ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΟΛΑ ΟΣΑ ΕΧΟΥΝ ΣΗΜΑΣΙΑ

Σειρά: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Συγγραφέας και τίτλος πρωτοτύπου: Julian Baggini, Philosophy: All that matters

First published in UK 2012 by Hodder Education.© Julian Baggini, 2012The moral rights of the author have been asserted.

Παραγωγή: MINΩAΣ A.E.E. 1η έκδοση στην Ελλάδα: Σεπτέμβριος 2013

Mετάφραση: Γιώργος ΜπαρουξήςΔιορθώσεις: Γιώργος ΔιαμάντηςΣελιδοποίηση – Προσαρμογή εξωφύλλου: Ιάκωβος Ψαρίδης

Copyright © για την παρούσα έκδοση: Εκδόσεις MINΩAΣΤ.Θ. 504 88, 141 10 N. Hράκλειο, AΘHNA τηλ.: 210 27 11 222 – fax: 210 27 11 056 www.minoas.gr – e-mail: info@minoas.gr

ISBN 978-618-02-0051-5

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Μετάφραση: Γιώργος Μπαρουξής

ΟΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧ

ΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

Τζούλιαν Μπαγκίνι

ΟΛΑ ΟΣΑ ΕΧΟΥΝ ΣΗΜΑΣΙΑ

Περιεχόμενα

01 Γιατί είναι σημαντική η φιλοσοφία 9

02 Αναζητώντας την αλήθεια 17

03 Αναπαριστώντας την πραγματικότητα 33

04 Απόλυτη πραγματικότητα 49

05 Μοντελοποιώντας το σύμπαν 67

06 Εξετάζοντας τα ουράνια 79

07 Ποιοι και τι είμαστε; 89

08 Η αξία της τέχνης 99

09 Κράτος και φύση 109

10 Το σωστό και το καλό 119

11 Το νόημα της ζωής 133

Παράρτημα: 40 Ιδέες 145

Ευχαριστίες 155

Ευρετήριο 157

9Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

Γιατί είναι σημαντική η φιλοσοφία

Αν και σε κάποιους κύκλους είναι της μόδας να υποτιμούν τον άνθρωπο ως ον, οι περισσότεροι από εμάς, αν είμαστε ειλικρι-νείς, θα συμφωνήσουμε ότι ο Homo sapiens αποτελεί ένα αξι-οθαύμαστο είδος. Όταν όμως προσπαθούμε να εξηγήσουμε τι είναι αυτό που μας καθιστά διαφορετικούς (αν όχι ανώτερους) από τα άλλα ζώα, προκύπτουν ριζικές διαφωνίες. Κάποιοι θεω-ρούν ότι είναι η ικανότητα χειρισμού της γλώσσας ή απλώς το γεγονός ότι διαθέτουμε αντιτακτούς αντίχειρες, που μας επιτρέ-πουν να χειριζόμαστε αντικείμενα με πολύ μεγαλύτερη δεξιότη-τα απ’ ό,τι τα άλλα ζώα. Όμως καμία από αυτές τις εξηγήσεις δεν φαίνεται να συλλαμβάνει τη μοναδικότητα του ανθρώπου. Άλλα είδη μπορεί να μη διαθέτουν τη δική μας πλούσια και ευέλικτη γλώσσα, αλλά παρ’ όλα αυτά επικοινωνούν. Μπορεί να είμαστε πιο ικανοί στον χειρισμό αντικείμενων, αλλά ακόμα και οι χιμπα-τζήδες κατασκευάζουν βασικά εργαλεία.

Να λοιπόν μια εναλλακτική θεωρία που εξηγεί γιατί είμαστε δια-φορετικοί, γιατί η φιλοσοφία αποτελεί τη βάση αυτής της διαφο-ράς και γιατί η φιλοσοφία έχει σημασία:

ΟΛΑ ΟΣΑ ΕΧΟΥΝ ΣΗΜΑΣΙΑ

1

10Γι

ατί ε

ίναι

σημ

αντικ

ή η

φιλ

οσοφ

ία

◗ ΟπρώτοςφιλόσοφοςΑς πάρουμε τους πρώτους ανθρώπους. Μιλούσαν, έφτιαχναν ρούχα, έχτιζαν σπίτια κτλ. Φαίνονται ήδη πολύ διαφορετικοί από τα άλλα ζώα. Όμως από μία σημαντική άποψη είναι ακριβώς ίδιοι με αυτά. Τα πουλιά μεταναστεύουν νότια για τον χειμώνα, ο κάστορας χτίζει φράγματα και το λιοντάρι κυνηγάει τη λεία του, απλά επειδή αυτή είναι η φύση τους. Το ίδιο ισχύει και για τον πρώτο άνθρωπο. Ίσως αντιλαμβάνεται με μεγαλύτερη ευχέρεια ποια μέσα μπορεί να χρησιμοποιήσει για να πετύχει συγκεκρι-μένους σκοπούς, αλλά, όπως και τα αιλουροειδή, κυνηγάει, τρέφεται, αναπαράγεται, βρίσκει καταφύγιο, παίζει και πεθαίνει, γιατί αυτή είναι η φύση του.

Κάποια μέρα όμως ένας άνθρωπος κάνει μια σκέψη που γίνεται ίσως για πρώτη φορά σε όλο το σύμπαν: Γιατί πρέπει να κάνω ό,τι κάνω; Αντί απλά να σκοτώσει ένα αγριογούρουνο και να το φάει, αναρωτιέται αν αυτός είναι ο μόνος δυνατός τρόπος ζωής. Μπορούμε να φανταστούμε τι αντιδράσεις θα προκάλεσε αυτή η ερώτηση γύρω από τη φωτιά. Ακόμα και στις μέρες μας πολλοί δυσκολεύονται να εξηγήσουν γιατί κάνουν ό,τι κάνουν. Σκεφτεί-τε πόσοι άνθρωποι παλαιότερων γενεών εξηγούν το γεγονός ότι παντρεύτηκαν νέοι λέγοντας απλά: «Έτσι γινόταν εκείνη την επο-χή». Πριν από την πρώτη φιλοσοφική στιγμή του είδους μας τα πάντα συνέβαιναν επειδή έτσι γινόταν εκείνη την εποχή.

Στην πραγματικότητα αυτός ο πρώτος φιλόσοφος έθεσε ένα από τα κεντρικά ερωτήματα στην ιστορία της φιλοσοφίας. Τι σκο-πό έχουν όλα αυτά; Ποιο είναι το νόημα της ζωής; Από αυτή

11Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

την ερώτηση έπονται όλα τα υπόλοιπα φιλοσοφικά ερωτήματα, ακόμα και εκείνα που φαίνονται πολύ αφηρημένα και απομα-κρυσμένα από την καθημερινότητα.

Για παράδειγμα, θέτοντας την ερώτηση πώς πρέπει να ζού-με, δηλαδή τι οφείλουμε να κάνουμε, σε αντιδιαστολή με το τι πραγματικά κάνουμε, αρχίζουμε να κάνουμε ερωτήσεις που άπτονται της σφαίρας της ηθικής. Όλο και περισσότερες έρευνες δείχνουν ότι μερικά άλλα ζώα, ιδιαιτέρως πρωτεύοντα θηλαστι-κά, έχουν την ικανότητα να νιώθουν συμπόνια και έχουν επίσης κάποια αίσθηση δικαίου και αμοιβαιότητας. Όμως, αν και αυτό δείχνει την ύπαρξη κάποιας πρωτόγονης αίσθησης ηθικής, κανέ-να άλλο είδος δεν φαίνεται ικανό να αναλογιστεί τι σημαίνει όταν λέμε ότι «οφείλουμε» να κάνουμε κάτι. Αυτό αποτέλεσε το τρίτο μεγάλο βήμα στη διαδικασία εξέλιξης της σκέψης. Στην αρχή ο νους του πρωτόγονου ανθρώπου απλώς αντιλαμβανόταν τον κόσμο μέσω των αισθήσεων και τον παρουσίαζε όπως ήταν. Στη συνέχεια άνθρωποι με υψηλότερες νοητικές ικανότητες «μοντε-λοποίησαν» αυτόν τον κόσμο και χρησιμοποίησαν τη φαντασία τους για να τον παρουσιάσουν όπως θα μπορούσε να είναι. Εκεί-νο που ήταν εντελώς νέο με την εμφάνιση της ηθικής ήταν ότι για πρώτη φορά ο άνθρωπος άρχισε να σκέφτεται για τον κόσμο όχι απλώς περιγραφικά, αλλά κανονιστικά: πώς θα έπρεπε να είναι.

Αρχίζοντας από το ερώτημα «Πώς πρέπει να ζει κανείς;», φτά-νουμε με ένα μικρό βήμα στο ερώτημα «Πώς πρέπει να ζούμε συλλογικά;», το οποίο μας εισάγει στην πολιτική φιλοσοφία. Μερικά ζώα παρουσιάζουν κάποιας μορφής πολιτική αντίληψη. Οργανώνονται σε κοινωνικές ομάδες, έχουν ιεραρχίες και ηγε-

12Γι

ατί ε

ίναι

σημ

αντικ

ή η

φιλ

οσοφ

ία

σίες, πρωτόκολλα ή ακόμα και σιωπηρούς κανόνες συμπερι-

φοράς. Εκείνο που δεν κάνουν όμως είναι να αλλάζουν αυτές

τις πρακτικές, αφού εξετάσουν ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος

οργάνωσης των κοινωνιών. Αυτή η ανθρώπινη ικανότητα είναι

ριζικά μοναδική και πηγάζει από μια βασική ικανότητα φιλοσο-

φικού στοχασμού πάνω στην κανονιστική διάσταση της ζωής.

Έχοντας φτάσει μέχρι αυτό το σημείο, γρήγορα προσέχουμε ότι

αυτή η κανονιστική διάσταση εκτείνεται και πέρα από τα ερωτή-

ματα που αφορούν τον τρόπο ζωής και ότι εκφέρουμε επίσης

αξιακές κρίσεις για έργα τέχνης, για τη φυσική ομορφιά και τη

γαστρονομία. Έτσι συναντάμε έναν άλλο κλάδο της φιλοσοφίας:

την αισθητική.

◗ ΕμβαθύνονταςΌπως βλέπουμε, από τη στιγμή που διατυπωθεί αυτό το πρώτο

«Γιατί;», για να απαντήσουμε σε ένα φιλοσοφικό ερώτημα, εί-

μαστε αναγκασμένοι να προχωρήσουμε πιο βαθιά και να εξετά-

σουμε άλλα ερωτήματα που κρύβονται κάτω από αυτό. Και έτσι

η διαδικασία συνεχίζεται. Η σκέψη γύρω από τον τρόπο ζωής

μας, ατομικό και συλλογικό, οδηγεί στο ερώτημα: «Τι είδους

όντα είμαστε τελικά;». Έτσι ανοίγεται μπροστά μας ένας ακόμα

φιλοσοφικός κλάδος, εκείνος της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας,

που ασχολείται με τη φύση της ανθρώπινης ζωής.

Όμως, για να κατανοήσουμε τη φύση του ανθρώπου, πρέπει

πρώτα να κατανοήσουμε τη φύση του σύμπαντος στο οποίο

ζούμε, κάτι που μας οδηγεί στον κλάδο της μεταφυσικής, καθώς

13Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

επίσης στο ερώτημα κατά πόσο υπάρχει κάποια δύναμη που ελέγχει αυτό το σύμπαν. Και έτσι οδηγούμαστε στη φιλοσοφία της θρησκείας. Τα ερωτήματα συνεχίζουν να γίνονται βαθύτερα. Πού στηρίζεται η αντίληψη που έχουμε για το σύμπαν; Στηρί-ζεται κυρίως στην επιστήμη. Αλλά τι ακριβώς είναι η επιστήμη και πώς λειτουργεί; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, χρειαζόμαστε τη φιλοσοφία της επιστήμης.

Ακόμα και η επιστήμη όμως δεν αποτελεί την απώτερη βάση της ανθρώπινης κατανόησης. Για να κάνουμε επιστήμη, πρέπει πρώ-τα να αναπαραστήσουμε τον κόσμο μέσω της γλώσσας και της αντίληψης. Έτσι, κατά έναν περίεργο τρόπο, επιστρέφουμε στην αφετηρία της φιλοσοφίας. Πρώτα αναπαραστήσαμε τον κόσμο, κατόπιν αμφισβητήσαμε τον κόσμο και τέλος αμφισβητήσαμε την ίδια την αναπαράσταση του κόσμου.

Η πορεία αυτή αντιπροσωπεύει την εξέλιξη της φιλοσοφίας από τη γέννησή της ως την ωριμότητά της, και σε αυτό το στάδιο της ωριμότητας είναι που προκύπτουν μερικά από τα πιο δύσκο-λα και αφηρημένα ερωτήματα. Τι είναι γνώση; Τι είναι αλήθεια; Μπορούμε ποτέ να αποκτήσουμε είτε τη μία είτε την άλλη; Τα ερωτήματα αυτά μας οδηγούν σε πολύ βαθιά νερά. Ας πάρου-με, για παράδειγμα, το ερώτημα του κατά πόσο τα φιλοσοφικά προβλήματα προϋπήρχαν και ανακαλύφθηκαν ή απλώς επι-νοήθηκαν. Κατά μία έννοια δεν υπήρχαν πριν αρχίσουν να τα σκέπτονται οι άνθρωποι. Όμως, έτσι όπως αφηγήθηκα αυτή την ιστορία, φαίνεται ότι από μία άλλη άποψη τα συγκεκριμένα ερω-τήματα και ζητήματα υπήρχαν πάντα και το μόνο που χρειαζόταν ήταν απλώς ο άνθρωπος να «πέσει πάνω τους». Είναι λοιπόν η

14Γι

ατί ε

ίναι

σημ

αντικ

ή η

φιλ

οσοφ

ία

ίδια η φιλοσοφία ανθρώπινο δημιούργημα ή έχει κάποια δική της πραγματική ύπαρξη; Το ερώτημα αυτό δείχνει τη χαρακτηρι-στική ανάγκη της φιλοσοφίας να αναστοχάζεται συνεχώς την ίδια της τη φύση και έτσι να συσσωρεύει διαδοχικές στιβάδες στο-χασμού τη μία πάνω στην άλλη. Αν η φιλοσοφία ενηλικιώθηκε όταν αμφισβήτησε την ανθρώπινη αναπαράσταση του κόσμου, ίσως έφτασε στην ωριμότητά της μόνο όταν κατόρθωσε να αμφι-σβητήσει την ίδια της την αμφισβήτηση.

Αυτή η εξέλιξη της φιλοσοφικής έρευνας όπως την παρουσίασα εδώ, από το πρώτο «Γιατί;» μέχρι τα πιο πολύπλοκα και αφηρη-μένα ερωτήματα της θεωρίας της γνώσης, δεν προτείνεται ως μια ιστορική θεωρία για το τι πραγματικά συνέβη. Μάλλον πρόκειται για μια αφήγηση που υποδεικνύει τι κάνει τους ανθρώπους να διαφέρουν από τα άλλα όντα και πώς σχετίζονται μεταξύ τους τα φιλοσοφικά ερωτήματα. Ως εκ τούτου εξηγεί επίσης εν μέ-ρει γιατί υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για το ποιο είναι το βασικότερο ερώτημα της φιλοσοφίας. Από μια άποψη είναι το ερώτημα πώς πρέπει να ζει κανείς, καθώς αυτό (συχνά, αν όχι πάντα) παρέχει το βασικό κίνητρο για να τεθούν όλα τα άλλα. Από άλλες απόψεις όμως τα πιο θεμελιώδη ερωτήματα είναι εκείνα που συναντάμε τελευταία, διότι αυτά είναι που πρέπει να απαντηθούν πρώτα προκειμένου να συνθέσουμε τα κομμάτια του παζλ και να μπορέσουμε τελικά να βρούμε ποιο είναι το νόημα της ζωής.

Έτσι στο βιβλίο αυτό θα εξετάσω τα ερωτήματα με αντίστροφη σειρά από εκείνη που ακολούθησα στην αφήγησή μου. Αντί να αρχίσουμε από το συγκεκριμένο και να περάσουμε κατόπιν

15Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

στο αφηρημένο, θα αρχίσουμε από το φαινομενικά αφηρημένο και θα δείξουμε πώς αυτό οδηγεί στα πιο σημαντικά υπαρξιακά ερωτήματα. Φυσικά τα αφηρημένα ερωτήματα, από τη στιγμή που τα θέτουμε, αποκτούν δική τους ζωή, και πολλοί ασχολού-νται με αυτά μόνο και μόνο επειδή, λόγω ανθρώπινης περιέρ-γειας, τα θεωρούν ενδιαφέροντες γρίφους προς επίλυση. Δεν υπάρχει τίποτα το μεμπτό σε αυτό. Οι φιλόσοφοι, όπως και οι μαθηματικοί ή οι επιστήμονες, δεν είναι υποχρεωμένοι να μελε-τούν πάντα πρακτικά θέματα. Όμως θέλω να δείξω ότι αυτά τα ερωτήματα δεν παρουσιάζουν μόνο θεωρητικό ενδιαφέρον. Αν θέλει κανείς να μη ζήσει έναν «αστόχαστο βίο», απαιτείται του-λάχιστον κάποια στοιχειώδης ενασχόληση με ερωτήματα που αφορούν το τι μπορούμε να γνωρίσουμε και πώς μπορούμε να το γνωρίσουμε.

17Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

Αναζητώντας την αλήθεια

Έχει θεραπευτικά αποτελέσματα ο βελονισμός και, αν ναι, σε ποιον βαθμό και για ποιες ασθένειες; Μπορεί ο πλανήτης να συντηρήσει τον σημερινό πληθυσμό ή έχουμε ήδη ξεπεράσει το όριο; Ποιο είναι το καλύτερο σχολείο για το παιδί μου; Πρέπει να χάσω βάρος; Ο Lee Harvey Oswald έδρασε όντως μόνος του;

Είτε έχουμε να κάνουμε με κοινά ερωτήματα είτε με ερωτήματα μεταφυσικής, είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης να διε-ρωτάται τι είναι αληθινό και τι μπορούμε να γνωρίζουμε. Όμως τις περισσότερες φορές μάς απασχολεί το κατά πόσο κάτι συγκεκριμέ-νο είναι αληθές ή ψευδές, γνωστό ή άγνωστο, χωρίς ακόμη να κά-νουμε ένα βήμα πίσω για να αναρωτηθούμε τι πραγματικά σημαίνει «αλήθεια» και «γνώση». Στα περισσότερα πρακτικά θέματα κάτι τέτοιο δεν είναι αναγκαίο. Αν πω ότι γνωρίζω τι ώρα φεύγει το λεω-φορείο ή ότι μια σημαντική προσωπικότητα πέθανε, δεν χρειάζεται να έχει μελετήσει κανείς φιλοσοφία για να καταλάβει τι εννοώ. Στη συγκεκριμένη περίπτωση μια ερώτηση του τύπου «Τι εννοείς όταν λες “γνωρίζω”;» θεωρείται ανάρμοστη και περιττή.

ΟΛΑ ΟΣΑ ΕΧΟΥΝ ΣΗΜΑΣΙΑ

2

18Α

ναζη

τώντ

ας τη

ν αλ

ήθει

α

Τότε όμως γιατί παρ’ όλα αυτά μπορεί να πιστεύουμε ότι αυτή εί-ναι μια καλή ερώτηση, που αξίζει τον κόπο να προσπαθήσουμε να την απαντήσουμε; Είναι χαρακτηριστικό ότι η ερώτηση στην προηγούμενη πρόταση είναι επίσης φιλοσοφική. Όπως και αν ορίσουμε την φιλοσοφία –και είναι γνωστό πόσο δύσκολο είναι να βρούμε έναν ορισμό της με τον οποίο να συμφωνούν όλοι–, είναι σίγουρα σωστό να πούμε ότι φιλοσοφούμε κάθε φορά που στοχαζόμαστε λογικά πάνω στη φύση, τον σκοπό, το νόημα, την αιτιολόγηση ή την αξία κάποιου γενικού χαρακτηριστικού του κόσμου, και όχι ενός συγκεκριμένου στοιχείου του. Έτσι, για παράδειγμα, δεν φιλοσοφούμε εάν ρωτήσουμε γιατί κάποιος έχτισε έναν ναό εκεί που τον έχτισε ή τι εννοούσε ο Άμλετ όταν είπε: «Είμαι τρελός μόνο όταν φυσά βόρεια-βορειοδυτικά. Όταν φυσά νοτιάς, ξέρω να διακρίνω το γεράκι από τον ερωδιό». Αντίθετα φιλοσοφούμε όταν εξετάζουμε λογικά τον σκοπό της θρησκευτικής λατρείας, το νόημα της μεταφορικής λειτουργίας της γλώσσας ή τη φύση της ψυχικής υγείας. Φυσικά μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτόν τον φιλοσοφικό στοχασμό για να αναλύσουμε συγκεκριμένες περιπτώσεις, κατά τον ίδιο τρόπο που ο ηθικός στοχασμός μπορεί να μας βοηθήσει να κατανο-ήσουμε ένα συγκεκριμένο ηθικό δίλημμα. Όμως δεν θα μπο-ρούσαμε να προσεγγίσουμε φιλοσοφικά ένα ηθικό πρόβλημα αν περιοριζόμασταν στη συγκεκριμένη περίπτωση που έχουμε μπροστά μας.

Αυτό σημαίνει ότι, πρακτικά, η φιλοσοφία είναι αναπόφευκτη. Δεν είναι δυνατόν ούτε καν να απορρίψει κανείς τη φιλοσοφία χωρίς πρώτα να φιλοσοφήσει, διότι, για να την απορρίψει, πρέ-πει να στοχαστεί πάνω στη φύση, την αξία και τον σκοπό της,

19Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

κάτι που σημαίνει ότι ήδη φιλοσοφεί. Επομένως μπορούμε να ισχυριστούμε πως η δήλωση «η φιλοσοφία δεν έχει αξία» αυ-τοαναιρείται, καθώς αποτελεί η ίδια μια φιλοσοφική θέση που χρήζει φιλοσοφικής αιτιολόγησης.

Αν αποδεχθούμε ότι υπάρχουν τουλάχιστον κάποια φιλοσοφι-κά ερωτήματα που προκύπτουν αναπόφευκτα και που αξίζει να αφιερώσουμε κάποιον χρόνο για να προσπαθήσουμε να τα απαντήσουμε, πώς μπορούμε να αρχίσουμε μια τέτοια προσπά-θεια; Διαφορετικοί φιλόσοφοι έχουν υιοθετήσει διαφορετικές μεθόδους και στρατηγικές, αλλά κατά βάση μπορούν να κατα-ταχθούν όλοι σε δύο στρατόπεδα, τα οποία δεν αντιπροσωπεύ-ουν απλά δύο διαφορετικές προσεγγίσεις, αλλά δύο βασικές φιλοσοφικές νοοτροπίες. Από την αυγή της δυτικής φιλοσοφίας ήδη οι δύο επιφανείς διανοητές της δημιούργησαν τις βάσεις για τα δύο είδη φιλοσοφίας που θα ακολουθούσαν. Οι φιλόσοφοι αυτοί ήταν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης.

◗ ΤοπλατωνικόόνειροΟ Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης έζησαν στην Αθήνα κατά την πε-ρίοδο της ακμής της. Ο Πλάτωνας ήταν μεγαλύτερος ηλικιακά, και ο Αριστοτέλης ήταν για ένα διάστημα μαθητής του στην Ακα-δημία, έναν συνδυασμό πανεπιστημίου και ιδιωτικής λέσχης που είχε ιδρύσει ο Πλάτωνας το 387 π.Χ. Ο Αριστοτέλης παρέμεινε μέλος για 20 περίπου χρόνια, πριν αποχωρήσει και ιδρύσει τη δική του σχολή, το Λύκειο, γύρω στο 335 π.Χ. Παρά τις όποιες βιογραφικές σχέσεις τους, φιλοσοφικά υιοθέτησαν πολύ διαφο-ρετικές προσεγγίσεις στα ζητήματα που τους απασχόλησαν.

20Α

ναζη

τώντ

ας τη

ν αλ

ήθει

α

Οι απόψεις του Πλάτωνα αποτυπώνονται καθαρά στην αλληγο-ρία του σπηλαίου. Σε αυτή οι απλοί άνθρωποι παρομοιάζονται με δεσμώτες στο εσωτερικό ενός σπηλαίου, οι οποίοι πιστεύ-ουν ότι οι σκιές που βλέπουν στον τοίχο αντιπροσωπεύουν την πραγματικότητα. Ο φιλόσοφος, που αφήνει το σπήλαιο και κυ-ριολεκτικά βλέπει το φως –τον ήλιο, ο οποίος αντιπροσωπεύει την απόλυτη πραγματικότητα–, στην αρχή τυφλώνεται από αυτό και, όταν επιστρέφει στο σπήλαιο, δεν μπορεί να πείσει τους υπόλοιπους ότι ανακάλυψε την αλήθεια, ενώ εκείνοι ζουν μια ψευδαίσθηση.

Ωστόσο στην Πολιτεία υπάρχει και μια άλλη αναλογία, εκείνη της διαιρεμένης γραμμής, η οποία, ενώ δεν έχει την έντονη δρα-ματικότητα της αλληγορίας του σπηλαίου, από πολλές πλευρές αντικατοπτρίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια το πνεύμα της πλατωνι-κής φιλοσοφίας. Η γραμμή είναι διαιρεμένη σε τέσσερα μέρη, με καθένα από τα μέρη να αντιπροσωπεύει ένα στάδιο της ανθρώ-πινης αντίληψης, από το πιο πρωτόγονο ως το πιο εξελιγμένο. Συνεπώς η γραμμή μπορεί να θεωρηθεί ένα είδος κλίμακας: Όσο πιο ψηλά ανεβαίνει κανείς, τόσο περισσότερο πλησιάζει την αληθινή γνώση.

Τα δύο κατώτερα σκαλιά της κλίμακας αντιπροσωπεύουν την απλή γνώμη (δόξα). Στο κατώτατο από αυτά τα σκαλιά όλα όσα πιστεύουμε είναι ψευδαίσθηση (εικασία), στηρίζονται σε παρα-δοχές, όλα είναι από δεύτερο χέρι και δεν βασίζονται καν στον υλικό κόσμο ως έχει, αλλά σε αναπαραστάσεις του. Η σύγχρο-νη εκδοχή της εικασίας είναι το να βασίζει κανείς τις απόψεις του στα όσα βλέπει και διαβάζει στα μέσα ενημέρωσης και στο

21Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

διαδίκτυο, χωρίς να αμφισβητεί τη βάση τους και χωρίς να έχει από πρώτο χέρι εμπειρία των ανθρώπων και των γεγονότων που περιγράφονται.

Γνώση(Επιστήμη) Γνώμη(Δόξα)

Αληθινή νόηση

(Νόησις)

Μαθηματική συλλογιστική

(Διάνοια)

Πίστη

(Πίστις)

Ψευδαίσθηση

(Εικασία)

Κόσμος των ιδεών Υλικός κόσμος

Η διαιρεμένη γραμμή του Πλάτωνα.

Αρχαίοιελληνικοίόροι

Η χρήση αρχαίων ελληνικών λέξεων όταν ασχολούμαστε με την αρχαία φιλοσοφία δεν γίνεται απλώς για να κάνουμε επί-δειξη γνώσεων. Οι μεταφράσεις είναι σχεδόν πάντοτε ανακρι-βείς, και, όταν η επίμαχη λέξη έχει κάποια εξειδικευμένη χρή-ση, πολλές φορές το να αποδοθεί κατά προσέγγιση δεν αρκεί. Για παράδειγμα, παρόλο που πολλοί πιστεύουν ότι η λέξη «ευτυχία» μπορεί να αποδώσει πιστά το νόημα της αρχαίας λέ-ξης «ευδαιμονία», πολλοί μελετητές θα υποστήριζαν ότι είναι παραπλανητική, καθώς η «ευδαιμονία» δεν έχει σχέση με την καλή διάθεση. Έτσι είναι προτιμότερο να εξετάζουμε τι νόημα έχει μια έννοια στην αρχική της μορφή, αντί να προσπαθούμε να την κατανοήσουμε με βάση την καλύτερη μετάφρασή της.

Ένα σκαλί ψηλότερα βρίσκεται η πίστη (πίστις). Πρόκειται για γνώμη που σχηματίζεται μέσω άμεσης εμπειρίας, και όχι από

22Α

ναζη

τώντ

ας τη

ν αλ

ήθει

α

δεύτερο χέρι. Αυτή η κατηγορία περιλαμβάνει πεποιθήσεις που διαμορφώνονται μέσω της επιστημονικής ή ιστορικής έρευνας. Γιατί όμως η πίστη ανήκει και πάλι στη σφαίρα της απλής γνώ-μης και όχι σε εκείνη της αυθεντικής γνώσης; Κατά τον Πλάτω-να, αυτό συμβαίνει επειδή τέτοιου είδους πεποιθήσεις εξακο-λουθούν να στηρίζονται σε παραδοχές και, γι’ αυτόν, ο υλικός κόσμος δεν είναι η απόλυτη πραγματικότητα. Ο υλικός κόσμος είναι ατελής και όλα όσα περιέχει υπόκεινται σε συνεχή μετα-βολή. Σε αντίθεση με τον κόσμο αυτόν ο Πλάτωνας πίστευε ότι υπάρχει επίσης ένας άλλος κόσμος, στον οποίο τα πάντα είναι αιώνια και αμετάβλητα. Αυτός είναι ο κόσμος των ιδεών. Οι ιδέ-ες είναι αιώνια και αναλλοίωτα ιδανικά, ενώ τα υλικά αντικείμε-να είναι εφήμερα επιμέρους αντίγραφα αυτών των ιδεών. Έτσι, για παράδειγμα, υπάρχουν εκατομμύρια σκύλοι, αλλά η ιδέα του σκύλου είναι μία.

Δεν είναι σαφές κατά πόσο ο Πλάτωνας πίστευε πως οι ιδέες υπήρχαν κυριολεκτικά σε κάποιον δικό τους ανεξάρτητο κόσμο. Αυτό που πίστευε σίγουρα είναι ότι οι αφηρημένες έννοιες εί-χαν μια σταθερότητα και μονιμότητα που έλειπε από τα υλικά αντικείμενα. Η πραγματική γνώση όφειλε να έχει ως αντικείμε-νό της τις ιδέες, όχι τον χαώδη και μεταβαλλόμενο κόσμο. Έτσι στα δύο υψηλότερα σκαλιά συναντάμε τη γνώση (επιστήμη), η οποία απαιτεί άμεση γνώση των ιδεών. Το δεύτερο υψηλότερο σκαλί αφορά τη μαθηματική συλλογιστική (διάνοια). Οι αριθμοί είναι ιδέες στις οποίες έχουμε πρόσβαση, και έτσι, μέσω των μαθηματικών, ανεβαίνουμε στην κλίμακα όσο ψηλότερα μπο-ρούμε. Παρ’ όλα αυτά δεν μπορούμε να φτάσουμε το κορυφαίο σκαλί, γιατί ακόμα και οι μαθηματικοί είναι αναγκασμένοι να

23Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

κάνουν παραδοχές. Ο Πλάτωνας φαντάζεται ότι στο ψηλότερο σκαλί, όπου αποκτούμε αληθινή νόηση (νόησις), έχουμε άμεση γνώση του κόσμου των ιδεών, η οποία δεν βασίζεται σε καμία παραδοχή. Το μόνο πρόβλημα είναι ότι κανείς δεν έχει φτάσει ακόμη σε αυτό το επίπεδο. Η διαιρεμένη γραμμή αποτελεί τον χάρτη ενός βουνού. Ο Πλάτωνας είναι σίγουρος ότι η κορυφή του βουνού υπάρχει, αλλά κανείς εξερευνητής-διανοούμενος δεν έχει καταφέρει να τη βρει και να ανεβεί σε αυτή.

Είτε το πλατωνικό όραμα της αληθινής γνώσης θεωρηθεί βά-σιμο είτε όχι, διαμόρφωσε τις βασικές αρχές μιας φιλοσοφικής σχολής που επανεμφανίζεται διαρκώς από τις ιστορικές απαρχές της φιλοσοφίας ως τις μέρες μας. Η προσέγγιση του Πλάτω-να προσπαθεί να θεμελιώσει ορισμένες βέβαιες πρώτες αρχές, πάνω στις οποίες θα οικοδομήσει την αληθινή εικόνα της πραγ-ματικότητας μέσω της ορθής συλλογιστικής. Αυτή η προσέγγι-ση ονομάζεται πολλές φορές θεμελιωτισμός (foundationalism), για προφανείς λόγους. Για τον Πλάτωνα αυτές οι θεμελιώδεις πρώτες αρχές δεν είναι δεδομένα του υλικού κόσμου, αλλά αμετάβλητες λογικές αλήθειες, οι οποίες θεμελιώνονται μόνο μέσω της λογικής, και όχι μέσω πειράματος και παρατήρησης. Είναι καθολικές και αφηρημένες. Αυτός ο τρόπος συλλογιστικής ονομάζεται a priori, που κυριολεκτικά σημαίνει «από κάτι πρό-τερο» – στη συγκεκριμένη περίπτωση, από αυτό που προηγείται των δεδομένων του υλικού κόσμου. Δεν είναι τυχαίο ότι, για τον Πλάτωνα, το πλησιέστερο που έχουμε σε μια φιλοσοφία αυτού του είδους είναι τα μαθηματικά, τα οποία παρέχουν το πρότυπο για το πώς πρέπει να λειτουργεί η φιλοσοφία: να κινείται με σαφή και λογικά βήματα και να παρέχει αποδείξεις βασισμένες

24Α

ναζη

τώντ

ας τη

ν αλ

ήθει

α

σε αμετάβλητες αρχές, η λογική ισχύς των οποίων δεν εξαρτά-ται από τα δεδομένα του υλικού κόσμου. Όμως αυτή δεν είναι η μόνη δυνατή προσέγγιση, όπως θα έδειχνε ο μαθητής του Πλάτωνα.

◗ ΗαριστοτελικήστροφήΑν αποδώσουμε στον Αριστοτέλη απλά τον τίτλο του φιλοσό-φου με τη σύγχρονη σημασία της λέξης, υποτιμούμε σε τερά-στιο βαθμό το εύρος της σκέψης του. Έχει γράψει για τα πάντα: βιολογία, πολιτική επιστήμη, μεταφυσική, ρητορική, θεωρία της τέχνης κτλ. Δυστυχώς σώζεται ένα πολύ μικρό μέρος από τα ολοκληρωμένα έργα του. Αυτά που σήμερα αποκαλούμε έργα του στην πραγματικότητα είναι συλλογές σημειώσεων από τις διαλέξεις του. Εντούτοις παραμένουν αξιοσημείωτα για την εκλέ-πτυνση της σκέψης που τα χαρακτηρίζει. Όταν διαβάζει κανείς το πιο διάσημο ίσως από τα έργα του, τα Ηθικά Νικομάχεια, ένα πράγμα γίνεται αμέσως εμφανές: Τα περισσότερα τμήματα του κειμένου αρχίζουν με μια επισκόπηση των επικρατέστερων από-ψεων που υπήρχαν για το συγκεκριμένο θέμα. Το στοιχείο αυτό μπορεί να φαίνεται ως ένα απλό υφολογικό χαρακτηριστικό, αλλά στην πραγματικότητα παραπέμπει σε ένα χαρακτηριστικό και σημαντικό γνώρισμα της σκέψης του Αριστοτέλη. Δεν προ-σπαθεί να θεμελιώσει αμετάβλητες, καθολικές και αφηρημένες αρχές a priori, για να τις χρησιμοποιήσει κατόπιν ως αφετηρία της συλλογιστικής του. Αντίθετα ξεκινά από την παρατήρηση του κόσμου ως έχει και από τα όσα πιστεύουν ότι γνωρίζουν οι άνθρωποι και προχωρεί αποκεί. Αυτή η συλλογιστική χαρακτη-

25Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

ρίζεται a posteriori (κυριολεκτικά: «από όσα ακολουθούν») ή εμπειρική, επειδή στηρίζεται στην εμπειρία και στα δεδομένα του πραγματικού κόσμου, και όχι σε λογικές και μαθηματικές αρχές.

Η a posteriori συλλογιστική δεν υπόσχεται την ακρίβεια και τη βεβαιότητα των a priori συλλογισμών, και αυτό διότι δεν πιστεύ-ει ότι είναι δυνατόν να επιτευχθεί τέτοιος βαθμός ακρίβειας και διαύγειας στα περισσότερα ζητήματα. Το πρόβλημα με την a priori φιλοσοφία είναι το τίμημα που υποχρεώνεται να πληρώ-σει για να βασιστεί σε καθολικές, αφηρημένες αρχές: Δεν στηρί-ζεται στη χαώδη πραγματικότητα του αληθινού κόσμου. Γι’ αυτό καταλήγει να μας λέει περισσότερα για τη λογική σχέση μεταξύ των εννοιών παρά για την αληθινή φύση των πραγμάτων. Έτσι, για παράδειγμα, στα μαθηματικά μπορούμε με σαφήνεια και βεβαιότητα να πούμε ότι 2 + 2 = 4. Όμως αυτό δεν μας λέει τίποτα για το τι θα γίνει αν βάλουμε δύο πράγματα μαζί με δύο άλλα πράγματα στον πραγματικό κόσμο, όπου είναι πιθανόν να αλληλοκαταστραφούν, να ενωθούν ή να πολλαπλασιαστούν. Καμία λογική αρχή δεν μπορεί να μας πει ποιο από αυτά τα ενδεχόμενα είναι το πιο πιθανό.

Δύοπαραδόσεις

Ο τρόπος σκέψης του Πλάτωνα επανεμφανίζεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της φιλοσοφίας, με πιο αξιοσημείωτες περιπτώσεις τον ορθολογισμό του 17ου αιώνα, κύριοι εκπρό-σωποι του οποίου υπήρξαν οι Descartes, Leibniz και Spinoza, καθώς επίσης και τον λογικισμό του Bertrand Russell στον 20ό αιώνα, στόχος του οποίου ήταν να θεμελιώσει την επιστήμη

26Α

ναζη

τώντ

ας τη

ν αλ

ήθει

α

της λογικής σε ασφαλή μαθηματικά θεμέλια. Η προσέγγιση του Αριστοτέλη έχει επίσης επανέλθει ανά τους αιώνες, κυρίως στον βρετανικό εμπειρισμό του 18ου αιώνα, κύριοι εκπρόσω-ποι του οποίου ήταν ο John Locke, ο επίσκοπος Berkeley και ο David Hume, καθώς επίσης και στον αμερικανικό πραγμα-τισμό του 19ου αιώνα, με κύριους εκπροσώπους τον John Dewey, τον Charles Sanders Peirce και τον William James.

Συνεπώς μπορούμε να διακρίνουμε με αρκετή σαφήνεια τις δύο αυτές νοοτροπίες μεταξύ τους. Η μία στηρίζεται περισσότερο σε a priori επιχειρηματολογία, ενώ η άλλη σε a posteriori. Η μία εστιάζει σε καθολικές, αφηρημένες αρχές, η άλλη σε ειδικές και συγκεκριμένες. Η μία επιχειρεί να διασφαλίσει αναλλοίωτα θεμέλια στη γνώση, η άλλη αποδέχεται ότι η δημιουργία μιας τέτοιας βάσης είναι σχεδόν αναμφίβολα ανέφικτη. Η μία έχει την τάση να αντιλαμβάνεται την οποιαδήποτε ανακρίβεια ως ελάτ-τωμα, ενώ η άλλη αποδέχεται την ασάφεια στον βαθμό που την επιτρέπει το συγκεκριμένο θέμα.

Όμως, αν και υπάρχουν σαφείς και θεμελιώδεις διακρίσεις με-ταξύ αυτών των δύο σχολών, στη φιλοσοφία υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος, όταν τοποθετούμε διανοητές σε διαφορετικές κα-τηγορίες, να υπερτονίσουμε τις διαφορές τους. Κανένας από τους σπουδαίους στοχαστές δεν συμμορφώνεται απόλυτα με τα στερεότυπα χαρακτηρισμών όπως «ρασιοναλιστής» ή «εμπειρι-στής». Για παράδειγμα, ο Πλάτωνας μπορεί να στόχευε στη σα-φήνεια και τη βεβαιότητα που παρείχε η γνώση των ιδεών, αλλά στους διαλόγους του ο Σωκράτης ποτέ δεν φτάνει σε τέτοια ύψη.

27Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

Έτσι μας υπενθυμίζει συνεχώς τα όρια της γνώσης μας και μας προτρέπει να ζήσουμε με βάση την πεποίθηση που δεν είναι βέβαιη. Ο Σωκράτης παρουσιάζεται ως ο πιο σοφός άνδρας των Αθηνών ακριβώς γιατί το μόνο που γνωρίζει με βεβαιότητα είναι ότι δεν γνωρίζει τίποτε άλλο με βεβαιότητα.

Ούτε ο Αριστοτέλης απέρριπτε εντελώς τις a priori μεθόδους. Πράγματι μια από τις πιο σημαντικές του συνεισφορές ήταν η ανάπτυξη της λογικής, η οποία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε αφηρημένες αρχές και στερείται οποιουδήποτε αντικειμε-νικού και εμπειρικού περιεχομένου. Στην πραγματικότητα ο Αριστοτέλης απλά υποστήριζε ότι είναι «χαρακτηριστικό του μορφωμένου ανθρώπου να επιζητεί τόση ακρίβεια σε κάθε εξεταζόμενη κατηγορία πραγμάτων όση επιδέχεται η φύση του πράγματος». Ο Πλάτωνας βεβαίως θα συμφωνούσε. Πώς θα μπορούσε κανείς να διαφωνήσει; Η διαφορά μεταξύ του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, καθώς και μεταξύ των μεταγε-νέστερων διανοητών, βρίσκεται στη σχετική σπουδαιότητα που αποδίδουν στην a priori και στην a posteriori συλλογιστική. Οι πλατωνικοί ρασιοναλιστές τείνουν περισσότερο να επιζητούν τη μαθηματική βεβαιότητα και ακρίβεια, ενώ οι αριστοτελικοί εμπειριστές περιμένουν περισσότερη ασάφεια, αβεβαιότητα και γκρίζες περιοχές. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι εμπειριστές δεν πιστεύουν στην ακρίβεια των μαθηματικών ή ότι οι ρασιοναλι-στές επιμένουν πάντοτε πως κάθε διάκριση είναι ξεκάθαρη και ότι όλες οι γενικές αρχές πρέπει να είναι βέβαιες για να είναι χρήσιμες.

28Α

ναζη

τώντ

ας τη

ν αλ

ήθει

α

◗ ΑλήθειακαιγνώσηΤα περισσότερα εγχειρίδια συνήθως απαριθμούν τις διάφορες θεωρίες αλήθειας και γνώσης που κυριάρχησαν στην ιστορία της φιλοσοφίας, αλλά πιστεύω ότι οι δύο γενικές προσεγγίσεις ή νο-οτροπίες που αναφέραμε παραπάνω είναι πιο θεμελιώδεις από τις συγκεκριμένες θεωρίες. Ας πάρουμε τη γνώση. Είναι ξεκά-θαρο ότι θα έχουμε διαφορετικές «οικογένειες» θεωριών ανά-λογα με το αν θα επιλέξουμε μια πλατωνική ή μια αριστοτελική προσέγγιση. Η πλατωνική τάση είναι να διακρίνουμε αυστηρά τη γνώση από την πεποίθηση, πάνω στη βάση ότι το να γνωρί-ζουμε κάτι δεν είναι αρκετό ώστε αυτό να είναι αληθές – πρέπει να έχουμε κάποιου είδους εγγύηση ότι είναι αληθές. Αντίθετα η πεποίθηση στερείται απόδειξης ή επαρκούς αιτιολόγησης. Η ίδια τάση εκδηλώνεται και στον τρόπο που ορίζουμε τη γνώση. Η πλατωνική προσέγγιση θα ήταν υπέρ ενός σαφούς ορισμού που θα μας επέτρεπε να διακρίνουμε με ακρίβεια μεταξύ γνώσης και γνώμης ή πεποίθησης.

Από την αριστοτέλεια άποψη όμως τα πράγματα εμφανίζονται μάλλον διαφορετικά. Η διαφορά μεταξύ γνώσης και πεποίθη-σης δεν είναι απόλυτη, αλλά, πιθανότερα, ζήτημα διαβάθμι-σης. Όσο πιο βάσιμες είναι οι πεποιθήσεις μας, τόσο πιο δι-καιολογημένα μπορούμε να πιστεύουμε ότι περιέχουν κάποιο ποσοστό γνώσης. Όμως τίποτα δεν μπορεί να είναι τόσο βέβαιο ώστε να ισχυριστούμε ότι αποτελεί 100% γνώση, και αυτό συμβαίνει εν μέρει επειδή δεν υπάρχει θεμέλιο τόσο γερό ώστε να μπορεί να στηρίξει όλες μας τις πεποιθήσεις. Έτσι ο αρι-στοτελικός φιλόσοφος, αντί να αναζητά μάταια τέτοια θεμέλια,

29Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

επικεντρώνεται στο πόσο καλά συμφωνούν αυτές οι πεποιθή-σεις μεταξύ τους και με τον κόσμο. Αυτή η προσέγγιση μπορεί να χαρακτηριστεί ολιστική. Αναζητά περισσότερο τη συνοχή μεταξύ των πεποιθήσεών μας παρά ένα ακλόνητο θεμέλιο. Η εφαρμογή αυτής της προσέγγισης εκτείνεται και στον ορισμό της ίδιας της γνώσης, η οποία μπορεί να μην είναι ακριβής. (Στο επόμενο κεφάλαιο θα δούμε πώς κάποιοι επεκτείνουν αυτόν τον ισχυρισμό ακόμα περισσότερο και υποστηρίζουν πως είναι ανώφελο ακόμα και να προσπαθήσουμε να καταλήξουμε σε έναν σαφή ορισμό.)

Μια παρόμοια διχοτομία εκδηλώνεται και στην προσέγγιση της αλήθειας. Η πλατωνική σχολή επιθυμεί να εδραιώσει «την αλή-θεια» ως κάτι σαφές και βέβαιο, το οποίο μπορούμε να γνωρί-σουμε. Πιο συγκεκριμένα, αναζητά αλήθειες που είναι ανεξάρ-τητες από τον χώρο και τον χρόνο, αλήθειες όπως της λογικής και των μαθηματικών, που παραμένουν σε αιώνια ισχύ. Η αρι-στοτελική εναλλακτική υποστηρίζει ότι κάποια πράγματα είναι πιο αληθή από άλλα, όμως ελάχιστα μπορούν να θεωρηθούν ως αιώνιες και αμετάβλητες αλήθειες, αν υπάρχουν τέτοιες. Οι καλύτεροι υποψήφιοι, όπως οι αλήθειες των μαθηματικών, πα-ρουσιάζουν πράγματι αυτή τη μονιμότητα, αλλά με τίμημα το γεγονός ότι οι προτάσεις τους δεν αναφέρονται άμεσα στον κό-σμο στον οποίο ζούμε.

Αυτά τα θέματα αποκτούν ιδιαίτερη σημασία στις μέρες μας, όπου υπάρχει διάχυτος ένας βαθύς σκεπτικισμός όσον αφορά την αλήθεια και τη γνώση. Ακούμε συχνά ανθρώπους να λένε ότι «αυτό που ισχύει για μας μπορεί να μην ισχύει για εκεί-

30Α

ναζη

τώντ

ας τη

ν αλ

ήθει

α

νους», όπου «εκείνοι» μπορεί να είναι άνθρωποι που ανήκουν σε άλλη εποχή, σε άλλο θρήσκευμα ή σε άλλη πολιτική πα-ράταξη. Μπορεί να δεχόμαστε ότι οι ειδικοί κατέχουν κάποια γνώση, αλλά υπάρχει παράλληλα μια τάση να λέμε ότι έχουμε διαφορετικές απόψεις και ότι στα περισσότερα θέματα σημασί-ας έχουμε όλοι ίσο δικαίωμα να ενστερνιζόμαστε όποια άποψη επιθυμούμε.

Νομίζω ότι ο καλύτερος τρόπος για να ανατρέψουμε τον σκεπτι-κισμό της εποχής –και το είδος της μεταμοντέρνας σκέψης που πηγάζει από αυτόν– δεν είναι να προσπαθούμε να υπερασπι-στούμε τις έννοιες της απόλυτης αλήθειας και γνώσης, αλλά να εξηγήσουμε για ποιους λόγους τα πράγματα είναι πιο πολύπλο-κα. Η βεβαιότητα δεν είναι απόλυτη, είναι πάντοτε ζήτημα δια-βάθμισης.

Ηαλήθειαέχεισημασία

Αν η ιδέα ότι δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια, αλλά μόνο διαφορετικές απόψεις σάς φαίνεται ελκυστική, αναρωτη-θείτε αν υπάρχει «αλήθεια» για κάτι πραγματικά σημαντι-κό, όπως ο Πόλεμος του Βιετνάμ. Αν με τον όρο αλήθεια εννοούμε μια περιγραφή που περιλαμβάνει όλα όσα είναι αληθή γι’ αυτό το θέμα, χωρίς να παραλείπει τίποτα, τότε η απάντηση είναι όχι. Όμως μερικές περιγραφές είναι πιο ολοκληρωμένες, πιο ακριβείς και πιο αληθινές από άλ-λες, και το γεγονός αυτό είναι σίγουρα και προφανέστατα αληθές. Αν δεν ήταν, δεν θα είχαμε κανέναν λόγο να αμ-φισβητήσουμε τις επίσημες αναφορές των δύο πλευρών,

31Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ

να αναζητάμε αποδείξεις, αντί απλώς να εκφέρουμε όποια γνώμη προτιμάμε, ή να εκτιμάμε τη δημοσιογραφική έρευ-να περισσότερο από τα κουτσομπολιά του διαδικτύου.

Όμως από φιλοσοφικής πλευράς υπάρχει πάντα ένα τεχνικό χάσμα ανάμεσα στην απόλυτη βεβαιότητα και στον υψηλό βαθμό πιθανότητας που δικαιούμαστε να απαιτούμε. Αυτό το χάσμα εκμεταλλεύονται οι σκεπτικιστές. Όπως έγραψε ο A.J. Ayer, οι σκεπτικιστές δεν αναγνωρίζουν αυτό το γεγονός και συνεχίζουν να επιμένουν σε ένα πλατωνικό κριτήριο για την αλήθεια και τη γνώση. Έτσι η «απαίτηση αιτιολόγησης είναι τέτοια ώστε αναγκαστικά δεν μπορεί να ικανοποιηθεί». Αν αποδεχθεί κανείς την πλατωνική αντίληψη περί αλήθειας, τότε οι σκεπτικιστές υπερισχύουν, αφού έπεται λογικά ότι δεν υπάρ-χει απόλυτη αλήθεια ή ολοκληρωτική βεβαιότητα. Όμως για τους αριστοτελικούς, όπως και για τον Ayer, πρόκειται για μια «αναίμακτη» νίκη, γιατί καταρρίπτει αντιλήψεις για την αλήθεια και τη γνώση τις οποίες δεν θα έπρεπε να είχαμε ενστερνιστεί ποτέ.

Η αλήθεια και η γνώση είχαν τη ίδια μοίρα με άλλα φθαρτά πράγματα που εσφαλμένα θεωρήθηκαν ιερά. Αν παρουσιά-σουμε οποιονδήποτε άνθρωπο ως έναν τέλειο άγιο, είναι θέμα χρόνου μέχρι να αποκαλυφθεί η πραγματικότητα και να μας απαλλάξει από τις αυταπάτες μας. Παρόμοια, αν αντιλαμβανό-μαστε την αλήθεια και τη γνώση ως απόλυτες και αιώνιες κα-θολικές έννοιες, είμαστε καταδικασμένοι να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι είτε είναι ανέφικτες είτε αποτελούν αυταπάτες.

32Α

ναζη

τώντ

ας τη

ν αλ

ήθει

α

Αν όμως τις αντιληφθούμε λιγότερο ιδεαλιστικά, μακροπρόθε-σμα θα μπορέσουμε να εκτιμήσουμε περισσότερο την αξία και τη σημασία τους. Φυσικά δεν συμφωνούν όλοι οι φιλόσοφοι με αυτή τη θέση, αλλά γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο –για να ανοίξω τα χαρτιά μου– συμφωνώ με τον Αριστοτέλη, και όχι με τον Πλάτωνα.

Διαβάστε τη συνέχεια στο βιβλίο.

33Ο

ΛΑ

ΟΣΑ

ΕΧΟΥΝ

ΣΗΜ

ΑΣΙΑ

: ΦΙΛ

ΟΣΟ

ΦΙΑ