, L-EWWEL TAQSIMA - DAWL

KIF W ASLU GMANDNA L.KOTBA MQADDSA \\Tata lirajna 'kif kienet maghrnula ngWdu li I-Bi~bja Ii giet f'idejna 80S·

I-gabra tal-Kotba Mqaddsa, jew il-Bib- tanzjalment f'ghamla wahda, u Ii rna Qja;, jew ahjar; wara Ii rajna I-grajja hemmx bejn it-testi ewIenija u t-tra­tai-Ko.tba Mqaddsa tat-Testment iI- duzzjonijiet tal-Bibbja hlief ' ghaz­Qadim u dik tal-kotba'tat-Testment il- Iiet z g h a r u accidentali. U sa­G(1id,. ~if il-kotba taI-Prcifefi u l-kotba . biex wiehed jifhem dan · Ii qegh­ta,l-Appostli kienu migburin fi ktieb din nghidu, sejrin il-Ium nithaddtu wiehed u maghrufin bhala kotba Ii gej- fuq it-testi eWlenija jew originali tal­jin minn Alla, Ii nqeda bil-hidma tal" Bibbja, u naraw' kif dawn it-testi jaq­Profeti u taJ-Appostli 'sabiex 'jagMina bhi qishom f'kollox rna' xulxin. bil-miktub it-tagh lim u r-rieda Tieghu; It-testi originali tat-Testment il-Qa­wiehed jista' jsaqsi kif dawn il-kotba dim, kienu kollha bil-Lhudi: Xi taqsi­maghrnulin minn hafna nies, f'hafna miet mill-ktiebtal-Profeta Danjeli u artijiet, fi zmenijiet maghiula, waslu mill-ktieb ta' Ester, I-ewwel ktieb tal­f'idejna?Ghandna ahna tas-sew dak Makkabej u x'uhild mill-kotba l-ohra li kitbu I-Profeti'u I-Appostli? Dewtrokanonki, kienu miktubin

Il-Bibbja hija l-ktieb l-aktar im'xer- bl-Aramajk; u I-ktieb tal~Gherf (Sap­red mad-dinja fost il-kotba kollha. Ftit jenza) u t-tieni ktieb tal-Makkabej kie­huma I-ilsna Ii rna ghandhomx ilcBib- nu miktubin bil-Grieg. Dawn il-kotba bja; anzi, il-Bibbja, u l-aktar il-kotba tat-Testment il-Qadim, rna kienux mig­tat-Testment il-Gdid, hum a f'hafna ils- 'bura flimkien mill-ewwel, imma wara na l-kotba l-aktar qodma Ii jinsabu . hafna imien, u kienu migburin fi tliet f'dak il-lsien, u ghal hekk huma testta' taqsimiet: il-Ligi, jew iI-Hames Kotba dik il-lingwa; Kbira hija l-hemma' tal- ta' Mose, il-Pentatewku; il-Profeti jew Bibbja fil-grajja ta' hafna ilsna, gha- il-kotba ta' Gozwe, tal-Imhallfin, ta' liex kienet il-Bibbja' Ii sawret hafna Samweli u tas-Slaten, Iiaija, Gere­mill-ilsna. mija , Eiekjeli u t-Tnax-il Profeta

Ghad Ii I-Bibbja hija hekk imxerrda z-Zghar u fl-ahhar, I-Agjografi: is­rna' kull imkien, u maqluba f'hafna Salmi, 'Gob, il-Proverbi, Rut, Ekkles­ilsna, jekk wi~hed .iqabbel dawn il-haf- jaste, il-Ghanja tal-Ghanjiet, Ester u na traduzzjonijiet tal-Bibbja rna' xul- I-Lamentazjonijiet, Danjeli, ParaIipo­xin, rna jistax rna jistaghgibx meta, ja- meni, Esdra, u Nehemija. Ma nist­ra Ii t-test tal-Bibbja jinsab f'kull tra- ghux nghidu sewwa meta dawn it-tliet duzjoni dejjem· xorta wahda, jigifieri ghaqdiet ta' kotba kienu maghmula; Ii rna hemmx ghailiet kbar, ghailiet Ii · imma nafu Ii rna sarux fi zmien wiehed. jmissu d-domma. Ftit u ftit wisq huma Meta I-Ligi kienet maqluba fil-Grieg, dawk it-testi Ii rna jaqblux rna' xuIxin, fit-tielet sekIu qabel Kristu, aktarx Ii u Ii ghandhom importanza dottrinali. t-tieni gabra, dik tal-Profeti, kienet Il-ghaiIiet.Ii jinsabu fost it-testi ewleni- ghadha rna saretx, ghaIiex kieku ja u t-traduzzjonijiet hurna x'aktarx kienet saret, kienet tkun maqluba fil­dejjem fuq hwejjeg Ii m'humiex dottri- Grieg ukoll; u meta saret it-traduzzjoni nali, u ~l1aI hekk nistghu bla biia' fil-Grieg tal-ktieb tal-EkkIesjastku, fit-

66

tieni sekIu qabel Kristu, dak Ii qaIbu fil-Grieg, in-neputi tal-awtur, fil-Prol­gu Ii hallielna, jithaddet fuq l-ewwe.l gabra, fuq il-Ligi, fuq it-tieni gabra, fuq il-Profeti, imma t-tielet gabra kie­net ghadha rna saretx, ghaliex isemmi biss : "u l-kotba l-ohra". Nistghu ghal­hekk nghidu Ii l-gabra tal-kotba tat­Testment il-Qadim saret ghal habta taz-zmien ta' sidna Gesu Kristu, u kie­net hidma tal-Farizej, Ii m'hux biss ghazlu liema kienu I-Kotba Mqaddsa, u liema rna kienux, imma wkoll ghazlu test wiehed, u dawk it-testi Ii rna kie­nux jaqblu mieghu, kienu mwarrbin.

Xejn minn dak Ii hareg minn idejn il-Profeti rna wasal f'idejna, u t-test l-aktar qadim Ii fih il-Kotba Mqaddsa kollha bil-Lhudi, huwa dak ta'Lenin­grad, (Codex Petropolitanus, B 19 a) Ii kien miktub fis-sena 1009 minn Sarn­weI Ben Jakob. Remm hafna KodiCi ohra Ii fihom din jew dik it-taqsima tat­Testment il-Qadim bil-Lhudi, imma l-ebda wiehed rna hu eqdem mis-sekIu ghaxra. Ftit hafna huma I-bicciet ta' xi kotba Ii jaslu sas-seklu disgha jew tmienja. F'dawn id-dokumenti nsibu dejjem I-is tess test, dak Ii hu magh­ruf bl-isem ta ' Massora. F 'dawn l-ah­har snin insabu xi bicciet mill-Kotba Mqaddsa ta' hemma jew importanza

-zghira, bhal rna hu l-papiru Nash, mik­tub ghal habta ta ' nofs it-tieni sekIu u jinsab il-Ium fl-Universiffi ta ' Cam­bridge. Fih 24 vers, mehudin mill-ktieb tal-Esodu, XX, 2-17 u tad-Dewtronom­ju, VI. 4-5, il-Kmandamenti t' AlIa, u jaqbel hafna mat-traduzzjoni Lixandri­na. Ta' hemma wisq aktar kbira huma d-dokumenti tal-Bahar Mejjet, Ii nsabu f'dawn l-ahhar ghaxar snin. Qishom il­kotba kollha tal-Bibbja Lhudija, ghall­anqas bcejjec minn kull ktieb, kienu

misjuba, u fosthom hemm ukoll il-kot­ba tal-Makkabej, ktieb il-Gherf. I-Ek-

klesjastku u Danjeli. Billi dawn id-do­kumenti ghad rna kienux studjati sew­wa u mxandrin, rna nistghux nghidu ghall-issa s-siwi kbir taghhom ghall-kri­tka testwali tal-Kotba Mqaddsa tat­Testment il-Qadim. Imma rna ghandna l-ebda dubju Ii meta jkunu mxandrin, ikunu ta' hemma kbira ghal kustjo~ijiet kollha Ii jmissu I-Kbtba Mqaddsi-tat­Testment il-Qadim. Dawn il-kotba ak­tarx Ii juru test aktar qadim minn dak tal-Massora. Ii aktarx jaqbel mat:'tra­duzjoni Griega Lixandrina-; jekk rna: fi­homx it-test tal-kittieba Ii fuqu hadrnu I-Ghorrief tal-Massora,u jekk inhu hekk, dawn id-dokumenti jkollhom 'im-portanza tas-sew kbira. .

Minn dan kollu Ii ghedna. , wiehed jista' malajr jifhem Ii I-Bibbja LhuJi ja rna hix l-eqdem test Ii ghandna. Il-Pen­tatewku Samaritan, il-verzjoni 'Griega Lixandrina. it-Talmud tal-Lhud. kif ukoll it-traduzzjonijiet Sirjaka. Latina u ohrajn, huma aktar qodma mit-test Lhudi tal-Massora Ii bih ninqdew il­Ium_ Iida ta' min jghid ukoll Ii dan it­test tal-Massora jaqbel hafna mat-test tal-Pentatewku Samaritan. kif ukoll mat-test Ii fuqu kienu maghmuIin it­traduzzjonijiet qodma. il-Griega Lixan­drina. is-Sirjaka ,u I-Latina. kif ukoll mat-Talmud tal-Lhud, u ghal hekk jaghtina tigriba l-aktar diehra Ii ahna nsibu I-Kotba Mqaddsa tat-Testment il-Qadim f' ghamla tas-sew genwiria fit­test tal-Massora kif ukoll fit-traduzjoni­jonijiet qodma. bhal rna hi dik ta' Li­xandra. tas-Sirja, kif ukoll it-traduzjo­nijiet Latini u ohrajn.

It-test originali tat-Testment' il-Gdid hu magfihruf wisq ahjar minn dak tC!t­Testment il-Qadim. Il-kotba kollha tat­Testment il-Gdid kienu miktubin mill­ewwel bil-Grieg. Dak ta' San Mattew Ii kien miktub l-ewwel bl-Aramajk. kien malajr maqlub bil-Grieg, u t-test Ara­majk intilef u rna ssemma qatt iZjed.

Chad Ii l-ebda bicca minn dawn il-kot­ba kif hargu minn idejn I-Appostli ma kienet ikkonservata, iida fis-seklu erb­gha, jigifieri tliet sekli wara l-mewt tal-Appostli, ahna nsibu kodiCi Ii fihom il-kotba kollha tat-Testment il-Cdid: mimi fuq, insibu wkoll hafna dokumen­ti, l-aktar papiri, Ii fihom bicciet mill­kotba tat-Testment il-'Gdid Ii huma tas­sekIu tlieta u x'uhud ukoll tat-tieni se­kIu . Ghal hekk nistghu nghidu Ii t-tra­dizzjoni manuskritta tal-kotba tat-Test­ment ii-Cdid hija qisha bla qtugh sa minn imien I-Appostli.

Il-kotba tat-Testment il-Cdid tkattru bil-bosta u kienu wkoll malajr maqlu­bin f'ilsna ohra. L-istudju ta' dawn id­dokumenti juri li l-kotba rna kienuxt

biss imfissrin f'ilsna ohra, imma fis in­sibu Ii kienu spjegati billi kienu miiju­din b'hafna ahbarijiet ohra, mehuda mill-priedki tal-Appostli jew minn xi ghidut iehor ta' nies maghrufin Ii kienu rna' Gesu. Ohrajn, aktarx biex inehhu d-diffikultajiet Ii kienu jinsabu, l-aktar fl-Evangelji, ghaliex donnhom m'hux dejjem ' jaqblu rna' xulxin, fettxew Ii jiidu f'wiehed rnill-Vangeli dak Ii kien jonqos rninn Vangelu iehor. Barra rninn hekk, fil-knisja tas-Surija, Tazja-

Iz-zWIEG Il-Giira ta' Cipru miighuda bit-tifki­

riet tal~antik, u kull fejn tmur tara fiha I-fdal tal-ghewejjed tan-nies tal-im­ghoddi. Billi dil-giira ghandha storja twila, iI-hajj a tar-rahlin taghha fiha x' tara u tisrna' wisq.

Fuq ii7iewg nahat ta' wied, koHu si­gartai~iebbug, tal-harrub u qasab, jin­sab rahal mifrux. Il-wied Ii jghaddi fnin-nofsu bhal issa niexef. ghax is-sajf. ghal hekk is-shana nixxfitu, u siket iI­hoss tat-tgedwid tal-ilma gieri. Imma minn hin ghal hin jistama' t-thaxwix

68

nu ghaqqad I-Erba' Vangeli f'Vangelu wiehed, u dan it-test . ghal imien twil kien jinqara fil-knejjes tas-Surija flok il-Vangeli tal-Appostli.

Ghal dawn ir-ragunijiet gar a Ii t-test tal-kotba tat-Testment il-Gdid tbieghed xi £tit minn dak l-originali tal-Appostli, u l-lum l-ghorrief jghiduina Ii fi-ahhar tat-tieni sekIu wiehed jista' jara tliet testi differenti tal-kotba tat-Testment il-'Gdid: iida malajr I-insara feUxew Ii jergghu jaghtu IiI kotba tal-Ghaqda I-Gdida dik il-ghamla li kienu tawhom I-Appostli . Il-kritka testwali tal-kotba tat-Testment il-Gdid hija ta' nteress kbir, imma rna nistghux infissru bir­reqqa kollha kif l-ghorrief waslu biex jergghu jsibu t-test genwin tal-kitba tal­Appostli. Hija fehma ta' kull hadd il­lum Ii aktar mis-seba' parti fuq tmienja tat-test tal-Kotba tat-Testment il-Cdid hija genwina u rna hemm ebda dubju Ii ahna ghandna f'idejna l-kotba tal­Appostli, m'hux biss sostanzjalment, imma wkoll f'hafna mill-irqaqat tagh­hom, sewwa sew kif hargu minn idejn l-Appostli.

P. SERAFIN M. ZARB O.P.

F' tIP R U tal-weraq tas-sigar, Ii jcaqIaq ir-rih hu u ghaddej minn bejniethom. In-nies tar-rahal gejjin u sejrin, bla hsieb, u s­sliema ssaltan fuq id-djar irnxerrda ta' dak ir-rahal maqtugh ghalih wahdu. F'hanut, bil-bieb ghat-triq, jidhru r­rgiel rahlin, lebsin is-srawan wesghin, marbutin f'ghakset saqajhom. Qeghdin quddiem l-imwejjed, jithaddtu fuq ix­xoghol taghhom jew fuq il-pulitka ta' dik il-giira. Imma rna jurux hegga fit­tahdit hlief meta l-kliem jaqa' fuq xi difna jew fuq xi tieg.