|| مدارک نویافته از کهن ترین بقایای معماری... || 23 ||

چکیده تپه قشــاق یکــی از معــدود محوطه هــای اســتقراری دورۀ روستانشــینی قدیــم در درۀ تالــوار شهرســتان کــه بــا توجــه بــه آزمایشــات تاریخ گــذاری بــه روش تابش گرمــا بیجــار مربــوط بــه هــزارۀ پنجــم ق.م. اســت کاوش از تاریــخ 5500 ق.م. لغایــت 3600ق.م. بــدون وقفــه مــورد ســکونت بــوده اســت. انجــام ســه فصــل ارزنــده ای درخصــوص وضعیــت فرهنگــی و باستان شناســی ایــن محوطــه، اطاعــات باستان شــناختی کــه بافــت معمــاری کهــن قشــاق نشــان داد منطقــه در اختیــار مــا قــرار داد. شــواهد باستان شناســی روســتای کــه بــا توجــه کوچــک متمرکــز و مشــرف بــه حیــاط مرکــزی هســتند کالبــدی شــامل اتاق هــای بــه لحــاظ کارکــرد آشــپزخانه ای، انبــاری و نشــیمن را بــرای آن هــا تشــخیص داد. بــه یافته هــای منقــول می تــوان کنج هــا در دیوارهــا اتصــال در می شــوند. بــاز )آفتاب گیــر( جنوب غربــی به ســمت اصلــی ورودی هــای از روش قفل و بســت اســتفاده شــده و در ارتفــاع باقیمانــده از بناهــا هیچ گونــه نشــانه ای از تــرک ناشــی از گــذرگاه بینابینــی کنج هــا دیــده نمی شــود. بــا توجــه بــه اینکــه درۀ تالــوار بیجــار در تفــاوت بــار وارده در گرفتــه، لــذا نوعــی تعامــل روش و ســازه ای از هــزارۀ پنجــم و گــرس مرکــزی قــرار شــمال غرب ایــران و زاچهــارم ق.م. شــمال غرب ایــران ماننــد حاجی فیــروز و دالمــا و همچنیــن ویژگی هــای بومــی و محلــی و ــزی در ــرس مرک گ ــرق زا ــن در ش گودی ــه گابی و ــد س ــی مانن ــان در محوطه های ــای هم زم ــرات فرهنگ ه تأثیکاوش هــای میدانــی بافــت آن وجــود دارد. از لحــاظ روش، ایــن پژوهــش متکــی بــر داده هــای نویافتــه از باستان شناســی و ســپس مطالعــه و مقایســه بــا بافت هــای معمــاری شناخته شــده هم زمــان در مناطــق پیرامونــی اســتوار اســت. همچنیــن در برخــی مــوارد بــه نشــانه های معمــاری سنتی ـ روســتایی در محــل نیــز کــه معمــاری اولیــه ایــن منطقــه به عنــوان یــک عنصــر ع مشــخص شــده اســتناد شــده اســت. در مجمــوفرهنگــی هنــری از ارتباطــات فرامنطقــه ای، ویژگی هــای بومــی و فناوری هــای نوآورانــه ترکیــب یافتــه

اســت.کلیدواژگان: دورۀ روستانشینی، معماری هزارۀ پنجم ق.م.، مصالح بوم آورد، تپه قشاق.

مدارک نویافته از کهن ترین بقایای معماری هزارۀ پنجم ق.م. در استان کردستان )براساس کاوش های باستان شناسی(

IIعباس مترجم

Iمهناز شریفی

)صص: 40 - 23(تاریــخ دریافت: 1396/12/11تاریخ پذیرش: 1397/03/17

I. استادیار پژوهشکدۀ باستان شناسی.amotarjem@gmail.com .)گروه باستان شناسی، دانشگاه بوعلی سینا )نویسندۀ مسئول II. دانشیار

|| 139

7 ن

ستاـــــــ

ابـــ|| ت

م دو

ل ـــــا

ــــــــــــــ

ـــــــســ

|| 4

رۀما

ــــــــــــــ

ــــــــــــــ

شـ ||

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| 24 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

مقدمهــرقی ــت شمال غربی-جنوب ش ــرض در جه کم ع ــی ــت آبرفت ــک دش ــار ی ــتان بیج ــع شهرس ــوار از تواب درۀ تالکــه رودخانــۀ دائمــی تالــوار از مرکــز آن می گــذرد. از منظــر زمیــن ریخت شناســی، بخــش عمــدۀ دره را اســت کــرده اســت. ایــن مــکان در منطقــۀ مرتفــع حــد فاصــل شــمال غرب آبرفت هــای ســاالنۀ همیــن رودخانــه پــر گردیــده، درحالی کــه مســاحت آن حــدود گــرس مرکــزی در محــدودۀ فعلــی بیجــار در مرکــز درۀ تالــوار واقــع و زاگرفتــه اســت. یــک هکتــار اســت و در طــول مــدت اســتقرار بیــش از 14 متــر نهشــت باســتانی در آن شــکل ــۀ معمــاری از هــزارۀ پنجــم ق.م. ــی زیســتی در ایــن محوطــه 5 طبقــۀ اســتقراری و 7 مرحل ــه لحــاظ توال بگردیــد. ارتفــاع باالتــر از 1650 متــری محــل موجــب شــده تــا طــول دورۀ ســرما در ایــن دره بیــش شناســایی ک ــا ــودن خ ــارور ب کم ب ــع و ــودن مرات ــر ب ــی و فقی ــش جنگل ــدم پوش ــر ع ــوی دیگ ــد. از س ــول باش ــد معم از حکافــی در ایــن دره شــده اســت. شــاید تنها مزیــت آن در حال حاضر اســتفاده منطقــه، مانــع از جــذب جمعیــت از مراتــع منطقــه توســط دامــداران باشــد. بــرای نخســتین بار مجموعــه دشــت های حدفاصــل شــمال غرب .)Swiny, 1975( گرفــت ــا بیجــار در ســال 1350 ش. توســط ســوینی مــورد بررســی باستان شناســی قــرار تــوار نکــرده اســت. ســپس منطقــه مجــدد مــورد بررســی ــه درۀ تال هرچنــد در ایــن مطالعــه هیــچ اشــاره ای بکهن تــر از هــزارۀ پنجــم 5500 ق.م. از کــه درنتیجــه هیــچ اســتقرارگاه انســانی، گرفــت باستان شناســی قــرار گــزارش نگردیــد )موچشــی و همــکاران، 1390(. شــاید همیــن خصیصه هــای اقلیمــی و طبیعــی ایــن ناحیــه گذشــته بــوده باشــد. تپه قشــاق مــدت مانــع بزرگــی در جــذب جمعیــت بیشــتر بــرای ایــن دره حتــی در گرفــت )مترجــم، 1390؛ مترجــم و شــریفی، 1392؛ 1393؛ کاوش باستان شناســی قــرار ســه فصــل مــورد کاوش اطاعــات مهمــی در ارتبــاط بــا بقایــای معمــاری Motarjem & Sharifi, 2014(. در راســتای ایــن تــا پایــان دورۀ روستانشــینی کنان ایــن منطقــه و تــداوم آن هــزارۀ پنجــم و چهــارم ق.م. از اولیــن ســا)مس ســنگی جدیــد( بــه دســت داد. ایــن اطاعــات تأثیــر محیط زیســت منطقــه، مصالــح در دســترس و ســازگاری اقلیمــی بافــت معمــاری را بــه خوبــی منعکــس می نمایــد؛ بــه نحوی کــه از بــاب مطالعــات مــردم باستان شناســی هنــوز هــم بخشــی از ایــن انطبــاق بیــن معمــاری بومــی روســتاهای محــل قابــل ســنجش کالبــد و مصالــح مــورد اســتفاده و روش هــای اســت. از ایــن رو در ادامــۀ مقالــه بــه معرفــی نقشــه، ترکیــب کهــن از ایجــاد فضاهــای مقــاوم و منطبــق بــا زیســت بوم محــل خواهیــم معمــاری اولیــه به مثابــۀ تجربیاتــی

پرداخــت.

پرسش های پژوهشگــرس مرکــزی 1- نحــوۀ شــکل گیری معمــاری اســتقرار دائمــی دوران روستانشــینی در دره هــای شــرقی زا

چگونــه بــوده اســت؟مــداوم و کارا الگــوی یــک شــکل گیری موجــب چگونــه زیســت محیطی و طبیعــی زمینه هــای -2گــرس مرکــزی را فراهــم آورده اســت؟ معمــاری در هــزارۀ پنجــم تــا ســوم ق.م. در مناطــق حاشــیه ای زا

روش پژوهش کاوش باستان شناســی انجــام یافــت. ســپس بــه روش گــردآوری اطاعــات ایــن مقالــه براســاس ســه فصــل گــرس مرکــزی، فــات مرکــزی، کلیــۀ منابــع هــزارۀ پنجــم قبــل از میــاد از شــمال غرب، زا کتابخانــه ای گاه نــگاری گونه شناســی و کاوش، گردیــد و ســپس آثــار معمــاری حاصــل از گــردآوری آناتولــی و بین النهریــن گســترده و وســیع فرهنــگ دالمــا در هــزارۀ پنجــم قبــل گردیدنــد. بــا توجــه بــه اینکــه ایــن منطقــه جــزو پهنــۀ

از میــاد اســت، لــذا پرداختــن بــه آن اهمیــت بســیاری دارد.

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| مدارک نویافته از کهن ترین بقایای معماری... || 25 ||

اهداف پژوهشکــه بــا کاربــردی بشــری اســت؛ هنــری کهن تریــن هنرهــای معمــاری یــا خلــق فضــا بــرای ســکونت، یکــی از کارائــی و زیباتــر شــدن، از منظــر هنــری از دیگــر صنایــع و کاراتــر شــدن آن از منظــر گــذر زمــان و در پــی هرچــه علــوم زمــان خــود بهــره بــرده اســت. بدون شــک هرگونــه مطالعــه و پژوهــش درخصــوص ایجــاد ســبک های ــح مناســب و ســازگار نیازمنــد مطالعــه معمــاری در بســترهای متفــاوت در معمــاری، انتخــاب مــواد و مصالکنش هزاران ســاله کــه درواقــع معمــاری پایــدار هــر منطقــه نتیجۀ کنــش و وا بومــی و محلــی خواهــد بــود، چراــل مخــرب طبیعــی و زیســت محیطی از ــا عوام ــان از یک ســو و مواجهــه ب ــوآوری انس ــداع و ن بیــن تفکــر و ابســوی دیگــر بــوده اســت. از ایــن دیــدگاه معمــاری ســنتی نمــادی از غلبــه و انطبــاق بافــت موجــود بــر شــرایط گنجینــه ای از دانــش تجربــی ناحیــه ای در طــول زمــان محســوب می شــود و لــذا در مقولــۀ میراث فرهنگــی، انســان را در بطــن خــود دارد. آنچــه در ایــن مقالــه به عنــوان هــدف اصلــی مدنظــر اســت، همانــا بررســی کهــن از دســتاورد هنری-فرهنگــی از حیــث به کارگیــری مــواد و گوشــه هایی هرچنــد انــدک و و دریافــت کثــر بهره گیــری از انــرژی طبیعــی در بافــت مصالــح، تعییــن جهــت جغرافیایــی، ترکیــب فضاهــا بــا هــم و حداآن خواهــد بــود. بدون شــک معرفــی ایــن شــیوه ها و دســتاوردها بــرای درک عمیق تــر از نحــوۀ شــکل گیری

و تکامــل معمــاری بومــی بســیار اهمیــت دارد. کنان مختلــف مناطقــی در شــمال غرب ایــران و همچنیــن مطالعــۀ تعامــات و ارتباطــات فرهنگــی ســاگــرس مرکــزی در هــزارۀ پنجــم ق.م. از طریــق انتقــال حاشــیۀ غربــی فــات مرکــزی و دامنه هــای شــرق زادانــش و شــیوه های بــه کار رفتــه در ایجــاد ســازه های معمــاری از دیگــر اهــداف ایــن پژوهــش خواهــد بــود.

پیشینۀ کهن ترین بقایای معماری کــه درۀ تالــوار از نظــر چشــم انداز جغرافیــای طبیعــی در محــدودۀ شــمال غرب ایــران جــای می گیــرد؛ چرامتفــاوت آن از و نداشــته مرکــزی گــرس زا بــا قرابتــی هیــچ آن ریخت شناســی و زمین شناســی ســاختار کهــن اســت )تصویــر 1(. از ایــن رو بــرای درک بهتــر بقایــای معمــاری ایــن محوطــه بــه تاریخچــۀ معمــاری گــرس منتهــی کرانه هــای شــرقی زا شناخته شــده در حــوزۀ شــمال غرب حدفاصــل جنــوب دریاچــۀ ارومیــه تــا ــه ــی س ــاق ط ــای تپه قش کاوش ه ــم. ــی می پردازی ــل طبیع ــک حائ ــوان ی ــیرجان به عن ــه زون سنندج-س بفصــل بــه انجــام رســید )مترجــم و شــریفی، 1397( و نــه مرحلــۀ معمــاری را نشــان داد )تصویــر 2 و 3(. کهن تریــن بقایــای معمــاری شناخته شــده از آذربایجــان در تپــۀ حاجی فیــروز متعلــق بــه هــزارۀ کنــون تاــن ــت )Voigt, 1983; Dyson, 1967(. در ای ــده اس ــائی ش ــت شناس ــری وی ــط م ــاد توس ــل از می ــم قب ششــًا گردیــد، درحالی کــه نقشــۀ آن هــا عمدت کاوش مــکان حداقــل بقایــای 18 واحــد مســکونی مســتقل از هــم به صــورت چهارگــوش به صــورت مســتطیل یــا مربع شــکل )راست گوشــه(1 بودنــد و دیوارهــای اصلــی در جهــت شــمالی-جنوبی قــرار داشــتند )Voigt, 1983: 25-26( و ورودی هــا عمدتــًا به ســمت شــرق بودنــد. ــا شــرایط اقلیمــی منطقــه توجــه شــده اســت و ــاق ب رعایــت ایــن اســتاندارد درجهــت ســاختمان ها در انطبکــه از ســمت غــرب می وزنــد؛ گــرم و خشــک تابســتانی بــوده هــدف آن جلوگیــری از ورود مســتقیم بادهــای کــه یــک ورودی به ســمت غــرب بــاز شــده بــود، در مقابــل آن یک پــاره دیــوار به منظــور کــه در یــک مــورد چرابادشــکن احــداث شــده بــود )Voigt, 1983(. از دیگــر مشــخصات معمــاری ســاخت آن بــا چینــه و در برخــی مــوارد خشــت های دست ســاز بــوده و از نظــر تفکیــک بــه دوبخشــی بــودن فضــای هــر واحــد می تــوان اشــاره کــه یــک بخــش مربــوط بــه فعالیت هــای روزمــره و آشــپزخانه ای و محــل نگهــداری خمره هــای ذخیــرۀ کــرد آذوقــه و انبارک هــای زیرزمینــی بــوده و بخــش دیگــر به عنــوان فضــای نشــیمن اســتفاده می گردیــد )همــان: 287(. ایــن ســنت در فضاهــای معمــاری قشــاق نیــز دیــده شــده اســت. پــس از مرحلــۀ حاجی فیــروز ادامــۀ معمــاری هــزارۀ پنجــم قبــل از میــاد در دالماتپــه مطالعــه شــده اســت )Hamlin, 1975(. ایــن مرحلــه هم زمــان بــا اولیــن بخــش معمــاری شناسائی شــده در تپه قشــاق اســت. در ایــن مرحلــه ضمــن حفــظ

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| 26 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

تصویر‌1.‌موقعیت‌تپه‌‌قشالق)شریفی،1394: 33 (.

کاوش‌)مترجم،شریفی،1397: 16(. تصویر‌2.نمای‌شمالی‌ترانشه‌های‌مورد‌

امــکان یــک حیــاط مرکــزی، بــر دور اتاق هــای مجــزا برخــی ویژگی هــای معمــاری دورۀ قبــل، ترکیــب اســتفادۀ روزانــه و بیشــتر ایــام ســال از فضــای بــاز را نشــان می دهــد. ایــن ویژگــی دقیقــًا در معمــاری طبقــۀ کــه در حدفاصــل دو اتــاق مجــزا و تعبیــه تنــور در فضــای بــاز، نشــانۀ گردیــد؛ چرا III تپه قشــاق شناســائی کوبیــده شــدن )فضــای بــاز( بیــن دو اتــاق به خوبــی نمایــان بــود )بنگریــد بــه تصویــر 6-7(. تســطیح و

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| مدارک نویافته از کهن ترین بقایای معماری... || 27 ||

تصویر‌3.‌توپوگرافی‌و‌عکس‌هوایی‌تپه‌)مترجم،شریفی،1397: 16(.

کاوش‌باستان‌شناسی‌در‌ضلع‌غربی‌تپه‌‌قشالق‌)شریفی،1394: 74(. تصویر‌4.‌

Dyson,( .ســپس ادامــۀ ســنت معمــاری دوران روستانشــینی در محوطه هایــی ماننــد پیزدلــی 3900 ق.مکــه درواقــع ادامــۀ همیــن نقشــه و ترکیــب دورۀ دالمــا را نشــان می دهــد. 1968( و یانیق تپــه مطالعــه شــده در الیه هــای تحتانــی تپه یانیــق در شــرق دریاچــۀ ارومیــه نیــز ســنت ترکیــب اتاق هــای محــاط بــر فضــای بــاز

.)Burney ,1961( گــزارش شــده اســت گــچ بــرروی دیوارهــا مرکــزی و همچنیــن اســتفاده از انــدود کهن تریــن دهکــدۀ کامل تریــن و کرمانشــاه به عنــوان گنــج دره گــرس مرکــزی، تپــۀ از ســوی دیگــر در زاکوچــک بــا چینــه و کــه در طبقــۀ D آن، منــازل مســکونی در ابعــاد پیش از تاریــخ ایــران شــناخته شــده و بــوده یک ســو کوژ2 مکعب مســتطیل به شــکل خشــت ها گرفته انــد. شــکل دست ســاز خشــت های ع خــود ــو ــه در ن ک )Smith, 1990: 329( ــد گرفته ان ــرار ــاختمان های دو اشــکوبه مــورد اســتفاده ق ــرای س بکنــگاور کهن تریــن فــرم ســازه های دو اشــکوبه در تاریــخ معمــاری محســوب می شــوند. در تپــۀ ســه گابی کــه اتاق هایشــان توســط یــک کاوش شــده اند نیــز دو ســاختمان مجــزا مربــوط بــه دورۀ مس ســنگی میانــی

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| 28 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

خ‌ارتفاعی‌شمالی‌-جنوبی‌تالوار‌)شریفی،1394: 80(. 5.‌نیم‌ر

تصویر‌6.‌نمایی‌از‌فضای‌باز‌مورد‌استفادۀ‌روزمره‌)شریفی،‌1394: 120(.

راهــرو از یکدیگــر جــدا می شــدند )Mc Donald, 1979: 326(. نکتــۀ قابــل توجــه اینکــه در هیچ کــدام از ــر ــانه ای دال ب ــچ نش ــزی هی ــرس مرک گ ــۀ زا ــم ق.م. منطق ــزارۀ پنج ــم و ه ــزارۀ شش ــاری ه ــای معم بافت هع مرتبــط بــا بافــت گــزارش نشــده اســت و دقیقــًا ایــن موضــو گــچ به عنــوان مصالــح ســاختمانی اســتفاده از ــه کامــل معمــاری اولیــه ب ــذا وابســتگی کانســاری اســت و ل کــه تهــی از چنیــن ــوده زمین شناســی منطقــه بمصالــح در دســترس را نشــان می دهــد. به طــور هم زمــان در غــرب حاشــیۀ فــات مرکــزی نیــز می تــوان ــرای پوشــش ســقف آن هــا ــوده و ب ــا چینــه و خشــت ب کــرد. معمــاری بناهــا ب ــار معمــاری زاغــه اشــاره ــه آث باز تیرهــای چوبــی اســتفاده شــده اســت. بــرای پخت و پــز نیــز از انــواع اجــاق در اتاق هــا بهــره می جســتند

.)Majidzadeh, 1981( اهمیــت زاغــه در خشــت ها و ترکیــب بافــت معمــاری روستاســت.

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| مدارک نویافته از کهن ترین بقایای معماری... || 29 ||

تصویر‌7.‌نقشۀ‌فضاهای‌معماری‌)شریفی،‌1394: 120(.

کاوش هــای از درمجمــوع باستان شناســی: کاوش هــای از حاصــل قشــاق معمــاری فضاهــای ــدام شــامل مراحــل بیشــتری ــه هرک ک ــد گردی باستان شناســی تپه قشــاق، پنــج طبقــۀ اســتقراری شناســایی بودنــد و به ترتیــب قدیمی تریــن طبقــۀ اســتقراری )V( مربــوط بــه دورۀ مس ســنگی قدیــم )هــزارۀ پنجــم ق.م( بــود، شــامل 4 مرحلــه )I, II, III, IV(، )تصویــر 8(. طبقــۀ IV فاقــد آثــار معمــاری و طبقــۀ III شــامل ســه مرحلــۀ معمــاری از دورۀ مس ســنگی جدیــد بــود. بــر ایــن اســاس و بــا توجــه بــه نتایــج حاصلــه از اطاعــات کــه ایــن مــکان از 5500 تــا 3600 ق.م. بــدون وقفــه و به صــورت مــداوم مورد اســتقرار الیه نــگاری محــرز گردیــد بــوده اســت )تصویــر 9( و از این نظــر مــکان مطلوبــی جهــت بررســی میــزان تغییــرات معمــاری ایــن دوره در این

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| 30 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

تصویر‌8.‌مراحل‌معماری‌طبقۀ‌v .‌5500ق.م.‌)شریفی،‌1394: 133(.

ــخ ــۀ V تاری ــه از طبق ــن الی ــرای پایین تری ــاق ب ــذاری قش ــج تاریخ گ ــردد. نتای ــوب می گ ــران محس ــش از ای بخ5500±250 ق.م. و بــرای آخریــن مرحلــه از معمــاری طبقــۀ III تاریــخ 220 ±3600 ق.م. را نشــان داد.

معرفی شیوه و فضاهای معماری تپه قشالق I- بافتــار معمــاری نمــادی - آئینــی؛ دیوارهــای کپــری گل انــدود و تعبیــۀ ســکوی نشــیمن در پیرامون ک بکــر و در عمــق 10×14 فضاهــا: ابتدایی تریــن بقایــای معمــاری محوطــۀ قشــاق بافاصلــه بــر روی خــاکپــری، خشــکه چین و چینــه ســانتی متر بــه دســت آمــد. بافــت ایــن معمــاری ترکیبــی اســت از معمــاری کاوش در چنیــن عمقــی مــا کــه در ترکیــب بــا هــم اســتفاده شــده اند. متأســفانه به علــت محدودیــت ســطح کــه بخــش تصــوری دقیــق از نقشــۀ ایــن معمــاری در دســت نداریــم، امــا براســاس جزئیــات روشــن اســت عمــدۀ دیوارک هــای داخلــی و احتمــااًل غیــر باربــر بــا اســتفاده از نــی و جگــن ســاخته شــده، ســپس دو ســوی کاهــگل نــازک انــدود شــده اســت. بدیهــی اســت در طــول زمــان و بــا پوســیده شــدن نــی در ایــن الیــه بــا کــه بافــت آن بــا بافــت گل حفــظ شــده اســت؛ چرا بافــت، دیوارهــا فــرو می ریزنــد، امــا آثــار نــی بــر روی شــفته کامــًا متفــاوت اســت، درحالی کــه بــرای دیوارهــای باربــر در همیــن هم ســطح آن ســوی دیــوارک نــی و جگــن گل اســتفاده شــده بــود )تصویــر 10(. ایــن بقایــا بــر مرحلــۀ معمــاری از قلوه ســنگ های رودخانــه ای و چینــۀ ک رس ریز دانــه مســتحکم واقــع شــده اســت. در درون ایــن فضــا یــک شــاخ اســتخوانی روی الیــه ای از خــاکــه آثــاری از رنگ آمیــزی توســط گل اخــری روی آن دیــده می شــود. ایــن شــاخ گوسفندســان بالــغ وجــود دارد ــا دیگــر ــا توجــه بــه آیینــی بــودن شــاخ تزئین شــده و تشــابه آن ب کــه ب کوچکــی اســت همــراه ظــرف ســفالی کهــن برزیگــری را نشــان می دهــد )الیــاده، کیش هــای نمونه هــای مشــابه و همســان، ارتبــاط مفهومــی بــا 1373: 168(3. در باستان شناســی خاورمیانــه وجــود شــاخ های تزئینــی به عنــوان عنصــری از یــک مــکان کامل تــر و متقدم تــر کــه از جملــه نمونــۀ مقــدس یــا معابــد اولیــه در مکان هــای باســتانی زیــادی تکــرار شــده کــه درون گل اخــری ایــن ترکیــب به صــورت 4 جمجمــه بــز نــر بالــغ بــا شــاخ های بلنــد و رنگ آمیزی شــده بــا کهــن از محوطــۀ شــیخی آباد در نزدیکــی بیســتون گلــی تعبیــه شــده بودنــد، از دورۀ نوســنگی یــک ســکوی

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| مدارک نویافته از کهن ترین بقایای معماری... || 31 ||

تصویر‌9.‌مراحل‌معماری‌هزارۀ‌پنجم‌ق.م.‌تپه‌قشالق‌)شریفی،1394: 317(.

گــزارش شــده اســت )بنگریــد بــه:Matthews et al, 2013: Fig 4.29, p: 45(. پــس از آن می تــوان بــه گوســفند کــه وجــه تمایــز آن تعبیــۀ جمجمه هــای شــاخدار کــرد گنــج دره اشــاره فضایــی مقــدس از محوطــۀ در داخــل آن اســت )Smith, 1990(. عاوه بــر آن در فضاهــای آئینــی در تپــۀ چاتال هویــوک در مرکــز آناتولــی Mellaart, 1967: 58, 124, 125,( گاوســانان از دیگــر فضاهــای روزمــره تفکیــک شــده نیــز شــاخ های گل انــدود کپــری کاربــرد آئینــی و از دیــد سبک شناســی، اســتفاده از شــیوۀ معمــاری 128(. جــدای از بحــث I-A 23(، طبقــۀ کاشــان از حــدود 5500 ق.م. )گیرشــمن، 1379: I تپــۀ ســیلک را می تــوان از طبقــۀ )Seton et al., 1945( و همچنیــن معمــاری دورۀ عبیــد در تپه حســونا مربــوط بــه حــدود 6000 ق.م.

ــرد. ک ــاهده ــدود 4700 ق.م. )Gurdil, 2005: plate 42, p: 403( مش ــن از ح ــوب بین النهری جنــاد می شــود، ــای نشــیمن ی ــه اتاق ه ــا ب ــه از آن ه ک ــا ــی برخــی فضاه ــای داخل ــار دیواره در قشــاق درکنکــه بــرای نشــیمن مــورد گل و خشــت ســاخته شــده در بخش هایــی متصــل بــه دیــوار اصلــی ســکوهایی از کــف اتــاق حــدود 50 ســانتی متر و عــرض آن هــا هــم بیــن 50 تــا 60 اســتفاده بوده انــد. ارتفــاع ایــن ســکوها از ســانتی متر اســت. وجــود ایــن ســکوها قابلیــت اســتفاده از فضاهــا را بهبــود بخشــیده اســت. ســابقۀ اســتفاده گــزارش شــده و پدیــدۀ جدیــدی از ســکوهای نشــیمن درون بافت هــای مســکونی از هــزارۀ ششــم ق.م. ــر اســتفادۀ کــه عــاوه ب ع ایــن ســکوها بــه محوطــۀ چاتال هویــوک بازگــردد نیســت. شــاید قدیمی تریــن نــوــی ــت )Mellaart, 1967: 83(. در باستان شناس ــده اس ــن ش ــز دف ــاد نی ــای اجس ــا بقای ــر آن ه ــره، در زی روزمایــران نیــز مــوارد مشــابه از چنیــن ســکوهایی در بافت هــای آئینــی مذهبــی ماننــد معبــد منقــوش زاغــه

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| 32 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

تصویر‌10.‌بخشی‌از‌بنای‌آیینی‌قشالق‌)شریفی،1394: 130(.

کاوش واحــد مســکونی کامل تریــن I قشــاق، )Majidzadeh, 1981(. در مرحلــۀ اســت گــزارش شــده شــد. در ایــن فضــا دیوارهــای بیرونــی واحــد مســکونی بــه عــرض 1 متــر، دیوارهــای داخلــی بــه عــرض 37 ســانتی متر و ابعــاد خشــت ها 37×37×10 ســانتی متر هســتند. در مقابــل آن، فضــای انبــار آذوقــه در ابعــاد کــه بخشــی از دیوارهــای آن ــر 12 و 11( ــه دســت آمــد )تصاوی ــی ب ــی شــرقی - غرب ــا جهــت طول ــر ب 2×3 متگــچ اســت. از ایــن واحــد ســاختمانی حداقــل ســه فضــای متفــاوت شــامل اتــاق، راهــرو و فضــای دارای انــدود گردیــد. اتاق هــا در ســمت شــمالی متصــل بــه یــك آشــپزخانه و بخشــی از یــک حصــار بیرونــی شناســائی کــه در انتهــای آن فضــای آشــپزخانه ای قــرار دارد. درون ایــن فضــا حداقــل 4 عارضــه راهــرو می گردنــد کــه در آنجــا بــه امــور روزانــه می پرداختنــد 2- وجــود 4 عــدد قابــل توجــه اســت؛ 1- وجــود ســکوی نشــمین کــه بــر روی یــك کنــده و طنابــی کــف بــا تزئینــات بســیار جالــب خمــرۀ بــزرگ ذخیــرۀ آذوقــه تثبیت شــده در گلــی نصــب شــده بودنــد. 3- وجــود دو سنگ ســاب بــزرگ و حجیــم زینی شــکل از ســنگ بازالــت ســکوی کــه نشــانۀ اســتفاده طوالنی مــدت از ایــن فضاســت. 4- ویژگــی چهــارم، کنــاری همــراه بــا مشــته های ــا ســطح اتاق هــا همســان نبــوده و نوعــی اختــاف ارتفــاع بیــن فضاهــای ســطح نقشــۀ فضــای پخت و پــز بــر کث ــه عیــن ایــن قضیــه در مــورد ا ک ــر اســت( ــا ایــن فضــا وجــود دارد )فضــای آشــپزخانه پائین ت نشــیمن بواحدهــای بومــی - روســتای مجــاور نیــز دیــده می شــود. جالــب اینکــه زندگــی در فضاهــای 2 بخشــی کنین اســتفاده می شــود. در کــه توســط ســا روبــاز و مســقف یکــی از الگوهــای اصلــی زیســت ایــن دره اســت ع فــرم معمــاری کرده انــد. درمجمــو گرمــای تابســتان از فضاهــای روبــاز و در فصــول ســرد از اتاق هــا اســتفاده کامــًا بــا مصالــح بومــی و محلــی شــامل خشــت های قالبــی و چینــه ای ســاخته کــه فضاهــا راست گوشــه بــوده ــر کثــر دوبراب ــه دیوارک هــای تقســیم کننده حدا شــده اند، درحالی کــه ضخامــت دیوارهــای اصلــی نســبت بج اول از یــک ردیــف ســنگ به عنــوان شــالودۀ بنــا و بیشــتر بیــن 40 تــا 55 ســانتی متر اســت و اغلــب در ر

ــا چینــه ســاخته شــده اند. اســتفاده شــده اســت. امــا دیوارک هــا از همــان ابتــدا ب

II- اســتفاده از فضــای بــاز مرکــزی بــرای بخشــی از ایــام ســال: در طبقــات III و IV در بافــت معمــاری

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| مدارک نویافته از کهن ترین بقایای معماری... || 33 ||

تصویر‌11.‌فضاهای‌استقراری‌‌مرحلۀ‌‌Iمس‌سنگی‌جدید‌)شریفی،1394: 109(.

کاه رایــج می شــود. هرچنــد هنــوز اســتفاده از چینــه ــا شــاموت ماســه و اســتفاده از خشــت های دست ســاز ببــه مراتــب بیشــتر اســت، لکــن به کارگیــری خشــت در معمــاری پدیــده ای نــو محســوب می شــود. ابعــاد گل کــه بــا مــاط نازکــی از خشــت ها عمدتــًا متغیــر اســت، ولــی در حــدود 10×35×35 ســانتی متر هســتند بــا رنــگ روشــن تر از بافــت، خشــت ها بــه ضخامــت تقریبــی 3 ســانتی متر بــر روی هــم چیــده شــده اند. از الشه ســنگ های رســوبی انــدک بــر خشــت های دست ســاز و چینــه به صــورت ایــن مرحلــه عــاوه در کــه بعدهــا در طبقــات بــاال ادامــه یافــت. گردیــده اســت، پدیــده ای ج هــای زیریــن نیــز اســتفاده محــل در رکــه همچنیــن در همیــن مرحلــه اســتفاده از معمــاری خشــکه چین قلــوه ای در نقشــۀ مــدور نیــز رواج داشــته

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| 34 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

گردیــد. به نظــر می رســد اســتفاده از در بافــت حفــاری طبقــه III مرحلــۀ III یــک فضــای مــدور شناســائی کــه در تمــام زمــان هــزارۀ کهن تــر در معمــاری ایــن دوران بــوده معمــاری خشــکه چین، تــداوم یــک ســنت کــه محتمــًا کاربــری خــاص ایــن معمــاری پنجــم و چهــارم ق.م. رواج داشــته اســت. از ایــن رو احتمــااًل کــه بــر طبــق مطالعــات ح اســت؛ چرا به صــورت فضاهــای بــدون ســقف و بــرای نگهــداری دام بــوده، مطــرگونه هــای طبقــه، ایــن از به دســت آمده حیوانــی اســتخوان های کل %67 از بیــش استخوان شناســی کنان قشــاق اهلــی چارپایــان تشــخیص داده شــده اســت. لــذا دامــداری رکــن اصلــی اقتصــاد معیشــتی ســاگونــه ســفال های شــبه ســینی های پوســت کنی4 بــه دســت بــوده اســت. در میــان همــان بافــت، تعــدادی از ع ســفال در ادبیــات باستان شناســی شرق باســتان یــک دادۀ مهــم و اختصاصــی از فرهنــگ کــه ایــن نــو آمــد Lloyd, Safar & Braidwood, 1945, Plate: XIV, Braidwood et( حســونا در بین النهریــن اســتal., 1983: 667( بــرای ســاخت ســازۀ فــوق از قلوه ســنگ های رودخانــه ای اســتفاده شــده بــود. احتمــااًل ــا مکانــی بــرای نگهــداری حیوانــات اهلــی مــورد اســتفاده ایــن بنــا فاقــد ســقف بــوده و بــه شــکل انبــاری یقــرار می گرفتــه و به عنــوان مهم تریــن پدیــدۀ معمــاری در ایــن مرحلــه از طبقــۀ III دیــده می شــود. در ایــن کــه درکنــار آن هــم ــای یــک تنــور دیــده می شــود ــاز حدفاصــل دو واحــد معمــاری، بقای ــه در فضــای ب مرحلکــه بدون شــک مکانــی بــرای پخــت روزانــه محســوب می شــود. امــا تمامــی گلــی ســاخته شــده یــک انبــارک کوبیــده و تســطیح شــده و بقایایــی از اثــر بافــت حصیــر بــر روی آن ک نــرم فضــای پیرامــون ایــن تنــور بــا خــاــا توجــه بــه محــدود بــودن فضاهــای کــه ب ــود. ایــن داده هــا بــه خوبــی نشــان می دهنــد ــر جــای مانــده ب بــده گردی ــتفاده ــره اس ــور روزم ــیمن و ام ــرای نش ــا ب ــن فضاه ــرم از ای گ ــل ــی از فص ــل در بخش ــقف، حداق مسکــه بعدهــا در معمــاری ــوآوری و یــک خصیصــۀ بومــی محســوب می شــود، ســنتی ع خــود یــک ن کــه در نــوروســتایی و بومــی به صــورت ظهــور ایــوان، همیــن نقــش را داشــته اســت. ایــن پدیــده به نوعــی انطبــاق

ــا شــرایط اقلیمــی بــه حســاب می آیــد. اولیــۀ معمــاری بگچــی: انــدود از فــراوان اســتفادۀ و اتاق هــا کــف در زیرزمینــی انبارک هــای ســاخت -IIIگــچ و یــا به صــورت مخلــوط بــا آهــک بــرای آمــود ســاختمان و همچنیــن کهن تریــن نشــانه های اســتفاده از کبــارا و در فرهنــگ ســاخت مهرهــا و بازســازی اســکلت های آئینــی از حــدود اواخــر 12000 ق.م. در فرهنــگ

تصویر‌12.‌نقشۀ‌فضاهای‌مرحلۀ‌‌I)مترجم‌و‌شریفی،‌1393: 30(.

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| مدارک نویافته از کهن ترین بقایای معماری... || 35 ||

گــزارش شــده اســت. امــا از دورۀ نوســنگی پیــش از ســفال به تدریــج در ناتوفیــان )10300 -8500 ق.م.( گشــت )Kingery et al., 1988( از نظــر زمین شناســی محــدودۀ درۀ اغلــب مناطــق شرق باســتان رایــج کــه ایــن زون بــه لحــاظ زمین ســاخت در پــی فرونشســت گرفتــه تالــوار در میــان زون ســنندج -ســیرجان قــرار ــت ــده اس ــته ش ــی انباش گمای ــنگ هاى ما ــا س ــراه ب ــی، هم کربنات گاه ــوبات آوارى و ــا رس ــن زون ب ــق ای عمیگــچ متشــکل از تبلــور مجــدد رســوبات )افتخارنــژاد، 1359( درحالی کــه از لحــاظ معدن شناســی، ســنگ کــه به صــورت ورقه هــای شــفاف مایــل بــه ســفید ته نشــین می گردنــد. آواری پــس از فرونشســت آب اســت کنون گاه در برخــی نقــاط بــرون زد آن نزدیــک ســطح زمیــن پدیــدار می گــردد، به طوری کــه هم ا ایــن رســوبات ــدک از تپه قشــاق در حــال ــۀ ان ــاج به فاصل گچ هــای منطقــه از معــدن روســتای پیرت یکــی از مرغوب تریــن گچــی در کمــی از ضلــع شــمالی تپه قشــاق بخشــی از ایــن رگــۀ بهره بــرداری اســت. عــاوه بــر آن بــه فاصلــۀ کــه طــی ســالیان متمــادی بــه علــت جریانــات ســیابی بریــده شــده، رخنمــون یافتــه تــراس شــمال رودخانــه گــچ با کــرد. امــا تفــاوت اســتفاده از گــچ را می تــوان یکــی از مصالــح بومــی منطقــه قلمــداد اســت. از ایــن منظــر گــچ مســتلزم کــه به کار گیــری ع عمــل آوری آن برمی گــردد؛ چرا گل و ســنگ بــه نــو دیگــر مصالــح بومــی ماننــد یــک فنــاوری مبتنــی بــر دانــش پخــت و بازتولیــد اســت و به صــورت خــام قابــل اســتفاده نیســت. از ســوی دیگــر دانــش پخــت و فنــاوری به کارگیــری ایــن مــاده در حــوزۀ شــمال غرب ایــران در تپــۀ حاجی فیــروز و گــچ همچنیــن در فرهنگ هــای دورۀ نوســنگی امــری رایــج بــوده اســت )Voigt, 1983(. در ایــن مــکان نیــز گرفتــه اســت. ممکــن اســت به کارگیــری به صــورت مطلــوب پختــه و در دو بخــش اصلــی مــورد اســتفاده قــرار ــاوری تولیــد آن ــل توجیــه باشــد، لکــن در فن ــرژی قاب ــع ســوخت و ان محــدود آن ناشــی از محدودیــت مناب

گــچ بــه دو صــورت اســتفاده شــده اســت: کاســتی دیــده نمی شــود. بنابرایــن در قشــاق از کمتریــن کــف و دیوارهــای درونــی انبارک هــا گــچ به عنــوان یــک مــادۀ مســتحکم در انــدود تمــام 1- اســتفاده از

کــی بــوده اســت. کــه مکانــی جهــت نگهــداری غــات و دیگــر فرآورده هــای خوراــه در ــرۀ آذوق ــای ذخی ــرای خمره ه ــت ب ــای ثاب ــه ج ــردن و تعبی ک ــتحکم ــرای مس ــچ ب گ ــتفاده از 2- اس

کنــج اتاق هــا. گــچ به دلیــل دارا بــودن ترکیبــات ســولفاته و اســتحکام خــود موجــب دور شــدن انــواع حشــرات همچنیــن گــچ درمــورد انبارک هــا و خمره هــای ذخیــره کــه اســتفادۀ اختصاصــی از می شــود، از ایــن رو می تــوان دریافــت کــه هم افــق کارکــردی یکســان هســتند، یــک امــر اتفاقــی و یــا به منظــور زیبائــی نبــوده اســت؛ چرا کــه دارای گــچ بــا ایــن مرحلــه در فرهنــگ ســامره در نواحــی دیالــه در عــراق بــرای ســاخت و انــدود ســیلوهای ذخیــره از

.)Mellaart, 1967: 26, Abu al soof , 1968( اســتفاده فراوان شــده اســتبراســاس جغرافیائــی: شــرایط بــا ورودی هــا انطبــاق و اصلــی دیوارهــای جهــت تعییــن -IVرســوب های گرده شناســی مطالعــات پایــۀ بــر کــه گــرس زا منطقــۀ در اقلیم شناســی5 کهــن مطالعــات گرفتــه اســت و محــدودۀ جغرافیایــی آن شــامل کواترنــری انجــام ته نشســت دریاچه هــای جــوان دورۀ Wasylikowa, 2006, Van ziest &( کرمانشــاه کردســتان، میرآبــاد لرســتان و نیلوفــر حوضــۀ آبریــز زریبــار کــم بــر منطقــه از حــدود 6500 کــه شــرایط اقلیمــی فعلــی حا Bottema, 1991( بــوده اســت، مشــخص شــده کاســته شــده، لــذا تعمیــم انطبــاق زیســت محیطی آثــار بــا گردیــده و از بــرودت هــوا ق.م. به تدریــچ پدیــدار کاوش طبیعتــًا از طبقــات شــرایط امــروزی بــرای آثــاری جدیدتــر از ایــن تاریــخ ممکــن و میســر اســت. چــون گردید که واحدهای مســکونی بــاال بــه پاییــن بــوده، لــذا در اولیــن مرحلــۀ معمــاری )3600 ق.م.( مشــخص کــه عمومــًا در اطــراف یــک فضــای بــاز قــرار کوچکــی در ابعــاد تقربــی 2×3 متــر هســتند متشــکل از اتاق هــای کثــر 25 درجــه در امتــداد جهــت شــمالی - جنــوب دارنــد. دیوارهــای اصلــی بــا اندکــی انحــراف بیــن 15 تــا حداج اول بنــا از ســنگ های رســوبی محلــی و در ادامــه اغلــب بــا چینــه و خشــت ســاخته ســاخته شــده اند. در رکــف اتاق هــا کــه از واحدهــای طبقــۀ III حداقــل تــا ارتفــاع 55 ســانتی متر از آن هــا باقــی مانــده بــود. شــده اند کوبیده شــده غیــر انــدود بــود، لکــن در ســطح داخلــی دیوارهــا نشــانه های متعــددی گل و به صــورت بــا

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| 36 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

.)Motarjem & Sharifi, 2014: 55(اIIIکلی‌استقراری‌طبقۀ‌ تصویر‌13.‌نمای‌

.)Motarjem & Sharifi, 2014: 56(تصویر‌14.‌نقشۀ‌بازسازی‌شدۀ‌فضای‌معماری‌

ــا توجــه ــی ب ــده، ول ع پوشــش ســقف ها چیــزی برجــای نمان ــو ــود. هرچنــد از ن گل قابل مشــاهده ب ــدود از انــا ــت و ب ــورت تخ ــقف ها به ص ــااًل س ــد، احتم ــر واح ــود درون ه ــن آوار موج ــا و همچنی ــم اتاق ه ک ــرض ــه ع بکاوشــگر کاوش هــای هــم دوره در محوطــۀ ســه گابی، گل ســاخته شــده بودنــد، هرچنــد در چــوب و شــفته کاوش شــده هیــچ ورودی کــرده اســت. تقریبــًا در بافــت احتمــال پوشــش های خرپشــته ای را پیشــنهاد به ســمت شــمال وجــود نداشــت. علــت ایــن امــر را بایســتی در انطبــاق جغرافیایــی واحدهــای مســکونی بــا کــه در فصــل زمســتان و خصوصــًا در ایــن منطقــۀ مرتفــع ســرد و اســتپی، اغلــب اقلیــم منطقــه جســت چرا

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| مدارک نویافته از کهن ترین بقایای معماری... || 37 ||

بادهــای موســوم بــه ســیاه6 بــا ســرمای شــدید از جبهــۀ شــمال می وزنــد و بدیــن وســیله تــا حــدود زیــادی از ورود مســتقیم ایــن بادهــای ســرد بــه درون اتاق هــا جلوگیــری شــده اســت. امــا اغلــب ورودی هــا بــه ضلــع کــه ایــن امــر عــاوه بــر نفــوذ مســتقیم ایــن بادهــا در فصــل ســرما بــا توجــه جنــوب و جنوب غربــی قــرار داشــتند گذرانــدن بخشــی از بــه زاویــۀ تابــش آفتــاب در بیشــتر ایــام ســال، امــکان بهره منــدی از انــرژی خورشــیدی و امــور روزمــره در فضــای بــاز را امکان پذیــر ســاخته اســت. ایــن الگــو به صــورت نســبی هنــوز در نظــام معمــاری کــه در آن هــا از مصالــح جدیــد و بومی-روســتائی منطقــه پایــدار اســت و تنهــا درخصــوص معمــاری جدیــد کــه بحــث انطبــاق گرفتــه می شــود. الزم بــه ذکــر اســت وســایل حرارتــی مــدرن اســتفاده می شــود، نادیــده ــا شــرایط اقلیمــی در هــزارۀ ششــم و پنجــم ق.م. پیشــتر هــم توســط برخــی از باستان شناســان معمــاری ب

.)Voigt, 1983( گــزارش شــده اســتV- غیــر هم ســطح بــودن کــف بناهــا به عنــوان نشــانه ای از گســترش ارگانیــک بافــت معمــاری: کــه الگــوی شــکل گیری ح و ارتبــاط فضایــی بــا هــم نشــان می دهــد مطالعــۀ هــر واحــد مســکونی از نظــر طــرح قبلــی نبــوده، بلکــه بنــا بــه فراخــور نیــاز بــه هــر واحــد بنــا، بــه ضــرورت یــک بافــت براســاس یــک طــرگســترده اتــاق بــه مجموعــه افــزوده شــده اســت. از دیــدگاه انسان شناســی تغییــر بافــت جامعــه از خانــوادۀ کان به ســمت مالکیــت خصوصــی و شــکل گیری رتبــه و طبقــه در جامعــه، دلیلــی آشــکار از جایگزینــی و کــه امــکان الحــاق در فضاهــای راست گوشــه ممکــن بناهــای راست گوشــه به جــای منــازل مــدور اســت، چراو به صرفه تــر از ایجــاد الحــاق بــه منــازل مــدور قلمــداد شــده اســت. در ایــن دوره نیــز رواج و اســتفادۀ تجــاری IV و III از مهرهــای مســطح، دلیــل آشــکاری از شــکل گیری اقتصــاد خصوصــی و مالکیــت فــردی در طبقــۀــر ــر ســاخت غی ــی ب ــد دلیل ــا هــم می توان ع چینــۀ آن هــا ب ــو ــودن ترکیــب ن ــر آن نامتجانــس ب اســت. عــاوه ب

ــد. ــان باش هم زمکــه چــون ســطح مــورد اســتفاده کاوش شــده در طبقــۀ III اســتقراری نشــانگر آن اســت بافــت معمــاری بــرای ســاخت هســتۀ اولیــه منــازل ناهمــوار و شــیب دار بــوده، لذا در ادامۀ گســترش فضاهای مســکونی هیچ ــا هــم اختــاف کــردن آن انجــام نشــده اســت. بنابرایــن اغلــب ایــن واحدهــا ب تاشــی در جهــت هم ســطح ســطح قابل توجهــی دارنــد. نظــر بــه اینکــه اغلــب اتاق هــای مرکــزی تقریبــًا بــا ســطح حیــاط یــا فضــای بــاز گرفتــه و دیگــر کار ساخت وســاز از آنجــا شــکل مرکــزی هم ســطح هســتند، احتمــااًل نقطــۀ شــروع و مبنــای واحدهــا به صــورت الحاقــی بــه مجموعــه افــزوده شــده اند. براســاس الگــوی رایــج در دوران روستانشــینی، به نظــر می رســد نوعــی نظــام اجتماعــی اقتصــادی مبتنی بــر مالکیــت خصوصــی درحــال شــکل گیری بــوده اســت. ایــن اصــل بــا توجــه بــه تفــاوت ســطح اشــغال متفــاوت واحدهــا قابل توجیــه اســت. در ایــن نظــام بــا ــرایط ــن ش ــون، 1381( و ای ــده اند )هنریکس ــه ش ــی تعبی ــای الحاق ــد، واحده ــاز جدی ــت و نی ــش جمعی افزای

کــه تاریــخ آن )3800 -3600ق.م.( اســت، دیــده می شــود. III تنهــا در مراحــل معمــاری طبقــۀ

نتیجه گیریمطالعــۀ داده هــای نویافتــۀ باستان شناســی از دورۀ روستانشــینی قدیــم و میانــه در ایــن محوطــه نشــان ــاور در ــای مج ــا فرهنگ ه ــه ب ــن منطق کنان ای ــا ــن س ــك بی ــاط نزدی ــدود 5500 ق.م. ارتب ــه از ح ک ــد می دهــا فرهنگ هــای هم زمــان کنــگاور و اســدآباد از یك ســو و ارتبــاط ب گــرس مرکــزی ماننــد دشــت های شــرق زاــوده، ــرار ب ــر برق ــوی دیگ ــن از س ــمال بین النهری ــونا در ش ــگ حس کنان فرهن ــا ــه و س ــۀ ارومی ــوزۀ دریاچ در حبه طوری کــه می تــوان ایــن محــدوده را به عنــوان یــک پهنــه از فرهنگ هــای هم ســان دوران روستانشــینی قدیــم و میانــه تلقــی نمــود. تأثیــر و تأثــرات دســتاوردهای فنــی و فرهنگــی در شــیوۀ معیشــت و فناوری هــای معمــاری بــا همدیگــر قابــل ردیابــی اســت و از منظــر تاریــخ معمــاری اولیــه ایــن بقایــا به روشــنی نشــان ــه و در گرفت ــکل ــل ش ــۀ ذی ــه مؤلف ــاس س ــاری براس ــداوم معم ــکل گیری و ت ــی ش ــاختار اصل ــه س ک ــد می دهن

ــر شــده اســت: طــول زمــان تکمیل ت

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| 38 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

کثر بهره گیری از شرایط زیست بوم و مصالح قابل دسترس. 1- حداکــه به صــورت خــام و مســتقیم قابــل اســتفاده 2- تأثیــرات فنــی و فناورانــه عمــل آوری برخــی مصالــح

نیســتند.3- انطبــاق فضایــی آثــار معمــاری بــا الگوهــای جغرافیــای غالــب منطقــه )بــاد، زاویــه تابــش نــور

معــاش(. نظــام و منابــع آب خورشــید، ســاختار و طبیعــی محیــط بیــن زیــاد وابســتگی پیش ازتاریــخ دوران در باستان شناســی دیــدگاه از فرهنگ هــای اولیــه روستانشــینی موجــب چنیــن وحدتــی بــوده و به تدریــج بــا غلبــۀ هرچــه بیشــتر بشــر بــر ــر شــدن کــه ایــن مهــم در بزرگ ت کاســته شــده اســت شــرایط طبیعــی از میــزان انطبــاق محیطــی معمــاری فضاهــای مســکونی در اواخــر دورۀ روستانشــینی و در آســتانۀ ورود بــه دوران شهرنشــینی بــا ضخامــت بیشــتر کــه از ســوی دیگــر حرکــت جامعــه به ســوی شــکل گیری طبقــات ممتــاز و بهره منــدی ــد آمــده دیوارهــا پدیبیشــتر در شــکل گیری ایــن ســاختار نویــن مؤثــر بــوده اســت. عــاوه بــر آن اســتفاده از شــرایط و امکانــات خــاص محیــط منطقــه موجــب شــده تــا وجــه تمایــز و مشــخصۀ معمــاری بومــی ایــن محــل بــا نشــانه های کــف منــازل و انباری هــا کــردن گــچ در انــدود گیــرد 1- فنــون فــرآوری و اســتفادۀ بیــش از حــد ذیــل شــکل به عنــوان یــک پدیــدۀ شــاخص بومــی. 2- انطبــاق جغرافیایــی واحدهــای ســاختمانی بــا زاویــۀ تابــش نــور کثــر اســتفاده از مصالــح بــوم آور و محلــی ماننــد آفتــاب و ممانعــت از ورود بادهــای ســرد شــمالی. 3- حدا

قلوه ســنگ های رودخانــه ای و ســنگ های رســوبی.درحقیقــت به دلیــل ســرمای هــوا، الگــوی فضاهــای معمــاری تابــع شــرایط جــوی بــوده اســت. چنانچــه ورودی منــازل به ســمت جنــوب بــاز می شــود، درصورتی کــه بادهــای غالــب منطقــه از غــرب می وزنــد. ایــن کــه در ارتفــاع 1650 متــری واقــع شــده، بســیار مطلــوب بــوده و هنــوز الگــو در منطقــۀ ســرد و اســتپی منطقــه هــم الگــوی غالــب در معمــاری روســتایی منطقــه به شــمار مــی رود. هیــچ نشــانه ای از تزئینــات در معمــاری کاربــردی بوده انــد. همچنیــن هیــچ نشــانه ای مبنی بــر اســتفاده از هیــچ دیــده نمی شــود، زیــرا بناهــا صرفــًا

مــادۀ غیربومــی دیــده نمی شــود.

پی نوشت

1. در تاریــخ معمــاری اولیــن تــاش بشــر بــرای ایجــاد فضــای ســکونت از دورۀ فراپارینه ســنگی )Epi palaeolithic( در مناطقــی از Braidwood,(گــزارش شــده اســت کریم شــهیر؛ معلفــات شــمال هــال حاصل خیــزی)Fertile crescent( و در محوطه هایــی ماننــد پالــگارا؛ کهــن ماننــد گودال هــای نیمــه زیرزمینــی بــا ورودی بــه بیــرون ســاخته شــده اند ســپس در محوطه هــای نوســنگی کــه عمدتــًا حالــت )1960ج و به صــورت فضاهایــی تمامــًا ســاخته شــده بــا همــان نمریــک و قرمــزی دره و تــل مغزلیــه به تدریــج معمــاری از حالــت نیمــه زیر زمینــی خــارــۀ ــن رو در مطالع ــد. از ای ــر یافتن ــه تغیی ــورت راست گوش ــی به ص ــت منحن ــه ها از حال گوش ــج ــی به تدری ــن توال ــد. در ای ــر یافتن ــرد تغیی گ ــۀ نقشکیــد باستان شناســان کهــن میــزان انحنــا و راست گوشــه بــودن دیوارهــا به عنــوان یــک عنصــر اصلــی مــورد توجــه و تأ بافت هــای معمــاری

. )Kozlowski, 1990; Watkins, 1995 & Bader, 1993( :اســت. بــرای مطالعــه بیشــتر در ایــن خصــوص بنگریــد بــه2. ایــن واژه معــادل Plano Convex brick توســط عبــدی باستان شــناس ایرانــی پیشــنهاد شــده اســت. در واقــع اشــاره ای بــه نوعــی گرده ماهــی و منحنــی گل بــا دســت فــرم داده می شــود در حالی کــه ســطع فوقانــی آن حالــت کــه چانــۀ خشــت دست ســاز غیــر قالبــی اســت

کامــًا تخــت اســت. کــه موقــع شــکل دهی روی زمیــن قــرار داشــته اســت، لکــن ســطح زیریــن آن کشــاورزی بر اســاس آن بــوده اســت. کــه تقویــم 3. میرچــاه الیــاده اسطوره شــناس معــروف شــاخ را نمــاد زمینــی از هــال مــاه می دانــد ــاروری اســت و نشــانۀ زن ایــزد مهیــن مــادر Magana Matar اســت. گاوســانان مشــخصۀ خدایــان بــزرگ ب کــه شــاخ های وی می نویســد گاوســار؛ همــواره نشــانۀ ظهــور ایــن خدایــان بــزرگ بــاروری؛ همــه جــا در فرهنگ هــای دوران نوســنگی و در شــمایل نگاری و بــر بت هــای گاوســانان؛ رمــز مــاه شــده اســت، زیــرا یــادآور هــال حضــور الهــۀ بــزرگ بــاروری اســت و امــا شــاخ چیــزی جــز تصویــر مــاه نــو نیســت. یقینــًا شــاخ ــی دلیــل ــه تمامــی. ب کامــل )و پرشــدن( مــاه ب گار دو هــال باشــند یعنــی ــد نمــود ــه شــاخ های مضاعــف، بای ک مــاه اســت؛ و مســلم اســت گذاشــته شــده بــود کار کــه درون لبــه داخلــی آن هــا بــا تیغــۀ ســنگی نیســت داس هــای اولیــه در دوران نوســنگی از شــاخ های بلنــد و خمیــده

کــردن محصــوالت اســتفاده می شــد. بــرای درو 4. Husking tray ware5. paleo climatology

کــه در فصــل زمســتان از شــمال غرب بــه ســمت جنوب شــرق کــه اهالــی بــه بادهــای ســرد و خشــک شــمالی 6. بــاد ســیاه؛ عنوانــی اســت می وزنــد و ســرمای آن بســیار ســخت اســت، اطــاق می شــود.

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| مدارک نویافته از کهن ترین بقایای معماری... || 39 ||

کتابنامه- افتخارنــژاد، ج. )1359(. »تفکیــك بخش هــای مختلــف ایــران از نظــر وضــع ســاختمانی در ارتبــاط بــا

حوضه هــای رســوبی«. مجلــۀ انجمــن نفــت. شــمارۀ 82، صــص: 19-28.تهــران: اول، چــاپ ســتاری. جــال ترجمــۀ ادیــان. تاریــخ در رســاله .)1372( میرچــاه الیــاده، -

ســروش. انتشــارات ــای شــرق کرانه ه ــس و ســنگ در ــرات فرهنگــی دورۀ م ــد تغیی - شــریفی،مهناز )1394(. »بررســی رون

ــده(. ــر نش ــی )منتش ــری باستان شناس ــالۀ دکت ــاق«. رس ــای قش کاوش ه ــاس ــر اس ــزی ب گرس مرک زاو حســن؛ فاضلی نشــلی، مرجــان؛ مشــکور، کمال الدیــن؛ نیکنامــی، امیر ســاعد؛ موچشــی، -فیروزمندی شــیره جین، بهمــن )1390(. »گاهنــگاری نســبی و مطلــق تپه کلنــان بیجــار«. پژوهش هــای

.31-56 1390.صــص: پاییــز .1 شــمارۀ ،1 دورۀ ایــران، باستان شناســی کریمــی، تهــران: ســازمان میراث فرهنگــی کاشــان. ترجمــۀ اصغــر گیرشــمن، رومــن )1379(. ســیلک -

کشــور.کاوش فصــل اول قشــاق«، تهــران: پژوهشــکدۀ باستان شناســی - مترجــم، عبــاس )1390(. »گــزارش

)گــزارش منتشرنشــده(.کاوش قشــاق«، تهــران: پژوهشــکدۀ باستان شناســی - مترجــم، عبــاس )1392(. »گــزارش فصــل دوم

)گزارش منتشرنشــده(.- مترجــم، عبــاس )1393(. »گــزارش فصــل ســوم کاوش قشــاق«، تهران: پژوهشــکدۀ باستان شناســی

)گزارش منتشرنشــده(.کارکــرد و ماهیــت نماد کاالهــا و پیکرک هــای - مترجــم، عبــاس و شــریفی، مهنــاز )1393(. »تحلیلــی بــر گلــی قشــاق«. پژوهش هــای باستان شناســی ایــران. دورۀ 4، شــمارۀ 7. پاییــز و زمســتان 1393. صــص:

.27-46ــد ــنگی جدی ــی نوس ــنت های فرهنگ ــذار از س گ ــد ــاز )1397(. »فرآین ــریفی، مهن ــاس و ش ــم، عب - مترجگــرس مرکــزی، پژوهش هــای باستان شناســی ایــران، دورۀ بــه مس ســنگی قدیــم در پســکرانه های شــرق زا

هشــتم. شــمارۀ 16. بهــار 1397. صــص: 83-101.- هنریکســون، رابــرت )1381(. »گاهنــگاری غــرب مرکــز ایــران«. در: باستان شناســی غــرب ایــران.

به کوشــش: فرانــک هــول. ترجمــۀ زهــرا باســتی، تهــران: انتشــارات ســمت: صــص: 405-430.

- Abu al Soof, Behnam. (1968). “Tell Es-sawwan excavation of the fourth season”. Sumer. Vol XXIV. pp: 3-15.

- Bader, N, O. (1993). “Tell Maghzaliyah, an Early Neolithic site in Northern Iraq”. Early stages in the evolution of Mesopotamian civilization: Soviet excavations in northern Iraq, edited by Norman Yoffee and Jeffrey J. Clark Tucson: University of Arizona Press, 1993. 7- 40 .

- Braidwood, R.; Howe, B & Read, R. (1961). “The Iranian prehistoric project”.Science. 133.

- Braidwood, L.; Braidwood, R.; Charles, R. & Patty Watson. (1983). Prehistoric Archaeology along the Zagros flanks. The University of Chicago oriental institute Publication No 105.

- Dayson, R. (1967). “Early cultures of Solduz Azerbaijan, A survey of Persian Art”, Vol XIV Proceeding of the IV, International Congress of Iranian Art and Archaeology, pp: 261-297.

- Dayson, R. (1968), “Hasanlu and the Solduz and ushno valleys Twelve years of

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]

|| 40 || شـــمارۀ 4 || ســال دوم || تابـــستان 1397 ||

exploration”. Archaeologia viva vol I .pp: 83-90.- Dyson, Jr. R. H. & Young, C. T. Jr. (1960).”The Solduz Valley, Iran: Pisdeli Tepe “

Antiquity 34: 19-28.- Gurdil, B. (2005). Architecture and social complexity in the Late Ubaid period:A

study of the Built Environment Degirmentepe in East IRAN Anatolia, University of California, Los Angeles.

- Hamlin, C. (1975). “Dalma Tepe”, Iran. Vol. 13. pp:111-127.- Kingery, W.; David, P.; Vandiver B. & Martha P. (1988). “Production and Use of

Lime and Gypsum Plaster in the Pre-Pottery Neolithic Near East”. Journal of Field Archaeology, Volume 15. Issue 2.

- Kozlowski, J. K. A. (1990). “multi-Aspectual approach to the origins of the upper palaeolithic in Europe”. The emergence of Modern Humans an Archaeological perspective, Edinburgh university: 419-437.

- Lloyd, S.; Safar, F. & Braidwood, R. J. (1945). “Tell Hassuna Excavations by the Iraq”. Government Directorate General of Antiquities in 1943 and 1944. Journal of Near Eastern Studies, Vol. 4, No. 4: 255-289.

- Majidzadeh, Y. (1981). “Sialk III and the Pottery Sequence at Tepe Ghabristan: the Coherence of the Cultures of the Central Plateau”. IRAN, 19. pp: 141–146.

- Matthews, R.; Matthews, W. & Mohammadifar Y. (2013). The Earliest Neolithic of Iran, Excavations at Sheikh-E Abad and Jani, Published by: Oxbow Booksvol I.

- MCDonald, M. (1979). An Examination of Mid-Holocene settlements patterns in the Central Zagros ,Region of Western Iran. Department of Antropology University of Toronto.

- Mellaart, J. (1967). Çatal Hüyük: A Neolithic Town in Anatolia. McGraw-Hill, New York.

- Motarjem, A. & Sharifi, M. (2014). “The Cultural Development of Chalcolithic era in the East of Central Zagros based on Archaeological Excavations at Tepe Gheshlagh in Bijar, Kurdistan Province”. Iranian Journal of Archaeological Studies: Volume 4, Issue 1. pp: 49-65.

- Smith, E. L. P. (1990). “Architectural Innovation and Experimentation at Ganj Dareh, Iran”. World Archaeology, Vol. 21, No. 3. pp: 323-335.

- Swiny, S. (1975). ”Survey in North-West Iran, 1971“. East and West 25(2): 77-98.- Van Ziest, W & Bottema, S. (1991). Late Quaternary Vegetation of The Near East.

Beiheftezum Tubinger Atlas, des vorderen Orients, Reihe . A (Naturwissenchaften) Nr 18, Reichert, Wiesbaden.

- Voight, M. M. (1983). Haji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement. The University Museum, University of Pennsylvania.

- Wasylikowa, A. (2006). Palaeolimnology of Lake Zeribar, Iran, and its climatic implications. Krystyna Andrzej Witkowski b, Adam Walanus c, Andrzej Hutorowicz d.

- Watkins ,T. (1995). Qermez Dere, tell Afar Interim report, No 3, Edinburgh.- Young ,T. C. & Levine, L. (1974). Excavation of the Godin Project: Second

progress Report Occasional Papers no:26 Art and Archaeology. Royal Ontario Museum, Toronto.

Dow

nloa

ded

from

jour

nal.r

icht

.ir a

t 1:4

9 IR

DT

on

Sun

day

May

3rd

202

0

[ DO

I: 10

.306

99/P

JAS

.2.4

.23

]