таклиф этиладиган товарлар ва хизматлар турига доир асосий

кўрсаткичларни назорат қилади.

Давлатнинг табиий монополияларни тартибга солиш усулларини

қўллашидан мақсад қуйидагилардан иборат:

– табиий монополияларнинг содир этиши мумкин бўлган монопол

ҳолатини суиистеъмол қилишини олдини олиш;

– истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш;

– жамият манфаатлари йўлида монопол тармоқ ишлаб чиқаришининг

ривожланишини қўллаб-қувватлаш.

Ушбу мақсадларга эришиш иқтисодиётда жорий этилган тартибга солиш

усулларининг қанчалик самарали ишлашини ҳамда ҳар қандай давлатда

қабул қилинган назорат қилиш механизмларининг оптимал ташкил

этилганлигига боғлиқ.

Монопол фаолиятни тартибга солиш – бу давлатнинг ишлаб

чиқарувчиларнинг бозорни монополлаштириш имкониятини чеклаш

мақсадида амалга оширадиган қонунчилик, маъмурий ва иқтисодий

тавсифдаги чора-тадбирларидир.

Антимонопол қонунчилик дастлаб АҚШ да қабул қилиниб, кейин барча

индустриал жиҳатдан ривожланган мамлакатларга кенг ёйилган. Мазкур

қонунчилик асосида махсус антимонопол муассаса (қўмита) ташкил қилиниб,

у давлатнинг монополияларга қарши сиёсатини амалга оширади. Унинг

асосий вазифаларига қуйидагилардан иборат бозор тузилишини жорий

таҳлил қилиш; монополлашув омилларини аниқлаш; антимонопол

қонунчиликни амалга ошириш; соҳага тегишли қонун ва ҳукумат

қарорларини экспертизадан ўтказиш; монополист корхоналарга санкциялар

қўллаш; монополияларни бўлиш ва қайта ташкил қилиш бўйича таклифлар

бериш.

Маъмурий чора-тадбирлар декартел ва детрест тавсифига ега бўлиши

мумкин. Масалан, Германия ва Япония иқтисодиётида иккинчи жаҳон

урушидан кейин ана шундай тадбирлар қўлланилган. Иқтисодий тадбирлар

одатда монопол ишлаб чиқарувчилар маҳсулотларига нарх ўсишини

чеклашга қаратилади ва тегишли нарх сиёсатини тақозо этади. Нарх сиёсати

ижтимоий хизматлардан ташқари товарларнинг кўпчилик гуруҳига

нархларни эркинлаштиришни кўзда тутади. Бу сиёсатнинг асосий мақсади

миллий бозорга чет еллик ишлаб чиқарувчиларнинг кириб келишини йўл

қўйиладиган даражада назорат қилиш асосида рақобатни рағбатлантириш,

мавжуд монополияларга қарши турувчи рақобатчи корхоналарни молиявий,

солиқ ва кредитли воситалар орқали рағбатлантириш, ишлаб чиқаришни

диверсификациялаш учун шарт-шароит яратишдир.

Рақобатчилик муҳитини шакллантиришда тадбиркорликни

ривожлантириш учун қулай иқтисодий ва ижтимоий муҳитни қарор

топтириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли қўллаб-

қувватлаш истиқболли йўналишлардан ҳисобланади.

Давлатнинг монополияларга қарши амалга оширадиган иқтисодий чора-

тадбирларини қуйидаги йўналишларга ажратиш мумкин:

монопол маҳсулотнинг ўрнини босувчиларини, ишлаб чиқарувчиларини

рағбатлантириш;

кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш;

хорижий инвестицияларни жалб қилиш, қўшма корхоналар ва эркин

савдо зоналари ташкил қилиш;

тақчил товарларни ишлаб чиқаришни кенгайтириш бўйича тадбирларни

давлат буджети маблағлари ҳисобига молиялаштириш.

давлатнинг монополиялар фаолиятини тартибга солиш усуллари

қуйидаги мақсадларни амалга оширишга қаратилади:

бозорнинг монополлашувини чеклаш;

доимий давлат мониторингини амалга ошириш;

монопол нархлар ўрнатилишини тақиқлаш;

рақобатни сақлаш ва қўллаб-қувватлаш, яъни рақобатчи компаниялар

қўшилишига йўл қўймаслик.

Рақобат замонавий шаклларда амалга оширилишини қўллаб-қувватлаш.

Давлат монополиялар фаолиятини тартибга солишда унинг ижобий

томонлари ва салбий оқибатларини ҳисобга олиш тақозо қилинади.

Монополияларнинг ижобий томонлари бу, энг аввало, улар маҳсулотининг

юқори сифат билан фарқланишидир. Бундан ташқари, монополияларнинг

йирик кўлами ҳаракатлар ва барча турдаги ресурсларни тежаш имконини

беради. Монополистик тузилмалар ишлаб чиқаришга катта миқдордаги

моддий ва молиявий харажатларни тақозо қиладиган фан-техника тараққиёти

ютуқларини тез жорий қилиш имкониятига ҳам эга бўлади.

Монополияларнинг салбий томонлари қуйидагиларда намоён бўлади.

Бозордаги мавқеи ва монопол нархлар туфайли юқори фойдага эгалик

қилиб, маҳсулот чиқариш ҳажмини чеклайди, рақобат кучсиз бўлган ёки

умуман мавжуд бўлмаган шароитда фан-техника тараққиёти ҳисобига ишлаб

чиқариш самарадорлигини ошириш учун рағбатларни ҳам йўқотади.

Жамиятда даромадлар тенгсизлигини кучайтиради. Бунга қўшимча

монопол юқори фойдани ўзлаштириш аҳоли бошқа қатламлари

даромадларининг нисбатан камайиб боришини англатади.

Монополиялар иқтисодий соҳада номонопол тизимларни ўзларининг

камситилган шароитларига боғлаб эркин ва соф рақобат қарши туради.

Сиёсий соҳада олигархлар оммавий ахборот воситаларини сотиб олиб,

сайловолди компаниялари пайтида сиёсий партияларни молиялаштириб,

парламент ва ҳукуматга ўзларининг тарафдорларини киритиб қулай шартно-

малар, субсидиялар, солиқ имтиёзлари ва бошқа қулайликларга эга бўлиб

жамият бошқа қатламларининг манфаатлари, ҳуқуқва эркинликлари

камситилишига олиб келади.

Монополиялар мавжуд бўлишининг ижобий ва салбий жиҳатлари

таҳлили, улар ҳам бозор иқтисодиётининг зарурий таркибий қисми

эканлигини англатади. Шундан келиб чиқиб, давлатнингвазифаси

монополияларни сиқиб чиқариш эмас, балки монополия ва рақобатни жамият

манфаатлари учун оқилона уйғунлаштиришга қаратилиши зарур.

4. Ўзбекистонда давлатнинг рақобат сиёсати

Ҳозирги даврда: “иқтисодий тармоқлари учун самарали рақобатбардош

муҳитни шакллантириш ҳамда маҳсулотлар ва хизматлар кўрсатиш

бозорларида монополияни босқичма-босқич камайтириш”44

давлат

антимонопол сиёсатининг негизини ташкил қилади.

Рақобатнинг амал қилиши маълум шарт-шароитлар мавжуд бўлишини

тақозо қилади. Бу шарт-шароитлар фақат бозор муносабатлари қарор топган

муҳитда бўлиши мумкин. Шундай экан, бозор иқтисодиётини юзага

келтириш айни вақтда рақобатчилик муҳитининг шаклланишини билдиради.

Бозор муносабатлари ривожланган мамлакатларда рақобатчилик муҳити

узоқ давр давомида, ўз-ўзидан, эволуцион йўл билан вужудга келган. Бу аста-

секин эркин рақобат муҳитини келтириб чиқарган.

Буйруқли иқтисодиётдан бозор иқтисодиётига ўтаётган мамлакатларда,

шу жумладан, бизнинг республикада соғлом рақобатга шарт-шароит

44

2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси

тўғрисида.

ҳозирлаш, иқтисодий субъектлар мустақиллигини кенгайтириш орқали

уларни рақобатчиликка жалб қилиш иқтисодий ислоҳотларни амалга

оширишга қаратилган чора-тадбирларнинг муҳим жиҳатлари ҳисобланади.

Биринчи Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаб ўтганларидек:

«Иқтисодиётни эркинлаштирилиши ҳақиқий рақобат муҳитини шакл-

лантириш билан узвий боғлиқдир. Рақобат бўлмаса бозор иқтисодиётини

барпо этиб бўлмайди».

Рақобат бозорнинг асосий шарти, айтиш мумкинки, унинг қонунидир.

Ўзбекистонда давлатнинг рақобатчилик муҳитини шакллантиришга

қаратилган сиёсатида хусусийлаштириш, давлат мулки ҳисобидан

мулкчиликнинг бошқа шаклларини вужудга келтириш асосий ўрин тутади.

Хусусийлаштириш натижасида, биринчидан, мулк ўз эгалари қўлига

топширилса, иккинчидан, кўп укладли иқтисодиёт ва рақобатчилик муҳитини

вужудга келтиради.

Рақобатчилик муҳитини вужудга келтириш хўжалик юритувчи

субъектларнинг эркинлиги ва иқтисодий мустақиллигини ошириш,

тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш йўлидаги мавжуд тўсиқларни

бартараф этишни англатади. Бу иқтисодиётда монопол тузилмалар

фаолиятини тартибга солишни ҳам тақозо этади. Бундай тартибга солишнинг

зарурий шарти унинг меъёрий ҳуқуқий асосларининг яратилишидир.

«Монопол фаолиятни чеклаш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси

қонунига (1992 йил) кўра, бозорда атайлаб тақчиллик ҳосил қилиш,

нархларни монополлаштириш, рақобатчиларнинг бозорга кириб боришига

тўсқинлик қилиш, рақобатнинг ғирром усулларини қўллаш ман этилади.

Қонунни бузувчилар рақибига етказган зарарни қоплашлари, жарима

тўлашлари, ғирромлик билан олган фойдадан маҳрум этилишлари шарт.

Республикада монополияга қарши фаол чораларни амалга ошириш учун

Молия вазирлиги тизимида монополиядан чиқариш ва рақобатни

ривожлантириш бош бошқармаси тузилди. Бошқармага рўйхатга киритилган

монополия мавқеидаги корхоналар маҳсулоти бўйича нархларни ва

рентабелликни тартибга солиб туриш ҳуқуқи берилди.

Республикада монопол мавқега эга бўлган корхоналарни Давлат

Реестрига киритиш учун мезонлар белгилашда жаҳон тажрибаси ҳамда ўтиш

давринингўзига хос жиҳатлари ҳисобга олинади.

Иқтисодиёт ва монополияга қарши амалиёт соҳасидаги аҳамиятли

ўзгаришлар тегишли қонунчилик базасини янада такомиллаштиришни тақозо

этади. Шунга кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан

(1996 йил 27 декабрда) «Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш

ва рақобат тўғрисида»ги янги қонун қабул қилинди. Ушбу қонун

монополистик фаолият ва ғирром рақобатнинг олдини олиш, уни чеклаш,

тўхтатишнинг ташкилий ва ҳуқуқий асосларини белгилаб бериб,

республиканинг товар бозорларида рақобат муносабатларини шакллантириш

ва самарали амал қилишини таъминлашга қаратилган. Шунингдек, мазкур

қонунда мавжудва сақланиб қолган монополистлар томонидан бозорда

ҳукмронлик мавқеини суиистеъмол қилишнинг олдини олиш ва унга барҳам

беришни кўзда тутса, иккинчидан, энг асосий муҳим масалалардан

ҳисобланган монополиядан чиқариш ва соғлом рақобат муҳитини

шакллантириш зарурлиги белгилаб қўйилган.

Мазкур қонун монополияларнинг амал қилишини тақиқламай, балки

бозорда уларнинг ҳукмронлиги оқибатида келиб чиқувчи салбий

ҳолатларнинг олдини олишга қаратилган. Қонунда кўзда тутилган тақиқлар

ҳам ривожланган бозор иқтисодиёти мамлакатлари учун Ўзбекистон ва

бошқа ўтиш даври иқтисодиёти мамлакатлари учун хос бўлган монополист

тузилмалар хатти-ҳаракатига қарши ўрнатилган.

Қуйидаги хатти-ҳаракатлар монополияга қарши қонунчиликка зид

ҳисобланади:

– хўжалик юритувчи субъект томонидан бозордаги устунлик мавқеининг

суистеъмол қилиниши (5-модда);

– хўжалик субъектларининг рақобатни чеклашга қаратилган битимлари

(ўзаро келишилган хатти-ҳаракатлари) (6-модда);

–давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ҳокимият органларининг

рақобатни чеклашга йўналтирилган хатти-ҳаракатлари (7-модда);

–ғирром рақобат (8-модда).

Республикада агар корхона ишлаб чиқарган муайян маҳсулотлар

бозордаги шу турдаги товарларнинг 35 фоизидан ортиқ бўлса, бу корхона

монополистик корхона сифатида Давлат Реестрига киритилади. Озиқ-овқат

товарлари гуруҳи учун бундай мезон даражаси 20 фоиз деб белгиланган.

Республикада монополиялар рўйхатига кирган корхона (тармоқ) ларнинг

бозордаги мавқеини тартибга солишда давлат бир қатор усуллардан

фойдаланади. Бу усуллардан иккитасини ажратиб кўрсатиш лозим:

1. Монопол мавқеидаги корхоналар маҳсулотларига нархларнинг энг

юқори даражасини ёки рентабелликнинг чегарасини белгилаб қўйиш.

2. Ўз монопол мавқеини суиистеъмол қилган монополистик

бирлашмаларни бўлиб ташлаш ёки майдалаштириш. Бу усул Вазирлар

Маҳкамасининг (1994 йил 18 июлдаги 366-сонли) қарори билан тасдиқланган

«Объектларнинг хўжалик юритувчи жамиятлар ва ширкатлар таркибидан

чиқиш тартиби тўғрисидаги Низом» асосида амалга оширилади.

Республикада фақат 1994-1996 йиллар давомида монопол мавқеидаги

акциядорлар жамиятлари, ижара ва бошқа жамоа корхоналари таркибидан

14972 объект чиқарилиб, мустақил корхоналарга айлантирилган бўлса, 2000

йилда хусусийлаштирилган объектлар базасида 154 очиқ турдаги

акционерлик жамиятлари ташкил қилинган. 2002 йилда 1912 та корхона ва

объект хусусийлаштирилиб уларнинг, 65,5 фоизи хусусий мулк улушига

тўғри келган. 2010 йилда хусусийлаштирилган корхона ва объектлар сони

387 тани ташкил қилган бўлиб, улардан олинган маблағлар 129862,7 млн.

сўмга етган. 2012 йилда бу кўрсаткичлар мос равишда 83 та корхона ва

объектдан ҳамда 32052,8 млн. сўмдан иборат бўлган. 2015 йил якунлари

бўйича Ўзбекистонда Монопол корхоналар Давлат Реестрида 127 та монопол

корхона рўйхатга олинган бўлиб, улар 122 турдаги товар ва хизматларни

ишлаб чиқармоқда. Ўзбекистон Республикасининг «Истеъмолчиларнинг

ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги» (1996 йил, апрел) қонуни асосида

ғирром рақобатга, шу жумладан республика бозорларига белгиланган

талабларга жавоб бермайдиган товарларни чиқаришга йўл қўймайдиган

механизмни яратишга ҳам алоҳида эътибор берилади.

Республикада рақобатчилик муҳитини шакллантириш мақсадида ва

давлатга қарашли бўлмаган секторни қўллаб-қувватлаш учун

тадбиркорликни ривожлантириш фонди, кичик ва ўрта бизнесни

ривожлантиришга кўмаклашиш фонди ташкил этилди. Рақобатчилик

муҳитини шакллантиришга кўплаб халқаро ташкилотлар ҳам фаол

қатнашмоқда. Жумладан, ЮНИДО ёрдамида бир нечта бизнес инкубаторлар

ташкил этилди. Европа жамияти Комиссияси Амалий алоқалар маркази,

Германия техникавий кўмаклашув жамияти кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-

қувватлаш маркази ташкил этилди. Республикада рақобатчилик муҳитини

вужудга келтиришда амалга оширилаётган барча ишлар ривожланган бозор

иқтисодиётини таркиб топтиришга хизмат қилади.

6.3-жадвал

Ўзбекистонда монопол корхоналар фаолияти

Тармоқлар Умумий сони

Т/р Монопол-

корхоналар

Монопол-

маҳсулотлар

турлари

2013 2014 2015 2013 2014 2015

1. Дон 1 1 1 2 2 2

2. Озиқ-овқат

маҳсулотлари

6 6 6 3 3 3

3. Кўмир 3 3 3 2 2 2

4. Нефт-газ саноати 11 11 11 5 5 5

5. Кимё саноати 8 9 9 20 21 21

6. Машинасозлик ва

металлургия

13 12 11 12 12 12

7. Электротехника

саноати

4 2 2 4 2 2

8. Қурилиш

материаллари саноати

11 11 11 9 9 8

9. Хизматлар 65 65 61 63 59 56

10. Бошқа тармоқлар 8 8 12 12 11 11

Жами 130 128 127 132 126 122

Ўзбекистон иқтисодиётида табиий монополия субъектлари фаолияти

устидан назорат қилишнинг бир қатор усуллари қўлланилади. Уларнинг

ҳуқуқий асоси ва тартиби Ўзбекистон Республикаси «Табиий монополиялар

тўғрисида»ги қонун (9-моддаси)да белгиланган бўлиб, «табиий монополия

субъектлари фаолияти устидан давлат назорати монополияга қарши давлат

органи томонидан амалга оширилади».

Ўзбекистонда барча монополиялар фаолияти устидан назорат қилувчи

орган бу – Ўзбекистон Республикаси Монополиядан чиқариш, рақобат ва

тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш давлат қўмитаси ҳисобланади.

Монополияга қарши давлат органлари табиий монополияларнинг

қуйидаги фаолиятлари устидан назорат қилади:

1) табиий монополия субъекти асосий воситаларга нисбатан мулк

ҳуқуқини ёки фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритадиган битимлар устидан

(агар бундай асосий воситаларнинг баланс қиймати табиий монополия

субъекти ўз капитали қийматининг 10 фоиздан ортиқ бўлса);

2) табиий монополия субъекти асосий воситаларнинг бир қисмига

нисбатан мулк ҳуқуқини ёхуд уларга егалик қилиш ва улардан фойдаланиш

ҳуқуқини хўжалик юритувчи бошқа субъектга ўтказадиган битимлар устидан

(агар бундай асосий воситаларнинг баланс қиймати табиий монополия

субъекти ўз капитали қийматининг 10 фоиздан ортиқ бўлса);

3) истеъмолчиларга реализацияқилинадиган товарлар ҳажми бўйича

шартномаларга риоя этилиши устидан;

4) товарлар нархини чиқариш ҳамда нархлар (тарифлар)ни қўллаш

тартибига риоя этиш устидан;

5) табиий монополия субъектларининг ташкил этилиши, қайта ташкил

этилиши ва тугатилиши устидан.

Назоратнинг бошқа бир хил усули – бу табиий монополия

субъектларининг қиладиган айрим хатти-ҳаракатлари учун тегишли рухсат

олиш йўли билан амалга оширилиб турилади. Яъни юқорида кўрсатиб

ўтилганидек, агар табиий монополия субъектлари ўзининг ўн фоиздан ортиқ

баланс қийматига эга бўлган асосий воситаларини тасарруф етиш юзасидан

тузиладиган битимлари, ёхуд уларни эгалик қилиш билан боғлиқҳаракатлари

учун олдиндан монополияга қарши давлат органига тегишли ахборот ҳамда

бундай ҳаракатларни амалга оширишга розилик сўраб илтимоснома тақдим

этиши шарт, деб белгилаб қўйилган.

Агар бундай ҳаракатлар монополияга қарши давлат органи томонидан

мувофиқ эмас деб топилса, рад этилиши ҳам қонунда ўз аксини топган.

Бундай назоратнинг ўрнатилишидан мақсад, товар бозорларидаги

компаниялар монопол мавқеининг янада ошиб кетиши, мутлақ

ҳукмронлигига олиб келиши, истеъмолчиларнинг ҳақ-ҳуқуқларига зиён

келтириш хавфининг кучайишига сабаб бўлиши мумкин.

Ўзбекистон иқтисодиётида табиий монополия субъектларига нисбатан

ўрнатилган бундай назорат усуллари жаҳон амалиётига мос келади ва улар

табиий монополия субъектларининг ўз устун мавқеини суиистеъмол

қилишларини олдини олишга, белгиланган нархларни асоссиз

оширишларини олдини олишга, истеъмолчи манфаатларига мос равишда

сифатли хизмат қилишга, товар бозорларидаги уларнинг устун мавқени

қаттиқ бошқариб туришга қаратилган.

Муҳокама учун саволлар

1. Табиий монополия субъектлари таркибига қандай корхона ва

ташкилотларни киритиш мумкин?

2. Монополия субъектлари фаолиятини тартибга солиш зарурати нима

билан изоҳланади?

3. Ўзбекистонда монополиялар фаолияти қандай меъёрий ҳужжатлар

билан тартибга солинади?

4. Ўзбекистонда монополия соҳасини белгилаш қайси мезонларга

асосланади?

5. Мамлакатимизда монополия субъектлари фаолиятини тартибга

солишда хорижий мамлакатлардаги қайси усуллардан фойдаланиш мумкин?

6. Ўзбекистондаги табиий монополиялар субъектларининг вужудга

келиши, амал қилиши хусусиятлари ва ривожланиш тенденцияларига баҳо

беринг.

7. Ўзбекистондаги монополия субъектлари фаолиятини тартибга солиш

усуллари самарадорлигини баҳоланг ва уларни хорижий мамлакатлардаги

мавжуд усуллар имкониятлари билан таққосланг.

7-МАВЗУ. БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИДА НАРХНИНГ

РЕГУЛЯТОРЛИК ВАЗИФАСИ ВА ДАВЛАТНИНГ НАРХ ҲАМДА

ИНФЛЯЦИЯГА ҚАРШИ СИЁСАТЛАРИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мазкур мавзуда нархнинг меҳнат

назарияси, нархни белгиланиш механизмлари, нархнинг вазифалари,

давлатнинг нарх сиёсати давлатнинг инфляцияга қарши сиёсатининг моҳияти

ва аҳамияти очиб берилган.

1. Нарх тўғрисидаги назариялар.

2. Инфляциянинг иқтисодий ўсишга таъсири туғрисидаги

назарий қарашлар.

3. Инфляцион жараёнларининг юзага келиш сабаблари ва

оқибатлари.

4. Давлатнинг инфляцияга қарши сиёсати.

1. Нарх тўғрисидаги назариялар

Буюмнинг истеъмол қиймати шундан иборатки, у кишилар учун

фойдали, нафлидир. Ҳар бир товар маълум бир нафлиликка эга, лекин бу

истеъмол қиймат уни яратувчининг ўз эҳтиёжларини эмас, балки

айирбошлаш орқали бошқа кишилар эҳтиёжларини қондиради, яъни

ижтимоий истеъмол қиймат ҳисобланади. Истеъмол қиймати товарларнинг

бошқа товарларга айирбошланиш қобилиятига ега бўлганлиги учунгина, у

ўзининг яратувчисини қизиқтиради. Товарнинг шу хусусияти унинг алмашув

қиймати номини олади. Товарларни сотишда уларнинг нарх кўрсаткичи

алмашув қийматини яққол кўрсатади. Инсон меҳнати билан яратилмаган

кўплаб буюмлар, масалан, табиий ресурслар истеъмол қийматга ега бўлади,

лекин улар ҳар доим ҳам товар бўлавермайди. Буюмлар товар бўлиши учун у

айирбошлашга мўлжалланган, маълум меҳнат сарфланган, сотишга

чиқарилган бўлиши шарт.

Алмашув қиймат - бирор турдаги истеъмол қийматнинг бошқа турдаги

истеъмол қийматга айирбошланадиган миқдорий нисбати.

Товар қийматининг асосини нима ташкил қилади, деган саволга жавоб

беришда турли хил йўналишлар мавжуд ва улар ўртасида доимий равишда

мунозаралар бўлиб келмоқда. Биз қуйида шу йўналишдаги назариялар

мазмунини келтирамиз.

Қийматнинг меҳнат назарияси. Бу назария тарафдорлари (А.Смит,

Д.Рикардо, К.Маркс ва бошқалар) қарашича, товарларни айирбошлаш

уларнинг қиймати асосида амалга оширилади. Қийматнинг миқдори еса,

ижтимоий зарурий меҳнат сарфлари билан, яъни ижтимоий зарурий иш

вақти билан ўлчанади.

Ижтимоий зарурий иш вақти – ишлаб чиқаришнинг мавжуд ижтимоий

нормал шароитида ва шу жамиятда меҳнат махорати ва жадаллашувининг

ўртача даражасида бирон товар ишлаб чиқариш ёки истеъмол қийматини

яратиш учун талаб қилинадиган иш вақтидир.

Қийматнинг меҳнат назариясига кўра ижтимоий зарур иш вақти ўзига

хос ижтимоий меҳнат меъёри ролини ўйнайди. Бу меъёр бозорда аниқланади

ва товар ишлаб чиқарувчилар унга амал қилишлари зарурдир. Керагидан

ортиқча меҳнат сарфлари қиймат яратмайди, яъни жамият томонидан

еътироф етилмайди, рад етилади. Бозорда муайян турдаги товарларнинг

асосий массасини ишлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнатдан ортиқча

қилинган меҳнат сарфларига ҳеч ким ҳақ тўламайди.

Товар қийматида оддий меҳнат ифодаланади. Оддий меҳнат деганда

махсус тайёргарлик талаб қилмайдиган меҳнат тушунилади. У турли

мамлакатларда ва турли давлатларда бир хил емас. Лекин қиймат намоён

бўладиган хар бир муайян бозорда (у хох ички, хох ташқи бозор бўлсин)

оддий меҳнат аввалдан мавжуд меҳнатдир. У шундай бошланғич негизки,

малакаси жиҳатидан унга тенглаштирилади. Бинобарин, мураккаб меҳнат

даражасига кўтарилган ёки кўпайтирилган оддий меҳнат сифатида намоён

бўлади. Мураккаб меҳнатни оддий меҳнатга тенглаштириш бозорда

индивидуал сарфларни ижтимоий зарур сарфларига тенглаштириш билан

бирга содир бўлади.

Истеъмол қийматининг, яъни нафлиликнинг ўзи қандай ўлчанади? Дона,

тонна, метр ва ҳоказолар каби ўлчов бирликлари муайян турдаги

маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичлари бир-биридан кўп фарқ қилмаган,

талаб еса барқарор бўлган шароитдагина қўлланилиши мумкин. Бундай

тафовутлар ўса борган сари мазкур ўлчовлар яроқсиз бўлиб қолади. Бир

тонна руда, агар ундаги қуруқ жинснинг солиштирма оғирлиги анча фарқ

қилса, бошқасига еквивалент бўлмайди, оғирлиги бир хил, лекин турли

маркадаги сементнинг тури ҳам бир-биридан фарқ қилади ва ҳоказо. Шу ва

шунга ўхшаш ҳолларда товарлар муайян турининг асосий истеъмол

хоссаларини ифодаловчи бошқа ўлчов керак бўлади. Бунда маҳсулот сифати

унинг табиий хусусиятидан иборат бўлмайди. Маҳсулот истеъмол

қийматининг у қондирадиган эҳтиёжга мос келиш даражаси муҳим аҳамиятга

ега. Яъни маҳсулотнинг наф келтириш даражаси – унинг инсон, жамиятнинг

эҳтиёжларини қондириш лаёқати қиймати миқдорига баб–баравар

тақсимланади.

Қийматнинг меҳнат назарияси тарафдорлари – товар ишлаб чиқариш

шароитида товар ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги алоқаларни, ижтимоий

меҳнатни тақсимлаш ва рағбатлантиришни тартибга солувчи, объектив

қиймат қонунини мавжуд бўлишини тан олади. Уларнинг фикрича, бу

қонунга биноан товар ишлаб чиқариш ва айирбошлаш ушбу товар қиймати

асосида амалга оширилади.

Ижтимоий зарурий сарфларнинг юқорида келтирилган тарифларидан

келиб чиқсак, қиймат қонуни индивидуал меҳнат сарфи ижтимоий зарур

меҳнат сарфидан камроқ бўлган ишлаб чиқарувчиларни рағбатлантиради.

Меҳнат унумдорлиги ижтимоий нормал меҳнат унумдорлигидан кам бўлган

ишлаб чиқарувчиларни қиймат қонуни жазолайди. Бу билан иқтисодий

шароитлар товар ишлаб чиқарувчиларнинг меҳнат унумдорлигини

оширишини ёки бошқа турдаги товарларни ишлаб чиқаришга ўтишини

рағбатлантиради. Акс ҳолда улар бозордан сиқиб чиқарилиш, хонавайрон

бўлиш хавфи остида қолишлари мумкин.

Қўшилган миқдор нафлилиги назарияси. Юқорида қараб

чиққанимиздек, қийматнинг меҳнат назариясига кўра, меҳнат сарфларининг

ижтимоий зарурий даражаси фақат бозорда, айирбошлашда юзага чиқади,

Қиймат фақат бозорда алмашув қиймат кўринишида ўзининг ифодаланиш

шаклини олади. Қисқача айтганда, қиймат ишлаб чиқаришда яратилади,

бозорда еса намоён бўлади. Шу ерда қўшилган миқдор нафлилиги

назариётчилари (Дж.Б.Сей, К.Менгер, Е.Бем-Баверк, Ф.Визер ва бошқалар)

қарашлари билан қарама-қаршилик пайдо бўлади. Унинг моҳияти нимадан

иборат? Агар товар бозорда сотиб олинса, бу кимдир товар ишлаб

чиқаришига кетадиган сарфларни ижтимоий зарурий меҳнат сарфлари

сифатида баҳолаши сабабли емас, балки мазкур товар харидор учун фойдали

самарага ега бўлиши сабабли руй беради, харидор бу товарни қадрлайди.

Кишилар томонидан жуда хилма-хил моддий ва маънавий неъматлар

(ҳамда хизматлар) уларни ишлаб чиқаришга ижтимоий зарурий меҳнат

сарфланганлиги учун емас, балки ушбу неъматлар нафлиликка ега еканлиги

сабабли қадрланади ва у ёки бу товарни ишлаб чиқаришга меҳнат сарфлари

кишилар маълум наф олишга, манфаат кўришга эҳтиёж сезиши сабаблигина

амалга ошириладики. У ёки бу меҳнат сарфларининг ижтимоий зарурлиги

ким томонидан ёки нима биалн аниқланади? Оддий қилиб, “бозор

томонидан”, деб айтиш сўзсиз тўғри, лекин бу тўлиқ жавоб емас. Кейинги

қўшилган миқдор нафлилиги назарияси тарафдорлари фикрларига кўра,

фақат товарнинг фойдалилигига, меҳнат сарфларига ижтимоий зарурий деб

номланадиган характер бериш мумкин.

Қийматнинг меҳнат назарияси тарафдорлари жуда яхши тушунадики,

неъматларнинг ижтимоий нафлилигисиз, истеъмол қийматларисиз товар

категориясининг мавжуд бўлиши умуман мумкин емас.

Кейинги қўшилган миқдор (товар) нафлилиги назарияси билан

қийматнинг меҳнат назариясининг бир-бирига тўғри келмаслиги турли хил

истеъмол қийматларини ёки нафлиликларни ҳисобга олиш муаммоси билан

боғлиқ. Бу масала қўйилишининг ўзи биринчи қарашда бемаъни кўриниши

мумкин. Нима фойдали, олмами ёки танбур? Соғлом ақл доирасида бу

саволга жавоб бориш мумкин емаслиги кейинги қўшилган миқдор нафлилик

назарияси хатолигига енг ишончли исбот деб ҳисобланади. Албатта, савол

бундай мавҳум савол қўйилганда унга жавоб бериш қийин. Аммо хўжалик

қарорларини ишлаб чиқишда ҳар бир аниқ ҳолда тадбиркор томонидан ёки

шахсий истеъмол қилиш жараёнида фойдали самарали таққослаш доимо рўй

беради. Масалан, агар инсон оғир касал бўлиб витамин етишмасилигидан

қийналса, нима фойдали олмами ёки танбур, деган саволга жавоб бериши

шак-шубҳасиз аниқ. Ёки ер қимирлаши натижасида кўплаб турар жойлар

бузилган бўлса, маҳаллий ҳокимият ўз бюджети сарфларини муҳокама

қилишда, қайси фойдалироқ – турар жойларни қайта тиклашми ёки опера

театри қуришми?–деган саволга жавоб топишда қийналмайди. Ҳар доим

хўжалик қарорлари қабул қилиш талаб қилинганда, умуман эҳтиёжларни

таққосламасдан, у ёки бу моддий ва маънавий неъматларнинг фойдали

самарасига баҳо бермасдан ҳеч қандай иқтисодий фаолият мумкин бўлмаган

бўларди.

Кейинги қўшилган миқдор нафлилиги назарияси тарафдорлари,

нафлиликнинг икки турини ажратиб кўрсатиш зарур деб ҳисоблайди. а)

абстракт нафлилик, яъни неъматларнинг кишилар бирон-бир эҳтиёжларини

қондириш лаёқати; б) аниқ нафлилик, бу неъмат мазкур нусхаси

нафлилигининг субъектив баҳосини билдиради. Бу субъектив баҳо икки

омилга боғлиқ; мазкур неъматнинг мавжуд заҳираси ва унга бўлган

эҳтиёжнинг тўйинганлик даражаси.

Кейинги қўшилган миқдор нафлилиги назарияси тарафдорлари

субъектив фойдалилик миқдорини ҳисоблашда Г.Госен (немис иқтисодчиси,

1810-1858 й.й.) қонунидан фойдаланади. Бу қонунга биноан, эҳтиёж

қондирилиб борилиши билан “тўйинганлик даражаси” ўсади, аниқ қўшилган

миқдор нафлилиги еса тушади (“зарурий эҳтиёж” даражаси). Бу мазкур

эҳтиёжни қондирувчи ҳар бир навбатдаги қўшимча неъмат олдингисига

қараганда камроқ нафлиликка ега бўлишини билдиради, неъматлар заҳираси

чекланган бўлганда еса унинг “зарурий эҳтиёжини” қондирувчи кейинги

нусхаси мавжуд бўлади. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, мазкур

турдаги неъмат қиймати, енг зарур эҳтиёжни қондирувчи кейинги нусханинг

нафлилиги билан аниқланади.

Демак, ҳар бир неъматнинг охирги қўшилган бирлиги, яъни унча муҳим

бўлмаган эҳтиёжни қодирувчи бирлигининг нафлилиги камайиб бориш

хусусиятига егадир.

Қиймат ва нарх назариясида янги йўналишни бошлаб берган киши,

машҳур инглиз иқтисодчиси А.Маршалл ҳисобланади. Қўшилган миқдор

нафлилиги назариясининг бир томонлилигини, у қийматни фақат нафлилик

билан тушунтиришда кўрди. А.Маршалл кейинги қўшилган миқдор

нафлилиги назариясини талаб ва таклиф назарияси ҳамда ишлаб чиқариш

ҳаражатлари назарияси билан боғлашга ҳаракат қилди.

Хулоса қилсак, маҳсулот товар бўлиши учун иккита хусусиятга ега

бўлиши керак: истеъмол қийматга, яъни инсоннинг бирон-бир эҳтиёжини

қондириши шарт; алмашув қийматига, яъни бошқа товарга маълум миқдорий

нисбатда айирбошлана олиши керак. Бу товар хусусиятлари бир-бири билан

чамбарчас боғлиқдир. Товар истеъмол қиймат тариқасида истеъмол учун,

алмашув қиймат тариқасида сотиш учун ишлаб чиқарилган.

2. Инфляциянинг иқтисодий ўсишга таъсири тўғрисидаги назарий

қарашлар

Инфляция деганда, одатда, муомаладаги пул массасининг кўпайиши

натижасида пулнинг қадрсизланишига айтилади. Инфляция фақат пул

муомаласига хос бўлган ҳодиса ҳисобланади.

Иқтисодий адабиётда инфляция ва иқтисодий ўсиш ўртасидаги

алоқадорлик масаласи кўплаб иқтисодчи олимлар томонидан тадқиқ

қилинган ва бу борада мунозарали қарашлар мавжуд. Масалан бир гуруҳ

иқтисодчи олимлар (Г.Хесс, Ч.Моррис ва бошқ.) баҳоларнинг сезиларсиз

даражадаги ўсиши ҳам иқтисодий ўсишга салбий таъсир кўрсатади, деб

ҳисоблашади45

. Чунки, баҳоларнинг сезиларсиз даражадаги ўсиши ҳам

инфляция динамикасидаги ноаниқликни кучайтиради ва тижорат банклари

кредитлари фоиз ставкасининг ўсишига олиб келади. Уларнинг фикрига

кўра, банклар кредитларининг фоиз ставкаси ўзида нафақат кутилаётган

инфляцияни, балки риск учун қўшимча ҳақни ҳам акс эттиради.

Иккинчи гуруҳ иқтисодчи олимлар (Н.Красавина, М.Куликов,

М.Пивоварова, А.Кудрин ва бошқ.) инфляциянинг унча юқори бўлмаган

даражаси иқтисодий ўсишни рағбатлантиради, бундай шароитда

антиинфляцион сиёсатни амалга ошириш ишсизликнинг ўсишига,

45

Hess G., Morris C. The Long-Ruh Costs of Moderate Inflation // Federal Reserve Bank of Kansas City Economic

Review. 1996. Second Quarter. – P. 71-88.

иқтисодиётнинг пасайишига олиб келади, деган хулосага келишган46

.

Халқаро валюта фондининг эксперти К.Сенхаджининг хулосасига кўра,

тараққий этган давлатларда инфляциянинг йиллик даражасини 3 фоиздан

ошиши иқтисодий ўсиш суръатларининг сезиларли даражада секинлашишига

олиб келади47

.

Таниқли иқтисодчи олимлар Г.Бровер ва Н.Эриксон инфляциянинг

харажатли моделини (markup theory ofinlation) яратдилар48

. Ушбу моделда

чиқим инфляциясининг асосий омиллари сифатида қуйидагилар эътироф

этилган:

– иш ҳақи;

– коммунал хизматлар тарифлари;

– импорт қилинган хом-ашё ва бутловчи қисмларнинг баҳолари.

О.И. Лаврушин ўтиш иқтисодиёти мамлакатларида инфляциянинг

кучайишига сабаб бўлувчи муҳим омиллардан бири сифатида нақд

пулларнинг банклардан ташқари айланмаси эканлигини кўрсатади. Унинг

фикрига кўра, нақд пулларнинг банклардан ташқари айланмасини

қисқартиришнинг зарурий шартларидан бири нақд пул муомаласини ташкил

қилиш принципларига қатъий риоя қилиш эканлигини таъкидлайди ва

қуйидаги принципларнинг мавжудлигини эътироф этади49

:

– мулк шаклидан қатъий назар барча корхоналар ва ташкилотлар

ўзларининг нақд пулларини (касса қолдиғига нисбатан ўрнатилган лимит

доирасидаги нақд пуллардан ташқари) тижорат банкларида сақлашлари

шарт;

– тижорат банклари барча мулк шаклидаги корхоналарнинг нақд

пуллар қолдиғига лимит ўрнатади;

– нақд пуллар муомаласи прогнозлаш объекти бўлиб хизмат қилади;

46

Пивоварова М.А. Международная научно-практическая конференция: “Инфляция и экономический рост:

теория и практика” // Деньги и кредит. – Москва, 2006. - №7. – С. 60. 47

Khan M. Senhadji. Thereshild Effects in the Relatioinshop between Inflation and Growth // IMF Staff Papers.

2001. Vol. 48. - P.1-21. 48

Brouwer G. de, Evicsson N.R. Modeling Inflation in Australia. Journal of Business and Economic Statistics.

1998. Vol. 16. – Р. 24 - 29. 49

Лаврушин О.И. Деньги, кредит, банки. – М.:Финансы и статистика, 1998. – С. 100.

– нақд пул муомаласини бошқариш марказлашган тарзда амалга

оширилади;

– нақд пул муомаласини ташкил қилиш пул муомаласининг

барқарорлиги ва эластиклигини таъминлаш мақсадида амалга оширилади;

– корхоналар нақд пулларни фақат уларга хизмат кўрсатадиган

банклардан олишлари лозим.

Е.Жуковнинг фикрига кўра, нақд пулларни тартибга солиш тизимининг

такомиллашмаганлиги пул муомаласи қонунининг бузилишига,

инфляциянинг кучайишига олиб келади. Шунинг учун Е.Жуков хўжалик

юритувчи субъектларнинг нақд пулларга эҳтиёжи ва нақд пулларнинг банк

кассаларига келиб тушиши ўртасидаги мутаносибликни таъминлашни

таклиф қилади.

С.Моисеевнинг фикрича, мамлакатда долларлашувнинг жорий

этилиши инфляциянинг пасайишига, нақд пулларнинг банклардан ташқари

айланмасини кескин қисқартиришга олиб келади50

.

А.Юров Россия Федерацияси амалиёти мисолида нақд пулларнинг

банклардан ташқари айланмасини таҳлил қилган ва қуйидаги илмий –амалий

таклиф ва тавсияларни ишлаб чиққан51

:

1. Нақд пулларнинг банклардан ташқари айланмасини қисқартириш

мақсадида хўжалик юритувчи субъектлар, якка тадбиркорлар ва тижорат

билан шуғулланадиган жисмоний шахсларнинг нақд пул билан амалга

ошириладиган операцияларини тартибга солишнинг меъёрий-ҳуқуқий

асосларини такомиллаштириш лозим.

2. Россия Марказий банкининг нақд пулларни эмиссия қилиш

харажатларини камайтириш лозим. Бунинг учун, биринчидан, паст

номиналли монеталарни муомаладан чиқариб ташлаш лозим; иккинчидан,

монеталарга сарфланаётган металл сарфини камайтириш зарур.

50

Моисеев. С. Доллар шагает по планете//Вопросы экономики. – М., 2003. - №3. – С. 76-90. 51

Юров А.В. Пути развития наличного денежного обращения в Российской Федерации// Деньги и кредит. –

Москва, 2008. - №7. – С. 6-10.

А.Юровнинг ҳисоб-китобларига кўра, 1,5 ва 10 номиналга эга бўлган

монеталарнинг банк кассаларига қайтиб келиши 3 фоизни ташкил этмоқда.

Шунинг учун 1 ва 5 номиналга эга бўлган монеталарни муомалага

чиқармаслик мақсадга мувофиқдир.

Академик Е.Жуков таҳрири остида чоп этилган “Деньги, кредит,

банки” мавзусидаги дарсликда нақд пулларнинг банклардан ташқари

айланмасини қисқартиришда нақд пул тушумларини прогноз қилишни

такомиллаштириш, хўжалик юритувчи субъект ва тижорат банки ўртасида

нақд пулларни банк кассасига топшириш вақтини аниқлаштириш, нақд

пулсиз ҳисоб-китоблар тизимини такомиллаштириш каби тадбирлардан

фойдаланишнинг мақсадга мувофиқлиги эътироф этилган52

.

3. Инфляцион жараёнларининг юзага келиш сабаблари ва оқибатлари

Ўзбекистон Республикасида ҳам нақд пулларнинг банклардан ташқари

айланмасини қисқартириш муаммоси мавжуд ва у инфляцион жараёнларнинг

чуқурлашишига хизмат қилмоқда.

Реал секторда фаолият юритувчи субъектларнинг тижорат банклари

кассаларига нақд пулдаги тушумларини ўз вақтида ва тўлиқ топширмаслиги

нақд пулларнинг банклардан ташқари айланмасини инфляцияни юзага

келтирувчи сабаблардан бири ҳисобланади.

Бунинг сабаби шундаки, банкларга топширилмаган нақд пуллар

ноқонуний пул айланмасини амалга оширишга хизмат қилади, кўпчилик

ҳолларда, реал секторда фаолият юритувчи субъектлар нақд пуллик

тўловлардан солиқ тушумларини яшириш мақсадида фойдаланишади.

Марказий банк эса, нақд пулларнинг банклардан ташқари айланмасини аниқ

ҳисобга олиш имконига эга бўлмайди. Бу эса, инфляцияни жиловлашга

қаратилган тадбирларнинг самарадорлигини оширишга салбий таъсир

кўрсатади. Чунки Ўзбекистон Республикасида аҳолининг истеъмол

52

Деньги, кредит, банки. Учебник. Под ред. Жукова Е.Ф. – М.: ЮНИТИ, 2003. - С. 31-40.

товарларини харид қилиш билан боғлиқ бўлган тўловларининг маълум қисми

ҳамон нақд пулларда амалга оширилмоқда.

Иқтисодиётдада инфляцион жараёнларнинг юзага келишига қуйидаги

омиллар таъсир кўрсатади:

– чакана савдо ва пуллик хизматларнинг нақд пул тушумларини

шакллантиришдаги ролининг юқори эканлиги;

– аҳолининг пуллик даромадлари миқдорининг ўсиш тенденциясини

мавжудлиги;

– истеъмол товарлари баҳсининг ўсиш ҳолатининг мавжудлиги;

– нақд пулларнинг банклардан ташқари айланмаси.

Банклардан ташқари нақд пул айланмасини қисқартиришнинг асосий

йўлларидан бири мамлакатда уюшган савдони ривожлантириш ҳисобланади.

Уюшмаган савдо эса, нақд пулларнинг банклардан ташқари айланмаси

ҳажмининг ошишига замин яратади.

Ўзбекистонлик иқтисодчи олимлардан С.Чепелнинг илмий-тадқиқот

ишларида республикамизда инфляцияни юзага келтирувчи омиллар ичида

қуйидаги уч омилнинг ҳиссаси юқори эканлиги асослаб берилган:

– табиий монополиялар маҳсулотлари ва хизматлари баҳосининг

ошаётганлиги;

– фуқароларимизнинг хорижий мамлакатлардан ўтказаётган пул

ўтказмалари;

– бюджет ташкилотларида иш ҳақларининг ўсиши.

Шунингдек, С.Чепель аҳоли пуллик даромадларининг 9-10 фоизли

пунктга ошиши натижасида ЯИМ дефляторини қўшимча 4,5 фоизли пунктга

ўсиши асослаб берилган53

.

Т.Бобакулов инфляцияга бағишланган тадқиқотлари натижасида

қуйидаги хулосаларни шакллантирган:

– базавий инфляция даражасини аниқлаш номонетар инфляцион

53

Чепель С. Монетарные и немонетарные факторы инфляционных процессов в Узбекистане // материалы

международной научно-практической конференции, Московский Гуманитарно-экономический институт. –

Москва, 2007. - С. 57.

омилларнинг умумий инфляция даражасига таъсирини баҳолаш имконини

беради; қисқа муддатли даврий оралиқларда кучли ўзгарувчанлик

хусусиятига эга бўлган истеъмол товарлари баҳоларининг ўзгариши таъсир

этмайдиган инфляция жараёнининг ривожланиш тенденцияларини аниқлаш

имконини беради; пул массасининг ўсиши ва инфляция суръатлари

ўртасидаги боғлиқликнинг ўзгариш сабабларини аниқлаш имконини беради;

– Ўзбекистон амалиётида базавий инфляция кўрсаткичидан фойдаланиш

объектив зарурият бўлиб, номонетар инфляцион омилларнинг инфляция

даражасига таъсирини баҳолаш имконини беради;

– инфляция суръатларининг ўсиши билан унинг пуллар таклифига

боғлиқлик даражаси ошади, шу сабабли, Марказий банкнинг мустақиллиги

таъминланган бўлиши ва пул агрегатларини мониторинг қилиш амалиёти

такомиллашган бўлиши лозим;

– Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг иш ҳақи ва хорижий

мамлакатлардан жўнатаётган пул ўтказмалари миқдори ўсишининг товарлар

ва хизматлар баҳоларининг ўсишига нисбатан кучли таъсирининг юзага

келганлиги республикамизда Г.Бровер ва Н. Эриксоннинг инфляциянинг

харажатли моделидан фойдаланишнинг мақсадга мувофиқлигини

белгилайди. Фақат ушбу моделдаги иш ҳақи кўрсаткичи ўрнига аҳолининг

пуллик даромадлари кўрсаткичини қўйиш зарур;

– республикамизда табиий монополиялар маҳсулотлари, хизматлари

баҳолари ўсишининг инфляцияга таъсирига барҳам бериш мақсадида электр

энергияси, газ ва темир йўлда юк ташиш бўйича баҳолар индексини саноат

корхоналари харажатларининг умумий ҳажмида ҳар учала турдаги

харажатларнинг салмоғини ҳисобга олган ҳолда тортилган даражасига

асосланган интеграл кўрсаткич ишлаб чиқиш ва мазкур маҳсулотлар,

хизматлар баҳосини давлат даражасида тартибга солиш ана шу интеграл

кўрсаткичга асосланган ҳолда амалга оширилиши зарур;

– мамлакатимиз фуқароларининг хориждан келаётган пул

ўтказмаларининг инфляцияга нисбатан юзага келаётган салбий таъсирига

барҳам бериш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг

қайта молиялаш сиёсатини такомиллаштириш орқали банк кредитларининг

фоиз ставкаларини пасайтиришга эришиш асосида иқтисодий фаолликни

рағбатлантириш зарур54

.

Инфляциянинг барқарор даражасининг таъминланганлиги тижорат

банкларининг кредитлаш салоҳиятига ижобий таъсир кўрсатади. Бунинг

сабаби шундаки, инфляция даражаси тижорат банклари кредитларининг реал

қийматининг пасайишига олиб келади. Бундан ташқари инфляцион

жараёнларнинг чуқурлашиши аҳолининг пуллик жамғармалари ва

корхоналарнинг жорий ҳисоб рақамларидаги вақтинчалик бўш пул

маблағларининг миқдорини камайишига олиб келади. Бу эса, ўз навбатида

тижорат банкларда депозитлар таклифининг камайишига олиб келади.

Республикамизда инфляциянинг ўсишида табиий монополиялар

маҳсулотлари ва хизматлари баҳоларининг ўсиши муҳим ўрин тутмоқда.

Халқаро амалиётда инфляциянинг мўътадил даражасини таъминлаш

масаласи долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Кўпчилик иқтисодчи

олимлар инфляциянинг йиллик даражаси 3 фоиздан ошмаса, бу нормал

инфляция деб ҳисоблашади. Лекин, Европа Марказий банки инфляциянинг

йиллик даражаси 2 фоиздан ошмасагина, бу нормал инфляциядир деб

ҳисоблайди. Шунинг учун Еврозонага кириш шартларидан бири даъвогар

мамлакатда инфляциянинг йиллик даражасини 2 фоиздан ошмаслиги

ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикаси Мазказий банкининг қайта молиялаш

ставкасининг пасайтиришга ва унинг барқарор даражасини таъминлашга

муваффақ бўлинди. Бу эса, ўз навбатида, тижорат банклари кредитларининг

фоиз ставкаларини барқарорлаштиришга хизмат қилади. Тижорат банклари

кредитлари фоиз ставкаларининг барқарорлиги аҳоли ва хўжалик юритувчи

субъектларнинг банк кредитларидан фойдаланиш даражасини ошириш

54

Бобакулов Т.И. Ўзбекистон Республикасида миллий валюта курсининг барқарорлигини таъминлаш

борасидаги муаммолар ва уларни ҳал қилиш йўллари. И.ф.д. илм. дар. ол. учун ёз. дисс. – Тошкент: Банк-

молия академияси, 2008. – Б. 97-98.

имконини беради. Чунки, кредитларнинг фоиз ставкаси уларнинг баҳоси

ҳисобланади. Шу сабабли, кредитнинг баҳоси қанча юқори бўлса, ундан

фойдаланиш имконияти шунчалик паст бўлади. Ушбу боғлиқлик иқтисодий

адабиётда дастлаб Ж. М. Кейнс томонидан асослаб берилган. У

кредитларнинг фоиз ставкаларини пасайтириш ва паст фоиз ставкаларини

барқарорлигини таъминлаш йўли билан иқтисодий ўсишни рағбатлантириш

ғоясини ўзида мужассам этган. «Арзон пуллар» назариясини яратган. Аммо

шу ўринда таъкидлаш жоизки, жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози паст

фоизли кредитлар миқдорининг кескин кўпайиши иқтисодий инқироз

ҳолатларини юзага келтириши мумкинлигини яққол кўрсатди.

Инфляцияни юзага келтираётган омиллар ва унга қарши

республикамизда қўлланилаётган чора-тадбирларни таҳлил қилиш

натижаларига асосланган ҳолда, фикримизча, инфляцияга қарши курашнинг

қуйидаги йўлларидан фойдаланиш ҳозирги иқтисодий шароитда кутилган

самарани беради.

1. Табиий монополиялар тизимига кирувчи корхоналарнинг инфляцион

жараёнлардаги фаоллигини ҳисобга олиб, уларга нисбатан меҳнат

унумдорлиги билан ўртача иш ҳақи ўртасидаги нисбатни белгилаш лозим.

Мазкур корхоналарда ўртача иш ҳақининг ўсиши меҳнат

унумдорлигининг ўсишидан юқори бўлмаслиги лозим ва ушбу жараён давлат

томонидан назорат остига олиниши лозим.

2. Табиий монополиялар маҳсулотлари ва хизматлари таннархини

асосли шакллантирилаётганлиги устидан доимий мониторинг олиб борувчи

давлат комиссияси ёки махсус давлат органи ташкил этилиши лозим.

Бунинг сабаби шундаки, мазкур корхоналар маҳсулотлари ва

хизматлари баҳоларининг ўсиб бориш тенденциясига эга эканлиги туфайли

бир томондан инфляциянинг кучайиши юз бераётган бўлса, иккинчи

томондан, республикамизнинг барча тармоқ корхоналари ўртасидаги

дебитор-кредитор қарздорлик ҳажми ортмоқда. Фермер хўжаликлари

“Кимёсаноат” корхоналарига минерал ўғитларнинг пулини ўз вақтида тўлай

олмаётганлиги сабабли, “Кимёсаноат” ҳам “Ўзбекнефтегаз” Миллий холдинг

компаниясига етказиб берилаётган газнинг пулини тўлай олмаяпди. Чунки

минерал ўғитлар ишлаб чиқарувчи корхоналар газга ишлайди. Бунинг

оқибатида табиий монополиялар бошқа корхоналар ва тадбиркорлик

субъектларига етказиб берилган товарлар ва кўрсатилган хизматлар ҳақини

ўз вақтида тўлаб бера олмаётир. Шу сабабли, фикримизча, табиий

монополиялар маҳсулотлари ва хизматлари таннархининг ошиб бориш

сабаблари ўрганилиши ва уларнинг асоссиз ошиб бориши сабаблари

аниқланиши лозим.

3. Республикамизда етиштириш ёки ишлаб чиқариш имконияти бўлган

товарларни четдан импорт қилишни чеклаш лозим. Бунинг натижасида

мамлакатдан чиқиб кетаётган хорижий валюталар миқдори камаяди ва ички

валюта бозоримизда хорижий валюталар таклифи сезиларли даражада

барқарорлашади. Бу эса, ўз навбатида, инфляция даражасини пасайтиришга

хизмат қилади.

Масалан, ўсимлик ёғини олайлик. Республикамизда ўсимлик ёғини

етарли даражада ишлаб чиқариш ва сифатини ошириш учун етарли даражада

моддий ва молиявий имкониятлар мавжуд. Бунинг устига,

“Ўзёғмойтамакисаноат” га “олтин акция” пакети жорий қилинган. Натижада

давлат бошқарувни ўз қўлига олган. Демак, ёғ-мой маҳсулотларининг

баҳосини асоссиз равишда ошишининг олдини олиш учун давлатда

таъсирчан дастаклар мавжуд.

Ўсимлик ёғини импорт қилиш қилишни чеклашда тарифсиз чекловлар

усулидан фойдаланиш мумкин. Бунда ўсимлик ёғини импорт қилиш

таъқиқлаб қўйилади.

4. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг қайта молиялаш

ставкаси ва мажбурий захира ставкасини ўзгартирмаслик лозим. Бунинг

сабаби шундаки, инфляция даражаси нисбатан юқори (7,4%), иккинчидан,

кредит қуйилмалари юқори ўсиш суръатларига эга.

4. Давлатнинг инфляцияга қарши сиёсати

Инфляция жамиятнинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатади.

1. Мамлакат иқтисодий аҳволини танг ҳолга олиб келади:

-ишлаб чиқариш ҳажми тушиб кэтади баҳоларнинг ошиб бориши ишлаб

чиқариш истикболларига тўғоноқ бўлади.

-капиталнинг асосий қисми ишлаб чиқаришдан савдо (муомала)

соҳасига, воситачилик соҳасига окиб утади. Чунки ишлаб чиқаришдан кура

савдо соҳасидаги капитал тезрок ва купроқ фойда келтиради;

-баҳоларнинг узгариб туриши олиб-сотарликни ривожлантиради, арзон

вақтида олиб, киммат булганда сотиш жараёни, товар захираларини яшириш

жараёнлари авж олади;

-кредит бериш жараёнлари чекланган бўлади. Қарз олувчилар кўпаядию,

қарз берувчилар сони қисқаради, чунки қарз берган ютказиши мумкин;

-давлатнинг молия ресурслари қадрсизланади ва ҳаказо.

2. Аҳолининг кам даромад олувчи қисмининг ижтимоий жиҳатдан

аҳволи ёмонлашади. Уларнинг реал даромадлари камаяди. Номинал

даромаднинг баҳолар ўсишидан тушиб кетиши натижасида аҳолининг ҳаёт

даражаси пасаяди. Айникса, нафака, давлат ташкилотларидан маош

олувчиларнинг аҳволи кийинлашиши мумкин. Инфляция аҳоли

жамғармаларининиг кадрсизланишига олиб келади. Баъзида инфляция аҳоли

баъзи қатламларининг (савдо-сотик соҳасида) бойишига олиб келади.

Давлат аҳолининг даромадлар даражасини тенглаштириш максадида

даромад ва солиқларни индексация килиб боради.

Инфляциянинг ҳар томонлама авж олиб кетиши мамлакатда ижтимоий

ва итисодий жиҳатдан карама қаршиликлар юзага келишига олиб келади.

Шунинг учун давлат инфляциянинг олдини олиш, пул муомаласини

барқарорлаштириш чора - тадбирлари ишлаб чикади. Инфляцияга қарши

курашнинг асосий шакллари: пул ислоҳати ва инфляцияга қарши сиёсат

ҳисобланади.

Пул ислоҳати деб пул муомаласини барқарорлаштириш максадида

давлат томонидан пул тизимини узгартиришга айтилади. Пул ислоҳоти

металл пул муомаласи даврида, иккинчи жаҳон урушидан кейин - олтин

девиз, олтин доллар муомаласи даврида ўтказилди.

Собиқ иттифоқда пул ислоҳати 1922 - 24 йилларда, 1947 йилларда

ўтказилди. Ўзбекистонда пул ислоҳоти 1994 йилда ўтказилди ва республика

мустакил давлат сифатида узининг миллий пул бирлигига эга булди.

Пул муомаласини барқарорлаштиришга пул ислоҳотини ўтказмасдан

ҳам эришиш мумкин. Пул муомаласини барқарорлаштиришнинг қуйидаги

усуллари мавжуд: ревальвация, девальвация, деноминация. Мамлакатнинг

иқтисодий ривожланиш даражасига, иқтисодиётнинг ҳолатига, пулнинг

кадрсизланиш даражасига, давлат сиёсатига караб давлат пул ислоҳотини

ўтказиши, пулни ревальвация, деноминация қилиши мумкин.

Пул кучли кадрсизланган шароитида факат пул ислоҳотини ўтказиш

йули билан пул тизимини барқарорлаштириш мумкин. Пул ислоҳоти, яъни

нуллификация да кучли кадрсизланган пул бирлиги бекор килинади ва

урнига янги пул бирлиги киритилади. Масалан, Собик иттифоқда -1922-24

йилларда совзнакларнинг кучли кадрсизланиши натижасида 1 рубл 50 млрд.

совзнакга алмаштирилган. Урушдан кейинги Гермаиияда гиперинфляция

натижасида 1924 йилда муомалага янги немис маркалари киритилган. Эски

рейхсмаркалар кучли кадрсизланиши натижасида муомалага чиқарилган янги

маркалар 1 марка : 1 триллион эски рейхсмарка нисбатида алмаштирилди.

Рейхсмаркалар муомаласи бекор килинди.

Ревальвация - бу пул бирлигининг олтин кийматини тиклашдан иборат.

Масалан, биринчи жаҳон урушидан кейин 1925-1928 йиллларда ўтказилган

пул ислоҳоти туфайли фунт стерлингнинг урушгача булган олтин киймати

белгиланди. Иккинчи жахои урушидан кейин ревальвация натижасида

долларшшг валюта курси кутарилди. Германия Федератив Республикасида

1961, 1969, 1971 йилларда ревальвация ўтказилган.

Девальвация- бу миллий валюта курсининг чет эл ваютасига нисбатан

тушишидир. Пул бирлигининг олтин миқдори белгиланган шароитда

девальвация пулнииг олтин миқдорининг тушиб кетишини англатган.

Масалан, 1971 йилда АҚШ долларининг олтин миқдори 7,89 % га , февраль

1973 йилда 10% га камайтирилган. Сузувчи валюта курсларига утгандан

кейин девальвация бошқариладиган валюта курслари асосида олиб борилади.

Деноминация - баҳолар масштабйни йириклаштириш, яьни пул

бирлигидаги “О” ларни қисқартиришдан, пул бирлигида кўрсатилган

номинални камайтиришдан иборат. Совет пул тизими қарор топа бошлаган

давр - 1921 -1922 йидларда икки марта деноминация ўтказилган. Биринчи

деноминацияда муомалага “I922 йил пул бирликлари” чиқарилган ва улар

олдинги пул бирликларига 1000 : 1 нисбатда алмаштирилган. Иккинчи

деноминацияда муомалага “1923 йил пул бирлиги” чиқарилган ва 1922 йил

пул бирлигига” 100 : 1 нисбатда алмаштирилган. Пул деноминацияси

инфляция сурьатлари паст булган шароитда кулай булиши мумкин. Агар

инфляция сурьатлари юқори булса, деноминация ўтказиш ҳеч кандай самара

бермаслиги мумкин-Факат пул ислохотини ўтказиш йули билан пул

тизимини барқарорлаштириш мумкин бўлади.

Пул ислохотини ўтказиш қуйидаги йуллар билан амалга оширилиши

лумкин.:

Муомаладаги пул массасини камайтириш максадида, дефляция курси

бўйича и пулларни янги пулларга алмаштириш:

аҳоли ва корхоналарнинг банклардаги жамғармаларини вақтинча (тўлиқ

ёки қисман ) ҳаракатсиз ушлаб туриш ( қотириб кўйиш):

иккала усулни биргаликда кўллаш йўли орқали пул ислоҳотини ўтказиш: бу

йўл халқаро амалиётда “шок йўли” билан даволаш номи билан машҳурдир.

Бу усул 1948 йилда Ғарбий Германияда харбий давлат бошқарувидан бозор

иқтисодига ўтишда қулланилган. “Шок йўли” билан даволашда иш ҳақини

улашни тўхтатиб қўйиш, ишлаб чиқаришни қисқартириш, пул ислоҳатини

тказиш, иш уринларини қисқартириш каби каттик чоралар кулланилиши

гумкин. Масалан, Ғарбий Германияда 1948 йилнинг июнь ойида ўтказилган

пул ислоҳатида аҳолининг нақд пуллари ва жамғармалари 6,5 янги немец

маркасига 100 эски рейхсмарка қилиб алмаштирилди. Аҳолининг пул

жамғармаларини тулаш вақтинча тухтатилган, кейинчалик факат 30 фоиз

атрофида туланган ва ҳар бир кишига 60 немец маркаси миқдорида нафака

ажратилган. Натижада давлатнинг рейхе маркасидаги қарзи мамлакатда

бўлган дисбаланс тугатилган ва шу йул билан инфляциянинг ўсиш темплари

тухтатилган. “Шок йўли” билан даволаш Японияда 1949-50 йилларда

ўтказилган ва у “Додж режаси” деган номнй олган. Бу режага асосан

Японияда инфляцияга қарши жуда каттик чора-тадбирлар амалга оширилган.

Эркин баҳога утиш билан бир вақтнинг узида ер ислоҳати ўтказилди,

бюджет камомадини йукотиш йуллари ишлаб чикилди. Японияда мавжуд

зарар билан ишловчи корхоналарга давлат томонидан бериладиган субсидия

бекор килинди, корхона, ташкилотларга кредит бериш шартлари

мукаммаллаштирилди, аҳоли жамғармалари ишлатилмасдан котириб

қўйилди. Иқтисодни “шок йўли” билан даволаш Шаркий Европа

мамлакатлари -Югославия, Польша каби мамлакатларда хам қўлланилган.

“Шок йўли” билан даволаш иқтисодий сиёсати 1989 йилнинг охирларида

Польшада куланилган булиб, иш ҳаки вақтинчалик котириб куйилган холда,

бахолар эркинлаштирилган. Натижада 1990 йилнинг бошларига келиб

Польшада товарлар мул-кулчилиги вужудга келиб бошлади ва товарлар

баҳосининг бир неча барабор ошиши натижасида инфляция суратлари

секинлашишига эришилди. Польшада бу иқтисодий тадбирнинг ўтказилиши

аҳолининг яшаш шароитини анча қийинлаштирди ва ишсизлар сонини

купайтирди.

Муҳокама учун саволлар

1. Нарх тўғрисидаги назарияларнинг пайдо бўлиш сабаларини

тушунтириб беринг.

2. Нарх тўғрисидаги қандай назарияларни биласиз? Уларнинг

моҳиятини очиб беринг.

3. Инфляциянинг пайдо бўлиш сабабларини очиб беринг.

4. Инфляциянинг ижтимоий ва иқтисодий оқибатларин нималарда

намоён бўлади?

5. Давлатнинг инфляцияга қарши сиёсатининг асосий воситаларини

ҳақида нималар биласиз?

8-МАВЗУ. РЕАЛ СЕКТОРНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА

СОЛИШНИНГ БЮДЖЕТ-СОЛИҚ СИЁСАТИ ВОСИТАЛАРИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мазкур мавзуда асосан реал сектор

иқтисодиётини давлат томонидан тартибга солишнинг молиявий

дастакларидан ҳисобланган бюджет ва солиқ воситаларига урғу берилган.

1. Реал секторни ДТТСнинг бюджет-солиқ сиёсатининг иқтисодий

мазмунига бўлган илмий қарашлар эволюцияси.

2. Реал сектор иқтисодиётига таъсир этувчи молиявий восита ва

дастакларнинг роли.

3. Реал секторни иқтисодиёти мутаносиблигини таъминлашда

бюджет сарфларининг таъсири.

4. Реал сектор иқтисодиётини барқарор ривожлантиришда солиқ

юкини камайтиришга йўналтирилган механизми.

1. Реал секторни ДТТСнинг бюджет-солиқ сиёсатининг иқтисодий

мазмунига бўлган илмий қарашлар эволюцияси

Бозор иқтисодиёти муаммоларига бағишланган ҳар қандай илмий

манбаларда, асосан хорижда амалга оширилган тадқиқотларда фискал

сиёсатнинг назарий ва амалий жиҳатларига маьлум даражада тўхтаб ўтилган.

Шу билан бирга фискал сиёсатнинг иқтисодий моҳияти ва уни амалга

ошириш механизмлари анча узоқ давр давомида иқтисодиёт ва молия

соҳасига доир илмий адабиётларнинг таркибий қисми сифатида қарор

топган. Бунда фискал сиёсатнинг муаммоларига бағишланган турли хил

иқтисодий қарашлар тарихан объектив ва субъектив омиллар таьсирида зид-

диятли тарзда шаклланган.

Фискал сиёсатнинг иқтисодий мазмунига доир турли хил қарашларни

таҳлил қилиш, аниқ иқтисодий-ижтимоий тизимлар шароитидаги ва амал

қилиш хусусиятларини ҳамда давлатнинг иқтисодиётга самарали таъсир

қилиш дастакларидан эканлигини асослаш ва миллий иқтисодиётнинг

мувозанатлигини таъминлашдаги устувор йўналишларини аниқ иқтисодий

тамойилларини белгилаш зарурдир. Чунки, давлат пайдо бўлиши билан

фискал сиёсат жамиятдаги турли хил иқтисодий муносабатларни тартибга

солишнинг зарурий таркибий қисмларидан ва жамият ривожланиши

объектив равишда тақозо қиладиган талабларидан бири бўлиб келган. Давлат

тузилиши шаклларига ва жамиятнинг шу жумладан молиявий сиёсат

дастаклари ўзгариб тўхтовсиз такомиллашиб борган. Инглизча вариантдаги

сўз орқали кириб келган «фискал сиёсат» тушунчаси мамлакатимиз ва хориж

иқтисодий адабиётларида турлича талқин қилинади, кўп ҳолларда «бюджет -

солиқ», «молия - солиқ» ва «молиявий сиёсат» деб юритилади55

.

«Фискал» лотинча «fiscus» сўзидан олинган бўлиб, хазина деган

маънони англатади. Бу ўз навбатида «хазина сиёсати» деган тушунчани ҳам

юзага келтиради. Фискал, яъни хазина сиёсатига инсоният тарихида ўтган

йирик давлат арбобларидан бири, ўрта асрларда буюк салтанат барпо қилган

Амир Темур катта эътибор қилган. У давлатни идора қилиш тизимини юзага

келтиришда асосан хазинани тўлдирувчи солиқларга таянган.

Бу даврнинг давлат молияси иқтисодий тизимнинг энг муҳим

унсурларидан бири бўлиб, у давлат бошқарувининг барча таркибий қисмлари

55

Қаранг: Молия сиёсати, солиқлар ва солиққа тортиш. Таҳрир кенгаши Беганов В. ва бошқ. Т.,Иқтисодиёт

ва ҳуқуқ дунёси, 1998; Шодмонов ва бошқ. Иқтисодиёт назарияси. Маърузалар матни. Т. ДИТАФ 2001;

Носова С.С. Экономическая теория: кртаткий курс. Учеб. пособия.-М.:Гуманит. Изд. Центр Владос, 2001.

орасида марказий ўринни эгаллаган. Аммо молиявий муносабатлар бу даврда

ўз ривожида юқори даражага етмаган бўлиб, у аҳоли солиқ тўловига

нисбатан фақат ўз моҳиятини хазинада топган. Хазина ҳар қандай тизимда

ҳам давлатни бошқариш воситаси бўлиб хизмат қилган бўлсада, шу билан

биргаликда унинг моҳияти ўша даврлардаёқ аҳоли манфаатларини

қондиришда намоён бўлган.

Хазинани бошқариш масалалари Салжуқийлар сулоласининг машҳур

вазири Низомулкнинг “Сиёсатнома” асарида қуйидагича таьрифлаб ўтилган:

«Шаҳарда ҳамиша иккитадан хазина бўлган, уларнинг бири асосий,

иккинчиси харж ва харажат хазинаси эди. Қўлга киритилган молу-бойлик,

асосан биринчи хазинадан тўланарди ва заруратсиз бу хазинадан бир дирҳам

ҳам харж этмасдилар. Ҳар бир келадиган нарсанинг харажатга сарфланиши

мумкин эмас, албатта. Мабодо, бирон нарсага ёки молга ҳожат тушсаю,

топилмаса, бу муҳим иш зиёнли бўларди. Хазинага қўйилган ҳар бир нарса

вилоятлардан келиб, ҳар бирининг ўз жойи бўларди ва уларни алмаштиришга

йўл қўйилмасди. Ҳар бир нарса ўз вақти ва ўз жойида харж бўлиши керак

эди. Шундагина совға қилиш, садақа ва мол бериш ишларига халақит ёки

камчилик етмайди. Хазина ҳамиша обод бўлиб, одамлар роҳатда яшайди,

бирор киши мол-мулки жиҳатдан азоб чекмайди »56

.

Фискал сиёсатни иқтисодиёни тартибга солиш ва иқтисодиётни

мувозанатлигини таъминлаш дастаги сифатида фойдаланиш ҳақидаги фикр

ингилиз иқтисодчиси Д.М.Кейнсга мансубдир. У жамият тараққиёт

даражасига таьсир кўрсатувчи омилларнинг 3 гуруҳини ажратиб кўрсатиб,

биринчи гуруҳни бошланғич омиллар: ишчи кучининг малака даражаси ва

миқдори, мавжуд ускуналар сони ва сифати, татбиқ этиладиган технология,

рақобат даражаси, истеьмолчининг диди ва одатлари, турли жадалликдаги

меҳнатнинг оғирлиги, назорат ва ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг аҳа-

мияти, шунингдек, жамиятнинг ижобий тузилиши ташкил этади. Ана шу

омиллардан келиб чиққан ҳолда, Д.Кейнс ўз эьтиборини иккита бошқа 56

Низомулмулк. Сиёсатнома ёки сияр ул-мулк (форс тилидан таржима., сўз боши ва изоҳлар муаллифлари

Хусайнзода Ш.,) – Т.: Адолат, 227-228-бетлар. (хусусий меросимиз хазинасидан).

гуруҳга ҳам қаратади. У иккинчи гуруҳга мустақил ўзгарувчан омилларни:

истеъмолга мойиллик, капиталнинг энг кўп самарадорлиги ва фоиз

нормасини, учинчи гуруҳга – қарам омилларни: бандлик ва миллий даромад

ҳажмини киритган.

Д.Кейнс давлат аралашуви вазифасини мустақил ўзгарувчан

омилларга, улар воситасида эса банлик ва миллий даромадга таьсир

кўрсатишдан иборат, деб билган. Бунда ҳал қилувчи шарт сифатида фискал

ва пул кредит сиёсати воситасида инвестицияларни рағбатлантиришда

намоён бўлади, деб кўрсатади.

Шуни ҳам алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, ғарб иқтисодчи

олимларининг аксарияти фискал сиёсатнинг “моҳиятини” кўрсатиш ўрнига

“аҳамиятини” ёки уни тараққиётда тутган “ўрнини” изоҳлаб ўтишга ҳаракат

қилишган. Бу эса солиқлардан хазинани тўлдирувчи омил сифатида

фойдаланишга сабаб бўлиб, натижада солиқ оғирлигининг аксарият қисми

аҳоли зиммасига тушган. Ҳатто, Д.Кейнс ўзининг асосий асари бўлган

«Бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси»да: «Иқтисодий жараён

қатнашчиларнинг жамғаришга бўлган қизиқишига мўлжалланаётган даромад

таъсир қилиши сабабли, кўрсатиб ўтилган омиллар фақат фоиз нормасига

эмас, балки ҳукуматнинг солиқ сиёсатига ҳам боғлиқ бўлади. Айниқса

«ишлаб топилган» ва «ишлаб топилмаган» фондларга солиқ солиш

ставкаларидаги кескин фарқлар мавжуд бўлган ҳоллардаги даромад солиғи,

капитал келтирадиган фойдага солинадиган солиқ, мерос солиғи ва бошқа

солиқлар фоиз нормасига нисбатан муҳим роль ўйнайди. Бунинг устига

солиқ амалиётидаги рўй бериши мумкин бўлган ўзгаришлар кўлами фоиз

нормасидаги ўзгаришларга нисбатан кўпроқ бўлиши мумкин (бу ерда гап ҳеч

бўлмаганда ана шундай ўзгаришлар бўлиши мумкинлиги ҳақида боради).

Агар солиқ сиёсатидан атайлаб даромадларнинг адолатли тақсимланишига

эришишга ёрдам берадиган омил сифатида фойдаланиладиган бўлса, у ҳолда

бу сиёсат албатта истеъмолга мойилликни кўпайтиришга янада кучлироқ

таъсир кўрсатади» деб таъкидлаши, солиқларни тараққиёт омили, деб

кўрсатишга ҳаракат қилганлигидан далолат бермоқда.

Одатда ғарбдаги олимларнинг монографияларида фискал сиёсатнинг

моҳиятига уларнинг функциялари орқали таъриф берилмайди, балки

давлатнинг солиқлардан фойдаланиш йўналишлари қараб чиқилади. Аввало,

солиқлар фискал сиёсатнинг бир қисми сифатида намоён бўлишини

К.Макконелл билан С.Брю ўзларининг ишларида белгилаб берганлар.

Ҳатто неокейнсчилик йўналишининг намоёндалри бўлган А.Хансен,

П. Самуэльсон ва бошқалар бюджет ва солиқ солиш тизимини ўзгартириш

орқали фискал сиёсатни иқтисодиётнинг циклик ривожланишига

мослаштиришни таклиф этганлар. Бу иқтисодчилар фискал сиёсатни

ўрнатилган «автоматик стаблизатор», деб ифодалаганлар. Улар бу ўринда

солиқларга алоҳида аҳамият берадилар. Айрим иқтисодчи олимлар фискал

сиёсатнинг моҳиятини, солиқларнинг жамият тараққиёти учун аҳамиятини

кўрсатиш орқали очиб беришга уринганлар. Мисол учун, П.Самуэльсон

солиқлар ва давлат харажатлари билан иш кўрувчи фискал сиёсат, пул

сиёсати билан қўшилганда юқори даражадаги аҳоли бандлигини юзага

келтирувчи барқарор иқтисодиётни мақсад қилиб қўяди, лекин бу ерда

нархлар қадрсизланишини маьлум даражада олмайди, деб фискал

аҳамиятини баҳолашга уринганлиги шулар жумласидандир.

Шу билан бирга улар амалга оширилиши мумкин бўлган фискал

сиёсатни иқтисодиётни барқарорлаштириш учун ҳал этиладиган

вазифаларидан келиб чиқиб, рағбатлантирувчи ва тўсқинлик қилувчи

сиёсатлар сифатида ифодалашга алоҳида эътибор қилишган.

«Фискал сиёсатнинг асосий мақсади, - деб ёзишади улар, ишсизлик ва

инфляцияни тугатишдан иборатдир. Таназзул даврида кун тартибида

рағбатлантирувчи фискал сиёсат тўғрисидаги масала пайдо бўлади.

У қуйидагиларни ўз ичига олади: (1) давлат харажатларининг

кўпайиши ёки (2) солиқларнинг пасайиши, ёхуд (1) ва (2) ни бирга қўшиб

олиб бориш.

Ва аксинча, агар иқтисодиётда ортиқча талаб туфайли пайдо бўлган

инфляция содир бўлса, бунга тўсқинлик қилувчи фискал сиёсат мос келади.

Тўсқинлик қилувчи фискал сиёсат қуйидагиларни ўз ичига олади: (1)

ҳукумат харажатларининг камайиши ёки (2) солиқларнинг кўпайиши, ёхуд

(1) ва (2)нинг бирга қўшиб олиб борилиши. Фискал сиёсат башарти

иқтисодиёт олдида инфляция устидан назорат қилиш муаммоси турадиган

бўлса, ҳукумат бюджетининг ижобий қолдиғига таяниши лозим»57

.

Бу фикрларда биз учун муҳим иқтисодий ривожланиш мақсадларининг

ўзгарувчанлиги ва шунга мос равишда фискал сиёсатнинг йўналишларини

мувофиқлаштирувчи йўналишлар, хулосаларни учратамиз холос.

Ҳозирги замон давлат молияси тўғрисидаги иқтисодий таълимотларни

тўлақонли очиб бериш учун, дастлаб ғарб иқтисодчилари томонидан XIX –

XX аср бошларигача бўлган даврда амалга оширилган тадқиқотларни,

атрофлича таҳлил қилиб чиқиш зарур. Чунки, улар бозор иқтисодиёти

вужудга келишининг дастлабки даврдаги умумий қонуниятлари ва ғарб

давлатлари миллий иқтисодиётининг тараққиёт даражаси ҳамда

хусусиятлари мужассамлашган. XX асрнинг 20-йиллари охирларига келиб,

бу давлат молия сиёсатининг негизида неоклассик оқим вакилларининг

концепцияси ётган бўлиб, уларнинг асосий йўналиши қуйидагилардан иборат

бўлган: давлатнинг иқтисодиётга аралашмаслиги; эркин рақобатни сақлаш,

хўжалик фаолияти жараёнларини тартиблашда бозор механизмидан самарали

фойдаланиш.

XX асрнинг 20-30 йилларида бу иқтисодий назарий концепцияларни

реал иқтисодий талаблардан келиб чиқиб янада атрофлича қараб чиқиш

зарурияти туғилди. Давлат монополистик капитализмининг ривожланиши

оқибатида, 30-60 йилларга келиб молиявий сиёсат негизида асосан

кейнсчилик ва неокейнсчилик оқим мактабларининг иқтисодий

концепциялари жой олди.

Кейнсчилик йўналишининг асосчиси Д.М.Кейнснинг молиявий

концепциясида қуйидаги асосий йўналишлар устуворликни эгаллади: 57

Макконелл Б., Стенли Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика //пер. с анг., 2т, Изд.

«Республика», 1992.

1. Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнининг барча муҳим

муаммоларини ресурслар таклифини ўрганиш билан эмас, балки ресурсларни

сотилишини таъминловчи талаб нуқтаи назаридан қараб чиқиш зарур;

2. Капиталистик иқтисодиёт ҳар доим ҳам ўзини-ўзи тартибга солишга

лаёқатли эмас. Шундай экан, меҳнат ва капиталнинг юқори даражада

умумлашган шароитда давлатнинг иқтисодий жараёнларга аралашуви

муқаррардир. Бунда давлат томонидан тартибга солишни иқтисодиётни

баҳолар ёрдамида тартиблаш механизми орқали тўлдириб бориш зарур;

3. Такрор ишлаб чиқариш жараёнида юзага келаётган ортиқча ишлаб

чиқариш, иқтисодий беқарорлик ҳолатларининг, инқирозларнинг сабаби

талабнинг етишмаслигидандир, шундай экан иқтисодиётдаги

мувозанатликни таъминлаш муаммосини талаб нуқтаи назаридан ечиш зарур.

Бунинг учун Кейнс «самарали талаб» терминини киритадики, у даромад ва

бандлик, истеъмол ва ишлаб чиқариш ўртасидаги мувозанатликни ўзида

мужассамлаштиради;

4. Давлатнинг иқтисодиётни тартибга солишдаги муҳим дастаги бу

бюджет сиёсатидир. Давлат бюджети ва молиявий сиёсатнинг асосий

мақсади ишчи кучи ва ишлаб чиқариш ускуналарининг бандлигини

таъминлашдан иборатдир58

.

Давлат томонидан иқтисодиётнинг циклик ривожланиши ва

инқирозларни бартараф этишдаги асосий дастаги бу – давлат

харажатларидир. Кейнснинг фикрича, уларнинг шаклланиши, тузилиши ва

ўсиши, “самарали талаб”га эришишдаги муҳим омилдир.

Давлат талаби (солиқ ва заёмлар билан таъминланган) тадбиркорлик

фаолиятини жонлантиришга, миллий даромад ва бандликнинг ўсишига олиб

келиши зарур. Шунингдек, давлат харажатлари ва солиқ сиёсатининг

ўзгариши ялпи талабнинг асосий таркибий қисмларидан бўлган шахсий

истеъмол ва инвестицияларга таъсир этади. Кейнс томонидан давлат молияси

назариясига киритилган янгилик шундан иборатки, у заёмлар ёрдамида

58

Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег – М.: Прогресс,1978. стр. 142.

молиялаштириш орқали давлат харажатларини ошириб бориш зарур, деб

ҳисоблайди. Кейнснинг издошлари буни “тақчилли молиялаштириш

принциплари” деб номлашади. Кейнс фикрича давлат инвестициялари ва

жорий харажатларни қарзлар ҳисобига молиялаштириш мумкин. Қарзлар

ҳисобига молиялаштирилган давлат инвестициялари “инвестицияларга

бўлган мойилликни”, жорий харажатларни молиялаштириш эса “истеъмолга

бўлган мойилликни” кенгайтиришга олиб келади. Кейнс даврига келиб

бюджет харажатлари ва даромадларининг мос келиши муқаррарлиги,

“соғлом молия” концепциясининг тугатилишига олиб келди. Шу даврдан

ссуда капиталлари бозори “самарали талаб”ни таъминлашда асосий дастак

бўлиб юзага чиққан бўлса, давлат бюджет тақчиллиги эса давлат томонидан

тартибга солишнинг муҳим омилига айланди.

Шундай қилиб, Кейнс давлат монополистик, капиталистик

иқтисодиётни тартибга солишда янги молия назариясининг устувор

йўналишини ишлаб чиқди. Молиявий сиёсат Кейнс издошлари томонидан

(Америкада – Р.Харрод, А.Оукен, У.Хеллер, Буюк Британияда – Ж.Вайсман,

Францияда – Ф.Перру, Японияда – К.Эми, Х.Итолар) амалиётга жорий

этилди. Бу 40-60 йилларда иқтисодиётни тартибга солишда ижобий

натижаларни берди. 70-йилларгача кўпчилик етакчи ғарб давлатларининг

молия назарияси ва амалиёти асосида Кейнс назариясининг қоидалари ётади.

Кейинчалик техника тараққиёти таъсирида иқтисодиётнинг

ривожланиши ва интенсив усулларга асосланган иқтисодий ўсиш шароитида

Кейнс томонидан ишлаб чиқилган “давлат молияси” модели янгича

ёндашувни тақозо этди. Шу билан бирга “давлат томонидан тартибга солиш

назарияси” бўйича ҳам янги таълимотга зарурият туғилди. Кенгайтирилган

такрор ишлаб чиқариш жараёнининг ўзгариши охир оқибатда “неоклассик

синтез” концепциясини яъни пул омили асосий ўринни эгаллайдиган,

тўлиқсиз бандликка асосланган мувозанатлик назариясини вужудга

келтирди. Кейнс назарияси ривожидаги бундай янгича ёндашув Нобель

мукофоти лауреатлари, инглиз иқтисодчилари Ж.Хикс ва америкалик

П.Самуэльсонлар томонидан амалга оширилди. Улар Кейнснинг фискал

ёндашувини неоклассик концепция билан қўшилган ҳолда, давлат томонидан

тартибга солишнинг пул-кредит сиёсати ёрдамида (ҳисоб фоизининг

ўзгариши) амалга оширилишини ёқлаб чиқишди.

П.Самуэльсон “жамият ижтимоий неъматлари” тушунчасини

муомалага киритиб, негизида давлат ва хусусий сектор ўртасидаги

ресурсларни тақсимлаш, давлат секторида иқтисодий ва ижтимоий

инфраструктурани молиялаштириш масалаларини илгари сурдики, улар

пировард натижада фойда миқдорини ошишига олиб келсин.

Самуэльсон молиявий сиёсатнинг асосий мақсади, “жамият ижтимоий

неъматлари” таклифини тартиблашни таъминлашдан иборат, деб

кўрсатади59

. Бунда микрокўламга давлат аралашувининг асосий мақсади –

давлат харажатларини оптималлигини таъминлаш давлат, корхона ва жамият

аъзолари ўртасидаги ресурсларни самарали тақсимлаш ва қайта тақсимлашга

қаратилади, деб ҳисобланади.

70-йилларга келиб Буюк Британия, АҚШ, Германия ва бошқа бир қатор

мамлакатларда давлат молиявий сиёсатининг асосий негизида неоклассик

оқим намояндалари ғоялари билан тўлдирилган неоконсерватив иқтисодий

концепциялари устуворликни эгаллади. Бу оқим намояндалари қарашлари

“таклиф назарияси” деб ном олиб, уларнинг асосида давлатнинг

иқтисодиётга, асосан ижтимоий ҳаётига аралашувини чегаралаш ғояси ётади.

Мазкур концепцияда давлат мулкини қайта хусусийлаштириш, ишлаб чиқа-

ришни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, унинг самарадорлигини

ошириш, иқтисодиётдаги таклиф муаммосини қайта кўриб чиқиш каби

масалалар илгари сурилади.

Бунда асосий эътибор тадбиркорлик фаолиятига қаратилиб, унинг

фаоллигини янада ошириш ва ишлаб чиқарувчиларни рағбатлантиришга

устуворлик берилади.

59

Самуэльсон П. Экономикс М.: Издательства «Алгон», 1992.

Неоконсерваторлар Кейнс таълимотининг айрим камчиликларини

топиб, унга қарши ўз концепцияларини илгари сурадилар. Булар асосан

қуйидагилардан иборат:

Неоконсерваторлар Кейнс концепциясида инфляциядан, ишлаб

чиқариш ва бандликни кенгайтиришда фойдаланиш тўғрисидаги фикрига

қарши ўзларининг муомаладаги пул миқдорини камайтириш ҳақидаги

ғояларини илгари суришди;

Улар солиқларнинг тез ўсишига қарши чиқиб, бу ишлаб

чиқарувчилар ва тадбиркорларнинг моддий манфаатдорлигини сусайтириб

юборишини кўрсатиб ўтадилар ва таклифни ривожлантириш орқали

истеъмолчилик талабини мувозанатлаштириш, солиқларни рационал

даражада пасайтириб, эркин хусусий тадбиркорлик ва бозор рақобатини

ривожлантириш тадбирларини таклиф этадилар;

Кейнс концепцияси танқидчилари давлатни иқтисодиётга

аралашувига қарши чиқиб, давлат фақатгина айрим хизматлар, хўжалик

фаолиятини ҳимоя қилиш билан чекланиши керак, деган фикрни илгари

сурадилар;

Молиявий сиёсатни ишлаб чиқиш ва унга тизимли ёндашиш кўп

жиҳатдан капитализмнинг ривожланиши билан боғлиқ.

Шундай экан молиявий сиёсат олдига қўйилган мақсад ва

вазифалардан келиб чиқиб, унинг учта йўналишини, яъни иқтисодий ўсишни

рағбатлантириш, барқарорлаштириш ва иқтисодий фаолиятни чегаралаш

сиёсатларини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин.

Иқтисодий ўсиш мақсадларидан келиб чиқиб, молиявий сиёсат

бандлик даражасини ва шу орқали ЯММ реал ҳажмини оширишга

йўналтирилади. Бунда рағбатлантирувчи молиявий сиёсат дастаклари бўлиб:

давлат харажатларининг ўсиши;

солиқ ставкаларининг пасайиши ҳисобланади.

Бошқача айтганда, ҳозирги вақтда давлат бюджет барқарорлигини

таъминлашга қаратилган молиявий сиёсат иқтисодий инқироз ёки турғунлик

даврида бюджет тақчиллигини бартараф этиш мақсадларига қаратилиши

зарур.

Агар давлат ўзининг фискал ва харажатлар сиёсатидан фойдаланиб,

маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини бир меъёрда ушлаб туришга ва

нархларнинг барқарорлигини таъминлашга интилса, бунда у иқтисодиётда

барқарорлаштириш сиёсатини олиб боришга интилаётган бўлади. Бунда

бақарорлаштириш сиёсатига давлатнинг иқтисодий жараёнларини

рағбатлантириш ёки ушлаб туришга қаратилган молиявий сиёсат, деб қараш

керак эмас, чунки улар турлича мақсадни кўзлаб бир-биридан

фарқланадилар.

Давлатнинг иқтисодий фаолиятни чегаралаш сиёсати ўз навбатида

потенциал даражасидан кескин фарқ қилаётган реал ЯММ ҳажмини

камайтиришга йўналтирилган бўлиб, бу давлатнинг иқтисодий ўсиш ва унинг

пасайиш даврлари инфляция ва такрор ишлаб чиқариш жараёнларидаги

инқирозлардан қочишидир.

Давлатнинг ушлаб турувчи молиявий сиёсатига қуйидаги тадбирларни

киритиш мумкин:

давлат сарфларни қисқартириш;

солиқ ставкаларини ошириш.

Давлатнинг молиявий сиёсатини таҳлил қилишда, унинг миллий

иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар жараёнига таъсир этиш тартиби ва

устувор йўналишларини қараб чиқиш муҳим аҳамиятга эга.

Ҳозирги шароитда давлатнинг молиявий сиёсатини амалга

оширишнинг учта вазифасини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин.

1. Фискал сиёсат ривожланиш концепциясининг илмий асосли

ёндашувини ишлаб чиқиш. Бу аҳоли истеъмол даражаси, ишлаб чиқаришни

такомиллаштириш ва иқтисодий қонунлар талабларини ҳисобга олишни

тақозо қилади;

2. Жорий даврда ва узоқ истиқболда молиявий воситалардан

фойдаланишнинг устувор йўналишларини аниқлаш. Бунда фискал

сиёсатнинг концепцияси ва стратегиясини ишлаб чиқиш кўзда тутилади. Шу

билан биргаликда кўриб ўтилган мақсадлардан келиб чиқиб, молиявий

ресурсларнинг қисқариш ва ўсиш имкониятлари ҳисобга олинади, ташқи ва

ички сиёсий-иқтисодий омиллар ҳам ўрганилади.

3. Амалий ҳаракатлар натижасида фискал сиёсат соҳасидаги қўйилган

мақсад ва вазифаларга эришиш. Ўз-ўзидан аниқки, иқтисодиётга молиявий

сиёсатнинг тўғридан-тўғри таъсири фақатгина шу босқичдан бошланади,

бироқ унинг самарадорлиги олдинги икки босқичнинг мазмуни билан

белгиланади. Шу билан бирга фискал сиёсатнинг бундай механизми қисман

тўғри амал қилади, чунки у молиявий тартибга солишнинг барча имко-

ниятларини ҳисобга олмайди.

2. Реал сектор иқтисодиётига таъсир этувчи молиявий восита ва

дастакларнинг роли

Иқтисодиётнинг циклли ривожланишини тартибга солиш орқали

макроиқтисодий мувозанатликни таъминлаб боришга қаратилган молиявий

сиёсат бир қатор молиявий восита ва иқтисодий дастаклар ёрдамида амалга

оширилади. Қўлланиладиган бу барча молиявий восита ва дастаклар

биргаликда тартибга солишнинг молиявий механизмини ташкил қилади.

Иқтисодий тизимнинг характери, миллий иқтисодиётнинг

ривожланиш даражаси, иқтисодий, шу жумладан, фискал сиёсатнинг

мақсади, вазифалари ва танлаб олинган турлари мос келувчи молиявий

дастак ва воситалардан фойдаланишни зарур қилиб қўяди.

Маълумки, иқтисодий назарияда ва амалий ҳаётда фискал сиёсатнинг

иккита тури ажратилади:

1) Дискрецион сиёсат ёки бевосита давлат томонидан амалга

ошириладиган сиёсат;

2) Недискрецион фискал сиёсат ёки автоматик равишда

барқарорлаштирувчи сиёсат.

Недискрецион фискал сиёсат дейилганда, солиқ интизомининг

мустақил барқарорлаштирувчи бир қатор лаёқатлари, яъни унинг

мамлакатдаги иқтисодий фаолиятни қандайдир бошқарувчи органларнинг

бевосита аралашувларисиз тартибга солиш имкониятини берувчи айрим

хусусиятлари тушунилади (1.3.1-чизма).

Буни қуйидаги вазият орқали қараб чиқамиз: ишлаб чиқаришнинг бирданига

ва тез ўсиш ҳолатини юмшатиш учун бюджет ортиқчалиги, яъни бюджет

даромадлар қисмининг харажатлар қисмига нисбатан ортиқча бўлиши зарур.

Бошқа томондан эътибор қаратилса, бундай «юмшатиш» учун аксинча,

бюджет камомади мақсадга мувофиқ ҳисобланади.

Агар мамлакатда ишлаб чиқаришнинг сезиларсиз пасайиши кузатилса

ва бунга қарши давлат ўзининг жавоб тадбирларини қабул қилишга

улгурмаган бўлса, бунда фуқаролар даромадларининг қисқаришига,

шунингдек хўжалик субъектларидан тушаётган солиқларнинг пасайишига

олиб келиб, бу миллий иқтисодиётни барқарорлаштиришни тақозо этади.

Шу билан биргаликда иқтисодиётни автоматик тартибга солиш

шароитида солиқ тизимини тўғри шакллантириш заруриятини туғдиради.

Ҳақиқатдан ҳам аҳоли даромадларини ошириш ўз навбатида солиқлар

тушумининг ошишига сабаб бўлади.

Солиқ тизимидан ташқари яна бир барқарорлаштирувчи молиявий

дастаклар мавжудки, улар яхлитликда мамлакат миллий иқтисодиётининг

мувозанатлашувини белгилаб беради. Улар ичидан тўртта унсурни алоҳида

ажратиб кўрсатиш мумкин:

1. Ишсизлик нафақаларини ҳам ўз ичига олган ижтимоий тўловлар.

Ҳақиқатдан ҳам ишсизларга бериладиган нафақалар солиқлар ҳисобига

молиялаштирилади, қачонки бандлик юқори бўлса, улар ошади. Шунинг

учун ҳам юксалиш даврида захира фонди ошади ва инфляцияни ушлаб

туриш билан бирга юқори харажатларни юзага келтиради. Аксинча, бандлик

даврида захира фонди ҳисобидан даромад тўловлари амалга оширилади.

Истеъмолни қўллаб-қувватлаш ва тўловга лаёқатли талабнинг ортиши

эса ишлаб чиқаришнинг пасайиш суръатларининг юмшашига олиб келади.

Нафақаларнинг бошқа турлари яъни ижтимоий суғўрта тизимига

кирмайдиган хайр - эҳсон тўловлари, ўзининг характерига кўра, циклли

ривожланишни автоматик тарзда барқарорлаштирувчи восита бўлиб хизмат

қилади;

2. Ривожланган мамлакатлар учун фермерларга ёрдам бериш ва

уларни қўллаб-қувватлашга қаратилган дастурлар долзарб ҳисобланади.

Тўловга лаёқатли талаб қисқариб, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари баҳоси

тушганда давлат ортиқча маҳсулотни сотиб олиш йўли билан фермерларни

субсидиялайди. Инфляцион жараён юз бериб баҳо ўса бошлаганда, давлат

олдин сотиб олган маҳсулотларини бозорга ташлаш орқали ортиқча пул

маблағларини жалб қилиб, иқтисодиётдаги ҳар қандай салбий тамойилларни

юмшатади. Шу билан бирга бу ерда шуни таъкидлаш лозимки, қишлоқ

хўжалигидаги ортиқча ишлаб чиқариш инқирозлари фақат иқтисодиёти юксак

даражада ривожланган мамлакатлар учун хосдир;

3. Компанияларнинг ишончлилик самараси. Жаҳон амалиёти шуни

кўрсатадики, корпорацияларнинг барқарор даромадлиги тўғрисида тасаввур

ҳосил қилиш мақсадида, акционерлик жамиятлари ва бошқа шунга ўхшаш

кўплаб ҳуқуқий шахслар, ҳаттоки ўзларининг даромадлари қисқа давр

оралиғида ўзгарган тақдирда ҳам девидендлар тўлашнинг олдинги

даражасини доимий сақлаб қолади. Бу товар ва хизматларга бўлган

талабнинг барқарорлашишига олиб келади. Бошқа ҳолатларда қарама-қарши

самара кузатиладики, бу ҳам вазиятни барқарор ушлаб туришга сабаб

бўлади;

4. Истеъмолга мойилликнинг ҳаракатчанлиги жумладан, ҳар бир

шахс одатдаги турмуш даражасини ушлаб туришга интилиб, ўзларининг

даромади ошишига аста-секин мослашади.

Жамият солиқ тизимининг иқтисодиётни барқарорлаштиришдаги

юқори лаёқатлигига қарамасдан давлатнинг иқтисодий вазиятга мақсадга

мувофиқ таъсир кўрсатишисиз кўзланган мақсадга эришиб бўлмайди. Бунинг

иккита сабаби мавжуд:

Биринчидан, иқтисодий вазият кескин ўзгарганда ўз-ўзини тартиблаш

механизми етарлича кутилган самарани бермайди, чунки солиқлар қўшимча

даромаднинг маълум қисмини бюджетга жалб қилиб бориш билан бирга,

унинг қолган қисмининг муомаладаги пулларнинг иқтисодий вазиятга

таъсирини бартараф қила олмайди. Бунда барқарорлаштирувчи молиявий

воситалар вазиятни кескин юмшатиш мумкин бўлган мультипликация

самарасини ҳам ҳисобга олмайди.

Иккинчидан, давлатнинг иқтисодиётга пассив таъсирига тўсиқ

бўлувчи сиёсий ва бошқа ноиқтисодий вазиятлар ҳам вужудга келиб туради.

Шундай қилиб, иқтисодиётни тартибга солишни фақат автоматик

равишда барқарорлаштирувчи воситалар ёрдамида амалга ошириш мумкин

эмас, шу сабабли давлатнинг дискрецион сиёсати бунга зарурий тўлдирувчи

ҳисобланади.

Дискрецион фискал сиёсат дейилганда, миллий ишлаб чиқариш реал

ҳажмларини ўзгартириш, бандлик даражасини ушлаб туриш ва инфляция

устидан назоратни ўрнатиш ҳамда иқтисодий ўсишни таъминлаш мақсадида

солиқлар билан бирга, давлат харажатларини онгли равишда манипуляция

қилиш тушунилади.

Дискрецион фискал сиёсатнинг асосий дастаклари қуйидагилар

ҳисобланади:

Фақат сарф-харажатлар билан боғлиқ бўлган ижтимоий ишлар ва

бошқа дастурлари;

давлат буюртма ва харидлари;

давлат инвестициялари;

трансферт ёки қайта тақсимлаш туридаги харажатларни ўзгартириш;

солиқларни бошқариш.

Шундай қилиб, молиявий сиёсатнинг иккита асосий таркибий

қисмларини ажратиш мумкин:

1. Давлат харажатлари соҳасидаги сиёсат;

2. Фискал сиёсат.

Биринчи таркибий қисмни таҳлил қилганда унга давлат сарфлари билан

боғлиқ барча дастурларни киритиш мумкин. Бу аввало, иқтисодиётдаги

турғунлик ва унинг оқибати ҳисобланган ишсизлик хавф туғдирганда амалга

ошириладиган ижтимоий дастурлари ҳисобланади. Бундай дастурлар

бандликни ошириш мақсадига эга бўлса ҳам, кўпинча шошилинч равишда

амалга оширилиш билан бирга маблағларнинг унумсиз соҳаларга устувор

сарфланишига сабаб бўлади.

Албатта, бунда ижобий аҳамиятли дастурлар ҳам анчагина. Жумладан,

урушдан кейинги йилларда Германияда катта ҳажмдаги маблағлар янги

йўллар қурилишига ажратилдики, бу нафақат ишсизлик даражасини

пасайтириб қолмасдан, балки ишлаб чиқаришнинг ривожига ҳам ижобий

таъсир кўрсатди.

Ўзбекистонда мустақилликнинг ўтган йилларида амалга оширилган

«ижтимоий ишлар» дастурлари, хусусан Тошкент шаҳри, ҳамда вилоятларда

қурилган ижтимоий-маданий ва спорт иншоотлари, янги йўллар, кўприклар,

автомобиль магистраллари ҳам худди шундай ижобий аҳамиятга эга бўлиш

билан бирга мамлакатнинг жаҳон ҳамжамиятидаги муносиб нуфузи ва

ўрнини белгилаб беришда алоҳида роль ўйнади.

Дискрецион фискал сиёсатнинг иккинчи муҳим дастакларидан бири бу

– давлат ижтимоий соҳасидаги сарф-харажатларнинг давлат дастурлари

ҳисобланади. Бунда давлат инфляция даврида қўшимча ижтимоий ҳимоя

дастурларини ишлаб чиқишни тўхтатиб туриши мумкин ва шу орқали

истеъмолчилик талаби даражасининг пасайишига эришилади. Турғунлик

даврида эса у ижтимоий соҳаларда ажратиладиган маблағларни кўпайтиради.

Молиявий сиёсатни амалга оширишни асосий дастакларининг

учинчиси - бу давлат харидлари ва инвестициялари бўлиб ҳисобланади.

Давлат инвестицияларининг ошиши, хусусий сарф харажатларнинг

ўсиши каби янги буюртмалар олувчи саноатнинг ривожланишини

рағбатлантиради. Айтиб ўтилган ҳолат қуйидаги макроиқтисодий қонуният

билан изоҳланади:

S+M=C + In + Xn + G

Бунда, жамғарма ва импорт, истеъмол, инвестиция, соф экспорт ва

давлат харидлари суммасига тенг бўлади. Бошқача айтганда G ёки In нинг

ўсиши соф миллий маҳсулот миқдорининг кўпайишида ифодаланади.

Молиявий сиёсатнинг иккинчи таркибий қисми ҳисобланган фискал

сиёсат солиқ юкини бутун иқтисодий цикл давомида сунъий ўзгартиришдан

иборат.

Давлат томонидан олинадиган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар

ҳамда уларни бюджетга жалб қилиш шакл ва усуллари фискал сиёсатнинг

солиқ тизимини ташкил қилади.

Бунда солиқ солиш субъектлари турличадир, улар даромадлар, маълум

товарлар қиймати, солиқ тўловчилар фаолиятининг алоҳида турлари

қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялар, табиий

ресурслардан фойдаланиш, ҳуқуқий ва жисмоний шахслар мол-мулки,

мулкни бир қўлдан иккинчисига ўтказиш, маҳсулотга қўшилган қиймат,

бажарилган иш ва хизматлар ҳамда қонунчилик билан ўрнатилган бошқа

объектлар бўлиши мумкин.

Солиқлар фискал сиёсатнинг дастаги сифатида икки турга бўлинади.

Биринчи тури – даромадлар ва мол-мулкка солинадиган солиқлар, яъни

фуқаролардан олинадиган даромад солиғи, корхоналар фойдасига солиқлар;

ижтимоий суғўртага, иш ҳақи фондига ва ишчи кучига солиқлар; мол-мулк

солиқлари, ўтказилган фойда ва хориждаги капитал маблағларга солинадиган

солиқлардан иборатдир. Булар ҳуқуқий ёки жисмоний шахслардан олиниб,

товарлар баҳосига қўшилиш характерига қараб тўғри солиқлар деб

номланади.

Солиқларнинг иккинчи тури товар ва хизматларга солинадиган

солиқлар, яъни қўшилган қиймат солиғи, акцизлар, мерос қилиб қолдирилган

мулк ва бойликларга, кўчмас мулк ва қимматбаҳо қоғозлар бўйича амалга

оширилган битимларга солинадиган солиқлардан иборат. Булар эгри

солиқлар бўлиб, қисман ёки тўлиғича товар ва хизматлар баҳосига қўшилади.

Шундай қилиб, Ўзбекистонда давлат фискал сиёсатининг дастаклари

ҳисобланган қуйидаги солиқ турлари мавжуд:

1. Даромад (фойда) солиғи. (тўловчининг йиллик даромадидан

чегириладиган қисми);

2. Корхоналар фойдасига солиқ. (Ҳуқуқий шахсларнинг соф

фойдасидан олинади);

3. Ижтимоий тўловлар, ҳар хил бюджетдан ташқари фондларга

(ишсизлик, пенсия ва ҳоказо) йўналтириладиган, қисман ишловчилар ва

улар ишлаётган корхоналар маблағлари ҳисобига шакллантирилади;

4. Мол-мулк солиқлари. Мулкдан, меросдан ва ҳадя қилинган

маблағ ҳамда бойликлардан олинади.

5. Товар ва хизматларга солиқлар. Биринчи навбатда буларга бож

тўловлари ва акцизлар, шунингдек, қўшилган қиймат солиқлари киради.

Кўрсатиб ўтилган солиқ солиш тизимидан фискал сиёсатнинг қуйидаги

асосий принципларини ажратиб кўрсатиш мумкин бўлади.

Биринчидан, солиқ ставкаси даражаси солиқ тўловчиларнинг

иқтисодий имкониятларидан яъни уларнинг даромадлари даражасидан келиб

чиқиб белгиланиши зарур. Чунки турли ҳуқуқий ва жисмоний

шахсларнинг иқтисодий имкониятлари бир хил эмас, улар учун солиқ

ставкаси табақалаштирилган тартибда белгиланиши керак, шунинг учун

даромадлардан олинадиган солиқлар прогрессив (ўсиб борувчи) характерга

эга бўлиши зарур;

Иккинчидан, солиққа тортиш бир марталик характерга эга бўлиши

зарур, акс ҳолда бу истеъмолчига етиб борадиган товар баҳоси асосланмаган

ҳолда оширилишига сабаб бўлиши билан билан бирга, маҳсулотнинг

рақобатбардошлигини пасайтиради. Бошқа тадбиркорларнинг иқтисодий

фаоллик кўрсатишидан манфаатдорлигини сусайтиради. Бу ерда шуни

таъкидлаш лозимки, ишлаб чиқарувчининг сотишдан олинган бутун

тушумдан эмас, балки улар томонидан қўшилган қийматдан солиқ тўлаши

алоҳида аҳамиятга эга. Бироқ, мазкур муаммо солиқ қонунчилигида

ҳозиргача тўлиқ бартараф қилинмаган, кўпинча товарларни ишлаб

чиқаришнинг ҳар бир босқичида бир неча марта солиқ солиш ҳолатлари

учраб туради.

8.1-расм. Республикада фискал (бюджет-солиқ) сиёсатнинг

иқтисодий дастаклари, асосий вазифалари60

Учинчидан, солиқ тўловининг мажбурийлиги. Бунда миллий

иқтисодиётдаги солиқ тизими солиқ тўловчида бундай тўловнинг

60

Чизма муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.

Реал сектор иқтисодиётига таъсир этувчи иқтисодий дастаклар

турлари

даромад (фойда) солиғи;

корхоналар фойдасига солиқ;

ижтимоий тўловлар;

мол-мулк солиқлари

товар ва хизматларга солиқлар

Асосий

тамойиллари

солиқ ставкаси даражаси солиқ тўловчиларнинг иқтисодий

имкониятларидан келиб чиқиб белгилаш;

солиққа тортиш бир марталик характерга эга бўлиши зарур;

солиқ тўловининг мажбурийлиги;

солиқ тўлов жараёни солиқ тўловчиларга оддий, тушунарли

ва қулай ҳамда солиқ йиғувчи ташкилотлар учун тежамли

бўлиши зарур;

солиқ тизими иқтисодиётда яратилган ЯММни самарали

қайта тақсимланиши таъминлаши керак.

Асосий

вазифалари

жамиятнинг алоҳида қатламлари ўртасидаги нисбатни

ўзгартириш орқали ижтимоий мувозанатликни таъминлаш;

давлат томонидан иқтисодиётни инфляция ва циклга қарши

тармоқлараро ва худудий тартибга солиш;

солиқларга иқтисодий фаолликни давлат томонидан

бошўаришнинг воситаси сифатида тахлил қилиш.

муқаррарлиги тўғрисида шубҳа уйғотмаслиги зарур. Жарима тизими ҳам

шундай бўлиш керакки, бунда солиқ тўловчиларга тўланмаган ёки ўз вақтида

тўланмаган солиқлар, ўз вақтида ва виждонан бажарилган солиқ

мажбуриятларига қараганда ҳам анча самарали бўлсин;

Тўртинчидан, солиқ тўлов жараёни солиқ тўловчиларга оддий,

тушунарли ва қулай солиқ йиғувчи ташкилотлар учун тежамли бўлиши

зарур;

Бешинчидан, солиқ тизими иқтисодиётда яратилган ЯММни самарали

қайта тақсимланишини таъминлаши керак.

Шундай қилиб, давлат томонидан амалга ошириладиган фискал

сиёсат, мамлакат миллий иқтисодиётида ташкил қилинган солиқ тизимининг

асосий қоидаларига жавоб бериши ва иқтисодиётдаги ички ўзаро

муносабатларни тартибга солиши зарур.

Бундан ташқари фискал сиёсатни рўёбга чиқаришда давлат томонидан

солиқ тизимини ташкил қилишнинг учта асосий вазифасини ҳисобга олиш

зарур:

жамиятнинг алоҳида қатламлари даромадлар ўртасидаги

нисбатни ўзгартириш орқали ижтимоий мувозанатликни таъминлаш ва

жамиятнинг кескин табақаланишига йўл қўймаслик;

давлат томонидан иқтисодиётни инфляция ва циклга қарши

тармоқлараро ва ҳудудий тартибга солиш;

солиқларга иқтисодий фаолликни давлат томонидан

бошқаришнинг воситаси сифатида таҳлил қилиб, унинг тартибга солиш

вазифасига тўхталиб ўтиш жуда муҳимдир. Буларга:

солиқ солиш тизимини ўрнатиш ва ўзгартириш;

солиқ ставкаси даражасини аниқлаш ва уни табақалаштириш;

давлатнинг умумиқтисодий сиёсатидан келиб чиқадиган

вазифаларга мос равишда солиқ имтиёзлари бериш – мақсадли фойдаланиш

шарт-шароитларига амал қилган ишлаб чиқарувчилар капитали ва

фойдасининг бир қисмини солиқдан озод қилиш.

Миллий иқтисодиётда макроиқтисодий мувозанатликни таъминлашда

солиқ ставкаси даражасининг кескин ўзгариши муҳим роль ўйнайди.

Жумладан, солиқ ставкаларини кескин пасайтириш миллий иқтисодиётда

фаолият кўрсатаётган хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти

коньюктурасининг жонланишига, уларнинг соф фойдасининг ошишига

хўжалик фаолиятидаги рағбатларнинг кўпайишига, капитал қўйилмаларнинг,

ялпи талабнинг ва бандликнинг ўсишига олиб келади. Булар ўз навбатида

нафақат иқтисодиётда мувозанатликни таъминлаб қолмасдан, балки

иқтисодий ўсишга замин яратади. Солиқ ставкаларининг ўсиши иқтисодий

фаолликнинг ортишига қарши курашнинг одатдаги усулидир.

Давлат фойда ҳисобидан олинадиган (тўғри) солиқларни ўзгартириш

орқали инвестицион қўйилмалар учун қўшимча рағбат вужудга келтирилиши

ёки уни камайтириши мумкин. Эгри солиқлар даражасини ўзгартириш

орқали эса товар (хизмат)лар нархига ва умуман истеъмол фондига таъсир

кўрсатиши мумкин.

Ташқи савдода эркинлаштирилган ёки протекционистик сиёсатни

қўллаб, давлат бож тўловларини ўзгартириш орқали миллий экспорт

ҳажмини қўллаб-қувватлайди ёҳуд импортни чеклайди. Бож тўловлари – эгри

солиқлар тури ҳисобланади, шу сабабли унинг ошиши импорт товарларнинг

қимматлашишига ва ташқи савдо айланмасининг пасайишига олиб келади.

Бу миллий ишлаб чиқарувчиларга устунлик бериб, уларнинг чет эллик

шерикларига нисбатан рақобатлашув қобилиятини оширади, бироқ, бож

тўловлари охир оқибатда ишлаб чиқаришнинг анча юқори харажатлари ва

паст товар сифатининг сақланиб қолишига олиб келади. Бундан паст сифатли

ва нархи қиммат товарларни сотиб олишга мажбур бўлган миллий

истеъмолчилар ютқазади.

Бож тўловларининг пасайиши ёки бекор қилиниши эса ички

бозордаги рақобатни кучайтиради, нархлар ўсишини сусайтиради ва ташқи

савдони фаоллаштиради.

Бу ерда бож тўловларининг макроиқтисодий мувозанатликни

таъминлаш учун шарт-шароит яратишдаги бир қатор ижобий томонларини

кўрсатиб ўтиш ҳам мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Буларнинг асосийлари

қуйидагилардир:

саноатнинг стратегик аҳамиятга эга бўлган тармоқларини ҳимоя

қилиш имконини беради, бу фавқулодда ҳолатларда ҳам ўз-ўзини мазкур

тармоқ маҳсулотлари билан таъминлашда алоҳида аҳамиятга эга;

ресурсларнинг ички бандлигини оширишни таъминлайди ва ялпи

талабни рағбатлантиради;

ривожланиши бир томонлама йўналишга эга бўлган иқтисодиётни

жаҳон бозоридаги коньюктура тебранишларидан ҳимоя қилади;

миллий иқтисодиётдаги янги «ёш» тармоқларни ҳимоя қилиш

учун зарурий восита ҳисобланади;

миллий ишлаб чиқарувчиларни демпингдан–импорт

маҳсулотларни тайёрловчи мамлакатдаги бозор баҳоларидан ҳам паст

баҳоларда киритишдан ҳимоя қилади;

Шундай қилиб, давлат фискал сиёсатининг барча имкониятларидан ва

дастакларидан оқилона фойдаланиб, миллий иқтисодиётдаги ўтиш даврида

учраётган муаммоларни бартараф этади ва иқтисодиётдаги мувозанатликни

таъминлаб иқтисодий ўсишга замин яратади.

Бунда давлат фискал сиёсатини амалга ошириш мақсадида

қўллайдиган алоҳида молиявий восита ва дастакларнинг иқтисодий

мувозанатликнинг алоҳида турларига, пировард натижада умумий

макроиқтисодий мувозанатликка таъсирини (кўп ҳолларда қарама-қарши)

кўрсатиб бериш ҳам иқтисодий ўсишга эришиш мақсадлари учун муҳим

аҳамиятга эга. Жумладан, давлатнинг бюджет сиёсати унинг даромадлар ва

харажатлар қисмини ўзгартиришга қаратилади. Давлат бюджети

харажатларини қоплаш учун зарур молиявий маблағларни жалб қилишнинг

энг асосий воситаси юқорида таъкидлаб ўтилганидек, солиқлар бўлиб

ҳисобланади. Бунда мувозанатлашган бюджет ва умуман макроиқтисодий

мувозанатликни давлат томонидан самарали тартибга солишга қаратилган

солиқ тизимига, солиқ ставкаси даражаси, солиқ турлари ва берилган солиқ

имтиёзларига боғлиқ бўлади.

Шу билан бирга солиқлар хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий

фаоллигига ва ижтимоий барқарорликка ҳам ижобий ва ҳам салбий таъсир

кўрсатишда ўз ўрнига эга бўлади.

Молиявий мувозанатликни таъминлашда давлатнинг харажатлар

сиёсати алоҳида аҳамиятга эга. Бунда давлат кредитлари, субсидиялари ва

кафолатлари ҳамда нодавлат секторидан товарларни сотиб олишга

қилинадиган сарфлар энг таъсирчан воситалар ҳисобланади.

Давлат учун солиқ имтиёзлари ёрдамида капитал қўйилмаларни

рағбатлантиради ҳамда шу орқали истеъмолчилик ва инвестицион товарларга

ялпи талабни кенгайтириш учун анча қулай шароит яратади. Солиқларни

пасайтириш иқтисодиётнинг юксалишига ва давлат даромадларининг

ўсишига олиб келишини биринчи бўлиб америкалик иқтисодчи А. Лаффер

асослади. А. Лаффернинг мулоҳазаларига кўра, корпорациялар даромадига

солиқлар ставкасини ҳаддан ташқари ошириш, уларнинг капитал қўйил-

маларига бўлган рағбатини сусайтиради, фан-техника тараққиётини

тўхтатади, иқтисодий ўсишни секинлаштиради ва булар охир оқибатда,

давлат бюджети тушумларига салбий таъсир кўрсатади.

Давлат бюджетининг даромадлари ва солиқ ставка (норма)си ўсиши

ўртасидаги боғлиқликнинг қуйидаги графикда тасвирланиши «Лаффер эгри

чизиғи» номини олди.

8.1-чизма. Лаффер эгри чизиғи

График тик ўқида солиқ ставкаси (R), ётиқ ўқида – давлат бюджетига

тушумлар (V) акс этган. Солиқ ставкасининг оптимал миқдори (R1) давлат

бюджетига энг юқори тушум (V1)ни таъминлайди. Солиқлар янада

оширилганда ишлашга ва тадбиркорликка қизиқиш сусаяди, 100% ли солиқ

олишда давлат даромади нолга тенг бўлади, чунки ҳеч ким текинга ишлашни

хоҳламайди. Бошқача айтганда, узоқ муддатли истиқболда ҳаддан ташқари

ўрнатилган солиқларни пасайтириш жамғармалар, инвестициялар,

бандликнинг ортиши орқали солиқ ундириладиган ялпи даромад ҳажмининг

ўсишини таъминлайди. Натижада солиқ тушумлари суммаси кўпаяди, давлат

даромадлари ҳажми ўсади, тақчиллик камаяди ва инфляциянинг сусайиши

рўй беради. Лекин ўз-ўзидан тушунарлики, Лаффер самараси фақат эркин

бозор механизми меъёрида амал қилган ҳолдагина намоён бўлади.

Давлат бозорда талаб ва таклиф таъсирида ўрнатиладиган нархларни

ҳамда иш ҳақининг энг кам даражасини ўзгартириш йўли билан ҳам товарлар

миқдори ва пул массаси ўртасидаги мувозанатликка таъсир кўрсатади.

Жумладан, яқин ўтмишимиздан маълумки меъёрдаги озиқ-овқат товарларига

ўрнатилиб келинган имтиёзли нархлар ва нархлар даражасининг ўсишини

ҳисобга олиб, давлат томонидан иш ҳақининг минимал даражасининг

узлуксиз ошириб борилиши, нафақат товарлар миқдори ва пул массаси балки

ялпи талаб ва ялпи таклиф ўртасидаги мувозанатликни таъминлашда ҳал

қилувчи ўринга эга бўлди.

Шу билан бирга мувозанатликнинг мазкур турларини тартибга солишда

қўлланиладиган молиявий дастакларнинг бошқа турлари ҳам кам аҳамиятга

эга эмас. Улар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин:

аҳолининг аниқ товар ва хизматларни харид қилиш лаёқатини

ошириш. Бу истеъмолчилик талабини кенгайтириб, тақдим қилинган

товарлар таклифига мослаштиради. Бизнинг Республикада ислоҳотларнинг

дастлабки даврида озиқ-овқат маҳсулотларига талон тизими жорий этилиши

кам даромадли оилаларнинг уларга бўлган талабини оширди ва шу орқали

ресурсларнинг номутаносиб тақсимланиши ҳам бартараф қилиб борилди;

давлатнинг таклифни амалга ошириш мақсадида ишлаб чиқаришни

субсидиялаши. Субсидия ишлаб чиқарувчиларнинг кутилаётган зарарини

қисқартиради ва маҳсулотларни ишлаб чиқаришда ресурсларнинг

етишмаслигини бартараф қилиб, шу орқали таклифни кўпайтиради.

Ўз мулкчилигидаги ишлаб чиқариш ва соҳаларни молиялаштириш орқали

давлат айрим товарлар ва ижтимоий неъматларнинг ишлаб чиқарувчиси

сифатида уларнинг таклифини таъминлайди. Шу орқали давлат ишлаб

чиқариш ресурсларини қайта тақсимлаб, мамлакат миллий маҳсулоти

таркибида зарурий ўзгаришларни амалга оширади ва уни ялпи талабга

мослаштиради.

Миллий иқтисодиётни барқарорлаштириш яъни иқтисодиётнинг барча

соҳаларини ресурслар билан таъминлаш, тўлиқ бандлик ва нархларнинг

барқарор даражасига эришиш ҳамда иқтисодий ўсишни рағбатлантириш

мақсадига йўналтирилган фискал сиёсат ялпи талаб ва ялпи таклиф

ўртасидаги мувозанатликка ҳам таъсир ўтказади .

- умумий сарфлар (хусусий ва давлат сарфлари)нинг ҳажми тўлиқ

бандликни таъминлаш учун етарли бўлмаса, давлат бир томондан ижтимоий

неъматлар ва хизматларга ўз харажатларини кўпайтиради, бошқа томондан

нодавлат секторининг сарфларини рағбатлантириш мақсадида солиқларни

қисқартирадики – бу пировард натижада ялпи талабни кўпайтиради.

- иқтисодиётда ишсизлик мавжуд бўлганда давлат сарфларининг

кўпайиши умумий сарфлар ва бандликнинг ўсишига олиб келади. Бу ҳам

ялпи таклифга ижобий таъсир кўрсатади;

- тўлиқ бандлик шароитида умумий сарфлар ялпи таклиф ҳажмидан

ошиб кетса, давлат солиқларни ошириш орқали нодавлат сектори

сарфларини қисқартириш ва шу йўл билан ортиқча сарфларни тугатишга,

яъни ялпи талабни чеклашга ҳаракат қилади;

- давлат трансферт тўловларининг ортиши ҳам солиқларнинг камайиши

каби иқтисодиёт субъектларининг даромадларини кўпайтиради. Бу

истеъмолчилик сарфларининг ўсиши орқали ялпи талаб миқдорининг

кўпайишига олиб келади;

- давлат ижтимоий суғўрта ва ижтимоий таъминотнинг бир қатор

дастурларида иштирок этиш орқали, иқтисодиётнинг турли секторлари

ўртасидаги даромадларни қайта тақсимлаш билан бирга ялпи талабни ҳам

рағбатлантиради;

- давлат сарф-харажатларини кўпайтириш орқали ялпи талабни ўстириб

боришда давлат капитал қўйилмалари муҳим роль ўйнайди. Ўз-ўзидан

аниқки, бозор коньюктураси ёмонлашган, инқироз ёки турғунлик шароитида

нодавлат, шу жумладан хусусий капитал қўйилмалар қисқаради, давлат

инвестициялари эса ортади. Бу маълум даражада ишлаб чиқаришда

таназзулнинг кучайиши ва ишсизлик даражаси ўсишининг олдини олишга

хизмат қилади. Давлат капитал қуйилмалари иқтисодиёт таркибий

тузилишидаги ўзгаришларда ҳам сезиларли ўринга эга бўлади. Давлат

хусусий капиталнинг оқиб келиши етарли бўлмаган минтақалар, тармоқлар

ёки фаолият соҳаларида янги объектлар қуриш ва эскиларини қайта

қуроллантириш орқали иқтисодиёт таркибий тузилишига ҳамда иқтисодий

мутаносибликларга таъсир кўрсатади.

- ялпи миллий маҳсулот ва унинг ҳаракат шакллари, хусусан ЯИМ ва

соф миллий маҳсулот ўртасидаги мутаносибликни таъминлашнинг таъсирчан

воситалардан бири жадаллашган амортизация ажратмалари ҳисобланади. У

ҳозирги шароитда жамғариш ва иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришларни

рағбатлантиришнинг асосий воситаси ҳамда иқтисодий цикл ва бандликка

таъсир кўсатувчи муҳим дастак бўлиб ҳисобланади.

Мамлакат иқтисодиётининг ташқи иқтисодий алоқалар билан бўлган

кўлами ортиб бораётган ҳозирги даврда экспорт ва импорт ўртасидаги

мувозанатликни таъминлашда товарлар, хизматлар, капитал ва фан-техника

ютуқлари экспортини рағбатлантиришнинг молиявий тадбирлари, чет

эллардан инвестициялар ва экспорт кредитларини кафолатлаш, ташқи

иқтисодий алоқаларга чеклашлар киритиш ёки бекор қилиш, ташқи савдода

бож тўловларини ўзгартириш, мамлакат иқтисодиётига чет эл капиталини

жалб қилиш ёки чеклаш бўйича тадбирлар халқаро ва давлатлараро молиявий

ташкилот ҳамда уюшмаларда қатнашиш алоҳида аҳамиятга эга бўлиб боради.

3. Реал секторни иқтисодиёти мутаносиблигини таъминлашда бюджет

сарфларининг таъсири

Давлат бюджети харажатлари тасдиқланган бюджетдан маблағ

ажратиш доирасида қуйидагича амалга оширилади61

:

1. Умумий аҳамиятдаги давлат хизматлари

2. Мудофаа

3. Жамоат тартиби ва хавфсизлиги

4. Иқтисодий масалалар

5. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш

6. Уй-жой ва коммунал хизматлари

7. Соғлиқни сақлаш

8. Дам олиш, маданият, спорт ва дин

9. Таълим

61

Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2010 йил 11 октябрда 2146-сон билан рўйхатга олинган

Ўзбекистон Республикаси бюджет таснифини қўллаш бўйича Йўриқноманинг 4-иловаси.

10. Ижтимоий ҳимоя

Юқорида санаб ўтилган харажатлар, бу харажатларнинг иқтисодий

моҳиятини очиб берса, давлат бюджети харажатларини бошқача гуруҳлаш

ҳам мумкин. Харажатларнинг вазифа жиҳатдан таснифи барча бюджет

даражалари харажатлари гуруҳланишини ўзида ифодалайди ҳамда давлат

бошқаруви ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш сектори бирликлари асосий

функцияларини бажаришига, ижтимоий-иқтисодий вазифаларни ҳал

қилишига бюджет ва бюджетдан ташқари маблағларни йўналтирилишини

акс эттиради. Давлат бюджети харажатлари иқтисодий таснифи тўловлар

иқтисодий вазифаси ва турлари бўйича харажатларни гуруҳлашдан иборат.

Бундан ташқари бюджет таснифининг маблағлар манбаси ва

бюджетлар даражаси таснифи, даромадлар тури, ҳудудий тасниф,

харажатларнинг иқтисодий таснифи, харажатларнинг иқтисодий таснифи

(харажатлар гуруҳи бўйича), давлат бюджети тақчиллигини молиялаштириш

манбалари таснифи мавжуд, бюджет таснифининг бу тартибда ишлаб

чиқилиши мамлакатда амалга оширилаётган давлат молиясини бошқариш

соҳасида ислоҳотларнинг мантиқи давомида ҳисобанади.

Иқтисодий тараққиётдаги давлат бюджетининг ролини таҳлил

қилишнинг муҳим қадамларидан бири, бу давлат бюджети харажатлари

таркибида иқтисодиёт харажатлари динамикасининг таҳлилидир.

8.1-жадвал

Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети харажатлари динамикаси62

Кўрсаткичлар

2005 й 2010 й 2015 й 2018 й (режа)

млрд.

сўм %

млрд.

сўм %

млрд.

сўм %

млрд.

сўм %

Харажатлар, мақсадли

жамғармаларсиз - жами 3420,1 100 13386,9 100 36257,3 100 62170,0 100

Ижтимоий соҳа ва аҳолини

ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари-жами

1726,6 50,5 7835,9 58,5 21316,9 58,8 35034,0 56,4

ННТ, НПТ ва фуқоролик жамияти

институтларини ривожлантириш учун маблағлар ва гранлар

0 0 4,5 0,03 10,0 0,03 15,0 0,02

Иқтисодиётга харажатлар 460,1 13,5 1513,5 11,3 3821,3 10,5 6957,8 11,2

Марказлашган инвестиция

харажатлари 370,6 10,8 860,0 6,4 1838,7 5,1 3047,6 4,9

62

www.mf.uz сайти маълумотлари асосида.

Давлат ҳокимияти, бошқарув

органлари ва суд органлари ва

фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш

органларини сақлаш харажатлари

96,9 2,8 490,1 3,7 1605,9 4,4 3570,2 5,7

Бошқа харажатлар 765,9 22,4 2682,8 20,0 7664,5 21,1 13545,4 21,8

Ўзбекистон Республикаси бозор иқтисодиёти жараёнида

давлат бюджетининг иқтисодиётни ривожлантириш бўйича харажатлари

қуйидагилардан иборат:

қурилиш материаллари ишлаб чиқариш бўйича давлат концерни;

қишлок ва сув хўжалиги вазирлиги;

ўзқишлоқхўжаликтаъминоттаъмир;

кўмир ҳиссадорлик жамияти;

уй-жой эксплуатация хўжалиги;

иссиқлик энергияси таъминоти корхона ва ташкилотлари;

ёқилғи энергетика;

смета бўйича молиялаштирилган коммунал хўжалик ва уй-жой

қурилиши (коммундренаж);

ободонлаштириш харажатлари;

бошқа уй-жой ва коммунал хўжалиги харажатлари;

Тошшаҳарйўловчитранс давлат корхонаси;

ўрмон хўжалиги;

бошқа иқтисодиёт харажатлар;

Сўнгги йилларда бюджет ресурсларининг анча қисми иқтисодиётдаги

давлат секторидаги капитал қўйилмаларини молиялашга йўналтирилмоқда.

Моддий ишлаб чиқариш соҳасида харажатларни бюджетдан

молиялаштириш ҳажмларининг қисқариши Ўзбекистон Республикасида

олиб борилаётган давлат мулкини ҳусусийлаштириш ва кўп укладли

иқтисодиёт асосларини яратиш сиёсати билан боғлиқ. Бунга қўшимча ҳолда

яна бир қанча сабабларни кўрсатиб ўтиш мумкин:

1. Хўжалик юритувчи субъектларнинг шериклари ва давлат олдида

олган мажбуриятларини бажариш учун тўлиқ мулкий жавобгарлик

жорий қилинганлиги муносабати билан корхоналарни дотациялашнинг аста-

секин тўхтатилиши. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг биринчи босқичида

Ўзбекистон бу соҳани молиялаши сақланиб қолди, иккинчи босқич

молиялаш сиёсатидан ннвестициялаш сиёсатига ўтиш билан тавсифланади.

2. Марказлаштирилган капитал қўйилмаларнинг қисқариши ва

корхоналарни хусусийлаштириш ҳисобига ишлаб чиқариш қўйилмаларида

давлат иштирокининг қисқарганлиги.

3. Кўпгииа озиқ-овқат ва саноат товарлари бўйича нархлардаги

фарқларни қоплашга илгариги дотацияларнинг бекор қилинганлиги.

4. Бюджет маблағларини сарфлашда қаттиқ тежамкорлик. Бунга

иқтисодиётни барқарорлаштириш ва уни ривожлантириш учун шарт-

шароитлар яратиш билан бевосита боғлиқ бўлмаган ҳар қандай чиқимларни

харажатлар таркибидан чиқариб ташлаш билан бирга ажратилган бюджет

маблағларидан оқилона фойдаланишни назорат қилиш орқали эришилди.

Реал инвестициялар корхоналарнинг илдам ривожланишини

таъминлайди ва қуйидаги вазифаларни ҳал қилиш имкониятларини яратади:

1.Молиявий ва моддий ресурсларни жамғариш ҳисобига ўз

тадбиркорлик фаолиятини кенгайтириш;

2.Янги корхоналар барпо этиш;

3.Бизнеснинг янги соҳаларини ўзлаштириш натижасида ишлаб

чиқаришни диверсификациялаш.

Ҳозирги даврда капитал қўйилмалар мақсадли дастурларни

молиялашга йўналтирилмоқда. Бу эса молиявий ресурсларни халқ хўжалиги

тармоқларини ривожлантиришнинг энг муҳим йўналишларида тўплаш

имкониятларини яратади. Шунингдек, ишлаб чиқариш соҳасини давлат

томонидан қўллаб-қувватлаш аксарият ҳолларда қайтариш асосларида

рақобатчилик бўйича жойлаштириладиган ўзини тез қоплайдиган коммерция

лойиҳаларини молиялашда кўзга ташланади. Бу эса инвестиция соҳасига

ҳусусий инвесторларнинг қўшимча маблағларини жалб этиш ва давлатнинг

тижоратини молиялаш амалиётини янада кенгайтиришга имконият яратади.

Шу ўринда шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, бюджетдан иқтисодий

соҳага маблағ ажратишдан асосий мақсад давлатнинг бу соҳага аралашувини

таъминлаб туришдир. Давлатнинг иқтисодиётга аралашиши эса

иқтисодиётнинг ўсишида муҳим омиллардан бири бўлиб ҳисобланади.

Айниқса ҳозирги шароитда бизнинг республикамизда бу жуда муҳимдир.

Иқтисодий соҳага ажратилаётган бюджет маблағлари ичида

марказлашган инвестицияни молиялаштириш муҳим рол ўйнайди ва катта

салмоқни эгаллайди. Бу турдаги харажатларни сарфлашдан иқтисодий ўсиш

талаб ҳажмига ва ички бозорни шакллантиришга таъсир ўтказиш каби

мақсадлар кўзда тутилади. Шу ўринда АҚШнинг собиқ молия вазири

У.Сайманни «Давлатнинг иқтисодий ўсишига иқтисодий-сиёсий ва

ижтимоий омиллардан ҳеч бири марказлашган инвестициячалик таъсир

кўрсата олмайди»63

деб таъкидлаган фикрини эсга оламиз.

Марказлашган инвестицияни молиялаштириш асосий капиталининг

кенгайиши ва янгиланиши, капитал йиғимга таъсир ўтказиш каби ўз

ҳусусиятлари мавжуд. Бундан ташқари иқтисодий инқироз кўпгина ҳозирги

ривожланган мамлакатлар ўз маблағларини шундай соҳаларга сафарбар

этганларки, натижада бу соҳалар бутун бир иқтисодиётнинг ривожланишига

таъсир қилган.

Марказлашган инвестицияларнинг камайиб бориши эса, иқтисодиётга

давлатнинг аралашувининг камайиб бораётганлигини, иқтисодиётдаги

инвестициялар асосан хўжалик юритувчи субъектлар томонидан амалга

оширилиши кўзда тутилганлигини билдиради.

Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети харажатлари таркибида

иқтисодиёт учун килинадиган сарфлар турлича бўлиб, бу сарфлар миллий

иқтисодиётни тиклаш, уни фақат бир томонлама ривожланишига барҳам

бериш ҳамда иқтисодий барқарорликни таъминлаш мақсадида амалга

оширилади.

Республикамизда давлат бюджети томонидан иқтисодиёт учун

қилинадиган харажатлар асосан юқорида таъкидлаганимиздек қишлоқ

63

М.Шарифхужаев, Ё.Абдуллаев, Ю.Додобоев. Ўзбекистон Республикасида бюджет жараёни -Т. 2003 йил

39 бет.

хўжалиги, ёқилғи-энергетика соҳалари учун ажратилиб, бу тармоқларнинг

барқарор фаолияти бутун иқтисодий тизимга таъсир кўрсатади.

Юқоридаги таҳлилларга таянган ҳолда шуни айтиш мумкинки,

иқтисодиётни барқарорлаштириш ва ишлаб чиқаришни ривожлантириш

давлатнинг иқтисодиётни ривожлантириш харажатлари билан чамбарчас

боғлиқ ҳисобланади. Чунки бозор иқтисодиётига ўтишнинг тамойилларидан

бири «Иқтисодиётнинг сиёсатдан устунлиги» деб белгиланган. Шундай экан

биз қачонки мамлакатимиз иқтисодиётини ривожлантирар эканмиз,

шундагина бошқа соҳаларимиз ҳам ривожланади. Чунки ҳозирги кунда

ҳукуматимиз томонидан ривожлантириш учун кичик ва ҳусусий

тадбиркорликка кенг йўл очиб берилган. Биз қанчалик кичик корхоналарни

кўпайтирсак, тадбиркорларга кенг йўл очиб берсак ва шу билан биргаликда

ишлаб чиқаришни ривожлантирсак бюджетга келиб тушадиган даромадлар

шунчалик кўпаяди ҳамда бюджетдан қилинадиган харажатларни амалга

оширишда ҳеч қандай муаммолар бўлмаслиги мумкин.

4. Реал сектор иқтисодиётини барқарор ривожлантиришда солиқ юкини

камайтиришга йўналтирилган механизми

Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг устувор вазифалари

иқтисодиётни модернизациялаш ва диверсификациялаш, давлат

бошқарувчилик функциясини қисқартириш баробарида иқтисодиётга

аралашувини қисқартиришдан иборат. Шу билан биргаликда реал секторда

иқтисодиётини шакллантириш ва ривожлантириш, бюджет-солиқ сиёсати

яхлитлигини таъминлаш, бюджет тақчиллигига йўл қўймаслик муҳим

устувор вазифалар қаторига киради.

Бутун дунё мамлакатлари иқтисодиётига ўз салбий таъсирини

ўтказган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг ҳанузгача бартараф

этилгани йўқ, ҳозирда мазкур инқирознинг иккинчи тўлқини борасида

иқтисодчи олимлар ва мутахассислар томонидан кенг фикрлар юритилмоқда.

Бу бевосита Европа давлатларида вужудга келган бюджет тақчиллиги билан

боғлиқ инқироз сифатида эътироф этилмоқда.

Мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ солиқлар орқали

иқтисодиётни бошқариш механизмини тўғри, оқилона ишлаб чиқиш ва

амалиётга татбиқ этиш чора тадбирлари амалга оширилди. Ўзбекистон

Республикаси янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида ҳам

иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштириш йўналишларидан

бири сифатида солиқ юкини камайтириш эътироф этилган.

Мамлакатимиз мустақиллигининг дастлабки йилларида, иқтисодиётни

эркинлаштириш ва чуқурлаштириш шароитида билдирилган бўлиб, ўша

даврда қўйилган вазифалар, солиқ соҳасида ислоҳотларнинг бош мезони

сифатида амалга оширилди, бугунги кунда ҳам амалга оширилиб

келинмоқда. Ўз вақтида ва тўғри қўйилган вазифалар натижасида бугунги

кунда республикамизда барқарор иқтисодий ўсишга эришилди.

Солиқ тизими ислоҳот жараёнининг таркибий қисми, унинг ички

ҳаракатлантирувчи омили бўлган ҳолда, иқтисодий ислоҳот мақсадларига

энг кўп даражада мувофиқ келиши шарт.

Дарҳақиқат, солиқлар қайта тақсимлаш муносабатларининг фаол

қатнашчиси сифатида капитал йиғишни кучайтириш ёки камайтириш,

аҳолининг тўловга қодирлигини кенгайтириш ёки камайтириш орқали такрор

ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатларини рағбатлантиради ёки камайтиради

ва шу каби дастаклар орқали бутун такрор ишлаб чиқариш жараёнига

жиддий таъсир кўрсатади.

Солиқ мажбурияти иккита параметр, яъни солиқ базаси ва солиқ

ставкаси бўйича аниқланади. Давлатнинг солиқ тўғрисидаги қонунида

солиққа тортиш лозим бўлган соҳа – турли хил кўринишдаги даромадлар,

харажатлар, бойликлар ва ҳар қандай бошқа омиллар белгилаб берилади.

Солиқ ставкасида ушбу базанинг солиқ кўринишищда олинадиган улуши акс

этади. Шунинг учун ҳам, табиийки, солиқ базасининг қандай аниқланиши ва

қандай солиқ ставкалари ўрнатилиши тўғрисидаги масалалар солиққа тортиш

сиёсатининг асосий масалалари ҳисобланади.64

Солиқларнинг функциялари уларнинг моҳиятини, амалиётда ҳаракат

қилағтганлигини кўрсатади. Шундай экан, функция доимо яшаб, солиқ

моҳиятини кўрсатиб туриши зарур65

. Ҳозирги вақтда солиқларнинг

функциялари ва уларнинг аниқ сони борасида мунозаралар мавжуд. Аммо,

замонавий солиққа тортиш тизимида солиқларнинг қуйидаги функцяиларини

ажратиб кўрсатиш мумкин: фискаль, тақсимот, назорат, рағбатлантирувчи,

тартибга солиш.

Солиқнинг фискал функцияси орқали солиққа тортишнинг асосий

вазифаси, яъни давлат молиявий маблағларининг шаклланиши, шунингдек

давлатнинг умумдавлат ва мақсадли дастурларини амалга ошириш учун

маблағларни жамғариш вазифалари амалга оширилади. Солиқ тушумлари

давлат бюджети даромадларининг асосини ташкил қилади. Масалан, АҚШда

солиқ тушумлари давлат бюджетининг 98%ини, Буюк Британияда – 97%,

Францияда – 91%ни ташкил этади. Иқтисодий Ҳамкорлик ва тараққиёт

ташкилоти (ИҲТТ)га аъзо 24 давлатда солиқ тушумларининг бюджет

даромадларидаги улуши 78% (Норвегия) дан 97,8% (Италия)66

гача тебраниб

туради. МДҲ давлатларида солиқ тушумларининг давлат бюджетидаги

улуши кўрсаткичи Россияда – 82,7%, Украинада – 82,2%, Қозоғистонда –

97%, Беларус Республикасида – 97,3%67

ни ташкил этади. Ўзбекистонда

солиқ тушумлари 2018 йил прогноз кўрсаткичларига кўра 92%68

ни ташкил

этади.

Давлатнинг иқтисодий ривожланишида солиқларнинг ушбу

функциясининг муҳим роль ўйнашини таъкидлаш лозим. Бугунги кунда

республикамизда ҳудудларнинг иқтисодий потенциали ва ривожланиш

даражаси турличадир. Ҳудудларни тенглаштириш мақсадида солиқларнинг

64

Девере М.П. Экономика налоговой политики. М., Филинь. 2004, стр.21 65

ЯҳёевҚ. Солиққа тортиш назарияси ва амалиёти. - Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти,

2007. Б-12. 66

Government Financial Statistics/ IMF/. 2003. 67

Статсборник СНГ.М.,2008. 68

mf.uz маълумотлари асосида.

тақсимот вазифасидан фойдаланилади: кам ривожланган ҳудудларда солиқ

тушумлари ушбу ҳудудлар ҳисобида қолади (масалан, Қорақалпоғистон

Республикаси, Хоразм вилояти), ўз навбатида уларга нисбатан ривожланган

ҳудудлар сифатида айрим вилоятларда солиқ тушумларининг фақатгина

маълум бир қисмигина шу ҳудудлар эҳтиёжлари учун қолдирилади (Тошкент

шаҳри ва вилояти, Қашқадарё, Андижон ва Навоий вилоятлари).

Солиқлар орқали давлат аҳоли ва корхоналарнинг молиявий-хўжалитк

фаолиятини, шунингдек даромад ва харажатларнинг манбалари устидан

назорат қилади. Солиқ суммасини пул кўринишида баҳолашнинг

мавжудлиги давлатнинг молиявий ресурсларга бўлган эҳтиёжини даромадлар

кўрсаткичлдари билан миқдорий қиғслаш мумкинлиги имконини беради.

Солиқларнинг назорат функциясини амалга ошириш натижасида солиқ

тизимининг самарадорлиги баҳоланади, фаолият турлари ва молиявий

оқимлар устидан назорат ўрнатилади. Бундан ташқари, солиққа тортишнинг

назорат функцияси орқали бюджет-солиқ сиёсатига ўзгартиришлар

киритишнинг зарурлиги аниқланади.

Солиқлар ва йиғимлар тизими ижтимоий ишлаб чиқаришга, унинг

таркибий тузилишига ва динамикасига, жойлашишига, илмий-техника

тараққиғтини жадаллаштиришга иқтисодий таъсир кўрсатувчи механизщм

бўлиб хизмат қилади. Солиқлар ёрдамида тадбиркорлар фаоллигини

рағбатлантириш ёки аксинча, чеклаб қўйиш ва демак, тадбиркорлик

фаолиятининг уёки бу тармоғи ривожланишига таъсир кўрсатиши мумкин69

.

Ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш ва жаҳон бозорида миллий

корхоналарнинг рақобатбардошлилигини ошириш учун шарт-шароит

яратишда ҳам солиқларнинг рағбатлантириш функциячси муҳим роль

ўйнайди. Солиқлар ёрдамида эркин товар бозори ёки протекционистик

иқтисодий сиёсатни амалга ошириш мумкин. Деярли барча мамлакатларда

ишлаб чиқаришни тараққий эттириш ва замонавийлаштириш учун маълум

бир ҳудудларда инвестицияни рағбатлантириш сиёсати солиқлар орқали

69

МаликовТ.С. Солиқлар ва солиққа тортишнинг долзарб масалалалари. Т.,Академия. 2002, 53-бет.

амалга оширилади. 80-йилларнинг иккинчи ярмига келиб кўплаб

мамлакатларда янги юқори технологияли ишлаб чиқаришни рағбатлантириш

методини қўллаш кенг тарқалган.

Ўзбекистон Республикаси бозор муносабатларини ривожлантириш

жараёнининг муҳим босқичидан ўтмоқда. Иқтисодиётнинг барча

тармоқларида тадбиркорлик фаолияти ва давлатнинг билвосита

бошқаришига асосланган ҳолда рақобатчилик механизмига таяниб. чуқур

тузилмавий ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Билвосита бошқариш ҳақида

гап кетганда, авваламбор, иқтисодий ривожланишнинг муҳим жараёнининг

солиқ тизими орқали амалга оширилиши тушунилади.

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида давлат томонидан

бошқаришни тўғри ташкил этиш ва оқилона солиқ сиёсатини юритиш орқали

солиқ тушумларини кўпайтириш, хўжалик субектларига нисбатан солиқ

юкини пасайтириш имкониятларини кўриб чиқамиз.

Биз иқтисодиётни юксалтиришнинг ҳамда солиқ тушумларини

кўпайтиришнинг асосий йўли бу ишлаб чиқаришни ривожлантиришдир,

деган фикрни асос қилиб олган ҳолда, шу соҳага салмоқли даражада солиқ

имтиёзлари тақдим этиш ва солиқ юкини камайтириш тарафдоримиз. Аммо

айнан қандай ишлаб чиқаришни ривожлантиришдан бошлаш керак деган

саволга жавоб бериш зарур. Жаҳон иқтисодий амалиёти тажрибасига кўра

иқтисодиётни индустрлаштиришни икки хил йўл билан амалга ошириш

мумкин:

катта капитални инвестиция қилишни талаб этувчи ишлаб

чиқаришни (пўлат қуйиш, машинасозлик, автомобилсозлик, самолётсозлик)

ривожлантириш;

маҳаллий русурслардан фойдаланишга асосланган ҳамда меҳнат

сиғими юқори бўлган ишлаб чиқаришни ривожлантириш. Бундай ишлаб

чиқариш асосан ўрта ва кичик корхоналар зиммасига юклатилади.

Иккинчи йўл ривожланаётган давлатлар, шу жумладан,

республикамиз иқтисодиёти учун қулайдир. Чунки бундай давлатлар учун

арзон ишчи кучининг кўплиги ва капиталнинг озлиги хосдир. Солиқ

тушумларини кўпайтириш, аҳоли асосий қисмининг моддий турмушини

яхшилаш, ўрта ва кичик бизнесни ривожлантириш, чет эл валютасига бўлган

эҳтиёжни камайтириш нуқтаи-назаридан ҳам олиб қарайдиган бўлсак

иккинчи йўл маьқулдир.

Солиқ сиёсатини юритишдаги энг асосий муаммолардан бири - бу

солиқларнинг фискаллиги жуда юқорилигидадир. Солиқ фискаллигини

пасайтириш йўлларидан бири эса давлат харажатларини пасайтиришдир

(давлат бюджети миқдори). Бундай харажатлар республикамизда ЯИМга

нисбатан 40,1%ни ташкил этади. Дунё миқёсида олиб қарайдиган бўлсак, бу

нисбатан катта кўрсаткич ҳисобланади. Давлатнинг иқтисодга аралашув

харажатларини ҳам қисқартириш лозим. Чунки солиқ юкини оширувчи,

миллий ишлаб чиқаришни рағбатлантириш учун солиқ имтиёзларининг

қўлланишига тўсиқ бўлувчи омиллардан бири давлатнинг иқтисодиётни

тартибга солиш мақсадида ишлаб чиқилган айрим инвестиция (шу жумладан

ноишлаб чиқариш инвестицияларининг) дастурларининг иқтисодий

ривожланишнинг ҳозирги даври учун энг муҳим эмаслиги оқибатида

молиявий ресурсларнинг самарасиз ишлатилишидир. Бундан ташқари, бутун

дунёда давлат энг самарасиз инвестор деб тан олинган, бизнинг давлат ҳам

бундан мустасно эмас. Республикамизда давлат инвестициялари асосан

юқорида кўрсатилган капитал сиғими юқори бўлган соҳаларга сарфланмоқда.

Бу эса уларнинг даромадлилигини чегаралайди, бинобарин, давлатнинг

ёрдамисиз уларнинг келажагига ишонч йўқ. Давлат субсидиялари эса солиқ

юкини оширади ва давлатнинг валюта захираларини камайтиради. Хўш, бу

соҳаларнинг иқтисодий самараси, иқтисодиёт ва жамият учун иқтисодий

аҳамияти бундай харажат учун арзийдими. Бизнингча, бу саволга ижобий

жавоб бериш мумкин эмас. Индустрлаштириш самарали бўлиши учун, у

аввало, миллий хом ашё базасида ривожланиши, даромадлилиги юқори

бўлиши, ишсизликни камайтириши, аҳолининг моддий фаровонлигини

оширишга хизмат қилиши лозимдир.

Солиқ юкининг ошиш ва валюта заҳираларининг камайиш

сабабларидан яна бири халқаро кредитлардан фойдаланиш ва уларнинг

асосан давлат корхоналари (ёки акцияларнинг контрол пакети давлатнинг

қўлида бўлган корхоналар) орқали мазкур капитал сиғими юқори бўлган

тармоқларга берилишидир. Чунки хорижий кредитлар келажакда давлатнинг

ташқи қарзларини кўпайтиради. Бу қарзлар иқтисодиётга зарар

келтирмаслиги учун уларни инвестиция қилишдан олинган даромад фоиз

ставкасидан юқори бўлиши лозим. Аммо кўп ҳолларда бундай натижага

эришиш мураккаблашмоқда.

8.2-жадвал

Ўзбекистонда солиқ ставкаларининг пасайтирилиши70

Солиқ ва бошқа мажбурий тўловлар тури 2000 йил 2018 йил

Юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи 31 14

Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи 15%, 25%, 36%,

40%

7,5%, 16,5%,

22,5%

Микрофирма ва кичик корхоналар учун ягона солиқ

тўлови

15 5

Юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган

солиқ

4,0 5,0

Ягона ижтимоий тўлов 40 15

Солиқ сиёсатини юритишдаги муаммолардан яна бири хорижий ва

миллий инвесторларга бир хил солиқ шароитининг яратилмаётганидадир.

Республикамизда хорижий инвесторлар ва миллий инвесторларга бир хил

солиқ имтиёзлари тақдим этилиши, шунингдек, бошқа иқтисодий имконият,

шарт-шароит ҳам яратилиши лозимдир. Шуни таькидлаш лозимки, хорижий

инвесторларга солиқ имтиёзларининг берилиши уларнинг

республикамиздаги фаолиятини рағбатлантирувчи омил бўлиши нисбийдир.

Чунки солиқ қонунчилигига асосан, улар Ўзбекистонда тўламаган

солиқларини, ўз давлатида солиққа тортиладиган даромадлар ўртасидаги

фарқ сифатида тўлайдилар. Биз ўзимизнинг мамлакатда олиб қолиш мумкин

бўлган даромадни, бошқа мамлакатга бориб тўлашга имконият берамиз.

70

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ва Президентининг тегишли йиллардаги “Ўзбекистон

Республикасининг асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари ва Давлат бюджети параметрлари прогнози

тўғрисида” қарорлари асосида.

Ҳозирги пайтда уларни жалб қилувчи асосий омил валюта

конвертациясининг очилишидир. Бундан ташқари, ҳозирги босқичда

республикамизда давлатнинг вазифаси хорижий инвестицияларни жалб

қилиш мақсадида макроиқтисодий барқарорликни таьминлаш учун

қуйидагиларни амалга оширишдир:

эркин савдо тартибини жорий этиш;

жорий счетлар бўйича валюта ковертациясинидан фойдаланишни

эркинлаштириш ва уни мураккаблаштирмаслик;

давлат монополиясини қисқартириш;

нархларнинг асосий қисмини бошқаришни чегаралаш ва уларнинг

талаб ва таклифдан келиб чиқишини таьминлаш;

солиқ тизимини соддалаштириш ва юқори даражада аниқ ва

тушунарли бўлишини таьминлаш; солиқ имтиёзларидан самарали

фойдаланиш; солиқ юкини ишлаб чиқаришга нисбатан реал пасайтириш;

обьектив, нейтрал қонунчилик тизимини яратиш.

Булар давлат кафолати орқали эмас бевосита хориж

инвестицияларининг келишини таьминлайди. Улар бизда тақчил бўлган

капитал ва технология олиб кирадилар.

Республикамизда давлат солиқ сиёсатига хос хусусиятлардан бири

шундаки, қўшимча солиқлар ва юқорироқ ставкалар ўрнатиш орқали

бюджетга қўшимча даромадлар келтириш мақсад қилиб қўйилади. Аммо

бунда солиқ тушумларини кутилган даражада кўпайтириб бўлмайди, яьни

солиқларнинг фискалли самарадорлиги пасайиб боради. Бир солиқнинг

жорий этилиши бошқаларининг базасига, бинобарин тушумига таьсир этади.

Масалан, ресурс солиқларининг кўтарилиши фойда солиғи базасини

камайтиради, эгри солиқлар хўжалик субьектларида фойдалилик даражасини

пасайтиради ва ҳоказо. Солиқларни чексиз кўпайтириш мумкин эмас.

Хўжалик субектларидан ундириш мумкин бўлган солиқларнинг максимал

чегарасини қонуний ўрнатиб қўйиш лозим.

Республикамизда охирги йилларда фойда солиғининг камайиши

кузатилмоқда. Фойда солиғи тушумлари мамлакатда ишлаб чиқаришнинг

ҳолатини акс эттиради. Демак иқтисодиётимизнинг ҳозирги даври учун

солиқ тушумларини кўпайтиришнинг энг реал йўли фақат солиқ тўловчилар

сонини кўпайтириш, уларнинг даромадга эга бўлишига имконият яратишдир.

Чунки солиқ тушумлари, энг аввало, ишлаб чиқариш ва товар айланишининг

ўсишига боғлиқ. Бунда фақат аҳоли турмуш даражасига ва харид

қобилиятига салбий таьсир кўрсатувчи эгри солиқлар эмас, балки фойда

солиғининг кўпайишига имконият яратилади. Хўш, республикамизда солиқ

тўловчилар ва солиқ тушумлари сонини кўпайтириш масаласи қандай

ечилиши мумкин. Биз қуйидаги йўлни таклиф этамиз.

Биринчи навбатда, қишлоқ хўжалиги соҳасини ислоҳ қилиш зарур.

Давлатнинг пахтага бўлган харид нархларини аста-секин босқичма-босқич

ошириш зарур. Ўзбекистонда ҳудудларнинг ривожланиши бўйича қишлоқ ва

шаҳар ўртасида катта фарқ бор. Бунинг асосий сабабларидан бири қишлоқ

хўжалигида ишлаб чиқарилган пахтани арзон нархларда сотиб олиш ва четга

сотиш орқали олган даромадларнинг қишлоқ хўжалиги соҳасига қайта

тақсимланмаётганлигидадир.

Бизнингча, қишлоқ хўжалигида яратилаётган даромад бу йўл билан

эмас, балки солиқлар орқали қайта тақсимланиши лозим. Пахтага давлат

харид нархларининг оширилиши (хўжаликларнинг ўзларига пахта сотишга

рухсат этиш тарафдори эмасмиз, чунки бу кўпгина муаммоларни келтириб

чиқаради, ҳозирча харид нархларни оширишнинг ўзи кифоя қилади)

хўжаликларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлайди (ҳозир бу вазият

жуда оғир аҳволда) ва меҳнат унумдорлигини оширади; кучли

рағбатлантирувчи омил вужудга келади. Буларнинг барчаси сўзсиз улар

фойдасини кўпайишига таъсир қилади ва уларни реал солиқ тўловчи

сифатида шакллантиради. Тўғри, давлат ҳозирча пахтани экспорт қилишдан

кўпроқ фойда кўради. Аммо бунда қуйидаги ҳолатлар эьтиборга олиниши

лозим.

Биринчидан, харид нархларни бир йўла жаҳон бозори нархларигача

оширилмайди (ҳозирги пайтда улар ўртасидаги фарқ анча юқори). 3-4 йил

ичида бир тонна пахта толаси харид нархларини 40-50% ошириш мақсадга

мувофиқ. Бунда давлатнинг пахта толаси экспортидан оладиган даромади

тўлиқ эмас ва 35% га камаяди ҳолос, бу ҳам бир йилда эмас.

Иккинчидан, биз юқорида пахта экспортидан келағтган валютанинг

баъзи ҳолларда иқтисодиётга самара (даромад) келтирадиган соҳаларга

ишлатилмаётганлигини таъкидладик. Тўғри, эркин алмаштириладиган

валютага бундан ташқари аҳоли учун айрим озиқ-овқат масалан, шакар,

ўсимлик ёғи, унни пасайтирилган давлат курси бўйича сотиб олинади.

Маълум маънода бундан мақсад аҳолига бу маҳсулотларни арзон сотиш

орқали улар етиштирган маҳсулотларни давлат харидлари орқали арзон

сотиб олиш ўртасидаги фарқни қисман қоплашдир. Аммо аҳоли бу озиқ-

овқатларини турли объектив ва субъектив сабабларга кўра жаҳон бозоридаги

нархларга нисбатан анча юқори нархларда (божлар ва солиқлар, савдо

устамасини қўшиб ҳисоблаганда ҳам) харид қиладилар. Пахтани

етиштирувчи қишлоқ аҳолиси нархлар ўртасидаги фарқдан фойда кўрмайди.

Шу туфайли режалаштириш тузумига хос бўлган бундай қайта тақсимлаш

механизмидан воз кечиб, бошқариладиган бозор механизми талабларини

тўлиқ жорий этиш маъқулдир. Чунки амалдаги қайта тақсимлаш қишлоқ

хўжалиги аҳолисининг фойдасига бўлағтгани йўқ.

Учинчидан, қишлоқ хўжалик корхоналари кўрадиган фойдадан

солиқ ундирилиши натижасида давлатга даромад келади. Аммо бунда

албатта шуни эсда тутиш лозимки бу соҳага вақтинчалик солиқдан

енгилликлар берилиши лозим. Акс ҳолда бу соҳадаги ислоҳотнинг самараси

бўлмайди.

Тўртинчидан, қишлоқ хўжалигида банд бўлган 60% аҳолининг

турмуш даражаси яхшиланади ва харид қобилияти ошади. Демак,

иқтисодиётда «талаб» ошади.

Энди шу билан бир вақтда иқтисодиётда барқарорлик таьминланиши

учун «таклиф» ҳам яратилиши зарур. Аммо асло импорт ҳисобига эмас.

Чунки бунда капиталнинг четга оқиши юз беради, ислоҳот эвазига аҳоли эга

бўлган қўшимча даромад капиталга айланмайди, давлат воз кечган даромад

бир марта аҳоли эҳтиёжини қондиришга ишлатилади, ҳолос, миллий даромад

яратмайди ва иқтисод ривожланиши учун хизмат қилмайди. Ҳозир ҳам аҳоли

қўлидаги маблағлар асосий истеьмол товарлари импорт қилинганлиги учун

четга кетмоқда. Бундай вазиятда солиқларни доимий суръатда тушумини

таьминлаб бўлмайди.

Аҳоли даромадарининг харажат қилинишига эътибор берсак,

статистик маълумотларга кўра унинг 51 фоизи озиқ-овқат маҳсулотлари

учун, 22 фоизи истеьмол товарлари (кийим-кечак) учун ишлатилади71

.

Демак, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш саноатини

ривожлантириш орқали «таклиф»ни яратиш ва уларнинг талабини қондириш

лозим, бизнинг шароитимизда бунинг имкониятлари етарли. Бу ўз навбатида

солиқ тўловчилар сонини ва солиқ тушумларини кўпайтиради. Бунда озиқ-

овқат, тўқимачилик, кийим-кечак тикиш учун ўрта ва кичик корхоналар

ташкил этилади. Бу соҳани ривожлантириш учун иқтисодий асос мавжуд.

Ҳозирги пайтда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш

(озиқ-овқат) саноатининг яхши ривожланмаётганлигига солиқ сиёсатининг

ҳам таъсири борлиги тўғрисида тўхталиб ўтган эдик. Тўқимачилик

саноатининг ривожланмаслик сабабларидан бири эса солиқлар билан бир

қаторда давлат монополияси бўлган пахтанинг миллий корхоналарга ҳам

четга сотиладиган нархларда ҳамда валютага сотилишидир, миллий

корхоналар учун ҳеч қандай имтиёз берилмаган. Технологияларнинг

эскилиги, солиқларнинг юқорилиги улар маҳсулоти таннархини ва нархини

ошириб юборади, бу уларнинг хом ашё ресурсларига яқинлик аҳамиятини,

рақобатбардошлигини ва даромад олиш имкониятини йўққа чиқаради. Шу

туфайли давлат миллий корхоналарга пахтани харид нархларидан бироз

71

Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси ҳисобот материаллари асосида.

юқорироқ нархда сотишлари лозим. Бунда давлатнинг воз кечган даромади

эвазига миллий ишлаб чиқариш ривожланади ва кўпгина муаммоларнинг,

яьни ишсизлик, пулнинг қадрсизланиши, валютага бўлган эҳтиёжни

камайтириш, солиқ тушумларини кўпайтириш ва бошқаларнинг ҳал

қилинишига имконият беради. Бундан ташқари давлат тартиблаш функцияси

орқали яна уларнинг ривожланиши учун имконият яратиши лозим. Бунинг

учун шу тармоқлар маҳсулотлари импорти учун протекционизм сиёсатини

қўллаш мумкин. Аммо у вақтинчалик бўлиши лозим. Чунки бу рақобатни

йўқотиб, маҳсулот сифатининг яхшиланишига, меҳнат унумдорлигини

ошишига, таннархни пасайтиришга бўлган рағбатни йўқотади. Шу туфайли

мамлакат ичида рақобат муҳитини яратиш учун кўплаб шундай ўрта ва кичик

корхоналар ташкил этилиши ва яна бир муҳим жиҳати борки, бу ишлаб

чиқариш соҳаси албатта хусусий секторга топширилиши лозим. Давлат эса

хусусий сектор фаолиятини рағбатлантирувчи меьёрий ҳужжатлар ишлаб

чиқиш орқали улар фаолиятини қўллаб-қувватлаши лозим. Пахтага давлат

харид нархларининг ошиши бу янги тармоқлар маҳсулотига талабни

кўпайтириб, уларнинг ривожланишини таьминлайди.

Шундай қилиб, давлат томонидан оқилона ва самарали солиқ

сиёсатини юритиш иқтисодиётни ривожлантиришнинг бинобарин аҳоли

турмуш даражасини яхшилашнинг муҳим йўлларидан бўлиб қолади.

Муҳокама учун саволлар

1. Реал секторни давлат томонидан тартибга солишнинг бюджет-солиқ

сиёсатининг аҳамиятини асослаб беринг?

2. Бюджет-солиқ сиёсатининг иқтисодий мазмунини ва унинг реал секторга

таъсирининг молиявий дастаклари кўрсатиб беринг?

3. Бюджет сарф харажатлари орқали реал сектор иқтисодиёнинг барқарор

ривожланишига таъсир этувчи омилларинитушунтириб беринг?

4. Бюджет даромадлари орқали реал сектор иқтисодиётига таъсир этувчи

қандай дастакларини биласиз?

5. Солиқ юки даражасини оптималлаштириш орқали реал сектор

иқтисодиётига таъсир этувчи омилларни аниқланг?

9-МАВЗУ. РЕАЛ СЕКТОРНИ ТАРТИБГА СОЛИШДА ДАВЛАТНИНГ

ПУЛ-КРЕДИТ СИЁСАТИ ВОСИТАЛАРИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мазкур мавзуда пулга талабнинг

шаклланиши, пул таклифининг амалга оширилиши ва унинг ҳажмини

назорат қилиш, пул эмиссиясини амалга оширилиши, пул-кредит

сиёсатининг моҳияти ва воситалари очиб берилган.

1. Пул-кредит сиёсатининг моҳияти ва унинг реал секторни тартибга

солишда тутган ўрни.

2. Пулга талаб ва пул таклифининг мутаносиблиги. Пул

эмиссияси ва уни назорат қилиш.

3. Реал секторни тартибга солишда пул-кредитнинг замонавий

воситаларидан фойдаланиш.

1. Пул-кредит сиёсатининг моҳияти ва унинг реал секторни тартибга

солишда тутган ўрни

Пул-кредит сиёсати давлат иқтисодий сиёсатининг таркибий қисми

сифатида иқтисодиётни ривожлантиришнинг муҳим омили ҳисобланади.

Аммо пул-кредит сиёсатини амалга оширишда йўл қўйилган хатолар

иқтисодиётда салбий оқибатларга, хусусан, инфляция жараёнларининг

кучайишига, ишлаб чиқаришнинг пасайишига, қолаверса, мамлакат

иқтисодиётининг инқирозга юз тутишига ҳам олиб келиши мумкин. Шу боис

иқтисодий инқирознинг олдини олишда ва макроиқтисодий барқарорликни

мустаҳкамлашда пул-кредит сиёсатининг самарадорлигини ошириб бориш

муҳим аҳамият касб этади.

Пул-кредит сиёсати умумдавлат иқтисодий сиёсатининг таркибий ва

ажралмас қисми сифатида мамлакатда макроиқтисодий барқарорликка

эришиш, иқтисодий ўсишни таъминлаш ва уни мустаҳкамлашда энг муҳим

ўринни эгаллаб келганлиги аллақачон жаҳон тажрибасида исботланган ва у

ҳозирги пайтда ҳам иқтисодиётда ўз самарасини бермоқда.

Айнан пул-кредит сиёсати мамлакатда миллий валюта ва нархлар

барқарорлигини таъминлаш асосида юқорида қайд этилган ўта муҳим

мақсадларга эришишда қулай шарт-шароитлар яратади ва у бозор

иқтисодиёти давлат томонидан иқтисодиётни тартибга солишнинг энг муҳим

ва самарали воситаси ҳисобланади.

Пул-кредит сиёсатининг иқтисодий моҳияти бу - Марказий банк

томонидан миллий валюта ва нархлар барқарорлигини таъминлашга, пул

массаси, банк тизимининг ликвидлилигини ҳамда тўлов балансини тартибга

солишга, макроиқтисодий ва молиявий барқарорликни, иқтисодий ўсишни

мустаҳкамлашга йўналтирилган воситалар, усуллар ҳамда чора –тадбирлар

йиғиндисидир.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, пул-кредит сиёсатининг келгуси

йилга мўлжалланган асосий йўналишлари ишлаб чиқилаётганда Марказий

банк эътиборни ҳукумат томонидан қўйилган қатор мақсадларга: иқтисодий

ўсиш, инфляция, валюта курси, фоиз ставкалари, тўлов баланси, молия,

хусусан, пул ва валюта бозорларининг барқарорлигини таъминлашга

қаратади. Ҳозирги пайтда инфляция даражаси ва миллий валюта курсини

барқарор ушлаб туриш пул-кредит сиёсатининг пировард мақсадлари

ҳисобланади.

Пул-кредит сиёсатини амалга оширишда Марказий банк, энг аввало,

пул таклифи миқдорини иқтисодиётнинг пулга бўлган реал талабини

мувофиқлаштиради, муомалада ортиқча пул массаси пайдо бўлишининг ва

инфляциянинг келиб чиқишини олдини олишига қаратилган чораларни

кўради. Шунинг учун барча мамлакатлар Марказий банкларининг бош

мақсади-нархларнинг оқилона ва барқарор даражада бўлишини таъминлаб

туришдан иборат. Ушбу мақсадга эришишнинг асосий воситаси бўлиб, пулга

бўлган талаб ва таклифнинг мувозанатини сақлаган ҳолда пул массаси

миқдорини тартибга солиш ҳисобланади. Бироқ, Марказий банкларнинг бош

мақсади фақат нархлар даражасининг барқарорлигини таъминлашдан иборат

бўлибгина қолмасдан, балки улар ўз ваколати ва функцияларига кўра

макроиқтисодий барқарорликни, реал иқтисодий ўсиш ва паст даражадаги

ишсизликни таъминлаш учун ҳам маъсулдирлар. Шу сабабли, Марказий банк

ўз зиммасига юклатилган вазифаларни бажаришлари учун пул-кредит

сиёсатининг замонавий воситаларидан самарали фойдаланган ҳолда пул

бозори, банк тизими ликвидлилиги ҳолатига ва умуман иқтисодиётга

сезиларли даражада таъсир кўрсатади. Шу боис, Жаҳон банки амалиётида

пул-кредит сиёсатига иқтисодчи олимлар, мутахассислар ва ҳукумат

томонидан алоҳида эътибор берилади.

Назарий жиҳатдан олганда, пул-кредит сиёсати конъюнктуравий

сиёсатнинг такомиллашган воситаси бўлиши керак. Аммо Ж.Кейнсда

марказий банкларнинг фоиз ставкаларини тез-тез ўзгартириб туриш

имконияти ва хоҳишига нисбатан шубҳа пайдо бўлди. Ж.Кейнс

тарафдорлари пул-кредит сиёсатининг самарасизлиги омиллари таҳлилини

кучайтирдилар ва бу омиллар иккиёқлама мазмунга эга, деган хулосага

келдилар. Бир томондан, банк тизими пул массасини тез ва самарали

бошқариш имконига эга эмас; иккинчи томондан, умумий талабни таҳлили

пул массасини зарур ўзгаришлари хусусидаги саволга аниқ жавоб бера

олмайди.72

Ж.Кейнснинг пулларга талаб назарияси бир қатор ривожланган

мамлакатларнинг марказий банкларининг фаолиятида, монетар сиёсатнинг

назарий-услубий асоси сифатида, қўлланди. Масалан, АҚШда ФЗТ

томонидан иккинчи жаҳон урушидан кейинги дастлабки йилларда фоиз

ставкаларининг пул массасига таъсирини таъминлаш сиёсати олиб борилди.

Бунинг натижасида мазкур даврда, АҚШ молия бозорларида, пул

72

Кейнс.Дж. М. Избранные произведения.-М.: Экономика, 1993.

массасининг ўсиши билан фоиз ставкасининг пасайиши ва аксинча, фоиз

ставкаси юқори бўлган шароитда пул массасининг ўсиш суръати

пасайганлигини гувоҳи бўлиш мумкин. Масалан, АҚШ иқтисодиётида 1963

йилдан 2000 йилгача, яъни 37 йил давомида пул массаси йилига ўртача 7,6

фоиздан ўсган бўлса, ўртача йиллик фоиз ставкаси 6,4 фоизни ташкил этган

холда инфляция даражаси йилига ўртача 4,8 фоизга ўсган. Шунингдек, 1963

йилда пул массаси 8,5 фоизга ўсган бўлса, фоиз ставкаси 3,5 фоизни ташкил

этган. 1970 йилда фоиз ставкасининг 6 фоизгача оширилиши билан пул

массасининг ўсиши кескин камайиб 3,9 фоизни ташкил этган.

М. Фридменнинг пул-кредит назарияларини ривожлантириш йўлидаги

буюк хизматларидан бири бўлиб, муомаладаги пул массасининг қатъий

белгиланган ўсиш суръатларини жорий этиш ва уни Марказий банк

томонидан оралиқ нишон сифатида назорат қилишнинг зарурлигини илмий

жиҳатдан асослаб берганлиги ҳисобланади. М. Фридмен дастлаб пул

массасининг йиллик 3-5 фоиз атрофида ўсишини белгилаб олишни ва унга

риоя этиш тадбирларини амалга оширишни таклиф қилган. Унинг фикрига

кўра, пул массасининг ушбу миқдорда ўсиши иқтисодиётда иқтисодий

фаолликни кучайтиради. Пул таклифининг ўсиши йилига 3-5 фоиздан юқори

бўлса, унда инфляция ўса бошлайди, агар, иқтисодиётда пул таклифининг

ўсиши 3-5 фоиздан кам бўлса, ЯММнинг ўсиш суръати пасая бошлайди.

Монетаристлар пулларга талаб ва таклиф функцияларининг назарий ва

эмпирик таҳлили асосида конъюнктуравий пул-кредит сиёсатининг

имкониятлари ва чегараларини аниқладилар. Хусусан, К. Бруннер пул-кредит

сиёсатининг таъсир этиш имкониятларини қуйидаги уч омил билан изоҳлади:

1. Марказий банкнинг интервенциялари пул базасининг тебранишини

юзага келтиради.

2. Пул базасининг тебраниши пул массасининг ўзгаришини

белгилайди.

3. Пул массасининг ўзгариши номинал даромадларнинг тебранишини

белгилайди73

.

Дастлабки икки омил Марказий банкнинг пул массасини назорат

қилиш қобилиятини, учинчи омил эса пулларга талаб функциясининг шакли

ва барқарорлигини белгилайди.

М.Фридмен пул массасини назорат қилиш билан боғлиқ

қийинчиликларни яхши англаган. Шунинг учун ҳам у Федерал Заҳира

Тизимини ислоҳ қилишнинг бир неча вариантларини таклиф қилди. Ислоҳ

қилишнинг асосий мақсади айрим банкларнинг Федерал Заҳира Тизимининг

интервенцияларига нисбатан номақбул ҳаракатларига барҳам бериш эди.

Шунингдек, М. Фридмен таъкидладики, очиқ бозор сиёсати Федерал Заҳира

Тизимининг векселларни қайта ҳисобга олиш ва мажбурий заҳираларни

бекор қилиш мақсадида пул бозорига таъсир этишининг ягона механизми

ҳисобланади74

.

Монетаристлар кейинчалик Марказий банк томонидан пул массасини

самарали назорат қилиш шартларига аниқлик киритдилар. Бу шартлар бир

вақтнинг ўзида пул базасига ҳам, кредит мультипликаторига ҳам

тегишлидир. Пул базасининг эмиссияси қисман Марказий банкнинг очиқ

бозор сиёсати доирасида амалга оширилади. Пул базаси эмиссиясининг

иккинчи қисми эса банк тизимига нисбатан мутлақо экзоген омил сифатида

амалга ошади. Бунга мисол қилиб олтин-валюта заҳираларининг ўзгаришини,

Давлат бюджети харажатларини молиялаштириш ҳажмидаги ўзгаришларни

келтириш мумкин.

Монетаристларнинг фикрига кўра, АҚШ молия тизимида бу шартлар

самарали амалга оширилмоқда. Масалан, Федерал Заҳира Тизими банк

тизимининг инқирозини келтириб чиқармаган ҳолда очиқ бозордан сотиб

олинаётган қимматли қоғозлар сонини лимитлаштириши мумкин. Гап

шундаки, америка банклари одатда ортиқча заҳираларга эга бўлади. Бундан

ташқари, уларнинг ихтиёрида молия бозорларида сотилиши мумкин бўлган 73

В.М.Усоскин. Денежный мир Мильтона Фридмена.-Москва: ФиС, 1979.-с.73. 74

В.М.Усоскин. Денежный мир Мильтона Фридмена.-Москва: ФиС, 1979.-с.57.

облигациялар мавжуддир. Шу билан бирга, айрим банкларнинг Федерал

Заҳира Тизими олдидаги қарздорлиги катта ва доимий ҳисобланмайди.

Ниҳоят, Федерал Заҳира Тизими молия ва валюта бозорларининг фаолиятига

бевосита аралашмайди.

Монетаристлар ва кейнсчилар ўртасидаги аҳамиятга молик қарама-

қаршиликлардан бири бюджет сиёсати ва пул-кредит сиёсатининг

устуворлиги хусусидаги қарашлар ҳисобланади.

Монетаристлар пул-кредит сиёсатининг талабларини ҳисобга олмасдан

амалга ошириладиган бюджет сиёсатини самарали бўлиши мумкин эмас деб

ҳисоблайдилар. Уларнинг фикрига кўра, пулларга бўлган талабнинг

эластиклиги фоиз ставкаларига нисбатан заифдир, агар пул массаси ўсмасдан

даромад ошса, одатда, фоиз ставкаларининг ўсиши юз беради. Ушбу ўсиш

пулларга бўлган талабнинг эластиклигини фоиз ставкаларига нисбатан

заифлиги натижасида янада юқори бўлиши мумкин. Фоиз ставкаларининг

ўсиши инвестиция харажатларини қисқартиради ва даромадларнинг ўсишига

тескари таъсир қилади.

Шубҳасиз, етакчи пул-кредит концепцияларининг асосий

масалаларидан бири Марказий банкнинг иқтисодий ва сиёсий мустақиллиги

масаласидир. Халқаро амалиётда ушбу омил пул-кредит сиёсатининг

самарадорлигини таъминловчи асосий омиллардан бири эканлиги ўз

исботини топди. Марказий банкларнинг мустақиллик даражаси 4 баллик

шкала бўйича аниқланади ва ушбу шкалага кўра, мустақиллик даражаси

нисбатан юқори бўлган марказий банклар сифатида Германия, Швейцария ва

АҚШ марказий банклари эътироф этилади. Айнан ушбу мамлакатларнинг

миллий валюталари барқарорлик даражаси юқори бўлган валюталар

ҳисобланади.

М. Фридмен Марказий банк ҳукуматдан мутлақ даражада мустақил

бўлиши керак, деган ғояни илгари сурди. Бу ғоя унинг ҳукумат

харажатларини Марказий банк кредитлари ҳисобидан молиялаштиришга чек

қўйиш хусусидаги таклифида, шунингдек, пул массасининг қатъий ўсиш

қоидасини жорий этиш хусусидаги таклифларида ўзининг ёрқин ифодасини

топди.

Умуман олганда, ҳар қандай Марказий банк Қонунга бўйсунади ва

унинг бош мақсади мамлакатда баҳолар барқарорлигига эришиш

ҳисобланади.

Марказий банкнинг мустақиллик даражаси миллий валютанинг

алмашув курсини шакллантириш жараёнида ҳам намоён бўлади. Агар

валютанинг алмашув курси ҳукумат томонидан белгиланадиган бўлса, у

ҳолда Молия вазири Марказий банкка валюта бозоридаги интервенция

ҳажмини белгилаб беради. Бу эса, ўз навбатида, Марказий банкнинг

мустақил пул-кредит сиёсатини амалга ошириш имкониятини камайтиради.

Бундай шароитда Марказий банк эмас, балки ҳукумат миллий валюта

курсининг барқарорлигини таъминлаш юзасидан жавобгар ҳисобланади.

Бунда мустақил Марказий банкни юзага келтириш учун оралиқ,

келиштирувчи вариантдан фойдаланиш мумкин. Ушбу вариантнинг моҳияти

шундаки, ҳукумат валюта курсини шаклланиш механизмини белгилаб

беради, лекин Марказий банкнинг валюта бозоридаги операцияларига

аралашмайди.

Мустақил Марказий банкни юзага келтириш муаммоси муҳим

ташкилий-сиёсий жиҳатга эгадир. Мустақил Марказий банк сиёсатчиларнинг

инфляциянинг ўсишига, мамлакат ташқи қарзининг кўпайишига олиб

келувчи ҳаракатларига қарши тура олиши зарур. Бундай Марказий банкка

ёрқин мисол қилиб Бундесбанкни кўрсатиш мумкин. Бундесбанкни бундай

мақомга эга бўлишида америка оккупацион ҳукуматининг хизмати катта.

Улар Ғарбий Германия ҳукмрон доираларининг эътирозларига қарамасдан

Бундесбанкни мустақил бўлишини талаб қилдилар. Европа Иттифоқига аъзо

бўлган бошқа мамлакатларнинг марказий банклари тўғрисидаги қонунлар

ХХ асрнинг 30-40-йилларида қабул қилинган бўлиб, уларда марказий

банкларни мустақил қилиш вазифаси қўйилмаган эди. Чунки бу даврда

Марказий банкнинг пул-кредит сиёсати ҳукумат иқтисодий сиёсатининг

ажралмас таркибий қисми ҳисобланар эди.

Федератив давлат тузилишига эга бўлган мамлакатларда марказий

банкларнинг мустақиллигини таъминлашдаги жиддий тўсиқлардан бири улар

билан маҳаллий ҳокимият органлари ўртасидаги ўзаро муносабатлар

ҳисобланади. Марказий банкнинг маҳаллий ҳокимият органларидан

мустақиллигини таъминлашда АҚШ ФЗТнинг тажрибасидан фойдаланиш

катта аҳамиятга эгадир. АҚШда заҳира банклари мамлакатни, унинг

маъмурий бўлинишига боғлиқ бўлмаган ҳолда, бўлиб олган. Битта заҳира

банки бир неча штатга хизмат кўрсатиши мумкин. Айни вақтда, битта штат

бир неча заҳира банкининг юрисдикциясида бўлиши мумкин. Бундай

шароитда, маҳаллий ҳокимият органларининг заҳира банкларига тазйиқ

кўрсатиш имконияти кескин камаяди.

Бир вақтнинг ўзида шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Марказий

банкнинг мустақиллик даражасини унинг пул-кредит сиёсатига таъсири

турли мамлакатларда турличадир. Мустақил Марказий банк иқтисодиётни

инқироз ҳолатидан олиб чиқишга ёки иқтисодий ўсишни таъминлашга қодир,

деган хулосани шакллантириш мумкин эмас. Аммо шу нарса шубҳасизки,

ҳукуматга бўйсунадиган Марказий банк инфляцияни жиловлай олмайди, пул

муомаласининг барқарорлигига салбий таъсир қилувчи омилларга барҳам

бера олмайди. Мустақил Марказий банк банк операцияларини

макродаражада самарали тарзда тартибга солади, пул-кредит тизимининг

барқарорлигини таъминлай олади.

Шундай хулосаларга келиш мумкинки, биринчидан, икки кейнсчилик

ва монетаризм оқимлари ўртасида ҳали ўз ечимини топмаган мунозаралари

масалалар талайгина. Шулардан бири бюджет ва пул-кредит сиёсати

самарадорлиги масаласидир. Иккинчидан, пул массаси ва давлат қарзи

тебранишининг иқтисодий фаолликка ва баҳоларнинг умумий даражасига

таъсири пулларнинг алмашиниш хусусиятига боғлиқ. Учинчидан,

М.Фридменнинг пул қоидалари сезиларли қисми халқаро банк амалиётида

кенг кўламда қўлланилмоқда ва пул-кредит сиёсатининг бюджет сиёсатига

нисбатан самарали эканлигини исботлади, дейиш мумкин.

2. Пулга талаб ва пул таклифининг мутаносиблиги. Пул эмиссияси ва

уни назорат қилиш

Пулга талабнинг классик назарияси. Пулнинг миқдорий назарияси

пулга бўлган талабни алмашинув тенгламаси ёрдамида аниқлайди.

Пулнинг айланиш тезлиги, иқтисодиётда битимлар таркиби нисбатан

барқарор бўлганлиги учун ҳам доимий катталик деб қабул қилинади. Аммо

банк тизимига ҳисоб-китобларни тезлаштирувчи техник воситалар жорий

қилиниши натижасида у ўзгариши мумкин. V доимий бўлган шароитда

алмаштириш тенгламаси қуйидагича бўлади:

M*V = P*Y (Фишер тенгламаси).

Бундан:

P*Y номинал ЯИМ миқдорини англатилиши ва доимий миқдорлигини

ҳисобга олсак, муомала учун зарур бўлган пул миқдори ишлаб чиқарилаётган

товарлар ҳамда хизматлар миқдори, уларнинг баҳоси ўзгаришларига,

бошқача айтганда, номинал ЯИМ ўзгаришига боғлиқ. Муомаладаги пул

массасининг ўзгариши, классик назарияга кўра, Y секин ўзгариши туфайли

асосан баҳолар даражасига таъсир кўрсатади. Бу ҳолат “пулнинг

нейтраллиги” номини олган.

Монетаристлар қоидасига кўра ҳукумат пул массасининг ўсиш суръатини,

реал ЯММнинг ўртача ўсиш суръати даражасида таъминлаб турсалар

иқтисодиётда баҳолар даражаси барқарор бўлади.

Фишер тенгламасидан ташқари бу тенгламанинг бошқа бир шакли

Кембриж тенгламасидан ҳам кенг фойдаланилади:

M=k*PY

Бу ерда: k= 1/V пулнинг айланиш тезлигига тескари миқдор.

k- коэффициентни номинал пул миқдори (М)нинг даромадлар (Р-У) даги

улушини кўрсатади.

Кембриж тенгламаси турли даражада даромадли бўлган турлича молиявий

активлар мавжудлигини ва даромадни уларнинг қайси бири кўринишида

сақлашни танлаш имконияти мавжудлигини кўзда тутади.

Пулга реал талаб қуйидаги кўринишда ҳисобланади:

(M/P)d =kY

Бу ерда: М/Р -“реал пул қолдиғи”, “пул маблағларининг реал заҳираси”

деб номланади.

Пулга талабнинг кейнсча назарияси. Пулга талабнинг Кейнс назарияси,

ликвидлиликнинг афзаллиги назарияси, пулни нақц кўринишда сақлашга

кишиларни ундовчи уч сабабни ажратиб кўрсатади:

- трансакцион сабаб (жорий битимлар учун нақд пулга талаб);

- эҳтиёткорлик сабабли (кўзда тутилмаган ҳолатлар учун маълум

- миқдорда нақд пулларни сақлаш);

- спекулятив сабаб (фойда олиш мақсадида қимматли қоғозлар сотиб

олиш учун пулга талаб).

Реал пул заҳираларига талаб функциясини қуйидаги кўринишда

тасвирлаймиз:

М/Р = f(R)

Бу тенглама кўрсатаяптики, пулга бўлган талаб миқдори фоиз ставкаси

функцияси экан. Графикда фоиз ставкаси ва реал пул заҳиралари миқдорига

талаб тескари боғликликка эга эканлиги кўринади. Чунки, юқори фоиз

ставкаси пулга талаб миқдорининг камайишини кўрсатади

Классик ва кейнсчиларга хос ёндашувларни умумлаштириб, пулга

талабнинг қуйидаги омилларини ажратиб кўрсатиш мумкин:

1) даромадлар даражаси; 2) пулнинг айланиш тезлиги; 3) фоиз

ставкаси.

Агар классик назария пулга талабни асосан, реал даромад ҳажми билан

боғласа, кейнсчиларда эса пулга талаб асосан, фоиз ставкасига боғлиқ деб

ҳисобланади.

9.1-чизма. Пулга талаб графиги

Пулнинг айланиш тезлигини ҳисобга олмаганда, реал пул қолдиғига

талаб формуласи қуйидагича бўлади:

(M/P) D=f (R,Y).

Бу ерда: R - фоиз ставкаси; Y - реал даромад.

Чизиқли боғлиқликни эътиборга олсак, қуйидагича формула ҳосил

бўлади:

(M/P)D=kY-hR.

Бу ерда: k ва h - пулга талабнинг даромадлар ва фоиз ставкасига

таъсирчанлигини ифодаловчи коэффициентлар; k - фоиз ставкаси (реал фоиз

ставкаси).

Реал фоиз ставкаси номинал фоиз ставкасидан инфляция суръатини

айириб топилади.

Даромад даражасининг ўзгариши фоиз ставкаси ўзгармас бўлган

шароитда ҳам пулга талабнинг кўпайишига олиб келади. Бу графикда пулга

талаб эгри чизиғининг силжиши кўринишида намоён бўлади.

Пул таклифи. Банк мультипликатори. Пул таклифи (Ms) ўз ичига

банк тизимидан ташқаридаги нақд пуллар (С) ва зарур бўлганда (Д)

иқтисодий агентлар битимлар учун ишлатиши мумкин бўлган депозитларни

олади:

М8 = С+Д.

Аксарият мамлакатларда давлат пул чиқаришда монопол ҳуқуққа эга.

Уни амалга ошириш ҳуқуқи нисбатан мустақил муассаса Марказий банк

ихтиёрида. “Марказий банк Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонуний

тўлов воситаси сифатида банкнотлар ва тангалар кўринишидаги пул

белгиларини муомалага чиқариш мутлақ ҳуқуқига эга”. Аммо пул таклифини

кўпайтириш имконига ёки пул яратиш қобилиятига тижорат банклари ҳам

эга. Улар кредитлар бера бориб, тўлов воситалари эмиссиясини ёки кредит

мультипликациясини амалга оширади. Бу жараённи формула кўринишида

қуйидагича ёзишимиз мумкин:

М = (1/rr) хД

Бунда: М-пул таклифи ҳажми; rr - мажбурий заҳиралаш нормаси;

Д—дастлабки депозит.

Келтирилган формуладан кўриниб турибдики, пул таклифи . 1/rr

коэффицентига боғлиқ бўлиб, уни банк мультипликатори ёки пул

экспансияси мультипликатори, деб аталади. У ушбу банк заҳиралар

нормасида ортиқча захираларнинг бир пул бирлиги билан яратилиши мумкин

бўлган янги кредит пулларининг энг кўп миқдорини билдиради.

Пул таклифининг кенгайтирилган модели. Пул мультипликатори.

Пул таклифининг умумлашма модели Марказий банкнинг пул таклифидаги

роли ҳамда пулнинг бир қисмини депозитлардан нақд пулларга оқиб ўтишни

ҳисобга олган ҳолда ёзилади. Бу модел бир қатор янги ўзгарувчиларни ўз

ичига олади. Булар:

- пул базаси (резерв пуллар, юқори қувватли пуллар) - банк тизимидан

ташқаридаги нақд пуллар ва тижорат банклари Марказий банкда сақлайдиган

депозитлар суммаси;

- депонентлаш коэффициенти - Сг = С/Д.

Пул таклифи пул базаси ва пул мультипликатори миқдорига боғлиқ. Пул

мультипликатори пул базасининг бир миқдорга ошиши натижасида пул

таклифи қандай ўзгаришини кўрсатади. Марказий банк пул таклифини

авваламбор, пул базасига таъсир этиш йўли билан тартибга солади.

Мамлакатда пул миқдори кўпаяди, агар:

— пул базаси ўсса;

— мажбурий заҳиралаш нормаси пасйтирилса;

— тижорат банкларининг ортиқча резервлари камайса;

— нақд пулларнинг депозитлар умумий суммасига нисбати пасайса.

Пул бозоридаги мувозанат. Пул бозори модели пулга талаб ва таклифни

бирлаштиради. Дастлаб, соддалик учун пул таклифи Марказий Банк

томонидан назорат қилинади ва (М/Р) даражасида қайд қилинган деб оламиз.

Агарда М — пул таклифини, Р — нархлар даражасини билдирса, М*/Р* пул

воситаларининг реал захираси миқдорини кўрсатади.

(М/Р) s = М*/P*

Бу ерда: М — пул таклифи даражасини билдиради;

Р — баҳолар даражаси (ушбу моделда экзоген ўзгарувчи)ни кўрсатади.

Юқоридаги чизма реал пул таклифи миқдоридаги фоиз ставкасига боғлиқ

бўлмаган вазиятни кўрсатади. Шунинг учун реал пул воситалари таклифи

графикда кўрсатаётганимиздек вертикал чизиқ кўринишига эга бўлади. Бу

ҳолат фоиз ставкаси қанчалик ўзгаришига қарамасдан реал пул таклифи

миқдори ўзгармасдан қолган вазиятни акс эттиради.

Баҳолар даражасини ҳам барқарор деб қабул қиламиз. Бу ҳолатда реал пул

таклифи М*/Р* га тенг ва графикда Ms тўғри чизиқ кўринишига эга бўлади.

Пул талаби берилган даромад даражасида фоиз ставкасига тескари

пропорционал эгри чизиқ кўринишига эга. Мувозанат нуқтасида пул талаби

ва таклифи ўзаро тенг. Ўзгариб турувчи фоиз ставкаси пул бозорини

мувозанатда ушлаб туради. Фоиз ставкасининг ўзгариши натижасида

иқтисодий агентлар ўз активлари таркибини ўзгартиргани туфайли пул

бозорида мувозанатга эришиш учун вазиятга таъсир этиб уни ўзгартириш

зарур ва мумкиндир.

3. Реал секторни тартибга солишда пул-кредитнинг замонавий

воситаларидан фойдаланиш

Марказий банк пул-кредит сиёсатини амалга оширишда унинг

анъанавий инструментларидан (қайта молиялаш сиёсати, мажбурий заҳира

сиёсати, очиқ бозор сиёсати, валюта сиёсати ва депозит сиёсати) фойдаланиш

амалиёти ҳал қилувчи ўрин тутади75

. Нафақат ривожланган саноат

мамлакатларида (катта еттилик давлатлари – АҚШ, Япония, ГФР, Франция,

Буюк Британия, Италия ва Канада), балки ўтиш иқтисодиёти мамлакатларида

ҳам анъанавий монетар инструментлардан фойдаланиш пул-кредит

сиёсатини амалга оширишнинг таянч воситалари вазифасини бажармоқда.

Биз магистрлик диссертациясининг мазкур бобини ёзиш жараёнида

анъанавий монетар воситаларнинг макроиқтисодий барқарорликни

таъминлашдаги ўрни ва аҳамиятига баҳо берамиз.

Марказий банк қайта молиялаш сиёсати анъанавий монетар

инструментларнинг турларидан бири ҳисобланади. Қайта молиялаш сиёсати

Марказий банк томонидан тижорат банкларини кредитлаш билан боғлиқ

бўлган тадбирларнинг мажмуи бўлиб, ушбу сиёсат қуйидаги уч хил

кредитлаш усулидан фойдаланилган ҳолда амалга оширилади76

:

а) тижорат банкларини Марказий банк томонидан уларнинг балансидаги

тратталарни қайта ҳисобга олиш йўли билан кредитлаш усули;

б) тижорат банкларини Марказий банк томонидан уларнинг

балансидаги қимматли қоғозларни гаровга олиш йўли билан кредитлаш

усули;

в) тижорат банкларини тўғридан - тўғри кредитлаш усули.

Мазкур усулда берилган кредитлар овердрафт шаклида ёки муддатли

кредитлар шаклида берилади.

Ўзбекистон Республикаси хўжалик амалиётида миллий валютада

эмиссия қилинган тратталар муомаласининг мавжуд эмаслиги мамлакатимиз

Марказий банки дисконт сиёсатини шакллантириш имконини бермайди. Бу

эса, ўз навбатида, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг қайта

75

Абдуллаев У.А. Марказий банкнинг монетар сиёсати ва унинг иқтисодий ўсиш суръатларига таъсири. иқт.

фан. ном. Олиш учун ёзилган дисс. автореферати.-Тошкент, БМА. 2011.-21 б. 76

Белоглазова Г.Н. Деньги, кредит, банки: учебник.— Москва: Юрайт, 2006.-621с.

молиялаш ставкасининг муомаладаги пул массасига таъсир этиш даражасига

ва шунинг асосида миллий валютанинг барқарорлигини таъминлашдаги

аҳамиятини оширишга нисбатан кучли салбий таъсирни юзага келтиради.

Англия Марказий банкининг расмий баёнотида ҳисоб ставкасининг

оширилиши инфляцияни жиловлаш мақсадида амалга оширилганлиги

эътироф этилган77

. Айрим ўтиш иқтисодиёти мамлакатларида марказий

банклар қайта молиялашнинг қатор инструментларидан фойдаланиш

амалиётини йўлга қўйишга муваффақ бўлдилар. Масалан, Россия

Федерацияси Марказий банки ломбард кредитлари бериш, овернайт,

овердрафт, муддатли кредитлар бериш амалиётини жорий этишга муваффақ

бўлди. Шуниси характерлики, Россия Марказий банки томонидан

берилаётган ломбардли кредитлар нафақат юқори ликвидлилик хусусиятига

эга бўлган ҳукумат ва Марказий банкнинг қимматли қоғозлари билан, балки

юқори ишончга эга бўлган Россия компанияларининг қарз мажбуриятлари

билан ҳам таъминланмоқда. Бунинг натижасида Россия Марказий банкининг

ломбард кредитлари бериш имконияти янада ошмоқда78

.

Мажбурий захира сиёсати Марказий банк пул-кредит сиёсатининг

анъанавий инструментларидан бири ҳисобланади. Ушбу инструмент дастлаб

тижорат банкларининг кредит экспансиясини жиловлаш мақсадида АҚШ

банк амалиётига жорий қилинган эди79

.

Ҳозирги даврга келиб мажбурий захира сиёсати муомаладаги пул

массасини тартибга солишнинг, миллий банк тизимининг ликвидлилигига

Марказий банк томонидан таъсир этишнинг муҳим, таъсирчан воситасига

айланди.

Марказий банкнинг мажбурий заҳира сиёсати, фикримизча, қуйидаги уч

77

Дерюгина Е., Пономаренко А. Монетарный индикатор инфляционных рисков: модель переключения

режимов Вопросы экономики, № 9, Сентябрь 2013, C. 119-127. 78

Катаранова М. (2010). Связь между обменным курсом и инфляцией в России // Вопросы экономики. N 1.

С. 44 - 62. [Kataranova M. (2010). Relationship between Exchange Rate and Inflation in Russia // Voprosy

Ekonomiki. No 1. P. 44 - 62.] 79

Ponomarenko A., Vasilieva E., Schobert F. (2012). Feedback to the ECB's Monetary Analysis: The Bank of

Russia's Experience with Some Key Tools // ECB Working Paper. No 1471.

функцияни бажаради80

:

– тижорат банкларининг кредит экспансиясини жиловлаш;

– миллий банк тизимининг ликвидлилигига таъсир этиш;

– тижорат банки банкрот бўлган шароитда унинг мажбуриятлари

юзасидан ҳисоблашиш.

Муомаладаги пул массасининг асосий қисми тижорат банкларининг

кредит эмиссияси натижасида вужудга келади81

. Шу сабабли, муомаладаги

пул массасини тартибга солишда асосий эътибор тижорат банкларининг

кредит экспансиясини жиловлашга қаратилади. Бу эса, ўз навбатида,

Марказий банкнинг тижорат банклари кредит эмиссиясига бевосита ва тезкор

тарзда таъсир қиладиган монетар инструментларга бўлган эҳтиёжини юзага

келтиради. Мажбурий заҳира талабномаси, бошқа монетар инструментлардан

фарқли ўлароқ, тижорат банкларининг кредитлаш салоҳиятига бевосита ва

тезкор таъсир этиш хусусиятига эга. Шу сабабли, ривожланган саноат

мамлакатларининг марказий банклари ҳам мазкур инструментдан

фойдаланиш амалиётидан воз кечишмаган. Бунга мисол қилиб АҚШ ФЗТни,

Европа Марказий банкини (ЕМБ) келтириш мумкин.

Шуниси характерлики, ўтиш иқтисодиёти мамлакатларининг

кўпчилигида, хусусан, Ўзбекистон, Озарбайжон, Арманистон, Тожикистон

каби мамлакатларда очиқ бозор сиёсати, қайта молиялаш сиёсати каби

анъанавий монетар инструментлардан фойдаланиш механизми

такомиллашмаганлиги сабабли мажбурий заҳира сиёсатидан асосий монетар

инструмент сифатида фойдаланилади. Мазкур мамлакатларда мажбурий

заҳира ставкалари бошқа мамлакатлардагига нисбатан сезиларли даражада

юқоридир. Мажбурий захира сиёсати кам сонли давлатларда пул-кредит

сиёсатининг инструменти сифатида қўлланилмайди. Бундай давлатлар

сафига Канада, Япония, Буюк Британия, Швеция каби давлатларни киритиш

мумкин. Шу билан бирга, еврозона мамлакатларида ҳам мажбурий заҳира 80

Oomes N., Ohnsorge F. (2005). Money Demand and Inflation in Dollarized Economies: The Case of Russia //

Journal of Comparative Economics. Vol. 33, No 3. P. 462 - 483. 81

Graude P. de, Polan M. Is Inflation Always and Everywhere a Monetary Phenomenon? // Discussion Paper No

2841 / CEPR. 2001. June.

сиёсатининг монетар инструмент сифатидаги аҳамиятининг пасаяётган-

лигини эътироф этиш мақсадга мувофиқдир. Чунончи, ЕМБ нинг мажбурий

заҳира ставкаси барча турдаги депозитлар учун 2 % қилиб белгиланган82

.

Марказий банк пул-кредит сиёсатининг инструментларидан фойдала-

ниш амалиёти такомиллашмаган мамлакатларда, хусусан, кўпчилик ўтиш

иқтисодиёти мамлакатларида мажбурий захира сиёсатидан Марказий банк

пул-кредит сиёсатининг асосий инструментларидан бири сифатида

фойдаланилмоқда83

. Бунинг боиси шундаки, биринчидан, ўтиш иқтисодиёти

мамлакатларининг кўпчилигида молия бозорлари ривожланмаган бўлиб, бу

ҳолат марказий банкларнинг очиқ бозор сиёсатини, қайта молиялаш сиёсати

ва валюта сиёсатини ривожлантиришга тўсқинлик қилади; иккинчидан,

мажбурий захира сиёсати муомаладаги пул массасига бевосита ва тез таъсир

қилиш хусусиятига эга; учинчидан, мажбурий заҳира талабларига тижорат

банклари томонидан риоя этилаётганлиги устидан назорат қилиш осон.

Бунинг сабаби шундаки, Марказий банк тижорат банкларининг баланс

маълумотларини доимий тарзда олиб туриш амалиётига эга. Масалан,

Ўзбекистон Республикасида Марказий банкнинг тижорат банкларини

лицензиялаш ва улар фаолиятини тартибга солиш билан шуғулланадиган

департаменти ходимлари тижорат банкларининг баланс маълумотларини

доимий ва тезкор тарзда олишади ва ушбу маълумотлар асосида тижорат

банкларини фаолияти устидан назоратни амалга оширишади.

Марказий банкнинг очиқ бозор сиёсати деганда, одатда, Марказий банк

томонидан қимматли қоғозлар бозорида қимматли қоғозларни сотиб

олиниши ёки сотилиши тушунилади.

Марказий банкларнинг очиқ бозор операцияларида олди-сотди объекти

сифатида, асосан, қуйидаги қимматли қоғозлардан фойдаланилади: хазина

векселлари; ҳукуматнинг облигациялари; ҳукуматнинг ўрта ва узоқ муддатли

82

European Central Bank Report 2006. –Fr/M., 2007. – Р. 19. 83

Андрюшин С., Кузнецова В. Инструменты макропруденциальной политики центральных банков//

Вопросы экономики, № 8, Август 2012, C. 32-47.

хазина мажбуриятлари; корпоратив облигациялар; тижорат банкларининг

депозит сертификатлари; корхоналарнинг тижорат векселлари.

Мазкур қимматли қоғозларнинг бир қисми пул бозорига тегишли бўлса,

иккинчи қисми капиталлар бозорига тегишлидир. Масалан, хазина

векселлари пул бозорининг инструменти ҳисобланади, корпоратив

облигациялар эса, капиталлар бозорига тегишлидир.

Бир қатор ривожланган саноат давлатларида, масалан, АҚШ, ГФР, Буюк

Британия ва Францияда Марказий банкнинг қимматли қоғозни бевосита

эмитентнинг ўзидан сотиб олиши очиқ бозор операцияси ҳисобланмайди,

балки кредит операцияси ҳисобланади84

. Масалан, ҳукуматнинг қимматли

қоғозларини бевосита ҳукуматнинг ўзидан сотиб олиш Давлат бюджети

харажатларини Марказий банк томонидан кредитланиши ҳисобланади.

Шунингдек, ҳукуматнинг қимматли қоғозларининг курсини сақлаш

мақсадида амалга ошириладиган жорий операциялар ҳам очиқ бозор

операциялари ҳисобланмайди.

Марказий банк одатда очиқ бозор сиёсатини амалга ошириш йўли билан

миллий банк тизимининг захираларига икки усул билан таъсир қилади:

1. Агар Марказий банк тижорат банкларининг ликвидлилигини

оширишни ва миллий валютадаги пулларнинг таклифини оширишни мақсад

қилиб олган бўлса, у ҳолда, Марказий банк бозорда қимматли қоғозларни

сотиб олувчи бўлиб иштирок этади. Бунда Марказий банк қимматли

қоғозларга қатъий белгиланган курс ўрнатиши ва курс шу белгиланган

даражага етиши билан таклиф қилинган барча қимматли қоғозларни сотиб

олиш йўлидан фойдаланиши мумкин. Ёки Марказий банк таклиф этилган

пайтдаги курснинг қандай бўлишидан қатъий назар, маълум турдаги

қимматли қоғозларни сотиш олиш миқдорини белгилаши мумкин.

2. Агар Марказий банк миллий банк тизимидаги ортиқча ликвидлиликни

камайтиришни мақсад қилиб олган бўлса, у ҳолда, Марказий банк қимматли

84

Шмелев В. В. Монетарные аспекты мирового кризиса //Банковское дело, № 7, Июль 2013, C. 42-46.

қоғозлар бозорида сотувчи бўлиб иштирок этади. Бунда ҳам Марказий банк

икки имкониятга эга бўлади:

– Марказий банк маълум курсни эълон қилиши ва қимматли

қоғозларнинг курси эълон қилинган даражага етиши билан исталган

миқдордаги қимматли қоғозни сотиш мажбуриятини олиши мумкин;

– Марказий банк қўшимча тарзда маълум миқдордаги қимматли қоғозни

сотиш мажбуриятини олиши мумкин. Бунинг натижасида давлатнинг

қимматли қоғозларидан ва бошқа юқори ликвидли қимматли қоғозлардан

келадиган даромадларнинг миқдори ошади ва шунинг асосида уларнинг

инвестицион жозибадорлиги ошади. Пировард натижада, тижорат банклари

ва бошқа кредит институтларининг мазкур қимматли қоғозларга бўлган

қизиқиши кучаяди ва уларнинг кредитлаш салоҳияти пасаяди. Бу эса, ўз

навбатида, кредитларнинг фоиз ставкаларининг ошишига олиб келади.

Агарда фоиз ставкаларининг шу тахлитда ўсиши Марказий банкни

қониқтирмаса, у яна қимматли қоғозларни сотиб олиши мумкин. Бундай

ҳолатни бир қатор ривожланган саноат мамлакатлари марказий

банкларининг фаолиятида кузатиш мумкин. Шуниси характерлики, кўпчилик

ривожланган саноат мамлакатларида маълум турдаги қимматли қоғозларга

нисбатан курсни белгилаб қўйиш сиёсати қўлланилади. Мазкур усулнинг

моҳияти шундаки, Марказий банк, қисқа муддатли қарз мажбуриятлари

билан операцияларни амалга ошираётганида, минимал ставкани кўрсатади.

Шундан кейин тижорат банклари, уларнинг кредитга бўлган талаблари

қондирилган шароитда, тўлашга рози бўлган ставкани кўрсатиб ариза

берадилар. Марказий банк тушган аризалар асосида ўзининг ҳисоб

ставкасини аниқлайди. Бунда юқори фоиз ставкалари таклиф қилган кредит

институтлари катта миқдорда кредит ресурслари оладилар.

Очиқ бозор операцияларининг эътиборга молик жиҳатларидан бири

шундаки, халқаро банк амалиётида Марказий банк билан тижорат банклари

ўртасида курсни белгилаш борасидаги шартномани имзолашда қуйидаги

икки хил стандарт мавжуд:

1. Фоиз ставкалари барча тижорат банклари учун ягона ставкада

белгиланади. Ушбу стандарт «кредитларни тақсимлашнинг голландча усули»

деб аталади.

2. Фоиз ставкалари ҳар бир тижорат банкига нисбатан алоҳида

ўрнатилади. Ушбу стандарт «америкача стандарт» деб аталади.

Марказий банкнинг очиқ бозор сиёсати орқали тижорат банклари

томонидан депозитларга тўланадиган ва кредитлардан олинадиган фоиз

ставкаларига таъсир кўрсатиш мумкин. Мазкур таъсир механизми қуйидаги

кўринишга эга: Марказий банк иқтисодиётнинг нобанк секторидаги хўжалик

юритувчи субъектлар билан очиқ бозор операцияларини амалга оширганида

пул бозорини тартибга солиш мақсадини кўзламайди. Демак, Марказий банк

томонидан сотиб олинувчи қимматли қоғозлар таркибига кирмайдиган

қимматли қоғозларнинг сотилиши ҳам банк тизимининг ликвидлилигини

камайтиради. Бундан ташқари, Марказий банк, нобанк секторидаги хўжалик

юритувчи субъектларга қимматли қоғозларни сотишда юқори фоизлар

белгилаш йўли билан, тижорат банкларининг депозитларга тўлайдиган фоиз

ставкаларига фаол тарзда таъсир кўрсатиши мумкин.

Ривожланган давлатлар марказий банкларининг тажрибаси шуни

кўрсатадики, Марказий банкнинг очиқ бозор сиёсати унинг қайта молиялаш

сиёсати ва мажбурий захира сиёсати билан мувофиқлаштирилган тарзда олиб

борилгандагина кутилган самарани беради. Бу фикримизнинг далили

сифатида АҚШ Федерал Захира Тизими (ФЗТ) томонидан амалга

оширилаётган очиқ бозор операцияларини келтириш мумкин85

.

АҚШ ФЗТнинг очиқ бозор сиёсати «дисконт ойнаси» орқали кредитлаш

операциялари ва мажбурий захира талабномалари билан мувофиқлашти-

рилган тарзда олиб борилади. Уччала сиёсат доирасидаги операцияларни

мувофиқлаштириш Бошқарувчилар Кенгаши ва Очиқ бозордаги операциялар

бўйича қўмита (Қўмита) томонидан амалга оширилади.

Қўмита ўзининг ҳар бир мажлисидан кейин Нью-Йоркдаги Федерал 85

Восканян М. А. Институциональные аспекты монетарной политики: иллюзия или необходимость?

//Банковское дело, № 4, Апрель 2014, C. 43-48.

захира банкига (ФЗБ) кейинги мажлисга қадар очиқ бозор операцияларини

амалга ошириш тўғрисида кўрсатма беради. Қўмита Нью-Йоркдаги ФЗБни

очиқ бозор операцияларини амалга ошириш бўйича агент сифатида танлаган.

Шунинг учун ФЗБ нинг юқори лавозимдаги мансабдор шахсларидан бири

ички бозорда амалга ошириладиган очиқ бозор операцияларини бошқаради.

ФЗТ очиқ бозор операциялари доирасида қимматли қоғозларни сотиб

олганда ўзига нисбатан чекни ёзиш йўли билан тўловни амалга оширади.

Сотувчининг банки чекни олиши билан уни ФЗТ га тўловни амалга ошириш

учун узатади. ФЗТ сотувчининг банкини ФЗБ даги захира ҳисобрақамининг

қолдиғини кўпайтириш йўли билан чекни акцептлайди. Шуниси

характерлики, қимматли қоғозни сотувчининг банкини ҳисобрақами

қолдиғининг ўсиши бошқа банкдаги захиранинг камайишига олиб келмайди.

Демак, Марказий банк қимматли қоғозларни сотиб олса миллий банк тизими

захираларининг умумий миқдори ошади. Бу эса, Марказий банк очиқ бозор

сиёсатининг муҳим хусусияти ҳисобланади.

ФЗТ очиқ бозор сиёсати доирасида қимматли қоғозни сотса, бунинг

натижасида сотиб олувчининг банкини ФЗБ даги захира ҳисобрақамининг

қолдиғи камаяди. Ушбу камайиш бошқа банкнинг ФЗБ даги захира

ҳисобрақами қолдиғининг кўпайишига олиб келмайди. Демак, ФЗТ қимматли

қоғозларни сотса миллий банк тизими захираларининг умумий миқдори

камаяди.

Марказий банкнинг очиқ бозор операциялари миллий банк тизими

захираларининг миқдорига бевосита таъсир қилиш йўли билан пуллар

таклифига ва тижорат банкларининг кредит эмиссияси ҳажмига ҳам кучли

таъсир кўрсатади.

Марказий банкнинг валюта сиёсати унинг анъанавий пул-кредит

инструментларидан бири ҳисобланади. Шу сабабли, валюта сиёсатининг

пировард мақсади миллий валютанинг барқарорлигини таъминлаш

ҳисобланади. Марказий банкнинг валюта сиёсати доирасида амалга

ошириладиган валюта операцияларининг уч асосий тури халқаро банк

амалиётида кенг қўлланилмоқда. Улар қуйидаги операциялардан иборатдир:

1. Валюта интервенциясини амалга ошириш мақсадида ўтказиладиган

операциялар.

Валюта интервенцияси доирасида амалга ошириладиган валюта

операциялари хорижий валютани миллий валютага сотиб олиш ва сотиш

операцияларидан иборатдир. Республикамизда интервенция воситаси

сифатида ишлатилаётган базавий валюта АҚШ доллари бўлганлиги сабабли,

шу мақсадда амалга оширилаётган операциялар АҚШ долларини сотиб олиш

ва сотиш операцияларидан иборатдир.

Одатда, марказий банклар валюта интервенциясининг самарадорлигини

таъминлаш мақсадида интервенция фондидан сотилган хорижий валютадаги

маблағларнинг миқдорини ва интервенция ҳисобарқамининг қолдиғини сир

тутадилар. Бунинг сабаби шундаки, валюта интервенциясининг самарадор-

лиги деганда унинг воситасида миллий валютанинг хорижий валютага

нисбатан алмашув курсининг фавқулодда ва кескин тебранишига барҳам

берилиши ҳисобланади. Агар хўжалик юритувчи субъектлар Марказий банк

томонидан хорижий валютани сотиш ҳажмининг ўсиб бориши шароитида

миллий валютанинг қадрсизланиши давом этаётганлигини сезиб қолсалар, бу

ҳолат валюта бозорида руҳий ваҳима ҳолатини юзага келтиради ва бунинг

натижасида хорижий валютага бўлган талаб кескин ортиши мумкин. Валюта

интервенциясини амалга оширишнинг муҳим зарурий шартларидан бири

Марказий банкнинг етарли даражада олтин-валюта заҳираларига эга бўлиши

ҳисобланади. Бу ерда етарли даражада дейилганда Марказий банкнинг

олтин-валюта заҳираларининг миллий валютанинг фавқулодда кескин

тебранишига барҳам беришга этадиган даражадаги миқдори назарда

тутилмоқда. Ушбу зарурий шартни бажариш имконияти ҳозирги даврда

Ўзбекистон Республикаси Марказий банкида мавжуд. Валюта

интервенциясини амалга оширишнинг иккинчи шарти бўлиб, Марказий

банкнинг миллий валютанинг алмашув курсини хорижий валютага нисбатан

маълум нисбатда сақлаб туриш мажбуриятининг мавжудлиги ҳисобланади.

Бошқача қилиб айтганда, миллий валюта белгиланган курс режими ёки

бошқариладиган сузиш режимига эга бўлиши лозим. Лекин шундай

парадоксал ҳолат ҳам мавжудки, унга кўра, Марказий банк етарли олтин-

валюта заҳираларига эга бўлмаса, у ҳолда, унинг эркин сузиш режимига

ўтишдан бошқа иложи қолмайди.

2. Ҳукуматнинг ташқи қарзини тўлаш бўйича Марказий банк томонидан

амалга ошириладиган валюта операциялари.

Маълумки, ривожланган саноат мамлакатларида, хусусан, АҚШ, ГФР,

Францияда ҳукумат хорижий валюталарда захираларга эга эмас, чунки бу

мамлакатларда давлатга тегишли барча олтин-валюта захиралари Марказий

банкнинг балансига қонуний асосда ўтказилган. Бундай шароитда

ҳукуматнинг ташқи қарзи Марказий банкнинг балансидаги олтин-валюта

захиралари ҳисобидан тўланади. Тўлов амалга оширилгандан сўнг, Марказий

банк, хорижий валютада тўланган маблағнинг миллий валютадаги

эквивалентини ҳукуматнинг жорий ҳисобрақамидан чегириб олади.

Ҳукуматнинг ташқи қарзига хизмат кўрсатишнинг мазкур шакли

ҳукуматнинг ташқи қарз ботқоғига ботиб қолишдан сақлайди. Чунки

Марказий банк ҳукуматнинг тўланиши лозим бўлган ташқи қарзининг

миллий валютадаги эквиваленти мавжуд бўлмаган шароитда тўлов

топшириқномасини қабул қилмайди. Шу ўринда таъкидлаш жоизки,

ҳукуматнинг ташқи қарзига хизмат кўрсатишнинг мазкур тартибидан

фойдаланишда Марказий банкнинг иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан

мустақиллигининг таъминланганлиги муҳим рол ўйнайди. Чунки Марказий

банкнинг мустақиллиги тўлиқ таъминланган шароитдагина унинг

Президенти ҳукуматнинг ташқи қарзини қонуний тўланишини талаб қила

олади. Акс ҳолда, Ҳукумат Марказий банкни ташқи қарзни тўлашга мажбур

қилади. Бундай шароитда ҳукумат Марказий банкнинг кредитларидан ташқи

қарзни тўлашда манба сифатида фойдаланиши мумкин.

3. Марказий банкнинг балансидаги олтин-валюта захираларини

бошқариш операциялари.

Халқаро банк амалиёти тажрибаларини ўрганиш натижалари шуни

кўрсатадики, ҳозирги даврда, Марказий банк ўзининг балансидаги олтин

валюта захираларини бошқаришда асосан қуйидаги усуллардан фойдаланади:

– валюта захираларини диверсификация қилиш усули;

– валютавий своп операцияларидан фойдаланиш;

– Голд своп операцияларидан фойдаланиш;

– очиқ валюта позицияларини қисқартириш.

Валюта захираларини диверсификация қилиш деганда тарихан бир

вақтнинг ўзида бир нечта етакчи ва барқарор валюталарда захиралар ташкил

қилиш тушунилади. Шунингдек, валюта захираларининг таркибини

нобарқарор валюталарни сотиш ва уларнинг ўрнига барқарор валюталарни

сотиб олиш йўли билан янгилаш операциялари ҳам валюта захираларини

диверсификация қилиш дейилади. Фикримизча, бу эътироф мантиқан

асослидир. Чунки валюта захираларининг таркибини олди-сотди

операциялари орқали янгилаш валюта захираларининг диверсификация

даражасининг сифатини оширади ва валюта захираларининг рискка учраш

хавфини пасайтиришга хизмат қилади.

Муҳокама учун саволлар

1. Пулга талаб ҳақида қандай назарияларни биласиз?

2. Муомаладаги пул массаси қандай назорат қилинади?

3. Пул-кредит сиёсатининг асосий воситаларини айтиб беринг.

4. Ўзбекистонда банк тизимини ривожланиш босқичларини тушунтириб

беринг.

5. Пул-кредит тизимини такомиллаштириш бўйича таклифлар беринг.

10-МАВЗУ. ЖАМИЯТНИНГ ИЖТИМОИЙ СОҲАСИ ВА

ДАВЛАТНИНГ ИЖТИМОИЙ СИЁСАТИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мазкур мавзуда ижтимоий соҳанинг

моҳияти, зарурияти, таркибий тузилиши, ижтимоий йўналтирилган бозор

иқтисодиётининг шаклланиши ва давлат ижтимоий сиёсатининг асосий

йўналишлари ёритилган.

1. Ижтимоий соҳанинг моҳияти ва таркибий тузилиш.

2. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг пайдо бўлиши.

3. Давлат ижтимоий сиёсатининг асосий йўналишлари.

1. Ижтимоий соҳанинг моҳияти ва таркибий тузилиш

Ижтимоий соҳа иқтисодий тизимнинг алоҳида таркибий қисми

ҳисобланади. Ижтимоий соҳанинг моҳиятини ёритишда турли ёндашувлар

мавжуд. Халқ хўжалиги таркиби нуқтаи назаридан ижтимоий соҳа аҳолининг

белгиланган турмуш даражаси ва тарзини бевосита таъминловчи тармоқ,

корхона ва ташкилотлар йиғиндиси деб тушунилади. Шундай тармоқ,

корхона ва ташкилотларга асосан ижтимоий хизмат кўрсатиш соҳалари –

таълим муассасалари, соғлиқни сақлаш, транспорт ташкилотлари, ижтимоий

таъминлаш органлари, маданият, спорт ва бошқа муассасалар киради.

Давлатимиз раҳбари фармони билан имзоланган 2017-2021 йилларда

Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши

бўйича Ҳаракатлар стратегиясини битта устувор йўналиши этиш ижтимоий

соҳани ривожлантириш этиб белгиланган.

Ижтимоий соҳа тушунчасини аниқлашда тахминан шу каби ёндашув

кўплаб ўқув ва илмий адабиётларда қайд этилади. Ижтимоий соҳани

аниқлашдаги таркибий ёндашув мамлакат халқ хўжалиги тизимидаги шу

соҳанинг ташкилот ва идораларининг ўрнини ўрганиш, уларнинг йиллар

бўйича ўсиш суръатини кузатиш, ижтимоий соҳага оид давлат бюджети

харажатларининг ўзгаришини ўрганишга имкон беради. Шуни таъкидлаш

лозимки, ижтимоий соҳанинг бундай тушунчасида механик ва соф статистик

ёндашув устундир. Иқтисодий категория сифатида ижтимоий соҳанинг тўлиқ

моҳияти ёритилмаган.

Ижтимоий соҳа, иқтисодий категория бўлиб, ижтимоий маҳсулотни

ишлаб чиқариш, тақсимлаш, алмашиш, истеъмол қилиш жараёнидаги

муносабатлар йиғиндисини билдиради.

Ижтимоий маҳсулот ижтимоий соҳа ходимлари томонидан

кўрсатиладиган хизматларни (таълим, маданият, жамоатчилик озиқ-овқат,

ижтимоий таъминот, коммунал ва транспорт хизмат кўрсатиш, алоқа ва

бошқалар) ифодалайди. Расмий статистикада ижтимоий маҳсулотнинг

қиймати белгиланган вақт (чорак, йил) давомида сотилган хизматлар

суммаси билан аниқланади. Бу кўрсаткич камчиликка эга, яъни фақатгина

тўлов хизматларини ҳисобга олади. Ўқитувчилар, шифокорлар ва давлат

муассасаларининг бошқа ходимлар меҳнати билан яратилган ижтимоий

маҳсулотининг қиймати ҳисобга олинмай қолмоқда. Бундай камчиликнинг

асосий сабаби – ижтимоий маҳсулотнинг айнан шу қисмини ҳисобга олиш

услубиятининг ишланмаганлигидир. Ижтимоий маҳсулотни ишлаб чиқариш

ва сотишда уни яратганлар ва истеъмол қилганлар ўртасида белгиланган

ўзаро муносабатлар вужудга келади, давлат, ташкилот, бутун ижтимоий

соҳанинг муассасалари иқтисодий сиёсатининг ижтимоий

йўналтирилганлиги аниқланади.

Иқтисодий ва ижтимоий жараёнлар бир-бири билан чамбарчас

боғланганлиги учун иқтисодий тизимларни ижтимоий соҳасиз тасаввур

қилиб бўлмайди. Ҳар бир иқтисодий тизим ўз ижтимоий мазмунига эга.

Иқтисодиёт ва ижтимоий соҳанинг ўзаро алоқалари марказида ИНСОН

туради. Айнан ҳаётий бойликларда доим эҳтиёжни сезадиган инсон – ишлаб

чиқаришнинг сўнгги мақсади ва ривожланиш омилидир. Бизнинг

фикримизча, айнан шу ёндашув ижтимоий-иқтисодиёт тушунчасининг

моҳиятини тўлиқ очиб беради.

Ижтимоий соҳа турли хизматлар кўрсатиш билан боғлиқ бўлган бир

қатор корхона, ташкилот, муассаса ва тармоқларни қамраб олади. Буларга

қуйидагилар киради:

ИЖТИМОИЙ СОҲА ФАОЛИЯТ ТУРЛАРИ

Болалар мактабгача тарбиялаш

муассасалари

Болаларни тарбиялаш ва соғлиқни сақлаш

бўйича хизматлар кўрсатади

Соғлиқни сақлаш муассасалари Мамлакат қонунларида белгиланган

тартибда (тўлов асосида бепул, имтиёзли)

аҳолига тиббий хизмат кўрсатади

Мактаб, маориф, илмий муассасалар ва

технологиялар яратадиган ташкилотлар

Қонунчиликка асосланган таълим бериш

хизматлари кўрсатиш, Инновация

фаолиятини амалга оширади, аҳолига ва

иқтисодиёт тармоқларини илмий

хизматини таъминлайди

Маданият, спорт, туризм ва оммавий

ахборот воситалари муассасалари

Аҳолининг маънавий ва жисмоний

эҳтиёжларини қондиради

Ижтимоий ҳимоялаш муассасалари Аҳолининг ёрдамга муҳтож қисмига

ижтимоий ёрдамни кўрсатади ва қўллаб-

қувватлайди, меҳнатга лаёқатли

фуқароларнинг меҳнат бандлигини

таъминлайди

Ижтимоий йўналтирилган жамоатчилик

ташкилотлари

Меҳнат муҳофазаси ва шароитларини

таъминлаш, хавф-хатарнинг олдини олиш

билан шуғулланади

10.1-чизма. Ижтимоий соҳанинг моҳияти

Бундан ташқари, бозорий таркиб ва инфратузилмасига кирадиган

бозорий иқтисодиётга оид кўплаб муассасалар ҳам мавжуд. Улар асосан

бозорий иқтисодиёт талаб киладиган вазифаларни амалга оширади ва

бевосита ижтимоий мақсадларга қаратилади. Улар таркибига меҳнат

биржаси, турли ижтимоий жамғармалар, халқ банклари, фуқароларнинг ўз-

ўзини бошқариш ташкилотлари, хайрия ва бошқа ташкилотлар киради.

Ижтимоий иқтисодиётнинг микро даражаси. Микроиқтисодиёт

ўзининг содда номланишига қарамасдан, ҳар қандай бозорий иқтисодиёт

йўли билан бораётган мамлакат моддий бойлигининг асосини ташкил этади.

Корхона, фирма ва тадбиркорлар фаолияти микроиқтисодий фаолият деб

ҳисобланади. Микро иқтисодий фаолият диққат марказида истеъмолчилар ва

ишлаб чиқарувчилар (харидорлар ва сотувчилар) ўртасидаги муносабатлар

туради. Бундай муносабатлар туфайли бозордаги маҳсулотларнинг ҳажми,

нархи, томонларнинг фойдаси ёки зарари аниқланади.

Микро даражали ижтимоий–иқтисодий таҳлил ўз ичига субъектларнинг

бозордаги хатти-ҳаракатлари, ишлаб чиқариш, тақсимлаш, алмашув ва

истеъмол қилиш жараёнида ўзаро алоқаларни қамраб олади. Микро

иқтисодий муносабатларга давлат ва тадбиркорлар ўртасидаги муносабатлар

хам киради. Бозорий иқтисодиёт шароитида микродаражага ишлаб

чиқаришда, тақсимлашда, алмашувда, моддий бойликларни ва хизматларни

истеъмол қилишда ўзига хос хусусиятларга эга бўлган уй хўжалигига ҳам

тааллуқли бўлади. Уй хўжалиги оила иқтисодиётининг негизини ташкил

этади.. Унда оила аъзолари ўртасида ўзига хос меҳнат тақсимоти амалга

оширилади, хизматлар кўрсатилади, оила даромади пайдо бўлади ва

тақсимланади, оила бюджети шаклланади. Яъни тўлиқ ҳажмдаги микро

такрор ишлаб чиқариш жараёни амалга оширилади. Оилада ижтимоий-

иқтисодий жараёнларнинг асосий субъекти бўлмиш инсон истиқомат қилади.

Ишлаб чиқаришни шахс ва умуман жамият эҳтиёжлари учун бўй

сўндириш муаммоси ривожланган мамлакатларнинг қонуний ҳужжатларида

ўз аксини топган. Уларда инсон ва унинг эҳтиёжлари асосий ўрин эгаллайди.

Микроиқтисодий назария корхоналар, фирма ва давлат иқтисодий

фаолиятининг ижтимоий йўналтирилганлигига асосий эътиборини қаратади.

Талаб ва таклифлар назариясини ижтимоий-иқтисодий таҳлилда

қўлланилиши, товар бозорининг ва истеъмол қилиш таклифининг аҳволини

аниқлашда имкон беради. Шу билан биргаликда, ҳукуматнинг нарх-наво

шаклланиши, ойлик маош ва иқтисодий рағбатлантириш даражасини,

солиқларнинг таъсири, субсидияларнинг, импорт божларининг, истеъмолчи

ва ишлаб чиқарувчилар учун квоталар даражаларини аниқлашга имкон

яратади.

Иқтисодий назария ва микроиқтисодиёт бўйича яратилган дарсликларда

монополиялашган бозорда эркин рақобатчилик шароитидаги талаб ва таклиф

назариясининг асоси жуда равон ёритилган. Шу боис уларнинг таҳлили ушбу

қўлланма доирасига киритилмади.

Эркин ҳаракатдаги бозор механизмлари баъзан кутилмаган ижтимоий

оқибатларга ҳам олиб келиш мумкин. Бу ҳол жамиятнинг бойлар ва

камбағалларга бўлинишида турли ижтимоий гуруҳлар даромадларининг

кескин фарқланишида намоён бўлади. “Адолатли” бозор қонунлари жиддий

ижтимоий муаммоларнинг пайдо бўлишига олиб келади.

Демократик бошқарув шаклларига асосланган ривожланган жамиятда

аҳолининг фаровонлигини таъминлаш мақсадида кучли иқтисодий сиёсатни

(бюджет, солиқ, кредит, нарх) ижтимоий дастурлар билан яқин алоқада

амалга ошириш тўғри ҳисобланади.

Ижтимоий йўналтирилган бозорий иқтисодиётга корхона ва фирмалар

фаолияти бозор қонунларига мувофиқ олиб борилади. Аммо давлат

қонунчилиги ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчиларнинг манфаатларини

ҳисобга олиб, уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга асосланган тартибни

ўрнатади. Фирмалар фаолиятининг муҳим вазифаси - сифатли маҳсулотни

ишлаб чиқариш ва истеъмолчилар эҳтиёжларини қондириш учун хизмат

қилиш ҳисобланади. Айнан шу тартиб кутилган ва керакли бўлган

даромадларни қўлга киритишга олиб келади.

Ижтимоий йўналтирилган муаммолар микродаражадаги барча

иқтисодий жараёнларни қамраб олади. Улар ишлаб чиқаришни ташкил этиш

жараёнида (мулкчилик муносабатлари, иш кучини ёллаш, меҳнат

шароитлари), ишлаб чиқариш воситаларини сотиш, сотиб олишда ресурслар

бозорида, рақобатчилик жараёнида, инвестицион фаолиятида пайдо бўлади.

Ишлаб чиқариш фаолияти жараёнида тадбиркор ва ишчилар ўртасида, энг

олдин, мулкчилик муносабатлари пайдо бўлади. Яъни, ишлаб чиқариш

шароитлар эгаси ва «иш кучи» деган товарнинг эгаси аниқланади.

Иқтисодиётнинг бозор тизими мулкчиликнинг хилма-хил шаклларининг

мавжудлигини ва хусусий шаклининг устунлигини талаб қилади. Ишлаб

чиқариш воситалар эгаси ва иш кучининг эгаси ўртасидаги ўзаро

муносабатлар мажбуриятлари, ҳуқуқий меъёрлари белгиланган қонуний

ҳужжатлар билан аниқланади. Ишлаб чиқариш воситалар эгаси меъёрдаги

меҳнат шароитларини яратиш мажбуриятини ўз зиммасига олади, ҳамда

мамлакат ичида белгиланган энг кам иш ҳақидан кам бўлмаган меҳнат

ҳақини тўлаш кафолатини ўз бўйнига олади, кўнгилсиз воқеалардан

ишчиларни соғлигини суғўрталаш, яъни ижтимоий ҳимояланиши тўғрисида

қайғуриши лозим бўлади. Ишчи эса ўз навбатида шартномада белгиланган

барча шартларни бажаришга мажбур ва меҳнатнинг натижалари учун

жавобгар бўлиши билан бирга иш ҳақининг ҳақиқий эгаси ҳисобланади.

Ишчининг корхонадан ташқарида ҳам бошқа даромад манбалари бўлиши

мумкин (бошқа корхоналарда ёлланма иш асосида ишлаш, акциялардан

олинадиган дивидендлар, банк омонатлари бўйича фоизлар ва бошқалар).

Ижтимоий мулкга асосланган марказлашган–буйруқбозлик иқтисодиёти

ҳукмронлик қилган мамлакатларда узоқ вақтлар мобайнида мулкчиликка ва

тадбиркорлик фаолиятига очиқдан-очиқ инсон ҳуқуқлари бузилишлик

ҳолатлари мавжуд эди. Ўтиш иқтисодиёти шароитида ҳусусий мулкчилик ва

тадбиркорликни олиб бориш ҳуқуқий базаси яратилади. Шу билан бирга

ижтимоий муаммоларни ҳал этиш учун қулай имкониятлар юзага келади.

Инсон ижтимоий статуси иқтисодий аҳволи билан боғланади. Натижада у

мулкдорлар синфининг тўлиқ ҳуқуқли аъзосига айланади.

Иқтисодий ва ижтимоий манфаатлар тадбиркорлик тизимида тўлиқ

амалга ошади. Тадбиркорлик моҳияти одамларнинг ўз хоҳиши билан

товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришдан иборат. Тадбиркор, бозор

муносабатлари субъекти сифатида, ўз фаолиятини бирор буйруқ асосида

эмас, балки мустақил равишда ўз фаолиятини юритади. Шу мақсадда у ўз

маблағини, зарурият бўлганда, қарзга олинган капитал (кредит)дан фойда

олиш учун ишлатади. Бу жараён маълум хавф-хатарнинг пайдо бўлиши

билан боғлиқ ҳолда амалга ошади. Қаттиқ рақобатчилик шароитида

тадбиркор юқори сифатли ва кам харажатли товарларни ишлаб чиқаришга

интилади. Буни катта ҳажмларда ишлаб чиқариш, рақиб товарларининг

нархига нисбатан пастроқ нархда сотиш имкониятига эга бўлади. Айнан шу

талабларга тадбиркорлар амал қилади; даромадлари ва фаровонлигини

доимий оша боришига эришадилар.

Бозорий иқтисодиёт қонунларини билмайдиган ва уларни инкор

этадиган тадбиркорлар одатда инқирозга учрайди ва омадсизлар қаторидан

жой олади.

Бозорий муносабатларнинг зиддиятлилиги ижтимоий-иқтисодий

тизимининг хатоси эмас, балки унинг моҳиятидир. Рақобатчилик ижтимоий

иқтисодиётнинг ҳам ривожланиши учун ҳаракатлантирувчи куч

ҳисобланади. Рақобатчилик жараёнида тўловга лаёқатсиз корхоналар соғлом

корхоналарга ўз ўрнини бўшатиб беради. Истиқболга эга бўлган корхоналар

бозорий иқтисодиётнинг асосига айланади. Инқирозга учраган корхоналар

ҳисобига бундай корхоналар сони кўпая боради. Улар мамлакат ичида

иқтисодий ўсишнинг барқарорлигини таъминлайди.

Ўтиш иқтисодиётига асосланган мамлакатларда хусусийлаштириш ва

мулкни давлат тасарруфидан чиқариш узлуксиз жараёни рўй бермоқда.

Кичик ва ўрта корхоналар тармоғи кенгайиб бормоқда. Демократик

жамиятининг ижтимоий асоси бўлган мулкдорлар синфи шаклланмоқда.

Қишлоқ аҳолиси ва иқтисодиётнинг аграр сектори кенг тарқалган

мамлакатларда тадбиркорлик, фермерлик ва деҳқончилик хўжалик шакллари

асосида ривожлана боради.

Қишлоқ хўжалиги тадбиркорликнинг ўрта ва кичик шакллари, бир

қатор ривожланган мамлакатлар тажрибаси кўрсатганидек (Германия,

Франция, АҚШ) мамлакатнинг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган

эҳтиёжларини, йирик корхоналарга нисбатан, тўлароқ қондира олади.

Қишлоқда корхоналарнинг кичик шакллари қишлоқ меҳнаткашларининг ва

умуман мамлакат миқёсида ижтимоий муаммоларни унумлироқ ҳал эта

олади.

Ижтимоий иқтисодиётнинг макро даражаси. Иқтисодий ва

ижтимоий жараёнларнинг ўзаро алоқаларини ўрганишда макроиқтисодий

ёндошув бутун хўжалик бўйича мураккаб кўрсаткичларни таҳлил қилишни

талаб қилади. Бундай кўрсаткичларга, умуман ва ҳар бир одам бошига тўғри

келадиган Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ), бандлик даражаси, аҳолининг реал

даромадлари, давлат ва хусусий инвестициялар, муомаладаги пулларнинг

умумий миқдори ва ҳоқазолар киради. Макроиқтисодиёт мамлакат миқёсида

ўртача даромадлар, ўртача иш хақи, инфляция даражаси, ишсизлик, бандлик,

меҳнат унумдорлиги каби ўртача ҳисобланган иқтисодий кўрсаткичларни

ўрганади. Бундан ташқари, мамлакат иқтисодиёт аҳволини тавсифловчи

ўсиш ёки камайиш суръатлар миқдорини ва иқтисодий ўзгаришлар, таркибий

мутаносибликни ифодаловчи умумий кўрсаткичлар даражасини ўрганади.

Макроиқтисодий таҳлилга кўплаб ёндашувлар мавжуд.

Макроиқтисодий таҳлилда халқаро ёндашув тадқиқотимизга асос қилиб

олинган. Иқтисодий ўсишнинг ижтимоий йўналтирилганлигининг чуқур

таҳлилини инсон потенциали тараққиёт индекси (ИПТИ) кўрсаткичлари

тўғрисидаги БМТнинг услуби қўлланилади.

Уларга қуйидагилар киради:

-кутиладиган ҳаёт давомийлиги;

-балоғатга етган аҳолининг саводхонлик даражаси;

-ўқиш муддати;

-саводхонлик кўрсаткичлари;

-таълим олиш кўрсаткичи;

-билим даражаси;

-аҳоли жон бошига тўғри келадиган реал ялпи ички маҳсулот.

Ҳар бир қўрсаткич ўз индексига эга:

- кутиладиган умр давомийлиги индекси;

-билим даражасининг индекси;

-ЯИМ индекси

- инсон потенциали тараққиёт индекси (ИПТИ).

Инсон потенциали тараққиёт индекси мамлакат миқёсида инсоний

салоҳиятни ривожланиш даражасини йиллар бўйича таққослаш ва шу

кўрсаткичнинг мамлакатлар ўртасидаги фарқларини аниқлаш имкониятини

яратади.

Ижтимоий иқтисодиётнинг макроиқтисодий таҳлили ўз ичига

мамлакатдаги гуманитар ривожланганлик даражасини хам қамраб олади. Бу

ҳолатларга Олий ўқув юртларига ўқишга кирадиганлар сони, олимлар ва

мутахассислар сони, журнал ва газеталар умумий адади, оилаларнинг

телевизорлар билан таъминланганлиги, телефон алоқаси, интернет

тармоғидан фойдаланиш ва бошқалар киради.

Макродаражада ижтимоий иқтисодиётни ўрганишда инсоний

ривожланиш аҳволи ва уни молиялаштириш динамикасини таҳлил қилиш

муҳим ўрин тутади. Бу кўрсаткичлар гуруҳига ЯИМга нисбатан фоиз

кўринишдаги таълимга қилинган умумий харажаталар, ЯИМга нисбатан

фоиз кўринишидаги таълимга қилинган давлат харажатлари; ЯИМга

нисбатан фоиз кўринишдаги соғлиқни сақлашга қилинган давлат

харажатлари киради.

Ижтимоий иқтисодиётни макроиқтисодий таҳлилига аҳолининг ўсиш

жараёнлари кўрсаткичлари, урбанизация, гендер таркибдаги ўзгаришлар,

аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш аҳволи, бандлик даражаси, ишсизлик,

ижтимоий тафовутлар ва бошқалар киради. Айтиб ўтилган иқтисодий

ўсишнинг ижтимоий йўналтирилган макроиқтисодий барча кўрсаткичлари

тенг аҳамиятли ва ижтимоий иқтисодиётнинг мазмунини ифодалайди.

Иқтисодий ривожланишининг хар бир поғонасида ва даражасида мамлакат

ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг стратегик вазифаларни ҳал

этилишига боғлиқ бўлган ижтимоий ривожланишнинг устувор

йўналишларини белгиланади. Айрим мамлакатлар учун биринчи даражали

ҳисобланган стратегик вазифалар сифатида камбағалчиликни қисқартириш

дастури бўлиши мумкин. Бошқалари учун эса – ишсизликни қисқартириш

тақозо қилинади. Учинчи тоифадаги мамлакатларда таълимнинг

ривожланиши, саводсизликни тугатиш, аҳолининг соғлиғини яхшилаш,

экологик вазиятни соғломлаштириш масалалари кун тартибига қўйилиши

мумкин

2. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг пайдо бўлиши

ХХ асрнинг иккинчи ярмидан қатор ривожланган давлатлар (Германия,

Швеция, АҚШ ва бошқалар) иқтисодий сиёсатнинг бирламчи омили

сифатида унинг ижтимоий йўналтирилганлигини танладилар. Бунинг

натижасида ижтимоий иқтисодий тизимнинг қуйидаги: ижтимоий бозорий

иқтисодиёт, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти, социоиқтисодиёт,

ижтимоий иқтисодиёт каби янги моделлари пайдо бўлди. Қатор ғарб

мамлакатларида барпо этилган ижтимоий иқтисодиётнинг ўзига хос

характерли хусусияти, асосан аҳолининг фаровонлигини оширишга, унинг

ижтимоий ҳимоясига, иқтисодий сиёсатни амалга оширишга

қаратилганлигидадир. Ўз навбатида, юқорида қайд этилган ривожланган

давлатлар аҳолининг юқори турмуш даражасини инсон омили сифатида,

иқтисодиётни ривожлантиришда фойдаланадилар. Шунинг учун ижтимоий

иқтисодиётда иқтисодиётнинг давлат томонидан тартибга солиниши муҳим

рол ўйнайди.

Кўп асрлик жаҳон тажрибаси иқтисодий алоқаларнинг бозор

муносабатлари энг юқори самара берувчи тизим эканлигини кўрсатди.

Бозорий иқтисодиёт хусусий мулкчиликнинг турли туман шаклларига

асосланади. Бу тизимда хусусий мулкчиликнинг мавжудлиги туфайли

ишбилармонлик ва рақобатчилик биринчи ўринда туради. Амалда бўлган

ижтимоий иқтисодий тизимнинг моҳияти шундан иборатки, моддий

бойликлар истеъмолчи ва сотиб олишга қурби етадиган харидорнинг

талабига қараб белгиланади. Харидор ўзининг пулига сотиб олиш орқали

фойда кўришини назарда тутиб “овоз” беради. Ишлаб чиқарувчи, ўз

навбатида, бозорнинг талабига қараб товарлар ишлабчиқаради ва хизматлар

кўрсатади. Бу жараёнда илғор технология хизматидан унумли фойдаланиб,

кам харажат қилишга ҳаракат қилади. Натижада, харидорнинг талабини

қондиради ва ўзи ҳам меҳнати орқали даромадга эришади. Бозор

иқтисодиётидаги рақобатчилик, иложи борича, кам харажат қилиб, сифатли

маҳсулот ишлаб чиқаришга мажбур қилади. Айни пайтда, кишининг

рақобатдошига нисбатан товарни паст нархда кўпроқ сотиши фойдали

бўлади. Дунё мамлакатларининг асосий қисми ижтимоий-иқтисодий

тизимнинг бозорий моделидан фойдаланадилар. Шуни алоҳида қайд этиш

керакки, бозорий иқтисодиёт тизими ўз-ўзидан халқнинг иқтисодий аҳволи

ва иқтисодий осойишталигини таъминламайди. Дунёда жуда кўп тараққий

қилмаган, лекин бозор муносабатларига ўтган мамлакатлар бўлиб, улар юз

йиллар давомида иқтисодий мустақилликка ҳамда табиий бойликларини

халқнинг фаровонлиги учун ишлатишга эришолмасдан келишмоқда. Бу

ҳодисанинг асосий сабаби сифатида амалда бўлган мустамлакачилик

сиёсатининг мероси оқибатлари деб ҳисоблаш мумкин. Кўп асрлар

давомида метрополия давлатлари мустамлака халқларнинг иқтисодий

қарамлигини таъминловчи тузумни ўрнатган эдилар. ХХ асрнинг II ярмидан

бошлаб, БМТ ташаббуси билан мустамлакачилик тизимининг оқибатларини

йўқотиш ҳамда қолоқ давлатлар ҳудудида муносиб турмуш шароитларини

яратишнинг кенг дастури амалга оширилмоқда. Аммо кўп миллионлик

қарзларнинг йиғилиб қолиши иқтисодий ва ижтимоий муаммоларни тезда

ҳал қилишда тўсиқ булиб келмоқда. Бундай мамлакатларда

камбағалчиликни ва қашшоқликни енгиш долзарб муаммолардан бири

бўлиб келмоқда.

Фақатгина нормал шаклланиб келаётган бозорий тизим

иқтисодиётнинг самарали ривожланиши ҳамда ижтимоий муаммоларни

муваффақиятли ҳал этишни таъминлаши мумкин. Буни индустриал

давлатларнинг ва иккинчи жаҳон урушидан сўнг мустақиликка эришган

Жанубий Корея, Малайзия, Сингапур, Гон-Конг каби мамлакатлар

мисолида кўриш мумкин.

ХХ аср учун иқтисодий-ижтимоий тизимнинг аралаш турдаги яна бир

моделининг пайдо бўлиши хос бўлди. Бу модел иқтисодий сиёсатда

тадбиркорлик фаолиятининг эркинлиги ва бозорий воситалар орқали

ижтимоий муаммоларни ҳал этишда давлатнинг фаол иштирокини

биргаликда муваффақиятли қўшиб олиб боради. Аралаш моделга асосланган

давлатлар сирасига Швеция, Германия ва бир қатор бошқа давлатлар киради.

Бу давлатларда иқтисодий юксалиш стратегияси муҳим ижтимоий

муаммоларни ҳал этишга бўйсундирилган. Кучли ижтимоий йўналтирилган

иқтисодиётни яратишга МДҲнинг кўплаб давлатлари қаторида Ўзбекистон

Республикаси ҳам ҳаракат қилмоқда.

Аралаш иқтисодиётга асосланган давлатлар тажрибаси шуни

кўрсатадики, “соф” бозор ва марказлашган-режали иқтисодиёт моделларини

қўллайдиган давлатларга нисбатан бу тизим бир қатор афзалликларга эга,

яъни барча турдаги ресурслардан самарали фойдаланиш учун шароитларни

яратади, катта ҳажмдаги инвестиция (қуйилма)ларни талаб қиладиган

замонавий технологияларни ишлаб чиқаради ва муваффақиятли жорий этади,

тадбиркорлик фаолиятининг эркинлигини кўзда тутади, муҳим ижтимоий

муаммоларни ҳал этишда давлат аралашувини таъминл

Ўзбекистон Республикаси ҳам ижтимоий йўналтирилган бозорий

иқтисодиёт моделини танлади. Ўтиш даврининг дастлабки йилларидаёқ

аҳолини кучли ҳимоя қилиш дастури ишлаб чиқилди. Маълумки, ижтимоий

ҳимоялаш даражаси давлатнинг молиявий ва иқтисодий ресурсларига боғлиқ.

Ижтимоий иқтисодиётни яратиш жараёнида иқтисодий барқарорликка

эришиш бундай дастурни амалга ошириш учун кўпгина имкониятларни

туғдиради. Ижтимоий иқтисодиётни қуришдаги ривожланган давлатлар

тажрибаси таҳлили шуни кўрсатадики, бу жараён қонуниятларини билиш

бизнинг республикамиз учун алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Олий ўқув юрти

талабалари, айниқса, иқтисодий йўналишдаги талабалар иқтисодий

жараёнларни ўрганиш билан биргаликда, ижтимоий жараёнларни, уларнинг

ўзаро бир-бирига зич боғлиқлиги ва ўзаро шартланганлигини чуқур

ўрганишлари зарурдир. Бунда иқтисодиётни ижтимоий муаммоларни ечиш

омили сифатида, ижтимоий соҳани эса иқтисодий ривожланишнинг зарурий

шарти сифатида қараш лозим.

Ижтимоий йўналтирилган бозорий иқтисодиётини қуриш миллий

дастурини амалга ошириш, бир вақтнинг ўзида, юқори даражадаги

ижтимоий-иқтисодий тизим шаклланиш жараёнини, яъни ижтимоий

иқтисодиётни барпо этилишини билдиради. Ўтиш даврида янги таркибли

иқтисодиётни шакллантиришда кўпгина чора-тадбирлар амалга

ошириладики, бунда ишлаб чиқариш таркибидаги мавжуд ўзгартишлар

билан биргаликда ижтимоий соҳада ҳам таркибий ўзгаришларга олиб келади.

Кенг кўламли ислоҳотлар маориф, соғлиқни сақлаш маданият, спорт

соҳаларида ҳам амалга оширилади. Иқтисодиёт ҳудудий таркибида тубдан

ўзгартишлар вужудга келади. Натижада ҳамма ҳудудлар учун ижтимоий-

иқтисодий ривожланишида нисбатан бир хил шароитлар яратилади. Шу

билан биргаликда, ҳар бир вилоят, туман, ҳамма хўжалик субъектлари бой

потенциалини амалга ошириши учун кенг имкониятлар очилади.

Республиканинг мавжуд табиий ресурслари ва меҳнат потенциали

энергия ва ғалла мустақиллигини таъминлаш, импортни алмаштира олувчи

товарлар ишлаб чиқаришни кераклича ошириш каби муҳим муаммоларни

ижобий ҳал этиш имконини беради. Бу ўзгартишлар мулкни кенг суръатда

давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, кичик ва хусусий

тадбиркорликни ривожлантириш, мулкдорлар синфини шакллантириш,

ижтимоий иқтисодий ҳаётни ҳар томонлама эркинлаштириш орқали амалга

оширилади.

Ижтимоий иқтисодиётнинг шаклланиши барқарор иқтисодий

ривожланишга эришишни ва шу асосда, адолатли даромадлар сиёсатини

амалга ошириш, камбағалликни қисқартириш ва кейинчалик бартараф этиш,

аҳолини тўлиқ иш билан бандлигини таъминлаш, ишни ташкил этишни

такомиллаштириш, ижтимоий суғўрта тизимини ривожлантириш ва аҳолини

ижтимоий қўллаб-қувватлашни таъминлайди.

Ижтимоий иқтисодиётда инсон омилининг иқтисодий самарадорлиги

оша боради. Аҳоли фаровонлигининг кўтарилиши, унинг кафолатланган

ижтимоий ҳимояси иқтисодий ривожланиш юксалишининг муҳим омилига,

меҳнат фаоллигининг ошишига, кичик ва хусусий тадбиркорлик

ривожланишига хизмат қилади.

Ижтимоий иқтисодиётнинг шаклланиши бошқарув тизимининг ҳамма

даражада янгиланиши билан давом этади. Ижтимоий ҳаётнинг муҳим

томонлари эркинлашлаштирилиши жараёнида аста-секинлик билан бошқарув

тизимининг демократиялашувига олиб келади. Асосий стратегик

йўналишларда давлат бошқарувини сақлаган ҳолда, давлатнинг бозор

муносабатлари соҳасида, корхоналарнинг хўжалик фаолиятини бошқариш

вазифаларидан воз кечиши содир бўлади. Маҳаллий ўз-ўзини бошқариш

кучайиб боради. Шу билан бирга аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш,

ижтимоий соҳаларнинг, яъни маориф, соғлиқни сақлаш, маданият, спорт ва

бошқа соҳаларнинг ривожланишида давлат сиёсатининг аҳамияти анча

ошади.

Ижтимоий йўналтирилган бозорий иқтисодиётга асосланган

мамлакатларда давлат вазифалари, биринчи навбатда, ижтимоий

иқтисодиётни шакллантириш ҳуқуқий асосларини яратишдан иборат. Давлат

бошқарувининг асосий тамойиллари мамлакатнинг Асосий Қонунида -

Конституцияда белгилаб қўйилади. Конституция ижтимоий-иқтисодий

тизимнинг асосий мақсадини ўз ичига олади ва бу мақсадга эришиш

йўлларини, иқтисодий, сиёсий ва давлатнинг ижтимоий асосларини белгилаб

беради. Конституциявий моддалар асосида қонун чиқарувчи ҳокимият

иқтисодий ўсишни ижтимоий йўналтириш ҳуқуқий асосларини яратадиган

қонунларни қабул қилади. Ижрочи ҳокимият томонидан ижтимоий

йўналтирилган иқтисодиётни шакллантириш бўйича қонуний ҳужжатларни

ҳаётга тадбиқ этиш механизмини яратиш чораларни қўради ва қарор қабул

қилади. Суд ҳокимияти томонидан қабул қилинган қарорларга қатъиян амал

қилиш, ҳамда қабул қилинган қарорларни ижро этилиш назоратини

таъминлайди. Маъмурий органлар, жамоатчилик ташкилот ва алоҳида

фуқаролар томонидан ҳужжатда кўзга тутилган қонунни бузишга ҳаракат

қилишдан огохлантиради. Ҳуқуқий давлатда ҳар бир фуқаронинг ҳуқуқлари

махсус ҳимоя остига олинади. Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича

махсус орган ташкил этилади (Омбутсмен). Бу орган инсон ҳуқуқларини

ҳимояси билан шуғулланадиган халқаро ташкилотлар билан алоқада бўлади

ва яқиндан фаолият юритади. Истеъмолчилар, тадбиркорлар, мулк

эгаларининг манфаатларини ҳимоялаш бўйича мамлакатда қонунлар қабул

қилинади.

3. Давлат ижтимоий сиёсатининг асосий йўналишлари

Ижтимоий сиёсат – аҳолининг турмуш даражасини ошириш, инсон

капиталини ривожлантириш, ижтимоий хизматлар кўрсатиш ва ижтимоий

инфраструктурани ривожлантиришни ташкил этиш муносабатлари бўйича

давлат сиёсатининг бир бўғинидир. Ижтимоий сиёсат фуқароларнинг

конституцион ҳуқуқлари асосида амалга оширилади. Молиявий дастурлар,

меъёрлар, нормативлар, стандартлар, қонунлар, грантлар ижтимоий

сиёсатнинг амалга ошириш воситалари бўлиб ҳисобланади. «Ижтимоий

сиёсат – бу аҳолининг турмуш фаровонлигини ошириш, унинг яшаши ва

ишлаши учун етарли шароитларни таъминлайдиган давлат сиёсатининг

асосий йўналишларидан биридир». Ижтимоий барқарорликка давлат

ижтимоий сиёсатининг йўналишлари орқали эришилади. Бизнинг

республикамизда ижтимоий сиёсатнинг қуйидаги йўналишлари бўйича

ишлар олиб борилмоқда.

10.2-чизма. Ижтимоий сиёсатнинг асосий йўналишлари

Иқтисодчиларимиздан Ш. Шодмонов томонидан ижтимоий сиёсатга –

бу давлатнинг даромадлар тақсимотидаги тенгсизликни юмшатишга ва бозор

иқтисодиёти қатнашчилари ўртасидаги зиддиятларни бартараф қилишга

йўналтирилган сиёсатдир – деб таъриф берилади. Ижтимоий сиёсат

жамиятдаги тенгсизликни ҳаддан ташқари ошиб кетишига йўл қўймаслиги

керак. Ижтимоий сиёсат даромадларни тартиблаш ва ижтимоий ёрдам

уюштириш орқали жамиятдаги ижтимоий уйғунликни, яъни турли

гуруҳларнинг ҳамжиҳатлигини таъминлайди. Бу билан ижтимоий

низоларнинг олди олинади, ижтимоий тинчлик-хотиржамлик билан

иқтисодий ўсиш учун шароит яратилади.

Ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг шарти сифатида, доимий,

сифатли ва хавфсиз иқтисодий ўсишнинг асоси бўлган таълим, фан, соғлиқни

сақлаш, маданият соҳасига эътибор қаратадиган институт сифатида давлат

фаолият кўрсатиши керак, чунки давлат умуммиллий манфаатларни амалга

оширади.

Фаровонлик – аҳоли турмушини ижтимоий-иқтисодий шароити ва

эҳтиёжларининг қондирилганлик даражасидир. БМТ тавсияларига кўра,

фаровонлик ишлаб чиқарувчи кучларнинг бир неча омиллари ва иқтисодий

муносабатлар хусусиятидан иборат тизимдир. Ишлаб чиқарувчи кучларнинг

ривожланиш даражаси қанчалик юқори бўлса, аҳоли фаровонлиги шунчалик

тез ортади. Фаровонлик мазкур жамиятда амалга оширалаётган

ижтимоийиқтисодий сиёсатнинг самарадорлиги билан узвий боғлиқ.

Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётида ижтимоий адолат ва аҳолини

ижтимоий ҳимоялаш тизими тамойиллари асосида ижтимоий сиёсат амалга

оширилади. Жамиятни ривожланишида ижтимоий тенглик, ижтимоий

кафолатларни таъминлаш аҳоли фаровонлигини ошириш каби вазифалар

бажарилади.

Шуни айтиб ўтиш керакки, давлатнинг иқтисодий ривожланишида

ижтимоий омилларнинг ривожланиши устуворлигига эътибор қаратиши,

аҳолининг турмуш фаровонлигини оширишни таъминлаши, ижтимоий

хизматлар соҳасида ислоҳотларнинг қонуний асосларини яратиши керак.

«Ижтимоий ҳимоянинг асосий тамойили ҳар бир индивидумга ёки оилага

фақат уларнинг даромади, фаровонлик даражаси, ижтимоий фойдали меҳнат

сифати ва давомийлигини баҳолаш асосида ёрдам кўрсатишдир. Тизим

камбағаллик чегарасидан ташқарида яшовчиларни қўллаб-қувватлаши,

уларга ёрдам кўрсатиши ва айни бир вақтда фуқароликнинг кексайганда ва

меҳнат қобилиятини йўқотганда ўз ижтимоий муҳофазаларини таъминлашга

интилишларини рағбатлантириши керак».

Тажрибалар шуни кўрсатадики, швед моделининг моҳиятини фаол ва

нофаол ижтимоий сиёсат белгилайди. Швед моделида тўлиқ бандлик ва

аҳоли даромадлари ўртасида фарқларнинг камлиги фаол сиёсатнинг асосини

ташкил этади. Бу модель бўйича биринчи даражали роль ўйнайдиган

ижтимоий сиёсат иш кучини такрор ишлаб чиқаришда қатнашиши учун

қулай шароит яратиб беришга қаратилади. Амалиётда кўпгина мамлакатлар

швед моделидаги фаол сиёсатдан фойдаландилар ва бу модель ўз самарасини

берди. Швецияда кадрлар тайёрлаш, қайта тайёрлаш, иш билан таъминлаш,

жамоат ишларига тортиш каби фаол тадбирлар кишиларнинг ўз иш ўрнини

топиш ва сақлаши учун имконият яратди. Аҳолини озгина қисми даромадини

йўқотганлиги учун нафақа олади, булар ижтимоий сиёсатнинг пассив

тадбирлари ҳисобланади. Швециянинг меҳнат бозорида фаол сиёсат

юритилади. Шу боис меҳнат бозоридаги сиёсат бўш иш ўринларини

ишсизлар билан тўлдиришга кўмаклашиш ва ишсизларга фақат нафақалар

бериб боришдан иборат бўлиб қолмаслиги лозим, деб ҳисобланади. Иш

билан тўлиқ бандликни юзага келтириш анъанавий стратегияси муқаррар

равишда инфляциянинг юқори даражасига чиқишга ва иш ҳақи борасида

силжишлар рўй беришига олиб келиши эътироф этилади.

Швед моделининг энг муҳим ва ўзига жалб этувчи томони, «тўлиқ

бандликдир». Бошқача қилиб айтганда, улар ҳар бир фуқароларнинг

даромадини ошириш борасидаги курашнинг биринчи чизиғи аҳолини иш

билан бандлик муаммосини ҳал қилиш, ижтимоий нафақаларни тайинлашни

эса курашнинг иккинчи чизиғи – пассив ёрдам деб ҳисоблайдилар.

Фуқароларнинг таълим олишга, соғлиқни сақлашга ва бошқа ижтимоий

хизматларга бўлган талабларини фақат маълум чегарадагина бозор асосида

қондириш лозим деган фикр билдирадилар. Масалага назарий жиҳатдан

қараганимизда, «ижтимоий сиёсат» шахс ва жамият даражасидаги

муаммоларни ҳал этади. Биринчи ҳолатда гап «имкониятлар тенглиги» деб

номланувчи концепция ҳақида бормоқдаки, бунга кўра шахс учун маълум

тизим шароитида ўз ҳолатини яхшилаб олиш имкониятлари яратилади.

Иккинчи ҳолатда эса «инсон капитали» концепцияси ҳақида фикр юритилади

ва бунда шахс жамият эҳтиёжлари асосида шаклланади. Ушбу концепциялар

шахснинг бозор иқтисодий шароитларига мослашувини акс эттиради ва

жамият аъзолари турмуш даражасининг яхшиланишини хусусиятлайди.

Бозор ислоҳотлари шароитида меҳнат ресурсларининг иш билан

бандлигини таъминлаш муаммолари долзарб аҳамият касб этади. Чунки

меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш орқалигина ижтимоий-

иқтисодий тараққиётга эришиш ва аҳоли фаровонлигини таъминлаш мумкин.

Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.Каримов

таъкидлаганларидек, ишлашни хоҳловчиларнинг ҳаммасини иш билан

таъминлабгина қолмасдан, энг мақбул, ижтимоий йўналтирилган иш билан

бандликни вужудга келтириш учун зарур шароитлар яратиш мақсадида

мукаммал меҳнат бозорини шакллантириш, ишга жойлашишга муҳтож

бўлган шахсларни тўла ҳисобга олиш ғоят муҳим аҳамият касб этади.

Инсон ижтимоий-иқтисодий мазмунга эга бўлган фаолият билан

машғул бўлиши натижасида банд кишига айланади. Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2007 йил 24 майдаги «Ишга

жойлаштиришга муҳтож, меҳнат билан банд бўлмаган аҳолини ҳисобга олиш

методикасини такомиллаштириш тўғрисида»ги 106-сон қарорига асосан иш

билан банд бўлган аҳоли таркиби аниқланган. Меҳнат ресурслари балансига

кўра, иш билан банд аҳоли таркиби иқтисодиётнинг расмий секторида

бандлар, иқтисодиётнинг норасмий секторида бандлар ва меҳнат фаолиятини

амалга ошириш учун чет элга кетган шахслардан иборат. Статистик

маълумотларга кўра, республикамизда юқорида кўрсатилган тоифадаги банд

бўлган аҳоли сони ортиб бормоқда. Норасмий бандлик деб фуқароларнинг

ҳеч қандай расмий рўйхат, рухсатнома ва ҳуқуқий асосга эга бўлмаган

меҳнат фаолияти билан шуғулланишга айтилади. Шунингдек, ушбу бандлик

ҳуқуқий-иқтисодий кафолатланмаган ва ижтимоий ҳимояланмаган

ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 14

мартдаги «Аҳоли сонининг танланма статистик кузатувини тайёрлаш ва

ўтказиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 71-сон қарорига асосан юртимизда

аҳоли сони бўйича танланма кузатув асосида таҳлиллар олиб борилади.

Шуни инобатга олган ҳолда, жорий йилда иш ўрнига эга бўлган эҳтиёж

параметрлари меҳнат бозорининг амалдаги тамойилларини ўрганиш, ишчи

кучига бўлган талаб ва таклиф балансига таъсир этадиган мамлакатнинг

ижтимоий-иқтисодий ривожланиш омиллари таҳлили асосида аниқланди.

Бунда иқтисодиётдаги таркибий ўзгартиришлар, ишлаб чиқаришни

модернизация қилиш ва технологик янгилаш натижасида бўшаб қоладиган

ходимлар ҳисоб-китобига алоҳида эътибор қаратилди.

Республикамизда «Иш ўрни ташкил этиш ва аҳоли бандлигини

таъминлаш» Давлат дастурининг прогноз параметрлари тармоқлар бўйича

бандлик йўналишлари ва ҳудудлар бўйича ишга жойлашишга бўлган эҳтиёж,

айниқса, илк бор меҳнат бозорига кириб келаётган ёшларни, иқтисодиётдаги

таркибий ўзгаришлар ва кўп меҳнат талаб этадиган ишлаб чиқариш

тармоқларини модернизация қилиш натижасида бўшаган ходимларни,

шунингдек, саноат, қишлоқ хўжалиги ва иқтисодиётнинг бошқа

тармоқларини, хизмат кўрсатиш соҳаси, хусусий бизнес ва тадбиркорликни

ривожлантириш натижасида ишчи кучига бўлган талабдан келиб-чиқиб

белгиланади.

Прогноз қилинаётган даврда банд аҳоли таркибида иқтисодиётнинг

расмий ва норасмий секторида бандлар сонининг кўпайиши, аксинча, меҳнат

фаолиятини амалга ошириш учун чет элга кетган шахслар сонининг

камайиши кузатилади. Мазкур ҳолат юртимизда ҳар йили юз минглаб янги

иш ўрнининг яратилиши билан изоҳланади.

Мамлакатда ишлаб чиқаришни ривожлантириш, янги иш ўринларини

яратиш, хусусий бизнесни қўллаб-қувватлаш ҳисобига солиқ тўловчилар

базасининг кенгайиши орқали иш берувчилар томонидан тўланадиган ягона

ижтимоий тўлов ва мажбурий суғўрта бадаллари ўртасидаги фарқнинг

қисқариши Пенсия жамғармаси маблағлари шаклланишида муҳим аҳамият

касб этади. Пенсия тизимини институционал моҳиятидан келиб чиққан

ҳолда, энг муҳим масалани барча пенсионерларни моддий таъминотини

барқарор механизмини яратиш вазифасини тўлиқ ҳал этиш бандлик

муаммосини алоҳида ўрганиш зарур эканлигидан далолат беради.

Жаҳондаги ҳар бир мамлакатда аҳолига ижтимоий ёрдам кўрсатиш

сиёсатини олиб бориши натижасида ижтимоий муаммолар давлат ёрдамида

бартараф этилади. Аҳолига ижтимоий ёрдам кўрсатишни ташкил этиш ҳамда

уни бошқариш катта молиявий маблағ талаб этади, айнан бу маблағларни

давлат марказлашган ҳолда амалга оширади. Шу боис уларни ижтимоий

жиҳатдан ҳимоялашни давлат ўз зиммасига олади. Ижтимоий сиёсат –

жамият ва ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги муносабатларда ва аҳолининг

ижтимоийиқтисодий ҳаёт шароитларини тартибга солишда давлат томонидан

фойдаланадиган меъёрлар, услублар, дастурлар йиғиндисидир [5].

«Висконсин меҳнатга лаёқатсизлик нафақаларини ёрдам пули ёки (тиббий

хизмат учун пул тўлови)га ўзгартирган штатлардан биридир. Жамғариб

борилган меҳнатга лаёқатсизлик таътилларининг конверсия кредит дастури

(ASLCC) 1972 йил рўйхатга олинган ва Қўшимча тиббий суғўрта конверсия

кредит дастури (SHICC) 1995 йил рўйхатдан ўтказилган (State of Wisconsin,

2007). Мазкур дастур меҳнат фаолиятини тугатган ходимларнинг

фойдаланмаган меҳнатга лаёқатсизлик таътили учун пул тўловларини олиш

ҳуқуқини таъминлайди. Пенсионер соғлиғини сақлаш давлат дастури асосида

ходимнинг депонент қилинган ҳисобрақамдан тиббий суғўрта сотиб олиш

учун ишлатади. Ушбу ҳисобрақам штатнинг турли бандлик шартномаларига

мувофиқ ҳамда хизмат муддатига кўра, унинг маълумоти ва жорий тўловига

кўра аниқланади. Қўшимча тиббий суғўрта конверсия кредит дастури ишчи-

ходимларга узлуксиз давлат хизматида ишлаганлиги учун Жамғариб

борилган меҳнатга лаёқатсизлик таътилларининг конверсия кредит дастурида

иштирок этишга имкон беради. Мазкур дастурнинг афзаллиги шундаки,

ҳисобрақамдаги маблағлар актуар ҳисоблаш услубида ҳисобланган ҳолда, иш

ҳақига фоиз тўланади. Фуқаро бу фойдани олиши учун камида 15 йил давлат

хизматида банд бўлиши керак».

Мамлакат иқтисодиёти учун энг муаммоли ҳисобланган ишсизликнинг

яширин турли айнан норасмий бандлик сабабли вужудга келади. Норасмий

бандлик бевосита мамлакатда яширин иқтисодиётнинг авж олишига сабаб

бўлади. Чунки:

-норасмий бандлик ҳеч қандай ҳуқуқий ва иқтисодий асосга эга эмас;

- норасмий банд бўлганлар ўз меҳнат фаолияти орқали эртанги кунда

даромад олишлари кафолатланмайди ва ижтимоий ҳимояланмайди;

-меъёрий-ҳуқуқий хужжатларнинг қабул қилиниши, ижтимоий-

иқтисодий шарт-шароитлар ва инфратузилмаларнинг ўзгариши натижасида

бу секторда банд бўлганлар ўз иш жойини йўқотишади;

-норасмий бандлик мавсумий ва вактинчалик характерга эга, об-ҳаво

ва иқлим ўзгариши ҳамда мавсум алмашиши оқибатида фуқаро ишсиз

бўлиб қолади;

-бандликнинг мазкур кўринишида давлат бюджетига ҳеч қандай

солиқлар ва мажбурий тўловлар амалга оширилмайди;

-давлат мақсадли жамғармалари билан боғлиқ муаммолар, жумладан,

бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасидан пенсия ва нафақалар тўлаш

бўйича ўзига хос муаммоларни келтириб чиқаради, Пенсия жамғармасининг

даромадига нисбатан унинг харажати ошиб кетади.

Демография соҳасидаги ҳолатни, аҳолининг турмуш даражасини

ҳисобга олган ҳолда, фуқароларни ижтимоий ҳимоялаш соҳасида кучли чора-

тадбирларни олдиндан амалга ошириш керак. Ижтимоий ҳимоялаш ва

кафолатлашларнинг кучли таъсирчан механизми мавжуд бўлгандагина

ижтимоий-сиёсий барқарорликни сақлаган ҳолда бозор иқтисодиёти сари

тинимсиз ривожланиб бориш таъминланади. Бозор механизмида аҳолини

ижтимой ҳимоялаш бўйича кучли эҳтиёт чора-тадбирлар кўриб чиқилиши

объектив заруратдир. Бозор муносабатлари ва иқтисодиётдаги таркибий

ўзгаришлар чуқурлашган сари аҳолининг турмуш даражасига таъсир

қиладиган камчиликлар ҳам сўзсиз пайдо бўлишини тушунишимиз керак.

Шу сабабли кучли ижтимоий сиёсатни унутмаслик лозим. Ижтимоий ҳимоя

воситаларини янада мустаҳкамлаш учун аниқ йўналишларни кучайтириш

зарур.

Дунё аҳолиси умумий сони таркибида иқтисодий жиҳатдан фаол

бўлган меҳнатга лаёқатли инсонлар улушини аста-секин камайиб бориши

кузатилмоқда. Улар улуши 2010 йилдаги 57-67 фоиздан 2050 йилга келиб 44-

56 фоизгача пасайиши тахмин қилинмоқда. Натижада боғлиқлик

коэффиценти, яъни пенсия ёшидаги аҳолининг актив меҳнат ёшидаги

аҳолига нисбати йилдан-йилга ошиб бормоқда. Масалан, 1950 йилда ушбу

кўрсаткич АҚШда (демографиядаги ўзгаришлар жиҳатидан ижобий

потенциалга эга бўлган давлат) 1/8 нисбатда бўлгани ҳолда 2020 йилга келиб

ушбу нисбат ¼ ни ташкил этиши кутилмоқда. Демографик ҳолат

мураккаблашиб бораётган Европа мамлакатларида эса ушбу нисбат янада

ёмонлашиб бормоқда. Социолог олимларнинг фикрича, Россия

Федерациясида 2030 йилга келиб пенсия ёшидагилар сони фаол меҳнат

ёшидаги аҳоли сони билан тенглашади. Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги

мамлакатларининг пенсия тизимидаги асосий муаммо − аҳолининг қариши,

туғилишининг пасайиши каби демографик муаммолар аҳолининг фаол қисми

билан пенсионерлар ўртасидаги нисбатнинг бузилишига олиб келса, бошқа

томондан инфляциянинг юқори даражаси, ишсизликнинг кўпайиши, давлат

бюджети тақчиллиги каби иқтисодий омиллар кучли таъсир этади.

Хулоса қилиб айтганда, иқтисодиётни модернизациялаш шароитида

таркиб топган ижтимоий ҳимоя тизими, табиийки, келажакда ўзгариб

бораётган аниқ тарихий шароитларга мувофиқ ҳолда тегишли суръатда

янгиланади. Лекин ижтимоий йўналтирилган иқтисодиёт шароитида унга

бўлган эҳтиёж ҳеч қачон йўқолмайди, демократик йўсинда ташкил этилган

давлат бошқаруви моҳияти ана шунда кўринади. Пенсиялар иқтисодий

мақсадга кўра ижтимоий суғўрта сифатида иш ҳақи ёки оилавий даромаддан

маҳрум бўлганда уларнинг ўрнини тўлдиришга қаратилади. Пенсия тизими

суғўрталаш асосида шакллантирилади ва аҳолини эҳтиёжларини қондириш

ҳамда конституцион ҳуқуқларини амалга ошириш учун мўлжалланган пул

маблағлари фондидан фойдаланилади.

Иқтисодиётимизнинг жадал ва мутаносиб ривожланиб бораётгани

аҳоли ҳаёт даражаси ва сифатини изчил ошириш учун мустаҳкам замин

яратмоқда. Бюджет ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи, пенсия ва

стипендиялар ҳажми ўтган йили 23,2 фоизга ошди. Аҳолининг жон бошига

тўғри келадиган реал даромадлар эса 10,2 фоизга кўпайди. Ҳoзирги кунда

мажбурий бaдaллaрни ҳисoбгa oлиш, пeнсиялaрни бутун мeҳнaт фaoлияти

дaвридaги ўртaчa иш ҳaқидaн ҳисoблaшгa ўтиш бўйичa aйрим муаммолар

ҳaм мaвжуд. Ўзбeкистoн Рeспубликaсидa ҳaм пeнсия ёшини яқин 20 йил

мoбaйнидa бoсқичмa-бoсқич oшириш тaҳмин қилинмoқдa, чунки

мaмлaкaтимиздa 2010 йилдaн бoшлaб дeмoгрaфик ҳолат тўғрисидаги

маълумотларда aниқлaшичa, aҳoлининг қaриш жaрaёни бoшлaнгaн. Пенсия

ёшдаги фуқаролар 2020 йилга бориб 7,80 фоиз, 2030 йилда бориб 11,6 фоиз,

2050 йилда эса 19,40 фоизни ташкил қилиши кутилмоқда. Ҳозирги даврда

пенсия олувчиларга тўлов қобилиятини йўқотиб қўймайдиган бўлсакда, яқин

ўттиз йил ичида аҳолини кексайиш даражаси ошиши кутилмоқда. Бу эса

Пенсия жамғармаси даромадларида маблағлар тақчиллигига олиб келиши

мумкин, бундай вазиятда бандлик соҳасида муҳим чора-тадбирлар кўрилиши

мақсадга мувофиқ бўлади.

Муҳокама учун саволлар

1. Ижтимоий соҳанинг моҳиятини изоҳлаб беринг.

2. Ижтимоий соҳанинг таркибий тузилишини очиб беринг.

3. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг мазмунини

тушунтириб беринг.

4. Ижтимоий сиёсатнинг асосий йўналишларини кўрсатиб беринг.

11-МАВЗУ. ДАВЛАТНИНГ ИҚТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИКНИ

ТАЪМИНЛАШ ВАЗИФАЛАРИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мазкур мавзуда иқтисодий хавфсизликнинг

мазмуни, моҳияти ва зарурияти, кўрсаткичлари ҳамда иқтисодий

хавфсизликнинг ички ва ташқи омиллари очиб берилган.

1. Иқтисодий хавфсизликнинг моҳияти

ва зарурияти.

2. Иқтисодий хавфсизлик

кўрсаткичлари.

3. Иқтисодий хафвсизликка ички ва

ташқи таҳдидлар.

1. Иқтисодий хавфсизликни моҳияти ва зарурияти

Миллий иқтисодий хавфсизлик В.Паньковнинг талқинича,

«...иқтисодиётнинг шундай ҳолатики, бу унинг ижтимоий-иқтисодий

жараёнларнинг бир зайл давом этишига ҳалал берадиган, аҳолининг

эришилган ҳаёт даражасини издан чиқариб, жамиятда кучли ижтимоий

тангликни юзага келтирадиган, шунингдек, давлатнинг мавжудлигига хавф

туғдирадиган ташқи ва ички омиллар таъсирига бардошли «иммунитет»и

билан тавсифланади».

«Иқтисодий хавфсизлик» тушунчаси, албатта, «бардошлилик»ни

тақозо этади. Таъкидлаш жоизки, иқтисодий хавфсизликнинг аксарият

белгилари «бардошли» тушунчасига уйғун, зеро, иқтисодиётнинг ҳуқуқий

бардошлилиги унинг таркибий унсурлари, тизим ичидаги вертикал,

горизонтал ва бошқа алоқаларнинг мустаҳкам ва ишончлилигини, «ички» ва

«ташқи» босимга чидамлилигини акс эттиради.

Ўзбекистоннинг миллий манфаатларини шахс, жамият ва давлатнинг

иқтисодий, сиёсий, ижтимоий, халқаро, информацион, ҳарбий, чегаравий,

экологик ва бошқа соҳалардаги манфаатларининг уйғунлиги сифатида қараш

мумкин. Баъзи ҳуқуқшуносларнинг фикрича, давлат манфаати деган илмий

тушунча ҳуқуқшунослик учун асосий категория саналади. Давлат ва давлат

ҳокимияти феномени билан у ёки бу тарзда боғланган барча ижтимоий

ҳодисалар, жумладан, давлат манфаатларининг ҳуқуқий асослангани ва

уларни ҳуқуқий тартибни таъминлаш соҳасида қўллашнинг ташкилий-

ҳуқуқий шакл ва усуллари талқини мазкур категорияни тўғри тушунишга

боғлиқ; зеро, жамият негизининг, давлат ва ҳокимият қурилиши, фуқаролар

ҳақ-ҳуқуқлари кафолатининг ҳуқуқий асослари оммавий ҳуқуқнинг туб

масалалари ҳисобланади.

Давлатнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш тизимига

ёндашишнинг яна бир йўналиши борки, бу унинг суверенитети —

мустақиллигидир. Соф ҳолда бундай йўналиш ҳеч қаерда акс этмайди, бироқ

давлат ва ҳуқуқ назариясининг умумий қоидаларини таҳлил этиб, уни

алоҳида ҳуқуқий йўналиш сифатида ажратиб кўрсатиш лозим. Бундан

ташқари, иқтисодий хавфсизлик миллий иқтисоднинг мустақиллигини, унинг

барқарорлиги ва бардошлилигини, изчил янгиланиб бориши ва

такомиллашувини таъминлайдиган шарт-шароит ва омиллар мажмуи

сифатида давлатга ўзининг мустақиллигини таъминлаш ва ташқи хавфлардан

ҳимоя қилиш имконини беради. Бироқ юридик адабиётларда юқорида қайд

этилган йўналишларга асосланган синтетик таърифлар кўпроқ учрайди.

Иқтисодий хавфсизликни таъминлаш муаммосини таҳлил этган

С.Глазьев иқтисодий хавфсизликка «мамлакатнинг барқарор ижтимоий-

иқтисодий ривожини мустақил таъминлаш нуқтаи назаридан жамиятнинг

иқтисодий ва ишлаб чиқариш кучлари ҳолати, давлатнинг миллий

хавфсизлиги талаб даражасида қўллаб-қувватланиши, шунингдек, глобал

рақобат шароитида миллий иқтисодиёт рақобатбардошлигининг зарур

даражадалиги» дея таъриф беради.

«Иқтисодий хавфсизлик» тушунчаси ҳақида юқорида қайд этилган

турли хил нуқтаи назарлар бўйича мунозарага киришмаган ҳолда шуни

таъкидлаш лозимки, уларнинг деярли барчаси иқтисодий хавфсизликка

давлат аппарати, қуролли кучлар, жисмоний ва юридик шахслар — хўжалик

юритувчи субъектлар орқали давлатнинг иқтисодий хавфсизлигини

таъминлаш маъносида қарайди, холос. Ваҳоланки, ҳокимиятнинг

мустақиллиги эгаси ва ягона манбаи сифатида айнан халқ ижтимоий

муносабатлар асоси бўлган давлатнинг барқарорлиги ва мавжудлигини

таъминлайди.

Шу боис, асосий меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда иқтисодий хавфсизлик

деганда иқтисоднинг шахснинг камолоти ва муносиб турмуш даражасини,

жамият ва давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ва ҳарбий-сиёсий

барқарорлигини таъминлайдиган, ички ва ташқи хавфларга қарши тура

оладиган имкониятлари ва тайёрлиги назарда тутилади. Бундай талқинда

«иқтисодий хавфсизлик» тушунчаси иқтисодийдан кўра кўпроқ сиёсий

мазмун касб этади.

Айни пайтда иқтисодий хавфсизликни таъминлаш йўналишлари

бўйича концептуал қоидаларни акс эттирган асосий ҳужжат мавжуд: бу

Ўзбекистон Республикаси миллий хавфсизлиги концепцияси. Бироқ

ҳимояланганлик ҳолатининг бошқа турларидан фарқли ўлароқ, иқтисодий

хавфсизлик миллий хавфсизликнинг муҳим тури сифатида туб назарий

шаклда ифодаланмаган ва расман қабул қилинган, замонавий шарт-шароитга

мос таърифга, амалда қўлланадиган, илмий асосланган мазмунга эга эмас.

Ўзбекистон иқтисодий хавфсизлигини таъминлашнинг конституциявий-

ҳуқуқий масалаларини тадқиқ этар эканмиз, ҳозирги шароитда иқтисодий

хавфсизликка нисбатан сезиларли таҳдидлар хўжалик юритувчи

субъектларнинг фаолиятига ягона ҳуқуқий ёндашувнинг, мулкий низолар

бўйича суд амалиётида бирхилликнинг йўқлигига амин бўламиз.

Юқорида қайд этилган иқтисодий хавфсизликнинг ягона тизими

шаклланиши ва ривожига халал бераётган муаммоларга тўхталиб, шуни

таъкидлаш жоизки, иқтисодий хавфсизлик мураккаб ўзгарувчан тизим бўлиб,

унда бутун Ўзбекистон тараққиётини белгиловчи туб асос кўрсаткичлар

мавжуд бўлади.

Шундай қилиб, иқтисодий хавфсизликни таъминлашнинг амалдаги

модели ҳуқуқий институтларни, жумладан, конституциявий-ҳуқуқий

институтни ҳам ички ва ташқи таҳдидларга янада қатъий қарши туриш

мақсадида такомиллаштиришни, бутун ҳуқуқни ҳимоя қилиш тизимини

мумкин қадар қайта қуришни талаб этади. Мамлакат хавфсизлигини назарий

ва амалий планда ижтимоий муносабатлар ҳолати сифатида умумий

тушуниш бутун давлат муносабатлари тизимидан сиёсий, иқтисодий, ҳарбий,

илмий-техникавий, ижтимоий, экологик ва бошқа хавфсизликларни ажратиб

қарашни тақозо этади. Зеро, улар миллий хавфсизлик ёки мамлакат

хавфсизлиги тушунчасини шакллантирадиган турлар сифатида келади.

Давлат ягона ижтимоий организм сифатида яхлит тизимнинг қисмларидан

(сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маънавий ва ҳоказо) таркиб топган бўлиб, ҳар

бирининг ичида моддий ва маънавий қадриятлар қарама-қаршилиги пайдо

бўлади ва ривожланади. Улар нафақат муносабатлар соҳасининг ўзи балки

бутун мамлакат хавфсизлиги учун таҳдид манбаларини шакллантиради. Бу

жараёнларни кузатиб бориш, самарали бошқариш имкониятига эга бўлиш

учун хавфсизлик соҳасидаги барча муносабатларни ўзининг тавсифи,

ривожланиш қонуниятига эга бўлган, тизимли, амалий таҳлилга тушадиган

тарзда гуруҳларга таснифлаш зарур бўлади. Шу боис, хавфсизликнинг асоси

мувозанатни, тенгликни сақлашдирки, улар мамлакатнинг бугунги ҳолатига,

барча ижтимоий қатламлар манфаатларига мос бўлиши лозим.

Ўзбекистонда шаклланаётган иқтисодий хавфсизликни таъминлаш

тизими турли йўналишдаги ижтимоий структуралар (ахборот-таҳлилий,

илмий, ижтимоий, ижтимоий-сиёсий ва ҳоказо) билан яқин ҳамкорликдаги

давлат органларининг ягона мажмуи сифатида фаолият юритади. Бу тизим

қуйидаги вазифаларни бажаради:

— биринчидан, Ўзбекистон иқтисодий хавфсизлигининг умуммиллий

манфаатларига таҳдидларни вақтида, тезкорлик билан очиш, прогноз қилиш

ва улар ҳақида мамлакат раҳбариятини ҳамда манфаатдор органларни

хабардор этиш. Бундай таҳдидлар сирасига инқирозли ва бошқа нохуш

тенденциялар, сиёсий, ижтимоий, техноген, энергетик ва экологик

характердаги жараёнлар, шунингдек, жамият учун хавф туғдирадиган ички

ва ташқи тажовузлар киради;

— иккинчидан, зарур қонунчилик, маъмурий, иқтисодий, информацион

чораларни қўллаб, мамлакат иқтисодий хавфсизлигига таҳдид соладиган

яширин ва реал хатарларнинг олдини олиш, тарқалишини чеклаш ёки

зарарсизлантириш;

— учинчидан, мамлакат хавфсизлигига таҳдидларга ва уларнинг манбаларига

қарши бевосита тезкор-қидирув, жиноий-процессуал, қутқарув, техник-

ташкилий чораларни кўриш орқали курашиш.

Демак, мамлакат тараққиётининг турли босқичларида иқтисодий

хавфсизликнинг муайян тури хавфсизликнинг умумий тизимида етакчи

бўлиши лозим. Бироқ шуни ҳам унутмаслик керакки, бу етакчилик бошқа

турдаги таҳдидларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Шунинг учун

иқтисодий хавфсизликни унинг конкрет кўринишида ва конкрет ижтимоий

муносабатлар учун танланган етакчи йўналишда таъминлаш режасини ишлаб

чиқиш ва қўллашда айнан турли омиллар мувозанати асос бўлиши керак.

Зеро, ҳозирги шароитда иқтисодиёт соҳасидаги барқарорлик жамиятнинг

сиёсий ва ижтимоий ҳаётига, давлат институтлари фаолиятига ижобий

таъсир кўрсатади.

Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан келиб чиқиб, мамлакат иқтисодий

хавфсизлиги стратегик, назарий категориядир дейиш мумкин. Демак,

иқтисодий хавфсизликни таъминлашнинг мазмунини, умумий механизмини,

устуворлиги ва асосий йўналишларини белгилаб берувчи қонун қабул

қилинса, мақсадга мувофиқ бўлар эди.

Ўтиш даврида давлатнинг иқтисодий хавфсизлик стратегияси,

авваламбор, аҳолининг турмуш даражасини бир меъёрда ушлаб туриш ва

яхшилаш, жамиятнинг ижтимоий-сиёсий хавфсизлигини, миллатлараро

тотувликни таъминлаш, давлатнинг конституцион тизими асосларини сақлаш

ва мустаҳкам миллий кадриятлар ва манфаатлари тизимини шакллантиришга

йўналтирилади. Бу жараёнда барқарорлик ва хавфсизликни таъминлаш

механизмлари ўзаро зид бўлиб, улар катта иқтисодий харажатлар қилишни

тақозо этади. Бу харажатлар миллий хўжалик ва табиий-иқтисодий

салоҳиятининг ўрни копланмайдиган сарфидан иборат бўлиб, унинг миқдори

иқтисодий беқарорликнинг муҳим омилига айланиши хеч гaп эмас. Шунинг

учун ҳам танглик ёки ўтиш даврида инсон, иқтисодиёт, жамиятга

келтирилган зарар ва харажатларни камайтириш иқтисодий хавфсизликни

таъминлашнинг муҳим тамойили булиши мумкин. Иқтисодий хавфсизлик

тамойиллари сифатида ижтимоий-иқтисодий тизим ҳолатининг куйи

чегарасини ифодаловчи кўрсаткичлар қўлланади. Кўрсаткичлар мазкур

чегарадан пасайиб кетган йилларда иқтисодий тизим учун таҳдидлар вужудга

келади; улар бу тизимнинг бузилиши, деградациясига олиб келиши мумкин.

Ушбу чегарани ва унинг миқдорий ўлчамларини аниқлаш, белгилаш учун,

бизнингча, қуйидагилар амалга оширилиши лозим:

- миллий иқтисодиёт ва иқтисодий тизим фаолиятининг асосий

шароитларини ўрганиш ва уларни тавсифловчи кўрсаткичларни белгилаб

олиш;

- миллий иқтисодиётни тангликка ва беқарорликка олиб келадиган

омилларни аниқлаш;

- турли танглик, хавфли ҳолатлар юзага келишининг шарт-шароити,

омиллари ва имкониятларини баҳолаш;

- хавфсизлик ва барқарорликни сақлашга хавф соладиган

таҳдидларнинг олдини олиш йўлларини аниқлаш.

Хулоса қилиб айтганда кенг маънода иқтисодий хавфсизликни миллий

иқтисодиётнинг самарали, динамик ўсиши, унинг жамият, давлат, шахс

эҳтиёжларини қондириш, ташқи бозорда рақобатбардошлигини

таъминловчи, турли таҳдид ва йўқотишлардан кафолатловчи ички ва ташки

шароитлар йиғиндиси деб таърифлаш мумкин. Ушбу таърифдан келиб

чиккан холда иқтисодий хавфсизликни таъминлаш учун ўтиш даврида унга

хавф солувчи ички ва ташқи таҳдидларни таҳлил қилиш муҳим аҳамият касб

этади.

2. Иқтисодий хавфсизлик кўрсаткичлари

Иқтисодий хавфсизликни таъминлашда давлат бошқа субъектлардан

фарқли ўларок ҳал қилувчи ўрин тутади.

Давлатнинг энг муҳим вазифаси - жамият барқарорлиги ва

ривожланишини таъминлаш, мамлакат хавфсизлигига таҳдидларни бартараф

этишдан иборат. Эндигина вужудга келаётган хавфнинг олдини олиш

иқтисодий таҳдидларнинг чуқурлашиб кетишини пассив кузатиб туришга

қараганда ғоят муҳим аҳамият касб этади. Зеро, оқилона ёндашувга таянган

бундай саъй-харакатлар хавфнинг олдини олишнинг асосий тамойили

бўлиши мумкин.

Бозор муносабатларига ўтиш даврида аралаш иқтисодиёт

шаклланаётган шароитда давлат мамлакат иқтисодий хавфсизлигини

таъминлаш учун барча хўжалик субъектлари фаолиятини илгаригидек

директив усуллap билан тартибга солиб булмайди. Бундай вазиятда давлат

хўжалик субъектлари фаолиятини, иқтисодиётни, ижтимоий такрор ишлаб

чиқариш жараёнларини асосий иқтисодий усул ва воситалар кўмагида

тартибга солиш талаб этилади.

Мамлакат иқтисодий хавфсизлигини таъминлашга қаратилган

тадбирларни амалга ошириш учун унинг индикаторлари мониторингини

ташкил этиш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Мониторинг иқтисодий

хавфсизлик кўрсаткичларини аниқлаш, таҳлил қилиш ва уларнинг ўзгариш

тенденциялари ва истиқболини аниқлаш имконини беради.

Иқтисодий хавфсизликнинг умумий кўрсаткичлари (индикаторлари)

қуйидагилардан иборат:

- турмуш даражаси ва сифати;

- инфляция суръати;

- иқтисодий ўсиш;

- бюджет дефицити;

- давлат қарзи;

- жаҳон иқтисодиётига интеграциялашув даражаси;

- “хуфёна иқтисодиёт” фаолияти;

- мулк таркиби;

- солиқ тизими;

- бозор инфратузилмаларининг ривожланиши.

Ҳудудий даражада умумий кўрсаткичлардан ташқари яна қуйидаги

индикатолар иқтисодий хавфсизликни ифодалайди:

- аҳоли даромадлари;

- чакана нархлар миқдори;

- уй-жой билан таъминланганлик;

- қочоклар, эмигрантлар ва бошқалар сони;

- ҳудуднинг мамлакат ЯИМ даги улуши;

- ҳудуднинг тўлов баланси;

- экспорт-импорт сальдоси.

Юқоридаги кўрсаткичлар миқдорининг таҳликали қуйи чегарасини

кўрсатиш ва аниқ белгилаш зарур. Кўрсаткич миқдори қуйи чегарадан пастга

тушгандагина иқтисодий таҳдид вужудга келади. Бу чегара - иқтисодий

манфаатлар нуқтаи назаридан хўжалик фаолияти пропорцияларининг энг

қуйи мақбул нисбатларини ифодаловчи миқдорий индикаторлар бўлиб,

уларга риоя қилмаслик такрор ишлаб чиқаришнинг турли элементларининг

иқтисодий ривожланишига тусқинлик қилади ва мамлакат иқтисодий

хавфсизлигига таҳдид солади.

Taҳликали қуйи чегаранинг миқдорий ўлчамларини аниқлаш учун

қуйидагиларга асосланиш лозим:

- миллий иқтисодиёт ҳолатининг ва ундаги мутаносибликлар ҳамда

такрор ишлаб чиқариш элементлари ва омиллари ҳолатининг

бирламчи, муҳим хусусиятларини тавсифлаш;

- иқтисодиёт соҳасидаги миллий манфаатларни тўлиқ ва кенг

қамровли ифодалаш;

- иқтисодиёт соҳасидаги миллий манфаатларга хавф солувчи

таҳдидларни тўлик ва ҳар томонлама ҳисобга олиш;

- иқтисодий хавфсизликнинг қуйи тахликали чегарасини

ифодаловчи индикаторлардан ҳокимият органлари мамлакат

иқтисодиёти ҳолатини аниқ баҳолашда ва бошқа мамлакатлар

билан қиёслашда фойдаланиш имкониятининг мавжудлиги;

- ушбу индикаторларнинг мамлакат ҳисоб, статистика ва

прогнозлаштириш тизими билан мувофиқ келиши.

Иқтисодий хавфсизликнинг қуйи таҳликали чегараси индикаторлари

миллий иқтисодиёт соҳалари ва уларнинг ҳар кайсисидаги миллий

манфаатлар нуқтаи назаридан туркумланади.

Илмий адабиётда иқтисодий хавфсизлик қуйи таҳликали чегарасига

оид индикаторлар 50 та кўрсаткични қамраб олган ҳолда қуйидагича

туркумланган:

1. иқтисодиётнинг барарор ривожланишга қодирлигини ифодаловчи

кўрсаткичлар. Ушбу гуруҳга ялпи ички маҳсулот ҳажми, саноат ишлаб

чиқариши ва унинг таркиби, машинасозлик маҳсулотлари ҳажмида

янги турдаги маҳсулотлар улуши, мудофаа ва фан учун харажатлар

улуши, инвестициялар, фойдали қазилма бойликларининг захиралари

бўйича қуйи таҳликали чегарани ифодаловчи индикаторлар;

2. молиявий тизим барқарорлиги кўрсаткичларига давлат бюджета

камомади, давлат қарзи, пул муомаласи, ўзаро ҳисоб-китоб ва солиқ

интизомини ифодаловчи кўрсаткичлар;

3. ижтимоий соҳа кўрсаткичлари аҳоли даромадлари даражаси ва унинг

мулкий жиҳатдан табақаланиши, ишсизлик ва ижтимоий соҳа

харажатлари бўйича куйи тахликали чегараларни ўз ичига олади;

4. ташқи савдо ва иқтисодий фаолият кўрсаткичлари гуруҳига мамлакат

ички истеъмолида импортнинг улуши ва миллий ишлаб чиқариш

ҳажмида экспортнинг улуши бўйича қуйи таҳликали чегараларни

ифодаловчи индикаторлар киради.

Иқтисодий адабиётда иқтисодий хавфсизлик кўрсаткчлари сифатида

С.Ю.Глазьев таклиф этган туркумлашдан кўпроқ фойдаланилмоқда. Бу

кўрсаткичлар туркумига қуйидагилар киради:

ялпи ички маҳсулотнинг умумий ва аҳоли жон бошига тўғри келадиган

ҳажми;

саноат маҳсулотлари умумий ҳажмида ишлаб берувчи саноат

маҳсулотлари улуши;

саноат ишлаб чиқаришида машинасозликнинг улуши;

инвестициялар ҳажмининг ЯИМга фоиз ҳисобидаги нисбати;

илмий тадқиқотлар учун харажатларнинг ЯИМга нисбати (фоиз

ҳисобида);

янги турдаги маҳсулотларнинг ялпи ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар

ҳажмидаги улуши;

яшаш минимуми даражасидан паст даромад олувчи кишилар улуши;

аҳолининг ўртача умр узоклиги (ёш);

аҳолининг энг юқори даромад олувчи 10 фоизи ва энг кам даромад

олувчи 10 фоизи гуруҳлари даромадлари ўртасидаги нисбат;

қайд этилган жиноятлар хар 100000 киши ҳисобига тўғри келиши;

Халкаро Меҳнат Ташкилоти (ХМТ) методологияси бўйича ишсизлик

даражаси (фоиз ҳисобида);

йиллик инфляция даражаси (фоиз ҳисобида);

ички қарзлар ҳажмининг ЯИМга нисбати (фоиз ҳисобида, киёсий

даврда);

ички қарзларни коплаш ва уларга хизмат кўрсатиш учун жорий

эҳтиёжнинг бюджетга солиқ тушумлари ҳажмидаги улуши (фоиз

ҳисобида);

ташки қарзнинг ЯИМга нисбати (фоиз ҳисобида);

ташки қарзнинг ЯИМ камомадини қоплашдаги улуши;

хорижий валюталар миқдорининг миллий валюта массасига нисбати

(фоиз ҳисобида);

накд хорижий валюта миқдорининг нақд миллий валюта ҳажмига

нисбати (фоиз ҳисобида);

пул массасининг ЯИМга нисбати (фоиз ҳисобида);

ички истеъмолда импортнинг ҳиссаси, жумладан, ички озиқ-овқат

маҳсулотлари истеъмоли ҳажмида импорт озиқ-овқат маҳсулотлари

улуши (фоиз ҳисобида);

аҳоли яшаш даражаси бўйича мамлакат ҳудудлари ўртасидаги фарклар.

Ҳар бир мамлакатда расмий тарзда белгиланган куйи тахликали чегара

индикаторлари миллий ва жаҳон иқтисодиётидаги шароитларнинг ўзгариши

натижалари билан таққосланади. Шуни таъкидлаш жоизки, иқтисодий

хавфсизлик кўрсаткичларини турли нуқтаи назардан туркумлаш мумкин.

Масалан, А.Илларионовнинг фикрича, иқтисодий ривожланишнинг

таъминланиши нуқтаи назаридан иқтисодий хавфсизлик кўрсаткичларини

қуйидагича туркумлаш мумкин:

– давлат секторининг (корхоналарининг) ЯИМ ишлаб чиқаришдаги

улуши (фоиз ҳисобида);

– давлат истеъмолининг ЯИМга нисбати (фоиз ҳисобида);

– давлат харажатларининг ЯИМга нисбати (фоиз ҳисобида);

– давлат бюджетининг ЯИМга нисбати (фоиз ҳисобида);

– давлат қарзлари ўсишининг ЯИМга нисбати (фоиз ҳисобида);

– пул массасининг ўсиш суръати (фоиз ҳисобида);

– инфляция суръатлари (фоиз ҳисобида);

– валюта курсининг пасайиш суръатлари (фоиз ҳисобида);

– ташқи савдога солинадиган солиқларнинг ташки савдо айланмасига

нисбати (фоиз ҳисобида).

Иқтисодий хавфсизлик кўрсаткичларини миллий иқтисодиёт

субъектларининг хаётий муҳим манфаатларини таъминлаш нуқтаи назаридан

хам туркумлаш мумкин. Масалан, А.Прохожев ва М.Корнилов, шахснинг,

яъни алоҳида индивид, фуқаронинг хаётий муҳим манфаатини руёбга

чиқариш нуқтаи назаридан иқтисодий хавфсизликни ифодаловчи қуйидаги

кўрсаткичларни таклиф этади:

- жон бошига ойлик даромад миқдорининг расмий равишда белгиланган

яшаш минимуми миқдорига нисбати;

- аҳоли озиқ-овқат харажатларининг йиллик жон бошига даромадлар

ҳажмидаги улуши;

- аҳоли жон бошига кундалик истеъмол қилинаётган калориялар

миқдори;

- аҳоли жон бошига ўртача йиллик даромадида уй-жой ва коммунал

тўловларга қилинган харажатлар улуши;

- аҳоли жон бошига ўртача йиллик даромадидаги жамғармаларнинг

улуши ва бошқалар.

Шуни айтиб ўтиш жоизки, кўрсаткичларининг ўртача жаҳон ва МДХ

мамлакатларининг айнан шундай, шунингдек, расмий белгиланган қуйи

тахликали чегара индикаторларига таққослаш орқали миллий

иқтисодиётнинг ҳақиқий ҳолаттни аниқлаш, унга баҳо бериш мумкин.

Натижада, ҳукумат томонидан мамлакат иқтисодий хавфсизлигини

таъминлашга қаратилган иқтисодий сиёсатнинг мақсадлари ва уларни амалга

ошириш йўналишларини белгилашга имкон туғилади.

3. Иқтисодий хафвсизликка ички ва ташқи таҳдидлар

Мамлакатнинг ички иқтисодий соҳадаги хавфсизлиги табиий, техника-

технологик, инфратузилмавий, ижтимоий ва бошқа макро ва

микроиқтисодий ривожланиш омиллари, ички иммунитет ва турли

беқарорлик, тангликлар таъсиридан ҳимояланиш орқали таъминланади.

Иқтисодий хавфсизликка таҳдид солувчи ички омилларга қуйидагилар

киради:

- илгариги тизимдан бирёқлама, таркиби деформациялашган

иқтисодиётнинг мерос бўлиб қолгани;

- кўпчилик тармоқларнинг қолок технологик базага, юқори энергия ва

ресурс сиғимига эгалиги сабабли миллий иқтисодиёт

рақобатбардошлигининг пастлиги;

- иқтисодиётнинг юқори даражада монополлашуви;

- юқори даражадаги инфляция;

- инфратузилма объектларининг етарли даражада ривожланмагани ва

мустахкам эмаслиги;

- минерал-хом ашё базаларининг кам ўрганилган ва хўжалик оборотига

тортилиш имкониятларининг етарли эмаслиги;

- мамлакат илмий-техника салоҳиятининг ёмонлашуви, фан-техника

ривожланишининг айрим йўналишларида илғор ўринларнинг бой

берилиши, боиқа фаолият соҳаларида интеллектуал меҳнат нуфузи ва

обру-эътиборининг тушиб кетиши;

- ички бозорлардан чет эл фирмалари томонидан маҳаллий товар ишлаб

чиқарувчилар маҳсулотларининг, жумладан, истеъмол товарларининг

сиқиб чиқарилиши;

- ҳудудий сепаратизм тенденцияси ва бошқариш қарорларини қабул

қилишда тармоқ лоббизмининг юқори даражада экани;

- инвестицион фаолликнинг сустлиги;

- капитал харажатлар ўрнига жорий харажатларни афзал кўриш;

- ижтимоий конфликтларнинг (зиддият) келиб чикиш хавфининг

мавжудлиги. Бундай ижтимоий зиддиятлар меҳнатга ҳақ тўлаш

механизмининг такомиллашмагани, ишсизлик даражасининг

юқорилиги, аҳоли ўртасидаги табақаланишнинг кескинлашиб кетиши,

аҳоли билим даражаси ва ишчи кучи сифатининг пасайиши туфайли

вужудга келади;

- қонунчиликнинг ривожланмагани, бир қанча иқтисодий

субъектларнинг ички ва ташқи бозорда монопол ўрин тутгани,

ғайриқонуний фаолият кўрсатиши ҳамда уларнинг ҳуқуқий

интизомининг пастлиги;

- иқтисодиёт субъектларининг молиявий ва шартномавий интизомининг

пастлиги;

- иқтисодиётнинг криминаллашуви ва коррупциянинг кучайиши;

- даромадларни яшириш ва солиқ тўлашдан қочиш холларининг

кўпайиши;

- молиявий маблағларни чет элларга ноқонуний тарзда ўтказиш.

Ички таҳдид омилларини, ўз навбатида, икки гуруҳга ажратиш мумкин.

1) иқтисодий тизимнинг цикллик ривожланиш қонуниятларига боғлик

омиллар; 2) циклик ривожланиш қонуниятларига боғлик бўлмаган омиллар.

Биринчи гуруҳ омиллари таъсири оқибатида маълум шароитларда

макроиқтисодиёт даражасида салбий оқибатларнинг келиб чикиши ва

давлатнинг иқтисодий хавфсизлигига таҳдид қилиши мумкин.

Иккинчи гуруҳ омиллари эса узоқ муддатли даврда хўжалик тизими

муҳим элементларининг такрор ишлаб чиқарилиши шароитида тўпланган

нохуш тенденциялар туфайли юзага келади. Бу нохуш тенденциялар

қуйидагиларда намоён булади:

- мамлакатнинг ишлаб чиқариш, инновацион ва илмий-техникавий

салоҳиятидан фойдаланиш даражаси ва самарадорлиги;

- хўжалик юритиш ва бошқаришнинг иқтисодий муносабатлари;

- ижтимоий соҳа;

- атроф-муҳит ҳолати;

- мамлакат ҳудудларидаги аҳвол.

Иқтисодий ислохотларнинг дастлабки босқичида танглик ҳолати

чуқурлашиб, ишлаб чиқариш кескин қискариб кетади. Бу холнинг ўзиёк

жиддий иқтисодий хавф туғдиради. Чунки ишлаб чиқаришнинг қискариши,

ички бозорда товар ва хизматлар миқдорининг камайиб кетиши оқибатида

уларнинг ўрнига хориж товарлари, айникса, арзон ва сифатсиз товарлар,

кириб келади. Ички бозордан сиқиб чиқарилган миллий товарларнинг

урнини тиклаш ниҳоятда оғир кечади. Шунингдек, бой берилган Ғарбий ва

Марказий Россия ва бошқа МДҲ мамлакатлари бозорларига қайтадан кириб

бориш ҳам қийин бўлади.

Мамлакат иқтисодий хавфсизлиги учун фундаментал тадқиқот

ишларининг тўхтатилиб кўйилиши, жаҳон талабларига жавоб берадиган

илмий-тадқиқот жамоалари ва конструкторлик бюроларининг тарқалиб

кетиши, юқори технологик ва рақобатбардош маҳсулотларга

буюртмаларнинг кескин камайиб кетиши, мамлакатдан “ақлларнинг чиқиб

кетиши” (“утечка мозгов”) ҳам жиддий таҳдид солади. Юқори малакали

мутахассис ва ишчиларнинг ўз мутахассислигидан чиқиб кетиши обрўли,

нуфузли соҳалардан бошқа, бундай билим ва малака талаб қилмайдиган,

айниқса, тижорат-воситачилик соҳаларига ўтиб кетиши ҳам хавфли

оқибатларга олиб келиши мумкин булган жиддий таҳдид ҳисобланади.

Иқтисодиёт таркибий тузилишида хом ашё маҳсулотлари ишлаб

чиқарувчи, ёқилги энергетика, металлургия тармоқлари улушининг ўсиб,

машинасозлик, кимё, енгил ва озик-овқат саноати улушининг камайиб

кетиши ҳам жиддий хавф туғдиради. Россия Федерациясида XX аср 90-

йилларининг биринчи ярмида бозор муносабатлари ўз-ўзидан

иқтисодиётнинг таркибий тузилишини ўзгартириб юборади деган қарашлар

ўзини оқламади. Шунингдек, таркибий ўзгартиришларга чет эл

инвесторларига умид қилиш ҳам ўзини оқламади. Чунки уларнинг

манфаатлари давлат иқтисодий сиёсатига мос келмади.

Мавжуд хўжалик тузилиши ва алоқаларнинг узилиши, саноат ва

қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархлари ўртасидаги диспропорциянинг

кучайиши, ватанимиздаги ишлаб чиқарувчиларни қуллаб-қувватлашдан воз

кечиш, амалда ички бозорни озиқ-овқат маҳсулотлари импортига тўлиқ очиб

қўйилиши ўзини ўзи озиқ-овқат билан таъминлаш базасининг барбод

бўлишига, заифлашувига олиб келади. Давлат мустақиллиги хавф остида

қолади. Шунинг учун мамлакат озиқ-овқат мустақиллишни таъминлашда

маҳаллий товар ишлаб чиқарувчиларни самарали ҳимоя қилиш, импорт

маҳсулотлари билан миллий товарлар нисбатини тартиблаш муҳим

аҳамиятга эга бўлади.

Ишсизликнинг оммавий ва турғун тус олиши мамлакатга жиддий

ижтимоий хавф туғдириши мумкин. Ишсизлик турли-туман жиноятлар,

хусусан, экстремизмнинг кучайиши учун база ҳисобланади.

Ишбилармонлик, инвестиция фаоллигига тусиқларнинг мавжудлиги

давлатнинг молиявий кийинчиликларни чет эл кредитлари ҳисобига

“яшашга” интилишини кучайтиради. Чет эл кредитларидан фойдаланиш

бирор хавф туғдирмайди, аксинча, иқтисодий тараққиётга кўмаклашувчи

восита бўлади. Аммо чет эл кредитлартдан самарасиз фойдаланиш, уларни

ҳаддан ташқари кўп миқдорда олиб, тулай олмаслик хавфлидир. Буни

ҳозирги Аргентинадаги воқеалар мисолида кўриш мумкин.

Иқтисодиётда коррупция ва “маъмурий рэкет” мамлакат хавфсизлигига

жиддий таҳдид солади. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида “маъмурий рэкет”

турли давлат ҳамда назорат органларининг кичик ва хусусий бизнес

субъектлари фаолиятига ноўрин аралашиши туфайли вужудга келган. У

мамлакатда ўрта мулкдорлар синфининг амалда шаклланиши, қарор

топишига, тадбиркорликнинг ривожланишига тўсқинлик қилади.

Иқтисодиётда криминал жараёнларнинг кучайиши жиноий ёки

“хуфёна" иқтисодиётнинг вужудга келиши билан боғликдир. Жиноий ёки кўп

ҳолларда “хуфёна” деб аталаётган иқтисодиёт вокелик сифатида қуйидагича

шароитда ўсди ва ривожланди: у ишлаб чиқариш соҳасидаги қонунларни

қўпол равишда бузиб, ўзига хон - ўзига бек бўлиб олган эди. Чунки унга энг

яқин рақобатчи бўлган давлатнинг иқтисодий тузилмалари қотиб қолган

кўрсатмалар ва тақиқлар билан чеклаб қўйилган эди. Совет даврида бу

ҳодиса хаддан ташқари кучайди, хунук холга келди ва Ўзбекистонга мерос

бўлиб қолди.

Ички таҳдидлар ичида хуфёна иқтисодиёт ўта хавфлилиги билан

ажралиб туради. Шунинг учун унга қарши кураш иқтисодий хавфсизликни

таъминлашда муҳим аҳамиятга эга.

Мамлакат иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш учун унга таҳдид

солувчи ички ва ташқи омилларни аниқлаш билан бир қаторда, унинг

кўрсаткичларини таҳлил қилиш ҳамда улар асосида хавфсизликни

таъминлаш механизмини шакллантириш долзарб муаммо ҳисобланади.

Иқтисодий хавфсизликка ташқи таҳдидлар. Очиқ иқтисодиёт

шароитида ташки иқтисодий хавфсизликни таъминлаш учун қуйидагилар

тақозо этилади:

биринчидан, жаҳон хўжалик алоқаларида иштирок этиб, миллий ишлаб

чиқариш учун қулай шароитлар яратиш;

иккинчидан, жаҳонда содир бўлаётган иқтисодий, сиёсий нохуш

ҳодисалар салбий окибатларининг миллий иқтисодиётга таъсирини

камайтиришга эришиш. Алоҳида таъкидлаш жоизки, очиқ иқтисодиёт

шароитида ташқи таҳдидлар таъсирини бутунлай йўк қилиш, унга барҳам

бериш мумкин эмас.

Иқтисодий хавфсизликка таҳдид солувчи ташқи омилларга

қуйидагилар киради:

1) Экспорт таркибида хом ашё товарларининг устуворлиги, анъанавий

машинасозлик ва харбий саноат товарлари бозорларининг йўқотилиши;

2) мамлакатнинг кўп турдаги маҳсулотлар, шу жумладан, стратегик

аҳамиятдаги ва озиқ-овқат маҳсулотлари импортига қарамлиги;

3) ташки қарзларнинг ўсиб бориши;

4) экспорт ва валюта назоратининг яхши йўлга кўйилмаганлиги,

божхона чегараларининг очиқлиги;

5) рақобатга бардошли экспортни қўллаб-қувватловчи молиявий,

ташкилий ва ахборот инфратузилмаларнинг ривожланмаганлиги ва импорт

таркибининг рационал эмаслиги;

6) экспорт-импорт операцияларига хизмат кўрсатувчи транспорт

инфратузилмаларининг ривож топмаганлиги.

Экспорт товарларига нархларнинг кескин пасайиб кетиши ёки аксинча,

имп орт товарларига нархларнинг кескин кўтарилиб кетиши ташқи бозорга

борлиқ бўлган иқтисодиёт учун ўта хавфли ҳисобланади.

Бундан ташқари, бозорларда савдо қилиш ёки маҳсулот етказиб

берувчи мамлакат ёки мамлакатлар гуруҳи томонидан эмбарго киритилиши

ҳам иқтисодиёт ривожига хавф тугдиради. Шунингдек, бир мамлакатдан ёки

мамлакатлар гуруҳидан айрим турдаги маҳсулотларни келтиришда юқори

даражадаги қарамликка, боғлиқликка йўл қўйиб бўлмайди. Чунки бу

иқтисодий қарамликдан сиёсий жиҳатдан таъсир кўрсатишда

фойдаланишлари мумкин.

Миллий иқтисодиёт учун унинг экспорта таркибида икки-уч хил

товарнинг устувор ўринни эгаллаши, ҳатто экспорт ҳажмининг ярмидан

кўпини ташкил этиши ўта хавфли ҳолатларни туғдириши мумкин. Кўпгина

ривожланаётган мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, экспортнинг

бундай таркиби жаҳон бозори конъюнктураси ёмонлашган шароитда, уларга

бўлган талабнинг камайиши оқибатида иқтисодиёт ҳалокатига олиб келиши

мумкин.

Мамлакат экспорт қилаётган хом ашё ресурсларининг жаҳон

бозоридаги нархларининг тушиб кетиши оқибатида унинг ташқи савдо

айланмаси пасайиб кетади. Натижада, валюта тушуми камаяди ва бу хол

мамлакат учун зарур инвестиция лойихаларининг бажарилишига салбий

таъсир кўрсатади. Хатто миллий валюта кадрининг тушиб кетишига ҳам

олиб келиши мумкин. Шунингдек, хом ашё ишлаб чиқарувчи миллий

корхоналарнинг иқтисодий молиявий аҳволи ёмонлашади. Уларнинг

баъзилари хонавайрон бўлади, кўпчилиги эса ишлаб чиқариш ҳажмини

камайтиришга мажбур бўлади. Окибатда, иш билан банд ходимлар сони

қисқариб, ишсизлар сони ошади. Давлат бюджетидан аҳолини ижтимоий

ҳимоялашга ажратилган маблағ кўпайиб, ижтимоий муаммолар ҳам

бирмунча кескинлашади. Миллий иқтисодиётнинг ривожланиш суръатлари

секинлашади ёки турғунликка, тангликка юз тутади.

Очиқ иқтисодиётга ўтиш ўта даражадаги протекционизмдан воз

кечишни тақозо этади. Аммо мамлакатни жаҳон хужалигига кириб бориши

нуқтаи назаридан истиқболли бўлган тармоқлар ва ишлаб чиқаришларни

ҳимоя қилиш, яъни селектив протекционизм зарурдир. Бу даврда иқтисодий

хавфсизлик нуқтаи назаридан ватанимизда ишлаб чиқарилган товарларни

сотиш бозорларини, импорт хом ашё ва саноат маҳсулотлари манбаларини

диверсификациялаш, кўплаб мамлакатлар билан иқтисодий алоқа қилиш, бир

мамлакат билан ёмонлашган муносабатлар ўрнига бошқа мамлакатлар билан

бўладиган илиқ муносабатлар ривожлантирилади.

Иқтисодиёт чуқур инқирозга учраган ва капитал маблағларни унга

жалб қилиш кескин камайиб кетаётган шароитда хорижий инвестициялар

баъзи соҳаларда иқтисодий ўсиш катализатори бўлиши мумкин. Бу эса

иқтисодий хавфсизликни мустаҳкамлашга имкон беради. Хорижий

инвестицияларни жалб қилиш механизми хорижий ҳамкорларнинг молиявий

ва моддий ресурсларини миллий иқтисодиётга реал киритишга ундаши

лозим. Улар томонидан моддий бойликларни арзон нархларда кўплаб сотиб

олинишига йўл қўйиш мумкин эмас. Шундай қилиб, хорижий

инвестицияларни иқтисодиётга кенг жалб қилиш чораларини кўриш билан

бир қаторда, бу жараёнларни тартибга солиш ҳам даркор. Бунда миллий

манфаатларга риоя қилган ҳолда, хорижий компанияларнинг минимал

маблағлари эвазига бутун бир тармоқлар устидан ўз назоратини

ўрнатишларига йўл қўймаслик лозим булади.

Бутун дунёда миллий валюта қадри мамлакат иқтисодий аҳволининг

индикатори ҳисобланади. Мамлакатдан молиявий маблағларнинг катта

миқдорларда чиқиб кетиши, яъни “капиталнинг қочиши” миллий иқтисодий

хавфсизликка жиддий таҳдиддир. Маблағларнинг четга чиқиб кетишининг

легал, яъни очиқдан-очиқ йўли тижорат банклари томонидан хорижий

банклар ҳисоб счетларига катта миқдордаги маблағларнинг ўтказилиши

ҳисобланади. Маблағларнинг четга чиқиб кетишининг ноқонуний, яъни

яширин йўлларига эса қуйидагилар киради:

- экспортда маҳсулот нархини пасайтириб, импортда ошириб кўрсатиш.

Бунда фиктив ва ҳақиқий нарх ўртасидаги фарқ хорижий компаниялар

томонидан ватанимиздаги ишбилармоннинг хорижий банкдаги

счётига ўтказилади;

- импорт учун “аванс” ўтказилади, аммо импорт содир бўлмайди ва

ҳоказолар.

БМТ маълумотларига кўра, дунёда ҳар йили 300 миллиард доллар

нолегал йўл орқали топилган пуллар легаллаштирилади. 1990 йили Европа

кенгаши томонидан жинояткорона йўл билан топилган даромадларни

мусодара қилиш туғрисида Конвенция қабул қилинган, аммо уни фақат 6 та

давлат ратификация қилган холос.

Мамлакатнинг нафақат иқтисодий, шунингдек, сиёсий аҳволига ҳам

жиддий хавф тутдирувчи таҳдидлардан бири ташқи қарз муаммосидир.

Ташки қарзнинг юқори даражадалигининг ўзиёқ ташки сиёсат юритишни

шубҳа остига қўяди. Мамлакат қарз берган йирик кредитор мамлакатларга

қарам бўлиб қолади. Ташки қарзларни тўлаш учун мамлакат қарзлардан

кредитларни белгиланган муддатларда тўлашни кафолатлайдиган ишлаб

чиқариш лойиҳаларини молиялаштиришда фойдаланиши ҳамда янги

объектларда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар экспортини кенгайтириши

мумкин. Давлат иқтисодий манфаат ва хавфсизликка таҳдидни аниқлаб,

уларнинг олдини олиш учун иқтисодий сиёсат мақсад ва стратегияларини

ишлаб чиқади. Бу билан иқтисодий хавфсизликни таъминлаш механизми

яратилади.

Муҳокама учун саволлар

1. Иқтисодий таҳдидлар қандай турларга эга?

2. Ички таҳдидлар қандай шаклларда намоён бўлади? Улар қандай хавф

туғдиради?

3. Ташқи таҳдидлар қандай шаклларда намоён бўлади?

4. Таҳдидларнинг ўзаро борлиқлиги нималарда кўринади ва уларнинг

олдини олиш учун нима қилиш керак?

5. Ўзбекистон иқтисодий хавфсизлигига қандай ички ва ташқи таҳдидлар

мавжуд?

12-МАВЗУ. ДАВЛАТНИНГ ТАРКИБИЙ-ИНВЕСТИЦИЯВИЙ

СИЁСАТИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Мазкур мавзуда давлатнинг таркибий

сиёсатининг моҳияти, зарурияти, асосий йўналишлари, давлатнинг

инвестиция сиёсати ва унинг меъёрий ҳуқуқий асослари туғрисида фикр

юритилган.

1. Давлат таркибий сиёсатининг моҳияти ва зарурияти.

2. Миллий иқтисодиёт тармоқларини ривожлантиришда

инвестицияларни жалб қилишнинг аҳамияти.

3. Реал сектор иқтисодиёти тармоқларига инвестицияларни жалб

қилишнинг меъёрий ҳуқуқий асосларининг яратилиши.

1. Давлат таркибий сиёсатининг моҳияти ва зарурияти.

Миллий иқтисодиётни жаҳон хўжалигига интеграциялашуви

шароитида ва рақобатбардошлигини оширишнинг муҳим йўналиши

сифатида унинг таркибий тузилишини ислоҳ қилиш назарда тутилади. Шу

боис 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг

бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини иқтисодиётни

ривожлантириш ва либераллаштириш йўналишларидан бири сифатида

институционал ва таркибий ислоҳотларни давом эттириш деб кўрсатилиб

ўтилган. Республика иқтисодиётининг таркибий тузилишини

такомиллаштиришнинг устуворликлари сифатида қуйидагиларни ажратиб

кўрсатиш мақсадга мувофиқ.

1. Ўзбекистоннинг экспортга йўналтирилган ривожланишида халқаро

савдо ва жаҳон бозорида нисбий устунликка эга бўлган анъанавий

тармоқларни жадал ривожлантиришга устуворлик бериш. Бу, аввало, мавжуд

қишлоқ хўжалик ва минерал хом ашёларни ҳамда уларнинг маҳсулотларини

чуқур қайта ишлаш орқали экспортга йўналтиришга қаратилган меҳнат ва

ресурс сиғимли тармоқлардир. Иқтисодиётнинг экспортга йўналтирилган

тузилмасини шакллантиришнинг устувор тармоқлари – бу енгил, озиқ-овқат

саноати ва қишлоқ хўжалигининг рақобатбардошли соҳалари, газни қайта

ишлаш, минерал ўғитлар ишлаб чиқариш, туризм ва автомобилсозликни

ривожлантириш ҳисобланади. Экспортга йўналтирилган иқтисодиёт

тузилмасини ривожлантиришда устуворлик автомобилсозлик, қишлоқ

хўжалик машинасозлиги, мураккаб маиший радиоэлектрон техника ишлаб

чиқариш, пластмасса буюмлар саноати, дори-дармонлар ишлаб чиқариш

(маҳаллий хом ашёлардан фойдаланиб), информацион технология ва

дастурли таъминлашга берилади.

2. Республикада ЯИМ ишлаб чиқаришнинг тармоқ тузилишини унда

саноат маҳсулотлари улушини ўстириб бориш ва қишлоқ хўжалиги улушини

пасайтириш ҳисобига сезиларли такомиллаштириш вазифаси қўйилади.

Бунда иқтисодиётимизнинг муҳим тармоқларини жадал модернизация

қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш, транспорт

коммуникацияларини янада ривожлантириш ва ижтимоий инфратузилма

объектларини барпо этиш ҳал қилувчи устувор йўналишга айланади. Саноат

таркибида қайта ишловчи тармоқларнинг устувор суръатларда ривожланиши,

экспортнинг йилга 8-10 фоиз атрофида ўсишини таъминлаб бориши зарур.

Бошқача айтганда, мамлакатимизнинг рақобатбардошлигини оширишни

таъминлаш учун иқтисодиётни таркибий ўзгартириш жараёнларини

чуқурлаштириш сиёсатини давом эттириш муҳим устувор йўналишига

айланиши лозим.

3. Саноатда экспортга йўналтирилган ишлаб чиқаришни

ривожлантиришда таркибий силжишларнинг бош йўналиши

индустриаллаштириш, яъни қайта ишловчи саноат устуворликка эга бўлган

индустриал иқтисодиётга ўтиб бориш ҳисобланади. Қайта ишловчи саноат

улушини аста-секин ўстириб тармоқнинг рақобатбардошлигини кескин

ошириш имконини беради.

4. Иқтисодиётнинг такрор ишлаб чиқариш тузилишини

такомиллаштиришда қуйидагиларга эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ:

– ЯИМ да инвестицияларнинг анча юқори улушга эга бўлишига эришиш.

Сўнгги 2016-2017 йиллар давомида миллий иқтисодиётга жалб этилган

инвестицияларга ҳажми бир неча баробарга ортди. 2017 йил якунлари бўйича

асосий капиталга инвестициялар ҳажми 1995 йилга нисбатан 8,7 марта, 2000

йилга 5,8 марта, 2005 йилга 4,6 марта, 2010 йилга 182,2 % ва 2015 йилга

нисбатан 115,3 % га кўпайди.

ЯИМ га нисбатан асосий капиталга инвестициялар 24,4 % ни ташкил

этиб, 2016 йилдаги кўрсаткичга нисбатан 0,2 % пунктга кўпайди (1995 йилда

29,4 %, 2000 йилда 22,9 %, 2005 йилда 19,9 %, 2010 йилда 24,6 % ва 2015

йилда 24,3 % ни ташкил этган эди).

Иқтисодий фаолият турлари бўйича асосий капиталга

инвестицияларнинг ўзлаштирилиши: тоғ – кон саноатида 12405,3 млрд. сўм

(жами инвестициялар ҳажмидаги улуши 20,4 %), шу жумладан хом нефт ва

табиий газ қазиб чиқариш фаолият турида 11139,7 млрд. сўм (18,3 %), ишлаб

чиқариш саноатида 8746,8 млрд. сўм (14,4 %), шу жумладан озиқ – овқат,

ичимлик ва тамаки маҳсулотлари ишлаб чиқариш фаолияти турида 1265,4

млрд. сўм (2,1 %), текстил маҳсулотлари ва кийим ишлаб чиқариш фаолияти

турида 1446,4 млрд. сўм (2,3 %), кимё маҳсулотлари ишлаб чиқариш

фаолияти турида 838,9 млрд. сўм (1,4 %), бошқа нометал номинерал

маҳсулотлар ишлаб чиқариш фаолият турида 1102,8 млрд. сўм (2,8 %),

металлургия саноатида 1305,6 млрд. сўм (2,2 %), электр, газ, буғ билан

таъминлаш ва ҳавони кондициялаш фаолият турида 5262,5 млрд. сўм, (8,7

%), қурилиш фаолияти турида 2472,3 млрд. сўм (4,1 %), ташиш ва сақлаш

фаолият турида 5298,2 млрд. сўм (8,7 %), улгуржи ва чакана савдо, моторли

транспорт воситалари ва мотоциклларни таъмирлаш фаолият турида 2850,5

млрд. сўм (4,7 %), ахборот ва алоқа фаолият турида 1891,2 млрд. сўм (3,1 %),

профессионал, илмий ва техник фаолият турида 781,7 млрд. сўм (1,3 %),

таълим соҳасида 1188,4 млрд. сўм (2,0 %), жами фаолият турларидан

ташқари турар жой қурилишида 10874,5 млрд. сўм (17,9 %) инвестиция ва

кредитлар ўзлаштирилди.

12.1-диаграмма

2017 йилда асосий капиталга инвестициялар (млрд. сўм)

Бунда давлатнинг иқтисодий сиёсатида олдин таркибий, кейин

даромадлар сиёсатига устуворлик бериладики, улар ўз моҳиятига кўра

иқтисодий ўсишда фаолликка эришиш учун шарт-шароит бўлиб қолади.

Иқтисодий ўсишни таъминлаш учун шарт-шароит яратишга қаратилган

давлатнинг таркибий сиёсати бир қатор йўналишлар билан бориши зарур.

Биринчидан, миллий иқтисодиётнинг таркиби ялпи миллий маҳсулот

ҳажмида пировард маҳсулотларнинг ўсиб боришини таъминлаш талабларига

жавоб берадиган тарзда такомиллаштирилиб борилиши лозим.

Иккинчидан, иқтисодий ресурслар ва шу жумладан, ишчи кучининг

самарали банд бўлиши муаммосини ҳал қилиб бориш ҳам таркибий сиёсатда

ўз ифодасини топиши керак.

Учинчидан,таркибий сиёсатда иқтисодий ўсишнинг интенсив омиллари

устуворлигини таъминлаб бориш ҳисобга олиниши зарур.

Тўртинчидан, иқтисодиёт таркибини шакллантириш меҳнат

унумдорлигини ўстириб бориш талабларига мос бўлиши лозим.

2. Миллий иқтисодиёт тармоқларини ривожлантиришда

инвестицияларни жалб қилишнинг аҳамияти

Инвестициялар ҳар қандай мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий

ривожланишини таъминлашда муҳим ўрин эгаллайди. Иқтисодий

трансформация жараёнини бошидан кечирган ва олдингисидан фарқли

ўлароқ янги иқтисодий тизимни шакллантириш йўлини тутган давлатларда

инвестицияларга бўлган эҳтиёжи юқори бўлади. Чунки инвестициялар

миллий хўжаликларда эски иқтисодий тизимни ислоҳ қилиш,

инқирозларнинг олдини олиш, ижтимоий-иқтисодий тангликни бартараф

этиш, иқтисодиётда таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, кенгайтирилган

такрор ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва ислоҳотларни чуқурлаштиришда

ҳал этувчи моддий омил бўлиб ҳисобланади.

Маълумки, Ўзбекистон ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини

барпо этиш йўлини танлаган демократик ҳуқуқий давлат бўлиб, мустақиллик

йилларида мамлакатимизда оқилона инвестиция сиёсати олиб борилди ва

тарихан қисқа давр ичида катта муваффаққиятларга эришилди. Миллий

иқтисодиётга инвестицияларни жалб этиш масаласига алоҳида эътибор

қаратиб, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов «Барчамиз бир

оддий ҳақиқатни яхши англаб олишимиз даркор - инвестицияларсиз

модернизация ҳам, янгиланиш ҳам бўлмайди»86

, - деб таъкидлаган эди.

Дарҳақиқат, кейинги йилларда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий

ривожлантириш бўйича эришилган ютуқларда инвестицияларнинг ўрни

беқиёс. Айтиш мумкинки, инвестициялар иқтисодиётни ҳаракатга

келтирувчи ва унинг ривожланишини таъминлайдиган куч бўлиб, барча

мамлакатлар ўз иқтисодиётига кўп миқдорда жалб этиш ва ундан

самарали фойдаланишга ҳаракат қилишади.

Реал сектор иқтисодиётга инвестицияларни жалб этиш иқтисодий

тараққиёт тизимида янгилик эмас. Чунки, янги иқтисодий муносабатларни

вужудга келтириш ва миллий иқтисодиётни шакллантиришда, таркибий

ўзгаришларни амалга оширишда кенг кўламда инвестицияларни миллий

хўжаликка жалб этиб, ижобий ўзгаришларга эришган давлатлар жуда кўп

ҳамда бу кенг тарқалган иқтисодий амалиёт ҳисобланади.

Инвестиция миллий иқтисодиётда нисбатан янги термин ҳисобланади.

Инвестиция87

(лот. investio – ўраш) – иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида ўз

мамлакатида ёки чет элларда турли тармоқларга, ижтимоий-иқтисодий

дастурларга, инновация, тадбиркорлик лойиҳаларига сармоя киритишдир.

Инвестициялар назарияси турли даврларда турлича номланган бўлсада,

барча илмий йўналиш мактабларининг диққат марказида бўлиб келганлиги

маълум ва инвестициялар хусусида назарий қарашлар турли илмий оқимлар

томонидан турлича талқин этилган.

Классик назария вакиллари (А.Смит, Д.Рикардо, Дж.Милль, Ж.Б.Сэй)

инвестицияларнинг фойдаланиш кўламини кенгайтириб, саноат ишлаб

86

Каримов И.А. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада

юксалтиришдир. - Тошкент: «Ўзбекистон», 2010. - Б. 57. 87

«Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2002. Тошкент. 4-том. – Б. 145.

чиқаришида ва сўнгра номоддий ишлаб чиқариш соҳаларида

инвестицияларнинг зарурлигини кўрсатиб берган эдилар.

Классик назария асосчиси А.Смит фикрича жамият иқтисодий

тараққиётини таъминлаш учун соф инвестициялар нормасини узлуксиз

ошириб бориш зарур. У таъкидлаганидек, “Биз қачонки бирор-бир халқнинг

икки хил даврдаги ҳолатини ўрганганимизда унинг ҳозирги давридаги

етиштирган ер маҳсулотлари, меҳнат ҳажми ўтган даврга нисбатан

кўпайганлигини кузатамиз. Ҳозирги даврда ерга яхши ишлов берилиши,

мануфактуралар сонининг кўплиги, савдо-сотиқнинг кенгайганлиги, кўпроқ

натижаларга эришганлиги ва бу оралиқ даврда капиталнинг ўсганлигини

кўриш мумкин”88

. А.Смитнинг фикрича икки кўринишда инвестиция бўлади:

1. Инвестициялар – ишлаб чиқариш биноси, иншооти, фойдали

машиналар, жиҳозлар, ернинг ҳолатини яхшилашга сарфланган капитални

тиклаш ва кўпайтиришга сарфланган харажатлар.

2. Инвестициялар – миллий бойликни қайта тақсимлаш орқали

сарфланадиган харажатлар.

Дж.Ст.Миллнинг таъкидлашича, унумли меҳнатдан олинадиган

даромадлар ишлаб чиқариш шаклида истеъмол қилинади. Агар бу истеъмол

ишлаб чиқарувчи кучларни қўллаб-қувватласа ва кўпайтирса унда капитал

ҳосил бўлади, капитал эса – инвестицияларнинг асоси сифатида бандлик ва

ишлаб чиқариш кўламини кенгайтиради.89

Инвестициялар назариясига ўзининг капитал ва қўшимча қиймат

назарияси билан катта ҳисса қўшган иқтисодчи олимлардан бири бу К.Маркс

ҳисобланади. Унинг фикрича “капитал – бу доиравий айланиш жараёнида

ҳаракатда бўлиб, ўз навбатида ўзида доиравий айланишнинг учта турли

шаклини мужассам этган турли босқичларни босиб ўтади”90

.

88

http://www.inliberty.ru/library/classic/432/; Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.

// Антология экономической классики. - Т. 1. С. 369. 89

Милль, Дж. С. Основы политической экономии с некоторыми приложениями их к социальной философии.

М.: Экономика, 1993. С. 143. 90

Милль, Дж. С. Основы политической экономии с некоторыми приложениями их к социальной философии.

М.: Экономика, 1993. С. 145.

Бу ерда биринчи босқич пулга ишлаб чиқариш омиллари сотиб олинади

П-Т (1). Иккинчи босқичда эса бозордан сотиб олинган ресурс-товарлар ва

ишчи кучи ёрдамида товарлар ишлаб чиқарилади ва Т-Т1 (2) ва учинчи

босқичда эса ишлаб чиқарилган товарлар реализация қилинади Т-П1 (3).

Бу ерда, П- пул;

Т- товар (ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи);

Т1-янгидан ишлаб чиқарилган товарлар;

П1-товарлар сотилгандан кейин ортган пул ҳажми;

Инвестициялар назариясига катта ҳисса қўшган олим А.Маршалл бўлиб,

у “Инвестицияларга капитал кўринишда сарфланган келгусида эгасига

даромад келтирадиган ҳамма харажатларни киритади. Бу харажатлар савдо-

саноат капитали (фабрика, машиналар, хом ашёлар, уй-жойлар, кийим-

кечаклар, озиқ-овқатлар)га ва пул капитали (гаров асосида бериладиган

ссудалар ва пул бозори устидан назоратнинг бошқа шакллари)

ҳисобланади”91

.

Инвестициялар тўғрисидаги назарий қарашларда ўз ўрни ва салмоғига

эга бўлган илмий оқим - бу кейнсчиликдир. Унинг асосчиси Ж.Кейнс

инвестициялар категорияси ҳақида сўз юритиб, инвестицияларга “…асосий

айланма ёки ликвид капиталдан ташкил топган мулкий кўринишдаги

капиталнинг қиймат ортишининг ҳар қандай ҳолатини киритиш мумкин”92

.

Ж.Кейнс фикрича жамғармалар эмас, айнан инвестициялар даромаднинг

ўзгариши, ўсишига олиб келади. Даромаднинг ўсиши эса ўз навбатида ишлаб

чиқаришнинг кенгайишига асос бўлади. У таъкидлаганидек “Шундай қонун

борки, унга кўра инвестициялар билан боғлиқ ҳолда бандликнинг кенгайиши

албатта моддий неъматлар ишлаб чиқарувчи тармоқларга рағбатлантирувчи

таъсир кўрсатади”93

.

91

http://lib.rus.ec/s/15194, (ЭМаркс К. Капитал. - М.: Издательство политической литературы, 1975. - Т. 2. С.

509. 92

Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег. // Антология экономической классики. - Т. 2. С.

196. 93

Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег. // Антология экономической классики. - Т. 2. С.

197.

Инвестициялар билан миллий даромад ҳажмининг ошиши ўртасида

яқиндан алоқадорлик бўлиб, бу иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлик

нисбати ёки мультифликатор самараси, деб юритилади. Мультипликатор94

-

бу коэффицент бўлиб, инвестициялар ҳажми кўпайтирилган ҳолатларда

миллий ишлаб чиқариш ҳажми қанчага ошганлигини кўрсатади.

Инвестициялар кўринишида қилинаётган ҳар бирлик харажат бирламчи,

иккиламчи инвестицияларга, сўнгра эса даромадларга айланади.

Ж.Кейнснинг фикрича, бундай ўзгаришнинг сабаби “психологик

қонун”да бўлиб, жамиятда реал даромад ошгани сари доимий равишда унинг

камаётган қисмини истеъмол қилади. У шундай ҳолатлардан келиб чиқиб,

энг юқори истеъмолга ва жамғаришга мойиллик ҳамда инвестиция

киритишга мойиллик каби тушунчаларни муомалага киритди. Унинг

фикрича инвестицион фаолликни рағбатлантиришнинг асосий шарт-

шароитларидан бири истеъмол ва инвестицион талабларнинг жамланмаси

ҳисобланган самарали талабни шакллантиришдир. Ж.Кейнс талаб ва

инвестициялар ўзаро тўғридан-тўғри ва тескари алоқадорлик, боғлиқлик ва

таъсирга эгалигини кўрсатиб берди. Шунингдек, у макроиқтисодиёт

даражасида инвестицион муҳитни шакллантириш ва тартибга солишнинг

кредитлаш, давлат буюртмаси, солиққа тортиш дастакларининг ҳам

аҳамиятини очиб берган эди.

Неокейнсчилик мактаби вакиллари Е.Домар, Р.Харрод, Э.Хенсен,

Ж.Робинсон ялпи талабни рағбатлантириш орқали иқтисодий мувозанатни

таъминлашда, миллий ишлаб чиқариш ҳажмини оширишда инвестициялар

энг фаол иқтисодий дастак эканлигини эътироф этиб, ўзларининг

“мультипликатор - акселератор” назариясини яратди.

Неокейнсчиларнинг эътироф этишича даромад ошириш, ишлаб чиқариш

қувватларини кўпайтиришда инвестициялар муҳим аҳамият касб этади.

Шунингдек, даромаднинг ошиши бандликни рағбатлантиради ва шу орқали

ишлаб чиқариш қувватларидан юқори самара билан фойдаланишга, 94

Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш. Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. -2-е изд.,

испр.М.: ИНФРА-М. 479с. 1999.

ишсизликнинг олдини олишга тегишли шароит яратади. Мазкур мактаб

вакилларининг назарий қарашлари кейинчалик макроиқтисодиёт ва

инвестиция соҳасида бюджет-солиқ, пул-кредит ва тезлаштирилган

амартизация сиёсатини ишлаб чиқишга асос бўлиб хизмат қилди.

Иқтисодчи олим К.Эклунд фикрича эса, “инвестиция – бу келажакда

кўпроқ истеъмол қилиш шароитига эга бўлиш учун эртанги кунга

қолдирилган нарса ... Унинг бир қисми ҳозирда ишлатилмасдан заҳирага

қолдириладиган истеъмол буюмлари бўлиб, бошқа қисми эса бу ишлаб

чиқаришни кенгайтиришга йўналтирилган ресурслардир”95

. Эътироф этиш

жоизки, бу ерда инвестицияларга берилган таъриф “капитал қуйилмалар”

таърифига мос келади.

К.Р.Макконнелл ва С.Л.Брюнинг «Инвестициялар - бу моддий

заҳираларнинг кўпайиши, ишлаб чиқариш воситаларининг жамғарилиши ва

ишлаб чиқаришга сарфланган харажатлардир”96

таърифи ҳам капитал

қуйилмалар тушунчасига мазмунан яқиндир.

Дж.М.Розенбергнинг “Инвестициялар” луғатида инвестицияларга

берган таърифида “инвестиция - пулни кўпайтириш, даромад олиш ёки

капитални ўстириш мақсадида пул сарфланишидир”97

, деган фикрни

келтиради. Унинг фикрича, даромад (пул маблағи) олиш ёки капиталнинг

ўсишига эришиш учун сарфланадиган пул маблағлари инвестиция

ҳисобланади. Бизнинг назаримизда эса, инвестицияларга берилган ушбу

таърифда инвестициялар фақатгина пул кўринишидаги сарф-харажатлар

сифатида кўрсатилган. Ваҳоланки, инвестициялар моддий, интеллектуал ва

молиявий кўринишдаги сарф-харажатларни ҳам қамраб олади.

Иқтисодчи олимлар Л.Дж.Гитман, М.Д.Джонкнинг “Инвестициялаш

асослари” асарида шундай таъкидланади: “Инвестициялар ― бу капиталнинг

шундай жойлаштирилишики, бунинг натижасида сарфланган капитал

қийматининг сақланиши ёхуд ўсиши ва даромаднинг ижобий даражаси 95

Эклунд К.Эффективная экономика: шведская модель. М.: «Экономика», 1991, с.96. 96

Кемпбелл. Р.Макконелл, Стенли Л.Брю «Экономикс: принципы, проблемы и политика», 2 том, М.: изд-во

«Республика»,, 1992, с.388. 97

Джерри М.Розенберг. «Инвестиции», М.: «ИНФРА», 1997, с.173.

таъминланади”98

. Бунда “сарфланган капитал қийматининг сақланиши”,

деган фикри мунозара талабдир. Агарда сарфланган инвестициялар ҳеч

қандай даромад келтирмаса, улар инвестициялар эмас, балки “капитал”га

айланиб қолади ва шунга кўра инвестицияларга берилган ушбу таърифни

тўлиқ, деб қабул қилиш мақсадга мувофиқ эмас.

Россиялик иқтисодчи олим Е.В.Михайлова “инвестициялар - келажакда

даромад ёки ижтимоий самара олиш мақсадида капитални ҳар қандай шаклда

қўйиш сифатида ифодаланади”99

, деган фикрни илгари суради. Бу таърифда

инвестиция тушунчаси умумий ва содда қилиб тушунтирилган бўлиб, мазкур

ёндашув бозор иқтисодиёти талабларига мос келади.

Инвестициялар тушунчаси ғарб иқтисодий адабиётларида инвестиция

харажатлари ва инвестиция товарлари тушунчалари билан ҳамоҳанг

қўлланилади. Инвестиция ҳаражатлари уч компонентдан иборатлиги

таъкидланиб, у ўз таркибига: -тадбиркорлар томонидан машина, асбоб-

ускуналарни ва станокларни сотиб олиш харажатлари; -барча қурилиш

харажатлари; -заҳираларнинг ўзгариши. Ўз навбатида харид қилинган

машина, асбоб-ускуна, янги қурилган объектлар, кўпайган заҳиралар

инвестиция товарлари деб аталади.100

Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 24 декабрда қабул қилинган

“Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги қонунида инвестициялар “Иқтисодий ва

бошқа фаолият объектларига солинадиган моддий ва номоддий неъматлар ва

уларга бўлган ҳуқуқлари”101

сифатида таъриф берилади.

Бошқа манбаларда инвестицияларни капитал жойлаштириш усули, узоқ

муддатли капитал киритиш деб таърифланади. Мамлакатимизнинг

иқтисодчи-олимлари А.Ўлмасов ва Н.Тўхлиевнинг фикрича “инвестиция

иқтисодиётнинг барча соҳа, бўғинларида кенгайтирилган такрор ишлаб

чиқариш ва иқтисодий ўсишни таъминлаш мақсадида моддий ва номоддий,

98

Лоренс Дж Гитман Д.Джонк. Основы инвестирования. М.: «Дело», 1997, с.10. 99

Михайлова Е.В. «Финансовые рынки и их формирование в СССР», СПб.: Изд-во СПУЭиФ, 1991, с.7. 100

Макконелл К.Р, Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В.2 т.: пер. с анг.п.11-го изд.

Т.1.-М.: Республика, 1992.с.136. 101

http://www.lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=29905&search_text=Инвестиция%20фаолияти%20тўғрисида

инсон капиталини иқтисодиётга киритиш йўли билан амалга оширилган

капитал жамғариш жараёнидир”102

, деб таърифланади. Иқтисодий категория

сифатида инвестициялар иқтисодиёт субъектлари ўртасида капитал

жамғариш юзасидан содир бўладиган иқтисодий муносабатлар бўлиб, улар

макроиқтисодиёт миқёсида турли шакл ва кўринишларда намоён бўлади.

“Инвестициялар ― барча турдаги мулкий ва интеллектуал бойликларни

узоқ муддатли қўйилмалар тариқасида халқ хўжалиги тармоқларига сарф

этиладиган харажатлар йиғиндисини акс эттиради”103

дейилади, яна бир

бошқа таърифда.

Инвестициялар категориясига берилган мазкур таърифда инвестициялар

узоқ муддатли қўйилмалар сифатида талқин этилади. Ваҳоланки,

инвестицияларнинг қисқа ва ўрта муддатли қўйилмалар кўринишида ҳам

бўлади. Лекин, бу ҳолат ушбу таърифда ўз ифодасини топмаган.

Инвестициялар бўйича йирик иқтисодчи олим Д.Ғ.Ғозибеков фикрича,

инвестициялар тушунчаси билан товар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган

реал активлар ҳам белгиланади.104

Бу ерда инвестициялар корхоналарнинг

реал активлари ёки бевосита инвестициялар сифатида эътироф этилган.

Республикамизда инвестиция фаолиятининг ҳуқуқий асослари яратилган

бўлиб, хусусан, Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти

тўғрисида”ги қонунида инвестициялар “Иқтисодий ва бошқа фаолият

объектларига киритиладиган моддий ва номоддий ҳамда уларга доир

ҳуқуқлар”105

сифатида талқин этилади. Фикримизча, ушбу таъриф масала

моҳиятига кўпроқ ҳуқуқий-меъёрий жиҳатдан ёндошув натижасидир. Бу

таърифда инвестицияларнинг иқтисодий-ташкилий тавсифдаги хусусиятлари

эътибордан четда қолган. Иқтисодчи олим Н.Ҳ.Ҳайдаров инвестицияларга ўз

муносабатини билдириб “Инвестициялар ― бу мулк шаклидан қатъий назар,

102

Ўлмасов А., Тўхлиев Н. Бозор иқтисодиёти қисқа луғат – маълумотнома. – Т.Қомуслар бош

муҳарририяти. 1991. – 41 бет.; Ўлмасов А., Шарифхўжаев М. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. – Т:Меҳнат,

1995. 172-бет. 103

Ғозибеков Д.Ғ., Қоралиев Т.М. Инвестиция фаолиятини ташкил этиш ва давлат томонидан тартибга

солиш. Т.: ТМИ, 1997, 72-бет. 104

Д.Ғ. Инвестициялар нима? // Иқтисоди ва ҳисобот, 4-сон, 1998, 27-бет. 105

http://www.lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=29905&search_text=Инвестиция%20фаолияти%20тўғрисида

тадбиркорлик асосида фаолият юритаётган жисмоний ва юридик шахслар

ёки давлатнинг иқтисодий ва интеллектуал бойликларини қонун доирасида

бўлган ҳар қандай тадбиркорлик объектига сарфланишидир»106

, деб таъриф

беради ва бу юқорида келтирилган ёндашувлардан мукаммалроқ бўлиб, унда

инвестициялар ва тадбиркорлик фаолиятида ўртасидаги деаликтик

алоқадорликка устиворлик берилган.

Келтирилган мазкур ёндашувда тадбиркорлик объектларига

инвестициялар киритувчи инвесторлар фақат миллий инвесторлар бўлиши

лозимдек. Бу масалаларга аниқлик киритилса мақсадга мувофиқ бўлар эди.

Бизнингча инвестицияларни амалга ошириш учун моддий, молиявий ва

интеллектуал бойликлар кимнингдир ихтиёрида бўлиши шарт эмас.

Инвестицияларнинг асосий хусусиятларидан бири у қайси кўринишда

сарфланмасин иқтисодий ўсишга бевосита ёки билвосита таъсир қилади.

Масалан, молиявий маблағлар шаклидаги инвестициялар номинал

инвестициялар ҳисобланиб, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришга жалб

қилингандан сўнг реал инвестицияларга айланади ва иқтисодий

ривожланишнинг муҳим омили бўлиб хизмат қилади.

Маълумки, инвестициялар қайси субъект томонидан амалга

оширилишига кўра ички ва ташқи инвестицияларга ажратилади. Ички

инвестициялар - мамлакатда худудида фаолият юритаётган хўжалик

юритувчи субъектлар, яъни инвесторлар томонидан тегишли соҳаларга

йўналтирилган инвестициялардир. Ташқи инвестициялар эса норезедент,

яъни чет эллик инвесторлар томонидан миллий иқтисодиётга киритилган

инвестициялар ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги

қонунида “Чет эллик инвесторлар асосан даромад (фойда) олиш мақсадида

тадбиркорлик фаолияти ва қонун ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа

турдаги фаолият объектларига қўшадиган барча турдаги моддий ва номоддий

106

Ҳайдаров Н.Ҳ. «Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида корхоналар инвестицион фаолиятидаги

молия-солиқ муносабатларини такомиллаштириш масалалари» мавзусидаги и.ф.д. илмий даражасини олиш

учун ёзилган дисс. Автореферати. Т.: «Академ-Хизмат»-2003 й., 14-15-бетлар.

ҳамда уларга доир ҳуқуқлар, шунингдек, чет эл инвестицияларидан олинган

ҳар қандай даромад Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл

инвестициялари”107

, - деб таъкидланган. Улар алоҳида олинган давлатлар,

уларнинг юридик шахслари, фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар ва

Ўзбекистон Республикасининг чет элларда доимий яшайдиган фуқаролари

бўлиши мумкин (қаранг: 12.1-расм). Инвестициялар киритилиш мақсадига,

шаклига, инвестицион ресурсларнинг мулкий шаклига ва жалб этилиш

муддатига кўра фарқланади.

12.1-расм Инвестициялар классификацияси108

Масалан, киритилиш мақсадига кўра инвестицициялар тўғридан - тўғри,

портфель, реал, номолиявий ва интеллуктуал инвестицияларга ажратилади.

Шаклига кўра эса, молиявий, реал ва спекулятив инвестицияга бўлинади.

Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти тараққиётининг ҳозирги

107

http://www.lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=32450&search_text=чет%20эл. 108

Иқтисодий адабиётлардан фойдаланилган ҳолда муаллиф томонидан ишлаб чиқилди.

босқичида инвестиция жараёнларининг асоси сифатида реал инвестициялар

майдонга чиқиши лозим.

Реал инвестициялар - бу молиявий, мулкий, интеллектуал ва бошқа

бойликларни тўғридан-тўғри ишлаб чиқаришга сафарбар қилишдан иборат.

Демак, реал инвестициялар асосий капиталнинг ўсишига, янгиланишига,

ишлаб турган корхоналарнинг кенгайтирилишига, моддий бойликларнинг

кўпайтирилишига олиб келади. Ҳозирги кунда инвестиция фаолиятининг

реал ҳолатини ва муаммоларини тадқиқ этувчи изланишлар олиб борилаётган

бўлсада, унинг қатор жиҳатлари, жумладан, макро ва микро кўламда реал

молиявий тартибга солиш, баҳолаш механизмларини такомиллаштириш

йўналишларини аниқлаш каби масалалар янада чуқурроқ тадқиқот олиб

боришни талаб этмоқда.

Инвестиция ресурсларининг мулкий кўринишидан хусусий, давлат,

аралаш ва чет эл инвестициялари шаклида бўлади. Жалб этилиш муддатига

кўра қисқа, ўрта ва узоқ муддатли инвестицияларга ажратилади.

Миллий иқтисодиётни модернизациялаш ва стратегик ривожлантириш

учун бизга имккон қадар кўп миқёсда тўғридан тўғри киритилган, портфель

инвестициялар зарур бўлиб, қисқа муддатларга киритиладиган спекулятив

инвестициялардан воз кечишни мақсадга мувофиқ деб, ҳисоблаймиз.

3. Реал сектор иқтисодиёти тармоқларига инвестицияларни жалб

қилишнинг меъёрий ҳуқуқий асосларининг яратилиши

Давлат инвестиция сиёсатининг бош мақсади - иқтисодиётда таркибий

ислоҳотларни амалга ошириш, корхоналар инвестицион фаоллигини

кучайтириш, номарказлашган инвестициялашга ўтиш, иқтисодиётга

тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни жалб этишдир.

Миллий иқтисодиёт тармоқларини ривожлантириш иқтисодиётни

диверсификациялаш, сифат ва таркибий жиҳатдан ўзгартириш, мамлакатнинг

иқтисодий салоҳиятини ошириш, халқаро интеграциялашувини фаоллаш-

тириш, аҳоли турмуш шароитини яхшилашда муҳим ўрин тутади.

Иқтисодиёт тармоқни ривожлантириш эса бевосита унда фаолият кўрсатаёт-

ган корхоналар тараққиёти билан боғлиқдир.

Миллий иқтисодиётнинг ривожланиши, биринчи навбатда, ишлаб

чиқариш жараёнида бевосита амалга ошириладиган, ходимлар жамоаси

меҳнат қиладиган, техника ва технология ҳамда моддий ресурслар

қўлланиладиган корхоналарга боғлиқ. Шу сабабли ҳам корхоналар миллий

иқтисодиётнинг асосий, бирламчи ишлаб чиқариш ва хўжалик бўғини

ҳисобланади.

Мисол учун саноат корхонаси – тегишли топшириқлар асосида

маҳсулот ишлаб чиқарувчи ишлаб чиқариш – техник-иқтисодий ва ташкилий

мужассамлилиги билан тавсифланади. Корхонанинг ишлаб чиқариш – техник

мужассамлилиги ишлаб чиқарилаётган маҳсулот иқтисодий аҳамиятининг

ҳамда ишлаб чиқариш жараёнларининг умумийлиги билан, ягона хизмат

кўрсатиш инфратузилмасини ташкил қилиниши билан, корхонанинг барча

бўғинларида ягона техник сиёсат амалга оширилиши билан тавсифланади.

Корхонанинг иқтисодий мужассамлиги – ягона режа ва ҳисоб-

китобнинг қўлланилиши, моддий-техник, молиявий ресурсларларнинг ҳамда

иқтисодий натижаларининг умумийлигини билдиради

Саноат корхоналарининг асосий вазифалари жамият учун зарур бўлган

юқори сифатли маҳсулот ишлаб чиқаришни таъминлаш, ишлаб чиқариш

самарадорлигини ошириш асосида ўз фаолиятини, барча иқтисодий

кўрсаткичларни яхшилашдан иборатдир. Пировард натижада миллий

иқтисодиёт тараққиёти учун ўз хиссасини қўшишдан иборат.

Шунга асосланиб, бугунги кунда республикамизда саноатни

ривожлантириш бўйича қатор давлат қонун ҳужжатлари қабул қилиниб,

ҳуқуқий асослари мустаҳкамлаб қўйилди.

Саноат тармоғи ёки унинг ячейкаси бўлган корхонанинг ривожланиши

молиявий ресурсларга боғлиқлиги сабабли уларни молиявий маблағлар

билан таъминлашни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш юзасидан қатор

амалий чора-тадбирлар амалга оширилди. Тармоқда эркин тадбиркорлик

фаолиятини амалга оширишнинг барча зарурий шарт-шароитлари яратилди.

Жумладан, энг муҳимлари сифатида ҳамда тармоқ иқтисодиётининг

юксалиши эвазига мустақилликнинг ўтган даври ичида улкан ютуқларнинг

қўлга киритилишида самарали фаолият олиб боришнинг қулай ҳуқуқий асоси

бўлиб хизмат қилиб келган ва келаётган қонун ҳужжатлари таркибига

Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 25 апрелдаги “Банклар ва банк

фаолияти тўғрисида”ги, 1998 йил 30 апрелдаги “Чет эл инвестициялари

тўғрисида”ги, “Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни

ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида”ги, 1998 йил 24 декабрдаги “Инвестиция

фаолияти тўғрисида”ги, 1999 йил 14 апрелдаги “Лизинг тўғрисида”ги, 2002

йил 4 апрелдаги “Кредит уюшмалари тўғрисида”ги, 2006 йил 15 сентябрдаги

“Микромолиялаш тўғрисида”ги, 2006 йил 20 сентябрдаги “Микрокредит

ташкилотлари тўғрисида”ги , шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг

Конститутцияси, Солиқ кодекси, Фуқаролик кодекси кабиларни киритиш

мумкин.

Шунингдек, бугунги кунда амалда ижросини таъминлашга жиддий

эътибор қаратилаётган Ҳукумат, ҳудудий ва маҳаллийлаштириш дастурлари

бўйича эришилаётган натижаларда саноат тармоғининг ҳам салмоқли

ҳиссаси мавжуд бўлиб, ўз навбатида, саноатда ишлаб чиқариш ва

тадибркорлик фаолиятининг кенг кўламли ривожида қуйидаги меъёрий

ҳужжатларнинг ҳам таъсири ва аҳамияти мавжуд.

Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 24

июлдаги “Хорижий инвестициялар ва кредитларни жалб этиш ҳамда

ўзлаштириш жараёнини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги

ПҚ-927-сонли Қарорининг қабул қилиниши натижасида хорижий

инвесторлар ва халқаро молия институтларини Ўзбекистонда яратилган

қулай инвестиция муҳити ҳамда мамлакат иқтисодиётига инвестиция

сарфлашнинг потенциал имкониятлари тўғрисида кенг хабардор қилишни

ташкил этиш, корхоналарни модернизация қилиш, техник ва технологик

қайта жиҳозлаш учун хорижий инвестициялар ва кредитларни жалб этиш

ҳамда ўзлаштириш жараёнида давлат ва хўжалик бошқаруви органларининг

фаолиятини аниқ-пухта мувофиқлаштиришни таъминлаш янада мустаҳкам-

ланиб, Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги хорижий инвести-

циялар ва кредитларни жалб этиш бўйича қарорларни кўриб чиқиш,

муҳокама этиш ва қабул қилишда, ҳар йилги Инвестиция дастурларини,

шунингдек тармоқлар ва мамлакат минтақаларини ривожлантиришнинг ўрта

муддатли дастурларини тайёрлашда етакчи бўғин ҳисобланиши, унинг

зиммасига мазкур масалаларни ҳал этишда идоравий мансублигидан қатъи

назар, барча хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини мувофиқлаштириш

масъулияти юклатилиши белгилаб қўйилди.

Қолаверса, Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги, Ташқи

иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазирлиги, бошқа вазирликлар,

идоралар, давлат ҳамда хўжалик бошқаруви органлари, мулкчилик шакли ва

идоравий мансублигидан қатъи назар, хўжалик юритувчи субъектлар

хорижий инвестициялар ва кредитларни жалб этган ҳолда инвестиция

лойиҳаларини тузиш ва кўриб чиқиш тартиби мустаҳкамлаб қўйилди ҳамда

Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва

савдо вазирлиги зиммасига хорижий инвестициялар ва кредитларни жалб

этиш учун инвестиция таклифларининг ягона базасини шакллантириш,

потенциал хорижий инвесторларни излаш, амалга ошириш таклиф

этилаётган лойиҳалар тўғрисида уларга зарур ахборотларни етказиш,

шунингдек хорижий инвесторлар ва кредиторлар билан эришилган

аҳдлашувларни расмийлаштиришда хўжалик юритувчи субъектларга

кўмаклашиш вазифаси белгилаб берилди.

Саноат тармоғини молиялаштиришда тижорат банкларининг

иштирокини ошириш ва уни рағбатлантириш мақсадида Ўзбекистон

Республикаси Президентининг 2009 йил 28 июлдаги ПҚ-1166-сонли

“Тижорат банкларининг инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришга

йўналтириладиган узоқ муддатли кредитлари улушини кўпайтиришни

рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори

қабул қилинди.

Унга мувофиқ, тижорат банкларининг инвестиция фаолияти

кенгайтирилишини янада рағбатлантириш, иқтисодиёт тармоқларини

модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлашга

йўналтирилган узоқ муддатли инвестиция лойиҳаларини молиялаш

ҳажмларини ошириш учун уларнинг ресурс базасини мустаҳкамлаш

мақсадида Ҳукумат томонидан қабул қилинган қарорларга мувофиқ:

- тижорат банкларининг тузилмалари қайта ташкил этилди, энг йирик

банкларда инвестиция фаолиятини мувофиқлаштириш ва мониторинг қилиш

бўйича департаментлар (бошқармалар) тузилди, инвестиция лойиҳаларини

экспертиза қилиш, молиялаш ва амалга оширилишини мониторинг қилиш

билан шуғулланувчи банкларнинг таркибий бўлинмалари сезиларли равишда

ўзгартирилди ҳамда уларнинг функциялари кенгайтирилди;

- барча тижорат банкларида инвестиция фаолияти масалаларига

мутасаддилик қиладиган банклар бошқаруви раисларининг ўринбосарлари

лавозими жорий этилди, уларга Ўзбекистон Республикаси Президентининг

2008 йил 2 октябрдаги Р-3075-сонли фармойишига мувофиқ ўтказилган

аттестация натижалари бўйича қонунчилик базасини чуқур биладиган,

инвестиция лойиҳаларини инвестициявий молиялаш, танлаб олиш ва

экспертиза қилиш соҳасида зарур кўникмаларга эга бўлган раҳбарлар

тайинланди;

- банклар балансига қабул қилинган банкрот-корхоналарни молиявий

соғломлаштириш, иқтисодиёт тармоқларини модернизация қилиш, техник ва

технологик қайта жиҳозлашга йўналтирилган инвестиция лойиҳаларини

молиялаш бўйича тижорат банкларининг фаолияти ривожланди. Банкларнинг

умумий кредит портфели таркибида бир йилдан кўпроқ муддатга берилган

кредитлар ҳажми 70 фоиздан ортиқроқни ташкил этмоқда.

Қуйидагилар инвестиция фаолиятини кенгайтириш соҳасида тижорат

банкларининг энг муҳим вазифалари этиб белгиланди:

- янги ишлаб чиқаришларни ташкил этиш, корхоналарни модернизация

қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича банкнинг кредит ҳамда

инвестиция сиёсатини ва инвестиция лойиҳаларини узоқ муддатли

кредитлаш механизмларини янада такомиллаштириш, бунинг асосида

банкнинг узоқ муддатли ресурс базасини мустаҳкамлаш;

- лойиҳа ҳужжатлари, уларнинг молиявий жиҳатдан ўзини қоплаши ва

рентабеллигини чуқур таҳлил қилиш асосида инвестиция лойиҳаларини

пухта танлаб олиш, комплекс баҳолаш ҳамда сифатли экспертиза қилишни

таъминлаш;

- инвестиция лойиҳаларини молиялашга ўз молия маблағларини

сарфлаш ва улардан самарали фойдаланиш, лойиҳаларнинг амалга ошириб

борилишини доимий мониторинг қилиш, қўйилган маблағларнинг ўз вақтида

ва тўлиқ қайтарилишини таъминлаш;

- таваккалчилик, гаровлар ва таъминлашнинг бошқа турлари бозор

қийматини пухта баҳолашни ҳисобга олган ҳолда, берилган кредитларнинг ўз

вақтида ҳамда тўлиқ қайтарилишини таъминлайдиган ишончли

механизмлардан кенг фойдаланиш;

- инвестиция фаолиятини амалга ошираётган банклар бўлинмаларини

профессионал тайёрланган юқори малакали кадрлар билан мустаҳкамлаш,

инвестиция лойиҳаларини танлаб олиш, экспертиза қилиш ва амалга ошириш

масалалари бўйича банк мутахассисларини қайта тайёрлаш ҳамда

малакасини ошириш сифатини тубдан яхшилаш.

Мазкур қарор асосида тижорат банклари 2015 йилнинг 1 январигача

узоқ муддатли инвестициявий молиялашнинг улушига қараб

табақалаштирилган ставкалар бўйича фойда солиғи тўлашиадилар.

Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тижорат банкларининг

Марказий банкдаги юридик шахсларнинг жалб этиладиган депозитлари

бўйича мажбурий захиралари нормаларининг табақалаштирилган

ставкаларини қуйидаги жалб этиш муддатларидан келиб чиққан ҳолда

амалиётга тадбиқ этилди:

- муддати 1 йилдан 3 йилгача бўлган депозитлар бўйича — умумжорий

этилган нормаларнинг 80% миқдорида;

- муддати 3 йилдан ортиқ депозитлар бўйича — умумжорий этилган

нормаларнинг 70% миқдорида.

Қуйидагилар:

- тижорат банкларининг депозитларига ва қимматли қарз қоғозларига 1

йилдан ортиқ муддатга жойлаштиришдан олинадиган фоизли даромадлари

бўйича юридик шахслар беш йил муддатга солиққа тортишдан;

- тижорат банклари аввал берилган кредитларни тўлаш ҳисобига

ундириб олинадиган мулкни сотишда қўшилган қиймат солиғи тўлашдан;

- лизинг хизматлари кўрсатувчи юридик шахслар 2009 йилнинг 1

сентябридан бошлаб уч йил муддатга фойда солиғи ва лизинг

операцияларидан тушадиган даромадлар бўйича ягона солиқ тўловидан озод

этилди.

Тижорат банклари томонидан, жумладан, ишлаб чиқаришни ташкил

этиш ва йўлга қўйиш ҳамда маҳсулотларни сотишда муваффақиятли иш

тажрибасига эга бошқа инвесторлар иштирокида янги ташкил этилган

корхоналарга Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 19

ноябрдаги Р-4010-сон фармойишининг 2-бандида назарда тутилган солиқ

имтиёзлари тадбиқ этиладиган бўлди.

Бундан тақари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 19

ноябрдаги “Иқтисодий ночор корхоналарни тижорат банкларига сотиш

татибини тасдиқлаш тўғрисида”ги Ф-4010-сонли Фармойиши банкрот

ёқасига келиб қолган, стратегик аҳамиятга молик саноат корхоналарини

сақлаб қолиш, қайта тиклаб, ривожлантиришда муҳим ўрин тутмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 18-ноябрдаги

“Иқтисодиёт реал сектори корхоналарининг молиявий барқарорлигини янада

ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-4053-сонли, 2008 йил 28-

ноябрдаги “Иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарини қўллаб-қувватлаш,

уларни барқарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш

чора-тадбирлари дастури тўғрисида”ги ПФ-4058-сонли Фармонлари, 2009

йил 26 январ даги “Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кенгайтириш

ва ички бозорни тўлдириш юзасидан қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги

ПҚ–1047-сонли, 2009 йил 28 январдаги “Маҳаллий ноозиқ-овқат истеъмол

товарлари ишлаб чиқариш кенгайтирилишини рағбатлантириш борасидаги

қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ–1050-сонли, 2009 йил 11

мартдаги “Кимё саноати корхоналари қурилишини жадаллаштириш ва янги

турдаги кимё маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ўзлаштириш бўйича чора-

тадбирлар дастури тўғрисида”ги ПҚ-1071-сонли, 2010 йил 15 декабрдаги

“2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожланти-

ришнинг устувор йўналишлари тўғрисида”ги ПҚ-1442-сонли, 2011 йил 11

мартдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлариги кредит

беришни кўпайтиришга оид қўшмча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-1501-

сонли Қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2009

йил 29 январдаги “Мамлакатимиз ишлаб чиқарувчилари маҳсулотларининг

рақобатбардошлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар

тўғрисида”ги 26-сонли, 2011 йил 15 мартдаги “Йирик корхоналар ва ишлаб

чиқаришларда тахнологик асбоб-ускуналар ва технологияларнинг техник

аудитини ўтказиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 72-сонли қарорлари

кабиларнинг қабул қилиниши мамлакатимизда саноатнинг ҳар

ривожланишини томонлама қўллаб-қувватлашга имкон бермоқда.

Юқорида қабул қилинган қарор ва фармонларнинг ҳар бирининг саноат

ҳаёти ва иқтисодиётини юксалтиришда муҳим ўрни мавжуд бўлиб, уларнинг

ўзаро мужассамлиги мазкур тармоқнинг иқтисодиётдаг кўламининг янада

йириклашувига, жадал суръатлар билан ривож топиб боришига имкон

бермоқда. Уларда қайд этилган ва амалда ўз самарасини бераётган қатор

имтиёзлар, қулайлик ва шарт-шароитлар, давлат томонидан

рағбатлантиришлар саноат корхоналари тараққиёти ва истқболи учун муҳим

асос сифатида хизмат қилмоқда.

Натижада унинг таркибий тармоқлари ҳам фаол ривожланиб бориш,

миллий бозордан ташқари хорижга ҳам маҳсулотлар экспорт қилиш

ҳажмининг ва унинг оқибатида мамлакатга валюта тушумининг ва валюта

заҳирасининг янада ортишига катта таъсир кўрсатмоқда, янги иш ўринлари

яратилмоқда, Давлат бюджетига солиқ тўловлари ҳажми ортмоқда, янгидан-

нги инвестициялар, замонавий технологияларнинг кириб келиши, хорижий

давлатлар билан ҳамкорлик кўлами, иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги

ортиб бормоқда.

Бунда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 11

октябр ойидаги 393 сонли «Қўшма корхоналарни ташкил килишда чет эл

инвестицияларни жалб килиш буйича қўшимча чора тадбирлар тўғрисида»ги

қарори асосида қўшма корхоналар ташкил этилиши янада ривож топиб

бориш билан бирга саноат тармоғиқа киритилаётган хорижий инвестициялар

учун яратиб берилган имтиёзлар, ҳуқуқий кафолатлар тизими

иқтисодиётимизга киритилаётган тўғридан тўғри чет-эл инвестициялари

ҳажмида саноат тармоғи улушининг ортиб бораётганлигини амалий

кўрсаткичлар тасдиқлайди.

Муҳокама учун саволлар

1. Иқтисодиётнинг таркибий тузилиши ҳақида гапириб беринг.

2. Давлатнинг таркибий сиёсатининг мазмунини тушунтириб беринг.

3. Инвестицияларнинг зарурияти нималарда намоён бўлади?

4. Инвестицияларни молиялаштириш манбаларини қандай?

5. Хорижий инвестицияларнинг миллий иқтисодиётда тутган ўрни

қандай?

6. Хорижий инвестицияларнинг қандай турларини биласиз?

13-МАВЗУ. АГРАР СОҲАНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА

СОЛИШ ВА ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Ушбу мавзуда аграр соҳанинг моҳияти, аграр

соҳани диверсификациялашнинг замонавий хусусиятлари, давлат томонидан

аграр соҳанинг тартига солиниши масалалари атрофлича очиб берилган.

1. Аграр соҳада ишлаб чиқаришини диверсификациялашнинг

замонавий хусусиятлари.

2. Давлат томонидан агросаноат мажмуасини тартибга солиш.

3. Агар соҳани давлат томонидан тартибга солишнинг хориж

тажрибаси.

1. Аграр соҳада ишлаб чиқаришини диверсификациялашнинг

замонавий хусусиятлари

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида аграр соҳанинг

ривожланиши иқтисодиёт ва ижтимоий соҳанинг бошқа тармоқлари

ривожланиши билан узвий боғлиқ бўлиб, унга ушбу тармоқлар томонидан,

қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш ва уларни қайта ишлаш

орқали саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми ва сифатига қўйиладиган

талаблар билан бир қаторда, соҳанинг ўзини ўзи ривожлантира олиш

имкониятлари, яъни етарлича даромад олиши ва унинг ҳисобидан соҳага

инвестициялар жалб қила олиш талаблари қўйилади. Агросаноат

мажмуининг ишлаб чиқариш тизимидаги аҳамияти қуйидаги бир неча

белгилар билан аниқланади:

- мамлакат иқтисодиётига бевосита таъсири;

- қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг тармоқлараро аҳамияти;

- республика аҳолисининг асосий қисми қишлоқ ҳудудларида

истиқомат қилиши сабабли, аграр соҳада тадбиркорликни ривожлантиришда

ижтимоий манфаатнинг устуворлиги.

Шу нуқтаи назардан, аграр ишлаб чиқаришнинг ўзига хос

хусусиятларини изчиллик билан тадқиқ этиш соҳада тадбиркорлик

субъектлари ҳамда уларнинг ташкил топиш жараёни ва ривожланиш

босқичларини аниқлаб бориш имконини бeради. Авваламбор, аграр секторда

тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш мутлақ мустақилликка интилиш,

бир корхона доирасида бир нечта фаолият турлари билан шуғулланиш

имкониятлари ҳамда бир маҳсулот ишлаб чиқариш моделига доимо таяниб

бўлмаслиги каби ўзига хос хусусиятлар билан ажралиб туради. Қуйидаги

шарт-шароитлар:

- қишлоқ хўжалигида технологик қуролланиш даражасининг

индустриал тармоқларга нисбатан пастлиги;

- юқори малакали кадрларнинг индустрлашган ҳудудларга

миграциянинг юқорилиги туфайли, қишлоқ ишлаб чиқаришининг бундай

кадрлар билан етарли даражада таъминланмаганлиги;

- қишлоқ тадбиркорларида бозор муносабатларига оид зарур билим,

тажриба ва кўникмаларнинг етарли эмаслиги;

- қишлоқ хўжалиги субъектларида ўзини-ўзи ташкил этиш ва

тадбиркорликни қўллаб қувватлаш тизимидан самарали фойдалана олмаслик;

- аксарият аграр соҳа тадбиркорлик тузилма ларининг маҳаллий

бозорлар билан чекланиши, халқаро бозорларга чиқа олмаслиги;

- бозор ҳолати ва конъюнктураси тўғрисида етарли ахборотга эга

эмаслик;

- тор йўналишларда маслаҳат ва таълим хизматларини кўрсатиш ҳажми

ва сифатининг етарли эмаслиги ва бошқалар қишлоқ хўжалиги субъектлари

фаолиятида хўжалик юритиш тизимини такомиллаштириш билан боғлиқ

тадқиқотларни олиб боришни долзарб қилиб қўймоқда.

Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳажми, турлари ва истеъмолининг

ортиб бориши, рақобатнинг кучайиши бозорнинг маълум бир улушига эга

бўлиш учун соҳа корхоналари фаолиятида хўжалик юритишнинг замонавий

усулларини қўллаш асосида ривожланиш стратегиясини ишлаб чиқиш,

бошқарув қарорларини қабул қилиш заруриятини келтириб чиқаради.

Шундай йўналишлардан бири ишлаб чиқаришни диверсификациялаш

ҳисобланиб, уни энг аввало, соҳа корхоналари рақобат устунлигини

таъминлаш, уларнинг табиий ресурслар (ер ва сув) ҳамда ўз иқтисодий,

молиявий ва маънавий салоҳиятларидан максимал фойдаланиш ҳисобига

рақобатдошликка эришишини таъминловчи тадбирлар мажмуаси сифатида

эътироф этиш мумкин. Демак, рақобатдошлик намоён бўлишининг асосий

йўналишларидан бири – рақобатчиларникига ўхшаш маҳсулотларнинг янги

турларини ишлаб чиқаришни ўзлаштиришдир. Қишлоқ хўжалиги

маҳсулотлари бозорининг муайян сегментида рақобат устунликлари

ҳисобига сотувлар ҳажмини кенгайтириш ўзгарувчан конъюнктурага

мослашувга имкон яратади. Бугунги кунда замонавий корхоналарнинг

стратегик мақсади шунчаки даромад олиш эмас, балки кўпроқ

истеъмолчилар ишончини қозониш ва уларнинг талабларини мумкин қадар

тўлиқ қондиришга эришиш ҳисобланади. Бунинг учун маҳсулотнинг ҳаётий

цикли қонуниятлари асосида унинг ассортиментини тезкор

диверсификациялаш имкониятига эга бўлмоқ лозим. Бунда ишлаб

чиқарилаётган маҳсулотлар хилма-хиллиги корхонанинг моддий-техник

даражаси билан белгиланиб, доимий равишда қулай бозорларни излашга

қаратилган ўзини-ўзи ташкил этиш корхона фаолиятининг асосий мезони –

бозорда жон сақлаб қолиши ва ривожланишини таъминлайди.

Иқтисодий атамашуносликда “диверсификациялаш” – ишлаб

чиқаришда янги йўналишларни очиш ёки маҳсулотнинг янги турларини

яратиш билан боғлиқ жараён сифатида талқин қилинади. Яъни,

диверсификациялаш – бир-бири билан технологик жиҳатдан боғлиқ ёки

боғлиқ бўлмаган ишлаб чиқариш турларини бир вақтда ривожланиши ва

маҳсулот турлари нинг кўпайишидир. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини

диверсификациялаш деганда, бир ёки бир неча хилдаги турдош маҳсулотни

ишлаб чиқаришга таянган ишлаб чиқариш тузилмасидан, бир неча

йўналишни ўз ичига олган, кенг турдаги ишлаб чиқариш тузилмасига ўтиш

тушуниш мумкин. Бир томондан, диверсификациялашга янги соҳаларни

ўзлаштириш орқали корхонани ривожлантириш усули сифатида қаралса109

,

иккинчи томондан, янги технологияларни жорий қилиш, янги бозорларга

кириб бориш ва янги маҳсулотларни истеъмолчиларга етказиб бериш

жараёни сифатида ҳам қаралади. Албатта бу тадбирлар ҳаммаси

инвестицияларни талаб этади. Шундай экан, диверсификациялаш корхона

стратегиясини ўзгартириш ва унга эришининг асосий воситаларидан бири

бўлиб юзага чиқади110

. Олиб борган тадқиқотларимиз натижасида қишлоқ

хўжалиги корхоналари ишлаб чиқаришини диверсификациялашни уч асосий

гуруҳга бўлиб ўрганиш илмий-амалий аҳамият касб этади деб ҳисоблаймиз

(1-расм):

1) ишлаб чиқариш фаолиятини кенгайтириш жараёни;

2) янги фаолият турларини ўзлаштириш жараёни;

3) капитал таркибининг ўзгартирилиши ва кенгайтирилиши.

Диверсификациялашнинг стратегик афзалликлари бир неча омиллар билан

таърифланади. Улардан энг муҳимлари қуйидагилар:

- синергизм салоҳияти – бу бошқарувнинг ягона тизими ҳамда назорат

ва мувофиқлаштириш ҳисобига турли фаолият турларининг ўзаро

бирлашувида кузатилувчи харажатларнинг қисқариши, шунингдек, капитал

айланмасининг тезлашуви натижасидир;

- агробизнесни ахборотлар билан таъминланиш ҳолатини яхшилаш,

маркетинг тадқиқотларининг интеграцияси;

- ишга оид алоқаларнинг доимийлиги, етказиб бериш кафолати ва

турғунлиги ўз навбатида, маркетинг ва рекламага харажатларини тежаш

имкониятини беради;

- технологиялар ўзгариши ҳисобига технологик ютуқ ҳамда ИТКТИни

ҳамкорликда бажариш учувн қулай шароит яратади;

- таъминот каналлари, маркетинг, хизмат ва сифат даражасини ошириш

бўйича бажариладиган иш ҳисобига маҳсулотларни солиштириш 109

4. Котлер Ф. Маркетинг XXI века. Маркетинг от А до Я. Новые маркетинговые технологии. Десять

смертных грехов маркетинга: пер. с англ./под ред.Т.Р. Тэор. –СПб.: Нева, 2005. – 432 с. 5. 110

Зиядин С.Т. Инновации, их разработка и внедрение // Общество и экономика. – 2013 –№ 11-12. – С. 184-

189.

имкониятлари яратилади111

. Шунингдек, диверсификациялаш эҳтимолдан

йироқ бўлмаган рискларни ҳисобга олиш билан боғлиқ мантиқий характерга

эга бўлиши шарт. Диверсификациялаш фаолиятини, бир томондан стратегик

салоҳиятни амалга ошириш эҳтимоли билан, бошқа томондан эса

мувозанатлашган иқтисодий ва технологик натижаларга эришиш йўли

сифатида қабул қилиш керак. Бунда учта асосий муаммо юзага келади:

- янги бозорларга чиқиш харажатининг юқорилиги;

- шериклар танлаш ва диверсификациялашда мувозанатлашув ҳамда

юқори мослашувчанликни корхона фаолиятига жалб этиш зарурияти;

- диверсификациялашнинг барча босқичларида инновацияларни татбиқ

этиш.

13.1-Расм. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришни диверсификациялаш

моҳиятини ўрганишга бўлган ёндашувлар

Диверсификациялаш фақатгина корхонанинг қуйидаги тузилмавий

111

Просветов Г.И. Стратегия предприятий. Учеб. пособ. – М.: «Альфа-Пресс», 2010. – 84 с.

бўлимлари мавжудлигида муваффаққиятли бўлиши мумкин112

:

1. Мавжуд тузилма ва ишлаб чиқариш бўлимларининг имкониятлари

доимий қидирувини амалга ошириш. Бу табиий равишда фаолиятнинг янги

шаклларини ўзлаштиришга олиб келади.

2. Янги тадбиркорлик тузилмасини ташкил қилиш имкониятларини

баҳолаш. Бир қатор тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, мўлжалланаётган

фаолият соҳаси диверсификациялашга қадар жозибадор бўлиши шарт эмас.

Янги соҳага тўлиқ иқтисодий салоҳиятни аниқлагунга қадар ўтиш.

3. Диверсификациялашни амалга оширишда, асосий бизнес фаолиятида

тўпланган амалий тажрибадан фойдаланиш. Бунда асосий мақсад қишлоқ

хўжалиги корхонасининг кучайтирилган салоҳиятини шакллантиришдир.

4. Корпоратив бошқарув механизми (ходимларни рағбатлантириш,

ҳудудий бўлинмаларни ташкил этиш, корпоратив маданиятни ривожлан-

тириш) ҳисобига ҳамкорликнинг ўзига хос жиҳатини ифодалаш,

диверсификациялаш таъсирида корхонанинг пароканда бўлишига йўл

қўймаслик мақсадида ходимлар ва корхона орасидаги ўзаро горизонтал

боғлиқликни янада соддалаштириш учун мукаммал асос яратиш. Ҳар қандай

соҳа корхоналари каби қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини

диверсификациялашни келтириб чиқарувчи сабаблари бор бўлиб, уларни

умумлаштирган ҳолда қуйидагича тизимлаштириш мумкин:

- тармоқнинг соҳа ва ҳудудлар кесимида нотекис ёки номутаносиб

ривожланиши;

- фаолият ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулот турларида рентабеллик ёки

фойда даражасининг турличалиги;

- илмий-техникавий тараққиёт;

- ишлаб чиқариш тежамкорлигини таъминлаш;

- иқтисодиётнинг инновацион ривожланиши ва кластерли иқтисоднинг

шаклланиши;

- барча соҳаларда кескин рақобат муҳитининг шаклланиши;

112

Просветов Г.И. Стратегия предприятий. Учеб. пособ. – М.: «Альфа-Пресс», 2010. – 84 с.

- корхона ва ташкилотларнинг бозор улушини кенгайтиришга

интилиши;

- молиявий мустақилликка эришиш;

- корхонанинг ишбилармонлик нуфузи ва имижини оширишга

интилиши ва бошқалар.

Юқоридаги фикр - мулоҳазаларимизни умумлаштириган ҳолда хулоса

қилиб айтиш мумкинки, ҳар қандай корхонада ишлаб чиқаришни

диверсификациялаш алоҳида ўзига хос хусусиятга эга бўлса-да,

умумиқтисодиётни диверсификациялашнинг таркибий қисми ҳисобланади.

13.2-Расм. Қишлоқ хўжалиги корхонаси диверсификациялаш сиёсатини

амалга оширишнинг кўп босқичли умумий алгоритми

Ўз навбатида, диверсификациялаш рақобат устунлигини таъминлаш,

ишлаб чиқариш таркибини мoдeрнизaция қилиш ҳамда тexник янгилaш

орқали маҳсулотларнинг янги турлари билан ички ва ташқи бозорларга

чиқиш каби иқтисодиётнинг устувор вазифалари ечимини ижобий ҳал

қилишда муҳим аҳамият касб этади. Бунда натижадорлик юритиладиган

диверсификациялаш сиёсатига бевосита боғлиқ. Диверсификациялаш сиёсати

ўз навбатида, стратегияни ишлаб чиқишни, бозорни таҳлил қилиш ва

маркетинг операцияларини ўз ичига олувчи бир неча босқичлардан иборат

(13.2-расм).

Замонавий диверсификациялаш сиёсати янги маҳсулотлар ва янги

технологияларни ишлаб чиқиш ҳамда уларни бозорда сотиш учун

маркетингнинг прогрессив усулларидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлиб,

истеъмолчилар талабини тўлиқ қондириш ҳамда янги бозорларни эгаллаш

имкониятини беради. Диверсификациялаш сиёсатининг натижадорлигини

самара келтирувчи маҳсулотлар, хизматлар ва жараёнларда турли даражадаги

ўзгаришлар сифатида кузатиш мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики,

технологиянинг ривожланиши янгича бошқарув ҳамда маркетинг сиёсати

билан биргаликда бориши лозим. Ушбу чора-тадбирлар жумласига

қуйидагиларни киритиш мумкин113

.

1.Технологик инновацияларни юритиш шакллари ва янги бозорларни

эггаллаш.

2. Истеъмолчилар фаоллигини рағбатлантиришнинг янги усуллари

ишлаб чиқиш.

3. Комбинациялашган диверсификациялаш. Изланишларимиз шуни

кўрсатадики, диверсификациялаш сиёсатига маркетинг сиёсати концепцияси

асосида корхонанинг рақобатдошлик стратегиясини шакллантириш сифатида

қараш мумкин. Демак, қишлоқ хўжалиги корхоналари диверсификациялаш

сиёсатини бошқаришга маркетинг стратегияси орқали ёндашилиб, бунда

асосан, маҳсулот етиштирувчи, ишлаб чиқарувчи ҳамда истеъмолчи нуқтаи

назаридан ўрганилади114

. Диверсификациялаш сиёсатининг муҳим

шаклларидан бири - стратегик ҳамда тезкор сиёсат юритилиши ҳисобланади.

113

Антипов А. Ю. Инновационная деятельность как фактор конкурентоспособности фирмы / А.Ю. Антипов,

А.А. Балашов // Маркетинг и маркетинговые исследования. – 2009. – №3 – С. 212 - 221. 114

Демченко А. Маркетинговые инновации в условиях кризиса. / А.Демченко // Маркетинг. – 2009. – №1 –

С. 44 – 50.

13.3-расм. Қишлоқ хўжалиги корхонаси диверсификациялаш сиёсатига

таъсир этувчи омилларининг гуруҳланиши

Омилларни бир бирига қарама-қарши икки йўналиш бўйича

таснифлашни мақсадга мувофиқ деб топдик. Ўз навбатида, тизимга нисбатан

бундай омилларни ички ва ташқи омил сифатида қараш мумкин. Ушбу икки

гуруҳ омилларининг ўзаро таъсири қанчалик бир-бирига мутаносиб бўлса,

корхонанинг рақобат устунлиги кучаяди, бирбирини инкор этса, аксинча

таъсир кўрсатади. М.Портер корхонанинг ички ва ташқи бозорлардаги

рақобат устунлиги, корхона жойлашган мамлакатда шаклланган шароитларга

юқори даражада боғлиқ, яъни ишчи кучининг мавжудлиги, табиий

ресурсларининг кўплиги, давлатнинг маҳаллий корхоналарга нисбатан

протекционистик сиёсати, корхоналарни бошқарув амалиётидаги фарқлар ва

бошқа омилларга боғлиқлигини асослаб берган. Бироқ, кўриб ўтилган

омиллардан алоҳида олинган ҳеч бири корхонанинг рақобатдаги

муваффақиятини белгилаб беролмайди, деган хулосага келади. Олимнинг

фикрича, рақобатдошлик ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги

принципига асосланади ва бу принцип корхона даражасига ҳам, мамлакат

иқтисодиёти даражасига ҳам бирдай тааллуқлидир. Бир қатор

иқтисодчилар115

рақобат муҳитидаги корхона муваффақиятининг асосий

омилларига корхонанинг молиявий ҳолатини; илмий-тадқиқот ва тажриба-

конструкторлик ишлари учун шароитлар мавжудлиги ҳамда уларга

сарфланадиган харажатлар даражаси; илғор технологияларнинг мавжудлиги;

юқори малакали кадрлар билан таъминланганлик даражаси; маҳсулот ва

нархни ўзгартириш қобилияти; савдо тармоғининг мавжудлиги; техник

хизмат кўрсатиш ҳолати; кредитлаш имконияти; реклама ва савдони

рағбатлантириш воситаларининг амалийлиги; ахборот таъминоти; асосий

харидорларнинг тўлов қобилиятларини киритадилар. Диверсификациялаш

сиёсатининг таркибий қисмларидан бири баҳо сиёсатини тўғри белгилай

олиш рақобат устунлигини кучайтиради:

а) ресурс тежамкорлигига эришиш, яъни рақобатчиларга нисбатан

маҳсулотни етиштириш ва қайта ишлаш харажатларини камайтириш;

б) ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш;

в) бир вақтнинг ўзида маҳсулот таннархини пасайтириш, унинг ҳажми

ва ассортиментини оширишга эришиш.

Ҳар учала ҳолатда ҳам баҳо ижобий таъсир этувчи ҳосилавий омил

бўлиб юзага чиқади. Қишлоқ хўжалиги корхонаси диверсификациялаш

сиёсати самарадорлигини таъминловчи омилларини таснифлаш тизимига

бўлган умумий талабларни қуйидагича ифодалаш мумкин:

- таснифлаш тизими омиллар гуруҳларининг мумкин қадар тўлиқроқ

рўйхатини қамраб олиши; 115

Миронов М.Г. Ваша конкурентоспособность. –М:. Альфа, 2004.; . Фатхутдинов Р.А. Управление

конкурентоспособностью организации. –М.: Эксмо, 2004. 54 с.

- корхонада ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқарув тизимининг

ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиши;

- жараёнларнинг динамиклиги туфайли янги омилларни киритиш

ҳисобига тизимни кенгайтириш имконини таъминлаши лозим.

Ушбу тадқиқот вазифаларидан келиб чиқиб, қишлоқ хўжалиги

корхонаси диверсификациялаш сиёсатига таъсир қилувчи ташқи ва ички

омилларини гуруҳларга ажратиш таклиф қилинади (3-расм). Самарали

диверсификациялаш сиёсатини юритиш, омилларнинг корхона амалий

фаолиятида қанчалик самарали қўлланилишига боғлиқ бўлади. Бироқ, ушбу

омилларнинг барчасини ҳам миқдоран баҳолаб бўлмайди, бу уларни

жамланма баҳосини ҳисоблашни мураккаблаштиради. Бу мавжуд

шароитларга мос бўлган кўрсаткичларни ишлаб чиқишнинг замонавий

услубларини қўллаш заруриятини келтириб чиқаради. Хулоса сифатида қайд

этиш мумкинки, ҳеч бир корхона ишлаб чиқариш фаолиятини

диверсификациялашсиз барқарор ўсиш суръатларига эга бўла олмайди. Яна

шуни ҳам эътиборга олиш лозимки, диверсификациялаш стратегияси доимий

равишда ўзгартирилиб ва такомиллаштириб борилиши зарур. Янги вазиятга

мослаштириш ишлари умумий ҳолда қуйидаги тадбирларни ўз ичига олиши

мумкин:

– маҳсулотни табақалаштириш;

– технологияни ва маҳсулотни такомиллаштириш;

– янги сотиш тизимини ва каналларини яратиш, тажриба самарасини

инобатга олиш;

– янги истеъмолчилар сегментларини топиш, фаолиятнинг

географиясини кенгайтириш;

– баҳо пасайишига сезгир харидорларни ўзига жалб қилиш учун

чегирмалар жорий этиш.

2. Давлат томонидан агросаноат мажмуасини тартибга солиш

Маълумки, агросаноат мажмуининг роли беқиёсдир. Чунки, АСМ ўз

таркибида аграр соҳа учун моддий-техник воситалар ишлаб чиқарувчи,

қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи саноат ва қишлоқ хўжалик

маҳсулотларини ишлаб чиқариш соҳаларининг ўзаро ва аҳоли ҳамда бошқа

бозор субъектлари билан алоқасини таъминловчи инфратузилмани қамраб

олган. Унга кирган тармоқлар ишлаб чиқариш жараёнига турлича таъсир

этади ва ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнида ўзига хос ўринга эга.

Шунга кўра инфратузилма тармоқларини асосий белгилари бўйича

таснифлаш муҳим илмий-амалий аҳамиятга эга. Бу инфратузилмани

ижтимоий такрор ишлаб чиқариш тизимининг алоҳида бир элементи

сифатида, унинг бутун тармоқлари бўйича тутган ўрнини аниқлаш имконини

беради. Бу бизга тармоқлар-аро алоқаларни ўрганиш ва асосий ишлаб

чиқариш билан хизмат кўрсатиш тармоқлари ўртасида оптимал нисбатини

белгилаш имконини беради. Аграсаноат мажмуаси инфратузилмасининг

барча элементларини қуйидаги белгилари бўйича таснифлаш мумкин: ишлаб

чиқариш жараёнига таъсир даражаси билан; минтақавий тамойили бўйича;

тармоқ тамойили бўйича; фукционал йўналиши бўйича. АСМ

инфратузилмасини методологик тадқиқ этиш асосларига тизимли тадқиқ

этиш киради, унда бир томондан нисбатан барқарор ўз-ўзини тартибга

солувчи тизим сифатида асослаш ва тасавур этиш, бошқа томондан эса унинг

алоҳида элементлари ва моддий ишлаб чиқариш билан ўзаро

муносабатларини аниқлаш. Тизимли тахлилда асосий тамойил бу мажмуали

тахлил бўлиб ҳисобланади, яъни аниқ ижтимоий-иқтисодий тизим доирасида

ишлаб чиқариш инфратузилмасини турли тузилмаларини ўзаро боғлиқ ва

ўзаро бир-бирини белгилаган ҳолда ривожланувчи жараён сифатида тадқиқ

этиш. Бу белгилар тизимида биринчи ўринга, моддий ишлаб чиқариш

корхоналарини амал қилиши учун ички ва ташқи шарт-шароитларни

яратувчи ишлаб чиқариш инфратузилмасини қуйи тизими сифатида мақсадли

функцияси туради. АСМ инфратузилмасини аниқлашда тузилмавий

ёндашувга Шодманов Ш. ва бошқалар116

томонидан қатор блоклар

кўринишидаги ёндашуви мисол бўлади. Уларга; маҳсулотни сотиш, моддий-

техник таъминот, ишлаб-чиқариш ва техник хизмат кўрсатиш, молия- кредит

таъминоти билан боғлиқ товар ишлаб чиқарувчилар билан ўзаро

муносабатлари ҳолатига боғлиқ блок муносабатлар. Бу ерда товар ишлаб

чиқарувчи қуйи иккинчи даражали инфратузилмавий хизмат кўрсатишнинг

марказида, ядросида туради. Саноат ва қишлоқ хўжалиги бу ерда анъанавий

равишда ишлаб чиқариш инфратузилмасининг истеъмолчиси сифатида

чиқади. Қурилиш жараёнида бинолар кўринишида моддий маҳсулот

яратилади, шунга кўра бу турдаги фаолият моддий-ашёвий ишлаб

чиқаришнинг таркибий қисми сифатида намоён бўлади. Шунга кўра моддий

ишлаб чиқариш сифатида биз фақатгина моддий предметлар, ашёвий

қийматлар билан боғлиқ ишлаб чиқаришни яъни саноат, қишлоқ хўжалиги ва

қурилишни тушунамиз. А.Ўлмасов ва Н.Тўхлиевларнинг ёзишларича: Ишлаб

чиқариш инфратузилмаси (бевосита моддий ишлаб чиқаришга хизмат

қилади) ва ноишлаб чиқариш инфратузилмаси мавжуд. Ишлаб чиқариш

инфратузилмаси ялпи ижтимоий маҳсулот, миллий даромад яратади;

ижтимоий инфратузилма соҳалари (маориф, фан, соғлиқни сақлаш ва б.)

ижтимоий-иқтисодий тараққиётни жадаллаштиришга, инсон омилларини

фаоллаштиришга хизмат қилади117

. Албатта, инфратузилманинг ана шундай

иккита катта гуруҳга бўлиниши унинг бажарадиган асосий вазифалари ҳамда

халқ хўжалигининг ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқаришга бўлинишига

асосланган. Бироқ, инфратузилма унсурларининг ўзаро жуда жипс

боғланганлиги уларнинг у ёки бу гуруҳга мансублигини белгилашни

мушкуллаштиради. Масалан, аҳолига хизмат кўрсатувчи транспорт ёки

аҳолининг транспорт воситаларини таъмирлаш каби хизматлар ўз

хусусиятларига кўра бирга аҳолига хизмат кўрсатувчи инфратузилманинг

соҳасидир, бироқ уларда умумий техник-ишлаб чиқариш хусусиятлари ҳам

116

.Шoдманов Ш. Ишлаб чиқариш инфратузилмасини ривожланиши. //Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. №2.

2012.- Б. 37. 117

Ўлмасов А., Н.Тўхлиев Иктисодий луғат..Т.1995. - Б. 43.

мавжуд. Шу билан бирга бу соҳаларнинг иқтисодий-функционал хизмат

вазифаси аҳолининг турмуш даражасини яхшилашга қаратилганлиги боис

ноишлаб чиқариш инфратузилмага мансуб деб топилиши ҳам табиийдир.

Инфратузилма соҳа мутахассислари томонидан турлича тусланган. Айниқса,

ислоҳотлардан олдинги даврда ишлаб чиқариш, ноишлаб чиқариш

(ижтимоий), халқ хўжалиги (ёки магистрал), институционал,; минтақавий,

корхона ва соҳалар номи билан юритиладиган инфратузилма турлари илмий

адабиётларда кўп ёритилган. Лекин ҳозиргача инфратузилманинг гуруҳларга

бўлинишига қарамай унинг таркибий тузилиши, моҳияти ва бажарадиган

вазифалари юзасидан ягона фикр шаклланмаган. Масалан, А.Турсунов,

инфратузилма куйидаги тўрт шаклда намоён бўлади деб таъкидлаб, уларнинг

таркибини ўз нуқтаи назаридан қуйидагича белгилайди: Ижтимоий

инфратузилма Бозор инфратузилмаси Институтционал инфратузилма Ишлаб

чиқариш инфратузилмаси118

. У. Нигмаджанов эса инфратузилманинг ишлаб

чиқариш, ижтимоий ва бозор шаклларига бўлишни тавсия этиб, агросаноат

маҳсулотлари ва ресурслари сотишни АСМ таркибида алоҳида бўғин

сифатида ажратиш кераклигини таклиф қилган119

. "Фикримизча, агросаноат

маҳсулотлари ҳамда ресурсларининг сотиш АСМ тизимида ишлаб

чиқаришнинг узлуксизлигини таъминлаш учун хизмат қилади. Чунки, тайёр

маҳсулот сотилгандан кейин, товар пул шаклига эга бўлади ва ишлаб

чиқаришнинг янгиланиши учун имконият юзага келади. Бундан ташқари,

қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг сотилиши ўзига хос шароитларни талаб

қилади. Масалан, бир қатор қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини

истеъмолчиларга етказиб бериш махсус транспорт ва махсус сақлаш

шароитлари ҳамда қадоқлаш воситаларини талаб қилади, яъни, бундай

маҳсулотларнинг савдоси ҳам махсус инфратузилма хизматларини яратишни

тақазо этади. Шу боис АСМ маҳсулотларини ҳамда моддий-техник

118

Турсунов А.Ғ. Кўп укладли иктисодиёт шароитида ишлаб чикариш инфраструктурасини ташкил этиш ва

ривожлантириш. И.ф.н. дис- Т.: 1998. - Б. 20. 119

Нигмаджанов У. Проблемы трансформации и функционирования АПК Узбекистне в переходный период

к гыночной экономике. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора экономических

наук, Т.: 2002. -Б.10.

ресурсларининг сотиш алоҳида бўғин сифатида АСМ инфратузилмасига

ҳослигича қолади. Шунинг учун АСМ маҳсулотлари ва ресурсларининг

сотиш инфратузилманинг унсури сифатида талқин қилиниши методологик

нуқтаи назаридан маъқулроқдир. Инфратузилмани гуруҳлашда

Ч.Муродовнинг нуқтаи назари ўзининг чуқурлиги ва кўп қирралиги билан

алоҳида диққатни жалб этади.

«Инфратузилма ... ишлаб чиқариш, шахсий, экологик ва бозор

инфратузилмаси йўналишларида шаклланиб ривожланади»,-деб таъкидлайди

ва уларни алоҳида-алоҳида тавсифлаб, таркибини аниқлайди ва бозор

инфратузилмасининг тадқиқига алоҳида эътибор қаратади120

. Шундай қилиб,

юқорида кўрсатиб ўтилган номлар билан юритилаётган инфратузилма

хизматлари турларининг мавжудлигини эътироф этган ҳолда,

инфратузилмани умуммиллий (магистрал ёки халқ хўжалиги),

институционал, ижтимоий, бозор ва ишлаб чиқариш шаклларига бўлинади.

Таъкидлаш жоизки, инфратузилманинг таснифи жуда мураккаб иқтисодий

муаммодир. Унинг ўрганилиши махсус тадқиқот мавзуси бўлиши мумкин.

Тавсия этаётганимиз инфратузилма мажмуининг таснифи шартли равишда

мазкур соҳада қилинган илмий ишлар асосида ҳамда инфратузилманинг

бозор иқтисодиёти шароитида фаолият кўрсатаётганлигини инобатга олган

ҳолда амалга оширилган. Инфратузилма мажмуининг таркибий тузилиши

соҳа мутахассисларининг турли методологик ёндашувларининг

синтезлаштирилган кўриниши бўлиб, биз уларни ўз илмий хулосаларимиз

асосида ишлаб чикдик. Тавсия этилаётган инфратузилма мажмуи

таснифининг фарқи шундаки, унда инфратузилма учта катта гуруҳга: ишлаб

чиқариш, мезоинфратузилма ва ижтимоийга бўлинган. Бунинг асосий сабаби,

баъзи инфратузилма хизмат турларининг икки ёқлама характерга эгалигидир.

Масалан, лизинг хизмати ўзининг эвалюцияси за мазмуни жиҳатидан бозор

инфратузилмасига хосдир. Бироқ лизинг кўп ҳолларда узок муҳлат хизмат

қиладиган ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланишга қўлланилади. 120

Муродов Ч. Ўзбекистон иктисодиётини эркинлаштириш шароитида бозор инфратузилмасини

ривожланиши: и. ф.д. дис. -Т.: 2003. 16-28 б.

Биринчидан, лизингга олинган воситалар ишлаб чиқариш жараёнида

бевосита иштирок этадилар. Иккинчидан, лизинг шартномаларига кўра

лизинг объектини лизингга олган «шахс» сотиб олиши ёки шартнома

муддати тугагач лизинг объекти лизинг олувчининп ихтиёрига қолдирилиши

мумкин. Бу ҳолда лизинг моддий техник таъминот, яъни ишлаб чиқариш

инфратузилмаси сифатида намоён бўлади. Миллий иқтисодиётни барча

тадбиркорлик субъектларини ривожлантириш ва мамлакат ишлаб чиқариш

кучларини тараққиёти учун умумий шароит яратиш эса умуммиллий

инфратузилманинг асосий вазифасидир. Мазкур инфратузилма: миллий

темир, автомобил, ҳаво ва сув йўллари ҳамда транспортлари, сув, газ ва нефт

кувурлари, суғориш иншоотлари электр тармоқлари, миллий ва халқаро

алоқа ва комуникация тизими ва бошқа миллий мақомга эга бўлган

иншоотлари ҳамда инфратузилма объектлари кабилардан ташкил

топган.Институционал инфратузилма эса жамиятни бошқарувининг узлуксиз

фаолиятини, иқтисодийижтимоий адолат, мамлакат хавфсизлигини ва

демократик ҳамда сиёсий жараёнларнинг барқарорлигини таъминлаш орқали

ижтимоий ишлаб чиқаришнинг узлуксиз такрорланиши ва ривожланиши

учун умумий шароитлар яратишга хизмат қилади. Бу инфратузилма:

давлатнинг бошқарув органлари ва ташкилотлари, суд, прократура, мудофаа,

химоя, хавфсизлик тизими, демократик, сиёсий, диний, гуманитар

ташкилотлар, ҳукуматнинг турли даражадаги миллий ва халқаро

институтлари кабилардан иборатдир. Ижтимоий инфратузилма аҳоли

соғлигини сақлаш ва тиклаш, таълим-тарбия, маданият, маориф, маиший-

ҳордиқ, умумий овқатланиш тизимлари, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш, газ ва

ичимлик суви билан таъминлаш, коммунал ҳамда экологик хизматлар ва

бошқаларни қамраб олади.

Таъкидлаш жоизки, мазкур инфратузилма шаклларининг кўп қисм

хизматлари аҳолини ижтимоий эҳтиёжларини қондиришга бевосита

қаратилган бўлиб, ишлаб чиқариш соҳаларига (икки ёқлама характердаги

хизматлар туридан ташқари) билвосита ўз таъсирини кўрсатадилар. Ишлаб

чиқариш соҳалари учун бевосита хизмат кўрсатувчи-ишлаб чиқариш

инфратузилмасидир. Бу турдаги инфратузилма ишлаб чиқариш жараёнининг

узлуксиз янгиланиши, рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқариш омиллари ва

захираларидан самарали фойдаланиш учун қулай шароитлар яратишга

хизмат қилади. Ишлаб чиқариш инфратузилмасига қуйидагилар: моддий-

техник таъминот, турли таъмир сервис хизматлари, ишлаб чиқариш

соҳаларига хос (юқоридаги инфратузилмаларга кирмайдиган) товар ҳаракати

тизими, йўл тарнспорти, корхоналарни сув иншоотлари, алоқа электр

тармоқлари, маҳсулот тайёрлаш, уни сақлаш, қадоқлаш, сотиш, атроф

муҳитни асраш ва бошқалар киради. Ижтимоий ишлаб чиқариш соҳаларида

ишлаб чиқариш инфратузилмаси хизматларининг роли жуда каттадир.

Айниқса, тўйинмаган ва рақобатсиз бозорда аҳолининг товарга бўлган

талабини қондириши учун товар ишлаб чиқариш ҳажмини оширишга зарурат

туғилади. Бундай ҳолларда ишлаб чиқариш характеридаги хизматларга

нисбатан бошқа турдаги хизматларга талабнинг ошиши табиийдир. Чунки,

бундай бозорларда маҳсулот ҳажмини кўпайтириш учун ишлаб чиқарувчилар

фаолиятларни кенгайтиради. Натижада ишлаб чиқариш омиллари ишлаб

чиқариш жараёнига кўпроқ микдорда жалб этила бошлайди. Бу ўз навбатида

ишлаб чиқариш характерига эга бўлган хизматлар учун талабнинг ўсишига

асос бўлади. АСМда ишлаб чиқариш инфратузилмаси корхоналари билан

фермер хўжаликлар ўртасидаги ўзаро хамкорлик алоқаларини билишга

ва мазкур хамкорлик алоқаларнинг иқтисодий ўсиш ва ёки иқтисодий

пасайишларга таъсири моҳиятини тушуниб етишда муҳим омил бўлиб

ҳисобланади. Бу нисбатан барқарор ва боқий, фаолияти учун институтционал

майдонни шакллантирувчи, давлат томонидан бевосита ёки билвосита қўллаб

-қувватланувчи ва уларни риоя этилишини давлат томонидан тартибга

солинувчи умумий ижтимоий нормалар бўлиб ҳисобланади. Институтларни

инсонлар ўртасидаги турли хил муносабатларни (ишлаб чиқариш, сиёсий,

иқтисодий ва х.к.) ижтимоий тартибга солувчи деб қараш мумкин. Институт

тушунчаси ижтимоий меъёр сифатида инсонларнинг ижтимоий

муносабатлари ва уларнинг намоён бўлиш шакллари билан бевосита узвий

боғлиқдир. Ишлаб чиқариш инфратузилмасининг барча корхоналарини бир

қатор шу жумладан функционал белгиси бўйича ҳам дифферециациялаш

мумкин. Уларнинг маълум бир қисми ишлаб чиқариш инфратузилмаси ва

фермер хўжаликларнинг асосий ва ёрдамчи қуйи тизимлари фаолиятини

ташкиллаштириш, барпо этиш, ривожлантириш ва айни пайтда уларнинг

фаолиятини назорат қилишга бевосита жавоб беради. АСМда ишлаб

чиқариш инфратузилмасини уни шакллантирувчи, ривожлантирувчи ва

амалда бўлишини таъмин этувчи иқтисодий, атрибутив ва бошқа белгилари,

шунингдек мазкур жараёнга бевосита таъсир этувчи бир қатор ташқи

омилларни ҳисобга олган ҳолда ривожлантириш ва унинг кор

хоналарининг ўзаро уйғунлигини таъмин этиш агросаноат ишлаб

чиқаришининг барқарорлашувига ва истиқболда ривож топишига имкон

беради. АСМ ишлаб чиқариш инфратузилмаси корхоналари фаолияти бир

бири билан узвий боғлиқ. Ҳар бир корхонанинг ўрни ва вазифалари алоҳида

ҳолатда, унинг ишлаб чиқариш фаолияти ва таъсир кўрсатиш доиралари

билан чекланган бўлади. Бир неча корхоналарнинг салоҳиятини, назорат

функцияларини ва мажбуриятларини ягона тузилмага бирлаштириш

уларнинг ишлаб чиқариш унумдорлиги ва самарадорлигини оширади.

Инфратузилма корхоналарининг тизим тўлдирувчи ҳатти-ҳаракатларига бир

корхонанинг фаолияти қисман бўлсада, иккинчи бир корхонанинг

фаолиятига боғлиқликда бўлган ишлаб чиқариш инфратузилмаси

объектларининг ҳалқасимон фаолияти сифатида қараб чиқиш мумкин. Яъни

бир инфратузилма объектининг тайёр маҳсулоти ёки хизмати бошқа бир

инфратузилма объекти учун хомашё бўлиб ҳисобланади унинг асосида

мутлақо янги кўриниш ва сифатдаги маҳсулот ёки хизмат ишлаб чиқарилади.

Мазкур ҳолатда ишлаб чиқариш ва инфратузилма соҳалари корхоналарининг

ўзаро ҳаттиҳаракатларини тўғри йўлга қўя олиш муҳим кўрсаткич бўлиб

ҳисобланади. Масалан, қайта ишловчи корхоналар қишлоқ хўжалиги

корхоналари томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотларсиз, асбоб-

ускуналарни таъмирлаш хизматларисиз, таъминотчи ва юк ташувчи

фирмаларсиз, сотиш бозорларисиз, фаолиятни тартибга солувчи давлат

органларисиз тўла қонли фаолият кўрсата олмайди.Санитария-ветеренария

станцияларининг иш фаолияти маълум даражада ўсимлик ва ҳайвонларни

ҳимояловчи вакцина ва воситаларни ишлаб чиқарувчилар ҳамда

таъминотчилар; бу хил хизматларнинг асосий истеъмолчилари бўлган атроф-

муҳит муҳофазаси субъектлари ва қишлоқ хўжалиги товар ишлаб

чиқарувчилари; сув тармоқлари ва тозалаш иншоотлари юқорида тилга олиб

ўтилган устидан назорат қилувчи станциялар бевосита уларнинг фаолияти

билан боғлиқдир. АСМнинг самарали ва барқарор ривожланишининг муҳим

шарти-мажмуа соҳалари ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш, унинг барча

ташкил этувчилари ўртасидаги ўзаро нисбат ва мувофиқликни таъминлашдан

иборатдир.

3. Агар соҳани давлат томонидан тартибга солишнинг хориж тажрибаси

Жаҳон ва ҳар бир мамлакатнинг иқтисодиётини шаклланишида қишлоқ

хўжалиги соҳаси ўзига хос хусусиятга эга. Бу ўзига хослик энг аввало

қишлоқ хўжалигида етиштириладиган маҳсулотларнинг кўп жиҳатдан

табиий иқлим шароитига боғлиқлигидадир. Шу сабабли ҳар бир мамлакат

иқтисодиётида қишлоқ хўжалигига ўзига хос ёндашув мавжуд, аксарият

ҳолларда бу ёндашувлар давлат томонидан нарх ва солиқ сиёсати орқали

мазкур соҳани рағбатлантиришни кўзда тутади. Қишлоқ хўжалигини давлат

томонидан молиявий рағбатлантиришнинг энг кенг тарқалган усулларидан

бири нарх сиёсати бўлса, иккинчиси солиқ сиёсатидир. Дунё тажрибасида

давлат томонидан қишлоқ хўжалигини қўллабқувватлаш бевосита ёки

билвосита усулда амалга оширилиши мумкин. Тўғридан-тўғри қўллаб

қувватлашда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчиларнинг юқори

даромад олиши давлат томонидан рағбатлантирилади121

:

- тўғридан-тўғри компенсацион тўловлар бериш;

121

http://agroobzor.ru/econ/a-125.html.

- табиий офат ёки табиатнинг инжиқлиги натижасида кўриладиган

зарарларни қоплаш;

- қишлоқ хўжалигида маҳсулот етиштиришни қайта ташкил этиш ва

қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларда юзага келадиган

фавқулодда ҳолатлар бўйича тўловлар (экин майдонларини қисқартирил-

ганда, молларнинг мажбурий сўйдирилганда тўловлар ажратиш ва бошқа).

Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларни билвосита қўллаб-

қувватлашга қуйидагиларни киритиш мумкин:

- озиқ-овқат маҳсулотлари бозорига давлатнинг нарх сиёсати орқали

аралашиши (квоталарни ўрнатиш, озиқ-овқат маҳсулотлари экспорт-

импортига тариф ва солиқларни ёки имтиёзларни қўллаш);

- қишлоқ хўжалигида техникалар, минерал ўғитлар сотиб олишда ва

ем-хашак сотиб олишда субсидиялар бериш;

- бозорни ривожланишига кўмакалашиш (қишлоқ хўжалигини

ривожлантириш бўйича давлат дастурларини ишлаб чиқиш, маҳсулотларни

сақлаш ва етказиб бериш харажатлари бўйича субсидиялар ажратиш); -

қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш инфратузилмасини ривожланишига

кўмаклашиш (экинларнинг ҳосилдорлигини ошириш бўйича чора-

тадбирларни қўллаб-қувватлаш, ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш

бўйича узоқ муддатли дастурлар қабул қилиш ва молиялаштириш). Тараққий

этган давлатлардаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига нархни

шакллантиришнинг замонавий концепцияси ушбу жараёнларга давлатнинг

фаол аралашувини назарда тутади: Бу қуйидагилар орқали амалга

оширилади: - нархларнинг кескин ўзгаришини давлат томонидан тартибга

солиш мақсадида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари баҳосининг юқори ва қуйи

чегарасини ўрнатиш; - маҳсулот интервенцияси ва нархнинг мақбул

даражасини сақлаб туриш мақсадида тезда эскирмайдиган қишлоқ хўжалиги

маҳсулотларини сотиб олиш ёки сотиш. Ривожланган давлатларда қишлоқ

хўжалиги маҳсулотларига нисбатан нарх сиёсатини юритишнинг Америка

қўшма штатларида ўзига хос ёндашуви ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар

тури бўйича харажатларни таҳлил этиш асосида амалга оширилади. Умуман

олганда АҚШда аграр соҳада эркин нархлардан тартибга солинадиган

нархларга ўтиш сиёсати буюк депрессия даврида ишлаб чиқариш устидан

мажбурий назорат ўрнатиш тизимини жорий этиш 1933 йилдан бошланган.

АҚШда қишлоқ хўжалигининг давлат томонидан қўллаб-қувватлашида икки

хилдаги нархлар мавжуд:

Мақсадли (кафолатланган) нархлар. Ушбу нархлар муҳим қишлоқ

хўжалиги маҳсулотларига нисбатан қўлланилади. Мазкур ҳолатда

харажатлари ўрта ва кам даражада бўлган фермерлар учун кенгайтирилган

такрор ишлаб чиқаришни молиялаштириш учун зарур даромадларни

кафолатлайдиган миқдордаги нархлар шакллантирилади. Бунда йил

натижаси бўйича мақсадли нархларга нисбатан фермерлар маҳсулотларини

сотиш нархлари паст бўлса, нархлардаги тафовут миқдори давлат томонидан

қоплаб берилади. Демак фермерлар учун сотиш нархи эмас, балки мақсадли

кафолатланган нархлар иқтисодий реал нархлар ҳисобланади. Гаров

нархлари. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бўйича гаров нархлари эълон

қилинади, агар бозор нархлари гаров нархларидан паст бўлса фермерлар ўз

маҳсулотларини маҳсулот-кредит корпорациясида (ТКК) сақлаш учун

топширишга ҳақли. Ушбу ҳолатда фермер топширган маҳсулотларини 9 ой

мобайнида қайтариб сотиб олиши мумкин. Маҳсулот-кредит корпорациясида

сақланиш муддати давомида фермерлар нархни ошишини кутадилар, агар

бозор нархлари гаров нархларига нисбатан ошиб кетса, у ҳолда фермер

сақлаш харажатларини чегирган ҳолда ТККдан маҳсулотларни қайтариб

сотиб олиб бозорда сотиши ва қўшимча фойда олиши мумкин. Акс ҳолда,

гаров нархлари бўйича давлат ТККлар орқали маҳсулотларни сотиб олишни

кафолатлайди122

.

Мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб мамлакатимизда

қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, айниқса пахта хомашёси бўйича нархларни

шакллантиришда бозор принципларига амал қилиш бўйича бир қанча

122

http://ej.kubargo.ru/2012/01/pdf/07.pdf.

ислоҳотлар амалга оширилди. Жумладан, 2003 йилдан бошлаб етиштирилган

пахта хомашёсининг бутун ҳажмига бўлган харид нархлари Ўзбекистон

Республикаси Молия вазирлиги томонидан йиғим-терим бошланишидан 15

кундан кечикмасдан, Франко-ташувчи жўнатиш станцияси (FCA) шартлари

ва Марказий банкнинг прогноз қилинаётган валюта курси қийматида пахта

хомашёси йиғим-терими мавсумида жаҳон бозорида кутилаётган пахта

толасига бўлган ўртача даражадаги нархлардан келиб чиқиб ўрнатилиши,

Ливерпул пахта уюшмасида кутилаётган котировка бўйича бир инглиз фунти

оғирлигидаги америка центларида ифодаланган CIF шартларида ўртача

жаҳон бозоридаги нархи пахта толасининг бешинчи тип, биринчи нав, ўрта

класс нархи сифатида қабул қилиниши ҳамда бир инглиз фунти

оғирлигининг центи бир тоннанинг АҚШ долларидаги нархига айлантириш

учун 22.046 ҳисобкитоб коэффициенти қўлланилиши белгилаб қўйилди123

.

2007 йилдан бошлаб пахта хом ашёсининг базис харид нархини аниқлашда

иккита кўрсаткич асос қилиб олинди:

1) тола чиқиши ўртача кўрсаткичи сифатида бешинчи тип, иккинчи

нав, биринчи класс пахта ҳисобга олинади;

2) пахта толасининг жаҳон бозорида шаклланган ўртача нархининг

миллий валюта (сўм) курси бўйича ҳисобланган миқдори аниқланади.

Мазкур кўрсаткичлар асосида бир тонна пахта хомашёсининг сўмдаги базис

нархи қуйидагича ҳисоблаб топилади:

Бх = (Жн - Тсх) х Вк + Имқ - Кх) х Тч

Бх - бир тонна пахта хомашёнинг сўмдаги базис харид нархи; Жн - бир

тонна пахта толасининг йиғим-терим мавсумида жаҳон бозорида кутилаётган

АҚШ долларидаги ўртача нархи; Тсх - бир тонна пахта толасини сотиш

харажатлари АҚШ долларида; Вк - Марказий банкнинг пахта йиғим-терими

мавсумида кутилаётган ўртача валюта курси, сўм/доллар; Имқ - бир тонна

пахта толасига тўғри келадиган иккиламчи маҳсулотнинг қиймати, сўмда; Кх

123

Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигидан 22.01.2003 йилда 1208-рақам билан рўйхатдан ўтган

“Пахта хомашёсининг харид нархини ва пахта толасининг улгуржи нархини шакллантириш тартиби

тўғрисида”ги низом.

- пахта тозалаш корхоналарининг бир тонна пахта толасига тўғри келадиган

пахта хомашёсини тайёрлаш, ташиш, сақлаш ва қайта ишлаш бўйича сўмдаги

харажатлари; Тч - охирги уч йилда ўртача тола чиқиш коэффициенти.

Шунингдек пахта хомашёсининг харид нархини аниқлашда хўжаликлар

томонидан технологик карта нормалари бўйича қилинаётган харажатлари

ҳам ҳисобга олинади. Аниқланган базис нархидан келиб чиқиб пахта

хомашёсининг навлари ва класслари бўйича нархини ҳисоблаб чиқишда

пахта хомашёсининг ҳар бир саноат нави, класси ва типи бўйича ишлаб

чиқилган коэффициентлардан фойдаланилади.

Шу ўринда таъкидлаш жоизки, республикамизда пахта етиштириш

учун ажратиладиган ерларга энг меъёрий ҳосилдорлик миқдорини жорий

этиш зарур, чунки сўнгги йилларда дунё бозори коньюнктурасида пахта

хомашёси нархларининг кескин пасайиш тенденцияси энг кам меъёрий

ҳосилдорликдан пастроқ ҳосилдорликка эга ерларда етиштирилган пахта

хомашёсини фермер хўжаликлари томонидан сотилганда зарар кўришга олиб

келмоқда. Шу билан бирга, ҳосилдорлиги ўрта даражада бўлган фермерлар

учун ишлаб чиқариш жараёнини модернизациялашга зарур бўлган

даромадларни кафолатлайдиган нархлардан келиб чиқиб пахта хомашёси

нархларининг шакллантирилиши мақсадга мувофиқдир.

Давлат томонидан қишлоқ хўжалигини тартибга солиш ва

рағбатлантиришнинг яна бир муҳим молиявий дастаклари сифатида солиққа

тортиш тизимидан кенг фойдаланилади. Қишлоқ хўжалиги маҳсулот ишлаб

чиқарувчиларни солиққа тортишнинг хориж тажрибасини таҳлил этилганда

солиқ солишнинг турли хиллига ва имтиёзларнинг ранг-баранглилиги яққол

сезилади.

Ер солиғини ҳисоблашда кўпчилик мамлакатларда ернинг кадастр

қиймати асос қилиб олинади, маълумки кадастр қиймати ернинг бозор

қийматига нисбатан пастлиги ушбу корхоналарга нисбатан ер солиғини

бўйича имтиёзни англатади. Ҳар бир давлатнинг ер солиғини ҳисоблашда

ўзига хос хусусияти мавжуд. Масалан, Германия ва Францияда ер солиғи

ҳисоблашда қишлоқ ва ўрмон хўжалигида фойдаланиладиган ерлар алоҳида,

бошқа ерлар алоҳида солиққа тортилади ҳамда турли хилдаги ставкалар

қўлланилади. Германияда ер солиғи ставкаси марказлашган ставка ва

маҳаллий бюджетнинг ҳолатига қараб қўшимча ставкалардан иборат бўлади.

Канадада ҳам ставкалар провинциялар бўйича турли хил, Альберт

провинциясида ернинг бозор қийматининг 65 фоизидан келиб чиқиб, солиқ

солинадиган база аниқланса, Саскачеван провинциясида ернинг бозор

қийматининг 60 фоизидан келиб чиқиб ҳисобланади. Италияда тоғли ҳамда

кам фойдаланиладиган ерларда солиқ ставкаси 50 фоизгача пасайтирилади,

мелиорация бўйича кооперативлар ер солиғидан тўлиқ озод қилинган124

.

Турли мамлакатларнинг қонунчиликлари ер солиғи бўйича имтиёзларнинг

бошқа усулларидан фойдаланиш белгиланган: Буюк Британия қишлоқ

хўжалигида банд бўлган ерларни солиқ солишдан бутунлай чегириб ташлаш

амалиёти мавжуд; Ер солиғини тўлашнинг муқобил турларини танлаш

имконияти берилганлиги, масалан солиқ кредити шаклида (АҚШда);

Франция қишлоқ хўжалигида банд бўлган ерларнинг қиймати солиқ солиш

мақсадида қайта баҳоланмаслиги белгилаб қўйилган125

. Хулоса сифатида

таъкидлаш мумкинки, илғор хориж мамлакатларида қишлоқ хўжалигини

солиқлар воситасида рағбатлантиришда алоҳида солиқ режими жорий

қилинмасдан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштиришга мўлжалланган

ерларнинг ҳосилдорлиги, жойлашган жойи ва олинадиган даромад

миқдоридан келиб чиқиб, мақсадли равишда табақалаштирилган ставка ва

солиққа тортишнинг қайишқоқ тизими жорий этилган, республикамизда

қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилари молиявий фаолият

натижаларидан қатъи назар ягона ер солиғи тўлашлари шарт. Фикримизча,

келгусида қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларини фаолият

натижаларидан боғлиқ равишда солиққа тортиш тартибини

такомиллаштириш йўналишларини ишлаб чиқилиши мақсадга мувофиқ. 124

Самылина Ю.Н.. Налогообложение аграрного сектора: зарубежный опыт и отечественная практика.

Журнал “Экономика и управление”. г. Тверь. 2014 г. 125

Пьянова М.В. Зарубежный опыт налогового стимулирования аграрного сектора экономики. Налоги и

налогообложение. 2009 й.

Муҳокама учун саволлар

1. Давлат аграр сиёсатининг заруриятини тушунтириб беринг.

2. Давлат аграр сиёсатининг асосий йўналишларини қайси?

3. Агросаноат мажмуасини ривожлантириш йўналишларини айтиб

беринг?

4. Аграр соҳани давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг зарурияти

нималарда намоён бўлади?

5. Аграр соҳани давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг хориж

тажрибасида нима биласиз?

14-МАВЗУ. ЎЗБЕКИСТОНДА КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ

ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН

ТАРТИБГА СОЛИНИШИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Ушбу мавзуда кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик фаолиятининг моҳияти, уни ривожлантиришнинг концептуал

асослари, давлат томонидан қўллаб-қувватланишининг Ўзбекистон ва жаҳон

амалиёти масалалари атрофлича очиб берилган.

1. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини

ривожлантиришнинг концептуал асослари.

2. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини давлат

томонидан қўллаб-қувватлаш босқичлари.

3. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини давлат

томонидан қўллаб-қувватлашда жаҳон амалиёти тажрибалари.

4. Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат

томонидан тартибга солиш йўллари.

1. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини

ривожлантиришнинг концептуал асослари

Ўзбекистонда амалга оширилаётган кенг миқёсдаги иқтисодий

ислоҳотларни чуқурлаштириш, модернизациялаш ва “Инқирозга қарши

чоралар Дастури” самарадорлигини ошириш жараёнида кичик бизнес ва

хусусий тадбиркорлик субъектларининг миллий иқтисодиётдаги ўрни муҳим

аҳамият касб этмоқда. КБХТ субъектлари кичик корхона, микрофирма,

фермер ва деҳқон хўжаликлари, якка тартибдаги тадбиркорлар,

ҳунармандлар сифатида ҳудудларда маҳаллий ишлаб чиқаришни

ривожлантиришда, бандлик муаммосини имкон қадар бартараф этишга,

рақобат муҳитини шакллантиришга хизмат қилмоқда. КБХТ субъектлари

бозор муносабатлари тизимида ишбилармонлик ва ташаббускорлик билан

эркин кафолатланган фаолият олиб боришга, шахсий ва ижтимоий

манфаатларни уйғунлаштиришга, узлуксиз иқтисодий-ижтимоий

ҳаракатлантирувчи куч сифатида рақобат бозорига таъсир этишга, эркин

нарх-наво тизимини тартибга солишга хизмат қилмоқда. Ҳаттоки қадимдан

КБХТ субъектлари фаолиятининг рақобатбардошлигини оширишга

қаратилган ҳаракатлар Хитой, Ҳиндистон, Яқин шарқ, Ўрта Осиёдаги

мамлакатларда иқтисодий фикр ва ғояларни амалиётга тадбиқ этишда

салмоқли ўрин эгаллаган.

Жумладан, қадимги “Авесто” (ҳаёт йўриқномаси) китобида ер юзида

адолат қарор топиши учун, кишиларнинг ирқи, тили, урф-одатларидаги

фарқларидан қатъий - назар, уларни фаровон ҳаёти учун курашувчи жасур,

ҳалол, пок, тадбиркор, ташаббускор инсонларни шакллантириш ва

тарбиялаш ғояси билан суғорилган126

.

Кичик хўжалик юритувчи тадбиркорлик фаолияти қадимги

Ҳиндистоннинг «Артхашастра» асарида (м.а.IV-IIIасрлар) иқтисодиётнинг

асоси ҳисобланган ҳамда деҳқончилик, чорвачилик, савдо ва

ҳунарманчидилик фаолиятларининг натижаси давлатнинг кучи деб эътироф

126

Razzoqov A.Toshmatov Sh.,Ormonov N. Iqtisodiy talimotlar tarixi.−T.: Iqtisod-moliya, 2007. 13 b.

этилган127

.

Хитой Конфуцийси (м.о. 551-479 йй.)да таъкидланишича, хусусий

тадбиркорлик меҳнати давлат ва унинг фуқоролари бойлигини бир хилда

кўпайтиришга таъсир кўрсатади. Бу таълимотда у хусусий мулкнинг хўжалик

юритишдаги устуворлигини таъкидлайди ва ақлий меҳнат билан жисмоний

меҳнат фарқини кўрсатиб, ақлий меҳнат билан ҳам “юқори” даромад олиш

мумкинлигини исботлайди. Бунда тадбиркорнинг ноёб қобилияти ҳисобга

олиниши лозимлигига эътибор қаратади128

.

КБХТ субъектлари фаолияти тўғрисидаги мумтоз ғоялар, қадимги

Грецияда ҳам кенг тарғиб этилган. Аристотельнинг (м.а.384-322)

“Экономика” тушунчаси бўйича, бу энг аввало, деҳқончилик,

ҳунармандчилик ва майда савдо билан банд бўлганларнинг асосий, шарафли

фаолияти деб эътироф этилган. Уларнинг мақсади – тадбиркорлик билан

инсонларнинг энг муҳим эҳтиёжларини қондиришга эришиш мумкинлиги ва

уларга давлат ғамхўрлик қилиши кераклиги таъкидланган129..

Буюк соҳибқирон Амир Темур (1336-1405 йй.) тадбиркорликка катта

эътибор бериб, иқтисодиёт, сиёсат, ижтимоий ҳаёт, бошқарув ва ҳарбий

соҳалардаги барча ғалабаларини, энг аввало, ўзининг тадбиркорлик билан иш

юритганлигидан, тадбиркорликни ўз тафаккури ва ҳаракатининг шиори

қилиб олганлигидан деб билган. Амир Темурнинг “Темур ўгитлари” номли

асарида ишбилармон, мардлик ва шижоат соҳиби, азми қатъий, тадбиркор ва

ҳушёр бир киши, минг-минглаб тадбирсиз, лоқайд кишилардан яхшидир, деб

таъкидлаган130

.

Бизнингча, кичик бизнеснинг иқтисодиётдаги ўрнига баҳо беришда

“бизнес” ва “хусусий тадбиркорлик” тушунчаларининг назарий-иқтисодий

моҳиятини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. Ўзбекистон Республикасининг

127

Алаев Л.Б., Ацамба А.А., Вигасин А.А., Воробей Н.В. и другие. Всемирная иcтория экономической

мысли. В 6 т. М.:Мысль,1987. Т-1. 84-92 с. 128

Алаев Л.Б., Ацамба А.А., Вигасин А.А., Воробей Н.В. и другие. Всемирная иcтория экономической

мысли. В 6 т. М.:Мысль,1987. Т-1. 95-96 с. 129

Алаев Л.Б., Ацамба А.А., Вигасин А.А., Воробей Н.В. и другие. Экономические взгляди Аристотеля.

Всемирная иcтория экономической мысли. В 6 т. М.:Мысль,1987. Т-1.127-135 с. 130

Аҳмедов Б. АминовА. Амир Темур ўгитлари..−Т.:Навруз, Т.: 1992. − 11.

1999 йил 14 апрелда қабул қилинган “Тадбиркорлик ва тадбиркорлар

фаолиятининг кафолатлари тўғрисида”ги қонунида тадбиркорлик ҳақидаги

таъриф иқтисодий категория сифатида тадбиркорликнинг кўп

қирралилигини, унинг ижтимоий-иқтисодий моҳиятини ифода этишга

қаратилган. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини

ривожлантириш ҳозирги пайтда энг муҳим масалалардан бирига айланган

ҳамда алоҳида категория сифатида жамиятнинг барча ижтимоий-иқтисодий

соҳаларига таъсир кўрсатиб, фуқаролар ҳаётини, давлатнинг муайян тарихий-

иқтисодий шарт-шароитларини акс эттиради.

КБХТ фаолияти моҳиятини тадқиқ қилган иқтисодчи-олимлар мазкур

тушунчага ўз даврларида турлича таъриф берганлар ва мазкур таърифлар

йиллар давомида такомиллашиб борган. Ўрта асрларда хусусий сектор

вакиллари сифатида, қасрлар, жамоат бинолари, собор ва черковлар

қурувчиларини ҳисоблашган. XVIII асрда КБХТ фаолиятининг ҳаракат

доираси кенгайиб, ғарб иқтисодий адабиётларида “хусусий тадбиркор”

тушунчаси қўлланила бошланди. “Хусусий тадбиркорлик” фаолияти

тушунчаси Р.Кантильон, Ф.Кенэ, А. Смит, Ж.Б. Сэй, А. Тюрго ва бошқалар

томонидан татбиқ этилган.

XX аср ўрталарида инглиз иқтисодчиси Ж.Кейнс (1883-1946 ) томонидан

иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш, самарали талабни ва

инвестицияга нисбатан мойилликни молиявий рағбатлантириш йўли билан

ҳар хил фаолиятдаги тадбиркорликни ривожлантириш ғояси иқтисодий

субъектлар фаолиятини фаоллаштиради. Унинг фикрича, КБХТ фаолиятини

ишлаб чиқариш, банк-кредит, молия, савдо ва хизмат кўрсатиш тармоқларида

кичик бизнес ва хусусий тадбиркор сифатида амалга ошириш, бунинг учун

назарий ва амалий жиҳатларини ривожлантириш иқтисодий ўсишга таъсир

этишини таъкидлайди131

.

КБХТнинг хусусиятлари ҳақида фикр юритилганда, иқтисодчи олимлар

уларга хос бўлган қуйидаги сифатларни, яъни ташаббускорлик,

131

Кейнс Ж. Общая теория занятости, процента и денег. – Москва: Экономика, 1948. – С. 238-241.

таваккалчилик, ижодкорлик, ишга масъулият билан ёндашиш, ўз меҳнати

натижаларидан моддий ва маънавий манфаатдорлик ва ҳоказоларни

таъкидлаб кўрсатадилар. Жумладан, маҳаллий иқтисодчи олимлардан проф.

А.Ўлмасов: “Кичик бизнес - кишилар мулкчилик субъектларини моддий ва

пул маблағларини (капитални) амалда хўжалик оборотига, даромад топишига

мўлжалланган”132

деб таъкидласа, проф. Ё.Абдуллаев тадбиркорликка “қонун

ҳужжатларига мувофиқ, даромад (фойда) олишга қаратилган, юридик ва

жисмоний шахслар томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш йўли билан

таваккал қилиб, ўз мулкий жавобгарлиги остида амалга ошириладиган

ташаббускор фаолият” сифатида таъриф беради133

. Шунингдек,

мамлакатимиз Биринчи Президентимиз И.А.Каримов ўзларининг нутқларида

“ўзини мулкдор, мулк хўжайини, ўз меҳнати ва ишлаб чиқарган

маҳсулотининг хўжайини деб хис қилиш, инсоннинг яширин куч-ғайратини

юзага чиқаради. Унинг ақлий ва ижодий имкониятларини, ташкилотчилик

қобилятларини номоён этади. Уни ташаббускор ва омилкор қилади” деб

таъкидлаб ўтганлар134

. Юқорида келтирилган фикр мулоҳазаларни

умумлаштириб, қуйидагича хулоса қилиш мумкин. Кичик бизнеснинг асосий

қатламини ва ўзагини ташкил этувчи - хусусий тадбиркорлик - мулкдан

фойдаланиш натижасида доимий тарзда фойда олишга, инновацион ғояларни

тадбиқ этиб, ижтимоий эҳтиёжларни қондириш учун маҳсулотлар

(хизматлар, ишлар)ни реализация қилишга ҳамда ишлаб чиқаришга

йўналтирилган мустақил фаолиятдир. КБХТ фаолияти юридик ва жисмоний

шахслар томонидан ўз таваккалчилиги асосида амалга оширилади ва бу

шахслар қонунда белгиланган тартибда ушбу иш учун рўйхатга олинади ва

фойда олиш мақсадида мулкчиликнинг барча шаклидан, молиявий, моддий

ва меҳнат ресурсларидан ташаббускорона фойдаланиши билан боғланган.

КБХТ вакиллари бу қонунчилик билан тақиқланмаган ҳар қандай фаолият

132

Ўлмасов А., Шарифхўжаев М. Иқтисодиёт назарияси. Т.:Меҳнат, 1999. Б. 243. 133

Абдуллаев Ё. ва бошқалар. Тадбиркор ён дафтари: кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик. Т.:Ўзбекистон

бухгалтер ва аудиторлар ассоциацияси. 1999. Б. 126 134

Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкент: Ўзбекистон, 1995.

-182 б.

тури билан шуғулланадиган ва фойда (даромад) олишдан иборат бўлган

йўналишдир. Кичик бизнес жамиятда ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий вазиятни

мувофиқлаштиришга кўмаклашадиган тадбиркорлар қатламининг юзага

келишига, маҳаллий бозорни зарур истеъмол товарлари ва хизматлари билан

тўлдиришга хизмат қилади. Айнан КБХТ фаолиятини ҳар томонлама

ривожлантириш орқали бугунги кунда долзарб бўлган муаммони - аҳолининг

(айниқса ортиқча меҳнат захиралари мавжуд бўлган қишлоқ жойларда) иш

билан бандлигини таъминлаш вазифасини ҳолисона ҳал қилишга имкон

яратади.

Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг, бозор иқтисодиётига

ўтиш ва иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида “тадбиркор” ва

“бизнесмен” тушунчаларга биринчилардан бўлиб аниқлик киритган олим

С.С.Ғуломовнинг фикрича, “хусусий тадбиркор тўла ёки қисман ўз моддий

маблағига ёки молиявий ресурсларига эга бўлган ғайратли инсон бўлиб, у

ушбу ресурсларни ўз ишини (бизнесини) ташкил қилиш учун ишга солади. У

томонидан бунёд этилган фирма давлатимиздаги тараққий этаётган кичик

бизнеснинг бир қисмига айланади135

, деб кўрсатиб, ҳудудлардаги кичик

хўжалик юритувчи тадбиркорларни “..фақат саноат тармоғига тегишлилиги

билан тавсифланадиган шакл сифатида намоён бўлади” деган фикр

билдирган.

Шунингдек, иқтисодчи олима Д.Тожибоева “Тадбиркорлик объекти,

максимал даражада даромад олиш мақсадида ишлаб чиқариш омиллари

(капитал, ер, меҳнат)нинг энг самарали нисбатини топиб ишга туширишдир”

деб таъриф беради. “Тадбиркорлик субъектлари, - деб бу энг аввало,

жисмоний шахслар (якка ҳол, оилавий) бўлишлари мумкин. Бунда улар

тадбиркорликни ўз меҳнатлари асосида ва четдан ишчи ёллаб ёки бир гуруҳ

шахслар томонидан (жамоа) ўзаро шартнома ва иқтисодий манфаатдорлик

асосида амалга оширишлари мумкин”136

деб таъкидлаб, тадбиркорлик

шаклларидан бири бўлган КБХТ фаолиятининг ҳудудлардаги иқтисодий, 135

Ғуломов С.С. Тадбиркорлик ва кичик бизнес. –Тошкент: Шарқ, 2002. – 8б. 136

Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси. Ўқув қўлланма. −Тошкент:Ўқитувчи, 2002. -177 б.

ташкилий, молиявий, ҳуқуқий томонларига нисбатан камроқ эътибор

қаратади. Бизнинг фикримизча, Ўзбекистонинг ҳозирги шароитида КБХТ

фаолиятини ташкил этиш, молиявий, ҳуқуқий - ташкилий қўллаб-қувватлаш,

уларга шарт-шароитлар яратиб бериш каби ҳудудий муаммоларига алоҳида

эътибор қаратиш бугунги куннинг долзарб вазифаларидандир.

Муаллифлар томонидан тадбиркорлик фаолиятининг шакллари таҳлил

этилиб, “Тадбиркорликнинг турли-туман давлат, жамоа, шахсий, хусусий,

аралаш ва бошқа ҳамма шакллари ривожланади”137

деб умумий тарзда

таъкидланади. Бизнинг фикримизча, ҳудудларда КБХТнинг кўплаб шакллари

амалиётда ўз функцияларини қандай ҳолда бажараётганлиги, фойда ва

даромадлари, зарар кўриб тўхтаб қолиш сабабларининг объектив амалиёти

батафсил ёритилмаган. Уларнинг изоҳи фақат илмий-назарий жиҳатдан баён

этилиб, амалиётдаги ҳудудий фаолияти таҳлил қилинмаган.

Иқтисодчи олим Қ.Муфтайдинов “тадбиркорликни шакллантириш,

айниқса, қишлоқ хўжалигида алоҳида аҳамиятга эга, зеро мулкни давлат

тасарруфидан чиқариш ва иқтисодий соҳадаги ўзаро муносабатлар тадқиқот

объекти бўлиб қолади”138

, деб таъкидлайди, аммо ҳудудлардаги КБХТ

фаолиятлари ўртасида шаклланаётган рақобат жараёни талқин этилмаган.

КБХТни бошқа соҳа субъектларидан ажратиб турадиган белгиларидан

бири ўз ишига, мулкига бевосита эгалик қилишидир. Тадбиркорнинг иши,

мулки ва бошқа бойликлари унинг фаолиятисиз ўзини иқтисодий жиҳатдан

тўлиқ намоён эта олмайди.

14.1 - жадвал маълумотларида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик

тушунчаларига нисбатан назарий қарашлар тавсифи келтирилган.

14.1 - жадвал

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тушунчаларига нисбатан

назарий қарашлар тавсифи139

137

Шодмонов Ш., Алимов Р., Жўраев Т. Иқтисодиёт назарияси. Ўқув қўлланма. –Т.: Молия, 2002. –Б.183-

186; 138

Муфтайдинов Қ. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида тадбиркорликни ривожлантириш

муаммолари. Иқтисод фанлари доктори илмий даражасини олиш учун диссертация. Т.: ЎзМУ, 2004. −7б. 139

Иқтисодий адабиётлардан фойдаланилган ҳолда муаллиф томонидан тузилган.

Кичик бизнес ва

хусусий тадбиркорлик

тушунчаларига

нисбатан назарий

қарашлар

йўналишлари

Кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик таърифидаги

асосий қарашлар

Назарий ёндашув

муаллифлари

Инсон омили

сифатидаги ёндашув

Инсоннинг билими, малакаси,

кўникмаси, маҳоратининг

даражаси

Маршалл П., Контильон Р.

Инсоннинг ташаббускорлиги,

ишбилармонлиги, тадбиркорлик

қобилияти йиғиндиси, янгилик

яратувчанлиги

Ж.Б.Сей,

Д.Рикардо,

Й.Шумпетер

Инсоннинг ақлий ва жисмоний

қобилиятининг йиғиндиси Ф.Н.Хайек

Инсонинг иқтидори, лаёқати,

касби, ихтисослашганлиги Ж.Кейнс

Ресурслар сифатидаги

ёндашув

Меҳнат ресурлари Ж.Кейнс

Интеллектуал ресурлари П.Самуэльсон

Инновацион ресурслар Р.Хизрич

Ихтирочилик Р.Коуз

Ташкилотчилик қобилияти Ж.Сей

Ижодкорлик қобилияти Ж.Кейнс

Неъматлар яратувчи

сифатидаги ёндашув

Барча неъматларни яратади Р.Контильон

Узоқ муддатли ишлаш

қобилияти билан неъматлар

яратади

Ж.Кейнс

Ишлаб чиқаришни ташкил

этиши ва инновацияларни жорий

эта олиш даражаси

П.Маршалл

Хизмат кўрсатиш маданияти Р.Хизрич

Заҳира сифатидаги

ёндашув

Меҳнат қилишдаги қобилияти

заҳираси

К.Маркс

Ж.Кейнс

Ижтимоий-иқтисодий ва

маънавий бойлик заҳираси Ж.Кейнс

Қиймат яратиш

сифатидаги ёндашув

«Иш ҳақи», «Даромад», «Қиймат

ҳосил қилиш», «Жамғармани

тўплаш», «Инвестиция

сарфлаш», «Дивидент», «Фоиз».

К.Маркс,Д.Рикардо,Ж.Сей,

И.Шумпетер.

1)Тадбиркор фойда олиш мақсадида товар (хизмат) ишлаб чиқариш

жараёнида ер, сув, капитал ва меҳнат ресурсларини бирлаштириш

ташаббусини олади ҳамда тадбиркор бир вақтда ишлаб чиқаришнинг

ҳаракатлантирувчи кучи ва ишлаб чиқаришни амалга ошириш учун бошқа

ресурсларни бир жойда уйгунлаштирувчи ташаббускор ҳисобланади;

2)Тадбиркор бизнесни юритиш, фойдани кўпайтириш бўйича, асосий

қарорлар қабул қилади, бу қарорлар корхона фаолиятининг мақсадларини

аниқлаб беради;

3)Тадбиркор юқори фойда орқасидан қувиб, янги маҳсулотлар, янги

ишлаб чиқариш технологияси ёки хатто бизнесни ташкил қилишнинг янги

шаклларини тижорат асосида жорий қилишга ҳаракат қилувчи ташаббускор

шахс ҳисобланади;

4)Тадбиркорлик фаолияти бу таҳликага борувчи фаолиятдир, деб

баҳолайдилар140

.

Мазкур соҳанинг иқтисодиётни ривожлантиришдаги аҳамияти, унинг

афзалликлари ва устуворликлари қуйидагилардан иборатдир:

– нисбатан кам маблағ сарфлаган ҳолда, ҳудудларда янги иш

ўринларини яратишга хизмат қилади;

– моддий, молиявий ва меҳнат ресурсларини ҳудудларда самарали

тақсимланишига жиддий ижобий таъсир кўрсатади;

– жамиятда ижтимоий барқарорликни кафолатловчи – тадбиркорлар

қатламини шакллантириб, даромадларини номутаносиб тақсимланишини

таъминлайди ҳамда иқтисодий жиҳатдан фаол бўлган аҳоли улушини

кўпайтиради;

– ишлаб чиқаришга янги техника ва технологияларни қисқа

муддатларда жалб этиб, ҳудудларнинг моддий техника базасини

мустаҳкамлашга замин яратади;

– соғлом рақобат муҳитини юзага келтириб, иқтисодиётнинг турли

секторлари ўртасидаги ўзаро алоқаларни мустаҳкамлайди;

– кичик бизнес корхоналари йирик корхоналарга нисбатан бозор

талабларига қисқа муддат ичида тез мослаша олади;

– улар фаолиятини ривожлантириш орқали ҳудудларнинг иқтисодий

салоҳиятини мустаҳкамлашга эришилади;

– жамият учун бошқа соҳаларга нисбатан тезроқ янги товар ва

140

Шодмонов Ш., Жўраев Т. Иқтисодиёт назарияси. Ўқув қўлланма. –Т.: Молия, 2002.-180 б.

хизматларни етказиб беради ҳамда истеъмолчиларнинг талабини кенгроқ

ўрганиб, ўз фаолиятини шу талабга мослаштира олади;

– истеъмол бозорини товарлар билан тўлдириш орқали бюджетга солиқ

тушумлари ҳажмини ортиришга таъсир кўрсатади.

Таъкидлаш жоизки, бозор иқтисодиёти тизими ҳам, бошқа иқтисодий

тизимлар сингари чекланган ишлаб чиқариш ресурсларидан самарали

фойдаланиб, турли танлов усулларини кенг қўллаш орқали боғлиқ қуйидаги

асосий масалаларни КБХТ томонидан ҳал қилишни тақозо этади:

мавжуд ресурслардан имкон даражада фойдаланиб, жами қанча

миқдорда, қандай шаклда иқтисодий ноз-неъматлар ишлаб чиқариш

лозимлигини;

моддий ресурсларнинг чекланганлиги сабабли, хўжалик юритиш

шаклларини, самарали танлов усулларини танлашни ва шу тариқа амалга

ошириш заруриятини объектив равишда юзага чиқариш;

бу ноз-неъматлар қандай ишлаб чиқариш шаклида (кичик, ўрта, йирик),

қандай технология, техника воситаларида ва қандай ресурслар (табиий,

меҳнат каби) ёрдамида ишлаб чиқарилиши;

жамият тасарруфидаги барча бойликларга ҳар хил мулкчилик

шакллари ва кўпукладлилик шароитида, ишлаб чиқариш ресурси сифатидаги

тадбиркорлик қобилиятидан фойдаланиш учун қулай иқтисодий, ҳуқуқий,

ташкилий шарт-шароит яратиш лозимлиги;

ҳудудларда яратиладиган (ялпи ҳудудий даромадни ) ноз-неъматларни

ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларида фаол қатнашган

иштирокчилар ўртасида, ишлаб чиқарилиши ҳамда ўрнатилган тартибда

тақсимланиш даражаси;

−яратилган жами ҳудудий маҳсулотда ташаббускор, ишбилармон ва

тадбиркор кичик хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳиссасини қайндай

аниқлаш лозимлиги каби масалалардир.

Алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, юқорида кўрсатилган ва таҳлил

қилинган барча адабиётларда, тадқиқотларда хусусий тадбиркорлик

фаолиятига, бизнес, кичик ва ўрта тадбиркорлик фаолияти йўналишларига

нисбатан илмий-назарий изоҳлар баён этилган бўлсада, уларнинг ҳеч бирида

табиий ресурслар чекланган, аҳолиси зич жойлашган, саноат ишлаб ишлаб

чиқариш салоҳияти юқори бўлмаган ҳудудларда КБХТ субьектлари

фаолиятининг шаклланиши, улар ўртасидаги рақобат муҳитининг ўзига хос

хусусиятлари, уларни бошқариш усуллари, молиявий қўллаб-қувватлаш

механизми, фаолиятлари давомида амалга оширишлари лозим бўлган

маркетинг тадқиқотлари йўналишлари, самарадорлигини ошириш

истиқболлари, ташкилий ҳуқуқий асосларини шакллантиришда

ҳудудларнинг ўзига хос хусусиятларини инобатга олиш зарурияти,

шунингдек зарар кўриши ва банкротликни юзага келиш сабаблари ўзаро

ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий хусусиятлари билан боғлиқликда тадқиқ

этилмаган.

Олиб борилган тадқиқотларимиздан келиб чиқиб, кичик бизнес ва

хусусий тадбиркорлик (КБХТ) субъектларига қуйидагича такомиллашган

таъриф бериш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. КБХТ субъектлари -

мавжуд қонунлар доирасида, ўзи ва жамият манфаати учун, ақлий ва

жисмоний қобилиятига, хусусий мол-мулки ва шахсий жамғармасига эга

бўлган, бозорлар учун турли маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи ва хизматлар

кўрсатувчи, таҳлика остида ностандарт ғоялар, ихтиролар яратувчи,

инновацион фикрлайдиган, адолатли, ҳалоллик билан барча хавф-хатарларни

енгиб ўтувчи, фойда кўришни мўлжалловчи, жисмоний ва юридик шахс

мақомига эга бўлган ёки эга бўлмаган ташаббускор, ишбилармон шахслар

ҳисобланади. Уларнинг фаолияти ҳудудлардаги ижтимоий-иқтисодий

ҳаётнинг барча соҳа ва тармоқларида қонун доирасида ёлланма ишчи

кучидан фойдаланиб ёки фойдалансмасдан рақобат бозорида фойдали ҳатти

ҳаракатларни амалга оширувчи субьектлардир. Уларнинг таркиби - якка

меҳнат фаолияти, микрофирма, кичик корхоналар, деҳқон-фермер

хўжаликлари, оилавий тадбиркорлар, касаначилар, уйда мол боқувчилардан

иборат 600 дан141

ортиқ турли хил тузилмалардан иборат.

1

4.1-расм. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолияти билан

шуғулланувчи субъектларнинг таркибий тузилмаси

Иқтисодиётни модернизациялаш жараёнида КБХТ тараққиёти муҳим

босқичлари аҳамият касб этади. Чунки катта маблағ талаб этмайдиган ва

ресурсларнинг ўсиш тезлигини кафолатловчи КБХТ, иқтисодиётдаги юзага

келиши мумкин бўлган муаммоларни тез ва ортиқча сарф-ҳаражатсиз

бартараф этишга, маҳаллий бозорни молиявий ресурслар чегараланган

141

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 11 августдаги 348-сонли қарорига 1-илова.

шароитда ҳам истеъмол моллари билан тўлдиришга қодир бўлиб, уларнинг

тараққий этиши кўп устиворликларга эга. Жумладан, жамият

фаровонлигининг бош кафолати бўлган - ўрта синф мулкдорлар қатламини

шаклланишида, турли ижтимоий гуруҳлар даромадлари номутаносиблигини

силлиқлаб турувчи иқтисодий жиҳатдан фаол бўлган аҳоли улушини

ўстиришда, нисбатан кам маблағ сарфлаб, янги иш ўринларини яратишда,

инновацион технологияларни амалиётга жорий этишда ҳамда асосийси

мамлакат ялпи ички маҳсулотининг ўсишида бу соҳа муҳим ва асосий

манбадир.

2. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан

қўллаб-қувватлаш босқичлари

Миллий иқтисодиётни янада ривожланиши ва очиқлик даражаси кўп

жиҳатдан ЯИМ да хусусий секторнинг ўрни билан белгиланади. Шу боис

2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта

устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини иқтисодиётни

ривожлантириш ва либераллаштириш йўналишларидан бири сифатида кичик

бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожини рағбатлантириш деб кўрсатилиб

ўтилган.

Шу ўринда КБХТни кичик корхона, микрофирма ва хусусий

табиркорлик субьектларига ажратишнинг амалдаги мезонларига тўхталиш

жоиздир. Чунки мазкур субьектларнинг бундай фарқланиши уларни солиққа

тортишдаги ва молиявий ҳисоботларини топшириш жараёнида имтиёзларни

қўллаш, улар фаолиятини молиявий қўллаб - қувватлашда, аниқ чора -

тадбирларни ишлаб чиқишда, уларга хизмат кўрсатувчи инфратузилмани

такомиллаштиришда муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунда Ўзбекистонда

КБХТ мақоми фақатгина унда банд бўлганлар сонига қараб белгиланиб, 2003

йил 30 августда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 9

апрелдаги “Хусусий тадбиркорлик, кичик ва ўрта бизнесни

ривожлантиришни янада рағбатлантириш чора - тадбирлари тўғрисидаги”

ПФ-1987-сонли Фармонига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақидаги

ПФ-3305-сон Фармонига биноан амалдаги қонун хужжатларига баъзи

ўзгартиришлар киритилди. Яъни, 2004 йилнинг 1 январидан кичик

тадбиркорлик (бизнес) субьектлари тоифасига қуйидагилар кирадиган бўлди.

Яъни: якка тартибдаги тадбиркорлар; ишлаб чиқариш тармоқларида банд

бўлган ходимларнинг ўртача йиллик сони 20 кишидан, хизмат кўрсатиш

соҳаси ва бошқа ишлаб чиқаришга алоқадор бўлмаган тармоқларда 10

кишидан, улгуржи, чакана савдо ва умумий овқатланиш соҳасида 5 кишидан

ошмаган микрофирмалар.

Қуйидаги тармоқларнинг ўртача йиллик ходимлари сони: енгил ва озиқ-

овқат саноати, металлга ишлов бериш ва асбобсозлик, ёғочни қайта ишлаш,

мебель саноати ва қурилиш материаллари саноатида 100 кишидан;

машинасозлик, металлургия, ёқилғи-энергетика ва кимё саноати, қишлоқ

хўжалиги маҳсулотлари етиштириш ва қайта ишлаш, ҳамда бошқа саноат -

ишлаб чиқариш соҳаларида 50 кишидан; фан, илмий хизмат кўрсатиш,

транспорт, алоқа хизмат кўрсатиш соҳаси (суғурта компанияларидан

ташқари), савдо ва умумий овқатланиш ҳамда бошқа ишлаб чиқаришга

алоқадор бўлмаган соҳаларда 25 кишидан ошмаган кичик корхоналар. Бунда

ўртача йиллик ходимлари сонини аниқлашда шўъба корхоналари филиаллар

ва ваколатхоналарда ишловчи ходимлар сони ҳам инобатга олинади.

Бугунги кунда кичик корхоналар фаолиятини рағбатлантириш

мақсадида йилдан йилга такомиллашиб бораётган меъёрий - ҳуқуқий асос

яратилмоқда. Амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида КБХТнинг

ЯИМдаги улуши муттасил ошиб бормоқда. Бу кўрсаткичнинг юқори бўлиши

КБХТ томонидан ишлаб чиқарилаётган маҳсулот (иш, хизмат)ларнинг

йиллар давомида ўсганлиги ҳисобига эришилаётганлиги жаҳон саҳнасида ўз

ўрнини мустаҳкамлаётган Ўзбекистон учун қувонарли ҳолатдир.

Шунингдек, охирги 7 йил давомида республика бўйича жами корхоналар

сонидаги кичик корхона ва микрофирмалар салмоғи ҳам ўсиш тенденциясига

эга бўлиб, бу ҳолат кичик бизнеснинг мамлакатнинг маҳсулот экспортидаги

улуши, жами товар ва ташқи савдо айланишларидаги улушларида ҳам

кузатилди. Республикамиз бўйича янги иш ўринларини яратишда ҳам кичик

бизнес улуши юқори бўлиб, охирги йилларда қарийиб 60 фоиздан кўпроғини

ташкил этмоқда.

Шу нуқтаи - назардан олиб қаралганда бугунги кунда КБХТ

фаолиятини ривожлантириш, қўллаб - қувватлаш механизмини самарали

йўлга қўйиш ва такомиллаштириб боришни тақозо этади. Бизнингча КБХТ

фаолиятини ривожлантириш ҳамда улар фаолиятини қўллаб - қувватлаш

механизмини самарали йўлга қўйиш мақсадида, Ўзбекистонда мазкур

субьектлар фаолиятини ривожланиш босқичларини таҳлил қилиш ва ҳар бир

босқичда эришилган ижобий натижалар ва кузатилган камчиликларга

атрофлича тўхталиш мақсадга мувофиқдир.

Тадбиркорлик назариясини ривожланишига салмоқли ҳисса қўшган

олим, профессор Ё.Абдуллаев республикамизда умумий тадбиркорликни

ривожланишини 4та (вужудга келиш даври XIX аср учунчи чорагидан 1917

йилгача, турғунлик даври 1918-1985йиллар, жонланиш даври 1985-

1991йиллар, тикланиш даври мустақилликдан кейинги давр) тарихий

даврларга бўлиб ўрганиш фикрини суради142

.

Иқтисодчи олим А.А.Қулматов Ўзбекистонда кичик ва ўрта тадбиркор-

лик фаолиятини ривожланиш босқичларини учга бўлиб тадқиқ этган. Яъни:

1.“Чоризм даври” (1865-1917 йилларни қамраб олган);

2.“Собиқ Советлар даври” (1917-1991 йилларни қамраб олган);

3.“Мустақиллик даври” (1991-2003 йилларни қамраб олган)143

.

Мазкур босқичлар тарихий - иқтисодий жиҳатдан Ўзбекистонда

КБХТнинг дастлабки шаклланиши, ўзбек халқининг анъанаси ва турмуш

тарзининг муҳим қирраларини очиб берган илмий тадқиқотлардан бири

ҳисобланиб, мамлакатимиз ҳудудларининг ўзига хос жиҳатларига алоҳида

эътибор қаратилмаган.

142

Абдуллаев Ё., Каримов Ф.Кичик бизнес ва тадбиркорлик.-Т.:Меҳнат.2000й. 143

Қулматов А.А. Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ривожланиши.− Тошкент. 2004.

123б.

Жумладан, 2009 йили енгил ва озиқ - овқат саноатининг истеъмол

товарлари ишлаб чиқаришга ихтисослашган корхоналари, шунингдек, ишлаб

чиқаришни маҳаллийлаштириш дастурида иштирок этаётган корхоналар учун

фойда солиғи ва ягона солиқ тўлови бўйича имтиёзлар берилган бўлса, уй -

жой қуриш ва реконструкция қилиш бўйича янги ташкил қилинаётган

ихтисослаштирилган пудрат ташкилотлари, корхоналарнинг капиталлашув ва

инвестиция киритишга йўналтириладиган дивидендлари 5 йил муддатга барча

турдаги солиқлардан озод этилди. Дастурни амалга ошириш доирасида солиқ

имтиёзлари ва преференциялар бериш ҳисобидан 500 миллиард сўмдан ортиқ

маблағ хўжалик субъектлари тасарруфида қолдирилиб, бу маблағлар

хўжалик юритувчи субьектларнинг айланма маблағларини тўлдиришга,

ишлаб чиқаришни техник қайта жиҳозлашга, янги турдаги маҳсулотларни

ўзлаштиришга йўналтирилди. Дастур доирасида иқтисодий ўсишни

таъминлаш, янги иш ўринларини ташкил қилиш, бандлик муаммосини ҳал

этиш, аҳолининг даромадлари ва фаровонлигини оширишда тобора муҳим

ўрин тутаётган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал

ривожлантириш, рағбатлантириш ва қўллаб-қувватлашга алоҳида эътибор

қаратилиб, 2009 йилда кичик саноат корхоналари учун ягона солиқ тўлови 8

%дан 7 %га, 2011йилда 6 %га, 2012 йилда 5%га пасайтирилди, якка

тартибдаги тадбиркоар учун эса қайд этилган солиқ миқдори ўртача 1,3

баробар камайтирилди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 27 январдаги “2009

йилда саноат кооперацияси асосида тайёр маҳсулотлар, бутловчи буюмлар ва

материаллар ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш дастури тўғрисида”ги

ПҚ-1048 сонли қарорига мувофиқ экспортга мўлжалланган ва импорт ўрнини

босадиган рақобатбардош замонавий маҳсулотлар ишлаб чиқаришни

кўпайтиришни янада рағбатлантириш, ички тармоқ ва тармоқлараро,

жумладан республиканинг кичик бизнес ва йирик корхоналари ўртасидаги

саноат кооперациясини мустаҳкамлаш, аҳоли бандлигига кўмаклашиш

мақсадида, шунингдек Республика иккинчи саноат ярмаркаси ва Кооперация

биржаси якунларини ҳисобга олган ҳолда мазкур қарорга киритилган

корхоналар 2011 йил 1 январгача:

– четдан олиб келинадиган, республикада ишлаб чиқарилмайдиган

технологик асбоб-ускуналар ва уларнинг эҳтиёт қисмлари, шунингдек

маҳаллийлаштириладиган маҳсулотлар ишлаб чиқариш технологик

жараёнида фойдаланиладиган компонентлар учун божхона тўловлари

(божхона расмийлаштируви йиғимларидан ташқари);

– маҳаллийлаштириш лойиҳалари бўйича ишлаб чиқарилган маҳсулотлар

бўйича фойда солиғи, ягона солиқ тўлови (солиқ солишнинг

соддалаштирилган тизимини қўллайдиган субъектлар учун);

Ушбу дастурни самарадорлигига эришиш мақсадида, Ўзбекистон

Республикаси Президентининг 2001йил 11 мартдаги Кичик бизнес ва

хусусий тадбиркорлик субъектларини кредит улушини кўпайтиришга оид

қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори мувофиқ тижорат

банкларининг имтиёзли кредит бериш жамғармалари ҳисобидан бериладиган

кредитларнинг асосан, олис етиб бориш қийин бўлган манбалардаги,

шунингдек, меҳнат ресурслари керагидан ортиқ бўлган жойларда КБХТ

корхоналарида, шунингдек фермер хўжаликларида юқори технологик ва

инновацион технологияларни қўллаш мақсадида уларни молиялаштириш

учун ажратилган кредитлар хажмини ошириш белгиланди. Шунингдек

2011йил 24 августда КБХТ субъектларининг тижорат банклари билан ўзаро

ҳамкорлик механизмини янада такомиллаштириш ва соддалаштириш,

тадбиркорлик субъектларига хизмат кўрсатиш сифатини ошириш, уларга

ажратилаётган кредитларни, биринчи навбатда, янги ишлаб чиқариш

қувватларини ташкил этиш, мавжуд ишлаб чиқариш қувватларини

модернизация қилиш ва технологик янгилашга йўналтириладиган узоқ

муддатли кредитлар хажмини ошириш мақсадида “Кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик

муҳитини шаклларнтиришга доир қўшимча чора-тадбирлари тўғрисидаги”

Фармони қабул қилинди. Шу ўринда КБХТ фаолиятини кредитлаш

жараёнида хорижий банклар ва халқаро молия институтларининг кредит

линиялари йилдан-йилга ортиб бормоқда. Республикада 2011-2015 йилларда

банк молия соҳасини янада ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда

юқори рейтинг кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари

Дастурига асосан КБХТ фаолиятини молиялаштириш учун халқаро молия

институтлари ва хорижий давлатлар ҳукуматларининг имтиёзли кредитлар

линиялари ва грантларидан 2011 йилда 75млн.доллар, 2012йилда 90

млн.доллар, 2013йилда 115 млн.доллар, 2014 йилда 130 млн.доллар, 2015

йилда 155 млн.доллар жалб этиш кўзда тутилган бўлиб, шунга мувофиқ

самарадорликка эришиш учун “Микрокредитбанк» КБХТни

микрокредитлашни кенгайтириш бўйича ҳар бир йил учун махсус

ривожлантириш дастури ишлаб чиқиши ва амалга ошириши кўзда тутили.

2012 йилда Давлат томонидан КБХТ субъектларини институтсионал қўллаб-

қувватлаши мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси ва

БМТ тараққиёт Дастури “Ўзбекистон бизнес форуми (II-Фаза)” лойиҳасига

асосан, Ўзбекистонда КБХТ субъектларига “Ягона ойна” тамойили асосида

“Бизнесга кўмаклашиш маркази (БКМ)” ташкил этилди. БКМда КБХТ

субъектлари учун давлат идоралари ва тижорат ташкилотларининг кўп

турдаги хизматлари кўрсатилиб, турли рухсатномалар, гувоҳнома ва

сертификатлар расмийлаштирилиши, солиқ ва коммунал тўловлар амалга

оширилиши, банк ва молия хизматлари, хориждан ускуна ва

технологияларни олиб келиш ҳамда шу каби кўплаб хизматлар кўрсатилиши

белгиланди.

3. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан

ривожлантиришда жаҳон амалиёти тажрибалари

Иқтисодиётни модернизациялаш жараёнида кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришда, албатта ривожланган хорижий

давлатлар тажрибасини ўрганиш ва улар амалиётини миллий

иқтисодиётимизнинг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда жорий

этиш муҳим аҳамият касб этади. Ривожланган мамлакатларда фаолият

юритувчи КБХТ субьектлари фаолиятини ривожлантиришда “кичик бизнес

субьектлари” мақомини берилиш тартибини таҳлил этиш мақсадга

мувофиқдир. Чунки ривожланган мамлакатлар амалиётига назар соладиган

бўлсак, КБХТ субьектлари мақомини белгилашда фақат битта мезондан

фойдаланиш амалиёти кам қўлланилади.Жумладан, Европа ҳамжамиятига

аъзо давлатларда КБХТ субьектлари мақоми мулкчилик шаклидан қатьий

назар 49 кишини ва йиллик оборот ҳажми 10.млн.еврони ташкил этган

корхоналарга нисбатан берилади. Японияда эса 100.0 млн.иендан кам

миқдордаги жамғармага эга бўлган ҳамда йиллик даромади 8.0 миллион

иендан кам бўлмаган юридик шахслар КБХТ субьектлари сифатида тан

олиниб, уларга нисбатан комплекс рағбатлантириш дастурлари амал қилади.

Буюк Британия иқтисодиётида КБХТ субьектлари муҳим аҳамият касб

этиб, қарийиб фаолият юритаётган корхоналарнинг 99 фоизини ташкил

этади. Шунингдек иқтисодиётдаги товароборотнинг 53 фоизи ҳамда

бандликнинг 49 фоизи айнан улар зиммасига тўғри келади. Буюк Британияда

КБХТ субьектларини қўллаб-қувватловчи миллий дастурлар ҳар уч йилга

ишлаб чиқилиб, Давлат бюджетида уларни молиявий ресурслар билан

таъминлаш, улар зиммасидаги солиқ юкини камайтириш, консальтинг ва

ҳуқуқий хизматларни кўрсатиш масалалари алоҳида ўрин элалайди. КБХТ

субьектларини қўллаб - қувватлаш дастури асосан қўйидаги тўрт йўналишда

амалга оширилиб келинмоқда: янги ташкил этилган кичик корхоналарга

текин маслаҳат ва хизматларни кўрсатиш, “Грантлар чизмаси” (мақсадли

лойиҳалар учун қайтарилмаслик тарзидаги ссудалар), “Корхонанинг яратиш

ва ривожлантириш чизмаси”, “Кредитларни кафолатлаш” (КБХТ субьектлари

томонидан олинган кредитларни давлат томонидан кафолатлаш) тарзидаги

молиявий кўмаклашиш, ҳамда уларни экспорт фаолиятини ривожлантириш

дастурларидир. Шунингдек Буюк Британияда фаолият юритаётган КБХТ

субьектлари қатор солиқ имтиёзларига эга бўлиб, аксарият ҳолларда улар

НИОКРга, IT технологияларни ривожлантиришга йўналтирган

маблағларидан фойда солиғини тўлашда бутунлай озод этиладилар.

Францияда фаолият юритувчи КБХТ субьектлари компьютерлардан

фойдаланишнинг биринчи йилидаёқ тўлиқ ҳисобдан чиқаришга, қолган

ускуналарни эса биринчи йилда 50 фоизга ҳисобдан чиқаришга рухсат

берилган.

Германияда КБХТ субьектлари томонидан НИОКР мақсадларида сотиб

олинган техник асбоб-ускуналар фаолиятининг биринчи йилида 40 фоизи

миқдорида эскириш ҳисоблаш рухсат берилган.

КБХТ субьектларига тўғри солиқ имтиёзларидан энг асосийси бу фойда

солиғи ставкаларининг кескин пасайтирилиши ҳисобланади. Мисол учун

АҚШда федерал даражада 75 000 АҚШ доллари миқдорида солиққа

тортиладиган даромадга эга бўлган корхоналар 34 фоизли ставкада

корпорацион солиққа тортилса, кичик корхоналарга нисбатан эса 50 000

АҚШ доллари миқдорида даромадга эга бўлганлар 15 фоизли, 75 000

долларигача даромадга эга бўлганларга эса 25 фоизли солиқ ставкаси

белгиланган. Шунингдек кичик корхоналарда сотув ҳажми 200 000 АҚШ

долларига тенг бўлган корхоналар учун 25 000 АҚШ долларига тенг бўлган

қўшимча чегирмалар ўрнатилган.

Португалияда КБХТ субьектларини ривожланишига капитал қўйиш

давлат томонидан рағбатлантирилади. Германияда КБХТ субьектлари

фаолияти субсидия бериш, хизматлар бўйича дотациялар бериш, имтиёзли

кредит ва молиявий ёрдам кўрсатиш билан рағбатлантирилади.

Венгрияда КБХТни ташкил этиш ҳудудвий органлар томонидан амалга

оширилади ва бошқариб борилади. Кичик бизнеснинг ривожига давлат

ҳуқуқий имконият, молиявий ёрдамни кенгайтириш билан бирга аҳолини

ҳунар эгаллашга жалб этиб тарғибот ишларини олиб бормоқда. Польшада

КБХТни якка мулкчилик шакли сақланиб қолган, ҳукумат кичик бизнесни

имтиёзли кредитлар бериш ёрдамида юксалтиришга ҳаракат қилмоқда. Араб

мамлакатлари, Эрон ва Туркия каби мамлакатларда кичик ва индивидуал

хусусий мулкчилик шаклидаги кичик корхоналар фаолият кўрсатиб

келмоқда144

.

Ҳар қандай бозор тизимида бандлик муаммосини ҳал қилишда КБХТни

имкониятлари алоҳида эътиборга лойиқ. Саноати ривожланган

мамлакатларда унинг ҳиссасига барча банд бўлган ишловчиларнинг 50-60

фоизи ва янги ишчи ўринларининг 70-80 фоизи тўғри келади. Қатор

мамлакатларда бу кўрсаткич анча юқори бўлиб, Японияда кичик корхоналар

японларнинг 3/4 қисмини иш билан таъминлайди145

.

14.1-диаграмма

2016 йилда хорижий мамлакатларда кичик бизнесни ривожланиш

индикаторлари динамикаси146

Кичик корхоналарнинг катта миқдорда ишчи ўринларини яратиш

хусусияти, аҳолиси ва меҳнат ресурслари юқори суръатларда ўсаётган

бизнинг мамлакатимиз учун ҳам биринчи даражали аҳамиятга эгадир. Агар

МДҲ мамлакатларида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субьектлари

фаолиятини таҳлил қиладиган бўлсак, мисол учун Қозоғистонда 2014-2017

йилларда ЯИМда кичик бизнеснинг улуши 40,5 %дан 31,7%га пасайган

бўлса, Россия Федерациясида мазкур кўрсаткич 21, %ни ташкил этган.

144

Лапуста М.Г, Старостин Ю.Л. Малое предпринимательство. М.: Инфра-М. 1997., с-87. 145

Лапуста М.Г, Старостин Ю.Л. Малое предпринимательство. М.:Инфра-М.1997., с.-119. 146

IFC сайти. (http \www.ifc.org\centralasia\sme\ruzuzvey.html).

Шунингдек МДҲ мамлакатларида жумладан, Россия Федерациясида кичик

бизнесда банд бўлганлар сони жами банд бўлганларнинг атиги 23,4 фоизини,

Қозоғистонда эса бў кўрсаткич 21,0 фоизни ташкил этган.

14.2 - расм маълумотларида ривожланган мамлакатларда кичик бизнесни

ривожланиш индикаторлари динамикаси келтирилган. Жумладан, Японияда

ЯИМда кичик бизнеснинг улуши 55,0 фоизни ташкил этган бўлса, бу

кўрсаткич АҚШда 52,0 фоизни, Францияда 62,0 фоизни, Италияда 60,0

фоизни, Германияда 52,0 фоизни ташкил этган.

Маълумотларига кўра, Германияда ҳар минг кишига 37 та кичик бизнес

субьектлари тўғри келган. Бу кўрсаткич Англияда 46 тани, АҚШда 74,2

тани, Японияда 49,6 тани, Францияда 35 тани, Италияда 68 тани ташкил

этган. Бундан ташқари 2000-2010 йиллар давомида рўйхатдан ўтган кичик

бизнес ва хусусий тадбиркорлик субьектлари Ўзбекистонда қарийиб 2

баробар ошиб, 2010 йилда Ўзбекистон аҳолисининг ҳар 1000 нафарига 15,2

та кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субьекти тўғри келган бўлса,

мазкур кўрсаткич Малдовада 12,3 тани, Қозоғистонда 6,9 тани, Россияда

11,3 тани Украинада 7,5 тани, Белорусияда 7,3 тани, Озарбайжонда 1,6 тани

ташкил этган.

Польшада кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига

хизматлар кўрсатадиган энг катта институтларидан бири “Фундуш микро”

жамғармаси бўлиб, унинг филиаллари мамлакатнинг 28 та туманида фаолият

кўрсатади. Ушбу жамғарма асосан ходимлари сони 5 кишини ташкил

қиладиган кичик корхоналарга хизмат кўрсатади. Мазкур жамғарма қуйидаги

кредит тамойилларига асосланади: кредит 3 ойлик муддатга берилади;

кредитнинг ўртача миқдори 1500 АҚШ долларини ташкил этади;

мижозларнинг 55 фоизини аёллар ташкил этади. “Фундуш микро”

жамғармаларни қабул қилиш, ўқитиш ва консалтинг хизматларини ҳам

амалга оширади. Мазкур жамғармалардан ташқари Польшада қишлоқ

хўжалигидаги бизнесни қўллаб – қувватловчи яна иккита микрокредит

жамғармаси фаолият олиб боради. Булардан бири Польша қишлоқ

хўжалигини ривожлантириш фонди бўлиб, хусусий нотижорат ташкилоти

шаклида ташкил топган. Польша қишлоқ хўжалигини ривожлантириш фонди

қишлоқ хўжалиги корхоналарига капитал билан таъминлаш ва бандликни

оширишга кўмаклашиш орқали ёрдам беради. Шунингдек, жамғарма махсус

“Women’s Rural Economic Developmet Progarm” микромолиялаш дастурини

ишлаб чиққан, унинг кредит портфели 350 минг АҚШ долларини ташкил

этади. Асосий мижозлари эса, ўз фаолиятини энди бошлаётган тадбиркор

аёллар ва қишлоқ хўжалик корхоналаридир. Иккинчиси 1991 йилда тузилган

“Қишлоқ хўжалиги” жамғармасидир. Қишлоқ хўжалик жамғармаси давлат

томонидан молиялаштириладиган жамғарма ҳисобланиб, фаолиятини

Польша қишлоқ хўжалиги ва иқтисодиёт вазирлиги томонидан ажратилган

14 млн. АҚШ доллари капитали асосида бошлаган. Қишлоқ хўжалик фонди

бундан ташқари микроссуда фондини ҳам бошқаради. Микроссуда жамғарма

тадбиркорлик фаолиятини эндигина бошлаётган фуқароларга 3500 АҚШ

доллари миқдоригача микроссудалар беради. Кредитни бериш шарти –

мижозларнинг 40-100 соатли бизнес курсини эшитишдир. Микроссуда

жамғарма томонидан ўзининг икки йиллик фаолияти давомида 54 та

микроссуда ажратилган.

Венгрияда “Тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш Венгер Фонди” фаолият

кўрсатмоқда. “Тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш Венгер Жамғармаси” 1990

йилда кичик ва ўрта корхоналарга хизмат кўрсатиш мақсадида тузилган.

Унинг микрокредитлаш портфели 9 млн. АҚШ долларини ташкил этади.

Мазкур жамғарма бутун Венгрияда фаолият кўрсатадиган 20 та агентлик

тармоқларига эга. “Тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш Венгер Фонди”дан

микрокредит олиш учун мижозлар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:

фаолиятини бошлаганига икки йилдан ошмаган бўлиши; умумий савдо

ҳажми 60 000 АҚШ долларидан ошмаслиги керак. Мазкур жамғарма ўзининг

тўрт йиллик меҳнат фаолияти давомида 3 млн. АҚШ доллар миқдорида 1000

та микрокредитлар ажратган.

Францияда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини

қўллаб-қувватлаш миллий сиёсати давлат топшириғига асосан вазирлик ва

ташкилотлар томонидан назорат қилинади. Молиявий ёрдам эса қуйидаги

шаклларда берилади: иш бошловчилар учун кафолатсиз қарз бериш; 3 йил

муддатгача минимал фоизлар асосида қарз бериш; турли хил солиқ

имтиёзларидан фойдаланиш.

Малайзиядаги корхоналарнинг 99 %ини (548000 та) кичик ва ўрта

бизнес субъектлари ташкил этган бўлиб, уларнинг 80 %изи

микрофирмалардан иборат. Шунингдек, мамлакатда кичик ва ўрта бизнес

соҳасида ишга яроқли аҳолининг 56 %изи меҳнат қилади. Малайзия

Марказий банки белгилаган қоидага кўра микромолиявий хизматлар

кўрсатувчи ташкилотлар томонидан ажратиладиган микрокредитлар суммаси

50000 ринггитгача (ўртача 14500 АҚШ доллари) бўлганда таминот талаб

этилмайди. Бугунги кунда Малайзияда кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик субъектларини молиялаштириш соҳасида фаолият юритаётган

микромолиявий институтлар 2 та катта гуруҳга бўлиниб, тижорат банклари

(Агробанк, Банк Сепанан Насионал, Ракият банк) ҳамда микромолиявий

институтлардан (Қишлоқ хўжалиги ва ҳудудий ривожланиш вазирлиги

қошидаги МАРА агентлиги, Amanah Ikhtiar Malaysia (AIM) ва Tekun

Nacional) иборат. (1.11-жадвал). Ҳукумат томонидан камбағалликни тугатиш

ва паст даромадли аҳолининг турмуш шароитини яхшилаш мақсадида

Агробанк, Қишлоқ хўжалиги ва ҳудудий ривожланиш вазирлиги қошидаги

агентлик (MARA), Amanah Ikhtiar Malaysia (AIM) ва Tekun Nacional каби

микромолиявий институтларга имтиёзли (фоизсиз) камида 10 йил муддатга

фоизсиз кредитлар ажратиб келинмоқда.

14.2 - жадвал

Малайзияда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари

фаолиятини молиявий институтлар томонидан молиялаштириш тизими

тавсифи147

147

Интернет маълумотлари асосида тузилди.

Молиявий

институтлар

Молиялаштиришнинг

мақсади

Молиялштириш

субъектлари

Молиялаштириш

манбаи

Молиявий институтлар

(Alliance Bank,

AmBank, CIMB Bank,

EONCap, Public bank &

UOB)

Ижтимоий ва

иқтисодий таъсир

кўрсатиш

Хусусий

тадбиркорлар ва

микробизнес

Депозитлар

Ривожланиш молия

институтлари

(Agrobank, Rakyat

Bank, Bank Simpanan

Nasional)

Ижтимоий ва

иқтисодий таъсир

кўрсатиш, микробизнес

субъектларини қўллаб-

қувватлаш

Хусусий

тадбиркорлар ва

микробизнес

Грантлар, имтиёзли

кредитлар ва

депозитлар

Нодавлат ташкилотлар

(Amanah Ikhtiar

Malaysia (AIM))

Камбағалликни

тугатиш, ҳаёт

даражасини ошириш

Қишлоқ жойларда

ва шаҳардаги

камбағаллар

қатлами (асосан

аёллар)

Грантлар, имтиёзли

кредитлар

Давлат институтлари ва

агентликлари (MARA,

Yayasan Tekun Nasional

(Tekun))

Ижтимоий ва

иқтисодий таъсир

кўрсатиш, микробизнес

субъектларини қўллаб-

қувватлаш

Туб маҳаллий

аҳоли

(бумепутера)

Грантлар, имтиёзли

кредитлар

Албатта, мазкур соҳада қўлга киритилган ютуқлар билан бир қаторда,

бугун унга тўсиқ бўлаётган ва унинг ривожланишига халақит бераётган

муаммоларни яна бир бор батафсил, чуқур таҳлил қилиш ҳамдақилинган

таҳлиллар асосида аниқ, стратегик қарорлар қабул қилиш зарурияти

туғилмоқда. Шундай экан, иқтисодиётни модернизациялаш шароитида

иқтисодиётимизнинг локал тармоқларидан саналган кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик субьектлари фаолиятини ривожлантириш тенденцияларини

чуқур таҳлил қилиш ҳамда мазкур соҳани янада давлат томонидан қўллаб-

қувватлаш борасидаги чора-тадбирлар мажмуасини тубдан такомиллашти-

риш фикримизча, бугунги кундаги энг долзарб масалалардан биридир.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг мамлакат иқтисодиётини

ривожлантиришдаги аҳамияти, афзалликлари ва устуворликларида

қуйидагиларда намоён бўлади:

нисбатан кам маблағ сарфлаган ҳолда, янги иш ўринларини яратишга

хизмат қилиб, аҳоли бандлик муаммосини барҳам топишига, турмуш тарзини

яхшиланишига ҳамда аҳоли даромадларини ошишига олиб келади;

моддий, молиявий ва меҳнат ресурсларини самарали тақсимланишига

ижобий таъсир кўрсатади, бу, ўз навбатида, реал ва молия секторлари

мутаносиблигини таъминлайди ҳамда иқтисодий ўсиш учун замин яратади;

жамиятда ижтимоий барқарорликни кафолатловчи тадбиркорлар

қатламини шакллантириб, иқтисодий жиҳатдан фаол бўлган аҳоли улушини

кўпайтиради;

ишлаб чиқаришга янги техника ва технологияларни қисқа

муддатларда жалб этиб, моддий-техника базасини мустаҳкамлашга замин

яратади. Инновацияларнинг жалб этилиши иқтисодиётда рақобат муҳитини

шакллантирилишига олиб келади;

турли бозорларда рақобатбардош инновацион маҳсулот ишлаб

чиқарилишига ва истеъмолчи дидига мос инновацион хизмат турларини

яратилишига замин яратади;

истеъмол бозорини товарлар ва янгича хизмат турлари билан

тўлдириш орқали бюджетга солиқ тушумлари ҳажмини кескин оширишга

таъсир кўрсатади.

4. Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат

томонидан тартибга солиш йўллари

Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда кичик корхоналар фаолиятини

рағбатлантириш мақсадида йилдан-йилга такомиллашиб бораётган меъёрий -

ҳуқуқий асос яратилмоқда. Мисол учун, Президентимизнинг 2015 йил 28

сентябрдаги «Тадбиркорлик субъектларига «ягона дарча» тамойили бўйича

давлат хизматлари кўрсатиш тартибини янада такомиллаштириш чора-

тадбирлари тўғрисида»ги Қарорига мувофиқ 2016 йилнинг 1 январидан

бошлаб 16 турдаги давлат хизматлари туман ва шаҳар ҳокимликлари

ҳузуридаги тадбиркорлик субъектларини рўйхатдан ўтказиш инспекциялари

негизида ташкил қилинадиган тадбиркорлик субъектларига «ягона дарча»

тамойили бўйича давлат хизматларини кўрсатиш марказлари орқали амалга

оширилади148.

14.2-диаграмма

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ўсиш тенденциялари149

Давлат томонидан мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-

ликнинг амалда қўллаб-қувватланиши оқибатида бугунги кунга келиб мазкур

соҳанинг жадал суръатларда ривожланишига олиб келди. 34-расм

маълумотла-ридан кўриниб турибдики, 2000 йилда ЯИМга нисбатан 31

фоизни ташкил этган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг улуши,

2015 йилга келиб бу соҳанинг улуши 56,7 фоизга етганлиги фикримиз

исботидир.

Шунингдек, охирги 15 йил давомида республика бўйича жами корхона-

лар сонидаги кичик корхона ва микрофирмалар салмоғи ҳам 2000 йилда 13,1

фоиздан 2015 йилда 35,1 фоизни ташкил этиб, қарийиб 2,7 фоиз ўсиш

тенденциясига эга бўлган.

148

http://www.chamber.uz/uzk/news. 149

Экономика Узбекистана. Информационно-аналитический бюллетень за январь-июнь 2015 года. Т.:

Center for Economic Research, 2015 год. 24-с.; Тенденции социально-экономического развития Узбекистана

(2005-2014 гг.) / под общей редакцией д.э.н. А.М.Садыкова / Ташкент: IFMR, 2015.-97 с.

Эътиборлиси, мамлакат аҳолиси турмуш тарзи ва уларнинг даромадлари

ортишида ҳам кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ўрни тобора ортиб

бормоқда. Жумладан, кичик бизнесда банд бўлганлар сони 2000 йилда 4,3

млн. кишини ташкил этган бўлса, 2015 йилга келиб, бу кўрсаткич 10,2 млн.

кишини ташкил этган. 2015 йилга келиб ўсиш қарийиб 2,4 мартага кўпайган.

Албатта, бундай тенденция аҳоли турмуш тарзи ва фаровонлигини

яхшиланишида муносиб хизмат қилган.

14.3-жадвал

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида бандлик

даражаси150

Кўрсаткичлар Ўлчов

бирлиги

Й и л л а р

2000 2005 2010 2015 2017

Кичик бизнесда

бандлар сони

млн.

киши 4,3 6,7 8,6 10,2 10,6

КБХТ бандликдаги

улуши % 42,6 65,5 74,3 78,1 78,3

Кичик корхона ва

микрофирмаларда

бандлар сони

млн.

киши 0,6 1,4 2,0 2,4

14.3-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, 2000-2017 йиллар

оралиғида иқтисодиётда банд бўлганлар умумий нисбатида ҳам ўсиш

тенденцияси кузатилган. Шунга мос равишда кичик корхона ва микрофирма-

ларда бандлар сонида ҳам ўсиш кузатилган, яъни 2000 йилда 0,6 млн.

кишини ташкил этган бўлса, 2015 йилга келиб 2,4 млн кишига етган. Кичик

бизнес ва хусусий тадбикорликда бандлар сони билан кичик корхоналар ва

микрофирмаларда бандлар сонини таққослайдиган бўлсак, булар ўртасидаги

боғлиқликни кўришимиз мумкин, яъни кичик бизнес ва хусусий тадбиркор-

ликда бандлар сони билан кичик корхона ва микрофирмаларда бандлар сони

мутаносиб равишда ўсиш тенденциясига эга бўлган

150

Тенденции социально-экономического развития Узбекистана (2005-2014 гг.) / под общей редакцией

д.э.н. А.М.Садыкова / Ташкент: IFMR, 2015.-97 с.; Экономика Узбекис-тана. Информационно-

аналитический бюллетень за январь-июнь 2015 года. Т.: Center for Economic Research, 2015 год. 27-стр.

Шунингдек, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг иқтисодиёт

тармоқларидаги улуши йиллар сари ўсиш тамойилига эга бўлиб, бу ўсиш

асосан қишлоқ хўжалигида кузатилган. 2005 йил иқтисодиёт тармоқларида

қурилиш соҳаси 49,4 фоизни ташкил этган бўлса, 2017 йилга келиб эса бу

улуш 65,1 фоизни ташкил этган. Иқтисодиёт тармоқларида хизмат кўрсатиш

соҳасида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг улушида ортиш

тенденцияси кузатилган. 2005 йилда 52,5 фоизни ташкил этган улуш салмоғи

2017 йилда 58,4 фоизни ташкил этди. Кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик-нинг иқтисодиёт тармоқларидаги улушининг фақат хизмат

кўрсатиш соҳаси-даги камайиш тенденциясини ҳисобга олмасак, қолган

барча тармоқларидаги улушида ўсиш тенденцияси кузатилган.

Замонавий технологиялар асосида пахта толасини ва мева-сабзавот

маҳсулотларини чуқур қайта ишлаш ташқи ва ички бозорда талаб юқори

бўлган тайёр, экологик тоза тўқимачилик ва енгил саноат маҳсулотлари

ишлаб чиқариш ҳажмини 2030 йилда 5,6 марта, мева-сабзавот маҳсулотла-

рини қайта ишлаш ҳажмини эса 5,7 карра ошириш имконини беради.

Бу рўйхатни яна давом эттириш мумкин.

14.3-диаграмма

Иқтисодиёт тармоқларида кичик

бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг улуши151

151

Тенденции социально-экономического развития Узбекистана (2005-2014 гг.) / под общей редакцией

д.э.н. А.М.Садыкова. – Т.: IFMR, 2015.-97 с.; Экономика Узбекистана. Информационно-аналитический

бюллетень за январь-июнь 2015 года. – Т.: Center for Economic Research, 2015 год. ва Давлат статистика

Қўмитаси маълумотлари асосида тузилган.

Ташқи бозорларда харидоргир, юқори қўшимча қийматга эга бўлган

замонавий тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва янги

босқичга кўтариш тайёр маҳсулотлар экспортининг барқарор юқори ўсиш

суръатларига эришишда, ҳеч шубҳасиз, катта замин туғдиради.

Ўзбекистонда макроиқтисодий барқарорликка эришиш борасида бир

қанча ютуқлар қўлга киритилиши билан бир қаторда юксак марраларни

кўзловчи вазифалар ҳам белгиланмоқда. Ташқи бозорларда харидоргир,

юқори қўшимча қийматга эга бўлган замонавий тайёр маҳсулотлар ишлаб

чиқаришни кўпайтириш ва янги босқичга кўтариш тайёр маҳсулотлар

экспортининг барқарор юқори ўсиш суръатларига эришишда, ҳеч шубҳасиз,

катта замин туғдиради. Шуни айтиш керакки, бугунги кунда мамлакатимизда

бу борадаги ишлар бошлаб юборилган. Айни вақтда бу ишлар юқори

салоҳиятга эга бўлган ҳар бир турдаги истиқболли хомашё ва ярим фабрикат

бўйича чуқур қайта ишлашнинг 2020, 2025, 2030 йилларга мўлжалланган

аниқ дастурига эга бўлиш учун мутлақо янги дастурий комплекс ёндашувни

талаб этади.

Айни шу кўз билан қарайдиган бўлсак, яъни, жаҳон иқтисодиётининг

ривожланиш жараёнларини чуқур таҳлил қилган, ўзимизнинг ресурс ва

имкониятларимизни реал баҳолаган ҳолда, биз олдимизга аниқ мақсадни,

яъни, 2030 йилга бориб мамлакатимизда ялпи ички маҳсулот ҳажмини

камида 2 баробар ошириш вазифасини қўйишимиз учун бугун, ҳеч

шубҳасиз, барча асосларимиз бор. Бу йўлда туб таркибий ўзгаришларни

амалга ошириш ҳисобидан саноатни жадал ривожлантириш ва ялпи ички

маҳсулотда унинг улушини ошириб, қишлоқ хўжалиги улушини эса

камайтириш, энергияни тежайдиган замонавий технологияларни кенг жорий

этиш эвазига ялпи ички маҳсулот учун сарфланадиган энергия ҳажмини

тахминан 2 баробар қисқартиришга эришмоғимиз керак.

Иқтисодий глобаллашув шароитида Ўзбекистон жадал суръатлар билан

ривожланаётган, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига эга

мамлакатлардан бири сифатида жаҳон майдонида ўз ўрнини мустаҳкамлаб

келмоқда. Мамлакатимиз ҳукумати томонидан танлаб олинган тараққиёт

стратегияси рақобатдош, экспортбоп ҳамда импорт ўрнини босувчи, юқори

қўшимча қийматга эга маҳсулотлар ишлаб чиқаришга қаратилган

тармоқларни ривожлантиришга қаратилган бўлиб, у саноатнинг барқарор ва

мутаносиб равишда ўсиши ҳамда ишлаб чиқариш қувватларини

модернизациялаш, техник ва технологик янгилаш асосида ялпи ички

маҳсулотни барқарор ўсишини таъминлашни кўзда тутади.

Давлат томонидан экспортга йўналтирилган маҳсулотларни ишлаб

чиқараётган кичик бизнес субъектларини қўллаб-қувватланиши оқибатида

мамлакат экспорт ҳажмида уларнинг улуши ўсиши кузатилмоқда.

2000 – 2017 йиллар оралиғида мамлакатимизда кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорликнинг мамлакат маҳсулот экспортидаги улушидаги бундай ўсиш

тенденцияси, жами товар ва ташқи савдо айланишларидаги улушларида ҳам

кузатилди.

14.4-диаграмма

Кичик бизнес субъектларининг экспорт ва импорт умумий улушидаги

ҳиссаси (%)152

152

Тенденции социально-экономического развития Узбекистана (2005-2014 гг.) / под общей редакцией

д.э.н. А.М.Садыкова. – Т.: IFMR, 2015. – 97 с.; Экономика Узбекистана. Информационно-аналитический

Тадбиркорликнинг улуши нотекис ўсиш тенденциясига эга бўлган.

Хусусан, келтирилган маълумотларга кўра, 2000 йилда кичик бизнес ва

хусусий тадбикорликнинг экспортдаги улуши 10,2 фоизни ташкил этган

бўлса, 2005 йилда бу улуш 6 фоизга камайган, 2010-2017 йилларгача ўсиш

тамойили кузатилиб 27 фоизни ташкил этмоқда Алабатта, бундай ўсиш

тенденцияси кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш

бўйича ташқи иқтисодий фаолият миллий банкида ташкил этилган экспортни

қўллаб-қувватлаш жамғармасининг ҳиссасидир. Мазкур жамғарма миллий

иқтисодиётимизда фаолият кўрсатаётган кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик субъектлари учун ташқи бозорга ўз маҳсулотлари билан чиқиш

имкониятини берувчи молиявий, хуқуқий, маркетинг хизматлари ва қўшимча

ахборотлар билан таъминлаб келмоқда.

Шунингдек, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг мамлакатимиз

импорт товарларидаги умумий улушидаги ҳиссаси 2000 йилдан бошлаб ўсиш

тенденциясига эга бўлиб, 2017 йил якунлари бўйича 50 фоизни ташкил

этмоқда. Мамлакатимиз умумий экспорт салоҳиятида кичик бизнес ва

хусусий замонавий глобал иқтисодиёт тадбиркорлар ва айниқса кичик бизнес

бюллетень за январь-июнь 2015 года. –Т.: Center for Economic Research, 2015 год. 27-стр. ва Давлат

статистика Қўмитаси маълумотлари асосида тузилган.

учун чексиз имкониятлар тақдим этмоқда. Лекин шу билан бирга кичик

бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг экпорт ва импортдаги улушини

тенглаштириш, керак бўлса экспортдаги улушини ошириш мақсадга

мувоффиқ бўлар эди.

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ҳам кичик бизнес ва ху-

сусий тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш бу – тузилмалар-

нинг моддий - техника асосини барпо этиш, уларга кўмаклашиш, ташқи

иқтисодий фаолиятини юксалтириш, ижтимоий-руҳий жиҳатдан қўллаб-

қувватлаш, суғурта тизими, зарурий ахборотлар билан таъминлаш, ташқи

иқтисодий фаолиятини юксалтириш каби омиллар орқали амалга оширилиб

келинмоқда. Эътиборга олиш керакки, хориж мамлакатларида кичик бизнес

ва хусусий тадбикорликни асосан микромолиявий муассасалар фаол қўллаб-

қувватлайдилар. Бугунги кунда мазкур муассасаларда қарийиб 16 млн. киши

фаолият кўрсатади153.

Албатта юқорида келтирилган, яъни мамлакатимиз кичик бизнес ва

хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятида эришилган ижобий натижа-

лар билан бир қаторда, хусусийлаштирилган корхоналарда ишлаб чиқариш

воситаларининг маънавий ва жисмоний эскирганлиги, жалб қилинаётган

инвестицияларни асосан савдо, умумий овқатланиш, хизмат кўрсатиш

соҳала-рига йўналтириш даражасининг юқорилиги, ишлаб чиқариш

фаолияти билан шуғулланаётган тадбиркорлик субъектларида маркетинг

тадқиқотларининг самарали йўлга қўйилмаганлиги каби камчиликлар ҳам

мавжуд.

Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, тадбиркорларни ишлаб

чиқариш бинолари ва бошқа воситалар билан таъминлашда бўш турган

бинолар, иншо-отлар, омбор ва савдо жойларини вақтинча фойдаланишга

топширишнинг самарали механизмининг ишлаб чиқилиши мақсадга

мувофиқдир. Шунингдек, Савдо-саноат палатаси кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик субъектларининг инвестиция лойиҳаларини амалга

153 Аналитический банковский журнал. – М.: №2 (215) февраль 2014. (Микрофинансы для развития

малого бизнеса).

оширишини барча бос-қичларида (лойиҳавий ғоядан бошлаб, унинг ишлаб

чиқилиши, банкларда экспертизадан ўтказилиши, олинган кредитларнинг

сарфланиши ва уларнинг қайтарилиши) кўмаклаши, кузатиб бориши ва

ҳимоя қилиши ҳамда ҳудудлар даражасида инвестиция лойиҳаларини ишлаб

чиқиш жараёнида уларга амалий ёрдам кўрсатиши мақсадида ҳудудларда

ахборот-таҳлилий базани ишлаб чиқиши мақсадга мувофиқдир.

Муҳокама учун саволлар

1. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг моҳиятини очиб беринг.

2. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш

йўналишларини кўрсатиб беринг.

3. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-

қувватлашнинг мақсади нима?

4. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлашнинг

жаҳон тажрибасидан нималарни айтиб бера оласиз?

5. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг миллий иқтисодиётда

тутган ўрнини ҳақиданима биласиз?

15-МАВЗУ. ДАВЛАТНИНГ МИНТАҚАВИЙ СИЁСАТИ ВА

ҲУДУДЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Ушбу мавзуда минтақавий сиёсатнинг

моҳияти ва мақсадлари, ялпи ҳудудий маҳсулот ва унинг ўзига хос

жиҳатлари, иқтисодий ўсишда давлат ҳудудий дастурларининг ўрни

масалалари атрофлича очиб берилган.

1. Минтақавий сиёсатнинг моҳияти ва мақсадлари.

2. Ялпи ҳудудий маҳсулот ва унинг ўзига хос жиҳатлари.

3. Иқтисодий ўсишда давлат ҳудудий дастурларининг ўрни.

1. Минтақавий сиёсатнинг моҳияти ва мақсадлари

Маълумки, хар қандай сиёсат, субъектнинг объектга бўлган муносабатини

билдиради ва у муайян тамойиллар ва усуллар мажмуасидан таркиб топади.

Агар уни алоҳида шахс ёки раҳбар мисолида эмас, давлат даражасида

кўрадиган бўлсак, у ҳолда сиёсат, энг аввало, икки йуналишда бўлади.

Ўз навбатида ташқи сиёсат турли йуналишлардан иборат. У,

авваламбор, бошқа давлатлар билан тинч-тотув яшаш, иқтисодий, маданий,

фан-техника, глобал экологик муаммоларни ҳал қилишдаги ҳалкаро

алоқаларни ўз ичига олади.

Давлатнинг иқтисодий ислохотларни амалга оширишдаги роли,

шунингдек, айрим хўжалик тармоқларининг ўтиш даврида бевосита унинг

қарамоғида қолиши билан асосланади. Бундан ташкари, факат давлат

стратегик вазифалар, ҳалкаро муносабатлар ва ички минтақавий сиёсатни

амалга оширади. Аммо, шу билан бирга, ўтиш даврида ишлаб чиқариш

кучларини ривожлантириш ва жойлаштиришда баъзи бир камчиликларга йўл

қўйиш хавфи туғилади.

Улар қуйидагилар бўлиши мумкин:

ҳудудларга эркинлик берилиши айни вақтда уларнинг хўжалик

тизимини ўзича, назоратсиз ривожланиши, минтақавий ҳтисодиётнинг

миллий иқтисодиётга мувофиклашмаслик хавфи;

ҳудудий меҳнат тақсимотини яхши бошқармаслик оқибатида

минтақаларда иқтисодиёт самарадорлигининг пасайиши;

ички районлар ва минтақалараро иқтисодий интеграция

жараёнларининг ривожланмаслиги, турли даражадаги бозорлар

шаклланишининг қийинлашуви;

ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасидаги

тафовутларнинг сакланиб қолиши;

табиий ресурслардан шошма-шошарлик билан нотўғри фойдаланиш,

экологик муаммоларнинг юзага келиши ва кескинлашуви;

ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва жойлаштиришда нисбий

афзаллик (Д.Рикардо) қонунининг бўзилиши;

ишлаб чиқаришнинг нотуғри регионлашуви, экспорт-импорт

жараёнини амалга оширишдаги баъзи қийинчиликлар ва ҳоказо.

Табиийки, юқоридаги камчиликлар давлат иқтисодий хавфсизлигини

таъминлашга салбий таъсир қилади. Зеро, тўғри бошқарилмаган ва ташкил

қилинмаган демократия бебошликка олиб келиш мумкин. Худди шундай,

ҳудудлар ривожланиши туғри тартибга солинмаса, бошқарилмаса

минтақаларда эркин рақобат мухити, очиқ иқтисодий муносабатлар

тулаконли вужудга келмайди; бундай шароитда «регионал худбинлик»

аломатлари пайдо бўлиш эхтимоли сакланиб колади.

Демак, ўтиш даври иқтисодиёти, ишлаб чиқариш кучларини

ривожлантириш ва ҳудудий ташкил қилишининг давлат томонидан тартибга

солиб борилиши объектив конуниятдир. Ушбу вазифа энг аввало давлатнинг

минтақавий сиёсати орқали амалга оширилади.

Минтақавий сиёсатнинг зарурияти бир вақтнинг ўзида барча ҳудудлар

иқтисодиётини бир даражада ривожлантириб бўлмаслигидан келиб чиқади,

Бинобарин, минтақавий сиёсат ривожланиши мумкин ва мамлакат учун

муҳим бўлган устувор йўналиш ва тармоқларга қаратилади. Шу мазмунда у

минтақавий иқтисодиётнинг харакатлантирувчи кучи, Амалий (конструктив)

йуналиши ҳисобланади; минтақавий сиёсат ҳудудлараро ижтимоий-

иқтисодий ривожланишдаги вазиятни динамик ҳолда мувофиклаштириш ва

бақарорлаштиришга харакат қилади.

Минтақавий сиёсатнинг асосий мақсади қуйидагилар:

ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасидаги фарқларни

юмшатиш ва қисқартириш;

маҳаллий табиий ресурслардан фойдаланиш асосида минтақавий ва

миллий иқтисодиётни ривожлантириш;

минтақалар ёрдамида мамлакатнинг экспорт салоҳиятини кўтариш,

иқтисодий хавфсизлигини мустахкамлаш;

жойлардаги ижтимоий ва экологик муаммоларни ҳал қилиш;

шахар ва қишлоқ аҳоли манзилгоҳларини ривожлантириш,

урбанизация ҳамда миграция жараёнларини тартибга солиш ва

бошқариш;

ишлаб чиқариш кучларини тўғри ҳудудий ташкил этиш;

аҳоли бандлигини яхшилаш ва ҳоказо.

Юқоридаги стратегик мақсадларга турли йуллар ёрдамида эришилади.

Бунинг учун авваламбор ҳудудларнинг иқтисодий ривожланиш даражасини

мутлок кўринишида тенглаштириш ғоясидан воз кечиш талаб қилинади.

Шунингдек, мамлакат иқтисодиётини эркинлаштириш, очиқ иқтисодиёт

юритиш, қулай инвестиция мухитини яратиш лозим. Хорижий

сармоядорларни жалб қилган ҳолда ўзаро манфаатли кушма корхоналар

куриш, турли йуналишдаги эркин иқтисодий минтақаларни шакллантириш

ҳудудлар ривожланишига катта туртки беради.

Минтақавий сиёсат алоҳида ҳудудларни танлаб олиш асосида амалга

оширилади, натижада иқтисодий ландшафт қутбийлашади, усиш кутб ва

марказлари вужудга келади. Ҳар хил омил ва шароитларни атрофлича тахлил

қилиш ва ривожланиш имкониятларини баҳолаш оркали саралаб олинган у

ёки бу ҳудуд иқтисодиёти юксалгандан сунг навбат мамлакатнинг бошқа

ҳудудига утади. Натижада, иқтисодий ривожланиш ҳам ҳудудий цикллик ёки

даврийлик, «географик узун тулкинлар» хусусиятига эга бўлади. Шу

сабабдан, маълум муддатда танланган ҳудуд ижтимоий-иқтисодий

ривожланишига урғу берилиши бошқа ҳудудни камситиш, имтиёзларини

чеклашни англатмайди. Чунки, кейинчалик бу ҳудудга ҳам худди шундай

эътибор берилади. Аммо минтақавий сиёсат ҳудудларнинг ўзларини ҳам

фаоллигини назарда тутади. Шунинг учун маҳаллий ҳокимиятнинг бу борада

изланувчан, тадбиркор бўлиши талаб этилади.

Минтақавий сиёсат ўз мохиятига кўра ташқи сиёсатдан (геосиёсатдан)

фарқ қилиб, у мамлакатнинг ички ижтимоий-иқтисодий ривожланишига

йуналтирилган бўлади. Унинг даражалари ҳам хар хил. Масалан, мамлакат

ичкарисига нисбатан 2 даражадаги сиёсат ажратилади: давлатнинг

минтақавий сиёсати, яъни мамлакат ҳокимиятининг турли ҳудудларга

(жумладан, вилоятларга) нисбатан тутган сиёсати ҳамда минтақаларнинг

ўзини сиёсати — вилоят ҳокимиятининг қишлоқ туман ва шахарлар

ривожланишига муносабати. Ҳар қандай шароитда ҳам ушбу сиёсатни

юргазувчи юридик ташкилот республика ва вилоятлар ҳокимияти

ҳисобланади.

Ижтимоий-иқтисодий сиёсатни ҳудудий жиҳатдан янада юқорироқ ёки

қуйирок боскичда куриш мумкин. Чунончи, қишлоқ тумани ҳокимлигининг

ҳам ўзининг ички сиёсати бўлади. Айни вақтда давлат даражасидан юқорида

тўрган давлатлараро минтақавий сиёсат ҳам мавжуд. Бунда минтақа

сифатида алоҳида давлатлар ёки кушни мамлакатларнинг туташ ҳудудлари

назарда тутилади. Масалан, Европа Иттифоки микёсида ана шундай

минтақавий сиёсат олиб борилади. Келажакда худди шундай даражадаги

минтақавий сиёсат бошқа ҳудудий иқтисодий иттифоклар даражасида ҳам

қўлланилиши мумкин.

Собиқ Иттифок даврида Ўзбекистонда минтақавий сиёсат амалда йук

эди. Баъзи ҳудудларнинг жадалроқ ривожланиши кўпроқ «Бутуниттифоқ»

манфаатларини кўзлаб олиб бориларди. Жумладан, Мирзачўл ёки Қарши

даштларини ўзлаштириб, пахтачиликни янада ривожлантириш, Бухоро,

Қашкадарё табиий газ, Навоий вилояти олтин конларини қазиб олиш айнан

шу мақсадда бажарилган. Шу билан бирга таъкидлаш лозимки, минтақавий

сиесатга тегишли илмий тадқиқотлар илгари ҳам олиб борилган. Собиқ

Ишлаб чиқариш кучларини ўрганиш буйича Кенгаш Республика ҳудудлар

имкониятларини атрофлича тадқиқ қилиш, ҳудудий ишлаб чиқариш

мажмуаларини шакллантириш концепцияларини яратган. Даставвал Фарғона

водийси, сунгра Бухоро - Навоий, Ангрен - Олмалиқ, Қашкадарё ва Қуйи

Амударё минтақалари махсус ўрганилиб, бу ҳудудларда ишлаб чиқариш

кучларини жойлаштиришнинг бош схемалари тузилган. Олиб борилган

ишлар натижасида уша даврда Иттифокда машхур бўлган минтақалар

комплекс муаммоларини ўрганиш илмий йуналиши шаклланган.

Ҳозирги бозор муносабатларига ўтиш, миллий иқтисодиётни

ривожлантириш, макроиқтисодий барқарорликни мустаҳкамлаш даврида

минтақавий сиёсатнинг амалий аҳамияти янада кучаймоқда. Маълумки,

Ўзбекистон Республикаси буйича макроиқтисодий барқарорлик 1996 йилдан

бери кўзатилмоқда; баъзи вилоятлар, масалан, Андижон, Бухоро, Хоразм ва

бошқалар саноати тез суръатлар билан ривожланиб бормоқда. Айни вақтда

иқтисодий салоҳияти катта бўлган ҳудудлар (Фарғона, Самақанд, Навоий

вилоятлари) бу барқарорликка кечроқ эришишди.

Республика иқтисодиётини ривожлантиришда Асака ва Самарқанд

автомобилсозлик, Қоровулбозор нефтни қайта ишлаш заводлари, кўпгина

вилоятларда қурилган тўқимачилик корхоналари ва бошқаларнинг аҳамияти

катта. Аммо, барча кушма корхоналар ҳам самарали фаолият

кўрсатишмаяпти. Жумладан, мустақиллик йилларида барпо этилган ўндан

ортиқ тўкимачилик корхоналарининг иқтисодий кўрсаткичларини яхшилаш

муҳим масала ҳисобланади.

Саноатнинг бошқа тармоқларидаги вазият ҳам бир хил эмас: чунончи,

Навоий, Зарафшон, Олмалиқ тоғ-металлургия комбинатларида маҳсулот

ишлаб чиқариш самарали, Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи ҳам чет эл

сармоялари билан қайта жихозлангандан сунг мамлакат иқтисодиётига

ижобий таъсир кўрсатмоқда. Шунингдек, Сурхондарёда Хўжаикон ош тузи,

Гулистонда фармацевтика, Шўртан ва Муборакда газ-кимё мажмуалари,

Қўнғиротда сода заводи каби катор янги корхоналар курилиб,

республиканинг турли районларида жойлаштирилмоқда.

Қишлоқ хўжалик сохасида ҳам таркибий ўзгаришлар содир бўлмоқда,

пахта майдонларини қисман қисқартириш асосида ғаллачиликка катта

эътибор берилмоқда. Бу эса қишлоқ хўжалик тармоқларини жойлаштиришда

ўзгартиришларга олиб келмоқда. Аммо, эслатиш лозимки, агросохада

ҳозирча катор муаммолар мавжуд; баъзи йиллари об-ҳавонинг ноқулай

келиши туфайли буғдой, шоли, пахта ҳосилининг камайиши ҳам учраб

туради. Унинг устига, тупрокнинг икқиламчи шурланиши натижасида

анчагина экин майдонлари қишлоқ хўжалиги оборотидан чиқиб колмоқда.

Мазкур ҳолат агросаноат мажмуи, қайта ишлаш саноатига Ўз таъсирини

кўрсатади.

Транспорт сохасидаги ўзгаришлар ҳам минтақавий ва йул

мустақиллигини таъминлаш сиёсати доирасида олиб борилмоқда. Жумладан,

Ғўзор - Бойсун - Қумкурғон, Учқудук – Нукус, Ангрен - Поп темир йўллари

ҳамда автомобил йулларининг қурилигаи ва кенгайтирилииш мамлакат

хўжалигининг ҳудудий таркибида ижобий ўзгаришларга олиб келади.

Республика раҳбарияти айниқса қишлоқ жойларга катта эътибор

қаратмоқда-ки, бу ҳам бўлса минтақавий сиёсатнинг ўзига хос бир

кўринишидир. Дархакикат, модомики мамлакат иқтисодиётининг асосини

қишлоқ хўжалиги, аҳолисининг 2/3 қисмининг кўпроги қишлоқларда яшар

экан, бу жойларда жиддий ўзгаришларга эришмай туриб стратегик

вазифаларни ҳал этиб бўлмайди. Шунинг учун қишлоқ жойларга саноатни

олиб кириш, қишлоқ инфраструктурасини ривожлантириш, меҳнат

ресурслари бандлигини ва аҳоли турмуш даражасини яхшилаш, ижтимоий-

иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш энг муҳим муаммолардан

саналади.

Албатта, бундан бошқа муаммолар ҳам мавжуд. Чунончи, илгариги

ҳудудий меҳнат тақсимоти, горизонтал иқтисодий алоқалар бузилганлиги

окибатида кўпгина оғир саноат корхоналари фаолияти яхши эмас, мамлакат

ишлаб чиқариш салоҳиятининг анчагина қисми мужассамлашган авваллги

йирик саноат марказларининг (Чирчиқ, Ангрен, Марғилон, Бекобод ва б.)

ривожланиши сустроқ айни чоғда ички меҳнат тақсимоти кенг кўламда йўлга

қуйилмаган, ишлаб чиқаришни нотўғри ҳудудий ташкил этилганлиги

сабабли турли минтақаларда ижтимоий ва экологик муаммолар бироз

кескинлашган.

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда минтақавий сиёсат турли

ҳудудларда турлича олиб борилади: баъзи иқтисодий ривожланиши тўхтаб

қолган ёки секинлашган (масалан, Ангрен — Олмалиқ, саноат ҳудуди)

депрессив районлар хўжалиги харакатга келтирилиши, аҳолиси зич

агросаноат ҳудудларда (Фаргона водийси) иш ўринларини кўпайтириш,

экологик танглик вужудга келган Орол буйи каби районларда эса ижтимоий-

иқтисодий ривожлантиришни тўғри ташкил қилиш талаб қилинади.

Шундай қилиб, минтақавий сиёсатни амалга ошириш ишлаб чиқариш

кучларини у ёки бу ҳудудда устуворроқ ривожлантириш демакдир.

Бинобарин, мазкур сиёсатнинг заминида саноат, қишлоқ хўжалиги, аҳолига

хизмат кўрсатиш тармоқларини жойлаштириш ётади, чунки жойлаштириш

ривожлантиришнинг ҳудудий томони, инъикосидир.

Республика миллий иқтисодиёти тула ва мустахкам шаклланиб борган

сари унинг минтақавий сиёсати нафакат вилоятларга, балки бошқа

«муаммоли» районларга ҳам қаратилади. Жумладан, ҳозирги кунда

Оролбуйи минтақасининг экологик ҳолатини яхшилаш, бу катта ҳудуднинг

ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришга жиддий аҳамият берилмоқда.

Келажакда алоҳида дарё хавзалари, воҳа ва водийлар, тоғ ёки чул ҳудудлари

ҳам давлатнинг минтақавий сиёсатини объекти сифатида қурилиши мумкин.

Хуллас, минтақавий сиёсат ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш ва

ривожлантиришда навбатма-навбатчиликни, «эркин ҳудудий рақобат ва

мусобақани» назарда тутади. Бу эса мамлакатнинг иқтисодий макони ва

тармоқлар таркибида доимий ўзгаришлар билан бирга содир бўладиган

диалектик жараёндир.

Мамлакатимиз ҳудудларида (Қорақалпоғистон Республикаси, Тошкент

шаҳри ва вилоятлар) мавжуд моддий, молиявий ва меҳнат ресурсларидан

мақсадга мувофиқ ва самарали фойдаланиш амалга оширилаётган иқтисодий

ислоҳотларнинг муваффақиятини таъминловчи энг муҳим омиллардан

ҳисобланади. Худудий омиллар иқтисодий ислоҳотлар характери ва

йўналишига, ишлаб чиқариш омилларининг ривожланиш суръатлари ва

нисбатларига, иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар жараёнига ҳал қилувчи

таъсир кўрсатади.

Реал сектор корхоналарини ҳудудий жиҳатдан ўрганиш ҳар бир

вилоятнинг иқтисодий салоҳиятидан тўла ва самарали фойдаланиш

имконини беради.

Маълумки, республикамиз ҳудудларининг ижтимоий-иқтисодий

ривожланиш даражаси уларнинг географик жойлашуви, табиий-иқтисодий

ресурслар билан таъминланганлиги, меҳнат ресурсларининг билим ва

малакалари каби омиллар таъсирида бир-биридан фарқ қилади. Шу сабабли

ҳудудлар ривожланиш даражаси ўртасидаги тафовутларга барҳам бериш, ҳар

бир ҳудуд аҳолисини муносиб ҳаёт шароитлари билан таъминлаш иқтисодий

ислоҳотлар олдида турган энг асосий вазифалардан бири ҳисобланади.

Мустақиллик йилларида бу соҳада бир қатор ижобий ишлар амалга

оширилди. Хусусан, ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш ва

жойлаштириш бўйича республика ва ҳудудий мақсадли дастурлари (кичик ва

хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, қишлоқ жойларида бандлик,

энергетика мустақиллигини таъминлаш ва бошқалар) ишлаб чиқилди ва

амалга оширилди. Иқтисодий ислоҳотларнинг янги босқичи эркинлаштириш

шароитида давлатнинг бир қатор ваколатли вазифаларини маҳаллий

ҳокимият органларига, жамоат тузилмаларига ва фуқароларнинг ўзини ўзи

бошқариш органларига босқичма-босқич топшириш, иқтисодий

ислоҳотларда ҳудудларнинг роли ва фаоллигини ошириш кўзда тутилган. Бу

чора-тадбирлар ўзининг ижобий натижаларини бераётган бўлса-да, ҳудудлар

ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ўртасидаги тафовут сезиларли даражада

сақланиб қолмоқда.

Корхоналар ва ташкилотлар ягона давлат регистри маълумотларига

кўра 2018 йилнинг 1 январь ҳолатига рўйхатга олинган юридик шахслар сони

(фермер ва деҳқон хўжаликларисиз) 300,2 мингтага етди, шундан фаолият

кўрсатаётганлари сони 285,5 мингтани ёки жами рўйхатга олинган юридик

шахсларнинг 95,1 % ини ташкил қилди.

Рўйхатдан ўтган корхоналар ва ташкилотларнинг асосий улуши

Тошкент шаҳрида (20,8 %), Тошкент (10,2 %), Фарғона ва Андижон (8,7 %)

вилоятлари ҳиссаларига тўғри келади.

15.1-жадвал

Рўйхатга олинган ва фаолият кўрсатаётган корхоналар ва

ташкилотларнинг ҳудудлар бўйича тақсимланиши (2018 йилнинг 1

январь ҳолатига)

Рўйхатга олинган Фаолият

кўрсатаётган

минг

бирлик

жамига

нисбатан

% да

минг

бирлик

жамига

нисбатан

% да

Ўзбекистон

Республикаси

300,2 100,0 285,5 100,0

Қорақалпоғистон

Республикаси

14,4 4,8 13,7 4,8

вилоятлар:

Андижон 26,0 8,7 24,6 8,6

Бухоро 16,5 5,5 15,6 5,4

Жиззах 12,8 4,3 12,0 4,2

Қашқадарё 19,2 6,4 18,5 6,5

Навоий 9,8 3,2 9,5 3,3

Наманган 21,0 7,0 19,9 7,0

Самарқанд 22,5 7,5 21,1 7,4

Сурхондарё 14,4 4,8 13,7 4,8

Сирдарё 10,1 3,4 9,4 3,3

Тошкент 30,8 10,2 26,9 9,4

Фарғона 26,0 8,7 25,6 9,0

Хоразм 14,3 4,7 13,7 4,8

Тошкент ш. 62,4 20,8 61,3 21,5

Мазкур кўрсаткич республика бўйича 2006 йилга нисбатан 2 марта,

Хоразм вилоятида 2,3 марта, Андижон, Жиззах, Наманган, Тошкент

вилоятлари, Тошкент шаҳрида 2,2 марта, Бухоро вилоятида 1,8 марта,

Қашқадарё вилоятида 1,6 марта, Навоий, Сирдарё вилоятларида 2,0 марта,

Фарғона вилоятида 1,9 марта, Самарқанд вилоятида 1,5 марта, Сурхондарё

вилоятида 1,4 марта ва Қорақалпоғистон Республикасида эса 1,7 мартага

ўсган.

Иқтисодий фаолият турлари бўйича рўйхатга олинган корхоналар ва

ташкилотларнинг асосий қисми савдо (жами рўйхатга олинган юридик

шахсларнинг 22,4 %), саноат (17,1 %), қурилиш (8,5 %), қишлоқ, ўрмон ва

балиқ хўжалиги (7,5 %) соҳаларига тўғри келади.

15.2-жадвал

Рўйхатга олинган ва фаолият кўрсатаётган корхоналар ва

ташкилотларнинг иқтисодий фаолият турлари бўйича тақсимланиши

(2018 йилнинг 1 январь ҳолатига)

Рўйхатга олинган Фаолият кўрсатаётган

минг

бирлик

жамига

нисбатан

фоизда

минг

бирлик

жамига

нисбатан

фоизда

Жами 300,2 100 285,5 100

шу жумладан:

Қишлоқ, ўрмон ва балиқ

хўжалиги 22,6 7,5 21,0 7,4

Саноат 51,4 17,1 49,2 17,2

Қурилиш 25,5 8,5 24,1 8,5

Савдо 67,4 22,4 63,2 22,1

Ташиш ва сақлаш 12,5 4,2 12,0 4,2

Яшаш ва овқатланиш

бўйича хизматлар 18,2 6,1 17,1 6,0

Ахборот ва алоқа 6,8 2,3 6,4 2,2

Соғлиқни сақлаш ва

ижтимоий хизмат кўрсатиш 6,0 2,0 5,8 2,0

Бошқа фаолият турлари 89,8 29,9 86,7 30,4

Корхоналар ва ташкилотларнинг умумий сонида фаолият кўрсатаётган

субъектларнинг улуши 95,1 % ни, шу билан бирга жами корхоналар ва

ташкилотларнинг умумий сонига нисбатан фаолият кўрсатмаётганларнинг

улуши 4,9 % ни ташкил этганлигини кўрсатмоқда ва бу кўрсаткич йил

бошига нисбатан таққослаганда 1,1 фоиз пунктга камайган.

2. Ялпи ҳудудий маҳсулот ва унинг ўзига хос жиҳатлари

Албатта, ҳудудларнинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши ҳудудлар

ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ўртасидаги тафовутларни тўлиқ

ифодалай олмайди. Чунки ушбу ҳудудларнинг аҳолиси сон жиҳатидан бир-

биридан фарқ қилади. Шунинг учун ҳудудлар ривожланиши ўртасидаги

тафовутни кўриб чиқишда аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган ялпи ички

маҳсулот миқдоридан фойдаланиш мақсадга мувофиқ.

Таҳлиллар шуни кўрсатадики, 2001 йилда аҳоли жон бошига ишлаб

чиқарилган ялпи ҳудудий маҳсулотнинг энг юқори (Тошкент шаҳри) ва энг

паст (Қорақалпоғистон Республикаси) кўрсаткич ўртасидаги нисбат 2,9

баробарга тенг бўлган бўлса, 2017 йилга келиб бу кўрсаткич (энг юқори

Тошкент шаҳри 15806 минг сўм ва энг паст Наманган вилояти 3944 минг

сўм) 4 баробарни ташкил қилди.

Республикамиз ҳудудларида аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган ялпи

ҳудудий маҳсулот микдорини республикамиз ўртача даражасига

солиштириш натижалари ҳам улар ўртасидаги тафовутнинг сезиларли

даражада эканлигини кўрсатади. 2017 йил якунлари бўйича ялпи ички

маҳсулотнинг аҳоли жон бошига ўсиши 103,6 фоизни ташкил қилган ҳолда,

ялпи ҳудудий маҳсулот миқдори ўтган йилга нисбатан Тошкент шаҳрида

106,4 фоиз ва Андижон вилоятида 104,9 фоизни ташкил қилса, Сирдарё

вилоятида 96,2 фоиз ва Навоий вилоятида 99,7 фоизни ташкил қилди.

15.3-жадвал

2017 йил ялпи ички (ҳудудий) маҳсулот

ЯИМ (ЯҲМ),

млрд.сўм

Аҳоли жон бошига

ЯИМ (ЯҲМ), минг

сўм

1 Ўзбекистон Республикаси 249 136,4 7 692,4

2 Қорақалпоғистон

Республикаси

8 285,2 4 527,7

3 Андижон 14 479,0 4 847,2

4 Бухоро 12 283,9 6 616,0

5 Жиззах 5 762,2 4 388,9

6 Қашқадарё 17 366,1 5 568,8

7 Навоий 12 317,4 12 961,6

8 Наманган 10 552,5 3 943,8

9 Самарқанд 18 319,5 4 970,4

10 Сурхондарё 10 633,3 4 274,3

11 Сирдарё 5 066,4 6 259,5

12 Тошкент 23 525,3 8 268,1

13 Фарғона 16 773,1 4 669,0

14 Хоразм 8 232,9 4 597,6

15 Тошкент ш. 38 642,9 15 805,5

Ялпи ички маҳсулотни шакллантиришда ҳудудларнинг иштирокини

таҳлил қилиш натижалари шуни кўрсатадики, улар ўртасидаги тафовутлар

сезиларли даражани ташкил қилади. Ялпи ички маҳсулотдаги Тошкент

шаҳрининг ҳиссаси 15,5 фоиз ва Тошкент вилоятининг ҳиссаси 9,4 фоизни

ташкил қилгани ҳолда, Сирдарё вилоятининг ҳиссаси 2 фоиз ва Жиззах

вилоятининг ҳиссаси 2,2 фоизни ташкил қилди.

2017 йил якунлари бўйича Қорақалпоғистон Республикаси ЯҲМ

ҳажми 8 285,2 млрд.сўмни ташкил этди ва 2016 йилга нисбатан 5,7 % га ўсди.

ЯҲМ нинг ўсиши қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги – 103,8 % (ЯҲМ

таркибидаги улуши – 15,2 %), саноат – 107,1 % (32,7 %), қурилиш – 103,6 %

(7,5 %), хизматлар соҳаси – 105,9 % (44,6 %) каби ҳудуд иқтисодиётининг

асосий тармоқларидаги ижобий ўсиш суръатлари билан боғлиқ. Аҳоли жон

бошига ҳисобланган ЯҲМ 4 527,7 минг сўмни ташкил этди ва 4,2 % га ўсди.

Андижон вилояти бўйича ЯҲМ жорий нарҳларда 14 479,0 млрд.сўмни

ташкил этди ва 2016 йил билан таққослаганда 6,7 % га ўсди. Иқтисодий ўсиш

қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалигида – 101,1 % (ЯҲМ таркибидаги улуши -

33,4 %), саноатда - 123,5 % (20,8 %), қурилишда – 101,9 % (5,6 %), хизматлар

соҳасида – 105,1 % (40,2 %) кузатилган ижобий ўсиш суръатлари натижасида

таъминланди. Аҳоли жон бошига ҳисобланган ЯҲМ 4 847,2 минг сўмни

ташкил этди ва 2016 йилга нисбатан 4,9 % га ўсди.

Бухоро вилоятида ЯҲМ ҳажми 12 283,9 млрд.сўмни ёки 2016 йилга

нисбатан 101,7 % ни ташкил этди. ЯҲМ ҳажмининг ўсиши қишлоқ, ўрмон ва

балиқ хўжалигида – 101,6 % (ЯҲМ таркибидаги улуши - 31,0 %), қурилишда

– 101,4 % (9,7 %), хизматлар соҳасидаги – 103,8 % (39,6 %) ижобий ўсиш

суръатлари билан боғлиқ. Саноатда ишлаб чиқариш ҳажмининг 1,5 % га

камайиши кузатилди. Ушбу тармоқнинг ЯҲМдаги улуши 19,7 % ни ташкил

этди. Аҳоли жон бошига ЯҲМ ҳажми 0,2 % га ўсди ва 6 616,0 минг сўмни

ташкил этди.

Жиззах вилоятида ЯҲМ 2016 йилга нисбатан 2,4 % га ўсди ва 5 762,2

млрд.сўмни ташкил этди. Ҳудуд иқтисодиётининг асосий тармоқларида ҳам

ижобий ўсиш суръатлари қайд этилди. Хусусан, ўсиш суръатлари қишлоқ,

ўрмон ва балиқ хўжалигида – 101,1 % (ЯҲМ таркибидаги улуши - 35,2 %),

саноатда - 100,4 % (14,3 %), қурилишда – 100,1 % (8,1 %), хизматлар

соҳасида – 104,6 % (42,4 %) ни ташкил этди. Аҳоли жон бошига ЯҲМ ҳажми

4 388,9 минг сўмни ташкил этди ва 2016 йилга нисбатан 0,5 фоизга ўсди.

Қашқадарё вилояти ялпи ҳудудий маҳсулоти 2016 йилга нисбатан 3,1

% га ўсди ва 17 366,1 млрд.сўмни ташкил этди. ЯҲМ нинг ўсиши ҳудуд

иқтисодиётининг асосий тармоқларидаги ижобий ўсиш суръатлари билан

боғлиқ. Жумладан: қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалигида – 100,8 % (ЯҲМ

таркибидаги улуши – 22,6 %), саноатда – 104,1 % (35,2 %), қурилишда –

100,4 % (7,6 %), хизматлар соҳасида – 104,0 % ни (34,6 %) ташкил қилди.

Аҳоли жон бошига ЯҲМ 1,1 % га ўсди ва 5 568,8 минг сўмни ташкил этди.

Навоий вилоятида ЯҲМ ўсиши 1,3 % ни ташкил этди ва 12 317,4

млрд.сўмга етди. ЯҲМ тармоқ таркибини 2016 йил билан таққослаганда

ўсиш суръати қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалигида – 104,1 % (ЯҲМ

таркибидаги улуши – 18,5 %), саноатда – 98,6 % (53,9 %), қурилишда – 103,1

% (4,8 %), хизматлар соҳасида – 106,3 % ни (22,8 %) ташкил этди. Аҳоли жон

бошига ҳисобланган ЯҲМ 0,3 % га камайди ва 12 961,6 минг сўмни ташкил

этди.

Наманган вилоятида ЯҲМ 10 552,5 млрд.сўмни ташкил этди, бу эса

2016 йил маълумотларига нисбатан 4,2 % га кўпдир. ЯҲМ даги ўсиш суръати

қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги – 101,1 % (ЯҲМ таркибидаги улуши – 30,9

%), саноат – 105,0 % (14,9 %), қурилиш – 107,6 % (6,8 %), хизматлар

соҳасидаги – 105,4 % (47,4 %) ижобий ўсиш суръатлари билан боғлиқ. Аҳоли

жон бошига ЯҲМ 2,3 % га ўсди ва 3 943,8 минг сўмни ташкил этди.

Самарқанд вилоятида ЯҲМ ҳажми жорий нархларда 18 319,5

млрд.сўмни ташкил этди ва 2016 йил билан таққослаганда 2,5 % га ўсди.

Ушбу ҳудудда қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалигида – 101,4 % (ЯҲМ

таркибидаги улуши – 32,2 %), саноатда – 102,2 % (18,6 %), хизматлар

соҳасида – 104,5 % (43,3 %) ижобий ўсиш суръатлари қайд этилди. Қурилиш

тармоғида эса, бажарилган ишлар ҳажмининг камайиши қайд этилди, яъни

2016 йилга нисбатан 95,6 % ни ташкил этди (ушбу тармоқнинг ЯҲМ

таркибидаги улуши – 5,9 %). Аҳоли жон бошига ЯҲМ 0,6 % га ўсди ва 4

970,4 минг сўмни ташкил этди.

Сурхондарё вилоятида ЯҲМ 3,7 фоизга ўсди ва 10 633,3 млрд.сўмни

ташкил этди. ЯҲМ нинг ўсишига таъсир қилувчи омиллар бўлиб, қишлоқ,

ўрмон ва балиқ хўжалигида – 106,6 % (ЯҲМ таркибидаги улуши – 40,3 %),

қурилишда – 104,1 % (7,7 %), хизматлар соҳасидаги – 104,7 % (43,8 %)

ижобий ўсиш суръатлари хизмат қилди. Саноат ишлаб чиқаришининг физик

хажм индекси 2016 йилга нисбатан 90,0 % ни ташкил этди (ЯҲМ

таркибидаги улуши – 8,2 %). Аҳоли жон бошига ЯҲМ 4274,3 минг сўмни

ташкил этди, бу эса 2016 йил маълумотларига нисбатан 1,6 % га кўпдир.

Сирдарё вилояти ялпи ҳудудий маҳсулоти ҳисобот даврида 2,3 % га

камайди ва 5 066,4 млрд.сўмни ташкил этди. ЯҲМ нинг тармоқ таркибида

ўсиш суръатлари: қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалигида – 102,3 % (ЯҲМ

таркибидаги улуши – 36,9 %), хизматлар соҳасида – 105,5 % (33,5 %) ни

ташкил этди. Шунингдек, 2016 йил билан таққослаганда саноатда – 84,6 %

(24,7 %) ва қурилишда – 95,1 % (4,9 %) ҳажмларнинг камайиши кузатилди.

Аҳоли жон бошига ҳисобланган ЯҲМ 3,8 % га камайди ва 6 259,5 минг

сўмни ташкил этди.

Тошкент вилоятида ЯҲМ 23 525,3 млрд.сўмни ташкил этди ва 2016

йил билан таққослаганда 3,1 % га ўсди. ЯҲМ нинг ўсиши ҳудуд

иқтисодиётининг асосий тармоқларидаги ижобий ўсиш суръатлари билан

боғлиқ. Жумладан: қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалигида – 100,8 % (ЯҲМ

таркибидаги улуши – 23,1 %), саноатда – 103,0 % (38,7 %), қурилишда –

100,5 % (3,7 %), хизматлар соҳасида – 103,8 % (34,5 %) ўсиш суръатлари

кузатилди. Аҳоли жон бошига ЯҲМ 1,8 % га ўсди ва 8 268,1 минг сўмни

ташкил этди.

Фарғона вилоятида ЯҲМ 4,0 % га ўсди ва 16 773,1 млрд.сўмни

ташкил этди. ЯҲМ нинг ўсиши ҳудуд иқтисодиётининг асосий

тармоқларидаги ижобий ўсиш суръатлари билан боғлиқ. Ўсиш суръати

қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалигида – 103,3 % (ЯҲМ таркибидаги улуши –

23,4 %), саноатда – 102,0 % (24,6 %), қурилишда – 105,9 % (6,2 %), хизматлар

соҳасида – 105,1 % (45,8 %) ни ташкил этди. Аҳоли жон бошига ЯҲМ 4669,0

минг сўмни ташкил этди ва 2016 йилга нисбатан 2,4 % га ўсди.

Хоразм вилоятида ЯҲМ 8 232,9 млрд.сўмни ташкил этди, бу эса 2016

йилга нисбатан 4,5 % кўпдир. ЯҲМ нинг ўсиши қишлоқ, ўрмон ва балиқ

хўжалиги – 100,1 % (ЯҲМ таркибидаги улуши – 30,4 %), саноат – 113,2 %

(17,3 %), қурилиш – 100,0 % (7,2 %) ва хизматлар соҳасидаги – 105,2 % (45,1

%) ўсиш суръатлари билан боғлиқ. Аҳоли жон бошига ҳисобланган ЯҲМ 2,8

% га ўсди ва 4 597,6 минг сўмни ташкил этди.

Тошкент шаҳрида ЯҲМ 38 642,9 млрд.сўмни ташкил этди, бу эса 2016

йилга нисбатан 8,0 % юқори. ЯҲМ ўсишининг асосий омиллари бўлиб,

саноат – 106,9 % (ЯҲМ таркибидаги улуши – 32,2 %), қурилиш – 110,9 % (7,4

%) ва хизматлар соҳасидаги – 108,4 % (60,4 %) ижобий ўсиш суръатилари

ҳисобланади. Аҳоли жон бошига ҳсиобланган ЯҲМ 6,4 % га ўсди ва 15 805,5

минг сўмни ташкил этди.

Иқтисодий фаолият турлари бўйича 2017 йил 1 январ ҳолатига

республикада фаолият кўрсатаётган 268,4 мингта юридик шахснинг (фермер

ва деҳқон хўжаликларидан ташқари) 43,5 мингтаси саноат, 22,1 мингтаси

қурилиш, 18,3 мингтаси қишлоқ, ўрмон ва балиқ хўжалиги, 61,7 мингтаси

савдо, 10,9 мингтаси ташиш ва сақлаш, 15,5 мингтаси яшаш ва овқатланиш

хизматлари, 6,4 мингтаси ахборот ва алоқа, 11,3 мингтаси кўчмас мулк билан

оператсиялар, 11,9 мингтаси профессионал, илмий ва техник фаолият, 19,8

мингтаси таълим, 8,2 мингтаси соғлиқни сақлаш ва ижтимоий хизматлар

кўрсатиш ҳамда 38,8 мингтаси бошқа фаолият турлари ҳиссасига тўғри

келади.

15.1-диаграмма

Фаолият кўрсатаётган реал сектор корхоналарининг фаолият турлари

бўйича сони

Ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ўртасидаги тафовут

ушбу ҳудудларда истиқомат қилувчи аҳоли турмуш даражасига ҳам ўз

таъсирини кўрсатади. Жумладан, республикамиз ҳудудлари аҳолисининг пул

даромадлари ва истеъмол харажатлари ҳам бир-биридан миқдоран кескин

фарқ қилади.

3. Иқтисодий ўсишда давлат ҳудудий дастурларининг ўрни

Мамлакатнинг келгусида ҳудудий ривожланиш форматини аниқлаб

берувчи асосий вазифалар қуйидагилардан иборат: Қишлоқ ҳудудларидан

шаҳар ва шаҳар типидаги қишлоқларга миграция оқимининг кучайиши.

Ўзбекистон аҳоли сони ўсишининг юқори суръати (айниқса қишлоқ

ҳудудларда) билан ажраб туради (1.3-1.7%). 2030 йилга келиб Ўзбекистон

аҳолиси сони 37.7 млн. кишини ташкил қилади, бу кўрсаткич 2013 йил

кўрсаткичидан 22% га юқори. Ҳозирги кундаги аҳоли яшаш ҳудудларининг

географик таркибини сақланиб турилиши шароитида, асосий ишчи кучининг

ўсиш кўрсаткичи қишлоқ ҳудудларига тўғри келади. 2025 йилга келиб

қишлоқ ҳудудларида керагидан ортиқ ишчи кучи 7 млн. га етиши мумкин. Бу

вазият миграция оқимини кучайишига сабаб бўлади.

(ички ва ташқи), урбанизация жараёнини кескинлаштиради ва

шаҳарларда бандлик муаммоларини юзага келтиради. Алоҳида минтақаларда

саноат ишлаб чиқариш жамланишининг кучайиши. Асосий саноат

потенциали Андижон, Қашқадарё, Навои, Тошкент вилоятлари ва Тошкент

шаҳрига тўғри келади. Ушбу минтақалардаги корхоналар томонидан ишлаб

чиқарилаётган умумий маҳсулот ҳажми мамлакат саноат ишлаб чиқариш

маҳсулотининг 66.2% ини ташкил қилади. Айниқса, охирги беш йил ичида

пойтахтнинг, йирик мегаполис сифатида нафақат ишлаб чиқариш кучининг

жамланишида (21.1%), балки молия ва инвестиция борасидаги (14.7%) роли

сезиларли даражада кучайди. Бу билан бирга, Жиззах, Сирдарё, Хоразм,

Сурхандарё вилоятлари ва Қорақалпоғистон Республикасининг ишлаб

чиқариш маҳсулотининг умумий ҳажми бутун республика ишлаб чиқариш

ҳажмининг 13.5% ини, ялпи ички маҳсулоти эса 15.3% ни ташкил этади.

Ваҳоланки, юқорида кўрсатилган вилоятларда мамлакат жами аҳолисининг

25.3% истиқомат қилади. Айрим минтақаларда ўсишдаги кескин силжиш ва

бошқаларининг орқада қолиши, минтақаларда ривожланишдаги

дисбаланснинг кучайишига олиб келади. Индустриализация самарасини

кенгайтириш заруратлари. Бир региондаги индустриализация жараёнига

стимул бераётган “ўсиш полюсини” шакллантириш борасидаги сиёсат

ҳозирча олинган самараларни бошқа регионларга тарқатиш имкониятини

бермаяпти. Ҳисобларга кўра, катта ҳажмдаги ишлаб чиқаришдан келаётган

самара асосан шу саноат тармоғи ичида қолаяпти, ва бошқа турдаги

тармоқларнинг ривожланиши учун етарли импульс бера олмаяпти. Уларнинг

янги иш ўринларини очиш ва аҳоли даромадининг ўсишини

шакллантиришдаги айни босқичдаги ҳиссаси минимал даражада. Сўнгги

йиллар давомида Навои вилоятининг мамлакатнинг ишлаб чиқаришдаги

умумий ҳажми ҳиссаси 11.2 дан 9.8% га камайди. Янги шаҳар

агломерацияларини, улар атрофида ўрта ва кичик шаҳар тизимларисиз,

шакллантириш сиёсатининг давом эттирилиши – иккинчи даражанинг “ўсиш

полюслари”, марказ шаҳарларда мамлакатнинг молиявий, меҳнат ва

интеллектуал ресурсларини юқори кўрсаткичларда жамланишига, ва унинг

натижасида, ҳудудий ривожланишдаги нуқсонларга олиб келиши мумкин.

Реал сектор иқтисодиётини изчил ривожланишига ишлаб чиқаришни

модернизация қилиш, техник ва технологик янгилашда ҳудудларини

ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш ва ҳудудий инвестиция

дастурларининг амалга оширилиши ҳам ижобий таъсир кўрсатмоқда.

Ҳудудий дастурларни қабул қилиниши ва бажарилиши орқали:

- мавжуд табиий ресурсларни комплекс ва самарали ўзлаштириш,

ҳар бир туманнинг иқтисодий салоҳиятидан тўлиқ фойдаланиш,

шунингдек хорижий инвестициялар ҳажмларини кўпайтириш

ҳисобига ялпи минтақавий маҳсулотнинг ўсишини таъминлайдиган

минтақавий иқтисодиётни барқарор юқори суръатларда ўсишига

эришилади;

- замонавий қайта ишловчи ишлаб чиқаришларни ташкил этиш,

ишлаб чиқариш қувватларини модернизация қилиш ва технологик

жиҳатдан қайта жиҳозлашни давом эттириш, биринчи навбатда,

аҳолининг бандлик даражаси паст ва дотацияда бўлган туманларда

рақобатбардошли маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ўзлаштириш

ҳисобига ялпи ҳудудий маҳсулот ҳажмида саноат корхоналари улуши

ошаши;

- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни, айниқса қишлоқ

жойларда жадал ривожлантиришни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш,

кичик бизнеснинг ялпи минтақавий маҳсулотдаги улушини ошиши

ҳамда шу асосда доимий иш ўринлари ва барқарор даромад манбалари

яратиш ҳисобига аҳоли бандлиги муаммоларини ҳал этилади;

- хизматлар кўрсатиш ва сервис соҳасида, айниқса қишлоқ

жойларда тадбиркорлик ташаббусларини янада кенгайтириш учун

қулай шарт-шароитлар яратиш, унинг ялпи ҳудудий маҳсулот

таркибидаги улушининг кўпайишига эришилади.

Ҳудудларда реал секторни давлат томонидан тартибга солиш ва

ривожланишини рағбатлантиришда эркин иқтисодий зоналарнинг ўрни

катта. Эркин иқтисодий зоналар, технопарклар ва кичик саноат зоналарини

ташкил этиш ва фаолияти самарадорлигини ошириш муҳимдир.

15.1-расм. Ўзбекистон Республикасида ташкил этилган ва этилаётган

эркин иқтисодий зоналар (ЭИЗ)

Давлатимиз раҳбарининг 2016 йил 26 октябрдаги “Эркин иқтисодий

зоналар фаолиятини фаоллаштириш ва кенгайтиришга доир қўшимча чора-

тадбирлар тўғрисида”ги фармонига мувофиқ ушбу зоналар учун янада қулай

шарт-шароитлар яратилди.

Бугунги кунда мамлакатимизда 14 та эркин иқтисодий зона фаолият

юритмоқда. «Навоий», «Ангрен», «Жиззах», «Ургут», «Ғиждувон», «Қўқон»

ва «Ҳазорасп» эркин иқтисодий зоналарида умумий қиймати 486 миллион

долларга тенг 62 лойиҳа амалга оширилган, 4 минг 600 дан ортиқ иш ўрни

яратилган. Фармацевтика соҳасига ихтисослашган «Нукус-фарм», «Зомин-

фарм», «Косонсой-фарм», «Сирдарё-фарм», «Бойсун-фарм», «Бўстонлиқ-

фарм», «Паркент-фарм» сингари 7 янги эркин иқтисодий зонани

ривожлантириш бўйича изчил ишлар олиб борилмоқда.

Бугунги кунгача ушбу зоналарда умумий қиймати 535 миллиард сўмга

тенг 1021 лойиҳа амалга оширилган, 9 минг 600 дан зиёд иш ўрни яратилган.

Лойиҳалар доирасида нафақат ички, балки ташқи бозорда ҳам харидоргир

бўлган енгил саноат, кимё, озиқ-овқат маҳсулотлари, электр техникаси

буюмлари, замонавий қурилиш материаллари, мебель ва бошқа тайёр

маҳсулотлар ишлаб чиқарилмоқда. Бундан ташқари, 248 лойиҳани амалга

ошириш натижасида 11 минг янги иш ўрни яратиш режалаштирилмоқда.

Мамлакатимиз ҳудудлари ижтимоий-иқтисодий ривожланиши

ўртасидаги тафовутларга барҳам беришнинг энг самарали усулларидан бири

жойларида, айниқса, қишлоқларда кичик ва хусусий тадбиркорлик

корхоналарини ривожлантириш ҳисобланади. Қишлоқ жойларида кичик ва

хусусий тадбиркорликнинг тараққий топиши қишлоқ аҳолисини янги иш

ўринлари билан таъминлаш, қишлоқ хўжалигидаги ортиқча ишчи кучини

ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳаларига жалб этиш, маҳаллий хом ашё

ресурсларидан самарали фойдаланишга ижобий таъсир кўрсатади.

Муҳокама учун саволлар

1. Минтақавий сиёсат нима?

2. Минтақавий сиёсатнинг асосий мақсадларини кўрсатиб беринг.

3. Иқтисодий ҳудудларни комплекс ривожлантиришнинг аҳамиятини

тушунтириб беринг.

4. Эркин иқтисодий ҳудудларни шакллантиришнинг моҳиятини очиб

беринг.

5. Эркин иқтисодий ҳудудларни жойлаштириш принцинларини

тушунтириб беринг.

16-МАВЗУ. ДАВЛАТНИНГ ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРДАН

ФОЙДАЛАНИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ВА

ЭКОЛОГИЯ СОҲАСИДАГИ СИЁСАТИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Бу мавзу табиий ресурслардан оқилона

фойдаланишнинг назария асослари очиб бериш, давлатнинг экология сиёсати

ва унинг асосий йўналишлари ўрганиш ҳамда Ўзбекистонда табиатдан

фойдаланиш ва атроф-муҳитни ҳимоя қилишнинг ўзига хос хусусиятлари

таҳлил этишга бағишланган.

1. Табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг назария асослари.

2. Давлатнинг экология сиёсати ва унинг асосий йўналишлари.

3. Ўзбекистонда табиатдан фойдаланиш ва атроф-муҳитни ҳимоя

қилишнинг ўзига хос хусусиятлари.

1. Табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг назария асослари

Ўзбекистон Республикасида экологик сиёсат қатор концептуал

тамойилларга асосланган. Табиий ресурслардан фойдаланиш билан боғлиқ

муносабатлар бир қатор қонун ҳужжатлари билан тартибга солинган.

Чунончи, 1992 йил 9 декабрда қабул қилинган "Табиатни муҳофаза қилиш

тўғрисида"ги Қонуннинг 16-моддасига мувофиқ, "Табиатдан фойдаланишга

атроф табиий муҳитни яшаш учун яроқли ҳолда сақлаш, табиий

ресурслардан белгиланган тегишли нормативлар доирасида фойдаланиш ва

қайта тикланадиган ва қайта тикланаётган табиий ресурслар қайта

тикланишини таъминлаш шарти билан" йўл қўйилади.

Ҳеч қайси тирик мавжудот табиатдан фойдаланмасдан ҳаёт кечира

олмайди. Ўз навбатида, бу ҳолат экологик тизимларни ушлаб турувчи

зарурий жараёнлар туркумига киради. Бир сўз билан айтганда, инсон ҳаёти,

унинг равнақи, жамият ривожи табиий ресурслардан фойдаланишга боғлиқ.

Ер куррасида экологик инқироз ҳудудларининг кенгайиши, турли

касалликларнинг кўпайиши ХХ асрнинг иккинчи ярмига келиб кишилар

эътиборини табиатга қаратишга мажбур этди. Дунё мамлакатларида

табиатдан оқилона фойдаланиш, уни асрашга қаратилган бир қатор қонунлар

қабул қилинди.

Юридик адабиётларда табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш

тушунчасига турлича ёндашилади. Жумладан, ҳуқуқшунос олим Ш.

Файзиевнинг фикрича, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш деганда,

жамият аъзоларининг ўз эҳтиёжларини қондириш мақсадида табиатнинг

фойдали қисмларини ўзлаштириши тушунилади. Ёки табиий ресурслардан

оқилона фойдаланиш — жамиятнинг турли эҳтиёжларини қондириш

мақсадида ер, ер ости бойликлари, сув ресурслари, атмосфера ҳавоси,

ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидан фойдаланишга қаратилган давлат дастур ва

режалари, қонун ҳужжатлари қоида-талаблари йиғиндисидан иборат.

Кейинроқ олим бу борадаги фикрларини ривожлантириб, табиий

ресурслардан оқилона фойдаланиш тушунчасини жамиятни ижтимоий-

иқтисодий, маданий соғломлаштириш эҳтиёжларини қондириш, хўжалик ва

бошқа фаолият жараёнида табиий ресурсларни муҳофазалаш талабларига

риоя қилиш, табиий ресурсларни тиклаш ва сақлашга қаратилган ижтимоий-

иқтисодий, экологик ва маданий соғломлаштириш тадбирларининг илмий

асослантирилган тизими сифатида таърифлайди.

Шуни таъкидлаш лозимки, жамият кенг кўламда норматив тартибга

солувчи воситаларга эҳтиёж сезади. Норматив тартибга солиш зарурати

ижтимоий гуруҳлар эҳтиёж ва манфаатларининг хилма-хиллиги ҳамда

уларни мувофиқлаштириш лозимлигидан келиб чиқади.

Ҳуқуқий тартибга солиш кўламини таърифлашда олимлар икки гуруҳга

ажралади. Баъзи олимлар ҳуқуқий тартибга солишда юридик нормалар фақат

ҳуқуқий муносабатлар (шакли, модели) орқали таъсир этади, деб

ҳисоблайдилар. Ушбу нуқтаи назарни илгари сурувчи муаллифлар субъектив

ҳуқуқ ва юридик мажбуриятларнинг мавжудлигини мутлақ ва нисбий

ҳуқуқий муносабатлар мавжудлиги билан боғлашади. Профессорлар

С.Алексеев ва Н.Матузовлар ҳуқуқий тартибга солиш ҳуқуқий муносабатлар

орқали амалга ошади, деган фикрни қувватлаб, абсолют ва нисбий ҳуқуқий

муносабатларга "умумий ҳуқуқий муносабатлар"ни ҳам қўшадилар. Бироқ

ҳуқуқий тартибга солиш фақат ҳуқуқий муносабатлар билан чегаралаб

қўйилса, унинг тартибга солиш доираси торайиши мумкин.

Иккинчи гуруҳ олимларнинг фикрича, ҳуқуқий тартибга солиш ҳуқуқий

муносабатлар доирасидан ташқарига чиқади. Бундай ёндашув сўнгги

йилларда илмий жамоатчилик томонидан устувор нуқтаи назар сифатида тан

олинмоқда. Масалан, академик Ш.Ўразаев, профессорлар З.Исломов,

М.Файзиев, У.Тожихонов, С.Братусь, А.Мицкевич ва бошқалар субъектив

ҳуқуқ ҳуқуқий муносабатдан ташқарида ҳам мавжудлигини ишонарли тарзда

исбот қиладилар.

Конституциямизда Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Вазирлар

Маҳкамасининг ваколатлари ҳам белгиланган бўлиб, ушбу нормалар мазкур

органларнинг экология соҳасидаги ваколатларининг ҳуқуқий мақомини

белгиловчи миллий қонун ҳужжатларининг ривожланиши учун асос бўлади.

Умумий конституциявий нормаларнинг аҳамияти яна шу билан

белгиланадики, биринчидан, уларда экологик муносабатлар тўғридан-тўғри

тартибга солинмаган; иккинчидан, ушбу нормалар экологик қонунчиликнинг

шаклланиши ва ривожланишида муҳим аҳамиятга бўлган асосий қоидаларни

белгилаб беради.

Шу ўринда америкалик ҳуқуқшунослар мамлакат Конституциясини

экология ҳуқуқи нормалари шаклланадиган ҳуқуқий тизим учун асос бўлиб

хизмат қилувчи “билвосита манба” сифатида таърифлайдилар. АҚШнинг

экологик қонунчиликни ишлаб чиқишда инобатга олиниши лозим бўлган

барча умумий конституциявий нормаларини уч йирик гуруҳга ажратишимиз

мумкин: 1) атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида ҳуқуқий

тартибга солишни амалга ошириш бўйича Конгресс ваколатларини

белгиловчи нормалар; 2) ушбу ваколатни чегараловчи нормалар; 3) атроф

табиий муҳитни муҳофаза қилиш соҳасини ҳуқуқий тартибга солишга таъсир

кўрсатиши мумкин бўлган фуқароларнинг ҳуқуқларига оид нормалар. АҚШ

экологик қонунчилигида асосий ўринни конституциявий қоидаларни суд

шарҳи эгаллайди ҳамда у экологик муносабатларни ҳар қандай соҳада

қўллашни назарда тутади.

АҚШ Конституциясидан фарқли равишда мамлакатимиз Асосий

қонунида ижтимоий-сиёсий тусдаги нормалар билан бир қаторда атроф

табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан фойдаланишни

тартибга солувчи махсус экологик меъёрлар ҳам мавжуд. Чунончи,

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг махсус экологик нормалари

тизими қуйидагича: фуқароларнинг экологик бурчи (50-модда); мулкдан

фойдаланишнинг экологик талаблари (54-модда); давлат экологик сиёсатини

амалга ошириш принципларини белгилаб берувчи нормалар (55-модда);

маҳаллий ҳокимият органларининг экология соҳасидаги ваколатлари (100-

модда).

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 50-моддасига мувофиқ,

фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга

мажбурдирлар. Ушбу норманинг аҳамияти шу билан белгиланадики, унда

биринчидан, фуқароларнинг экологик бурчи Конституция даражасида

мустаҳкамланган; иккинчидан, атроф табиий муҳит тушунчасининг юридик

мазмунидан келиб чиқиб, Конституциянинг ушбу нормаси нафақат

фуқароларнинг табиатни муҳофаза қилиш, балки табиий ресурслардан

оқилона фойдаланиш мажбуриятини ҳам назарда тутади.

Асосий Қонунимизнинг 54-моддасида белгиланишича, мулкдор

мулкига ўз хоҳишича эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф

этади. Мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги,

фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан

қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт.

Ушбу норманинг ўзига хос хусусияти шундаки, унда мулк ҳуқуқи,

хусусан табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқи мазмунини белгиловчи

мулкдор ваколатлари тартибга солинган ҳамда бундай хўжалик ва ишлаб

чиқариш фаолияти атроф табиий муҳитга зарар етказмаслиги каби талаб

мустаҳкамланган.

Давлат экологик сиёсатининг асослари Ўзбекистон Республикаси

Конституциясининг 55-моддасида ўз аксини топган. Унга кўра, ер, ер ости

бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар

умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат

муҳофазасидадир. Ушбу конституциявий норма давлат экологик

фаолиятининг қуйидаги асосий принципларини ифодалайди:

Биринчидан, республика табиий ресурслари умуммиллий бойлик

ҳисобланади, яъни юридик маънода улар халқ мулкини ташкил этади ҳамда

улар номидан давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари қонунда

белгиланган ваколатлари доирасида иш юритади.

Иккинчидан, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш зарур.

Экология ҳуқуқида оқилона деганда, табиий ресурслардан экологик

норматив ва стандартларга қатъий риоя этган ҳолда фойдаланиш

тушунилади.

Учинчидан, табиат объектлари ва ресурслари давлат томонидан

қўриқланади. Бу давлат табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва

муҳофаза қилишни таъминлашини ҳамда жисмоний ва юридик шахсларнинг

экологик ҳуқуқ ва манфаатларига, шунингдек экологик ҳуқуқ-тартиботга

риоя этилишини кафолатлашини англатади.

Конституциямизнинг 100-моддасида эса, маҳаллий давлат ҳокимияти

органларининг асосий ваколатлари саналган бўлиб, ушбу вакиллик

органлари фаолиятининг устувор йўналиши сифатида ўз ҳудудида “атроф

табиий муҳитни муҳофаза қилиш” бўйича ваколатлари мустаҳкамланган.

Ушбу норманинг аҳамияти ва зарурияти қуйидагиларда намоён бўлади:

биринчидан, у атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш бўйича асосий

вазифаларни белгилаб беради; иккинчидан, барча даражадаги ҳокимларга ўз

ҳудуди доирасида экологик қонунчиликка риоя этилиши борасида шахсан

жавобгарлик маъсулиятини юклайди.

Ҳуқуқий тартибга солиш жараёни ижтимоий муносабатларга ҳуқуқий

таъсир этиш, уларни амалга ошириш, ривожлантириш ва

такомиллаштиришнинг қатъий белгиланган тартибидир. Ҳуқуқий тартибга

солиш ҳам ҳар қандай ижтимоий жараён сингари бошланиш ва ниҳояланиш

нуқталарига эга. Бу жараён давлат томонидан хуқуқий нормалар яратишдан

бошланади.

Хулоса ўринда шуни таъкидлаш лозимки, табиий ресурслардан

фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишда норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар

алоҳида аҳамият касб этади. Қолаверса, табиий ресурслардан оқилона

фойдаланиш ва уларнинг ҳуқуқий муҳофазасини таъминлашда аҳолининг

ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини ошириш муҳим аҳамият касб этади.

2. Давлатнинг экология сиёсати ва унинг асосий йўналишлари

Халқаро экологик сиёсат глобаллашувни детерминлаштирувчи

омиллар ва тарихий ривожланиш босқичлари туркумлаштирилган, яъни

унинг биринчи босқичида – локал, миллий, ҳудудий даражаларда тўпланган

экологик сиёсат тажрибалари ижодий умумлаштирилади ва муайян

геоэкологик макон учун оптимали, маъқули танланади. Бу босқичда

репродуктив экологик сиёсат рационаллиги, табиатни муҳофаза қилиш

амалий фаолиятнинг конкретлиги ва прагматиклиги алоҳида аҳамиятга эга

эканлиги;

иккинчи босқичда – миллий экологик сиёсатнинг халқаро экологик

сиёсий муносабатларга интеграциялашишнинг бошқариш субъектига

айланиши, глобал институционал тизимдаги ўрни ва мақоми

мустаҳкамланиши, миллий экологик сиёсат индивидуаллигининг

“ижтимоийлашуви” муайян давлатларнинг миллий экологик сиёсатларини

унификациялаштириш ва глобал моделга мослаштириш имкониятининг

яратилиши;

учинчи босқичда – миллий давлатлар экологик сиёсатининг (ҳатто,

айрим соҳаларда) глобал сиёсат моделига ва стандартига айланиши шу

соҳада етакчилик (лидерлик) позициясининг кучайиши, экологик сиёсат

билан шуғулланувчи: менежерлар, маркетинг мутахассислари, раҳбарларини

тайёрлашнинг муқобил фалсафаси – назарияси ва методологиясини

такомиллаштириш зарурияти назарий асосланган.

Глобал экологик сиёсат бошқарувини шу кўрсатилган босқичлар ва

йўналишларда таҳлил қилиш, уни яхлит система сифатида таърифлашга асос

бўлади. Яъни халқаро экологик сиёсатни бошқаришнинг глобал

институционал тизими функцияси – турли давлатларнинг табиий

атрофмуҳитни муҳофаза қилиш миллий сиёсатини умуминсоният

эҳтиёжларига, манфаатларига, биосфера экологик мувозанатини сақлаш

талабларига мос равишда ташкиллаштириш ва назорат қилиш стратегиясини

ишлаб чиқиш, уни амалга ошириш усулларини, воситаларини демократик

тамойилларга, қонуний-ҳуқуқий асосларга, гуманистик ахлоқий нормаларга

бўйсундиришдан иборатлиги илмий таҳлил қилинган.

Халқаро экологик сиёсий муносабатларни бошқаришнинг шаклланиш

ва глобаллашиш даражалари таҳлил қилинса хулосалари қуйидагилардан

иборат:

биринчидан, халқаро экологик ижтимоий-сиёсий муносабатларнинг

глобаллашувини бошқариш умуминсоният манфаатларига мос бўлиб, унинг

самарадорлиги жамият барқарор тараққиёти шарти сифатида барча

ижтимоий-иқтисодий соҳаларини умумий мақсад доирасида

интеграциялаштириш даражасига боғлиқдир;

иккинчидан, ҳар қандай давлатда миллий экологик сиёсатни амалга

оширувчи институционал тизимнинг структуравий элементлари

ривожланиши ва уларнинг функционал уйғунлашуви жамият

ижтимоийсиёсий муносабатлари демократлашуви характерига мос келади ва

уни намоён қилади;

учинчидан, халқаро экологик сиёсат глобаллашуви миллий

давлатларнинг барқарор тараққиёти эҳтиёжларидан келиб чиқади ва унга

интеграциялашуви учун имконият – адаптацион муҳит яратади;

тўртинчидан, глобал геоэкологик сиёсат институционал тизими

шаклланиши ва уни бошқариш субъектларининг фаоллик даражаси объектив

шарт-шароитларни эътиборга олишни ва субъектив омилларни

ривожлантиришни тақозо қилади;

бешинчидан, халқаро экологик ижтимоий-сиёсий муносабатларни

бошқаришнинг глобаллашуви миллий ва умуминсоний манфаатларни

уйғунлаштиришдан иборат бўлиб, миллий ва худудий манфаатлар

индивидуаллиги ҳамда мустақиллиги шартли ҳамда нисбий характер касб

этади.

Ҳозирги даврда, умуман дунёда ижтимоий, иқтисодий, сиёсий,

маданий жараёнлар интеграцияси, хусусан халқаро экологик муносабатлар

глобаллашуви жараёнларини жаҳон ҳамжамияти томонидан бошқариш

институционал тизимини структуравий-функционал, комплекс-системали,

таҳлил қилишнинг назарий-методологик масалаларига эътибор кучаймоқда.

Халқаро экологик сиёсий муносабатларни бошқариш: биринчидан,

глобал экологик сиёсатни бошқариш институтлари шаклланиши объектив

жараён бўлиб, бутун инсониятнинг эҳтиёжи, мақсади ва манфаатларига

мосдир; иккинчидан, экологик сиёсатнинг институционал тизими ва унинг

функциялари демократик тамойилларга асослангандагина умуминсоният

мақсадларига мувофиқлигини намоён қилади; учинчидан, миллий,

минтақавий ва глобал экологик сиёсатни бошқариш субъектлари

фаолиятларининг функционал мувофиқлашиш даражаси, унинг

самарадорлигини таъминлайди; тўртинчидан, глобал экологик сиёсатни

бошқаришнинг турли шакллари ва муқобил йўналишлари ўртасидагифаолият

мувофиқлиги: объектив шарт-шароитларга, субъектив омиллар ролига

боғлиқ бўлади. Ўз навбатида юқорида кўрсатилган шартларнинг миллий ва

минтақа давлатларида оқилона ташкиллаштирилиши глобал сиёсатни

бошқаришга фаол таъсир кўрсатади.

Юқоридагиларга асосан қуйидаги фикрлар бериш мумкин:

биринчидан, жамият тарққиётининг ҳозирги босқичида, глобал

геоэкологик маконда, биосфера барқарор мувозанатини таъминлашнинг

объектив қонуниятларини илмий билиш асосида халқаро экологик сиёсий

муносабатларни бошқариш назарияси ва муқобил таълимотлари шаклланиб,

уларнинг интеграциялашув ва унификациялашув тенденцияси кузатилмоқда;

иккинчидан, халқаро экологик муносабатларни бошқаришнинг

шаклланган глобал институционал тизими миллий давлатларда табиий

атроф-муҳитни муҳофаза қилиш сиёсий фаолияти стратегияси ва

тактикасини моделлаштиришга умумметодологик асос бўлиб, уларни

стандартлаштиришга хизмат қилади;

учинчидан, глобал экологик сиёсий муносабатларни бошқариш тизими

инсониятнинг барқарор биосфера табиий муҳитида яшаш эҳтиёжлариасосида

шаклланиб, цивилизация келажагини таъминлаш омилига ва халқаро

ижтимоий-сиёсий муносабатларни интеграциялаштирувчи потенциал

имкониятга айланмоқда;

тўртинчидан, халқаро экологик сиёсий муносабатлар структураси ва

уни глобал бошқариш жараёнида, ҳар бир давлатнинг табиий атроф-муҳитни

муҳофаза қилиш стратегик ғояларини амалиётга жорий қилиш фаолияти

доимий модернизациялашиб, функционал йўналишларини конкретлаштириб

бориши тарихий давр тақозосидир;

бешинчидан, глобал экологик сиёсий муносабатларни оқилона

бошқариш дунё экологик манзараси контурларини “паспортлаштириш”

орқали миллий давлатларнинг табиий атроф-муҳитни муҳофаза қилиш

сиёсати моделини шакллантириш, уларни амалга оширишга моддий-техник,

интеллектуал жиҳатлардан ёрдам беришга боғлиқдир.

Ўзбекистоннинг халқаро экологик сиёсий муносабатларни бошқаришда

иштироки: биринчидан, миллий экологик сиёсатнинг глобал геоэкологик

сиёсатга интеграциялашуви, унинг мослашиш потенциалига, функционал

унификациялашиш имкониятига; иккинчидан, глобал экологик сиёсатнинг

маҳаллий, миллий ва ҳудудий муаммоларни ҳал қилишга дифференциал

ёндашиб, конструктив воситалардан ва оқилона усуллардан фойдаланишига;

учинчидан, миллий ижтимоий-сиёсий муносабат йўналишларини халқаро

экологик барқарор тараққиёт эҳтиёжлари ва манфаатларига

мувофиқлаштиришнинг қонуний-ҳуқуқий асосларини яратишга;

тўртинчидан, глобал геоэкологик сиёсатни бошқариш институционал

тизимининг вазият ва шароитга қараб оператив ўзгаришига,

модернизациялашувида давлат иштирокини кучайтиришида; бешинчидан,

халқаро экологик сиёсий муносабатлар тарихи, мавжудлик ҳолати,

ривожланиш тенденцияси ҳақидаги объектив ахборотларни, махаллий

аҳолига трансформация қилиш усуллари, воситаларига боғлиқдир.

Ўзбекистонда миллий экологик сиёсатни ислоҳ қилиш ва

демократиялаштириш муаммоларини, халқаро экологик сиёсий

муносабатларни глобал бошқариш тизимига интеграциялашиш

хусусиятларини, миллий, минтақавий ва глобал экологик сиёсий

муносабатларни бошқариш институтлари фаолиятларини функционал

уйғунлаштиришнинг истиқболдаги вазифаларини, глобал экологик сиёсий

ташкилотлар тизимини илмий ташкил қилиш ва бошқаришни

оптималлаштиришга учун:

биринчидан, Ўзбекистонда миллий экологик сиёсатни

модернизациялаштириш умумий ижтимоий-сиёсий ислоҳотларнинг таркибий

йўналиши бўлиб, унинг халқаро экологик сиёсий муносабатларни бошқариш

тизимига интеграциялашуви мураккаблиги: маҳаллий, миллий, ҳудудий ва

глобал геоэкологик макон хусусиятларини аниқлашни, вазиятини объектив

баҳолашни, стратегик мақсади ва тактик вазифаларини конкретлаштиришни

ва бажариш усул-воситаларини такомиллаштиришни тақозо қилмоқда;

иккинчидан, глобал экологик сиёсий муносабатларни бошқариш

субъектларининг горизонтал ва вертикал йўналишлардаги сиёсий

фаолиятларини уйғунлаштириб, уни бошқаришнинг интегратив тизимини

шакллантириш ҳамда глобаллашувини таъминлаш миллий экологик сиёсат

институционал тизимини демократиялаштириш ва модернизациялаштириш

жараёнини жаҳон стандартларига мослаштириб, функционал уйғунлаштириш

зарур;

учинчидан, ҳар бир давлатнинг суверинитети, миллий экологик сиёсати

мустақиллиги, халқаро экологик сиёсий муносабатларда эркинлик, тенглик,

ихтиёрийлик тамойилларига асосланган миллий манфаатларини ҳимоя

қилиш шарт-шароитларини, қонуний-ҳуқуқий асосларини яратиш миллий

экологик сиёсат институтларини глобал бошқариш тизимига

интеграциялаштириш имконияти сифатида баҳоланиши керак;

тўртинчидан, миллий ва минтақавий экологик сиёсатнинг

“ижтимоийлашуви”, уларнинг интеграциялашуви ва глобаллашувида намоён

бўлади ва миллий давлатларнинг халқаро экологик сиёсий

муносабатларнибошқариш институционал тизимига интеграциялашиш

имкониятлари бошқа соҳалардаги ривожланиш даражаларига боғлиқ бўлади;

бешинчидан, Марказий Осиё давлатлари экологик сиёсатини глобал

бошқариш тизимига уйғунлаштириш минтақадаги геоэкологик вазиятни

соғломлаштиришга муқобили бўлмаган стратегик вазифадир. Бу эса минтақа

давлатлари экологик сиёсий муносабатларини глобал бошқаришнинг махсус

қонуний-хуқуқий асосларини ва уларни амалиётга жорий қилиш

институционал тизимини такомиллаштиришни тақозо қилмоқда.

Ҳар қандай давлатнинг миллий экологик сиёсати умуминсоният

эҳтиёжларидан келиб чиққан ва манфаатларига мос бўлиб, унинг

самарадорлиги, бир томондан, жамиятнинг барча ижтимоий-иқтисодий

соҳаларини умумий мақсад доирасида интеграциялаштириш даражасига

боғлиқдир. Иккинчи томондан эса, миллий экологик сиёсатни амалга

оширувчи институционал тизим структуравий элементларининг функционал

уйғунлашуви ижтимоий-сиёсий муносабатларни демократик тамойиллар

асосида модернизациялаштириш характерига мос келади ва уни намоён

қилади.

Халқаро экологик сиёсий муносабатларни бошқариш

институтларининг функционал глобаллашуви миллий давлатлар барқарор

тараққиёти эҳтиёжларидан келиб чиқади ва уни қондириш учун шарт-

шароит, имконият яратиши миллий, минтақавий ва умуминсоний

манфаатларни уйғунлаштиришдан иборат бўлиб, уларнинг геоэкологик

стратегияси ва уни амалга ошириш тактикаси индивидуаллиги ҳамда

мустақиллиги шартли ҳамда нисбий характер касб этади.

Халқаро экологик сиёсий муносабатлар глобаллашуви ва уни

бошқаришнинг институционал тизимини шакллантиришда субъектлари

фаоллик даражасини белгиловчи объектив шарт-шароитларни, хусусан,

давлатларнинг геоэкологик макон хусусиятларига мос стратегиясини,

инфраструктураси ва коммуникациясининг техник-технологик

имкониятларини, молиявий-иқтисодий ресурсларини, ахборот таъминотини,

интеллектуал потенциалини ва бошқа субъектив омилларни эътиборга олиш

зарур.

Халқаро экологик муносабатларни глобал бошқаришда айрим

давлатларнинг сиёсий пассивлиги, инертлиги ёки гегемонликка интилиши

(асосан, табиий атроф-муҳитни ифлослантирувчи моддаларни бошқа

мамлакатлар ҳудудига жойлаштириши – “экологик агрессияси”), муқаррар

равишда, муайян ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, мафкуравий манфаатларга

асосланади ва улар халқаро экологик сиёсий муносабатларни бошқариш

сиёсатининг интеграциялашувига тўсиқ ҳисобланади.

Миллий, минтақавий ва халқаро экологик сиёсий муносабатларни

глобал бошқариш институционал тизимларининг ривожланиши жамият

ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий-ахлоқий ҳаётининг

бошқасоҳаларини бошқариш самарадорлиги билан корреляцион боғлиқ

бўлиб, улар бир-бирини функционал жиҳатдан тўлдирувчи асос ва имконият

ҳисобланади.

Халқаро экологик сиёсий муносабатларни бошқариш институционал

тизими структуравий элементларининг глобал бошқаришдаги

самарадорлигини ошириш учун, ҳар бир давлат экологик сиёсатининг

стратегик вазифаларини амалиётга жорий қилиш тактикасини,

усулвоситаларини доимий модернизациялаштириб, функционал

йўналишларини конкретлаштириб бориш муҳим аҳамиятга эга.

3. Ўзбекистонда табиатдан фойдаланиш ва атроф-муҳитни ҳимоя

қилишнинг ўзига хос хусусиятлари

Бутун табиий тизим барқарор атроф муҳит шароитини, умуман

биологик ҳаёт учун, шу жумладан, инсон ҳаёти учун мақбул бўлган

шароитни яратишга хизмат қилади. Бугун, табиат – инсониятнинг бойлиги

эмас, балки уни ўраб турган табиий олам бўлиб, инсон унинг таркибий бир

қисмидир. Шу жиҳатдан олиб қараганда, инсоният табиий ресурслардан

оддий истеъмолчи сифатида фойдаланмаслиги лозимлиги яққол намоён

бўлмоқда.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан XX асрнинг сўнгги

йилларида қабул қилинган Бутунжаҳон табиат партиясида табиатнинг роли

ва унга инсоннинг муносабати тамойиллари ҳақидаги асосий қоидалар акс

эттирилган. Жумладан, инсон табиатнинг бир бўлаги ҳамда ҳаёт, энергия ва

озиқ-овқат манбаи бўлмиш табиий тизимларнинг узлуксиз фаолиятига

боғлиқ. Инсон фаолияти оқибатида табиатни ўзгартириб юбориши ҳамда

унинг ресурсларини тугатиши мумкин. Шунинг учун ҳам у атроф муҳит

мувозанати ва сифатини, шунингдек, табиий ресурсларни сақлашнинг

заруратини тўлиқ англаб етиши лозим. Ердаги ҳаётнинг генетик асоси хавф-

хатарга қўйилмаслиги керак. Тирикликнинг ҳар қандай турлари, у ёввойи

бўладими ёки хонакилаштирилганми, сақланиши лозим, ҳеч бўлмаганда

уларнинг яшаб қолиши даражасида ва бунинг учун зарур муҳит шароитини

сақлаш керак. Инсон табиий ресурслардан ҳозирги ва келгуси авлодлар

фаровон ҳаёти учун барча тур ва экотизимларни сақлаган ҳолда фойдаланиш

шароитини яратидиган кенгайтиришига имкон берувчи билимларни

эгаллаши лозим.

Бироқ, жаҳон ҳамжамияти томонидан сўнгги 30 йил ичида кўрилган

чораларга қарамасдан атроф муҳит ва инсон ҳаёти шароитининг салбий

ўзгариши тенденцияси ҳам кузатилмоқда.

Инсоннинг табиат табиий жараёнларига аралашуви атроф муҳитнинг

маълум маънода тиклаб бўлмас даражада келишига ва фожиали

оқибатларнинг пайдо бўлишига хизмат қилмоқда. Шунинг учун ҳам у атроф

муҳит мувозанати ва сифатини, шунингдек, табиий ресурсларни сақлашнинг

заруратини тўлиқ англаб етиш лозим. Ердаги ҳаётнинг генетик асоси хавф-

хатарга қўйилмаслиги керак. Ваҳоланки, биологик хилма-хиллик ва балиқ

ресурсларининг қисқариши давом этмоқда, чўлланиш янада кўпроқ унумдор

ерларни ҳамон ўз домига тортмоқда, иқлим ўзгаришининг фалокатли

оқибатлари аён бўлиб қолмоқда, табиий офатлар тез-тез такрорланиб

уларнинг хавфи ортмоқда. Ҳаво, сув ва денгиз муҳитининг ифлосланиши эса

миллионлаб инсонларни муносиб ҳаёт кечиришдан маҳрум этмоқда.

Шу муносабат билан 1972 йилда БМТнинг атроф муҳит масалаларига

бағишланган Стокгольм конференциясида 5 июнни “Бутунжаҳон атроф

муҳит куни”- деб эълон қилиниб ва шу конференцияда қабул қилинган

Декларацияда глобал экологик муаммолар, уларнинг келиб чиқиш сабаблари,

атроф муҳитни муҳофаза қилишда халқаро ҳамкорликнинг янги

йўналишлари ва унинг тамойилари баён этилган ҳамда энг асосий тамойил –

инсоннинг атроф муҳитда яшаш ҳуқуқи эълон қилинган.

Атроф муҳитни муҳофаза қилишдан кўзда тутилган мақсад инсоният

ривожланиши ва қулай атроф муҳит ўртасидаги узвийликни таъминлашдан

иборат. Бироқ, юзага келаётган экологик муаммолар чегара билмайди ва улар

глобал характерга эга бўлиб, фақат бир ёки бир неча давлатнинг саъй-

ҳаракатлари билан ўз ечимини топа олмайди. Учинчи минг йилликнинг

бошланиши иккита муҳим тенденция билан тавсифланади. Биринчидан,

бугунги тараққиёт глобал экологик муаммолар билан юзма-юз келди.

Иқлимнинг ўзгариши, озон қатламининг емирилиши, ичимлик сувининг

танқислиги ва уларнинг ифлосалиниши, ўрмон ва ер майдонларининг

деградацияси, биохилма-хилликнинг қисқариши, чиқиндиларни

зарарсизлантириш каби экологик муаммолар, шулар жумласидандир.

Иккинчидан, дунё жуда ҳам тез суратларда ўзгармоқда. Кечаги мезонлар

билан бугунги кунни баҳолаб бўлмайди. Келажакни белгилашнинг эса

умуман имкони йўқ.

Экологик муносабатларни тартибга солишнинг фундаментал асослари

Бош қомусимизда акс эттирилган. Бугунги кунда мамлакатимизда қабул

қилинган барча ҳуқуқий ҳужжатларда барчанинг ҳуқуқ ва эркинликлари

қонун олдида тенглиги мустаҳкамлаб қўйилган. Истиқлолнинг дастлабки

йилларида иқтисодий ва экологик муносабатларда содир бўлган ўзгаришлар

табиатни муҳофаза қилиш, ундан оқилона фойдаланишнинг ҳамда бозор

иқтисодиёти шароитида экологик қонунчиликни янада ривожлантириш учун

зарур базани шакллантиришнинг конституциявий асосларини

мустаҳкамловчи асосий қонунда ўз аксини топди. Давлат сиёсати нафақат

жамият фаолиятининг иқтисодий, экологик ва ижтимоий соҳаларидаги

инқироз ҳолатини енгиб ўтишга, балки, мавжуд қонунчилик тажрибасини

сақлаб қолиш ва экологик қонунчиликда пайдо бўлган янги йўналишлар ва

амалиётлар мустаҳкамланишини таъминлашга йўналтирилди.

Табиат ва унинг ресурслари ҳаётимизнинг асоси эканлигини назарда

тутсак, экологик қонунчилик иқтисодиёт ва экологиянинг ўзаро

боғлиқлигини ҳамда мамлакатимиз халқининг иқтисодий ва экологик

манфаатлари бирикмасини илмий асослаш заруратини ҳамда табиат ва унинг

ресурслари экологик жиҳатдан ҳаёт пойдевори сифатида, иқтисодий

жиҳатдан фаолият пойдевори сифатида мустаҳкамлайди.

Айнан ушбу талабдан келиб чиққан ҳолда Конституцияда мулкдор

мулкига ўз хоҳишича эгалик қилиши, ундан фойдаланиши ва уни тасарруф

этиши мустаҳкамланган. Мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар

етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда

қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт.

Ушбу конституциявий нормалар экологик-иқтисодий хусусиятга эга,

чунки табиат кўп қиррали – ҳам инсоннинг яшаш муҳити, ҳам табиий

ресурслар манбаи, ҳам экологик тизим ҳисобланади. Яъни, мазкур нормалар

экологик муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишда асосий аҳамият касб

этди. Мос равишда табиий ресурслардан фойдаланишни тартибга солишда,

уларга мулкдорлик, табиат объектларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза

қилиш тартиби ва шароитлар мустаҳкамлашда, табиатдан фойдаланиш,

атроф муҳит ва аҳоли саломатлигини муҳофаза қилиш соҳасидаги иқтисодий,

ташкилий ва назорат чоралар ва юридик масъулияти меъёрларига боғлиқ

ҳуқуқий масалалар ҳал қилинди. Қонунимизда атроф муҳит муҳофазаси ва

табиатдан фойдаланишни бошқаришда маҳаллий ҳокимият органлари

ихтиёрига қонунийликни, ҳуқуқий-тартиботни ва фуқароларнинг

хавфсизлигини таъминлаш, ҳудудларни иқтисодий, ижтимоий ва маданий

ривожлантириш, маҳаллий бюджетни шакллантириш ва уни ижро этиш,

маҳаллий солиқлар, йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари

жамғармаларни ҳосил қилиш, маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик

қилиш масалалари билан бир қаторда, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш

масаласи ҳам киритилган норманинг Конституцияда мустаҳкамлаб

қўйилиши муҳим роль ўйнади ва ўйнамоқда.

Мазкур конституциявий ҳуқуқлар табиатни муҳофаза қилиш

соҳасидаги комплекс характердаги дастлабки ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланувчи

Ўзбекистон Республикасининг “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги

Қонунида батафсил очиб берилган. Қонуннинг тамойиллари асосида

табиатни муҳофаза қилиш қонунчилиги изчил ва босқичма-босқич

шакллантирилди. Бугунги кунда республикада атроф муҳитни муҳофаза

қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, экологик хавфсизликни

таъминлаш соҳасидаги 30 дан ортиқ муҳим қонунлар ҳамда юзлаб қонуности

норматив ҳужжатлар қабул қилинган. Ушбу қонунчилик ҳужжатларида

умумий тамойиллар билан бир қаторда аниқ муносабатларни тартибга

солишнинг ўзига хос хусусиятлари бор, айрим ҳолларда қўлланиладиган

тамойиллар акс эттирилган.

Миллий экологик қонунчиликни ривожлантириш билан бир қаторда

атроф муҳитни муҳофаза қилиш, аҳоли саломатлигини ҳимоялаш ва табиий

ресурслардан оқилона фойдаланиш соҳасидаги халқаро ва давлатлараро

шартномалар, битимларга қўшилиш, уларни имзолаш борасида тизимли

ишлар изчил амалга оширилди.

Атроф муҳит муҳофаза қилишнинг халқаро принципларидан келиб

чиқиб Ўзбекистонда “Кучли давлатдан – кучли фуқаролик жамияти сари”

тамойилига асосланган ижтимоий-иқтисодий ва демократик ислоҳотлар

босқичма-босқич амалга оширилмоқда, ижтимоий ва экологик муаммоларни

ҳал қилиш учун зарур чора-тадбирлар қўлланилмоқда.

Шу билан бирга, экологик муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш

нафақат Ўзбекистоннинг барқарор ривожланишга ўтишига боғлиқ ҳолда

атроф муҳитни муҳофаза қилиш бўйича истиқболли вазифаларни ҳал этишга,

балки мавжуд устувор экологик муаммоларни, шу жумладан аҳоли

саломатлигини муҳофаза қилиш билан боғлиқ муаммоларни ҳам ҳал этишга

қаратилган.

Бироқ, соҳадаги вазифаларнинг миқёси ва кўлами мамлакатмимиз

ҳамда минтақада экологик ҳолатни соғломлаштириш муаммоларини яхлит

ҳал қилишда давлат органлари, жамоат бирлашмалари, фуқарллик жамияти

институтлари ва фуқароларнинг саъй-ҳарактларини бирлаштиришни талаб

қилади. Соғлом атроф муҳит муҳофазаси давлат, жамият ва ҳар бир

фуқаронинг вазифаси бўлиши лозим.

Бунунги кунда жамоатчилик, фуқаролик назорати институти

мамлакатмимизда амалга оширилаётган ислоҳотларга муносабати борасида

давлат органларининг жамоатчилик билан алоқада бўлишининг муҳим бир

элементи бўлиб хизмат қилмоқда.

Шу муносабат билан 2008 йилда Ўзбекистон экологик ҳаракатининг

ташкил этилиши даврнинг қатъий талаби бўлди. Экоҳаракат сиёсий,

иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларни амалга ошириш жараёнида экологик

йўналитирилган ёндошув Ўзбекистоннинг барқарор ривожланишида муҳим

омил бўлиб ҳисобланишига ишонган, атроф муҳит ва иснон сапломатлиги

ҳақидаги ғояларни қулаб-қуватловчи ҳамда уларни амалга оиширш истагида

бўлган мамлкатмиз фуқароларини ўз атрофида бирлаштирди.

Экоҳаракатнинг мақсад ва вазифаларини муваффаққиятли ва самарали

амалга ошириш учун, ҳамда атроф муҳитни муҳофаза қилиш масалалари

нақадар долзарблигини эътироф этган ҳолда, миллий қонунчилик базасида

квоталаш интиститути жорий этилди. Бошқа мамлакатларда муқобили

бўлмаган, жаҳон тажрибасида илк бор Парламентнинг Қонунчилик

палатасида 15 та депутатлик ўрни Ўзбекистон экологик ҳаракатига

ажратилди. Олий Мажлис Қонунчилик палатасида Экоҳаракат учун

депутатлик ўринларининг ажратилиши атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва

аҳоли саломатлигини ҳимоялаш соҳасидаги қонунчиликни янада

такомиллаштиришга ва ушбу қонунларнинг жойларда ижросини

таъминлашга хизмат қилади. Бу янгилик белгиланган вазифаларни парламент

миқёсида ҳал этиш, шунингдек, экология ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш

соҳасидаги қонунлар ижроси юзасидан парламент назоратини амалга

оишириш имконини беради.

Шу нуқтаи назардан олиб қараганда Экоҳаракат депутатлари экология

соҳасидаги қонунчиликни янада такомиллаштириш, соҳада қабул қилинган

қонунлар ва давлат миқёсидаги бошқа қарорлар ижроси юзасидан давлат

органлари ва жамоат ташкилотлари масъулиятини янада ошириш, парламент

ва жамоатчилик назоратини амалга ошириш борасида самарали фаолият олиб

бормоқда.

Ўзбекистон халқаро ҳуқуқнинг тўла ҳуқуқли субъекти сифатида

мустақил равишда ижтимоий-иқтисодий, шунингдек атроф муҳитни ва

фуқаролар соғлиғини муҳофаза қилишга, мамлакатнинг барқарор

ривожланиши ва экологик хавфсизликни таъминлаш мақсадида табиий

ресурслардан оқилона фойдаланишга йўналтирилган экологик сиёсатни

юритмоқда ҳамда Марказий Осиё минтақасида биосфера функцияларини

қўллаб-қувватлашда муҳим рол ўйнамоқда. Бундай экологик сиёсатни амалга

оширилиши халқ хўжалиги ва умуман жамиятнинг барқарор ривожланиш

шартларидан биридир.

Эътироф этиш жоизки, юртбошимиз БМТ юксак минбарларидан туриб

қилган чиқишларида дунё хамжамиятин эътиборини барқарор

ривожланишга, умумий тараққиёт ва тинчлик учун хизмат қилишга,

қашшоқлик билан курашишга ва экологияни асрашга қаратдилар.

Мамлакат айрим ҳудудларининг экологик барқарорлиги аввало, бой

табиий имкониятлардан оқилона фойдаланиш ҳисобига таъминланган. Бу

ишлаб чиқаришни атроф муҳитнинг яхшиланиши мақсадидан келиб чиққан

ҳолда шаклланишига, жамоат ишлаб чиқаришининг ҳудудий жиҳатдан

самарали ташкил этилишига, саноат тизими ҳамда маҳаллий даражада

хўжалик механизмларинининг самарали қайта қурилишига ёрдам берди.

Бугунги кунда Ўзбекистонда Мингйиллик Ривожланиш Мақсадларини атроф

муҳитни муҳозафа қилиш ва табиатдан фойдаланишнинг қонунчилик

асослари шаклланди, атроф муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан

оқилона фойдаланиш ҳамда барқарор ривожланиш соҳаси бўйича қатор

стратегик ҳужжатлар ишлаб чиқилди ва қабул қилинди. Булар: “Атроф

муҳитни муҳофаза қилиш бўйича Миллий ҳаракатлар режаси”, “Атроф

муҳит гигиенаси бўйича Миллий ҳаракатлар режаси”, “Биохилма-хилликни

сақлаш Миллий стратегияси ва ҳаракатлар режаси”, “Чўлланиш ва

қурғоқчилик билан курашиш бўйича Миллий ҳаракатлар режаси”, “Қайта

тикланувчан энергия манбалари Миллий стратегияси”. Мазкур

дастурларнинг ижросини таъминлаш мақсадида Атроф муҳитни муҳофаза

қилиш Миллий ҳаракатлар дастури, суғориладиган ер майдонларининг

мелиоратив ҳолатини яхшилаш Миллий дастури ва атроф муҳитни ва аҳоли

саломатлигини муҳофаза қилишга доир бошқа дастурлар ишлаб чиқилди.

2017 йилнинг сентябр ойида бўлиб ўтадиган БМТ 72 сессиясидаги

нутқида Орол муаммосига тўхталиб, жабр кўрган аҳолига амалий ёрдам

кўрсатиш бўйича шу йил қабул қилинган махсус дастур тўлиқ амалга

оширилишини таъкидлаб ўтди.

БМТ Ривожланиш Дастури мамлакатда атроф муҳитни муҳофаза

қилиш ва табиий ресруслардан самарали фойдаланиш соҳасида

институционал имкониятларини кучайтиришга йўналтириган ёрдам

кўрсатмоқда. Масалан, БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича Доиравий

конвенция Киото баённома остидага “Тоза ривожланиш механизми”

доирасида, БМТнинг “Ўзбекистонда “Тоза ривожланиш механизми”

имкониятларини яратиш” лойиҳасининг техник кўмаги билан иссиқхона

газлари эмиссиясини камайтириш қаратилган лойиҳалар тайёрланди ва

амалга оширилмоқда. Биологик хилма-хилликни сақлаш соҳасида, атроф

муҳитни муҳофаза қилиш, ер ресурсларидан самарали фойдаланиш, муқобил

энергия манбаларини жорий этиш ҳамда энергия тежовчи ва чиқиндисиз

технологияларни қўллаш борасида ишлар олиб борилмоқда.

Ўзбекистоннинг мустақил ривожланиш йилларидаги экологик сиёсати

натижасида атроф муҳит сифати яхшиланди. Шу даврда атмосферага

ифлослантирувчи моддаларнинг ташланиши 2,1 мартага, ифлосланган

чиқинди сувлар ҳажми 2 баробарга камайди. Ўсимликларни ҳимоя

қилишнинг биологик усулларига ўтилиши пестицидлардан фойдаланишни 5

маробатага қисқартириш имконини яратди. Экин майдонлари тизимида дон,

сабзовот ва картошка экинларини кўпайтириш тенденцияси ўрнатилди ва

бугунги кунда пахта экини майдонлари қисқариб, умумий экин

майдонларининг 30 фоизидан ошмайди. Биргина сўнги 4 йилда 1200 минг

гектар суғориладиган ер майдонининг мелиоратив ҳолати яхшиланди.

Миллий қўриқхона, боғ, буюртмахона ва экомарказлар ривожланмоқда.

Оролбўйи минтақасида экологик вазиятни реабилитация қилиш тадбирлари

фаоллик билан амалга оширилмоқда. Бетакрор, ноёб флора ва фауна

вакилларини, шунингдек, биологик хилма-хиллик геофондини сақлаб қолиш

учун миллий қўриқхонлар, боғлар, буюртмахоналар ва экологик марказлар

ривожлантирилмоқда.

Шундай қилиб, жамиятни демократлаштиришнинг юқори босқичида

экологик муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий вазифалари

ҳозирги ривожланиш босқичида умумий ишлаб чиқаришни

“экологизациялаш” ҳисобига экологик вазиятни барқарорлаштириш ва

тубдан яхшилаш асосий вазифа ҳисобланади. Шунингдек, экологик

муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий вазифаларига энергия

ва ресурс тежовчи, кам чиқитли технологияларни жорий этиш ҳисобига

ишлаб чиқариш фаолиятини экотизимлар ҳажмининг ҳадларига киритиб

қўйиш мақсадида тизимли қайта ўзгартириш ишларни амалга ошириш

киради. Энг муҳими, узлуксиз экологик таълим ва тарбия тизимини

ривожлантириш, жамоатчиликнинг турли қатламларини экологик муаммолар

ечимини топиш жараёнига кенг жалб қилиш ва бу борада халқаро

ҳамкорликни ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади.

Юқорида қайд этиб ўтилган муаммолар ечимини топиш учун биз

экологлар биринчи навбатда, экологик қонунчилик нормаларидаги қарама-

қаршиликларни бартараф этиш, соҳадаги қонунчиликни такомиллаштириш

бўйича ишларни янада ривожлантириши, экологик қонунчиликни халқаро

конвенция нормаларига уйғунлаштириш, ҳамда халқаро ҳамкорликни

фаолиятини кенгайтириш ва жамоатчиликни ва хорижий ҳамкорларни атроф

муҳитни муҳофаза қилиш ишларига кенг жалб қилиш борасидаги ишларни

жонлантиришимиз лозим.

Муҳокама учун саволлар

1. Табиий ресурслардан фойдаланишнинг ҳуқуқий асослари

нималардан иборат?

2. Давлат экологик сиёсати моҳиятини очиб беринг.

3. Давлат экологик сиёсатининг таркибий тузилишини тушунтириб

беринг

4. Табиий ресурслардан фойдаланиш ва атроф-муҳитни ҳимоя

қилишнинг аҳамиятини очиб беринг.

5. Табиий ресурслардан фойдаланиш ва атроф-муҳитни ҳимоя

қилишнинг Ўзбекистондаги ҳолати ҳақидани гапириб беринг.

17-МАВЗУ. ЎЗБЕКИСТОНДА ТАШҚИ ИҚТИСОДИЙ

ФАОЛИЯТНИНГ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА СОЛИШИ

Мавзунинг қисқача мазмуни: Бу мавзу табиий ресурслардан оқилона

фойдаланишнинг назария асослари очиб бериш, давлатнинг экология сиёсати

ва унинг асосий йўналишлари ўрганиш ҳамда Ўзбекистонда табиатдан

фойдаланиш ва атроф-муҳитни ҳимоя қилишнинг ўзига хос хусусиятлари

таҳлил этишга бағишланган.

1. Ташқи иқтисодий фаолиятнинг моҳияти ва турлари.

2. Ташқи иқтисодий фаолиятни давлат томонидан тартибга солиш

усуллари.

1. Ташқи иқтисодий фаолиятнинг моҳияти ва турлари

Дунё xўжaлигининг ХХ аср oxирларидаги фаолиятини ўзига xoс

xусусиятларидан бири–давлатлар ўртaсидaги хaлқaрo иқтисoдий

муносабатларни янада ривожланиши ва такомиллашишидир. Ҳaр бир давлат

бу шароитда ўз тaшқи иқтисoдий фаолиятини ўз иқтисoдиётини ҳар

томонлама ривожлантириш, дунё xўжaлигига интегрaциялашув

жaрaёнларини, ҳар томонлама ўйлaгaн ҳолда, тaшкил этишга қaрaтгaн

бўлaди.

Мамлакатимиз Президенти Ш.Мирзиёев Ташқи ишлар вазирлиги ва

мамлакатимизнинг хорижий давлатлардаги элчихоналари фаолиятига

бағишланган йиғилишидаги нутқида ташқи иқтисодий фаолиятни

рағбатлантириш мақсадида дипломатик муассасалар олдига қуйидаги асосий

вазифаларни белгилаб берди:

“Биринчидан, экспорт, экспорт ва яна бир бор экспорт!

Гап Ўзбекистонда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларни хорижий

давлатлар бозорларига экспорт қилишга ҳар жиҳатдан амалий кўмаклашиш

ҳақида бормоқда. Бугунги кунда дунёдаги кўплаб давлатлар, хусусан,

ривожланган мамлакатларнинг ташқи сиёсат фаолиятида айнан шу масалага

энг устувор аҳамият берилишини сизлар яхши биласизлар.

Иккинчидан, мамлакатимиз саноати ва инфратузилмаларини

модернизация қилиш ва ривожлантириш учун хорижий инвестициялар,

илғор замонавий технологиялар ва илм-фан ютуқларини фаол жалб

этиш зарур.

Мамлакатимизнинг иқтисодий ривожланиши кўп жиҳатдан фаол

инвестиция сиёсатига боғлиқ. Шу асосда давлатимизнинг

рақобатбардошлиги ва, энг асосийси, аҳоли фаровонлиги тубдан ошиши,

янги корхона ва тармоқлар, янги иш ўринлари яратилишини, ўйлайманки,

тушунтириб ўтиришнинг ҳожати йўқ.

Учинчидан, Ўзбекистонга келаётган сайёҳлар оқимини кенгайтириш

бўйича элчихоналаримиз ҳам фаол ва тизимли иш олиб бориши лозим. Мен

бу ҳақда илгари ҳам бир неча бор айтганман.

Яна бир муҳим масала. Сизлар Ўзбекистон очиқ, амалий ва ўзаро

манфаатли ҳамкорликни ривожлантиришга тайёр эканини хорижий

мамлакатларнинг кенг жамоатчилигига етказиш бўйича мунтазам иш олиб

боришингиз зарур”154

.

Тaшқи иқтисoдий фаолият тaшқи иқтисoдий aлoқaлaрни рўёбгa чиқaриш

жaрaёни бўлиб, тaшқи иқтисoдий aлoқaлaр – иқтисoдиётнинг бaрчa

тaрмoқлaри вa фaoлиятнинг бoшқa сoҳaлaридa дaвлaт ҳамдa унинг

субъектлaри хaлқaрo ҳамкoрлигининг xилмa-xил шaкллaри тизимидир.

Тaшқи иқтисoдий фаолиятни амалга оширишни асосий шароитларидан бири

бўлмиш – тaшқи савдони (экспорт ва импорт жaрaёнларини) амалга

оширишда давлатнинг роли асосан савдо сиёсaтини амалга ошириш ва тaшқи

савдони тартибга солиш чора-тадбирларини ишлаб чиқaришга, қўллaшгa

қaрaтилгaн бўлaди. Бу чора-тадбирлар дунё xўжaлигида маълум

устувoрликларга эришишга қaрaтилгaн бўлaди. Дунё тажрибаси шуни

кўрсaтадики, тaшқи савдони давлат томонидан тартибга солиш: бир

томонлама, яъни давлат томонидан ишлаб чиқилгaн чора-тадбирлар давлат

органлари томонидан савдо бўйичa шерик давлатлар билан келишилмасдан

ва улар билан маслаҳатлашмаган ҳолда кўлланилади. Одатда бирор бир

давлат томонидан амалга оширилаётган бир томонлама чора-тадбирлар,

бoшқa давлатлар томонидан худди шундай тартибда қaбул қилингaн чора-

тадбирларни қaрaмa-қaрши ҳолда қўллaшгa олиб келади. Бу эса ўз навбатида

савдо бўйичa шерик давлатлар ўртaсидa сиёсий зиддиятларни пайдо

бўлишига олиб келади, яъни: икки томонлама, яъни савдо сиёсaти чоралари

ўзаро шерик бўлгaн давлатлар ўртaсидa келишилган ҳолда амалга

оширилади. кўп томонлама, яъни давлатларни савдо сиёсaтини келишилган

ҳолда, кўп томонлама шартномалар асосида амалга оширилади. Давлатни

хaлқaрo савдо жaрaёнлaригa аралашуви даражасига кўрa хaлқaрo савдо

154

“Ўзбекистон манфаатларини халқаро миқёсда қатъий ҳимоя қилиш – дипломатик корпусимизнинг асосий

вазифасидир” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев Ташқи ишлар вазирлиги ва мамлакати-

мизнинг хорижий давлатлардаги элчихоналари фаолиятига бағишланган йиғилишидаги нутқидан. “Халқ

сўзи” газетаси 2018 йил 13 январь 8 сон. 2 бет.

сиёсaти протекционистик савдо сиёсaтига ҳамда эркин савдо сиёсaтига

бўлинaди. Протекционистик савдо – тариф ва нотариф усулларни қўллaш

oрқaли ички бозорни чет рaқoбaтчиларидан ҳимоя қилишгa қaрaтилгaн

давлат сиёсaти. Эркин савдо – давлатни тaшқи савдо жaрaёнлaригa

аралашувини камайиши, яъни тaшқи савдони эркин бозор талаби ва

таклифига асосан ривожланиши. Буларнинг қaйси бири қaндaй афзаликка

эга, эга эмаслиги бир биридан устунлиги иқтисoдчилар ўртaсидa кўп йиллар

давомида мавжуд бўлиб келган тортишувларнинг асосидир. Тaшқи савдо

aмaлиёти тaриxида бир савдо сиёсaтидан иккинчи савдо сиёсaтига ўтиш

даврларини кузaтиш мумкин. 50-60 йилларда дунё xўжaлиги иқтисoдиёти

учун протекционистик сиёсaтидан эркин савдо сиёсaтига ўтиш xoс бўлгaн.

70– йилларнинг бошларида эса тескари тенденция, яъни эркин савдо

сиёсaтидан тарифлар oрқaли aйниқсa нотариф усуллари ёрдамида ички

бозорни ҳимоя қилиш сиёсaтига ўтиш кузатила бошлади.

Бу ерда шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, замонавий протекционизм

нисбатан тор соҳаларда амалга оширила бошлади. Мисол учун, ривожланган

давлатлар ўртaсидa қишлoқ xўжaлиги, текстил саноати ва кийим-кечак

ишлаб чиқaришда бўлсa, ривожланган давлатлар билан ривoжлaнaётгaн

давлатлар ўртaсидa – ривoжлaнaётгaн давлатларни саноат товарлари

экспорти соҳасида. Протекционистик тенденция тaрaққиёти

протекционизмни бир неча шаклларга ажратиш имконини беради: селектив

протекционизм – айрим давлатлар, айрим товарларга қaрши қaрaтилгaн. соҳа

протекционизми - xaлқ xўжaлигини маълум соҳасини ҳимоя қилишгa

(қишлoқ xўжaлиги) қaрaтилгaн. коллектив протекционизм – маълум

давлатлар гуруҳи томонидан шу гуруҳга кирмаган давлатларга нисбатан

кўлланиладиган чора-тадбирларни ишлаб чиқишдир. Эркин савдо сиёсaти

яхшими ёки протекционистик савдо сиёсaтими? Бу масала доимо

иқтисoдчиларни қизиқтириб келган. Ҳoзирги кундаги иқтисoдиётни янада

глобаллаштириш шароитида иқтисoдиётни oчиқлаштиришига интилиш

қoнунийдир. Гaрвaрд университетида 115 та давлат бўйичa ўткaзилгaн илмий

изланишлар шуни кўрсaтадики, ёпиқ иқтисoдиёт сиёсaтини олиб бoрaётгaн

давлатларда ички ялпи маҳсулот ҳажмини йиллик ўсиши 0,7% ни тaшкил

қилгaн бир пайтда, oчиқ иқтисoдиёт сиёсaтини олиб бoрaётгaнда бу

кўрсaткич ўртaчa 5 марта юқoри бўлди. (Албатта oчиқ тaшқи иқтисoдий

сиёсaтни олиб боришни яҳши ривожланган ва тез суръaтлар билан

ривoжлaнaётгaн давлатлар олиб бoрaётирлар). Лекин ҳозирги кунда

протекционизм сиёсaтининг баъзи бир тадбирлари барча давлатларда бор.

Ривожланган давлатлар учун тариф эскалацияси ўринлидир, яъни xoм

aшё ва тaйёр маҳсулотларга белгиланган импорт божлари ўртaсидaги катта

фaрқ. ГАТТни Уругвай раундидан сўнг ривожланган давлатлар томонидан

олиб чиқилaётгaн xoм aшёга белгиланган тариф ставкалари, тaйёр

маҳсулотларга белгиланган ставкаларга нисбатан 3,5 баробар кам ва тaйёр

маҳсулотларга қўйилгaн ставкаларга нисбaтaн эса 7,5 баровар кам бўлди.2

Мамлакатимиз Президенти томонидан давлат ва жамият тараққиётининг

муҳим стратегик жиҳатлари аниқлаб берилган. Иқтисодий ислоҳотларни

барча соҳаларда янада чуқурлаштириш бўйича қўйилган вазифалар ташқи

иқтисодий фаолиятни эркинлаштиришни давом эттириш билан узвий

боғлиқдир. Бу эса, мамлакат иқтисодиётига чет эл сармояларини кенг

равишда жалб қилишни ва халқаро хуқуқ нормаларига мос келадиган энг

қулай қонуний шароитларни яратишни талаб қилади. Бу соҳада қўйилган илк

қадамлардан бири – 1991 йил 14 июлда Ўзбекистон Республикасининг

“Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”ги қонуниниг қабул қилинишидир.

Ўзбекистон Республикасининг “Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”ги

қонуни Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолиятининг асосий

қоидалари ва бу фаолиятни амалга ошириш тартибини белгилайди, бошқача

қилиб айтганда, ташқи иқтисодий фаолият субъектлари қатнашчилари

фаолиятларининг ҳуқуқий асоси бўлиб хизмат қилади. Қонун мулкчилик

шаклларидан қатъий назар, ташқи иқтисодий алоқалар қатнашчиларининг

хуқуқлари, манфаатлари ва мол-мулки халқаро хуқуқни ҳамма томондан

этироф этилган нормаларига мувофиқ муҳофаза қилиниши таъминлайди,

самарали равишда қўшилиши учун хуқуқий асос яратиб беради.

Мамлакатннг иқтисодий равнақи муҳим ўрин эгалловчи Ўзбекистон

Республикасининг ушбу қонунида ташқи иқтисодий алоқаларнинг барча

турлари яъни иқтисодий, илмий-техникавий ва маданий ҳамкорликка,

кадрлар тайёрлашга, ташқи савдо ва чегара савдосига, суғурта, банк,

транспорт операцияларига, сайёҳликка ва халқаро иқтисодий муносабатлар

соҳасидаги бошқа фаолиятга нисбатан амал қилади. Ташқи иқтисодий

фаолият ташқи савдо сиёсати муҳим ҳисобланади, ташқи савдо сиёсати –

ташқи савдо ҳажмини савдо тўсиқлари ёрдамида давлат томонидан тартибга

солиш билан боғлиқ макроиқтисодий сиёсатни амалга ошириш шаклидир.

17.1-Расм. Ташқи савдонинг моҳияти ва шакллари155

Мамлакатимизда қабул қилинган “Ташқи иқтисодий фаолият

тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 9-моддасига асосан

ташқи иқтисодий фаолиятнинг асосий йўналишлари қуйидагилардир:

халқаро иқтисодий ва молиявий ҳамкорлик;

ташқи савдо фаолияти;

155

Бекмуродов А.Ш., Гимранова О.Б., Шамшиева Н.Н. Оммабоп иқтисодиёт: моҳият ва асосий тушунчалар.

Илмий-оммабоп нашр. - Т.: Иқтисодиёт, 2009. 83 б.

чет эл инвестицияларини жалб қилиш;

Ўзбекистон Республикасидан ташқаридаги инвестиция фаолияти.

Халқаро иқтисодий ва молиявий ҳамкорлик. Халқаро иқтисодий ва

молиявий ҳамкорлик ишлаб чиқариш, молия, банк ва суғурта фаолияти,

таълим ва кадрларни тайёрлаш, туризм, соғлиқни сақлаш, илмий-техникавий,

маданий, экология, гуманитар ва бошқа соҳаларда қонун ҳужжатларида

белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолият

субъектларининг хорижий давлатларнинг юридик ва жисмоний шахслари,

шунингдек халқаро ташкилотлар билан ўзаро фойдали алоқаларни ўрнатиши

ва кенгайтиришга қаратилган ташқи иқтисодий фаолиятни амалга

оширишдир.

Ташқи савдо фаолияти. Ташқи савдо фаолияти халқаро товарлар,

ишлар (хизматлар) савдоси соҳасидаги тадбиркорлик фаолиятидир. Ташқи

савдо фаолияти товарларни, ишларни (хизматларни) экспорт ва импорт

қилиш йўли билан амалга оширилади.

Товарларнинг Ўзбекистон Республикаси божхона ҳудудидан уларни

қайта олиб кириш тўғрисидаги мажбуриятни олмасдан олиб чиқиб кетилиши,

агар қонун ҳужжатларида бошқача қоида белгиланмаган бўлса, товарлар

экспортидир. Товарларнинг Ўзбекистон Республикаси божхона ҳудудига

уларни қайта олиб чиқиб кетиш тўғрисидаги мажбуриятни олмасдан олиб

кирилиши товарлар импортидир.

Ўзбекистон Республикасининг юридик ёки жисмоний шахси

томонидан хорижий давлатнинг юридик ёки жисмоний шахси учун ишлар

бажариш (хизматлар кўрсатиш), уларнинг бажарилиш (кўрсатилиш) жойидан

қатъи назар, ишлар (хизматлар) экспортидир. Хорижий давлатнинг юридик

ёки жисмоний шахси томонидан Ўзбекистон Республикасининг юридик ёки

жисмоний шахси учун ишлар бажариш (хизматлар кўрсатиш), уларнинг

бажарилиш (кўрсатилиш) жойидан қатъи назар, ишлар (хизматлар)

импортидир.

Чет эл инвестицияларини жалб қилиш. Чет эллик инвесторлар

томонидан тадбиркорлик фаолияти объектларига ҳамда қонун ҳужжатларида

тақиқланмаган фаолиятнинг бошқа турларига киритилаётган моддий ва

номоддий неъматларнинг барча турлари ҳамда уларга бўлган ҳуқуқлар, шу

жумладан интеллектуал мулкка бўлган ҳуқуқлар, шунингдек чет эл

инвестицияларидан олинадиган ҳар қандай даромад Ўзбекистон

Республикаси ҳудудидаги чет эл инвестициялари деб эътироф этилади.

Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл инвестицияларини амалга

ошириш шакллари ва тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади.

Ўзбекистон Республикасидан ташқаридаги инвестиция фаолияти.

Ўзбекистон Республикасидан ташқаридаги тадбиркорлик ва бошқа фаолият

объектларига моддий ва номоддий неъматларни ҳамда уларга бўлган

ҳуқуқларни қўйиш билан боғлиқ ташқи иқтисодий фаолият субъектлари

ҳаракатларининг йиғиндиси Ўзбекистон Республикасидан ташқаридаги

инвестиция фаолияти деб эътироф этилади.

Ўзбекистон Республикасидан ташқаридаги инвестиция фаолияти қонун

ҳужжатларида белгиланган тартибда қуйидаги йўллар билан амалга

оширилиши мумкин:

- юридик шахслар ташкил этиш ёки устав фондларида (капиталларида)

улушбай асосда, шу жумладан мол-мулк ва акциялар сотиб олиш йўли

билан қатнашиш;

- Ўзбекистон Республикасидан ташқарида ваколатхоналар, филиаллар ва

бошқа алоҳида бўлинмалар таъсис этиш;

- қимматли қоғозларни, шу жумладан хорижий давлатларнинг

резидентлари томонидан тасдиқланган қарз мажбуриятларини сотиб

олиш;

- концессияларни, шу жумладан табиий ресурсларни қидириш, излаб

топиш, қазиб олиш ёхуд улардан фойдаланишга мўлжалланган

концессияларни қўлга киритиш;

- мулк ҳуқуқини, шунингдек, ерга ҳамда бошқа табиий ресурсларга

эгалик қилиш ва улардан фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритиш.

Ўзбекистон Республикасидан ташқаридаги инвестиция фаолияти

хорижий давлатнинг қонун ҳужжатларида ва Ўзбекистон Республикасининг

қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа шаклларда ҳам амалга

оширилиши мумкин.

2. Ташқи иқтисодий фаолиятни давлат томонидан тартибга солиш

усуллари

Ҳозирги шароитда ташқи иқтисодий фаолият бошқа ҳар қандай

иқтисодий фаолият каби маълум тартиблашга муҳтождир. Турли

мамлакатлар ўртасида ўзаро иқтисодий боғлиқликнинг кучайиши ва дунё

бозорида рақобатнинг кескинлашуви, жаҳон иқтисодиётида трансмиллий

корпорациялар ролининг ошиши, валюта курсларининг барқарор эмаслиги,

тўлов балансларининг тақчиллиги, ривожланаётган мамлакатлар

қарзларининг янада ўсиши ва ҳозирги замон иқтисодий муносабатлари

ривожланишининг бошқа хусусиятлари уларни нафақат алоҳида давлатлар

даражасида, балки иқтисодий ташкилотлар даражасида ҳам тартибга солиш

зарурлигини белгилади. Ташқи иқтисодий алоқаларни давлат томонидан

тартибга солиш - бозор муносабатлари шаклланиши шароитида сиёсий ва

ижтимоий- иқтисодий ислоҳотлар самараси ва динамикасини ошириш

мақсадида мамлакат ички ва ташқи иқтисодий манфаатларини ҳимоя

қилишга қаратилган, жумладан, ташқи иқтисодий мувозанатни таъминлаш,

экспорт ва импорт таркибида илғор силжишларни рағбатлантириш,

хорижийкапитал оқимини кучайтиришга йўналтирилган ваколатли давлат

ташкилотлари томонидан амалга ошириладиган қонунчилик, ижроия назорат

қилиш тусидаги чора-тадбирлар тизимидир. Ўзбекистон Республикасининг

«Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида»ги қонунининг 17-моддасига мувофиқ

Ўзбекистон Республикасида ташқи иқтисодий фаолиятни давлат томонидан

тартибга солиш қуйидаги йўллар билан амалга оширилади: ташқи иқтисодий

фаолиятнинг қонунчилик негизинишакллантириш ва такомиллаштириш;

валюта билан тартибга солиш; солиқ билан тартибга солиш; тариф ва

нотариф билан тартибга солиш; Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий

манфаатларига ҳимоя этилиши учун махсус, компенсацион ва демпингга

қарши чораларни қўллаш; ташқи савдо фаолиятини амалга ошириш

тартибини белгилаш, шу жумладан миқдорий чекловлар ўрнатиш ҳамда

товарларнинг айрим турлари экспорт ва импорт қилиниши устидан давлат

монополиясини ўрнатиш; қурол-яроғлар харбий техника, икки хил мақсадда

ишлатилиши мумкин бўлган товарлар ва технологияларга нибатан экспорт

назоратини ўрнатиш; олиб кириладиган ва олиб чиқиладиган товарларни

сертификатлаш; техникавий, фармакология, санитария, ветеринария, фитоса-

нитария, экология стандартлари ва талабларини белгилаш; ташқи иқтисодий

фаолият субъектлари учунимтиёзлар бериш. Ташқи иқтисодий фаолиятни

давлат томонидан тартибга солиш қонун ҳужжатларига мувофиқбошқача

усулларда ҳам амалга оширилиши мумкин. Мазкур қонуннинг 4-моддасига

мувофиқ Ўзбекистон Республикасида ташқи иқтисодий фаолиятни давлат

томонидан тартибга солиш қуйидаги тамойилларга асосланади: ташқи

иқтисодий фаолият субъектларининг эркинлиги ва иқтисодий мустақиллиги;

ташқи иқтисодий фаолият субъектларининг тенглиги; савдо-иқтисодий

муносабатларниамалга оширишда камситишларга йўл қўймаслиги; ташқи

иқтисодий фаолиятни амалга оширишдан ўзаро манфаатдорлик; ташқи

иқтисодий фаолият субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний

манфаатларининг давлат томонидан ҳимоя қилиниши. Ташқи иқтисодий

фаолиятни давлат томонидан тартибга солиш давлат ташкилотлари

томонидан чора-тадбирлар мажмуасини ишлаб чиқиш ва уни бажарилишини

таъминлаш жараёнини ўзида акс эттиради. Бу чора-тадбирлар мамлакатнинг

халқаро ихтисослашувдаги иштирокидан келадиган фойдани олиш, жаҳон

хўжалигидаги даврий пасайишларнинг таъсирини йўқотиш ёки камайтириш,

шунингдек валюта курсларининг тебраниши ва жаҳон иқтисодиётидаги

бошқа салбий ҳодисаларнинг ички иқтисодиётга таъсирини пасайтиришга

ёки йўқотишга, дунё бозорида миллий ишлаб чиқариш мавқеини

мустаҳкамлашга йўналтирилган. Бошқача айтганда, давлат томонидан

тартиблаш ҳар бир мамлакат ташқи иқтисодий сиёсатининг асосий

вазифасини, яъни миллий иқтисодиётни самарали ривожланиши учун қулай

ташқи шароит яратишни кўзда тутувчи чора-тадбирларни амалга

оширишдир.

Ташқи иқтисодий алоқалар, ҳар қандай иқтисодий тоифа сингари,

ҳуқуқий меъёрларга эга бўлиб, улар юридик жиҳатдан турлича - қонун

ҳужжатлари ва директив ҳужжатлар билан расмийлаштирилади. Ўзбекистон

Республикасининг ташқи иқтисодий алоқаларини тартибга солиш икки

томонлама ҳукумат келишувлари ҳамда қонун ҳужжатлари асосида амалга

оширилади. Ўзбекистон Республикасида ташқи иқтисодий фаолиятни давлат

томонидан тартибга солиш иқтисодий (тарифли) ва маъмурий (нотариф)

усуллар ёрдамида амалга оширилади. Ташқи иқтисодий фаолиятни

давлатлараро тартибга солиш халқаро иқтисодий ташкилотлар томонидан

ишлаб чиқиладиган ва иштирокчи мамлакатлар манфаатларини

таъминлашга, халқаро айирбошлашни рағбатлантириш ва унинг

самарадорлигини оширишга, умуман жаҳон хўжалигини барқарор бўлишига

ва ривожланишига қаратилган чора- тадбирларни амалга ошириш демакдир.

Ташқи иқтисодий фаолиятни алоҳида давлат даражасида, ҳам давлатлараро

даражада тартибга солиш турли мамлакатлардаги шериклар ўртасида амалга

ошириладиган иқтисодий операцияларга, битимларга турли хил усуллар,

воситалар, йўл-йўриқлар ёрдамида таъсир этиш жараёнини акс эттиради.

Халқаро иқтисодий алоқалар ривожлангани сари таъсир этиш усуллари ҳам

такомиллашиб бормоқда. Шунингдек, ўзаро муносабатларнинг

мураккаблашувини, янги устиворликларни, ташқи савдо ва валюта-кредит

битимларини тузишда, хорижий сармоялаш ва бошқа операцияларда

шерикларнинг мақсад ва манфаатларини тўлароқ ҳисобга олувчи янгича

ёндашувлар юзага келмоқда.

Муҳокама учун саволлар

1. Ташқи иқтисодий фаолиятнинг моҳиятини очиб беринг.

2. Ташқи иқтисодий фаолиятнинг қандай турларини биласиз?

3. Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятнинг асосий йўналишларини

тушунтириб беринг.

4. Давлатнинг ташқи иқтисодий фаолиятни такомиллаштириш

йўналишларини тавсифлаб беринг.

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ

ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

“ИҚТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ” КАФЕДРАСИ

РЕАЛ СЕКТОРНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА

СОЛИНИШИ

ФАНИДАН

АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ МАТЕРИАЛЛАРИ

ТОШКЕНТ-2018

КИРИШ

“Реал секторни давлат томонидан тартибга солиниши” ўқув курси

бўйича таълим технологияси маъруза ва семинар машғулотларни

ўқитишнинг хорижий мамлакатларда кенг тарқалган илғор педагогик

технология қоидалари асосида ишлаб чиқилган.

Ушбу ўқув қўлланманинг таркиби кириш, “Реал секторни давлат

томонидан тартибга солиниши” фанини ўқитиш технологиясининг коцептуал

асослари ҳамда маъруза ва семинар машғулотларни ўқитиш

технологияларидан ташкил топган.

Таълим технологиясининг концептуал асослари бўлимида “Реал

секторни давлат томонидан тартибга солиниши” курсининг аҳамияти ва

ушбу курсни ўқитишнинг долзарблиги асосланган, ўқув соатларининг

мавзулар бўйича тақсимланиши ҳамда курснинг асосий мазмуни очиб

берилган. Шунингдек, таълим технологиясини ишлаб чиқишда қўлланилган

асосий қоидалари: таълим усули ва техникаси; ташкил қилиш шакли,

воситаси; коммуникация усуллари; берилган маълумотларни назорат килиш

усуллари ва воситалари; баҳолаш ва назорат килиш тартиблари киритилган.

“Реал секторни давлат томонидан тартибга солиниши” ўқув курси

бўйича таълим технологияси маъруза ва амалий машгулотларни лойиҳалаш

технологиялари асосида ишлаб чиқилган.

Таълим технологиясининг концептуал асослари бўлимида “Реал

секторни давлат томонидан тартибга солиниши” ўқув курсини ўқитишнинг

долзарблиги асосланган, мазкур курснинг тузилмаси келтирилган, ҳамда курс

бўйича ўқитишнинг мазмуни очиб берилган. Шу билан бирга ўқитиш,

коммуникация, ахборот ва таълим жараёнини бошқариш усуллари ва

воситаларининг концептуал асослари киритилгандир.

Сўнгра курс бўйича ўқитиш технологиялари лойиҳалаштирилган:

1) маъруза машғулотларини олиб боришнинг кириш-маъруза, мавзу

асосида маъруза, муаммоли маъруза, визуаллаштирилган маъруза ва

якунловчи маърузалар кўринишлари қўлланилиши;

2) амалий машғулотларни олиб боришнинг топшириқларни индивидул

тарзда ёки гурухда бажарилиши, ишбилармонлик ўйинлар усули, назарий

билимлар асосида билимлар ва кўникмаларни чуқурлаштиришга

йўналтирилган муаммоли ҳолат, амалий масала ва топшириқларни

бажарилиши.

Мазкур таълим технологияси барча олий ўқув юртларида, малака

ошириш курсларида, ўқитиш технологиясида кўзда тутилган шароитлар ва

вақти мавжуд бўлган “Реал секторни давлат томонидан тартибга солиниши”

курсини олиб боришда ўқитувчи томонидан қўлланилиши мумкин.

1. Ўқув курси бўйича маъруза ва амалий машғулотларда ўқитиш

технологияларини ишлаб чиқишнинг концептуал асослари

Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йулидан ривожланиб, халқаро майдонда ўзининг

муносиб ўрнини топмоқда. Давлатимизнинг мустақил тараққиёт йўлини таъминлаш учун

ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маданий ва маърифий соҳаларда чуқур ислохотлар амалга

оширилмоқда. Жамият ва инсон манфаатига қаратилган бу ислоҳотларнинг самараси бевосита

таълим тизимида тайёрланаётган мутахассис кадрларнинг салоҳиятига боғлиқдир.

Шу боис мустақилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб сифатли кадрлар тайёрлашга

қодир миллий асосда қурилган ва жаҳондаги илғор давлатлар таълими тараққиёти тажрибаларига

таянадиган кадрлар тайёрлаш тизимини яратиш асосий вазифаларидан бирига айланди. 1997

йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни ва “Кадрлар

тайёрлаш миллий дастури” миллий таълим тараққиёти ва миллий кадрлар тайёрлаш тизими

истиқболларини белгиловчи хужжат сифатида бу соҳадаги ишларни ривожлантиришда яна бир

тарихий давр бошланишига замин яратди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти ва ҳукумати ахборот

технологиялари дастурий воситалари, маълумотларнинг ахборот базалари,

мультимедиа асосида таълим жараёнини ахборотлаштириш, узлуксиз таълим

тизимини ахборот тармоғи билан таъминлаш асосида жаҳон андозаларига

мос келадиган кадрлар тайёрлаш масалаларига эътиборни сусайтирмай

келмоқда. Узлуксиз таълимга ўтиш шароитида таълим муассасаларининг бу

соҳадаги асосий вазифаларини аниқлаб, педагогика фани ва амалиёти олдига

«...ўрта ва олий таълимнинг таълим стандартларига мувофиқ равишда

электрон ўқитиш базасини яратиш, таълим муассасаларининг ахборот

инфратузилмасини шакллантириш, барча ўқув муассасаларида инглиз

тилини чуқур ўргатиш, шунингдек, республика ахборот тармоғида лотин

алифбосига асосланган ўзбек тилидан фойдаланишнинг

стандартлаштирилган механизмини ишлаб чиқиш ва жорий этиш дастурий

чора-тадбирлар...» ни ишлаб чиқиш юклатилган.

Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурининг иккинчи босқичи таълим

жараёнидаги сифат кўрсаткичларини яхшилаш, яъни жаҳон андозаларига

мос, рақобатбардош, юқори савияга эга бўлган мутахассислар тайёрлашдир.

Ушбу мураккаб муаммоларни ечимини топиб уларни амалда кенг қўллаш

олий таълим тизими ходимлари олдига жуда катта вазифалар белгилайди.

Бунда аниқ вазифалар сифатида бевосита ўқув жараёнини яхшилаш, ўқув

дастурларини янада такомиллаштириш, ўқитишнинг замонавий педагогик

технологияларини амалга жорий қилиш, техник воситаларидан кенг

фойдаланиш ва шу асосда масофадан ўқитишни кенг жорий қилишдан

иборатдир. Таълим сифати ва усулига қараб билим ҳосил бўлади. Бу ўқитувчининг маҳоратинигина эмас,

балки тингловчининг истак-ҳохиши, қобилияти ва билим даражасини ҳам белгилайди. Таълим

узоқ давом этадиган жараёндир. Билим эса таълимнинг узлуксизлиги воситасида бериладиган

мавҳум тушунчага эга бўлган ходисадир. Билим хусусийликка эга бўлса, таълим умумийликка

эгадир. Таълим барча учун бир хилда давом этадиган жараён. Билим объектив борлиқдаги воқеа-

ҳодисаларнинг инъикоси натижасида инсон миясидаги мушоҳадалар ва тасаввурлар натижасида

ҳосил бўладиган тушунчалар йиғиндиси сифатида намоён бўлади. Таълимдаги сифат уни беришда

иштирок этадиган кишилар сифати билан белгиланса, билим индивидуалликка эга бўлади.

Таълимни амалга оширадиган ёки дарс берадиган кишиларнинг савияси турлича бўлиши мумкин.

Лекин гуруҳдаги талабаларга бериладиган таълим бир хилдир, ўқитувчи билим эмас, балки

таълим беради. Талаба эса ана шу таълим жараёнида билимга эга бўлади. Бунинг учун у мустақил

ўқийди, тайёрланади, мушоҳада қилади, тасаввурларга эга бўлади, эшитганлари ва ўқитганларини

синтез қилади. Натижада билимга эга бўлади.

Ўқув жараёни билан боғлик таълим сифатини белгиловчи ҳолатлар қуйидагилар: юқори

илмий-педагогик даражада дарс бериш, муаммоли маърузалар ўқиш, дарсларни савол-жавоб

тарзида қизиқарли ташкил қилиш, илғор педагогик технологиялардан ва мультимедиа

қўлланмалардан фойдаланиш, тингловчиларни ундайдиган, ўйлантирадиган муаммоларни улар

олдига қўйиш, талабчанлик, тингловчилар билан индивидуал ишлаш, ижодкорликка ундаш, эркин

мулоқот юритишга, ижодий фикрлашга ўргатиш, илмий изланишга жалб қилиш ва бошқа

тадбирлар таълим устуворлигини таъминлайди. Айтилганлардан келиб чиққан ҳолда «Ижтимоий

ва иқтисодий ривожланишни прогнозлаш» ўқув курси бўйича таълим технологиясини

лойиҳалаштиришдаги асосий концептуал ёндошувларни келтирамиз:

Шахсга йуналтирилган таълим. Бу таълим ўз моҳиятига кўра таълим

жараёнининг барча иштирокчиларини тўлақонли ривожланишларини кўзда

тутади. Бу эса таълимни лойиҳалаштирилаётганда, албатта, маълум бир

таълим олувчининг шахсини эмас, аввало, келгусидаги мутахассислик

фаолияти билан боғлик ўқиш мақсадларидан келиб чиққан ҳолда

ёндашилишни назарда тутади.

Тизимли ёндашув. Таълим технологияси тизимнинг барча белгиларини

ўзида мужассам этмоғи лозим: жараённинг мантиқийлиги, унинг барча

бўғинларини ўзаро боғланганлиги, яхлитлиги.

Фаолиятга йўналтирилган ёндашув. Шахснинг жараёнли сифатларини

шакллантиришга, таълим олувчининг фаолиятни активлаштириш ва

интенсивлаштириш, ўқув жараёнида унинг барча қобилияти ва

имкониятлари, ташаббускорлигини очишга йўналтирилган таълимни

ифодалайди.

Диалогик ёндашув. Бу ёндашув ўқув жараёни иштирокчиларнинг

психологик бирлиги ва ўзаро муносабатларини яратиш заруриятини

билдиради. Унинг натижасида шахснинг ўз-ўзини фаоллаштириши ва ўз-

ўзини кўрсата олиши каби ижодий фаолияти кучаяди.

Ҳамкорликдаги таълимни ташкил этиш. Демократлилик, тенглик,

таълим берувчи ва таълим олувчи ўртасидаги субъектив муносабатларда

ҳамкорликни, мақсад ва фаолият мазмунини шакллантиришда ва эришилган

натижаларни баҳолашда биргаликда ишлашни жорий этишга эътиборни

қаратиш зарурлигини билдиради.

Муаммоли таълим. Таълим мазмунини муаммоли тарзда тақдим

қилиш орқали таълим олувчи фаолиятини активлаштириш усулларидан бири.

Бунда илмий билимни объектив қарама-қаршилиги ва уни ҳал этиш

усулларини, диалектик мушоҳадани шакллантириш ва ривожлантиришни,

амалий фаолиятга уларни ижодий тарзда қўллашни мустақил ижодий

фаолияти таъминланади.

Ахборотни тақдим қилишнинг замонавий воситалари ва усулларини

қўллаш – янги компьютер ва ахборот технологияларини ўқув жараёнига

қўллаш. Келтирилган концептуал йўриқларга асосланган холда, «Ижтимоий ва иқтисодий

ривожланишни прогнозлаш» курсининг мақсади, тузилмаси, ўқув ахборотининг мазмуни ва

ҳажмидан келиб чиққан холда, маълум шароит ва ўқув режасида ўрнатилган вақт оралиғида

ўқитишни, коммуникацияни, ахборотни ва уларни биргаликдаги бошқаришни кафолатлайдиган

усуллари ва воситалари танлови амалга оширилди.

Ўқитишнинг усуллари ва техникаси. Маъруза (кириш, мавзуга оид,

визуаллаш), муаммовий усул, кейс-стади, пинборд, кластер ва лойиҳалар

усуллари, амалий ишлаш усули.

Ўқитишни ташкил этиш шакллари: диалог, полилог, мулоқот

ҳамкорлик ва ўзаро ўрганишга асосланган фронтал, коллектив ва гуруҳ.

Ўқитиш воситалари ўқитишнинг анъанавий шакллари (дарслик,

маъруза матни) билан бир қаторда - компьютер ва ахборот технологиялари.

Коммуникация усуллари: талабалар билан оператив тескари алоқага

асосланган бевосита ўзаро муносабатлар.

Тескари алоқа усуллари ва воситалари: кузатиш, блиц-сўров, оралиқ ва

жорий ва якунловчи назорат натижаларини таҳлили асосида ўқитиш

диагностикаси.

Бошқариш усуллари ва воситалари: ўкув машғулоти босқичларини

белгилаб берувчи технологик карта кўринишидаги ўқув машғулотларини

режалаштириш, қўйилган мақсадга эришишда ўқитувчи ва тингловчининг

биргаликдаги ҳаракати, нафақат аудитория машғулотлари, балки

аудиториядан ташқари мустақил ишларнинг назорати. Мониторинг ва баҳолаш: ўқув машғулотида ҳам бутун

курс давомида ҳам ўқитишнинг натижаларини режали тарзда

кузатиб бориш. Курс охирида ёзма иш вариантлари

ёрдамида талабаларнинг билимлари баҳоланади.

1-МАВЗУ РЕАЛ СЕКТОРНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА

СОЛИНИШИНИНГ МАЗМУНИ, МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ

1.1. Машғулотни олиб бориш технологияси

Талабалар сони 30 киши Вақти: 2 соат

Машғулотнинг шакли Кириш мавзу бўйича маъруза

Маъруза режаси

1. «Реал секторни давлат томонидан тартибга солиниши» тушунчаси ва унинг моҳияти 2. Прогнозлар классификацияси, прогнозлаш усуллари ва объектлари 3. Ижтимоий ва иқтисодий прогнозлаш усули 4. «Ижтимоий ва иқтисодий ривожланишни прогнозлаш» курсининг таркиби ва масалалари

Ўқув машғулотининг мақсади

Ўқув курси ҳақида умумий тасаввурни

шакллантириш. Ижтимоий ва иқтисодий

ривожланишни прогнозлашни ташкил этиш ҳақида

тушунча ҳосил қилиш.

Педагогик вазифалар: Ўқув фаолиятиниг натижалари:

Курснинг мақсади ва вазифалари билан

таништириш:

Курснинг мақсади ва вазифаланини айтиб бера

олади

Курснинг тузилмаси, ўқув фаолиятини баҳолаш

мезонлари ҳақида маълумот бериш;

Курснинг тузилмаси, ўқув фаолиятининг ўзига хос

хусусиятлари ва баҳолаш шаклларини айтиб бера

оладилар.

Прогнозлаштириш ҳақида тушунча беради.

Унинг асосий шаклларини ёритиб бериш;

Ижтимоий ва иқтисодий ривожланишни прогнозлаш

нималигини айтиб бера оладилар, унинг асосий

шаклларини санаб бера олади ва мазмунини

тушунади.

Прогнозлаш классификацияси, прогнозлаш

усулларини ёритиш;

Прогнозлаш классификацияси, прогнозлаш

усулларини айтиб бера оладилар.

Прогнозлаш объекти ва унинг таркиби ҳақида

тушунча бериш

Прогнозлаш объекти ва унинг таркибини айтиб бера

олади

Ўқитиш воситалари Тарқатма материал, маркер, А 3 – қоғози,

компьютер технологияси

Ўқитиш усули ва шакли Маъруза, ақлий хужум. Жамоавий ишлаш, барча

биргаликда (фронтал) ишлаш, кичик гуруҳларда

ишлаш.

Ўқитиш шароити

Компьютер – техникаси билан қуролланган кичик

гуруҳ, аудитория

Мониторинг ва бахолаш Ёзма назорат,савол-жавоб

1.1. Машғулотнинг технологик картаси.

Иш босқичлари Фаолиятнинг мазмуни

Ўқитувчи Талабалар

1-босқич.

Курс

мавзуига кириш

(10 минут)

1.1. Ўқув курсининг номини айтиб, курс доирасида дастлабки

умумий тасаввурни беради ҳамда услу- бий ва ташкилий

томонлари билан таништиради.

Тинглайдилар

1.2. Курс бўйича ўтиладиган барча мавзулар билан

таништиради, уларнинг узвийлиги ҳақида қисқача маълумот

беради, қисқача шарҳ беради

Тинглайдилар

1.3. Курс якунида қўйиладиган рейтинг баҳолаш мезонлари

билан таништиради (1-илова)

Ёзиб оладилар

1.4. Курсни ўзлаштиришда фойдаланиш учун зарур бўлган

адабиётлар рўйхати билан таништиради

Ёзиб оладилар

1.5. Биринчи ўқув машғулоти мавзуси билан таниш тиради ва

унинг мақсади, ўқув фаолияти натижала- рини баён этади

Мавзу номини ёзиб

оладилар

2-босқич.

Асосий боскич

(60минут)

2.1. Биринчи мавзу юзасидан ақлий хужум қоидаси асосида

дарс ўтказишни таклиф этади. Доскага тинг ловчилар

томонидан айтилган фикрларни ёзиб бо- ради

Тушунчаларни санаб

беради

2.2. Умумий хулоса Тинглайдилар

2.3. Маъруза режасини 2-4 саволлари бўйича тушунтиради,

ҳар бир саволни ниҳоясида умумлаштириб боради. Жараён

компьютер слайдларини намойиш қилиш билан олиб

борилади Маърузани 2-4 саволларига жавоб келтирилади

Пинборд усулида) Тингловчилар иштирокида ўтилган мавзу

такрорланади.

Тинглайдилар, слайдга

эътибор қаратади, уни

ўзига ёзиб олади ва

саволлар беради. Барча

ахборотлар

тизимлаштирилади.

3-босқич

Якуний босқич

(10 минут)

3.1. Мавзу бўйича якунловчи хулоса қилади

3.2. Мавзу мақсадида эришишдаги тингловчилар фаолияти

тахлил қилинади ва баҳоланади

Ўзини қизиқтирган

саволларни беради

3.3. Мавзу бўйича мустақил ўрганиш учун топшириқлар

беради.

Ёзиб олади

3.4. Кейинги маъруза дарсида ўтиладиган маърузанинг

режаси билан таништиради. Тайёрланиб келишини сўрайди

Ёзиб оладилар

Рейтинг мезонлари 1-илова

№ Топшириқларнинг номланиши Максимал йиғиш

мумкин бўлган балл

Маъруза машғулотларида

I. Талабанинг мавзулар бўйича билимларини оғзаки (интерфаол

шаклда) сўраш, берилаётган материал ва топшириқларнинг

конспектлаштирганини баҳолаш, ш.ж:

20 балл

1.1. Мавзу доирасида қўйилган саволларга берган жавоби ва

мунозараларда ўз билим савиясини намоён этганлигига 10 балл

1.2. Машғулотларда фаол қатнашганлиги ва ўқитувчи томонидан

берилган топшириқларни бажариб келганлиги ҳамда конспектни

тўлиқ юритганига

10 балл

Амалий машғулотларда

II. Мустақил таълим учун берилган топшириқларни баҳолаш, ш.ж.: 30 балл

2.1. Талабанинг мавзулар бўйича мантиқий боғланган ва мустақил

бажарилган уй вазифаси ҳамда топшириқларни бажаришига 5 балл

2.2. Мустақил фикрлашга ҳамда аналитик қобилиятни шакллантиришга

хизмат қиладиган ёзма эссе, коллоквиум ва рефератларни ҳимоя 5 балл

қилишига

2.3. Фан бўйича мавзуларни қамраб олган уч тоифали тестларни

ечишига 10 балл

2.4. Муаммоли вазият (кейс-стади) ёхуд амалий топшириқ

(масалалар)ларни баҳолашга 10 балл

Жами (I+II) 50 балл

2-илова

3-илова

4-илова

Прогнозлашнинг муддатлари

Операт

ив

прогноз

бир

ойгача

Қисқа

муддатли

прогнозл

ар 1

ойдан 1

йилгача

Ўрта

муддатли

прогнозл

ар 1

йилдан 5

йилгача

Узоқ

муддатли

прогнозл

ар 5

йилдан

20

йилгача

Ўта узоқ

муддатли

прогнозлар

20 йилдан

ортиқ

Прогнозлашнинг кўлами бўйича гуруҳланиши

Макроиқтисодий ва таркибий (тармоқлараро ва регионлараро) прогнозлаш

Иқтисодиёт мажмуаларининг прогнозлари (ёқилғи, энергетика,

агросаноат, ишлаб чиқариш инфратузилмаси, аҳолига хизмат кўрсатиш

соҳалари ва бошқалар)

Тармоқ ва регионал прогнозлар

Иқтисодиёт тизимининг бошланғич бўғинларини прогнозлаш (корхоналарда ишлаб

чиқариш уюшмаларини ва ҳоказо).

5-илова

6-илова

ТЕСТЛАР

Функционал белгисига кўра

прогнозлаш турлари

Изланув прогнози Норматив прогноз

1. Прогноз деганда нимани тушунасиз?

А. Башорат қилиш

Б. Бирор объектнинг келажак ҳолатини тахминий айтиш. В. Объектнинг илмий асосланган келажакдаги ҳолати ҳақидаги ва уни амалга ошириш

йўллари ва сарфланган вақтни олдиндан билиш тушунилади.

Г. А ва Б

2. Тарихий ёндашув деганда нимани тушунасиз?

А. Иқтисодий прогнозлашнинг амалиёти ва назарияси

Б. Тизимни динамик ривожланаётган бир бутун сифатида қараш

тушунилади

В. Ҳар бир ходисани тарихий тузилиши билан ўзаро боғлиқлигини

тузиб чиқиш

Г. Тўғри жавоб йўқ.

3. Умумий ёндашувлар қаерда тўғри кўрсатилган?

А. Тузилмавий

Б. Тизимли

В. Тарихий, комплекс, тизимли – таркибий

Г. Тузилмавий, тизимли, тарихий, комплекс, тизимли-таркибий.

4. Функционал белгиси бўйича прогноз турларини кўрсатинг.

А. Норматив, комплекс.

Б. Изланув, тарихий.

В. Экстрополяция

Г. Норматив, изланув.

5. Бир бирини тўлдирувчи прогноз турларини топинг.

А. Тарихий, тизимли.

Б. Эксперт, экстрополяция, моделлаш.

В. Комплекс, дельфи, эксперт.

Г. Тўғри жавоб йўқ.

ШАРҲЛОВЧИ МАЪРУЗА

Прогноз деганда объектнинг илмий асосланган келажакдаги ҳолати

ҳақидаги ва уни амалга ошириш йўллари ва сарфланган вақтни олдиндан

билиш тушунилади. Ижтимоий ва иқтисодий прогноз деганда мавжуд

статистикадан, илмий билиш усулларидан фойдаланиб, объектда амал

қилаётган қонуниятлардан, меъёрий-ҳуқуқий чеклашлардан келиб чиқиб,

прогноз қилиш усуллари ва воситалари ёрдамида объектнинг келажакдаги

ҳолатини илмий асосида ишлаб чиқиш жараёни тушунилади. Эксперт усули бошлангич ахборотларни йиғиш (анкета, интервью) ва уларни таҳлил

қилишга асосланади. Шу билан бирга прогноз мақсади экспертлар томонидан қилинган

таҳлилга асосланади. Экстрополяция – объектнинг бўлиши мумкин бўлган ривожланишини

ўрганиш ва унинг келажакдаги ривожланиш қонунийлигидир. Моделлаш –

прогнозлаштирилаётган объект тузилишида кутилаётган ўзгаришларнинг норматив

моделларидаги изланишдир.

Тарихий ёндашув ҳар бир ҳодисанинг тарихий тузилиши билан ўзаро боғликлигини

кўриб чиқишдан иборат. Комплекс ёндашув ҳодисалар ва уларнинг боғлиқлиги ҳамда

тобелигини кўриб чиқишни ўз ичига олади. Тизимли ёндашув мураккаб иқтисодий

тизимлардаги ҳажмли ва сифатли бўлиши мумкин булган жараёнлар ўтишини ўрганишни

назарда тутади. Структуравий ёндашувда изланиш объекти ўзи таркибидаги элементлар ва

уларнинг ўзаро ҳаракатида кўриб чиқилади. Тизимли - таркибий ёндашуви бир томондан

тизимни динамик ривожланаётган бир бутунлик сифатида қарашни кўзда тутса, иккинчи

томондан, тизимнинг ўзаро ҳаракатдаги структуравий элементларига бўлинишидир.

Бу курснинг вазифалари иқтисодиётнинг ривожланиши бўйича ҳукумат қарорларидан

келиб чиқади. Бу вазифалар ҳозирги кунда фундаментал, узоқ муддатли, мақсадли

масалаларни қўйишдан бошланади. Улар орасида энг юқори мақсад - халқнинг маданий ва

моддий яшаш даражасини ошириб боришдир. Иқтисодий стратегия қўйилган мақсадга бориш

йўллари ва аниқ усулларини ўз ичига олади. Бунда иқтисодий прогнозлаш катта аҳамиятга эга.

Курснинг мақсади асосий тамойилларни ва йўлларни ўрганиш асосида жамиятда содир

бўлаётган ижтимоий иқтисодий жараёнларга боғланган ҳолда, бу тармоқ тажрибаси ва

амалиёти мисолида прогнозлашни амалий ўрганишдан иборат.

Назорат учун саволлар

1. Прогнозлаш нима?

2. Прогнозлаштириш классификацияси қандай амалга оширилади?

3. Прогнозлашда қандай усуллардан фойдаланилади?

4. Сизнингча қайси усул прогнозлашда кўпроқ самара беради?

5. Ижтимоий ривожланишни таркибини қандай мисоллар орқали ёрита

оласиз?

6. Прогнозлаш объекти (қандай аниқланади) деганда нимани

тушунасиз?

7. Иқтисодий ва ижтимоий ривожланишни олдида турган вазифалар

нималардан иборат?

2 МАВЗУ РЕАЛ СЕКТОР ИҚТИСОДИЁТИНИНГ МЕ-ЗОНЛАРИ ВА

КЎРСАТКИЧЛАРИ.

Машғулотни олиб бориш технологияси

Талабалар сони 30 киши Вақти – 4 соат

Машғулотнинг шакли Ахборотли маъруза ва график органайзерларни “з/х/у”

жадвалидан фойдаланилади.

Маъруза режаси

1. Прогнозли ахборот ва ахборот базасига қўйиладиган

талаблар.

2. Бирламчи ахборотларни қайта ишлаш ва

фойдаланишдаги муаммолар.

3. Функционал белгига кўра ахборотни таснифланиши.

4. Маълумотларни агрегатлашда содир бўладиган

муаммолар.

5.Макроиқтисодий прогноз-тахлилий кўрсаткичлар

тизими.

6. Миллий ҳисоблар тизими (МХТ) нинг моҳияти.

7. Индикаторларни турлари ва иқтисодий

индикаторларни камчиликлари.

Ўқув машғулотининг мақсади: прогнозли ахборот ва уни ахборот базасига қўйиладиган билимларни

шакллантириш, бирламчи ахборотларни қайта ишлаш ва фойдаланишдаги муаммоларни моҳиятини;

функционал белгига кўра ахборотни таснифланишидаги муаммоларни моҳиятини; маълумотларни

агрегатлашда содир бўладиган муаммоларни моҳиятини; макроиқтисодий прогноз-таҳлилий кўрсаткичлар

тизими, МХТ нинг моҳияти, индикаторларни турлари ва уларни камчиликларини иқтисодий моҳиятини

очиб бериш.

Педагогик вазифалар: Ўқув фаолиятининг натижалари:

Прогнозлаштиришни ахборот базасини яратиш

учун турли фаолият йўналишларини, прогнозли

ахборот ва ахборот базасига қўйиладиган

талабларни тушунтириш.

Талаба бажаради:

Прогнозли ахборот ва ахборот базасига қўйиладиган

талабларни жадвалга тўлдириб тушунтириб берадилар.

Бирламчи ахборотларни қайта ишлаш ва

фойдаланишдаги муаммоларни шакллантириш.

Бирламчи ахборотларни қайта ишлаш ва

фойдаланишдаги муаммолар ҳақида тушунча беради.

Функционал белгисига кўра ахборотни

тавсифлаб, ахборотлар бошқариладиган,

бошқарилмайдиган ва бошқарилувчи ахборотлар

сифатида таснифланиш моҳиятини ёритиб

бериш.

Функционал белгисига кўра ахборотларни қисқача

таснифини бериб ахборотлар турларини айтиб бера

олади

Маълумотларни агрегатлашда содир бўладиган

муаммоларни иқтисодий моҳиятини таҳлил

этиш.

Маълумотларни агрегатлашда содир бўладиган

муаммоларни айтиб бера олади.

Макроиқтисодий прогноз-таҳлилий кўрсаткичлар

тизими мазмунини тушунтириш.

Макроиқтисодий прогноз моҳиятини характерлаб

тушунтириб беради.

Миллий ҳисобламалар тизими (МҲТ) ни миллий

иқтисодиётдаги асосий ўзаро алоқалар схемасига

таянишни иқтисодий моҳиятини очиб бериш.

МҲТ ҳақида тушунчага эга бўлиб андозавий ва

ноандозавий кўрсаткичлар тизимини фарқлайдилар.

Индикаторларнинг турлари ва камчиликлари

ҳақида тушунтириб, илгарилаб кетувчи, тўғри

келувчи ҳамда орқада қолувчи (диффузион)

индексларни таърифини бериш.

Индикаторларни турлари ва камчиликлари ҳақида

маълумотга эга бўладилар.

Ўқитиш усули ва ўқитиш техникаси Ахборотли маъруза “хамкорликда ишлаш” услуби;

техникалар: инсерт, блиц-сўров, презентация; график

органайзерлар: таблица з/х/у

Ўқитиш воситалари Лазерли проектор, ахборотлар базаси, маркер, скоч, оқ

қоғоз А 32

Ўқитиш шакли Оммавий (фронтал), индивидуал (алоҳида), кичик

гурухларда ишлаш

Ўқитиш шароити Техника воситаларини қўллашга мослашган аудитория

(ахборот базасидан фойдаланиш мумкин бўлган) кичик

гуруҳлар

Мониторинг ва баҳолаш Ёзма назорат; савол- жавоб

Машғулотнинг технологик картаси Иш босқичлари Фаолиятнинг мазмуни

Ўқитувчи Талабалар

1-босқич

курс мавзусига

кириш

(3 минут)

1.1. Ўқув курсини мавзусини ва маъруза дарсини

режасини айтади (экранга чиқаради), асосий

саволларни эслатиб, маъруза дарсида

режалаштирилган ўқув натижалари билан

таништиради (ҳамда иш жараёнининг вақтини

келишиб олади).

1. Тинглайдилар, ёзиб оладилар.

2-босқич

Билимларни

фаоллаштириш

(17 минут)

2.1. Экранга з/х/у (биламан/ билишни ҳоҳлайман/

билдим:)Б/БХ/Б) жадвали ва шу техника билан

ишлаш изоҳини чиқаради (1-илова) Иш дафтарига

жадвални чизиб олиш ва маъруза режасига

мувофиқ 2-устунни тўлдириш топшириғини

беради

2.2. Талабаларга маърузаларини ўқиганда

маърузани чеккасига белгилаб қўйган белгиларига

асосланиб қуйидаги саволларга жавоб беришлари

таклиф этади:

1) Ўқиш натижасида нимани ўзлаштирдингиз?

(мустақил гапириб бера оласизми?)

2) Қайси саволлар тушунарли бўлмади, ўзлаштира

олмадингиз?

3) Яна қандай қўшимча маълумотлар талаб

этилади?

Шу маълумотга асосланиб жадвални

3-4-устунларини тўлдириш мумкин бўлсин,

(калит сўзларни қўйиб тўлдириш керак (2-илова)

2.3. Блиц-сўров ўтказилинади. 2-3 та талабадан

маърузани ўзлаштирганлигини сўраб, иш энди

кичик гуруҳларда олиб борилишини айтади.

2.1. з/х/у – жадвалини чизиб, 2-

устунга маъруза режасига

мувофиқ ёзиб чиқади.

2.2. Жадвални 3 ва 4-

устунларини тўлдиради

2.3. Натижалар ўқилади.

3-босқич

Ахборот босқичи

(55 минут)

3.1. Талабаларни сонига қараб 4та кичик гуруҳга

(ихтиёрий белгисига асосан) бўлади:

1) з/х/у жадвалини 4-устунидаги индивидуал

ахборотлар маърузадаги айрим жиҳатларга асосан

таҳлил этилади яъни

1-гурух→1-саволни

2-гурух→2-саволни ва хоказо.

2) 1-2та ўзлаштирмаган саволлар

умумлаштирилади;

3) мавжуд манбаларга асосланиб, жавоблар

биргаликда тайёрланади (дарслик, маъруза матни)

4) Иш натижаларини презентация қилиш учун

тайёрлайди, яъни жавоблар з/х/у жадвали

кўринишида презентация қилиш листларига

ёзилади.

3.2. Гуруҳларда иш бошлангани тўғрисида эълон

қилади.

3.3. Презентация қилиш жараёнини ва мунозарани

ташкил этади.

3.4. Ўқув жараёнининг натижавий

кўрсаткичларини умумлаштиради, шахсий з/х/у

жадвалини 5-устунини тўлдиришни тавсия этади

3.1.Иш гурухларда олиб

борилади:

-ҳар бир гуруҳ аъзоси 4-устун

бўйича калит сўзларни ўз

жадвалидан ўқийди;

-гуруҳ сардори 4-устунга

саволларни шакллантириш

ёзишни ташкил этади.

-жамоа бўлиб саволлар таҳлил

этилади ва 5-устун з/х/у

жадвалига асосланиб жавоблар

тўлдирилади.

-презентация қилиш қоғозига

жавоблар ёзиб чиқилади.

3.2. Иш натижаларини

презнтацияси:

гуруҳ сардори-(А32-форматидан

кам бўлмаган) з/х/у – жадвалига

асосланиб тўлдирилган

жавоблар ёзилган листни

тахтага елимлайди. Саволларга

изоҳ беради; ўз фикрини

асослайди.

3.3. Саволларга жавоб беради .

3.4. з/х/у индивидуал

жадвалидан 5- устунни

тўлдиради.

4-босқич

Якунловчи босқич

(5 минут)

4.1. Гурух сардорларини чиқиши баҳоланади,

фаол қатнашчилар рағбатлантирилади, натижавий

кўрсаткичлар умумлаштирилиб, мавзу якунланади

4.2. Мустақил ишлаш учун топшириқлар

берилади: Прогнозлаштиришни ахборот базасини

яратишда МҲТни –тутган ўрни.

4.1.Эшитадилар, ёзиб оладилар

1 – илова

З Х У жадвалини қўллаш қоидаси.

/Х/ У жадвалини қўллаш қоидаси

1. Инсерт – техникасидан фойдаланиб мавзуни ўқинг.

2. Олинган маълумотларни индивидуал системалаштиринг – маъруза

текстига қўйган белгиларингизга асосланиб жадвал устунини “тўлдиринг”.

З/Х/У – жадвали (3-биламан /х- билишни хохлайман/ у- билдим) № Мавзу саволлари биламан билишни хоҳлайман билдим

1 2 3 4 5

1.

2.

3.

4.

2- илова

Таянч иборалар

З/Х/У – Биламан / Билишни хохлайман /

билдим(Б/Бх/Б)

- Маъруза/мавзу /бўлим- бўйича тадқиқот

ишларини олиб боради. Бу жадвал

талабаларда –иш юзасидан системали фикр

юритишни, таҳлил этишни ва шу асосда

қандайдир фикрлар тизимини яратишини

ривожлантиради.

- Бу жадвал янги мавзуни ўрганишдан олдин

маърузани кириш қисмида 1- ва 2-устунлар

тўлдирилса, маъруза якунланишида 3-устун

тўлдирилиб маърузага якун ясалади

З Х У – жадвалини тузиш қоидалари билан

таништирилади алоҳида талабаларига \ дарс

жараёнида жадвал тўлдирилади.

Саволларга жавоб қайтарилади: “Ушбу келтирилган

мавзу бўйича мавзуни ўрганиш натижасида нимани

ўргандингиз?” (келажакдаги ишлар учун тахминий

асос яратилади).

Жадвални 1 – ва 2 – устунлари мустақил тўлдирилади.

\ Дарсда

Маъруза матнини мустақил ўқилади \ маъруза

тмнгланади.

Жадвални 3 – устуни мустақил тўлдирадилар

(жадвалда).

1. Ахборот база.

2. Прогноз ахборот

3. Ахборотни йиғиш.

4. Ахборотни қайта ишлаш.

5. Белгиланган шартга асосланган модел.

6. Эксперт

7. Анкеталаш.

8. Интервью олиш.

9. Сўров

10. Тренднинг экстрополяцияси

11. Эксперт усули

12. Моделлаштириш

13. Функционал белги

14. Ахборотни таснифлаш

15. Экзоген ахборот

16. Эндоген ахборот

17. Бошқарувчи ахборот

18. Бошқариладиган ахборот

19. Бошқарилмайдиган ахбоорт

20. Трансферт тўловлари

21. Солиқлар бўйича имтиёзлар

22. Макроиқтисодий прогноз

23. Эконометрик модел

24. Иқтисодий индикаторларни халқаро тизими

25. Нарх индекси

26. Ўсиш цикллари

27. МХТ

28. Хўжалик операцияси

29. Андозавий кўрсаткичлар тизими

30.Ноандозавий кўрсаткичлар тизими

31. Иқтисоднинг реал сектори

32. Инвестицион жараёнлар

33. Минтақавий муаммолар

34. Илгарилаб кетувчи индикатор

35. Тўғри келувчи индикатор

36. Орқада қолувчи индикатор

37. Диффузион индикатор

38. Йиғма индекслар

39. Амплитуда индекси

40. Прогнозлаш усули

3-илова

4-илова

Ахборот тўплаш турлари

Тўплаш

тажрибаси

Мавжуд

тенденция-

ларнинг

экстраполя-цияси

Моделлар-

ни тузиш

Эксперт

усули

Тренднинг

экстрапол-

яцияси

Моделлаш-

тириш

Прогнозлаш усуллари

5-илова

Тест саволлари

1. Ахборот тўплаш турларини айтинг.

А. Тўплаш тажрибаси

Б. Мавжуд тенденцияларнинг экстраполяцияси

В. Моделларни тузиш

Г. А,Б ва В

2. Прогноз ахборотининг қандай манбалари бор?

А. Б ва В

Б. В ва Г

В. Ўрганилаётган ҳодисалар, жараёнлар, воқеаларнинг ўтиши ва

ривожланишини билишга асосланган тажрибалар; ўтмишда ва қелажақда

ривожланиш қонуни етарлича маълум бўлган мавжуд тенденцияларнинг

экстраполяцияси

Г. Кутилаётган ёки белгиланган шартларга нисбатан прогнозлаштирилаётган объектларнинг

моделларини тузиш.

3. Функционал белгиси бўйича ахборот турлари нечта?

А. 2 та Б. 3 та В. 4 та Г. 5 та

ШАРҲЛОВЧИ МАЪРУЗА Прогнозлар типологияси билан келажак тўғрисида ахборот манбалари ва прогнозлаш

усуллари масаласи узвий боғлиқ. Прогноз ахборотининг 3 та асосий манбаи ажратилади:

ўрганилаётган ходисалар, жараёнлар, воқеаларнинг ўтиши ва ривожланишини билишга асосланган тажрибалар;

ўтмишда ва қелажақда ривожланиш қонуни етарлича маълум бўлган мавжуд тенденцияларнинг экстраполяцияси;

кутилаётган ёки белгиланган шартларга нисбатан прогнозлаштирилаётган объектларнинг моделларини тузиш.

Прогнознинг таҳлилий тадқиқотлар сифатини ошириш муаммоси кўп жиҳатдан уларнинг

ахборот таъминотига боғлиқ. Фойдаланилаётган ахборот базасига қўйилган асосий талаблар

қўйидагилардир:

кўрсаткичларнинг миқдорий тавсифлари ишончлилиги авваламбор иқтисодиётнинг асосий соҳаларидан, етарли даражада тўлиқ ҳамда умуман олганда мамлакатда ва унинг минтақаларида содир бўлаётган салбий ва ижобий жараёнлар тўғрисида тўлиқ тавсифларни кўзда тутувчи тақдим қилинаётган ахборотнинг етарлилиги ва комплекслиги;

турли ахборот блоклари ва даражалари қўрсатқичларининг ўзаро тўғри қелишини кўзда тутувчи тақдим қилинаётган ахборотнинг тизимлилиги;

таққосланиши, яъни турли кўрсаткичлар миқдорий тавсифларининг бир-бирига зид бўлмаслиги.

Прогнозлашда ишлатиладиган ахборотни фунқционал белги, яъни прогнозлаш мақсадида

у ёки бу кўрсаткич нима сифатида фойдаланишига қараб таснифлаш мумкин. Бу холда ахборот

бошқарилмайдиган, бошқариладиган ва бошқарилувчи бўлиши мумкин.

Бошқарилмайдиган ахборот - табиийки, ҳам бутун иқтисодиёт учун, ҳам алоҳида

моделлар учун тўғри бўлган экзоген ахборотдир. Экзоген ахборот эса бошқариладиган ва

бошқарадиган бўлиши мумкин.

Бошқариладиган кўрсаткич – бу, уни белгиловчи омилларнинг ўзгаришига қараб

келажакда (прогнозда) ўзгариши мумкин бўлган кўрсаткичдир.

Масалан, агар аҳолининг узоқ муддатли истеъмол товарларига талаби аҳоли

даромадлари ва солиққа тортиш даражасининг фунқцияси сифатида моделлаштирилса,

прогнозлаштирилаётган эҳтиёж бошқариладиган кўрсаткичдир. Бунда талаб моделидаги

омиллар ҳам бошкариладиган, ҳам бошқарувчи бўлиши мумкин. Агар «Аҳоли даромади»

кўрсаткичи ушбу модел доирасида бошқа омилларнинг фунқцияси сифатида аниқланса, у -

бошқариладиган ахборот, хуқумат учун марқазий солиқлар даражаси эса бошқарувчидир.

Бошқарувчи кўрсаткич – бу, давлат сиёсатининг, миллий иқтисодиёт ва унинг объектини

давлат томонидан тартибга солиш воситаси бўладиган ҳар қандай кўрсаткичдир.

Аниқлик ва ишончлиликда йўқотишларни минималлаштириш учун 2 та қоидадан

фойдаланилади:

1. Соҳани чегаралаш қоидаси - бир-бирига у ёки бу даражада параллел равишда

ўзгарадиган ўзгарувчиларни агрегатлаш мумкин.

2. Эквивалент натижалар қоидаси - натижа кўрсаткичларига таҳлил ёки прогнознинг

таъсири бир хил бўлган ўзгарувчиларни агрегатлаш мумкин.

Машғулотнинг технологик картаси Иш босқичлари Фаолиятнинг мазмуни

Ўқтиувчи Талабалар

1-босқич

Ўқув мавзусига

кириш

(3 минут)

1.1.Ўқув курсини мавзуси, мақсади ва

натижалари ҳамда маъруза режаси ҳақида

маълумот беради.

1.1.Тинглайдилар, ёзиб оладилар

2-босқич

Билимларни

фаоллаштириш

(15 минут)

2.1.Топшириқни эслатади:

Ушбу мавзуни ўқиб Инсерт техникасини

қўллаб з/х/у жадвалини 1-2-устунларини тўл-

диришни эслатади. з/х/у жадвалида

белгаланганларга асосланиб савол-ларга

жавоб қайтаришни та-лабаларга таклиф

этади: яъни “Маъруза матнини ўқиб ушбу

мавзу бўйича қандай янгиликларга эга

бўлдингиз?” Тахтага калит сўзларни мавзу

бўйича ёзилади.

2.2.Келтирилган тушунчалар бўйича блиц-

сўров ўтказилади.

2.1.Тинглайдилар, ўқилган маъруза

текстига асос-ланиб тўлдирилган

з/х/у жадвалини бўйича саволларга

жавоб беради.

2.2..Калит тушунчалар бўйича

сўзлайдилар.

3-босқич

Асосий босқич

(50 минут)

3.1.Ихтиёрий белгиларига кўра талабаларни

5гурухга ажратади. Ҳар бир гурух маърузани

1та саволи бўйича “эксперт” бўлиши

мумкинлигини айтади. Иш якунида

гуруҳларга сўз бериб(аудиториядан

коллектив бўлиб жавоб тайёрланади)

чиқишларни натижаларини айтиб мавзу

бўйича умумлашган якун ясайди.

Ўқув топшириғини тарқатади

(1-илова), “Гуруҳни баҳолаш жадвали” ва

баҳолаш мезони ҳамда кўрсаткичлари билан

таништиради (2-илова), гуруҳларда иш

бошлаш мумкинлигини эълон қилади.

3.2. Презентация бошланишини эълон қилади.

Ўқитувчи консультант (арбитр) кўринишида

ҳаракат қилиб ҳар бир гуруҳни

натижаларидан келиб чиқиб келтирилдиган

маълумотларни умумлаштиради.

3.1.Гурухларда ишлайдилар: ўқув

топшириғи бўйича саволларга

жавоб тайёрлайдилар, натижаларни

оммавий тарзда таҳлил этадилар ва

кўрсатма маълумот

шакллантирилади

(расмийлаштирилади)

3.2. Презентация қиладилар: гурух

сардорлари “кўрсатма

маълумотлар”га асосланиб ўқув

маълумотларини келтирадилар ва

саволларга жавоб қайтарадилар.

Бошқа гурух аъзолари эса таклиф

этилган маълумотларни тўлдириб,

ўзгартиришлар киритиб, гуруҳ

чиқишини баҳолайдилар.

4-босқич

Якуний босқич

(12 минут)

4.1.Ўқув фаолияти бўйича якун: ўзаро

баҳолаш натижаларини гуруҳларга эълон

қилишларини тавсия қилади.

4.2. З/Х/У жадвалини 3та устунини тўлдириб

блиц савол ўтказиш топшириғини беради.

4.3. Ўқитувчи якуний хулоса қилиб,

талабалар диққатини асосий масалага

қаратади яъни мустақил ишлаш учун

топшириқлар беради: назорат топшириғи

бажарилади

1) назорат саволларига оғзаки жавоб

қайтаринг (3-илова)

2) Университитет маълумотлар омбори

ҳақида эссе ёзинг. Бу омборни иқтисодий

вазифаси нимадан иборат?

4.1. Талабалар жавобига қўйилган

балларни эълон қиладилар.

4.2. З/Х/У жадвалини 3 та устунини

тўлдирадилар ва устун

натижаларини ўқийдилар.

4.3. Топшириқни ёзиб оладилар.

1-илова

Ўқув топшириғи

1-гуруҳ

1. Ахборот базасини сифатини жадвални тўлдириш асосида аниқланг.

2. Ахборотларни қайта ишлашдаги муаммолар нималардан иборат?

3. Маълумотларни агрегатлашни қандай тушунасиз?

Ахборотга қўйилган талаб: Қандай талаблар бор эди Қандай талабларни қўшасиз?

1. Прогнозлар берилган

2. Статистик моделлар

2-гуруҳ

1. “МҲТ”га тушунча беринг.

2. МҲТни макроиқтисодий таҳлилда тутган ўрни нимадан иборат эканлигини

тушунтиринг.

3. Ўзбекистон миллий иқтисодиётини характерлаб, уни шаклланиш

жараёнларини, тузилмасини, ривожланиш йўналишларини характерлаб

беринг.

Ушбу ишни (чизмалар орқали) ёрқин ифодалаб беринг.

3-гуруҳ

1. Бозорни тўйинганлигини қандай тушунтирасиз, агар дефицит содир бўлса,

бозор шароитида уни қандай бартараф этилади?

2. Нима сабабдан макроиқтисодий мувозанатга эришиш зарур?

3. Макроиқтисодий прогнозни қандай амалга оширилади?

Нархлар индексини ўсиши ва уларни пасайиши орқали тахлил этиб чизмалар

орқали ифодаланг.

4-гуруҳ

1. Иқтисодий индикаторларни қандай турларини биласиз?

2.Иқтисодий индикаторларни вазифаси нимадан иборат?

3.Индикаторларни қиёсий тахлилини беринг, камчиликларини кўрсатинг.

Иқтисодий индикаторлар Қандай индикаторлар бор эди Қандайларини сиз қўша оласиз?

1. Иқтисодий инқироз-ларни

олдиндан айтиб бериш.

2. Бандлик даражасини прогноз

қилиш.

3. Иқтисодий конюнктура

ўзгаришига қараб.

5-гуруҳ

1. Аҳоли шахсий даромадлари ҳажмини қандай индикаторлар ўрганади?

2. Саноат ва хизмат соҳасидаги бандлик даражасини қайси индикаторлар

тавсифлайди?

3. Ишсизлик даражасига таъсир этувчи индикаторлар. Ишсизлик даражаси Қандай турлари бор эди Қандай турларини қўшиш

мумкин

2-илова

Ҳар бир гуруҳ бошқа гуруҳ жавобларини келтирилган мезонлар бўйича

баҳолайди (ҳар бир гурух учун максимал 1,5 балл берилади) Гурух Аниқ ва лўнда

жавоб

Кўрсатма

маълумот

асосида

(Регламент)га

кўра қисқа

жавоби учун

Оммавий гуруҳ

аъзоларини

фаоллиги

Жами

балл

1.

2.

3.

4.

5.

Умумий ҳисоб Гурух Умумий балл Умумий балл Умумий балл Умумий балл Умумий балл

1

2

3

4

5

Умумий якуний балл

жами

Баҳолаш(умумий як

уний балл жамини

4 га бўлинади)

1,5 балл “аъло”; 1,0-1,4 балл “яхши”; 0,5-0,9 “қониқарли” 0,5 баллдан пасти “ёмон”.

3-илова

4-илова

ТЕСТ САВОЛЛАРИ

1. Миллий ҳисоблар тизими деганда нимани тушунасиз?

А. Бухгалтерия ҳисоби операцияларини

Б. Иқтисодий индикаторлар тизимини В. Баланс услубига асосланган ва макродаражада иқтисодий фаолият натижаларини,

иқтисодиётнинг тузилмасини, мамлакатдаги мавжуд ресурслар ва бошқалар кўрсаткичлари

йиғидисидан иборат ҳисобни.

Г. Барча жавоблар тўғри.

2. Ахборотларни моҳиятан қандай турларга ажратиш мумкин?

А. Ишончли ва ишончсиз

Б. Эндоген ва экзоген.

В. Интернет ва телевидения

Г. Тўғри жавоб йўқ.

3. Индикатив прогноз асосан қандай муддатларга мўлжалланган

бўлади?

А. Қисқа муддатларга

Б. Узоқ муддатларга

В. Қисқа ва узоқ муддатларга

Г. Ўта узоқ муддатларга

ШАРҲЛОВЧИ МАЪРУЗА Миллий ҳисоблар тизими (МҲТ) баланс услубига асосланган ва макродаражада

иқтисодий фаолият натижаларини, иқтисодиётнинг тузилмасини, мамлакатдаги мавжуд

ресурслар ва бошқалар кўрсаткичлари йиғидисидан иборат миллий ҳисобдир. Хўжалик

операцияси деганда бир хўжалик юритувчи субъект бошқасига моддий, молиявий бойликлар

ёки хизматларни бериши, сотиши, бошқаси эса уларни қабул қилиши ёки харид қилиши

жараёни тушунилади.

Илгарилаб кетувчи ёки лидер индикаторлар – бу, иқтисодий конъюнктура

ўзгаришларининг вақт жиҳатидан илгарилаб кетувчи статистик кўрсаткичларидир. Тўғри

келадиган индикаторлар ўзгариши иқтисодий конъюнктура ўзгаришига вақт жиҳатидан тўғри

келувчи индикаторлардир, улар иқтисодиётнинг аҳволини ва иш фаолияти даражасини таҳлил

қилинаётган ёки прогнозлаш даврида акс этади. Орқада қолувчи индикаторлар деб, ўзгариши

вақт жиҳатидан иқтисодий тизим конъюнктурасининг ўзгаришларидан орқада қолувчи

индикаторларга айтилади.

Миллий иқтисодиёт ичида шаклланиб, хўжалик субъектларининг самарали фаолият

олиб боришига боғлиқ ахборот эндоген, яъни ички келиб чиқадиган ахборотдир, миллий

иқтисодиёт фаолиятига боғлиқ бўлмаган ахборот эса экзоген, яъни ташқи келиб чиқадиган

ахборотдир.

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ.

1. Маълумотлар омборидаги ахборот сифатини қандай аниқлайсиз?

2. Маълумотларни агрегатлашдан мақсад нима?

3. МҲТни иқтисодиётда тутган ўрни нимадан иборат?

4. Макроиқтисодий мувозанатга қандай эришилади?

5. Макроиқтисодий прогнозни қандай йўллар билан амалга ошириш

мумкин?

6. Иқтисодий индикаторларни камчиликларини қандай бартараф этилади?

7. Индикаторларни қиёсий таҳлилини келтиринг.

3-МАВЗУ ИҚТИСОДИЙ ИЖТИМОИЙ ТИЗИМ ДАВЛАТ

ПРОГНОЗЛАШТИРИШ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА.

Машғулотни олиб бориш технологияси. Талабалар сони 30 киши Вақти 4 соат

Машғулотнинг шакли Дискуссияли – маъруза

Маъруза режаси

1. Ижтимоий-иқтисодий тизимнинг моҳияти

2. Ижтимоий-иқтисодий тизимни ривожлантириш мақсади.

3. Давлат корхоналарини тавсифи.

4. Постиндустриал шароитда хусусий сектор ривожланишининг

хусусиятлари.

5. Мамлакатни ижтимоий-иқтисодий тизимида нотижорат

ташкилотлари.

6. Иқтисодиётни макрокўламда тасаввур этишда ижтимоий-

иқтисодий тармоқ тузилмаси, технологик укладлар.

7. Фирмалараро муносабатларни ўзига хос хусусиятлари.

Ўқув машғулотининг мақсади: Иқтисодий-ижтимоий тизим давлат прогнозлаш-тиришини объекти

эканлиги тўғрисидаги тушунчани шакллантириш.

Педагогик вазифалар Ўқув фаолиятининг натижалари

Таянч иборалар сифатида кетма-кет келувчи

докладлар тизимини шакллантириш яъни:

- ижтимоий-иқтисодий тизимни моҳияти;

- ижтимоий-иқтисодий тизимни

ривожлантириш мақсади;

- давлат корхоналарини тавсифи;

- постиндустриал шароитда хусусий сектор

ривожланишининг хусусиятлари;

- мамлакатни ижтимоий-иқтисодий

тизимида нотижорат ташкилотлари;

- иқтисодиётни макрокўламда тасаввур

этишда ижтимоий иқтисодий тармоқ тузилмаси,

технологик укладлар;

Талабалар бажарадилар:

- - ижтимоий-иқтисодий тизимни моҳиятини,

мақсадини тушунтириб берадилар;

- давлат корхоналарини таснифлаб, уларни

гурухларга ажрата оладилар;

-хусусий секторни хуқуқий шакллантиришни

ажрата олади;

- ижтимоий-иқтисодий тизимда нотижорат

ташкилотларини фарқлаб, уларни кўринишларини

санаб берадилар;

- ижтимоий-иқтисодий тизимни тармоқ тузилмаси

ва технологик укладларни санаб берадилар.

- ИИТда фирмалараро муносабатларни ўзига хос

- фирмалараро муносабатларни ўзига хос

хусусиятлари мавзусидаги масалаларни

коллектив бўлиб муҳокама этишни ташкил

этиш.

томонларини изоҳлайдилар

Ўқитиш усули ва ўқитиш техникаси Маъруза, дискуссия, инсерт, фикрлар хужуми;

техникалар: “Ўйла-дарс жараёнида ишла-

фикрларингни бўлиш”; блиц-сўров

Ўқитиш воситалари Докладлар тизими, лазерли проектор, ахборот

таъминоти, визуал (кўрсатма маълумотлар)

Ўқитиш шакли Ялпи, жамоа бўлиб (гуруҳ билан), дарс жараёнида

ишлаш.

Ўқитиш шароити Техника воситаларини қўллашга ҳамда талабалар

билан гуруҳларда ишлашга мослашган аудитория

мониторинг ва баҳолаш Савол-жавоб, ёзма назорат

Машғулотнинг технологик картаси Иш босқичлари Фаолиятнинг мазмуни

Ўқитувчи Талабалар

Тайёрлов босқичи

Берилган саволлар бўйича 4та докладчини тайинлайди ва

“Ижтимоий-иқтисодий тизим давлат прогнозлаштириш объекти

сифатида” мавзуидаги саволлари бўйича эксперт бўлишларини

ва бошқа талабаларни мавзуга тайёрлашда консультант

бўлишларини айтади, берилган саволлар(мавзулар) бўйича

тушунчалар бериб талабаларни докладга тайёрлайди.

1-босқич

Курс мавзусига

кириш

(3 минут)

1.1.Ўқув курсининг мавуси, мақсади, режалаштирилаётган ўқув

жараёнининг натижалари ва машғулотни олиб бориш режаси

билан таништиради.

Дарс жараёни дискуссия шаклида ўтишини эълон қилиб,

қатнашчиларга дискуссияни олиб бориш қоидасини эслатади.

1.1. Тинглай-дилар

аниқлаштирувчи

саволлар берадилар.

2-босқич

Билимларни

фаоллаштириш (7

минут)

2.1.Жонлантирувчи саволлар беради:

“Ижтимоий-иқтисодий тизим давлат прогнозлаштиришида”

қандай ўрин тутади? Блиц сўров ўтказади.

2.1.Фикрларини

билдирадилар.

3-босқич

Ахборот босқичи

(65 минут)

3.1.Мавзу саволлари бўйича қуйидаги кетма-кетликда

муҳокамани ташкил этади:

1) Мавзуда ёритилиши керак бўлган савол бўйича ахборотли

докладни талабалар диққатига хавола этилади деб докладчига сўз

беради. 2) Бир қатор саволлар ечимини таҳлилини тавсия этади (1-илова)

3) Жамоа бўлиб қилинаётган тахлил жараёнини бош қаради:

бунда саволлар беради; айтилинаётганларга қи зиқиш уйғотади;

мунозарани мантиқан олиб борилаёт- ганига диққатини қаратади,

дискуссия вақтида баъзи қатнашчиларни жавобларини

умумлаштиради, тўғри жавобларни рағбатлантириб, хато

жавоблар ёки тўлиқ бўлмаган жавобларни айтиб ўтади;

4) Мавзуни асосий қисмига аниқлик киритиб, бу қисм бўйича

умумлаштириш ва хулосалар қилиш кераклигини айтади.

Мунозара (дискуссия)ни қувватлаш мақсадида ва хулоса қилиш

учун визуал(тарқатма) маълумотдан фойдаланади (2-

илова)

3.1. Маъруза

учунтайёрланган

маълумот мазму

нини тинглай

дилар.Фикрларини

айтадилар, саволлар

бера дилар дискус

сияда қатнаша

дилар. Саволлар

мазмунини жа моа

бўлиб таҳ лил

этадилар, дискуссия

қи ладилар, савол

ларга жавоб

қайтарадилар.

4-босқич Якунловчи

босқич

(5 минут)

4.1.Ўқув мавзусининг тахлили бўйича хулосалар қилади:

- қисқача баҳоламай саволга қарши саволларни кўрсатади.

- маъруза дарси учун умумий баҳо беради, фаол қатнашган

талабалар рағбатлантирилади. Олинган билимлар келажак учун

қадрли эканлигини айтади.

4.1.Тинглайди

лар,аниқлай- дилар.

4.2.Мустақил ишлаш учун топшириқ беради:

1) шу берилган мавзу бўйича семинарга тайёрланилади;

2) “Бозор шароитида хусусий секторни шакллантириш ва

ривожлантириш” бўйича қисқача “эссе” ёзинг.

4.2. Топшириқни

ёзадилар.

1- илова

Мунозарани ташкил этиш учун докладлар

мавзуси ва саволлар

2-илова

Дискуссияни қувватлаш ва хулосаларни шакллантириш

1-Мавзу:

Ижтимоий иқтисодий тизимнинг моҳияти.

1. Ижтимоий иқтисодий тизим ҳақида нималар биласиз?

2. Ижтимоий иқтисодий тизимнинг мақсади нимадан иборат?

3. Ижтимоий иқтисодий тизимнинг таркиби қандай?

4. Ижтимоий иқтисодий тизим қандай масалаларни ҳал этади?

5. Давлат ижтимоий сиёсатининг мақсади нимадан иборат?

2-Мавзу:

Бозор иқтисодиёти шароитида “хусусий сектор”ни шакллантириш.

1. Хусусий сектор тушунчаси нимани англатади?

2. Деҳқон хўжаликлари тўғрисида фикрингиз.

3. Фермер хўжалиги ҳақида фикрингиз.

4. Хусусий секторни ривожлантириш бўйича давлат қандай сиёсат олиб бораётибди.

3-Мавзу:

Давлат корхоналарининг тавсифи

1. Ижтимоий-иқтисодий тизимда давлат секторини вазифаси нимадан иборат?

2. Давлат корхоналари қандай гурухланади?

3. Нима сабабдан бюджет корхоналари банкрот бўлмайди?

4. Акциядорлик жамиятлари ҳақида қандай тушунчага эгасиз?

4-Мавзу:

Ижтимоий иқтисодий тармоқ тузилмаси, ТУлар.

1. Ижтимоий-иқтисодий тизимни ташкил этишда тармоқ тушунчаси

қандай ўрин тутади?

2. Тармоқ ости тармоғини қандай ташкил этилади?

3. Ўзбекистон иқтисодиётида қайси тармоқ етакчи ҳисобланади?

4. Қишлоқ хўжалиги махсулотларини қайта ишлаш деганда нимани

тушунасиз ва уни келажаги хақида фикрларингиз.

бўйича кўргазмали маълумот.

Ижтимоий-иқтисодий тизимни моҳияти ва мақсади.

Ижтимоий ва иқтисодий тизим

Ижтимоий тизим Иқтисодий тизим

Ҳаётий неъматларни яратиш билан

моддий эҳтиёжини қондириш

Маънавий

эҳтиёж

Миллий

соғлиқни

сақлаш

Ва хоказолар

Чекланган ресурслардан

фойдаланиб чексиз эҳтиёжларини

қондириш

Тўлиқ бандлик Мамлакат фуқаролари

ўртасида даромадни адолатли

тақсимлаш

Иқтисодий тизим – жамиятнинг ишлаб чиқариш кучлари ривожланиш

даражасига тўғри келадиган ишлаб чиқариш муносабатлари тизимидир

Федерализм

иқтисодиёти

Капитализм

иқтисодиёти

Постиндустриал ёки

ахборотлар

иқтисодиёти

Тушунчалари бир-

биридан фарқланади

Бир сўз билан айтганда хўжалик юритиш тизими

Ҳаётнинг юқори “сифати” ни таъминлаш, бутун жамият учун, унинг айрим

қатламлари учун (ижтимоий ҳимояга мухтож) фуқароларнинг ҳаёт андозаларини

Давлат ижтимоий сиёсатининг асосий мақсади

3-савол.

Давлат корхоналарини тавсифи.

Ижтимоий иқтисодий тизим

Давлат сектори Хусусий сектор

Бошқарув

органларига

бўйсунувчи

корхоналар

Мулки

давлатники,

лекин ўз-ўзини

бошқариш ва

молиялаш

асосида ишлаш

ДАЖ

корхонала

ри билан

тенг

рақобатда

қатна-

шади

Корпорация Шерикчилик Якка

Акция

пакети

давлатга

тегишли

мулки

аралаш

Қўшма

корхоналар

ИИТ таркибига корхоналардан

ташқари

Нотижорат ташкилотлари

Демак! Моддий ишлаб чиқаришни прогнозлаб, режалаштириб, бошқариб, ижтимоий

масалаларни ечишлари керак, акс ҳолда ижтимоий танглик нафақат иқтисодиётни,

балки бутун жамият “организми”ни бузади!!!

ТЕСТ САВОЛЛАРИ

1. Федератив тузилган давлатларда бошқарув қандай турларга

ажралади?

А. Штатлар ва губерниялар

Б. Марказий, минтақавий, муниципал

В. Вилоятлар ва туманлар

4. А ва В

2. Ижтимоий тизим деганда нимани тушунасиз?

А. Жамиятнинг ижтимоий қатламлари орасида юзага келадиган

муносабатлар йиғиндисидир.

Б. Хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги иқтисодий муносабатлар

йиғиндиси.

В. А ва В

Г. Тўғри жавоб йўқ.

3. Иқтисодий тизим нима?

А. Жамиятнинг ишлаб чиқариш кучлари ривожланиши даражасига тўғри

келадиган ишлаб чиқариш муносабатларининг тизимидир.

Б. Маънавий эҳтиёжларни қондиришга қаратилган ишлаб чиқариш

тизими.

В. Сиёсий, ижтимоий ва маънавий-маданий муносабатларнинг тўплами.

Г. Б ва В

4. Унитар давлатларда бошқарув қандай турларга ажралади?

А. Марказий ва муниципал

Б. Марказий, минтақавий, муниципал

В. Штатлар ва туманлар

Г. Вилоятлар ва губернялар

ШАРҲЛОВЧИ МАЪРУЗА Давлат органлари бошқарув даражаларига кўра ажратилади. Федератив тузилган

давлатларда бу - марказий, худудий (минтақавий) ва муниципал (махаллий) давлат

органларидир. Унитар тузилган давлатларда – бу, бошқарувнинг марказий ва муниципал

органларидир. Марказий хокимият ўз ичига қонун чиқарувчи, ижроия ва суд хокимиятларини

олади.

Ижтимоий тизим – ҳаётни таъминлаш унсурларини ижтимоий қатламлар ҳамда

ижтимоий қатлам ичидаги инсон гуруҳлари орасида тақсимланиш характеридан келиб чиққан

мамлакат фуқаролари орасидаги ижтимоий муносабатлар мажмуидир. Иқтисодий тизим -

жамиятнинг ишлаб чиқариш қучлари ривожланиш даражасига тўғри келадиган ишлаб чиқариш

муносабатларининг тизимидир.

Давлат тадбиркорлигини қўллаб-қувватлашнинг Европа маркази таснифига кўра,

давлат корхоналарининг қуйидаги гурухлари фарқланади:

1. Бевосита муассасага, яъни бошқарув органларига бўйсунувчи корхоналар. Бундай корхоналарнинг олий рахбарияти хукумат томонидан тайинланади. Корхоналар ишлаб чиқаришнинг бутун хажми давлат буюуртмаси асосида шаклланади. Бюджет корхоналари банкрот бўлмайди, чунки давлат уларнинг мажбуриятларига тўлиқ жавоб беради.

2. Мулки 100% давлатники бўлган, лекин ўз-ўзини молиялаш ва ўз-ўзини бошкариш асосида ишловчи, яъни фаолияти хусусий хуқуқ билан тартибга солинувчи корхоналар (масалан, Францияда «Рено», Италияда «Альфа-Ромео» 100% давлат капитали асосида ишлайди).

Бозор тизими тармоқларига енгил ва озиқ-овқат саноати, қурилиш, шу жумладан, уй-

жой қурилиши, юк ва автомобиль транспоти, умумий овқатланиш, хизмат кўрсатиш соҳаси,

чакана савдонинг бир қисми, қишлоқ хўжалиги киради. Бозор тизимида бозор қонунлари ва

механизмлари амал қилади.

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

1. Глобал тизим деганда нимани тушунасиз? 2. Ижтимоий-иқтисодий тизимнинг моҳиятини тушунтиринг. 3. Давлатнинг бошқарув органларини қандай гуруҳларга ажратиш мумкин? 4. Европа таснифи бўйича давлат корхоналари қандай турларга ажралади?

5. Постиндустриал жамиятга таъриф беринг.

Машғулотни олиб бориш технологияси Талабалар сони 30 киши Вақти – 2соат

Машғулотнинг шакли “Ахборотли маъруза”- “Ҳамкорликда ишлаймиз”

услуби ва график органайзерлар – з/х/у жадвали

Маъруза режаси 1. Мамлакатни ижтимоий иқтисодий

тизимида нотижорат ташкилотлари.

2. Иқтисодиётни макрокўламда тасаввур

этишда ижтимоий –иқтисодий тармоқ

тузилмаси, технологик укладлар.

3. Фирмалараро муносабатларни ўзига хос

хусусиятлари.

Ўқув машғулотининг мақсади: Ижтимоий иқтисодий тизим ҳақидаги турли ёндашишларни, ижтимоий

иқтисодий тизимни моҳиятидан келиб чиқиб, хусусий мулкни иқтисодий моҳиятини очиб бериб, мулкни

ўрганишни турли хил кўринишлари ва услублари ҳақидаги билимларини шакллантириш.

Педагогик вазифалар Ўқув фаолиятининг натижалари:

- мамлакатни ижтимоий иқтисодий тизимида

нотижорат ташкилотларини тавсифлаш ва

тушунча бериш;

- ижтимоий-иқтисодий тармоқ тузилмасини,

технологик укладларнинг иқтисодий

моҳиятини очиб бериш;

- бозор иқтисодиёти шароитида фирмалараро

муносабатлар хусусиятларини тушунтириш.

Талаба бажаради:

- ИИТ да нотижорат ташкилотларини санаб

беради;

- ижтимоий иқтисодий тизимда тармоқ

тузилмаларини тавсифлайди;

- технологик укладларни кўринишларини

айтиб беради;

- фирмалараро олиб бориладиган

муносабатларнинг хусусиятлари ҳақидаги

тушунчаларни таҳлил этиб беради.

Ўқитиш усули ва ўқитиш техникаси Маъруза, “ҳаморликда ишлаш” услуби, техникалар:

инсерт, блиц-сўров, презентация, график

органейзерлар: З/Х/У жадвали

Ўқитиш воситалари Тахта, бўр, маркер, скоч, А32 форматли оқ қоғоз

Ўқитиш шакли Оммавий (фронтал), алоҳида, гуруҳларда ишлаш

Ўқитиш шароити Гуруҳларда ишлаш учун мўлжалланган – аудитория

Мониторинг ва баҳолаш Савол-жавоб, ёзма назорат

Машғулотнинг технологик картаси Иш босқичлари Фаолиятнинг мазмуни

Ўқитувчи Талабалар

1-босқич

Курс мавзусига

кириш

(3 минут)

1.1.Бугунги мавзуни, унинг мақсадини ва

маъруза дарсининг натижаларини ҳамда уни

ўтказиш режасини таништиради.

1.1. Тинглайдилар, ёзиб оладилар.

2-босқич

Билимларни

фаоллаштириш (15

минут)

2.1.Топшириқни эслатади: Уйда ўқиган

маърузага асосланиб инсерт техникаси

ёрдамида з/х/у жадвалини 1-2-устунларини

тўлдириш керак.

З/Х/Y – жадвалидаги қўйилган белгилар

асосида “Ўқув машғулотининг ушбу

мавзусига асосан (маъруза матни) мавзу

бўйича қандай янгиликларга эга

бўлдингиз?” кўринишидаги савол билан

талабаларга мурожаат этади ва таянч

ибораларни айтишни сўрайди. Баъзи калит

тушунчаларни тахтага ёзиб боради.

2.2. Ушбу таянч ибораларни мазмунини

ёритиб беришни айтиб, талабалар ўртасида

блиц-сўров ўтказади.

2.1 Тинглайдилар. Саволлар-

га жавоб қайтарадилар, уй вазифасига

асосланиб з/х/у жадвалига белгилар

киритадилар.

Таянч ибораларни айтадилар.

2.2. Таянч ибораларни мазмунини

айтадилар.

3.1.Ихтиёрий белгиларига кўра талабаларни 3.1. Гуруҳларда ишлайдалар: ўқув

3-босқич Асосий

босқич

(50 минут)

4та гуруҳга ажратади.

Ҳар бир гуруҳ мавзунинг 1тадан саволи

бўйича “эксперт” бўлишини айтади.

Ўқув топшириғини тарқатади (1-илова)

“Гуруҳларни баҳолаш жадвали”ҳамда

баҳолаш кўрсаткичи ва баҳолаш мезони

билан талабаларни таништиради (2-илова).

Гуруҳларда иш бошланганлигини айтади.

3.2. Презентация бошланганлигини айтади.

Ўқитувчи арбитр/консультант ролида ҳар

бир презентация натижаларини

умумлаштиради.

топшириғи учун саволларга жавоб

тайёрлайдилар, жамоа бўлиб иш

натижалари таҳлил этилади,

кўргазмали маълу-мотлар

шакллантирилади.

3.2. Презентация: сардорлар гуруҳ

аъзолари ўқув маълумоти асосида

кўргазмали маълумотлардан

фойдаланиб, саволларга жавоб

қайтарадилар. Бошқа гуруҳ аъзолари,

тасвирланган маълумотларни

тўлдирадилар, ўзгартиришлар

қиладилар, гуруҳ аъзоларини

чиқишини баҳолайдилар.

4-босқич Якуний

босқич

(12 минут)

4.1. Гуруҳларни ўзаро баҳолаш

натижаларини айтишларини сўрайди.

4.2. З/Х/У жадвалини 3-устунини тўлдириш

бўйича топшириқ беради ҳамда талабалар

ўртасида блиц-сўров ўтказади.

4.3. Якуний хулоса қилади, талабалар

диққатини мустақил иш топшириқларига

қаратади: ИИТ – мавзуси бўйича

келтирилган саволлардан фойдаланиб ушбу

мавзу бўйича тест тайёрлаш топширилади.

4.1. Талабалар жавоб учун қўйган

балларини айтадилар.

4.2. З/Х/У – жадвалидаги 3-устунни

тўлдирадилар, тўлдирган 3-устун

натижаларини ўқийдилар.

4.3. Топшириқни ёзиб оладилар.

1-илова

Ўқув топшириғи

1-гуруҳ.

1-Мавзу: Мамлакатни ижтимоий-иқтисодий тизимида

нотижорат ташкилотларини тутган ўрни.

1. Нотижорат тшкилотлари ҳақида тушунчангиз.

2. Нотижорат тшкилотларига қандай ташкилотларни киритиш мумкин?

3. ИИТ да нотижорат тшкилотларини асосий мақсади нимадан иборат?

4. Нотижорат тшкилотлари олдидаги муаммолар ва уларни бартараф этиш йўллари.

2-гуруҳ.

2-Мавзу: Иқтисодиётни макрокўламда тасаввур этишда

ижтимоий иқтисодий тармоқ тузилмаси.

1. Мамлакат иқтисодиётини барқарорлаштиришда тармоқларни тутган ўрни қандай?

2. Бозор иқтисодиёти шароитида қишлоқ хўжалиги тармоғидаги ислоҳотлар.

3. Аграр ислоҳотларнинг асосий йўналишлари қандай?

4. Аграр соҳадаги муаммоларни бартараф этиш йўллари.

3-гуруҳ.

3-Мавзу: Саноат тармоғини иқтисодиётда тутган ўрни.

1. Иқтисодиётни ривожлантиришда саноат тармоғини таркиби ва мақсади.

2. Тўқимачилик саноатини иқтисодиётда тутган ўрни қандай?

3. Иқтисодий ўсишга эришишда қайси тармоқни ўрни беқиёс?

4. Тармоқлар олдида турган муаммолар ва уларни бартараф этиш йўллари.

4-гурух.

4-Мавзу: Ўзбекистонда деҳқон фермер хўжаликларини

ривожлантиришда Давлат дастурининг ўрни.

1. Ўзбекистонда деҳқон фермер хўжаликларини ривожлантиришда Давлат дастури ролининг иқтисодий

моҳиятини тушунтиринг.

2-илова (3.1.)

2-илова

3-илова

4-илова

ТЕСТ САВОЛЛАРИ:

1. Жаҳон иқтисодиётида охирги 300 йил давомида нечта технологик

уклад алмашган?

А. 3 Б. 5 В. 7 Г. 4

2. Жаҳон иқтисодий тизимининг бирлиги, бутунлиги қандай

жараёнлар таъсирида шаклланади? А. Интернационализация

Б. Мондализация

В. Глобализация

Г. Барча жавоблар тўғри

3. Саноат қандай тармоқостиларга бўлинади?

А. Оғир саноат

Б. Енгил саноат

В. Озиқ-овқат саноати

Г. А, Б, В

4. Қишлоқ хўжалиги қандай тармоқостиларга бўлинади?

А. Ўсимликчилик

Б. Чорвачилик

В. А ва Б

Г. Тўғри жавоб йўқ

ШАРҲЛОВЧИ МАЪРУЗА

Жаҳон иқтисодиётида охирги 300 йил давомида 5 та ТУ алмашди. Уларнинг

асосийларини келтирамиз:

1-ТУ (1770-1830): тўқимачилик саноати машинасозликнинг ривожланиши, чўян эритиш,

сув двигателининг ихтироси эди.

2-ТУ (1830-1880): буғ двигателининг ихтироси, темир йўл қурилиши, транспорт, машина,

кемасозлик, кўмир, станоксозлик саноати ва қора металлургиянинг ривожи эди.

3-ТУ (1880-1930): электротехник, оғир машинасозликнинг ривожланиши, пўлат ишлаб

чиқариш ва прокати, электр узатиш линияларининг қурилиши ва ноорганик кимёнинг ривожи

эди.

4-ТУ (1930-1980)асоси: автомобиль, тракторсозлик, рангли металлургиянинг ривожи,

узоқ муддат фойдаланилган синтетик материалларни ишлаб чиқариш, органик кимёнинг

ривожланиши, нефтни ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш эди.

5-ТУ (1980-2030): электротехник саноат, ҳисоблаш, оптик-тола, техника, дастурий

таъминот, телекоммуникацияларнинг ривожи, газни ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш, ахборот

хизматларининг ривожи хисобланади.

Интернационализация жараёни асосида жаҳон иқтисодий тизими алоҳида миллий

иқтисодий тизимларнинг мажмуи сифатида бўлади, яъни интернационализация асосан жаҳон

бозори орқали боғланган нисбатан алоҳидалашган иқтисодий тизимларни кўзлайди.

Мондализация жаҳон иқтисодий тизимларини таркибига нафақат миллий иқтисодий

тизимлар, балки транс ва миллатлараро корпорациялар кирувчи яхлитлик каби

шакллантиради, яъни мондализация жаҳон иқтисодий тизимига сифатли янги тузилма-

интеграцион такрор ишлаб чиқариш алоқаларига асосланган яхлитликни беради.

Глобализация замонавий инсониятни ягона, яхлит, тубдан янги жаҳон, глобал тизим

сифатида шакллантиради, унинг барча таркибий унсурлари узвий ва тўхтовсиз чуқурлашиб

борувчи ўзаро алоқа ва ўзаро боғлиқликда бўлади, яъни жаҳон тизими яхлит иқтисодий,

ижтимоий ва сиёсий супер тизим сифатида кўрилади.

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

1. Индустриаллашгандан кейинги жамият шароитида хусусий секторни ривожланиш хусусиятлари нималардан иборат?

2. Ижтимоий-иқтисодий тармоқ тузилмасини айтиб беринг. 3. Моддий ва номоддий ишлаб чиқаришнинг мазмунини тушунтиринг. 4. Технологик укладларни қандай даврларга ажратиш мумкин? 5. Интернационализация деганда нимани тушунасиз? 6. Глобализациянинг иқтисодий мазмунини айтинг.

4 -

МАВЗУ

ИҚТИСОДИЙ ИЖТИМОИЙ ПРОГНОЗЛАШ

УСУЛЛАРИ.

Машғулотни ўқитиш технологияси Талабалар сони 26 киши Вақти: 4 соат

Машғулотнинг шакли Кўргазмали- маъруза

1. Прогнозлаш усулларининг

классификацияси.

2. Прогнозлашнинг эксперт усули.

Маъруза режаси 3. Эктрополяция усули.

4. Дельфи усули.

5. Регрессия ва корелляция таҳлили

усули.

6. Математик моделлаштириш усули.

Ўқув машғулотининг мақсади: Ижтимоий иқтисодий прогнозлаш усуллари ҳақидаги тушунчани ва

унинг турларини иқтисодий муамоларини ечиш усуллари ҳақидаги билимларни шакиллантириш.

Педагогик вазифалар

- Иқтисодиётда прогнозлашнинг бир қанча

турлари борлиги ва уларни моҳиятини очиб

бериш;

- Прогнозлашнинг эксперт усули ва унинг

вазифаси ҳақида тушунча бериш;

- Дельфи усулини қайси соҳаларда ишлатиш

мумкинлигини баён этиш;

- Экстрополация усулини бошқа усуллардан

самарали томонларини тушунтириш;

- Регрессия ва корреляция усулини моҳиятини

шакллантириш;

- Математик моделлаштириш усулини

иқтисодиётдаги ўрни ҳақидаги фикрларни

ёритиб бериш.

Ўқув фаолиятининг натижалари

Талаба бажаради:

- прогнозлашнинг моҳияти ва унинг турларини

изоҳлайди;

- эксперт усули ҳақида тушунча беради;

- дельфи усулини қисқача тавсифлайди;

- регрессия ва корреляция усулини иқтисодиётдаги

вазифалари ҳақидаги фикрларини баён этади;

- экстрополяция усулини тавсифлайди;

- иқтисодий масалалар ечишда математик-

моделлаштириш усулини устунликларини

кўрсатиб беради.

Ўқитиш усули ва ўқитиш техникаси

Маъруза - кўргазмали маъруза; техникалар: “Ўйла-

машғулотда жуфт бўлиб мушоҳада қил”, блиц-сўров,

график органайзерлар, сабаб-оқибатни таҳлил

этувчи хронологик жадвал.

Ўқитиш воситалари

Кўргазмали маълумот, лазерли проектор, ахборот

таъминоти, ўқув материаллари.

Ўқитиш шакли Алоҳида, жамоа ва фронтал, гуруҳларда ишлаш

Ўқитиш шароити Техника воситаларини қўллашга ва талабалар билан

гуруҳларда ишлашга мослашган аудитория.

Мониторинг ва баҳолаш Савол-жавоб, ёзма назорат

Машғулотнинг технологик картаси Иш босқичлари Фаолиятнинг мазмуни

Ўқитувчи Талабалар

1-босқич

Ўқувмашғулотига

кириш

(5 минут)

1.1. Мавзуни мақсади, ўқув режаси ва унинг

натижалари ҳақида талабаларни

таништиради. Тарқатма ўқув материалини

талабаларга тарқатади

1.1. Тинглайдилар ва ёзиб

оладилар.

2-босқич

Билимларни

фаоллаштириш

(10 минут)

2.1.Мавзуни жонлантирувчи саволлар беради,

дарсда жуфт бўлиб, саволларга мустақил

тайёрланиб сўнгра жавоб қайтаришни

айтади:

1. Нима учун мавзу “Иқтисодий ва ижтимоий

прогнозлаш усуллари” деб номланади деб

ўйлайсиз?

2. Шу мавзу қандай услубларни ўз ичига

олиши керак деб ўйлайсиз?

Шу сингари саволлар бериб блиц- сўровни

амалга оширади. 1-3 мавзу саволлари бўйича

кичик маъруза ўтказади.

2.1. Жуфт- жуфт бўлиб

фикирлайдилар,таҳлил этадилар,

саволларга жавоб қайтарадилар

3.1. Кўргазмали маълумотлар асосида

маъруза режаси билан таништириб,

маърузани бошлайди. (1-илова)

3.2. Топшириқлар беради:

1. Прогнозлаш усуллари класификацияси,

эксперт усули ва экстрополоция усули

ҳақидаги схематик маълумотлар билан

танишинг ( 2-илова)

3.1. Ёзиб оладилар, таҳлил

этадилар, аниқлайдилар, саволлар

берадилар.

3.2.Дарс давомида топшириқни

бажарадилар.

3.3. Жадваллардан иш

натижаларини ўқийдилар.

3-босқич

Ахборот босқичи

(55 минут)

2. Маърузани 1-2,3 саволлари бўйича ўқув

маълумотини, инсерт услуби ёрдамида ўқиб,

дарс жараёнида тахлил этадилар ва жадвални

тўлдирадилар.

3.3. Блиц – сўров ўтказадилар. Маърузани

1,2,3- саволларини таҳлил этиб, талабаларни

айтганлари умумлаштирилади ва ўқитувчини

назорат варианти экранга чиқарилади (3-

илова)

3-босқич

Якуний босқич

(10 минут)

4.1.Хулосалар қилинади,

умумлаштирувчи хулосалар қилиб, фаол

қатнашган талабалар рағбатлантирилади.

4.2. Мустақил ишлаш учун топшириқ беради:

4- мавзуни ўқиб, шу мавзу бўйича тест

тайёрланг (20та)

4.1. Тинглайдилар, ёзиб оладилар.

1-илова

Тарқатма маълумот.

1-савол: Прогнозлаш усулларини классификацияси . Прогноз қилиш усулларининг ягона туркумлаш усули мавжуд эмас, аммо қуйидаги чизма (1-чизма)ни

ижтимоий иқтисодий прогноз усулларини туркумлашга нисбатан ёндашувлардан бири деб олиш мумкин. Бу

чизмада прогноз қилиш усулларини форматлаштирилганлик даражаси туркумлаш мезони деб қабул

қилинган.

Прогноз қилиш усулларини туркумлашда прогноз қилиш усулларини мазмунан тизимга солиш прогноз

объекти, иқтисодий ривожланиш жараёнлари ва уларнинг қонуниятлари билан белгиланишини назарда

тутиш зарур.

1-чизма

Прогнозлаш усулларининг классификация

Прогнозлаш усули – бу ретроспектив маълумотлар экзоген (ташқи) ва эндоген (ички) алоқалар,

пргнозлаш объекти, шунингдек, кўрилаётган ҳодиса ёки жараён доирасида уларнинг ўлчовларининг

таҳлил қилиш асосида обеъктнинг келгуси ривожланишини аниқ муҳокама қилиш имконини берадиган

фикрлаш йўллари ва усуллари мажмуасини тушуниш лозим.

Ҳозирда олимларнинг баҳолашига кўра, прогнозлашнинг 150 дан ортиқ тури мавжуд. Бироқ

амалиётда асосийлари сифатида уларнинг 15- 20 тасидан фойдаланилади.

2-савол. Прогнозлашнинг эксперт усули.

Тўла қамраб олиши

бўйича

Прогнозлаш усуллларининг

таъсири бўйича

Формализация даражасига қараб Интуитив усуллари объектни мураккаблигига

кўра

2-чизма.

Прогноз қилиш усулларининг туркумланиши

3-чизма

Прогнозлашнинг эксперт усули.

Тахлилий

усуллари

Сценарийлар

тузиш

Ғояни жамоавий

генерациялаш

усули

“Дельфи” усули Экспонен-

циал

силлиқлаш

Имитациявий

Прогноз қилиш усуллари

Формаллаштирилган Интуитив

Индивидуал

экспертлар

бахолари

Жамоавий

экспертлар

бахолари

Экстропол-

яциялар

усули

Моделлашти

риш усуллари

Энг кичик

квадратлар

Балансли

Прогнозлаш қилинадиган воқеа, жараённинг хусусиятларига қараб қўлланиладиган усул

самарадорлиги ҳам ўзгариб боради. Прогноз учун асосий зарур омил- ахборот, унга қўйилган

тўғрилик, тўлиқлик ва ишончлилик каби талаблар бажарилиши прогноз қилиниши енгиллаштиради

ва прогноз ҳақиқатга яқин бўлади.

Интервью

Комиссиялар

усули

Сирпанувчи

ўртача

катталиклар

Меъёрий

Эксперт усули

Интервью усули Аналитик – эксперт баҳолаш

усули

Прогнозлашнинг асосий усуллари

Эксперт усуллари Экстраполяция усуллари

Математик моделлаштириш усуллари

3 – савол. Прогнозлашнинг экстрополяция усули.

Миқдорлар

Маъруза дарсининг технологик картаси (2-машғулот)

Иш босқичлари Фаолиятнинг мазмуни

Ўқитувчи Талабалар

1-босқич

Ўқув машғулотига

Кириш

(5-минут)

1.1.Ўқув режаси, мавзунинг мақсади, режа

натижалари билан талабалар таништиради.

1.1.Тинглайдилар ва

дафтарларга ёзиб

оладилар

2-босқич

Билимларни

фаоллаштириш

босқичи

(20 минут)

2.1.Ўтилган дарсдаги билимларни талабалар

томонидан ўзлаштирилганлигини текшириш

мақсади бир қанча саволлар билан талабаларга

мурожаат қилади, блиц сўров ўтказади.

1. Прогнозлаш усуллари ҳақида қандай тушунчага

эгасиз?

2. Прогнозлашда эксперт усулини моҳиятини

айтинг.

3. Экстрополяция сўзи нимани англатади,

экстрополяция усули ҳақида билганларингизни

айтинг.

2.2.Мавзуни жонлантириш мақсадида топшириқ

бериб, жуфт-жуфт бўлиб, саволни олдин мустақил

сўнгра жуфт бўлиб муҳокама қилиб саволларга

жавоб қайтаришни сўрайди: “Эксперт усулини

экстрополяция усулидан фарқли томони нима ва

эксперт усулини иқтисодий масалаларни ечишдаги

ўрни қандай?”

2.1. Саволларга

жавоб қайтарадилар.

2.2.Жуфт бўлиб

саволларни муҳокама

қиладилар сўнгра

жавобларни тақдим

этадилар.

3.1. Маъруза режасига асосланиб, маъруза 3.1.Ўз

Эксперт жамоаси ёрдами билан прогнозлашни йўлга қўйиши учун асосан қуйдагиларга эътибор бериши

лозим:

- малакали эксперт гуруҳларни шакллантириш;

- экспертизаларни тайёрлаш ва ўтказиш;

- олинган ҳужжатлар ёрдамида статистик ҳисоблашларни ўтказиш;

Экстрополяция усули муайян жараённинг жорий давр хусусиятларини сақлаган ҳолда келгуси даврда

омилар ўзгариши ва уларнинг таъсир улушларини ҳисобга олиб, динамик қаторларни кейинги даврлар

учун кенгайтириш ёки тренд йўналишини келгуси даврлар учун айтиб беришдир.

Динамик қаторлар иккита унсурдан ташкил топган:

Даврлар(йиллар): Yt Yt+1 Yt+2 ...... Yt+n

Миқдорлар: Qt Qt+1 Qt+2 ...... Qt+n

3-босқич Ахборот

босқичи (40 минут)

саволларни кўргазмали маълумотлар асосида

талабалар диққатига ҳавола этади (4-илова) 4-5-6

саволларни чизма ёки схема кўринишдаги

варианти келтирилади. Мавзуни жонлантирувчи

саволлар бериб, блиц-сўров техникасидан

фойдаланади. Режани 4-саволи бўйича. Дельфи

усулини бошқа усуллардан фарқи нимада?

Режани 5-саволи бўйича. Регрессия ва корреляция

усулини моҳияти нимадан иборат?

Режани 6-саволи бўйича. Иқтисодий-математик

модел- лаштириш усули иқтисодиётга самара

олиб келадими?

Баъзи таянч сўзларга диққатни жалб қилиб уларни

ёзиб олишни тавсия этади.

тушунчаларини баён

қиладилар,

тинглайдилар, ёзиб

борадилар.

4-босқич. Якунловчи

босқич

(15 минут)

4.1. Ўқув режаси натижаларига асосланиб

саволлар беради, “ҳа-йўқ” техникасидан

фойдаланади. (6-илова)

Жавоблар умумлаштирилади ва маърузага хулоса

қилинади (5-илова)

4.2. Мустақил ишлаш учун топшириқлар беради:

1. “Дельфи” усулидан фойдаланиб “Иқтисодий

масалаларни ечишда дельфи усули” мавзусида

эссе ёзинг.

2. 5-мавзуни келаси маъруза дарсига ўрганиб

келинг.

4.1. Саволларга

жавоб қайтарадилар.

4.2.Топшириқни ёзиб

оладилар.

4-Илова(4.1)

Тарқатма маълумотлар

4-савол. Ижтимоий – иқтисодий прогнозлаштиришда “Дельфи” усули.

5-савол “Регрессия ва корреляция” таҳлили усули.

Дельфи техникаси

ечилаётган муаммони

ичидан яхши вариантни

танлаб олиб унга жамоа

бўлиб баҳо

риладиерилади.

Хар бир гурух аъзоси муаммони зарурлик даражасига

кўра ажратади. (1-энг зарури, n-унга зарур бўлмаган

белгисига қараб) ва натижани жадвалга ёзиб беради.

Хар бир мезон оптималлик (иқтисодлилик) нуқтаи

назаридан баҳоланади самарали ёки бошқа кўрсаткич

учун 1-энг юқори балл;10-энг паст балл. Иш

натижалари “Б” қаторга ёзилади.

“Р” ва “Б” қатор натижалари кўпайтирилади ва

натижаси жамловчи қаторнинг “П” қаторига ёзилади.

Жамловчи баҳолаш листи тузилади. Кўпайтманинг

энг кичик натижаси текширилаётган муаммонинг

мувофиқ қиймати ҳисобланади.

Бир қийматли ўзгартириш бошқасининг ўртача қийматининг ўзгаришига олиб келадиган ҳоллардаги боғланиш

– корреляция боғланиш дейилади. Корреляцияни тахлил қилишдан мақсад, ҳодисалар ўртасидаги боғланишни

зичлигини ўрганишдир. Боғланишлар ўз моҳиятига кўра содда ва мураккаб бўлиши мумкин. Ижтимоий ҳодисалар,

иқтисодий ходисалар – одатда мураккаб боғланишга эга.

Корреляцион тахлили ҳодисалар ўртасидаги боғланишни аниқлайдиган усулларидан бири ҳисобланади. Фақат

корреляцион тахлил – боғланишнинг зичлиги ҳақида оддий баҳо беради. Бу ҳолат иқтисодий тадқиқотларда

корреляцион тахлилнинг кенг қўллаш имкониятини беради.

Корреляцион тахлил ҳақида гапирганда реггрессион тахлилни унитмаслик керак. Регрессион тахлил ҳодисалар

ўртасидаги боғланишнинг статистик тахлил усули бўлиб, боғланиш шаклларини тахлил қилади. Регрессион тахлил

Хар бир гурух аъзоси муаммони зарурлик даражасига

кўра ажратади. (1-энг зарури, n-унга зарур бўлмаган

белгисига қараб) ва натижани жадвалга ёзиб беради.

Корреляцион боғланиш таснифи қуйидаги чизмада келтирилган:

Корреляцион боғланиш таснифи.

Корреляцион моделни тузиш қуйидаги босқичлардан иборат:

Корреляцион боғланиш

Тури бўйича Шакли бўйича

Тўғри Тескари Тўғри

чизиқли

чизиқсиз

Боғланиш зичлиги бўйича Омилларни қамраб олиш бқйича

суст ўртача зич кўпликда жуфтликда

Корреляцион тахлилнинг 1-вазифаси, корреляцион боғланиш шаклларини, яъни регрессия функцияси

кўринишларини (чизиқли, даражали, логорифмик ва бошқалар) аниқлашдан иборат. Боғланиш

шаклларини танлаш регрессион тахлил ва танланаётган функция ҳақидаги маълум гипотезаларини ишлаб

чиқиш ҳамда тахлил қилишдан бошланади.

1. Масалани қўйилиши ва статистик кўрсаткичларни исботлаш.

2. Статистик маълумотларни тўплаш ва уларни бирламчи қайта ишлаш.

3. Жуфт боғланишларни ўрганиш.

4. Боғланиш шаклларини танлаш ва регрессия тенгламалари параметрларини аниқлаш.

5. Масалани ечиш натижаларини статистик баҳолаш ва моделнинг иқтисодий маъноси.

Корреляцион модел тузишнинг биринчи босқичида текшириш мақсади шакилланади, натижавий ва омилли

аломатлар танланади, бошланғич ахборотни олиш усули ҳақидаги масала ҳал қилинади.

Корреляция коэффицентлари боғланишни, регрессия тенгламасини ва унинг шаклини ифода этади.

Регрессия тенгламалари параметрлари ўсиш параметрларини умумлаштириш ёки маълум тадқиқот

натижасида ўсиш маъносига эга бўлади.

Регрессион тахлил – ўрганилаётган тасодифий харакатни меёрини ва ўрганилаётган миқдорий

муносабатлар ўртасидаги боғланишни ифодалаш учун қўлланилади. Регрессия – бу тасодифий ва

иқтисодий меёрлар ўртасидаги боғланишни тавсифлайди.

6- савол. Математик моделлаштириш усули. Математик моделлаштириш бу- иқтисодий ҳодисаларни математик формулалар, тенглик, тенгсизликлар ёки

графиклар орқали ифодалашдир.

Модель – бу объект ҳақидаги фикрларни математик шаклда ифодалашдир.

Иқтисодиётда идеал кўринишдаги моделлар ишлатилади.

Энг такомиллашган жумласига:

киритиш мумкин

Иқтисодий моделлар ёрдамида қуйидагилар аниқланади:

Прогнозлаштириш моделини тузишнинг 3 та босқичи бор:

5- илова (4.1)

иделал моделлар

математик моделларни

1- босқич: Бир – бири билан боғлиқ бўлган алоҳида моделнинг кичик тизимлари тузилади ва

прогнозлаштириш мақсадида ўзаро характерини таъминловчи ягона тузилмалар ҳолига келтирилади.

2- босқич: Ўзаро боғлиқликдаги прогнозлаштириш модели тизими тузилади,уларнинг ўзаро боғлиқлиги

текширилади.

3- босқич: Прогнозлаш модели тизимини тузишдаги ўзига хос алоҳида тизимлар аниқланади ва

ривожлантирилади.Прогнозлар йиғиндисини тузиш мақсадида уларни қўллаш усули изланади.

Моддий кўринишда

Моделлар

идеал кўринишда

1. Турли иқтисодий кўрсаткичлар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик;

2. Кўрсаткичлар зиммасига тушадиган турли кўринишлардаги чегирмалар

3. Жараённи оптималлаштириш мезони.

Иқтисодий – ижтимоий изланишда қўлланиладиган математик аппарат иқтисодий – математик

моделлаштириш дейилади.

Модел – бу иқтисодий – ижтимоий ҳолатининг соддалаштирилган схемасидир. Моделда берилган

жараёнга таъсир этувчи барча омиллар уларнинг таъсир даражаси бўйича субмоделлар тариқасида ягона

модел таркибига киритилади.

Ижтимоий – иқтисодий прогнозлаш усуллари мавзуси бўйича хулосалар.

6- илова (4.1)

2 та маъруза дарсидаги билимларни мустахкамлаш учун саволлар

(<< Ха- йўқ >> техникаси)

1. Прогноз – бу объектни келажакдаги холати ҳақидаги илмий асосланган тушунча бўлиб у

муқобил йўналиш ва муддатларда амалга оширилади.

2. Прогноз қонуниятлари билан – прогностика фани шуғулланади.

Прогнозларни ишлаб чиқиш – прогнозлаштириш дейилади.

3. Прогнозлаштиришда – “объект” ва “прогнозли фон” деган тушунчалар мавжуд.

“Прогнозлаштириш объекти” жараёнлар, кўриниш ва воқеликларни инсон амалий фаолияти

томонидан билишга асосланади.

“Прогнозли фон” – ўрганилаётган “объектга” нисбатан ташқи таъсирлар бўлиб у прогноз

хусусиятининг мохиятини очиб беради.

4. Прогнозлаш услуби – прогнозлаш объекти бўйича олиб борилаётган ишлаб чиқаришга

йўналтирилган тадқиқот усули.

5. Эктрополяция усули – бу прогнозланадиган кўрсаткичлар динамик қаторини келажакка

йўналтирилган бир қаторни алоқадор кўрсаткичларини ривожланиш қонуняти асосида

ҳисобланишидир.

6. Эксперт баҳолаш – узоқ муддатли прогнозлаштиришда ишлатилади.Эксперт баҳолаш

усули – “прогнозли фон” ни миқдорий баҳолаш қийин бўлганда ва мутахассислар

масалани ўзлари тушунганларича тахлил этганларида қўлланилади.

7. Модель – бу объектни математик ҳолдаги ифодасидир.

8. Иқтисодиётда бир қанча моделлардан фойдаланилади, булар: прогнозли, режали ва ишлаб

чиқариш моделларидир.

1. Прогнозлаштириш бу келажакни башоратлаш

2. Вақт ўзгариши билан иқтисодий моделлар ҳам ўзгаради.

3.Иқтисодий тадқиқотларда математик моделлаштириш услубидан фойдаланиладими?

4. Математика сохасидаги билимларсиз иқтисодни ўрганиш мумкин эмас.

5.Иқтисодий математик услублар давлат бошқарув аппаратида ишлатиладими?

6. Ақлий хужум услуби билан Дельфи услуби ўртасида фарқ йўқ.

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

“ИҚТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ” КАФЕДРАСИ

РЕАЛ СЕКТОРНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН

ТАРТИБГА СОЛИНИШИ

ФАНИДАН

ГЛОСАРИЙ

ТОШКЕНТ-2018

“РЕАЛ СЕКТОРНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА СОЛИНИШИ”

ФАНИДАН

ГЛОСАРИЙ

Ўзбекча Русча Инглизча

1 Прогноз деганда объектнинг

илмий асосланган келажакдаги

ҳолати ҳақидаги ва уни амалга

ошириш йўллари ва сарфланган

вақтни олдиндан билиш

тушунилади.

Прогноз - научном обоснованное

будущее состояние объекта и

способы его реализации в будущем

и заранее знать количество

затрачиваемое времени на него.

The forecast is based on when

the object status and ways to

implement it in the future and

know in advance the amount of

time spent on.

2 Иқтисодий прогнозлаш – бу,

иқтисодий жараёнларни

билишнинг илмий усуллари ҳамда

прогнозлашнинг барча усул ва

йуллари йиғиндисини қўллаш

орқали иқтисодий прогнозларни

ишлаб чиқишидир.

Экономическое прогнозирование

является научно-экономической

наукой, объектом расширенного

производственного процесса,

который является предметом

исследования на пути

экономического развития

субъектов права и экономических

прогнозов.

Economic forecasting is a

scientific and economic science,

the object of the extended

production process, which is the

subject of research in the way of

economic development of the

subjects of law, and economic

forecasts.

3 «Иқтисодий прогнозлаш» - бу

илмий-иқтисодий фан бўлиб,

унинг объекти кенгайтирилган

ишлаб чиқариш жараёни, предмети

эса ишлаш мумкин булган

иқтисодий объектларнинг

қонунийлиги ва иқтисодий

Экономическое прогнозирование

является прогнозирование

экономических процессов и

методов научного познания

посредством применения суммы

всех методов и способов

разработки экономических

Economic forecasting is the

forecasting of economic

processes and methods of

scientific knowledge through the

application of the sum of all the

methods and ways of

development of economic

прогнозларни ишлаб чиқиш

йўлидаги изланишлардир.

прогнозов. forecasts.

4 Ижтимоий-иқтисодий прогноз

(ИИП) деганда мавжуд

статистикадан илмий билиш

усулларидан фойдаланиб;

агентнинг ҳаракатларида амал

қилаётган қонуниятлардан;

меъёрий-ҳуқуқий чеклашлардан

келиб чиқиб; прогноз қилиш

усуллари ва воситалари ёрдамида

иқтисодий агентнинг келажакдаги

ҳолатини илмий асосида ишлаб

чиқиш жараёни тушунилади.

Социально-экономический

прогноз (СЭП) относится к

имеющимся статистическим

данным, с использованием методов

научного познания; действующие

законы; выходя из-за юридических

ограничений; с использованием

средств и методов

прогнозирования Агентство

экономического развития на

основе будущего состояния

научного процесса.

Socio-economic forecast (SEF)

refers to the available statistics,

using the methods of scientific

knowledge; Agency the current

laws; Due to legal restrictions;

using the means and methods of

forecasting economic

development agency on the

basis of the future state of the

scientific process to understand.

5 Изланув прогнози изланаётган

объектларнинг келажакдаги

ривожланиш даражасига

асосланган бўлиб, бу даражаларни

қўллаш шароитларидан

чеклашади. Унинг вазифаси

ўрганилаётган объект бор

тенденциялар сақланган ҳолда

қандай ривожланишини

ўрганишдир.

Настоящий прогноз основан на

уровне областей исследований для

дальнейшего развития, а также

ограничить условия применения

этих уровней. Его задача состоит в

том, чтобы узнать, каким образом

тенденции исследуемого объекта.

The present forecast is based

on the level of research areas for

future development, and to

restrict the conditions of

application of these levels. His

task is to learn how the trends

are examined object. Unlike

forecasting.

6 Норматив прогноз изланув

прогнозларидан фарқли ўларок

олдин қўйилган мақсадлар

базасида ишлаб чиқилади. Унинг

вазифаси мақсад қилиб олинаётган

обектнинг келажакдаги ҳолатини

прогнозлаш йўли ва эришиш

вақтини аниқлашдир.

В отличие от прогнозирования

нормативные прогнозы

исследования, разработанные на

основе поставленных целей. Его

миссия была нацелена на

прогнозирование будущего

состояния объектов и определить

время.

Regulatory research forecasts

developed on the basis of the set

goals. His mission was targeted

by forecasting the future status

of the objects and to determine

the time.

7 Эксперт усули. Бу усул

бошлангич ахборотларни йиғиш

(анкета, интервью) ва уларни

таҳлил килишга асосланади. Шу

билан бирга прогноз мақсади

экспертлар томонидан қилинган

таҳлилга асосланади.

Способ оценки. Этот метод сбора

первичной информации (анкеты,

интервью) и базируется на

возможностях анализа. В то же

время прогноз основан на анализе,

подготовленном экспертами.

The evaluation method. This

method of collecting primary

information (questionnaires,

interviews) and is based on the

analysis capabilities. At the

same time the forecast is based

on the analysis made by the

experts.

8 Экстрополяция – бу, объектнинг

бўлиши мумкин бўлган

ривожланишини ўрганиш ва унинг

келажакдаги ривожланиш

қонунийлигидир.

Экстрополяция - это может быть

предметом дальнейшего развития

исследований и разработок его

легитимности.

Entropolation - this can be the

object of further development of

the research and development of

its legitimacy.

9 Моделлаш – бу,

прогнозлаштирилаётган объект

тузилишида кутилаётган

ўзгаришларнинг норматив

моделларидаги изланишдир.

Моделирование - которые

прогнозируют структуру

объектной модели ожидаемых

изменений в исследованиях

нормативно моделей.

Models that forecast the

structure of the object model of

the expected changes in the

regulatory research.

10 Тизимли ёндашув мураккаб

иқтисодий тизимлардаги ҳажмли

ва сифатли бўлиши мумкин булган

жараёнлар ўтишини ўрганишни

Системный подход к сложным

экономическим системам, а также

качество обслуживания относится

к исследованию процессов,

The systemic approach to

complex economic systems, and

the quality of service refers to

the study of processes which can

назарда тутади. Улар иқтисодий

пронозлашда катта рол ўйнайди.

которые могут проходить. Они

играют важную роль в

экономическом прогнозировании.

pass. They play a major role in

the economic.

11 Структуравий ёндашув

прогнозлаш объектларида изланиш

катта рол ўйнайди. Структуравий

ёндашувда изланиш объекти ўзи

таркибидаги элементлар ва

уларнинг ўзаро ҳаракатида кўриб

чиқилади. Бу эса ўрганилаётган

объект ҳақидаги тасаввурни

кенгайтиришга имкон беради.

Структурный подход играет

важную роль в прогнозировании

целей изобретения. Структурный

подход, структура объекта

настоящего изобретения считается

элементы и их взаимодействие.

Это позволит расширить

представление исследуемого

объекта.

Structural approach plays an

important role in forecasting the

objects of the invention.

Structural approach, the

structure of the object of the

present invention is considered

elements and their interaction.

This will allow you to expand

the view of the examined object.

12 Тизимли - таркибий ёндашуви

бир томондан, тизимни динамик

ривожланаётган бир бутунлик

сифатида қарашни кўзда тутса,

иккинчи томондан, тизимнинг

ўзаро ҳаракатдаги структуравий

элементларига бўлинишидир,

чунки ҳақиқатда ҳар бир таркибий

элемент бошқа ҳамма

элементларга қандай таъсир этса,

бутун тизимга ҳам шундай таъсир

этади.

Системный - структурный

подход, с одной стороны, система

будет рассматриваться как

динамическая целостность

прикасается, с другой стороны,

расщепление структурных

элементов взаимодействия

системы, потому что реальность

каждого структурного элемента

всех элементов, если какой-либо

эффект, тот же эффект на всю

систему.

Systemic - structural approach

on the one hand, the system will

be treated as a dynamic integrity

touches, on the other hand, the

splitting of the structural

elements of the interaction of

the system, because the reality

of each structural element of all

the elements if any effect, the

same effect on the whole

system.

13 Бошқарилмайдиган ахборот - бу,

табиийки, хам бутун иқтисодиёт

учун, хам алохида моделлар учун

тўғри бўлган экзоген ахборотдир.

Экзоген ахборот эса

бошқариладиган ва бошқарадиган

бўлиши мумкин.

Не управляемая информация -

это, конечно же, и для всей

экономики, отдельные модели для

экзогенной информации.

Экзогенный информацию можно

контролировать и управлять ими.

Regulated information - this,

of course, also for the entire

economy, are separate models

for exogenous information.

Exogenous information can be

controlled and managed.

14 Бошқариладиган кўрсаткич – бу,

уни белгиловчи омилларнинг

ўзгаришига қараб келажакда

(прогнозда) ўзгариши мумкин

бўлган кўрсаткичдир.

Управляемый показатель в связи

с изменением факторов,

определяющих будущее (прогноз),

который может изменить

индикатор.

Managed indicator is due to

changes in the factors

determining the future

(projected), which can change

the indicator.

15 Бошқарувчи кўрсаткич – бу,

давлат сиёсатининг, миллий

иқтисодиёт ва унинг объектини

давлат томонидан тартибга солиш

воситаси бўладиган хар қандай

кўрсаткичдир.

Управление показателями - это

государственная политика,

национальная экономика и ее

регулирование со стороны

государства объекта является

любой индикатор.

Managing indicators - this is

public policy, national economy

and its regulation by the state of

an object is any indicator.

16 Соҳани чегаралаш қоидаси - бир-

бирига у ёки бу даражада параллел

равишда ўзгарадиган

ўзгарувчиларни агрегатлаш

мумкин.

Правило ограничения сектора -

один, который может быть более

или менее параллельно с блоком

коммутации.

The borders of the rule - one

that may be more or less parallel

to the switch unit.

17 Эквивалент натижалар қоидаси

- натижа кўрсаткичларига тахлил

ёки прогнознинг таъсири бир хил

бўлган ўзгарувчиларни агрегатлаш

мумкин.

Результаты прогноз для анализа

показателей результатов или

правил эквивалентного эффекта

могут быть объединены в одних и

тех же переменных.

The results forecast for the

analysis of indicators of results

or the Rules of the equivalent

effect can be aggregated in the

same variables.

18 Илгарилаб кетувчи ёки лидер

индикаторлар – бу, иқтисодий

Ранее, вылетающих или

опережающие индикаторы,

Previously, departing or

leading indicators, the economic

конъюнктура ўзгаришларининг

вақт жиҳатидан илгарилаб қетувчи

статистик кўрсаткичларидир.

экономическая ситуация меняется

раньше времени с точки зрения

статистики.

situation changes ahead of time

in terms of the statistics

qetuvchi.

19 Тўғри келадиган индикаторлар

ўзгариши иқтисодий конъюнктура

ўзгаришига вақт жихатидан тўғри

келувчи индикаторлардир, улар

иқтисоднинг аҳволини ва иш

фаолияти даражасини тахлил

қилинаётган ёки прогнозлаш

даврида ақс этади.

Соответствующие показатели

изменения экономических

показателей изменения климата

совместим с новаторским, анализ

экономической ситуации и уровня

деловой активности заголовка или

прогнозируемого периода.

The appropriate indicators of

change in the economic

indicators of climate change is

compatible with the

groundbreaking, the analysis of

the economic situation and the

level of business activity itle or

the forecast period.

20 Орқада қолувчи индикаторлар

деб, ўзгариши вақт жиҳатидан

иқтисодий тизим

конъюнктурасининг

ўзгаришларидан орқада қолувчи

индикаторларга айтилади.

Предотвратить изменение с точки

зрения экономических показателей

и показателей отстают от

изменений в системе

предотвращения.

Prevent change in terms of

economic indicators and

indicators lag behind changes in

the system prevent it.

21 Йиғма индекслар деб иқтисодий

индексларнинг асосий гуруҳлари

(илгарилаб кетувчи, тўғри келувчи

ва орқада қолувчи) ўрта тортилган

миқдорларига айтилади.

Индекс, что группы основные

экономические показатели

(совместимые с вылетающих

впереди и позади терпеть)

называется средних количествах.

The index that groups the main

economic indices (compatible

with the departing ahead of and

behind endure) is said to

medium-scale amounts.

22 Эндоген ахборот миллий

иқтисодиёт ичида шаклланиб,

хўжалик субъектларининг

самарадор фаолият олиб боришига

боглиқ, яъни ички келиб чиқадиган

ахборотдир.

Эндогенные формы в рамках

национальной экономики,

связанные с этим действующие

лица в эффективной, то есть, от

внутреннего к докладу.

Endogenous forms within the

national economy, the related

operating entities in the

effective, that is, from the inner

to the report.

23 Экзоген ахборот миллий

иқтисодиёт фаолиятига боғлиқ

бўлмаган, яъни ташқи келиб

чиқадиган ахборотдир.

Экзогенный информацию,

относящуюся к деятельности

национальной экономики, которая

основана на внешней информации.

Exogenous information related

to the activities of the national

economy, which is based on

external information.

24 Объектдан ташқари ўрганилаётган

объект билан ўзаро муносабатда

бўладиган, натижада унга таъсир

қилувчи бошқа объектларни ҳам ўз

ичига олувчи муҳит глобал тизим

деб аталади.

Объект также взаимодействуют с

исследуемым объектом,

результаты также содержать

другие объекты, которые влияют

на окружающую среду в качестве

глобальной системы.

The object also interact with the

object studied, the results also

contain other objects that affect

the environment as the global

system.

25 Глобал тизимнинг қисмлари, яъни

биз ўрганаётган объект ва у билан

ўзаро муносабатда бўлган

нисбатан автоном бошқа

объектлар унинг унсурлари ёки

тизим ости (субтизимлар) деб

аталади.

Части глобальной системы, что мы

будем иметь дело с предметом и он

является относительно

независимым от других объектов

или элементов своей операционной

подсистемы называется.

The parts of the global system,

that we will deal with the

subject and it is relatively

independent of other objects or

elements of its operating

system is called.

26 Ижтимоий тизим – бу ҳаётни

таъминлаш унсурларини

ижтимоий қатламлар ҳамда

ижтимоий қатлам ичидаги инсон

гуруҳлари орасида тақсимланиш

характеридан келиб чиққан

мамлакат фуқаролари орасидаги

ижтимоий муносабатлар

мажмуидир.

Социальная система является

обеспечение элементов

общественной жизни в социальных

слоев и слоев населения между

гражданами страны

происхождения и характера ваших

групп рассылки в наборе

социальных отношений.

The social system is to provide

elements of social life in the

social layers and layers of

people between the citizens of

the country of origin and the

nature of your distribution

groups in a set of social

relationships.

27 Мамлакат атамаси ишлатилганда

барча инсоний муносабатлар -

сиёсий, ижтимоий, иқтисодий,

маънавий-маданий

муносабатларнинг тўплами

тушунилади.

Термин используется во всех

человеческих отношениях страны

- политической, социальной,

экономической, духовной и

культурной совокупность

отношений.

The term is used in all human

relations of the country -

political, social, economic,

spiritual and cultural set of

relations.

28 Жамиятни ташкил қилувчи

унсурлар – бу, инсонлар, унинг

ижтимоий алоқалари, харакати ва

ўзаро муносабати, ижтимоий

институтлар ва ташкилотлар,

гурухлар, меъёрлар ва

қадриятлардир.

Элементы общества - то есть,

люди в его социальных

отношений, движение и

взаимодействие, социальные

институты и организации, группы,

нормы и ценности.

Elements of society - that is,

people in his social relations,

movement and interaction,

social institutions and

organizations, groups, norms

and values.

29 Иқтисодий тизим - жамиятнинг

ишлаб чиқариш қучлари

ривожланиш даражасига тўгри

келадиган ишлаб чиқариш

муносабатларининг тизимидир.

Экономическая система

общества, чтобы охватить

соответствует уровню развития

системы трудовых отношений.

The economic system of

society to embrace fits the level

of development of the industrial

relations system.

30 Фан-техника инқилоби, фан -

ишлаб чиқариш инқилобига

ўтиши, бунга иқтисодиётнинг

етакчи тармоқларидаги

силжишлар, ишлаб чиқариш

технологияси сохасидаги сифатли

сўнгги янгиликлар, хом ашёнинг

янги турига талабни

шакллантиришга интилиш сабаб

бўлади.

Научно-техническая революция,

наука и промышленная революция,

является одной из ведущих

отраслей изменения экономики,

последние новости в области

технологии производства, высокое

качество сырья приведет к

формированию нового типа

тенденции спроса.

The scientific-technical

revolution, science and the

Industrial Revolution, is one of

the leading sectors of the

economy changes, the latest

news in the field of production

technology, high-quality raw

materials will lead to the

formation of a new type of

demand trend.

31 Интернационализация жараёни

асосида жахон иқтисодий тизими

алохида миллий иқтисодий

тизимларнинг мажмуи сифатида

бўлади, яъни интернационализация

асосан жахон бозори орқали

богланган нисбатан

алохидалашган иқтисодий

тизимларни кўзлайди.

Процесс интернационализации

мировой экономической системы

как совокупность отдельных

национальных экономик, в

соответствии с

интернационализировать ссылкой

на мировой рынок через

разделение экономической

системы на котором он работает.

The process of

internationalizing the world

economic system as a set of

separate national economies,

according to internationalize

link to the world market through

the separation of the economic

system it is running on.

32 Мондализация жахон иқтисодий

тизимларини таркибига нафақат

миллий иқтисодий тизимлар,

балки транс ва миллатлараро

корпорациялар кирувчи яхлитлик

каби шакллантиради, яъни

мондализация жахон иқтисодий

тизимига сифатли янги тузилма-

интеграцион-такрор ишлаб

чиқариш алоқаларига асосланган

яхлитликни беради.

Мондализация мировая

экономическая система состоит не

только национальной

экономической системы, но и в

формировании транснациональных

корпораций, таких как из

целостности, мондализация

экономических систем в мире,

новая конфигурация интеграции и

воспроизводства отношений,

основанных на целостности.

Mondalization the world

economic system consists of not

only the national economic

system, but also in the formation

of trans-national corporations,

such as out of integrity,

mondalizatsiya the world's

economic systems, the new

configuration of integration and

reproduction of relations based

on integrity.

33 Глобализация замонавий

инсониятни ягона, яхлит, тубдан

янги жахон, глобал тизим

сифатида шакллантиради, унинг

барча таркибий унсурлари узвий ва

тўхтовсиз чуқурлашиб борувчи

Глобализация современного

человечества в едином

интегрированном, совершенно

новая форма мира как глобальной

системы, и всех его составных

элементов, которые тесно и

The globalization of modern

humanity in a single, integrated,

completely new form of the

world as a global system, and all

of its constituent elements,

which are closely and

ўзаро алоқа ва ўзаро боғлиқликда

бўлади, яъни жаҳон тизими яхлит

иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий

супер тизим сифатида кўрилади.

непрерывно углубляется взаимное

и взаимозависимы, глобальная

интегрированная система

экономической, социальной и

политической системы

рассматривается как супер.

continuously deepened mutual

and interdependent, global

integrated system economic,

social and political system is

seen as a super.

34 Интервью усули прогноз

қилувчининг эксперт билан

бўладиган суҳбатини тахмин

қилади. Шундан келиб чиққан

ҳолда суҳбат давомида прогноз

қилувчи олдиндан ишлаб чиқилган

дастурлар асосида эксперт олдига

объектнинг перспектив

тараққиётига нисбатан саволлар

қўяди.

Интервью с экспертным путем

получатель прогноза

предсказывает разговор. В таком

случае во время прогноза на основе

программ, предназначенных для

продвижения в направлении

развития точки зрения объекта на

вопросы экспертов.

Interview with the expert way

the recipient of the forecast

predicts the conversation. That

being the case during the

forecast on the basis of

programs designed to advance

towards the development of the

perspective of the object to the

expert questions.

35 Аналитик-эксперт бахолаш

таҳлил қилишга интилиш устидан

узоқ ва синчиклаб мустақил

ишлашни, прогнозланаётган

объектнинг тараққиёт йўли ва

холатини бахолашни тахмин

қилади.

Аналитический и экспертный

анализ, чтобы оценить готовность

работать на долгосрочной и

тщательного независимого

прогнозирования ожидаемой для

оценки состояния развития и

объекта.

Analytical and expert analysis

to assess the willingness to work

on a long and thorough

independent forecasting

expected to assess the state of

development and the facility.

36 Экстраполяция усулида

прогнозлаш объектини

характерловчи ўтган даврга

нисбати, тадбиқ қилиш

қонуниятлари аниқланади ва мос

холда бу маълумотларнинг ўсиш

потенциаллари тўгрисидаги

статистиқ маълумотларни таҳлил

қилиш, сўнгра ташқи мухитда

эмперик ёки динамик қаторда

бўлган прогнозловчи

катталикларнинг қийматлари

аниқланади.

Экстраполяция метод,

характеризующий объект

прогнозирования скорости

предыдущего периода, исполнение

законов и совместим с анализом

статистических данных о

потенциале роста этих данных, а

затем внешней среды, а также

эмпирической или динамическое

изображение желаемый размер

определяется значениями прогноза.

Entropolation method of

characterizing the object of

forecasting the rate of the

previous period, implementation

of laws and is compatible with

the analysis of statistical data

about the growth potential of

this data, and then the external

environment as well as

empirical or dynamic image the

desired size is determined by the

values of the forecast.

37 Дельфи усулида сиртқи, аноним,

сўровлар бир неча босқичларда

ўтказилади, тескари алоқа мавжуд,

биринчи турдан ташқари ҳар гал

экспертлар олдинги турдаги

натижалар ҳақида ахборот

олишади.

Дельфи метод переписки,

анонимных опросов несколько

этапов, обратная связь, первый

раунд каждый раз перед

экспертами могут получить

информацию о видах результатов.

The Delphi method of

correspondence, anonymous

surveys a number of stages, the

feedback, the first round each

time before the experts can get

information about the kinds of

results.

38 Регрессион таҳлил -

ўрганилаётган тасодифий

ҳаракатнинг тасодифий меъёрини

ва ўрганилаётган микдорий ўзаро

муносабатлар ўртасидаги

боғланишни ишлаш учун

қўлланилади.

Регрессионный анализ - изучение

случайного движения, баланса и

случайным образом обследоваться

для количественного соотношения

между соединениями.

Regression analysis - the study

of random movement, balance

and randomly surveyed for the

quantitative relationship

between connections.

39 Стандарт муаммолар. Омил ва

натижа орасидаги боғланишлар

қатъий детерминациялашган ва

оддий ҳисоб-китобларда

Стандартные проблемы. Фактор

и результат детерминационных

связей между функциональными и

простыми вычислениями может

Standard problems. Factor and

the result determination links

between functional and simple

calculations can be expressed in

функционал тенгламаларда

ифодаланиши мумкин (масалан,

меҳнат самарадорлиги ўзгармас

нархларда ишлаб чиқариш

ҳажмининг ишчилар сони

нисбатига тенг).

быть выражена в уравнении

(например, производительность

труда равна числу рабочих

объемов производства в

сопоставимых ценах).

an equation (for example, labor

efficiency is equal to the number

of workers in the volume of

production in constant prices).

40 Тузилмаланган муаммолар.

Боғланиш эҳтимоли (стохастик)

коррелятив характерга эга, лекин

юқори зичлик даражаси билан

фарқланади. Омилларнинг

ўзгаришида натижа бирор

оралиқдаги каби бир вақтда ҳам

ўрнатилиши мумкин (масалан,

меҳнат самарадорлигининг ўсиш

суръатларини унинг фонд билан

таъминланганлик суръатига боғлаб

топиш).

Структура проблем.

Коррелятивная вероятность

(стохастический) в природе, но

отличаются высоким уровнем

интенсивности. Факторы, такие как

между изменением результатов

также могут быть установлены

одновременно (например, рост

производительности труда своих

акций, чтобы найти уровень

занятости привязан).

The structure of problems.

Contact probability (stochastic)

correlation in nature, but are

distinguished by a high level of

intensity. Factors, such as

between a change in the results

can also be installed at the same

time (for example, the growth of

labor efficiency of its stock to

find employment rate tied).

41 Заиф структураланган

муаммолар. Омил ва натижа

орасидаги боғланишнинг юқори

бўлмаган зичлик даражаси билан

фарқланади. Натижа кўрсаткичи

бунда жуда катта оралиқда

ўзгаради (масалан, об-ҳаво

шароитларига боғлиқ бўлган

қишлоқ хўжалик экинларининг

ҳосилдорлигини аниқлаш).

Слабые структурированные

проблемы. Фактор, а результат

никакой связи между отличается

высокой плотностью. Показатель

достижения результата, который

варьируется от очень большой

(например, урожайность

сельскохозяйственных культур,

которые зависят от погодных

условий).

Weak structured problems.

Factor, and the result is no

connection between the high

density differs. Outcome

indicator which vary between

very large (for example, the

yield of agricultural crops,

which depend on weather

conditions).

42 Таркибланмаган муаммолар.

Натижа кўрсаткичининг ўзгариш

функциясини олдиндан айтиш

қийин (масалан, техника ва

технологиянинг молиялаш

ҳажмига қараб ривожланиши ва

бошқалар).

Неструктурированные

проблемы. Результат

непредсказуем индикаторная

функция изменения (например, в

зависимости от размера

финансирования оборудования и

технологий развития и т.д.).

The problem of the structure.

The result is unpredictable

change indicator function (for

example, depending on the size

of the financing of equipment

and technology development,

etc.).

43 Тармоқлараро баланс (ТАБ)-

иқтисодиётдаги асосий модел

бўлиб, унда иқтисодиётдаги турли

натурал ва қиймат алоқадорлиги

кўрсатилади.

Межотраслевая баланс (МОБ) -

Базовая модель экономики,

существуют различные связи

природного и экономического

значения.

The intersectoral balance (SB)

- The basic model of the

economy, there are a variety of

natural and economic value

connection.

44 Ялпи талаб – бу, барча хўжалик

субъектлари (хукумат, уй

хўжаликлари, фирмалар), товар ва

хизматлар истеъмолчилари

сифатида турли нарх даражаларида

бу субъектлар қанча товар ва

хизматлар сотиб олишларини

кўрсатувчи моделдир.

Совокупный спрос - что все

субъекты (государственные,

домашние хозяйства, компании),

так как потребители товаров и

услуг на различных уровнях цен,

эти компании были в состоянии

купить много товаров и услуг

моделей.

Aggregate demand - that all

entities (government,

households, companies), as

consumers of goods and services

at different price levels, these

companies were able to buy

many goods and services

models.

45 Имитацион модел аналитик

моделдан фарқли ўлароқ,

ўрганилаётган объектнинг ҳатти-

ҳаракати ва ички структурасигача

кўрсатувчи ёйилган схемани

билдиради.

В отличие от имитационной

модели, аналитическая модель для

изучения поведения объекта и

распространился на внутренней

схеме.

In contrast to the simulation

model, analytical model to

study the behavior of the object

and spread to the interior

constitutive scheme.

46 Иқтисодий потенциал деганда

халқ хўжалигидаги саноат

тармогининг жами ишлаб чиқариш

имконияти, қишлоқ хўжалиги

махсулотлари, капитал

қурилишларини амалга ошириш,

юк ташиш, аҳолига хизмат

кўрсатиш ва бошқалар

тушунилади.

Экономический потенциал

промышленной сети национальной

экономики означает, что общая

производственная мощность

сельскохозяйственной продукции,

осуществление капитального

строительства, транспорта,

государственной службы и других,

чтобы понять.

The economic potential of the

industrial network of the

national economy mean that the

total production capacity of the

agricultural products, the

implementation of capital

construction, transport, public

service and others to understand.

47 Илмий-техникавий потенциал

деганда фан ва фан соҳаларига

хизмат қиладиган меҳнат, моддий

ва молиявий ресурслар йиғиндиси,

умумий, табиий, техникавий

фанларда тўпланган билимлар

ҳамда мамлакат эга бўлган ва

илмий- техникавий ютуқларни

амалиётига жорий қилиш ва

фойдаланиш мумкин бўлган ишлаб

чиқариш тажрибаси тушунилади.

Научно-технический потенциал

средств науки и ученых в области

трудовых, материальных и

финансовых ресурсов, общая

сумма, естественных и

технических наук с накопленным

знанием страны и научно-

технических достижений в

практике и могут быть

использованы производственный

опыт, чтобы понять.

The scientific and technical

potential means of science and

scientists in the field of labor,

material and financial resources,

the sum total, natural and

technical sciences with the

accumulated knowledge of the

country and the scientific and

technical achievements in

practice and can be used

production experience to

understand.

48 Агросаноат мажмуаси

потенциали, тушунчаси

агросаноат мажмуаси таркибига

кирувчи тармоқлар тўпламининг

қуввати, яъни ишлаб чиқариш,

қайта ишлаш, сақлаш,

махсулотларни аҳолига ва

истеъмолчи тармоқларга илмий

асосланган ҳажмларда етказиб

бериш ва сотишни ифодалайди.

Потенциал агропромышленного

комплекса, агропромышленного

комплекса множества сетей,

которая является частью

концепции власти, а именно

производства, переработки,

хранения продукции и

потребительского секторов по

численности населения

представляет собой продажу и

доставку.

The potential of the agro-

industrial complex, agro-

industrial complex set of

networks, which is part of the

concept of power, namely the

production, processing, storage

products, and consumer sectors

of the population size represents

the sale and delivery.

49 Ижтимоий ривожланиш

потенциали ўз ичига номоддий

ишлаб чиқариш тармоқларига

мансуб ҳар хил турдаги

ижтимоий фаолият, бино ва

қуролланиш, ишчиларнинг у ёки

бу маъмурий-иқтисодий объект

аҳолиси ҳаёт фаолиятини

таъминловчи корхона ва

муассасалар йиғиндисини қамраб

олади.

Потенциал социального

развития, включая потенциальных

непроизводственных отраслях,

относящихся к различным видам

общественных мероприятий,

зданий и оборудования, рабочих

или что административно-

хозяйственной жизни народа

объекта покрывает тело работы

предприятий и учреждений.

Social development, including

potential non-manufacturing

sectors belonging to different

types of social events, buildings

and equipment, workers or that

the administrative and economic

life of the people of the object

covers the body of work of

enterprises and institutions.

50 Фундаментал ва қидирув

изланишлар – олдин номаълум

бўлган табиат қонунларини кашф

этишга, жамият ва инсон онгини

билишга йўналтирилган бўлади ва

табиий илмий ҳамда жамоа

жараёнларнинг ривожланиш

қонунларини системалаштириш,

ўрганиш ва аниқлашни кўзда

тутади.

Фундаментальные и поисковые

исследования - обнаружить ранее

неизвестные законы природы,

общества, и будут направлены на

познание человеческого разума и

законов естественных процессов в

области науки и развития общин

для проведения оценки и изучения.

The fundamental and

exploratory research - to

discover previously unknown

laws of nature, society, and will

be directed to the knowledge of

the human mind and the laws of

natural science and community

development processes to assess

and study system year.

51 Амалий изланишлар – ўз ичига Прикладные исследования в Applied research into concrete

конкрет соҳадаги қидирув

изланишлар натижаларидан

амалий фойдаланиш йўлларини ва

ижтимоий-иқтисодий самарасини,

техник имкониятларини

ўрганишни олади.

конкретные и практические

способы использования

результатов исследований в

области социально-экономических

последствий, изучение

технических возможностей.

and practical ways to use the

results of research in the field of

socio-economic impact, the

study of technical capacity.

52 Техник-иқтисодий кашфиётлар

– янги ва мукаммаллашган

буюмларни, иншоотларни, меҳнат

унумдорлигини ўсишига,

материаллар харакатини

қисқаришига, табиий ресурсларни

рационал ишлатишга сезиларли

таъсир қилувчи бошқарувнинг

тизим ва жараёнларини

таъминлашга имкон берувчи

проспектив конструкторлик,

технологик, проект ва иқтисодий

кашфиётларни танлашни кўзда

тутади.

Технико-экономические

открытия новых и передовых

продуктов, объектов, роста

производительности труда,

сокращение движения материалов,

рациональное использование

природных ресурсов системы

управления рисками и процесс

позволяет перспективный дизайн,

технологию, проект и торговли

предусматривает отбор открытий.

Technical and economic

discoveries of new and

advanced products, facilities,

labor productivity growth, the

reduction in the movement of

materials, rational use of natural

resources risk management

system and process allows a

prospective design, technology,

project and trade provides for

the selection of the discoveries.

53 Тажрибий ишлаб чиқариш –

буюмларни биринчи нусхасини ва

унинг оригинал кўринишини,

уларнинг техник вазифасига мос

келишини ва сифатини синовдан

ўтказиш мақсадида ишлаб

чиқарилиши.

Опыт в производстве продукции

для первой копии и оригинальный

внешний вид их технической

функции совместима с целью

тестирования и качества

продукции.

Experience in manufacturing

products for the first copy and

the original appearance of their

technical function is compatible

with the purpose of testing and

quality production.

54 Ишлаб чиқаришни тайёрлаш –

ишлаб чиқариш ва номоддий

ишлаб чиқариш соҳаларидаги

ишлаб чиқариш корхоналарининг

қурилишини ва объектларнинг

реконструкциясининг энг

муҳимларини танлаш ва

асослашнинг, меҳнат ва материал

ресурсларни тақсимлашни,

инвестицияларни таъминлашни,

амалдаги корхоналарни

реконструкцияларини ва

янгиларни тезроқ кўришни ўз

ичига олади.

Промышленное производство -

производственных предприятий в

обрабатывающей промышленности

и непроизводственных секторов

строительства и реконструкции

объектов и обоснование выбора

распределения наиболее насущных

трудовых и материальных

ресурсов, инвестиции, развитие

новых и реконструкции

действующих предприятий.

Industrial production -

manufacturing enterprises in the

manufacturing and non-

manufacturing sectors of the

construction and reconstruction

of objects and justifying the

selection of the most pressing

labor and material resources

distribution, investments,

development of new and

reconstruction of existing

enterprises quickly.

55 Серияли ишлаб чиқариш –

меҳнат унумдорлигини сезиларли

оширувчи янги техника,

технология, материалларни

киритиш, материаллар, энергияни

тежаш, меҳнатни яхшироқ ташкил

этиш, асосий фондларни ишлатиш,

ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг

сифатини оширишни кўзда тутади.

Серийное производство

производительность труда

значительно из нового

оборудования, технологий,

материалов, поставок,

энергоэффективности и лучшей

организации труда, использования

средств, повысить качество

получаемого продукта.

Series production - labor

productivity significantly out of

new equipment, technology,

materials, supplies, energy

efficiency, and better

organization of labor, use of

funds, to increase the quality of

the product produced.

56 Эксплуатация босқичида – янги

техника ишлаб чиқариш ёки

шахсий истеъмолга ўтади.

Маънавий ва жисмоний эскирган

Эксплуатационный этап -

производство нового оборудования

или личного потребления.

Духовное и физическое вывод из

Exploitation stage - the

production of new equipment or

personal consumption. Spiritual

and physical decommissioning

буюмлар серияли ишлаб чиқариш

эксплуатациядан олинади шу

билан янгиликнинг ҳаёт цикли

тугатилади.

эксплуатации устаревших

материалов в массовое

производство будет прекращено в

течение жизненного цикла

инноваций.

of obsolete materials into mass

production will be terminated in

the life cycle of innovation.

57 Фундаментал ва амалий

изланишларни прогнозлаш –

тизимли таҳлил ва синтезни

қўллаш, эксперт баҳолар усули,

сценарий ёзиш, “мақсад

дарахти”ни тузиш йўли билан

ишлаб чиқарилади.

Структурный анализ

фундаментальных и прикладных

исследований, прогнозирования и

экспертизы в области применения

спеченных стиля, написание

сценария, "цели", произведенным

установлением.

A structural analysis of

fundamental and applied

research, forecasting and

expertise in the application of

Sintered style, script writing,

"destination", produced by the

establishment.

58 Хусусий кўрсаткичлар алоҳида

пропорциялар ва ижтимоий ишлаб

чиқариш тузилмаси

силжишларининг ривожланишини

акс эттиради.

Частные показатели отражают

изменения в структуре

производства и социального

развития.

Private proportion of

indicators to reflect the shifts in

the structure of production and

social development.

59 Комплексли кўрсаткичлар

ишлаб чиқариш тузилмаси таркиби

ривожланишининг ўртача

характеристикасини аниқлаш

имконини беради (масалан,

алоҳида тармоқлар, ишлаб

чиқаришлар, ҳудудларнинг

ривожланиш кўрсатикичлари).

Комплексные показатели для

определения возможностей для

развития производственной

структуры состава среднего

(например, сети, производство,

показатели регионального

развития) распределения.

Comprehensive indicators to

determine the capabilities for the

development of the production

structure of the composition of

the average (eg, networks,

production, indicators of

regional development).

60 Нисбий кўрсаткичлар ижтимоий

ишлаб чиқаришнинг умумий

ҳолдаги темплари, силжишлари,

таркибий ривожланиш

самарадорлигини характерлайди.

Относительный показатель

характеризует общие темпы,

изменения, эффективность

структурного развития

общественного производства.

Temple allocation of total

production of relative indicators

of social progress, the

effectiveness of the structural

development of the jaw.

61 Ишлаб чиқариш функцияси – бу,

иқтисодий-математик тенглама

бўлиб, ишлаб чиқариш ўсиши

билан ҳаражат ўсишининг

ўртасидаги боғлиқлиқни

ифодалайди.

Производственная функция

представляет собой

математическое уравнение, с

увеличением затрат на

производство представляет среднее

взаимосвязь.

The production function is a

mathematical equation, with the

increase in production costs

represents the average.

62 Минтақавий хўжалик бутун бир

хўжалик, иқтисодий, ишлаб

чиқариш ва ижтимоий комплекс

бўлиб, у республика, вилоят,

автоном округ ҳудудида

жойлашган корхона, ташкилот,

уюшмаларнинг бўйсуниш ва

тармоқларининг таркибидан

қатъий назар шаклланади.

Региональное хозяйство

экономическое весь

сельскохозяйственный,

экономический, промышленный и

социальный комплекс, на

национальном, региональном,

общественной организации,

расположенной на территории

автономного подчинения и сети,

независимо от их состава района

формируется.

Regional Economic entire

agricultural, economic,

industrial and social complex, at

national, regional, community

organization located in the

territory of the autonomous

district submission and networks

regardless of their composition

is formed.

63 Инвестицион сиёсат бу –

инвестицияларнинг омилларини,

кўламларини, тузилмаларини,

асосий йўналишларини ҳамда

уларнинг иқтисодий

ривожланишининг энг муҳим

зоналаридаги концентрацияси ва

Инвестиционная политика этих

факторов способствовали

инвестиционных структур, а также

их основных направлений

концентрации наиболее важных

зон экономического развития и

суммы эффективных мер для

The investment policy of these

factors contributed to the

investment structures, and their

main areas of concentration of

the most important economic

development zones and the sum

of the effective measures to

самарали фойдаланиш бўйича

чораларни аниқлаб берувчи

хўжалик қарорларининг

йиғиндиси.

уточнения использования

экономических решений.

clarify the use of economic

decisions.

64 Инвестиция лойиҳаси – бу

шундай ҳужжатки, унга капитални

иқтисодиётнинг турли тармоқ ва

соҳаларига йўналтиришга

қаратилган чора-тадбирлар

мажмуаси кўзда тутилган бўлиб,

бу чора-тадбирлардан мақсад

ишлаб чиқариш кучларини

ривожлантириш ва ишлаб чиқариш

салоҳиятини мустаҳкамлашдир.

Инвестиционный проект

является документом, а также для

инвестиций в различных отраслях

экономики будет комплекс мер,

направленных на руководство, эти

меры направлены на развитие

производительных сил и

производственных мощностей.

The investment project is the

document, and for investment in

various sectors of the economy

will be a complex of measures

aimed at directing, these

measures aim to develop the

forces of production and

production capacity.

65 Инвестицион операция деганда –

маълум йўналишларга

инвестицион маблағларни

ишлатиш йўли билан

эришиладиган ва ечиладиган

муҳим мақсад ва масалалар

тушинилади.

Инвестиционная операция

достигается за счет использования,

по меньшей мере, в некоторых

областях инвестиционных фондов

и съемными ключевых целей и

вопросов.

Investment operation is

achieved by the use of at least

certain areas of investment

funds and detachable key

objectives and issues and go.

66 Миллий хавфсизлиги деганда

унинг суверенитети ва

ҳокимиятнинг ягона манбаини

ифодаловчи кўп миллатли

халқнинг хавфсизлиги

тушунилади.

Национальная безопасность

означает его суверенитета и

единственным источником власти

является многоэтнической

понимание безопасности страны.

National security means its

sovereignty and the only source

of power represents a multi-

ethnic Understanding the

security of the nation.

67 Шахсий манфаатлар

конституцион ҳуқуқ ва

эркинликларни амалга ошириш,

шахсий хавфсизликнинг

таъминланиши, турмуш даражаси

ва шароитининг ошиши, инсон ва

фуқароларнинг жисмоний,

маънавий ва интеллектуал

ривожланишида намоён бўлади.

Осуществление конституционных

прав и свобод индивидуальных

интересов и личной безопасности,

уровня жизни и стандартов

человеческого и физического,

нравственного и

интеллектуального развития

граждан.

The implementation of the

constitutional rights and

freedoms of individual interests

and personal security, living

standards and the standards of

human and citizens' physical,

moral and intellectual

development.

68 Жамият манфаатлари

демократияни мустаҳкамлаш,

ҳуқуқий, ижтимоий давлатни

шакллантириш, ижтимоий

якдилликка эришиш, мамлакат

ривожланиши масалаларини ҳал

этишда фуқаролар фаоллигини

оширишдан иборат.

Интересы общества укрепления

демократии, правового и

социального государства, для

достижения социального

консенсуса, повышения

активности граждан в решении

вопросов развития страны.

The interests of strengthening

democracy, legal and social

state, to achieve social

consensus, enhance the activity

of citizens in solving the issues

of the development of the

country.

69 Давлат манфаатлари мамлакат

ҳудудий бутунлигини ҳимоя

қилиш, унинг суверенитети,

конституцион тизимини ҳимоя

қилиш, сиёсий, иқтитисодий ва

ижтимоий барқарорликни,

қонунлар устуворлигини

таъминлашга қаратилган.

Интересы правительства защиты

территориальной целостности,

суверенитета и защиты

конституционного строя,

политической, экономической и

социальной стабильности в стране,

а также обеспечить верховенство

закона.

Of the government to protect

the country's territorial integrity,

sovereignty and the protection

of the constitutional system,

political, economy and social

stability, and ensure the rule of

law.

70 Давлат мониторинги – бу

мамлакат миллий хавфсизлигини

Государственный мониторинг

состояния будет следить за

Monitoring of the state is

going to follow the dynamics of

тавсифловчи кўрсаткичлар

динамикасини кузатиб борувчи

доимий амал қилувчи ахборот –

таҳлил тизимидир.

динамикой показателей,

характеризующих национальную

безопасность страны постоянно

действующей системы

информации и анализа.

indicators characterizing the

country's national security a

permanent system of

information and analysis.

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ

ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

“ИҚТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ” КАФЕДРАСИ

РЕАЛ СЕКТОРНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА

СОЛИНИШИ

ФАНИДАН

МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ МАТЕРИАЛЛАРИ

ТОШКЕНТ-2018

“Реал секторни давлат томонидан тартибга солиниши” фани

бўйича билимларни бериш талабаларда реал секторни тартибга

солишнинг давлат механизмининг ўзига хос хусусиятлари, шакл ва усул,

воситалари, давлатнинг иқтисодий сиёсати тўғрисидаги тизимли, кенг

қамровли назарий билим ва амалий кўникмаларни хосил қилиш

имкониятини беради.

Фан бўйича талабаларнинг билим, кўникма ва малакаларига қўйдаги

талаблар қўйилади. Талаба:

– реал секторни давлат томонидан тартибга солишнинг асосий

категориялари ва тартибга солиш усуллари;

– бозор иқтисодиётининг ўзини ўзи тартибга солиш механизмининг

камчиликлари, салбий оқибатларга, яъни инқирозларга олиб келиши

мумкинлиги, реал секторни давлат томонидан тартибга солишнинг

зарурлиги;

– давлатнинг иқтисодий вазифалари;

– давлат иқтисодий сиёсати ва реал секторни давлат томонидан тартибга

солишнинг назарий асослари, бу борадаги турли назарий концепциялар,

давлат иқтисодий сиёсатининг ва давлат томонидан тартибга солиш

шакллари, усуллари ва воситалари ҳақида тасаввурга эга бўлиши керак;

– давлатнинг иқтисодиёт таркибий тузилишини ўзгартириш ва уни

модернизация қилишга қаратилган таркибий-инвестицион сиёсати;

– давлатнинг аграр, антимонопол, минтақавий, иқтисодиётда хусусий

тармоқ ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ҳамда экология соҳаларидаги

сиёсатларининг мақсад ва вазифалари;

– реал секторни тартибга солишни амалга ошириш усуллари ва

воситаларини таҳлил қила билиши ва улардан фойдалана олиши керак;

– давлат иқтисодий сиёсатида реал секторни тартибга солишнинг

бюджет-солиқ, пул-кредит воситаларини қўллаш;

– ижтимоий соҳани бошқариш, ижтимоий жараёнларни тартибга солиш

усулларини таҳлил қилиш;

– давлатнинг мамлакат иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш

индикаторларини таҳлил қилиш;

– жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози давом этаётган шароитда

кўпгина ривожланган мамлакатларда юз бераётган жараёнларга баҳо бериш;

– Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизация қилиш, техник ва

технологик янгилаш асосида барқарор, мутаносиб ўсишни таъминлашнинг

устувор йўналишлари бўйича илмий асосланган хулоса ва таклифларни

ҳамда амалий тавсияларни ишлаб чиқиш кўникмаларига эга бўлиши керак;

– Ўзбекистон Республикасида иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни

таҳлил қилиш ва уни тартибга солишга оид чора-тадбирларни ишлаб чиқиш

малакаларига эга бўлиши керак.

Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни

Талаба мустақил таълимнинг асосий мақсади – ўқитувчининг

раҳбарлиги ва назоратида муайян ўқув ишларини мустақил равишда

бажариш учун билим ва кўникмаларни шакллантириш ва ривожлантириш.

Талаба мустақил ишини ташкил этишда қуйидаги шакллардан

фойдаланилади:

– айрим назарий мавзуларни ўқув адабиётлари ёрдамида мустақил

ўзлаштириш;

– берилган мавзулар бўйича ахборот (реферат, тақдимот) тайёрлаш;

– назарий билимларни амалиётда қўллаш;

– махсус адабиётлар бўйича фаннинг бўлим ёки мавзулари устида

ишлаш;

– талабаларнинг ўқув-илмий тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ

бўлган фаннинг бўлим ва мавзуларини чуқур ўрганиш;

– кейс-стадилар ва ўқув лойиҳаларини мустақил бажара олиш;

– фаол ва муаммоли ўқитиш услубидан фойдаланиладиган ўқув

машғулотларини ўзлаштириш;

– илмий мақола, тезислар, турли илмий анжуманларга маъруза

тайёрлаш ва ҳ.к.

Мустақил ишни ташкил этиш бўйича услубий кўрсатма ва тавсиялар,

кейс-стади, вазиятли масалалар тўплами ишлаб чиқилади. Унда талабаларга

асосий маъруза мавзулари бўйича амалий топшириқ, кейс-стадилар ечиш

услуби ва мустақил ишлаш учун вазифалар белгиланади.

МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМГА ОИД ТОПШИРИҚЛАР

1. Реал секторни давлат томонидан тартибга солишда ижтимоий

соҳанинг ривожланиши.

2. Кучли ижтимоий сиёсат – Ўзбекистонда бозор муносабатларига

ўтишнинг асосий тамойилларидан бири.

3. Ижтимоий соҳани ривожлантиришда давлат фаолиятининг

зарурлиги.

4. Ўз-ўзидан тартибга солинадиган бозор иқтисодиётида давлатнинг

роли ва вазифалари.

5. Давлат харажатлари таҳлили ва тақсимот сиёсати.

6. Давлат дастурларининг тенгсизлик миқёсига таъсири (Лоренц эгри

чизиғи, Джини коэффиценти, камбағаллик индекси).

7. Ижтимоий харажатлар ва давлат даромадларининг ўзаро

боғлиқлиги.

8. Давлат даромадлари ва уларнинг шаклланиши.

9. Ижтимоий харажатлар ва уларнинг тузилиши.

10. Солиққа тортишнинг асосий назариялари.

11. Бозор муносабатларига ўтиш даврида солиқ тизимини ислоҳ қилиш.

12. Давлат томонидан даромадларнинг қайта тақсимланиши ва

ижтимоий фондларнинг шаклланиши.

13. Суғурта тушунчаси ва унинг иқтисодий мазмуни.

14. Ижтимоий суғуртанинг моҳияти ва аҳамияти.

15. Суғуртанинг турлари ва уларнинг янада такомиллаштирилиши.

16. Бозор иқтисодиёти шароитида ижтимоий фондлар ва уларнинг

манбалари.

17. Ўзбекистон Республикасининг бозор муносабатларига ўтиш

шароитида ижтимоий таъминот масалалари ва уларни ҳал этиш йўллари.

18. Ижтимоий соҳада ишлаб чикаришнинг ўзига хослиги.

19. Ижтимоий товарлар ишлаб чиқариш ва унинг самарадорлиги.

20. Ижтимоий соҳада ресурслар тақсимлашнинг ижтимоий, давлат ва

бозор механизмлари.

21. Ижтимоий харажатлар ва уларнинг тузилиши.

22. Ижтимоий соҳани давлат томонидан молиялаштириш усуллари.

23. Давлат томонидан молиялаштириш, субсидиялаш, дотациялаш ва

трансферт тўловларини амалга ошириш механизми.

24. Ўзбекистон Республикасининг давлат бюджети ва уни

такомиллаштириш муаммолари.

25. Хизмат кўрсатиш соҳалари меҳнат натижаларини баҳолаш

усуллари: натура, вақт ва пул ўлчовлари.

26. Давлат корхоналари, нодавлат ва нотижорат ташкилотлари

фаолиятининг бозор муносабатларига ўтиш шароитидаги моделлари

(андозалари).

27. Ҳозирги шароитда маъмурий ислоҳотларни давом эттириш ва

бошқарув ходимларига қилинадиган харажатларнинг қисқартириш

зарурияти.

28. Ижтимоий соҳада моддий-техника асоси ва унинг таркиби ҳақида

тушунча.

Мустақил таълим мавзулари

№ Мустақил таълим мавзулари

Дарс

соатлари

ҳажми

1 “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” Давлат

дастуридан ўрин олган макроиқтисодий масалалар

таҳлили ва уларнинг ижроси

4

2 Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш

бўйича ҳаракатлар стратегиясида Иқтисодиётни ривожлантириш ва

либераллаштириш масалалари

4

3 Ўзбекистонда давлат иқтисодий сиёсатининг мақсадлари,

принциплари ва асосий йўналишлари 4

4 Давлатнинг солиқ-бюджет сиёсати воситаларининг

иқтисодиётни тартибга солишдаги роли. 4

5 Давлатнинг монетар сиёсати воситаларининг

иқтисодиётни тартибга солишдаги роли 4

6 Давлатнинг рақобат сиёсати ва мамлакатда рақобат

муҳитини шакллантириш йўллари 4

7 Давлатнинг аграр сиёсати ва қишлоқ хўжалигидаги

ислоҳотлар 4

8 Давлатнинг минтақавий сиёсати ва ҳудудлар

ривожланиши даражаларидаги фарқларни камайтириш

йўллари

4

9 Давлатнинг экологик назорат воситалари ва усуллари 4

10 Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози ҳамон давом

этаётган шароитда давлатнинг фаол экспорт

сиёсатиниамалга ошириш механизми

4

11 Корхоналарнинг ташқи бозорга чиқишларини давлат 4

томонидан қўллаб-қувватлаш механизмини

такомиллаштириш йўллари

Жами 44 соат

Мустақил ўзлаштириладиган мавзулар бўйича талабалар томонидан

рефератлар тайёрланади ва уни тақдимоти ташкил қилинади.

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ

ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

“ИҚТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ” КАФЕДРАСИ

РЕАЛ СЕКТОРНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА

СОЛИНИШИ

ФАНИДАН

ТАРҚАТМА МАТЕРИАЛЛАРИ

ТОШКЕНТ-2018

“Реал секторни давлат томонидан тартибга солиниши”

фанидан умумий слайдлар

Лойиҳалар учун кредитлар

2,97 млрд $

20та лойиҳа

3 млрд $

27та лойиҳа

1 млрд $

ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВА ЛИБЕРАЛЛАШТИРИШ

ФаолФаол инвестиционинвестицион сиёсатсиёсат

•• иқтисодиётдаиқтисодиётда ўзлаштирилганўзлаштирилган инвестицияларинвестициялар ҳҳажмиажми 17 17 мартаданмартадан

зиёдзиёд ошдиошди;;

•• 20002000--2016 2016 йиллардайилларда жамижами эквивалентдаэквивалентда 190190 млрдмлрд. . доллдолл. . дандан зиёдзиёд

инвестицияларинвестициялар, , шушу жумладанжумладан 65 65 млрдмлрд..доллдолл.. дандан зиёдзиёд ҳорижийҳорижий

инвестицияларинвестициялар ўзлаштирилдиўзлаштирилди;;

•• охиргиохирги 10 10 йилйил давомидадавомида ҳарҳар йилийили инвестицияларнингинвестицияларнинг ўсишўсиш

суръатларисуръатлари ўртачаўртача 13,6%13,6%нини ташкилташкил қилмоқдақилмоқда;;

•• ЯИМдаЯИМда капиталкапитал маблағлармаблағлар улушинингулушининг 24,8%24,8%дандан ошиқошиқ бўлишибўлиши

келгусидакелгусида барқарорбарқарор ўсишўсиш суръатларинисуръатларини таъминлайдитаъминлайди..

МустақилликМустақиллик йилларидайилларида фаолфаол инвестиционинвестицион сиёсатсиёсат олиболиб

борилишиборилиши натижасиданатижасида::

• 41 млрд.долл. қийматга тенг

бўлган 875 та лойиҳаларни

амалга ошириш;

• 100 турдаги янги товар

гуруҳлари ва 1 мингдан зиёд

ассортимент турларини

ўзлаштириш;

• саноат маҳсулоти и/ч

ҳажмини 1,5 марта ошириш.

41,0

млрд.долл.

23,0

млрд.

долл.

хорижийхорижий

инвестицияларинвестициялар

вава кредитларкредитлар

(56,0%)(56,0%)

ўзўз маблағларимаблағлари

(18,6%)(18,6%)

7,6 7,6

млрдмлрд..

доллдолл..

ФРРУФРРУ маблағларимаблағлари

(17,3%)(17,3%)

7,1 7,1

млрдмлрд..

доллдолл..

банкбанк кредитларикредитлари

(8,1%)(8,1%)

3,3 3,3

млрд..

доллдолл..

20152015--2019 2019 йиллардайилларда ии//чч дада тизимийтизимий ўзгаришларўзгаришлар, , модернизациялашмодернизациялаш

вава диверсификациялашнидиверсификациялашни таъминловчитаъминловчи чораларчоралар ДастуриДастури

Солиққа тортиш илк кўринишларидан бири -бу мағлуб бўлган давлатдан совға тариқасидаундирилган.

Мағлуб бўлган давлат ғолиб давлатни моддийжихатдан таъминлаб туришлари (ёки пултўлаб туришлари) шарт эди.

Бошқача қилиб айтганда - солиқларнингбиринчи шакли мағлублардан солиқ (ёкимағлублар солиғи) сифатида ундирилган.

Бу назариянинг мохияти шундан иборатки,

фуқаролар ташқи кучлар хужумидан химояланишни,

давлатда тартиб сақлашни ва бошқаларни давлатдан

тўлаган солиқлари хисобига сотиб олишади. Ушбу

назария фақатгина ўрта асрлар шароитига мос бўлиб,

ўша даврда бож ва йиғимларга харбий ва хуқуқий

химоя сотиб олиниши сифатида қаралиб, гўё қирол

ва фуқаролар ўртасида тузилган шартнома сифатида

қаралган.

Алмашинув назарияси

Алмашинув назарияси

Классик солиқ назарияси

Кейнсчилик назарияси

Неокейнсчилик назарияси

Монитаризм назарияси

Таклиф иқтисодиёти назарияси

Асосий солиқ назариялари XVII асрдан бошлаб шакллана бошлади ва асосий

тамойилларнинг мужассамлашганлиги сифатида буржуазия илмида умумий

солиқ назарияси номини олди.

Классик солиқ назарияси

КЕЙНСЧИЛИК НАЗАРИЯСИКейнс солиқ ставкаларини прогрессив бўлишиниёқлаган. Чунки, прогрессив солиқ ставкалариишлаб чиқарувчини капитал қўйилмаларганисбатан бўлган рискни қабул қилишга рагбатберади. Унинг назариясини асосий шартлариданбири тўлиқ бандлик шароитида жамғармаларнииқтисодий ўсишга таъсир катталигидир. У каттамиқдордаги жамғармаларни ишлатилмаслигииқтисодий ўсишга тўсқинлик қилишинитаъкидлайди, чунки у даромадларнинг пассивманбаи хисобланади. Ишлатилмаётган ортиқчажамғармаларни олишини кўзда тутиб, давлатнингаралашуви лозим деб хисоблайди. Давлатсолиқлар орқали даромадларни олинишига ваолинган маблағларни инвестиция лойихаларинимолиялаштиришга ва ўзининг харажатлариниқоплашга интилишини кўрсатади.

Кейнснинг фикрича юқори солиқ ставкалариижобий роль ўйнайди. Юқори солиқ ставкаларибюджетни ажралмас қисми бўлиб, бу категорияиқтисодиётни тартиблашга ёрдам беради. Солиқставкаларини пасайтириш эса бюджетдаромадларини камайишига олиб келади ваиқтисодий нобарқарорликни кучайтиради.

Таклиф иқтисодиёти

назарияси

1980 йиллар бошида Америкаолимлари М.Бернсон, Г.Стайн ваА.Лаффер томонидан ишлаб чиқилганМазкур назария юқори даражадасолиққа тортиш тадбиркорлик ваинвестицион фаолликка салбий таъсирқилишини, бу эса охир оқибатда солиқтўловларидан тушумлар камайишигаолиб келишини асослаб беради.Шунинг учун улар солиққа тортишставкаларини пасайтириш вакорпорацияларга хар-хил имтиёзларберишни таклиф этади.Муаллифларнинг фикрига кўра солиқюкини пасайиши шиддатли иқтисодийўсишга олиб келади, юқори солиқставкалари эса тадбиркорликинициативасини камайтиради ваинвестиция сиёсати, ишлаб чиқаришниянгилаш ва кенгайтиришни сусайишигаолиб келади.