1

Алматы технологиялық университеті

ОӘЖ 661.15 Б 28 Қолжазба құқығында

БАТЫРБАЕВА НУРГУЛЬ БАЗИЛОВНА

Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдерін

тиімді пайдалану негізінде құрама жем технологиясын жасау

6D072800 – Қайта өңдеу өндірістерінің технологиясы

(PhD) философия докторы

дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшілері:

техника ғылымдарының докторы, профессор Алимкулов Ж.С.

техника ғылымдарының докторы, профессордың м.а. Жиенбаева С.Т.

доктор – инженер, профессор Кръстева А.П.

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2015

2

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 4

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5

КІРІСПЕ 6

1

ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

11

1.1 Жеміс – көкөніс қалдықтарын, дәстүрлі емес шикізаттарды мал,

құс азығында қолдану

11

1.2 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылату жолдары 28

1.3 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылатуда

түйіршіктеудің маңызы

31

Бірінші бөлімді қорытындылау 40

2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ 41

2.1 Зерттеуді жүргізуді ұйымдастыру 41

2.2 Зерттеудің әдістері 43

2.2.1 Зерттеудің физикалық – химиялық әдістері 43

2.2.2 Зерттеудің биохимиялық әдістері 45

2.2.3 Өнімнің сақтау кезіндегі сапа көрсеткіштерінің өзгеруін зерттеу 46

2.2.4 Өнімдердің ылғал сіңіргіштік қасиеттерін зерттеу 47

2.2.5 Жемдік өнімдерді түйіршіктеудің тәжірибелік зерттеулерін

жүргізу әдістемелері

48

2.2.6 Тәжірибелік мәліметтерді математикалық өңдеу 48

2.2.7 Жемдік қоспа құрауыштарын екісатылы ұнтақтауды зерттеу

әдістемесі

49

Екінші бөлімді қорытындылау 50

3 ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖАНАМА ӨНІМДЕРІНІҢ

ҚАСИЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ

52

3.1 Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдерінің химиялық

құрамы, физикалық – технологиялық қасиеттерін зерттеу

52

3.2 Ауыл шаруашылығы малдарына арналған жемдік қоспаның

рецебін жасау

58

3.3 Жемдік қоспа құрауыштарын ұнтақтау және араластыру

үрдістерін зерттеу

64

3.4 Жемдік қоспаны түйіршіктеудің оптималды параметрлерін

анықтау

69

3.5 Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдері негізінде жемдік

қоспа өндірісінің технологиялық сызбасын жасау

82

3.6 Жемдік қоспаның гигроскопиялық қасиеттерін зерттеу 88

3.7 Сақтау кезіндегі жемдік қоспа көрсеткіштерінің өзгеру

динамикасын зерттеу

89

3.8 Ауыл шаруашылығы малдарына арналған жемдік қоспа 93

3

енгізілген құрама жемнің рецебін жасау

3.9 Жемдік қоспа негізіндегі құрама жемнің жетілдірілген

технологиясын жасау

94

Үшінші бөлімді қорытындылау 96

4 ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ТИІМДІЛІГІ

99

4.1 Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдері негізіндегі жемдік

қоспа енгізілген құрама жемді сауын сиырлар азығында

қолданудың тиімділігін бағалау

99

4.2 Жүзім сығындысын ет бағытындағы балапандар рационында

қолданудың тиімділігін бағалау

101

4.3 Жемдік қоспа негізіндегі құрама жемнің техникалық –

экономикалық тиімділігі

105

Төртінші бөлімді қорытындылау 106

ҚОРЫТЫНДЫ 107

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 109

ҚОСЫМШАЛАР 122

4

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Бұл диссертацияда мынандай стандарттарға сілтемелер жасалынды:

МемСТ 13496.0 – 80. Құрама жем, шикізаттар. Сынама алу әдістері

МемСТ 28254 – 89. Құрама жем, шикізаттар. Көлемдік салмақ пен табиғи

құлама бұрышты анықтау

МемСТ 13496.3 – 92. (ИСО 6496 – 83) Ылғалдылықты анықтау әдістері

МемСТ 13496.8 – 72 Құрама жем. Ұнтақтау ірілігін және дақылды және

жабайы өсетін өсімдіктердің тұқымдарының ұнтақталмаған мөлшерін анықтау

әдістері

МемСТ 51417 – 99. (ИСО 5983 – 97) Жем, құрама жем, құрама жем

шикізаттары. Азот пен шикі протеин мөлшерін анықтау әдістері

МемСТ 13496.15 – 97. Жем, құрама жем, құрама жем шикізаттары. Шикі

май мөлшерін анықтау әдістері

МемСТ Р 51418 – 99 (ИСО 5985 – 78) Құрама жем, құрама жем

шикізаттары, азық. Тұз қышқылында ерімейтін күлді анықтау әдістері

МемСТ Р 52839 – 2007 Құрама жем, құрама жем шикізаттары. Шикі

клетчатканы анықтау әдістері

МемСТ 13496.1 – 98. Құрама жем, шикізаттар. Ас тұзының мөлшерін

анықтау әдістері

МемСТ 30692 – 2000. Жем, құрама жем, құрама жем шикізаттары. Мыс,

қорғасын, мырыш және кадмий мөлшерін анықтаудың атомдық – адсорбциялық

әдістері

МемСТ 26176 – 91. Жем, құрама жем. Еритін және жеңіл гиролизге түсетін

көмірсуларды анықтау әдісі.

МемСТ 13449.12 – 98 Құрама жем, құрама жем шикізаттары. Жалпы

қышқылдықты анықтау әдістері

МемСТ Р 52110 – 2003 Құрама жем, құрама жем шикізаттары. Майдың

қышқылдық санын анықтау әдістері

МемСТ 5475 – 69. Өсімдік майлары. Йод санын анықтау әдістері

МемСТ Р 51426 – 99 (ИСО 6887 – 83) Микробиология. Жем, құрама жем,

құрама жем шикізаттары. Микробиологиялық сараптама жүргізу үшін езінді

дайындаудағы жалпы басшылығы.

5

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

МемСТ мемлекеттік стандарт

ҒТЖ ғылыми техникалық жетістік

АЖК ақуызды жемдік концентрат

ТРҚЖ толық рационды құрама жем

ЖШҚ жанама шикізат қоры

ҚК құрама жем концентраты;

АДҚ ақуызды дәруменді қосымша;

шП шикі протеин;

шМ шикі май;

шК шикі клетчатка;

АЭЗ азотсыз экстрактивті заттар;

ЖБ жемдік бірлік;

ЖҚ жемдік қоспа

АҚ алмасу қуаты;

НҚ нормативтік құжат;

ҚШҚ қосалқы шикізат қоры

БҰ бір кезеңді ұнтақтау

ККҰ көп кезеңді ұнтақтау

ҰШ ұншықты шикізат

ТС технологиялық сызба

НМ негізгі мөлшерлеу

ҰҚШ ұнтақтауды қажет ететін шикізат

n зерттелетін сынама саны;

Эр ұнтақтауға кеткен қуат шығыны, кВт·сағ/т

Ncм 1т ұнтақтауға жұмсалатын электр қуатының шығыны, кВт·с.

V вариация коэффициенті, %

мПа мега паскаль

6

КІРІСПЕ

Мал, құс шаруашылығы өнімдерін өндіруді жоғарылату және сапасын

жақсартудағы маңызды бағыттар – жоспарланған өнімділікке сәйкес қоректілігі

бойынша теңестірілген толыққұнды азықпен қамтамасыз ету.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев халқына арнаған «Қазақстан – 2050»

Стратегиясы – орныққан мемлекетіміздің жаңа саяси бағыты» Жолдауында,

ауыл шаруашылығын жаппай модернизациялаудың қажеттігін, әсіресе ауыл

шаруашылығы өнімдеріне деген өсіп келе жатқан сұраныс жағдайында әлемдік

деңгейдегі мал шаруашылығының жемдік қорын жасау қажеттігін көрсеткен

[1].

ТМД елдерінде жеміс – жидек өнімдерін өңдеуде алынатын жанама

өнімдер мен қалдықтардың 80 % – дан астамы ауыл шаруашылығы малдарына

балауса немесе консервіленген күйде беріледі.

Аграрлық өндірістік кешенде ауыл шаруашылығы өндірістері

шикізаттарын қалдықсыз өңдеу қажеттілігі туып тұр. Өндіріс қалдықтарын

қолданудың маңыздылығы біріншіден, табиғи қорларды үнемді пайдалануға, ал

екіншіден қоршаған ортаны ластанудан қорғайды және үшіншіден арзан

қалдық өнімдерді қолдану арқылы дайын өнімнің өзіндік құны төмендейді.

Жыл сайын жеміс және көкөніс өңдеу кәсіпорындарында 7000 тонна

күнжара мен сығындылар, 820 тоннадай жемдік ұндар алынады, олар құрама

жем өндірісі үшін қосымша шикізат көздері болып табылады. Алайда бұл

өнімдер өңделмеген күйде ұзақ уақытқа сақталмайды, тез ашиды, нашар

тасымалданады. Сонымен қатар көлемдік салмағының аз болуы, клетчатка

мөлшерінің көптеу болуы жемдік азық ретінде пайдалануды тежейді.

Мал, құс шаруашылығында өсімдік шаруашылығының жанама өнімдерін

тиімді пайдалану, құрама жемнің және оның құрауыштарының жемдік және

биологиялық құндылығын жоғарылату жөніндегі мәселелерді шешуде отандық

және шетелдік ғалымдардың – Г.Гуменюк, А.Жадан, И.Раецкая,

В.А.Афанасьев, В.Акопян, Л.Я. Бойко, Е.Н.Калошина, Ә.І.Ізтаев,

Ж.С.Әлімқұлов, Е.С.Спандияров, С.Т.Жиенбаева және т.б. ғалымдардың еңбегі

зор.

Қазақстанның жемдік қоры құрылымының 60…80 % – ын дәнді дақылдар

құрайды, ал шетелдік жемдік қорда дәнді дақылдардың үлесі 30…40 %.

Соңғы жылдары жоғарыақуызды шикізаттардың көлемінің азайып,

бағасының қымбаттауына байланысты құрама жем өндірісінде қоректік заттары

бойынша теңестірілген, толыққұнды құрама жем өндіру мәселесі туындады.

Құрама жем өндірісінің алдында тұрған бұл мәселелерді шешу үшін

шикізаттардың жаңа қорларын іздестіру, соның негізінде әртүрлі жемдік

қоспалар жасау арқылы шикізат түрлерін көбейту және құрама жем өнімдерінің

сапасын жоғарылату қажет. Қосымша шикізат көзіне Қазақстандағы жыл

7

сайынғы көлемі 2,5 млн.т. құрайтын әртүрлі өндірістердің жанама өнімдері

жатады. Оның басым бөлігін тамақ және өңдеу өндірістерінде ауыл

шаруашылығы шикізаттарын қайта өңдеу кезінде алынатын жанама өнімдер

құрайды.

Қазақстанда құрама жем кәсіпорындары негізінен қалалар мен облыс

орталықтарында орналасқан, өйткені онда қайта өңдеу өндірістерінің әртүрлі

кәсіпорындары бар. Ең алдымен, бұл астықты қайта өңдеу кәсіпорындары (ұн

зауыттары, жарма зауыттары) және тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындары (етті

өңдейтін, консервілеу, май, сүт,крахмалсірне және т.б.). Бұл кәсіпорындарда

құрама жем құрамында қолдануға болатын қоспаны жасау арқылы қалдықсыз

технологияны енгізу құрама жем өндірісінің шикізат қорын көбейтеді және

қоршаған ортаны ластанудан сақтауға ықпал етеді.

Прогрессивті экологиялық қауіпсіз технологияларды қолдану арқылы

жанама өнімдерден бағалы құрауыштарды түгел бөліп алу, терең өңдеу және

кешенді қолдану құрама жемнің жемдік қорын көбейтуге мүмкіндік береді.

Жүзім, қызанақты қайта өңдеуде алынатын жеміс – көкөніс қалдықтары

өздерінің химиялық құрамы бойынша құрама жем құрауыштарына қойылатын

талапты қанағаттандырады. Алайда, жүзім, қызанақ сығындыларының

сусымалдығы, көлемдік салмағы мен ылғал сіңіргіштігі құрама жем өндірісінің

қажет ететін талабына сәйкес келмейді. Жүзім сығындысының құрамында 95 %

дейін су болады, сығылған күйінде 55 %. Осындай су мен қант мөлшерінің

болуынан сығындылар микрофлораның өсуіне қолайлы орта болып табылады,

сүтті және сіркесу қышқылының ашуына жағымды әсерін тигізеді.

Балғын сығындылардың үйіндісі тез қызып, 2 – 3 күнде шіріп, көгеріп

кетеді, сол үшін мал азығы ретінде өзінің қажеттілігін жоғалтады.

Осыған байланысты жеміс – жидек өндірістерінің жанама өнімдері: жүзім

сығындысы, қызанақ сығындысы, картоп қалдықтары, шунгит жемдік

қоспасынан тиімді өңдеу түрін қолдану арқылы құндылығы жоғары жем

қоспасын жасау технологиясы - жеміс – жидек өндірістерінде қалдықсыз

технологияны енгізуге ықпал етіп, құрама жемнің шикізат қорын молайту және

қоршаған ортаны ластанудан қорғауда қазіргі таңдағы өзекті мәселе болып

саналады.

Диссертациялық жұмыстың өзектілігі ҚР ауыл шаруашылығы

Министрлігінің мемлекеттік «Агроөнеркәсіп кешені саласындағы қолданбалы

ғылыми зерттеулер» ғылыми – техникалық бағдарламасы бойынша «Өсімдік

шаруашылығының жанама өнімдерін қайта өңдеу негізінде жемдік қоспа және

құрама жем технологиясын жасау» (мем.тіркеу № 0112ҚР 01303) тақырыбында

жүргізілуінен көрінеді.

Сондықтан диссертациялық жұмыстың мақсаты – өсімдік шаруашылығы

өнімдерін қайта өңдеуде алынатын қорытылуы қиын қалдық өнімдерді қолдану

8

арқылы жасалынған ірі қараға арналған тиімділігі жоғары жемдік қоспа

негізінде құрама жем технологиясын жасау арқылы өнімнің сапасын жақсарту

және өзіндік құнын төмендету болып табылады.

Зерттеу мақсатына сәйкес мына міндеттерді шешу алға қойылды:

– өсімдік шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуде алынатын жанама

өнімдер мен жемдік шунгиттің химиялық құрамы мен физикалық –

технологиялық қасиеттерін зерттеу;

– жемдік өнімдердің жаңа түрлері қолданылған ірі қараға арналған жемдік

қоспаның ғылыми – негізделген рецептерін жасау;

– жемдік қоспа құрауыштарын дайындаудың (ұнтақтау, мөлшерлеу,

араластыру) технологиялық режимдерін анықтау;

– жемдік қоспаны түйіршіктеудің технологиялық режимін оңтайландыру;

– өсімдік шаруашылығы шикізаттарын қайта өңдеуде алынатын жанама

өнімдер негізінде жемдік қоспаның тиімді технологиясын жасау;

– сақтау кезіндегі жемдік қоспаның сапа көрсеткіштерінің өзгеру

динамикасы мен су сіңіргіштік қасиеттерін зерттеу;

– сауын сиырларға, ет бағытындағы балапандарға арналған өсімдік

шаруашылығы шикізаттарын қайта өңдеуде алынатын жанама өнімдер

негізінде жемдік қоспа енгізілген құрама жемнің ғылыми – негізделген

рецептерін жасау;

– өсімдік шаруашылығының жеміс – көкөніс қалдықтары негізінде

жасалынған жемдік қоспа енгізілген құрама жемнің технологиялық сызбасын

жасау;

– жемдік қоспа енгізілген құрама жемнің зоотехникалық тиімділігін

бағалау.

Зерттеу нысандары – «Голд Продукт» АҚ – нан алынған жүзім

сығындысының ұны, қызанақ сығындысының ұны, Талғар чипсы жасайтын

өндірістен алынған картоп қалдықтары, шунгит минералды қоспасы, сауын

сиырларға арналған жемдік қоспа енгізілген құрама жем, ет бағытындағы

балапандарға арналған жүзім сығындысының ұны енгізілген толық құнарлы

құрама жем.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы:

- жеміс – көкөніс қалдықтарынан қоректілігі жоғары жем қоспасын алудың

механикалық, жылулық және биотехнологиялық кешенді технологиясы ғылыми

негізделді;

- электр қуатының шығынын төмендетіп, ұнтақталған өнімдердің

біркелкілігін жақсартуға ықпал ететін жемдік қоспаны екікезеңді ұнтақтауды

қолдану эксперименттік түрде дәлелденді;

- жеміс – көкөніс өндірістерінің жанама өнімдері мен шунгит минералы

енгізілген жем қоспасының оңтайлы рецептері негізделді;

9

- тәжірибелік талдау мен зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеу

негізінде жемдік қоспаны түйіршіктеудің оңтайлы технологиялық режимдері

дәлелденді;

- теориялық және эксперименттік зерттеулер негізінде өсімдік

шаруашылығы шикізаттарын қайта өңдеуде алынатын жанама өнімдер

негізінде жасалған жемдік қоспа енгізілген құрама жемнің ғылыми негізделген

рецептері жасалынды.

Жемдік қоспа өндіру үдерісінің негізіне өңделетін нысанның физикалық,

технологиялық және биохимиялық қасиеттерін, үдерістердің әдіс пен

құралдарын зерттеуден бастап жемдік қоспа және оның негізінде құрама жем

өндіру технологиясын өндіріске енгізуге дейінгі органикалық байланысты

міндеттерді жүйелі түрде шешу қарастырылған.

Жұмыстың тәжірибелік құндылығы мен жүзеге асырылуы

Жеміс – көкөніс өндірістерінің жанама өнімдері – жүзім сығындысы,

қызанақ сығындысы, картоп қалдықтарын кешенді өңдеу арқылы құрама жем

өндірісінің жемдік қорын молайтуға ықпал ететін жемдік қоспаның

қорсақтаушы технологиясы жасалынды.

Ауыл шаруашылығы малдарына арналған жеміс – көкөніс өндірістері

өнімдерін өңдеуде алынатын жанама өнімдер негізінде түйіршікті жемдік қоспа

өндірудің ұйым стандарты әзірленді.

Жүргізілген ғылыми – шаруашылық тәжірибелердің негізінде жүзім

сығындысының ұнын еттік балапандарға арналған толықрационды құрама

жемге енгізудің оптималды нормалары белгіленді.

Жүргізілген ғылыми – шаруашылық тәжірибелердің негізінде өсімдік

шаруашылығы жанама өнімдері негізінде жасалған жемдік қоспаны сауын

сиырларға арналған құрама жем концентратының құрамына енгізудің

оптималды нормалары белгіленді.

«Ауыл шаруашылығы малдарына арналған жүзім шаруашылығы жанама

өнімдерінен жасалған түйіршікті жемдік қоспа» өнертабысына Қазақстан

Республикасының №27584 инновациялық патенті 28.10.2013ж. алынды.

Ұсынылған технологиялар мен құрама жемнің жаңа рецептері өндірістік

жағдайда «Алатау – Құс» ЖШС, «Байсерке Агро» ЖШС – терінде сынақтан

өтті.

Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:

– жеміс – көкөніс өндірістерінің жанама өнімдері мен жемдік шунгитті

тиімді қолдану арқылы құндылығы жоғары жемдік қоспа алу технологиясын

негіздеу;

– жемдік қоспа енгізілген ауыл шаруашылығы малдарына арналған құрама

жем технологиясын ғылыми негіздеу.

10

Автордың қосқан үлесі: зерттеу міндеттерін теориялық тұрғыдан

негіздеу, эксперименттік зерттеу әдістемесін таңдау мен жүргізу, теориялық

және эксперименттік зерттеуді жүргізу әдістемесін жасау, жемдік қоспаның

рецептері мен технологиясын жасау, өндірістік сынақ жүргізу және зерттеу

нәтижелерін тәжірибе жүзінде жүзеге асыру болып табылады.

Жұмыстың апробациясы. Диссертацияның негізгі қағидалары

«Инновационное развитие и востребованность науки в современном

Казахстане» атты Жас ғалымдардың VIII халықаралық ғылыми

конференциясының көрмесінде (Алматы, 2014); «The Use of Feed Additivesfrom

Waste Plant Products in Feeding Cows» 3rd

International Conference on Agriculture

and Environment Systems (ICAES'15) халықаралық ғылыми – практикалық

конференцияда (Dubai (UAE), 2015); «Научные перспективы XXI века.

Достижения и перспективы нового столетия» атты XIV халықаралық ғылыми –

практикалық конференцияда (Россия, г.Новосибирск,2015); «Тамақ, жеңіл

өнеркәсіптері мен қонақжайлылық индустриясының инновациялық дамуы»

халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференциясында (Алматы, 2015);

«Ғылым. Білім. Жастар» атты жас ғалымдардың Республикалық ғылыми –

тәжірибелік конференциясында (Алматы, сәуір 2014, 2015); «Наука в

современном мире»атты II халықаралық ғылыми – тәжірибелік

конференциясында (Киев, 2015); баяндалды.

Басылымдар. Диссертациялық жұмыс бойынша 14 ғылыми еңбек жарық

көрді, оның ішінде 1 ҚР инновациялық патенті бар.

Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертация кіріспеден, 4 бөлімнен,

қорытындыдан, 198 қолданылған әдебиеттер тізімінен, және қосымшалардан

тұрады. Жұмыс оның ішінде 121 – беттен, 33 кестелер мен 25 суреттерден

тұрады.

11

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1.1 Жеміс – көкөніс қалдықтарын, дәстүрлі емес шикізаттарды мал,

құс азығында қолдану

Малды жоспарланған өнімділігі бойынша толыққұнды қоректілігі

бойынша теңестірілген азықпен қамтамасыз ету – мал шаруашылығы

өнімдерінің сапасын жақсартып, өнімділігін жоғарылатудың шешуші

шарттарының бірі [2 – 4].

Толыққұнды азықтандыру дегеніміз – бұл ғылыми – негізделген нормаға

сай малдың қоректік және биологиялық белсенді заттарға деген қажеттілігін

қамтамасыз ететін қоректілігі теңестірілген азық [5].

ТМД елдерінде малдарды 80 % қосымша азықпен, жеміс – жидектің,

көкөніс шикізатының өндірістік қалдықтарымен, балғын және консервіленген

түрінде азықтандырады. Жеміс қалдықтары, жеміс дақылы өнімі қоректілігі

жағынан басқа да өсімдік текті азықтардан кем емес. Мысалы: алманы өңдеп

шырын алғанда алма сығындысы қалады. Ол басқа да қызылша, жоңышқа

сияқты шырынды азықтардан нәрлілігі, жұғымдылығы жағынан асып түседі.

Алма сығындысы энергетикалық құндылығы және жалпы қоректілігі

жағынан жасыл желекпен теңдес, онымен малдарды, құстарды балғын құрғақ

түрінде азықтандыруға болады [6].

Соңғы уақытта көптеген ғалымдар жергілікті табиғи минералдарды мал,

құс азықтарына пайдалануды жөн көруде. Табиғи минералдарға: шунгиттер,

цеолиттер, бентониттер, вермикулиттер жатады. Бұл минералдарды пайдалану

мал, құс өнімінің өсуін, сонымен қатар азықтың қоректік затының сіңімділігіне

және конверсиясының жақсаруына әсерін тигізген.

Үлкен ғылыми іс – тәжірибелік қызығушылықты туғызған табиғи

шунгиттің аса үлкен қоры Алматы облысына қарасты, Көксу кен орнынан

табылған. Шунгиттің құрамында өмірлік қажетті минералды заттар (кальций,

калий, кремний, темір, марганец, цинк және т.б) болуы, сонымен қатар

сорбциялық, каталитикалық, ион алмастырғыштық және

залалсыздандырғыштық қасиеті мал, құс рационына экологиялық қауіпсіз

табиғи минералды қоспа ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.

Қазақстанда шунгиттің үлкен қоры бар. Ақтөбе облысының Маяк кен

орнында шунгит қоры 19,7 млн.тонна, Ақбалшықта 9 млн. тонна қоры бар.

Шығыс Қазақстан облысы, Бақыршық кен орнында жоғарғы көміртекті және

орта көміртекті түрі 23,8 млн.тонна шамасында. Алматы облысына қарасты

Көксу кен орнында шунгит қоры 100 метр тереңдікте Р3 категориясы бойынша

есептегенде 50,22 млн.тонна орташа маңызы Сорг – 10 % құрайды. 2002 жылы

бұл жерде шунгит шикізатын өңдейтін зауыт салынған [7]. Құрама жем

құрамына азықтық шунгитті қосу оның физикалық – механикалық құрылымдық

12

қасиетін жақсартып, мал, құстарды азықтандыруда, одан алынатын өнімнің

экологиялық таза болуын қамтамасыз етеді.

Көксу кен орнындағы зертханадағы малдарға жүргізген тәжірибеден,

шунгит жемдік қоспа ретінде де, ветеринарлық салада да түрлі гигиеналық

құрал ретінде де пайдалануға болады деп ветеринарлық – токсикологиялық баға

берілген [8].

Құс шаруашылығы мен мал шаруашылығының соңғы жылдары қарқынды

дамуына байланысты мал, құс азығында дәстүрлі емес шикізаттар көптеп

қолданыла бастады. Мал шаруашылығының қарқынды дамуы дәнді –

дақылдардың тапшылығын тудырды. Осыған байланысты дәнді дақылдарды

алмастырушылар ретінде жеміс және көкөністі өңдеудегі қалдықтар, крахмал

мен ашыту өндірісінің, қант қызылша өндірістерінің қалдықтары және т.б. кең

қолданыла бастады.

Аграрлық өнеркәсіптік кешенде ауыл шаруашылығы шикізаттарын, оның

қалдық өнімдерін құс, мал шаруашылықтарында кешенді қолдану арқылы

қалдықсыз өңдеу қажеттілігі тууда. Өндіріс қалдықтарын қолдану табиғи

қорларды тиімді қолдануға мүмкіндік беріп, қоршаған ортаны ластанудан

қорғайды, сонымен қатар өндірістің экономикалық көрсеткіштері жақсарады

[9]. Жеміс көкөніс өндірістері 70 түрлі шикізаттарды өңдейді. Олардан көптеген

қалдықтар алынады: жасыл асбұршақты өңдегенде – 80 %, алмадан шырын

алғанда 30 – 34 %, картоптан тамақ өнімдерін алғанда 30 – 40 %, қызанақ

өнімдерінен – 4 – 5 % [10].

ТМД елдерінде З. Грысс [5, с. 200] мәліметі бойынша жеміс – жидек және

көкөніс өнімдері жанама өнімдерінің 80 % астамы малға жаңа немесе

консервіленген күйде азықтандырылады. Шикі сығындылардағы ақуыздың

малға толық сіңімді еместігі анықталды. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы

малдарының барлық түрлеріне шикі сығындының күндік нормасы шектеулі.

Сондықтан сығындыларды жаңа күйінде оған жақын орналасқан мал

шаруашылықтарында қолдануға болады.

Жеміс – жидек және көкөніс өнімдерінің қалдық өнімдері қоректілігі

бойынша көптеген өсімдік текті азықтардан кем түспейді. Мысалы, алмадан

шырын алғанда қалатын сығындыдағы қоректік заттардың мөлшері шырынды

азықтар, олар жоңышқа мен қызылшадан басым түседі. Энергетикалық

құндылығы мен жалпы қоректілігі бойынша алма сығындысы жасыл шөппен

тең келеді және оны мал мен құсқа балғын және құрғақ күйде беруге болады [6,

с. 10].

Жыл сайын еліміздің жеміс және көкөніс өңдеу кәсіпорындарында 7000

тонна күнжара мен сығындылар, 820 тоннадай жемдік ұндар алынады, олар

құрама жем өндірісі үшін қосымша шикізат көздері болып табылады. Алайда

бұл өнімдер өңделмеген күйде тез ашиды, нашар тасымалданады, көлемдік

13

салмағы аз, клетчатканы көп сақтайтындықтан жемдік өнім ретінде

қолданылуы шектеулі.

Кептірілген картопты барлық ауыл шаруашылық малдарын бордақылауғу

арналған құрама жем құрамында тез қорытылатын қоректік азық ретінде қосуға

болады.

Кептірілген картоптың құрмында протеин мөлшерінің аз болуына

байланысты оны құрама жемнің жоғарғы ақуызды құрауыштары: бұршақ дәні,

жүгері глютені, күнжара, шротқа қосады. Картоптың құрамында минералды

элементтердің аздығын құрама жемге шунгит жемдік қоспасын қосу арқылы

жүзеге асыруға болады [11, 12].

Жүзім, алма, қызанақты өңдегендегі қалдық өнімдер химиялық құрамы

бойынша талапқа сәйкес келеді. Бірақта қызанақ пен жүзім сығындысының

сусымалдылығы, көлемінің салмағы, гигроскопиялық құрамы құрама жем

өндірісінің талаптарына сай емес.

Жүзім сығындысы – бұл қара күрең, қою паста сияқты сұйықтық болып

табылады. Жүзім сығындысының химиялық құрамы: ылғалдылығы – 33,9 %;

шикі протеин мөлшері – 16,6 %; шикі клетчатка – 0,2 %; шикі май – 0,9 %; АЭЗ

– 31,8 %; 100 г – дағы жемдік бірлік 0,53 г; ал, г/100 г минералды заттары:

калий – 4,3; натрий – 2,7; кальций – 1,2; фосфор – 0,01; күкірт – 0,28 құрайды.

Ол крахмал сірнесі сияқты тасымалдауға қолайлы. Жүзім сығындысында қант,

спирттен басқа да азоттық, пектиндік, дубильдік және бояғыш заттар, майлар,

клетчатка, органикалық (шарап, алма, шавель, глюкон, лимон) қышқылдар

және олардың тұздары бар. Сығынды құрамында 95 % дейін су болады,

сығылған күйінде 55 %. Осындай су мен қант мөлшерінің болуы сығындыларда

микрофлораның өсуіне қолайлы орта болып табылады, сүт қышқылды және

сірке қышқылды ашуға жағымды әсерін тигізеді.

Балғын сығындылардың үйіндісі тез қызып, 2 – 3 күнде шіріп, көгеріп

кетеді, сол үшін мал азығы ретінде өзінің қажеттілігін жоғалтады [13].

Грузия ғалымдарының Прангишвили, Джапаридзе және Квирикашвили

мәліметтері бойынша жүзім сабағының жасыл вегативтік қалдықтарынан

жасалған ұн каротин құрамы бойынша жоңышқадан жасалған ұннан кем

түспейді. Жүзім сабақтары мен вегативтік қалдықтардан жасалған ұнның 1 ц

құны 1,97 сом, ол шөптен жасалған ұнның нақты құнына қарағанда 28,2 % – ға

арзан. Шарап және жүзім өнеркәсібінің ғылыми – зерттеу институты жүзім

шаруашылығының қалдықтарын қайта кешенді өңдеу технологиясын ойлап

тапты. Осы технологияға сәйкес, жүзім сығындысынан қант және шарап

қышқылының қосындысын бөліп алғаннан кейінгі тәтті дымқыл сығындыларды

АВМ – 0,4 агрегатында сығып, кептіреді. Қазіргі уақытта Украинаның шарап

өндірісінде алынатын жүзім сығындысының 60 % кептіріліп, азықтық ұнға

өңделеді.

14

Жүзім сығындысын азықтық мақсатқа пайдаланудың ең жақсы тәсілі

кептіру агрегатында ұнға қайта өңдеу болып табылады. Дұрыс дайындалған

ұнның түсі ашық – қоңыр, жағымды иісті, ылғалдылығы 9 – 11 %, ұзақ уақытқа

сақтауға болады. Оның құрамында шикі протеин 9,4 – 13 %, қорытылатын

протеин 5,64 – 7,41, клетчатка15 – 16,6, май 3,4 – 5,2, АЭЗ 52,8 – 53,3, шикі күл

4,3 – 6,7, кальций 0,30 – 0,54, фосфор 0,19 – 0,21, калий 1,15 – 1,45 % дейін [14].

100кг азықтық ұнның қоректік құнарлығы 11,82 жемдік бірлікті құрайды.

Жеміс пен көкөністерді өңдеу кезінде көптеген қалдық өнімдер: жүзім

сығындысы (қабығы мен тұқымы) және көкөністі өңдеудегі екінші өнімдер

(қызанақ қалдықтары мен тұқымдары, картоп мезгасы, қант қызылшасының

жапырақтары) алынады. Бұл қалдықтардан мал шаруашылығы үшін қосымша

жемдік өнімдер алуға болады. Олар органикалық, азотты, минералды заттарға,

дәрумендер мен микроэлементтерге бай. Шетелде жеміс – көкөніс

қалдықтарының кең қолданылуы олардың жемдік құндылығының жоғары

болуы және қорының мол болуына байланысты.

Жүзім сығындысының құрамына тұқымы, сыртқы қабығы, жұмсағының

қатты элементтері, сонымен қатар сусла мен шарап қалдықтары кіреді.

Жүзім сығындысының үш категориясы болады:

– жаңа сығынды, жүзім шырынын сығымдағышта сығып алғаннан кейінгі

қалдықтар;

– спирт дайындау үшін сумен жуып қантын бөліп алғаннан кейінгі

сығынды;

– спирт дайындау үшін қайнатудан кейін қалған сығынды.

Мал азығында қолдану үшін жаңа алынған сығындыларды кептіріп,

ұнтақтау қажет. Бұл сығындылардың барлығы ауыл шаруашылық малдарын

азықтандыруға жарайды. Балғын жүзім сығындысының құрамындағы 1кг

құрғақ затында 500 – 524 мг темір, 314 – 31,7 мыс, 65,5 – 69,5 марганец, 0,15 –

0,9 кобальт және 24 – 41 мг мырыш бар.

Кепкен жүзім сығындысында 10 – 16 % дейін шикі протеин болса,

ауыстырылмайтын аминқышқылдарының барлық кешені бар. Жүзім

сығындысы ұнын ірі қара малы және шошқалар жақсы жейді. Ірі қара малының

рационында бұл сығынды 30 – 45 % концентраттың орнын алмастырады, соған

қарамастан малдардың тірі салмағы тәжірибелік топта бақылау тобына

қарағанда жоғары болған. Шаруашылықта жүргізілген зерттеулер оларды

сауын сиырлар рационында қолдануда сүт сауымы көтеріліп, сүтінің

майлылығы жоғарылап, малдардың жағдайының жақсы болғандығын көрсетеді

[15].

Р.Д. Агабабян, Ю.И. Бобрецкийдің жұмыстарында шошқалар

рационындағы жүзім сығындыларынан жасалған ұнның аса тиімділігі

көрсетілген. Тірі салмақтың өсуіне жұмсалған жем шығыны 0,6 – 11 кг құрады,

15

ол 100 шошқаны бордақылауда құрама жем шығынын 50ц – ге дейін азайтуға

мүмкіндік береді [16].

АҚШ – ның ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметі бойынша жыл

сайын қызанақ өндірісіндегі қалдықтар 3млн. тоннаны құрайды. Соңғы

кездерде қызанақ өндірісіндегі қалдықтарды мал азығына қайта өңдеп, жарату

қаралып жатыр [17].

Қызанақ қалдықтарынан жасалған жемнің аминқышқылдық құрамы

қытайбұршақ және күнбағыс шротына жақын болған [18].

Одесса технологиялық тамақ өнеркәсібі институты жүргізген сынақтар

бойынша 25% қызанақ қалдықтарын қайта өңдеп, құстардың азығына қосқанда

тірі салмақтарының бақылау тобына қарағанда 10 % артқаны байқалды [19].

Молдовада қызанақ шротын құстар мен малдардың рационына

қолданудың тиімділігін анықтау үшін зерттеулер жүргізілді. Р.С. Исакова мен

Э.П.Кюздың [20] айтулары бойынша қызанақ шроты май мен қызанақ тұқымын

алғаннан кейін олардың массасына есептегенде 75 % дейін қалады. Шротта 40

% астам ақуыз бар. Қызанақ шротында күнбағыс шротына қарағанда

ауыстырылмайтын аминқышқылдары азырақ. Ауыстырылмайтын

аминқышқылдары қызанақ шротының протеинінде 33,69 %, ал, күнбағыс

шротында 41,9 % құрайды.

Алынған зерттеулер нәтижелері қызанақ шротын малдар рационында

қолдануға болатындығын көрсетті.

Қызанақ сығындысынан алынған жемдік ұн қоректік заттары бойынша

орташа сападағы жоңышқа шөбінен кем түспейді, ал микроэлементтік құрамы,

майлар мен дәрумендер мөлшері бойынша одан асып түседі.

Көптеген зоотехникалық сынақтар негізінде анықталғаны: шамамен

қызанақ сығындысының ұнын ауыл шаруашылық малдарына тәулігіне: ірі қара

малдың

1 жасқа дейінгі бұзауына – 0,2 кг, 12 – 18 айлар арасындағы – 0,4 кг,

бордақылауда тұрған малға 1 – 2 кг, сауынды сиырға 1,5 – 2 кг, бордақылауда

тұрған шошқаларға 0,2 – 0,5 кг, ісектерге – 0,3кг, құстарға 0,2 – 0,3кг беруге

болады. Бұны рациондағы құнарлы азықтың орнына немесе бордақылауда

тұрған ірі қара мен сиырларға 12 – 17 % көлемінде, жемдеуде тұрған

шошқаларға 10 – 15 % протеиндік қоректілігіне байланысты енгізуге болады

[21].

Алма, жүзім және қызанақ сығындыларынан алынған ұнда шикі клетчатка

мөлшері жоғары болады. Целлюлоза мөлшері аталған шөптік ұнға қарағанда

алма, жүзім, қызанақ сығындысында төмен. Осы деректерді салыстырғанда,

дәнді дақылдар: бидай, арпаға қарағанда алма сығындысының ұнында

целлюлоза аз. Жүзім, қызанақ сығындысы ұнында целлюлоза 4,1 – 4,3 %

сақталады, ол 2,0; 2,1 және 2,2; 1,3 % сәйкесінше жүгері мен бидаймен

салыстырғанда көбірек, ал арпамен салыстырғанда 0,6 және 0,4 % аз. Жоғарыда

16

көрсетілген құрамына байланысты дәстүрлі емес азықтар дәнді дақылдардан

кем түспейді. Сонымен бірге, олар оңай алынатын, моно және

полисахаридтерге бай. Алма, жүзім, қызанақ сығындыларының құрамында

өмірлік маңызды аминқышқылдары бар. Алма сығындысының ұны триптофан,

аргинин сияқты аминқышқылдарына бай. Жүзім сығындысының ұнының

құрамындағы лизин мөлшері бидайдан 1,38, ал жүгеріден 1,8 рет артық түседі.

Қызанақ сығындысы ұны бидайдан триптофан құрамы бойынша 2 – 3 есеге

асады. Қызанақ сығындысы ұнының дәрумендер құрамы бойынша құндылығы

басымырақ. Бұнда, басқа жемдік азықтарға қарағанда каротин 22,3 мг, С

дәрумені 35,8 мг көбірек. В тобының дәрумендеріне жүзім сығындысының ұны

бай болып келеді. Алма сығындысының құрамында 2778 мг – ға дейін темір

сақталады, сол сияқты жүзім сығындысының ұны мыс, марганецке, ал

мырышқа қызанақ пен жүзім сығындылары бай. Дәстүрлі емес азықтың

құрамының бәрінен кобальт байқалған.

Құрама жемдегі дәнді дақылдарды және құрама жемді аздап алмастыру

арқылы еттік және жұмыртқалайтын тауықтардың рационына алма

сығындысының ұнын – 10 %, жүзім сығындысын 3 – 5 % және қызанақ

сығындысын 4 – 6 % алмастыру тауықтардың жұмыртқалағыштығының

көтерілгендігін, жұмыртқа сапасының жақсарғанын көрсеткен.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей алма, жүзім, қызанақ сығындыларының

ұны биологиялық белсенді заттарға бай, сол себепті жаңа жемдік азық құстарды

азықтандыруда биологиялық рационның құндылығын арттырады, екінші

жағынан құрама жем құрамына кіретін кобальт, марганец, цинк тұздарының

шығынын азайтады, рационға күкірт қышқылды темір мен мысты қоспай – ақ

қойса да болады [22].

Жүгері глютені және оның бүршігі өзінің жоғары қоректілігіне, жақсы

физикалық қасиеттеріне сәйкес құрама жем өндірісінде кеңінен қолданылуда.

Жүгері глютеніндегі протеинде, жүгері және бидай ұрығындағы протеинде

басқа протеин сақтайтын азықтарға қарағанда көп мөлшерде ауыстырылмайтын

аминқышқылдары бар және барлық малдарға, құстарға және балықтарға қажет

метионин және цистинді сақтайды [23, 24]. Алмасу қуаты жағынан жүгері

глютені алдыңғы орын алады, ал бірінші орынды мал майлары алады. Жүгері

глютені және бүршігі әртүрлі микроэлементтерге, Е, В1, В2, В3, В4, В5, В6

дәрумендерге бай [25,26].

Жүгері мен бидай өнімдерінің қалдықтары (бүршік және жемдік ұны)

әртүрлі ауыл шаруашылық малдары, құстар мен балықтарына арналған құрама

жем өндірісінде қолданылады. Бірақта бұларды құрама жем құрамына аз

мөлшерде 5 – 15 % қосады, себебі азықтың құрамында ауыр қорытылатын

заттардың болуына байланысты [27 – 29].

17

Айта кететін жайт, көптеген ондаған жылдар бойы шешімін таба алмай

келе жатқан мәселе, ол шикізат мәселесі. Сондықтан осындай жағдайда басты

көңіл бөлетін нәрсе, ол қолда бар барлық азықтық қорды тиімді жұмсау.

Алмадан шырын алғандағы сығындының химиялық құрамы : құрғақ

заттары 21 – 23 %, оның ішінде қант 4 – 5 %, пектинді заттар 1,5 – 2,5%,

клетчатка 5 %, минералды заттар 0,5 %, органикалық қышқылдар 0,2 – 0,4 %.

Алма сығындысы пектин немесе езінді алу үшін, ал тұқымы тамақтық май

алу үшін қолданылуы мүмкін.

Жұмыртқалайтын тауықтарға арналған құрама жемге алма сығындысының

ұнын 15 %, жүзім сығындысын – 5 % дейін, қызанақ сығындысын – 4 % дейін

дәнді дақылдардың орнына 4 – 6 % қосуға болады [30].

Қызанақ өнімдерін өндіруде мынандай қалдықтар: жарамсыз қызанақ,

тұқымы, қабығы, ірі талшықтары алынады. Қызанақ сығындысының 72 – 75 %

ылғалдылықтағы құрамы: протеин 6 – 8 %, май 3 – 5 %, клетчатка 7 – 10%,

азотсыз экстрактивтік заттар (АЭЗ) 7 – 10%, күл 1,0 – 1,5 %, кальций 0,06 –

0,09%, фосфор 0,04 – 0,05%. 1кг жаңа қызанақ сығындысында каротин 4,6 мг, С

дәрумені – 18,6 мг; Е дәрумені – 16,6 мг; РР дәрумені – 2,1 мг – ға дейін

сақталады.

Кептірілген қызанақ сығындысының ұнының құрамында протеиннің 15 –

20 %, майдың 9 – 15%, клетчатканың 6 – 20%, АЭЗ 30 – 35 % мөлшері болады.

Қызанақ қалдықтарының қоспасын (25 % қоректілігі бойынша) құс азығында

қолдану тірі салмақты бақылаумен салыстырғанда 10 % – ға жоғарылатты [31].

Мал өнімділігі азықтағы қоректік заттардың мөлшеріне байланысты.

Малды азықтандыруда дәрумендердің, оның ішінде А дәруменінің маңызы

ерекше. А дәруменінің мал мен құс рационындағы тапшылығы олардың

өнімділігінің төмендеуін тудырады.

Бәсекелестік жағдайында мал азығында, жем – шөп нарығында көптеген

ізденістер мен жаңа жолдарды іздестіру - құрама жем сапасының көтерілуіне,

өнеркәсіптік шығынның азаюына ықпал етеді. Өндірістің ұлттық, аумақтық

бағдарламаларында жемдік ақуыз өндірісін жергілікті қордың есебінен

дайындау және жүзеге асыру Францияда да қолданылуда. Ол бұршақты және

майлы дақылдардың өнімділігін арттырудан көрінеді. Ауыл шаруашылығы

дамыған елдерде құрама жемнің ақуыздық көзі ретінде жүгері және оның

өнімдері, рапс және оның өнімдерінің экономикалық маңызы бар [32].

Жеміс – көкөніс саласының қалдықтарының құрамында ақуыз және

минералды заттар, көмірсулар, көп мөлшерде дәрумендер мен

микроэлементтердің болуы мал азықтандыруда бағалы шикізаттың қайнар көзі

болып отыр. Жыл сайынғы пайда болған жеміс көкөніс қалдықтарының 70 %

көлемін балғын және өңделген түрінде ауыл шаруашылық малдары мен

құстарына азық ретінде пайдаланады.

18

Өндіріс қалдықтарының шикізаттарын балғын түрінде пайдалану уақыты

шектеулі. Артық ылғалды жеміс – көкөніс қалдықтарын жемдік азыққа төмен

ылғалды құрауыштарды қосу арқылы теңестіреді. Бұл мақсатта ылғалдылығы

11,5 % сабанды, бидайды, жем – шөпті және басқа қоспаларды қосу орынды

шешім болып табылады.

Жоғары қыщқылдық және теріс әсер арқасында зат алмасудың бұзылуы

ауыл шаруашылық малдарын кейбір өндіріс саласының қалдықтарымен балғын

– жас күйінде азықтандыруға болмайтындығын көрсетеді. Қышқылдылықты

төмендету үшін сығындыны сүрлемдеген тиімді. Бұл үшін үлкен алаңдар, ұзақ

уақытқа сақтау қоймалары керек болады.

Мал рационында дәстүрлі емес жемдік азықтар – жеміс – көкөніс

өнімдерінің қалдықтары, азықтық емес майлар, крахмал және ашыту өндірісінің

қалдықтары, қант кызылша өндірісі және басқа да өндіріс қалдықтары

қолданылады [33].

Алма шырынынан шарап өндіргенде алма сығындысы алынады, бұл ауыл

шаруашылығы үшін қосалқы азық көзі болып табылады. Жемістерді өңдегенде

ТМД елдерінде жылына 1млн.т. астам алма, жүзім және басқа жеміс

сығындылары пайда болады. Алманың бастапқы күйі мен шикізатын

салыстырғанда сығынды аз еритін экстрактивті заттарды құрайды. Құрамында

қант және қышқыл мөлшері бойынша бастапқы шикізаттан азғантай ғана

айырмашылықта болады, сондықтан олар құнды азық. Соған қарамастан

сығындыда үлкен мөлшерде клетчатка бар, бұл қосалқы өңдеусіз өндірісте

тағамдық азық ретінде пайдалануды қиындатады.

Алманың мәдени сұрыптарын өңдегенде 28 – 30 % (ол қолданылған

жабдыққа да байланысты), жабайы алманы өңдегенде – 40 % пайда болған

сығынды мөлшері әр түрлі факторға байланысты: үгітілуіне, сұрыбына,

алманың пісу дәрежесіне, пайдаланатын жабдыққа (уатқыш және сыққышқа),

білікті маманға, қосалқы материалдарға, өңдеуге дейінгі шикізатты сақтау

ұзақтығына т.б. факторларға байланысты болады.

Жемістердің пісіп кеткен, босап, жатып қалған тіндері шырын бөлуін

қиындатады, шығымы азаяды, сонымен бірге қалдықтары да көбейеді. Жоғары

қант құрамы мен қышқылы және пектиннің болуы, алма сығындысын пектин

алуға, тағамдық ұнтақ алуға, азықтық мақсатқа, себу мақсатында және май

алуда тұқымын бөліп алуға пайдалануға болатынын көрсетеді. Қазақстандық

ғалым Д.С.Ізбасаров алма сығындысынан жеміс ұнтағын алу өндірісінің

технологиясын жасаған. Қазіргі уақытта алма сығындысының ұнтағы кондитер,

нан, сүт және басқа да тағам өндірісінің саласында кеңінен пайдаланылуда [34].

Спирт өндірісінің саласында әлемнің көптеген елдері қалдық өнімдерді

қайта өңдеуге де үлкен мән беруде. Мал жемдеу үшін негізгі азық көзі – құрама

жем болып табылады. Ресейде құрама жем құрамына 70 % дейін дәнді –

дақылдар кірсе, ал ЕО және Солтүстік Америкада бұл 2 есе аз қамтылған.

19

Бұндай дәнді дақылдар мөлшерінің елеулі төмендеуі осы құрама жем құрамына

тамақ өнеркәсібінің қалдық өнімдерін қосу арқылы мүмкін болды және бұл

өнімнің өзіндік құнын төмендетеді.

Біздің еліміздің де тамақ өнеркәсібі бірден – бір дамыған, қайта өңдеуден

өткен қалдық өнімдердің үлкен қоры бар табысты сала.

Спирт өнімін өңдеуден қалған өнім (барда) ол қанық еритін ақуыздарға,

май және көмірсуларға бай. Ол жануарлар ағзасына жақсы сіңіріледі және

қорытылады. Жоғары сапалы құрғақ барда бұл өте құнды протеинді

концентрат, ақшыл қоңыр түсті,жағымды нан иісті, тәтті дәмі бар. Америка

Құрама Штаттары, Еуропа және Қытайда негізгі құрама жем рецептеріне

орташа 4 – 8 % – ға барданың құрғақ концентратын қосады. Жемдік өнім үшін

халықаралық стандарт та әзірленген.

Бордақыланған жас шошқаларға арналған құрама жемнің дәндік бөлігінің

5 % кепкен спирт қалдық өнімі – бардамен ауыстырудың тиімділігі зерттелген.

Мал өнімділігі және ет сапасына жақсы әсер ететін құрама жем құрамындағы –

құрғақ барда. Тәжірибе нәтижесі малдардың қанының биохимиялық

көрсеткіштері физиологиялық норма шегінде болғанын көрсетті [35].

Осылайша, тауықтарды бардамен азықтандыру да олардың ішек

микрофлорасы құрамына айтарлықтай септігін тигізді, аминқышқылдарының

сіңімділігіне бұл бактериялардың кейбір топтары әсер етеді екен.

Целлобактерина – T бактериясын қолдану жем құнын төмендетуге

көмектесе отырып, мекиеннің жұмыртқа өндірісін арттырады [36, 37].

Сиыр мен бұзау азығында олардың жемдеу кезеңінде алғаш рет дәрілік

өсімдіктердің шроты пайдаланылды. Ол ірі қара малдың өсу қарқынын, сауым

сүттің өнімділігін 7000 кг арттырды [38].

Протеиндік жемдік қоспаны бордақылау мақсатында бұқалардың

рационына пайдалану тәжірибесінде жемдік қоспаның нәрлілігі, микробтық

ферменттерге әсерінің көрсеткіштері, мал өнімділігінің нәтижесі берілген. Етке

арналып өсірілген бұқалардың рационына жаңа жемдік қоспа – концентраты

төмен протеин қолданылды. Төмен негізді протеиндік жемдік қоспа – отандық

жемдік өнім. «Микробиосинтез» ААҚ жасаған бұл қоспаның құрамына дәнді –

дақыл қалдықтары, балық ұны, құс өнімінің қалдықтары қосылған. Дайын өнім

– ұнтақталған гемогендік көлемде, қара қоңыр түсті, жеңіл спецификалық иісі

бар. Ылғалдылығы 5 – 8 %, шикі протеин мөлшері 40 – 42 %; шикі май мөлшері

20 – 25 %; лизин – 2,2 %; метионин – 1,9 %; триптофан – 2,6 %; кальции – 1,5

%; фосфор – 6,5 % құрайды.

Қорыта келгенде ақуызды қоспаны тірі салмағы бойынша 1,5г/кг

мөлшерде бұқалар рационында қолдану малдың асқазанының қорытылу

жұмысына және малдың өсуіне дұрыс әсер еткен [39 – 42].

Құстарды азықтандырудағы негізгі шикізаттарға дәндік құрауыштар

жатады. Олар –жүгері, бидай, арпа, қытайбұршақ, алайда қазіргі таңда бұл

20

шикізаттардың тапшылығы және бағасының қымбаттауы байқалуда.

Сондықтан әлі күнге дейін құс шаруашылығында қоректік заттар мен

биологиялық белсенді заттардың жаңа және инновациялық көздерін тиісті

барлау және игеру қарастырылуда. Бұл жұмыста құстарды азықтандыруда

фармацевтика кәсіпорындарының калдық өнімін пайдалану мүмкіндігі

зерттелді. Ғылыми – шаруашылық тәжірибе өндірістік жағдайда

эксперименттік жұмыртқалайтын тауықтар ортасында жүргізілді.

Жүргізілген эксперименттер негізінде Aralia шротын макро –

микроэлементтер және биологиялық белсенді заттардың көзі ретінде 10 % дейін

тауықтар азығында пайдаланылу жақсы нәтижелер берген. Оның мөлшерін 15

% арттыру бақылау тобындағы көрсеткіштерді нашарлатпайды. Ол қымбат

негізгі рационды үнемді жұмсауға мүмкіндік береді [43].

Ресейдің географиялық орналасуы және климаттық жағдайлары жеміс –

жидек дақылдарын өсіріп, жоғары сапалы шарап өндіру үшін қолайлы болып

табылады [44 – 46].

Құс шаруашылығының өндірістік технология жағдайында құстарды

азықтандыруда биологиялық толыққұнды азықтандыру жоғары өнімділікке қол

жеткізу үшін маңызды фактор болып табылады.

Қазіргі уақытта жемдік қоспалар заманауй рационның бөлінбейтін

бөлігіне айналған, ол азықтануда тепе – теңдікті ұстау, қоректілік заттардың

сіңімділігін, құрауыштардың уыттылығын, бактериямен тұқымдануын

төмендетуде үлкен рөл атқарады. Ауыл шаруашылығы құстары үшін жемдік

қоспаны қолдану және дамытуда өнімділікті жақсарту және сақтау түпкі мақсат

болып табылады.

Ет бағытындағы балапандарды сапалы азықпен қамтамасыз ету бұл жеке

бір мәселе, ол азық құрамындағы оның сіңімділігіне кері әсер ететін

факторларға байланысты. Бұдан басқа сапалы энергетикалық азықтың тапшы

болуы көп мөлшерде тотық қосылысты азықтарды пайдалануға әкеледі. Бұл

азықтарды талдау кезінде рациондар сәл уытты болады, бұл өнімділікті де,

құстардың бастарының сақталуына да теріс әсер етеді.

«Кормозаготовка» компаниясы Ресей тұтынушыларына кең ауқымды

құстардың өнімділігін жоғарылататын, бастарының сақталуын жақсартатын

көкөніс, балық ұнын қоспай, фосфор деңгейі және басқа қоспалары

қысқартылған азықтардан тұратын жемдік қоспаны ұсынады.

Натресорб препараты өзін жақсы жағынан көрсете алды, ол азықтағы

тотық қоспаларының уыттық әсерін төмендетуге, құс басының сақталуына, тірі

салмағының өсуіне, минералдық алмасуын жақсартуға, азық шығынын

төмендетуге, рациондағы хлордың деңгейін теңестіруге ықпал етеді.

Сонымен қатар ұсынылып отырған жаңа заманауи Fimax препаратының

құрамына фитаза, дәрумендер, кешенді биологиялық белсенді заттар,

балапандардын ағзасының иммунитетін көтеретін, азықтың минералды

21

заттарын жақсы сіңіріп сүйектеріне минералды заттармен байытатын

биологиялық белсенді заттар кіреді.

Құрамындағы азықтың уытты әсерін зарарсыздандыру компонентінің

арқасында құс ағзасына азықпен түскен микотоксиндердің уытты әсерін

әлсіретеді.

Ет бағытындағы балапандарды Fimax препаратымен азықтандырудың

тиімділігін анықтау үшін «Кобб Авиан – 48» кросы балапандарына тәуліктік

мерзімінен 35 – күндік мерзіміне дейін тәжірибелер жүргізілді. Fimax

препаратын 1 – 3кг/т пайдалану азықтағы тотығу қосылыстарының уытты

әсерін төмендетеді, ет бағытындағы балапандардың зоотехникалық

көрсеткіштеріне оң әсерін тигізеді, өсімділігін көтереді, тірі салмағын,

минералды қорытуды жақсартып, өсуі және фосфат деңгейін енгізу шығынын

азайтады [47].

Соңғы жылдары Ресейде құс рационындағы дәнді дақылдарды алмастыру

үшін арзан дәстүрлі емес азықты іздестіру жүргізілуде.

Бұл бағыт ұлттық экономикада маңызды болып есептеледі, өйткені бір

саланың қалдық өнімдері екінші бір салаға шикізат көзі болмақ.

Құрама жем өндірісінде ұн өндірісінің қалдық өнімдері және жарма

өндірісінің жанама өнімдері, оның ішінде ұн мен жарма ұншықтары, жүгері

ұрықтары, ашыту өндірісінің өнімдері, жемдік ашытқы, сыра өндірісінің

қалдықтары және тағы басқа өндіріс қалдықтары пайдаланылады.

Роксазим препаратының тиімділігі «Бишкул» ЖШС құс фабрикасындағы

Медео құстарына жүргізілді. Оның құрамында жемдік бидай ұнтағы, жүгері

ұрығы және сыра түйіршігі енгізілген. 1 тонна құрама жемге препараттың 100

граммы қосылған. Барлық тәжірибедегі құстардың әр қайсысы 50 бастан

біркелкі жағдайда ұсталды. Тәжірибедегі құстар тәуліктік жас мөлшерімен

бірдей таңдап алынды. Тамақтандыру уақыты өсу кезеңімен мөлшерленді.

Сапалы дәнді жармаға өңдегенде жемдік ұншық алынады. Ол негізінен

ұсақталған жем және тұқымдық қабығынан, ұрықтардан тұрады. Бағалы қоректі

азық болып табылады, қоректілігі бойынша дәнді дақылдарға жуық. Дегенмен

құрамында клетчатканың жоғары болуы оның нашар сіңірілуінен байқалады.

Қуат сақтау жағынан жүгері ұрықтары өсімдік және мал майларынан кейінгі

орынды алады. Құстарға арналған құрама жем құрамына ұрықтарды 10 %

енгізу қуат алмастыру деңгейін қөрсетілген мөлшерге дейін көтерген. Бұдан

басқа жүгері ұрығында 60 % протеин болуы бройлер балапандарына арналған

рецептегі қымбат тұратын балық ұнын ішінара ауыстыра алады.

Сыра түйіршігі – бұл сыра қайнату өндірісінің суда ерімейтін дәндерінің

қалдықтары. Қазіргі уақытта сыра түйіршігін құрама жем шикізаты ретінде

пайдалануға болатындығы қарастырылуда. Оның 1 кг – да 2,35 МДж алмасу

қуаты, 42 г шикі протеин бар. Бұл жемдік шикізатта ақуыздың жетіспеушілігі,

клетчатка мөлшерінің жоғарылығы, май мөлшерінің аздығы көрінеді,

22

құрамында фосфор және кальций бар. Тәжірибе жүргізу кезінде тірі салмақ

динамикасының өсуі, азықтың шығыны және құс етінің сапасы есептелді.

Құстарға арналған дәстүрлі емес Роксазим ферменті препаратын пайдалану

олардың салмағының өсуіне жақсы ықпал етті, жем шығынын төмендетті.

Үйрек балапандарына бидайдың жемдік ұншығын 1 – 14 күндік кезеңінде – 4

%, 15 – 49 күндікте – 8 %, жүгері ұрығын 7 – 14 %, сыра түйіршіктерін 8 – 16 %

қосу рационның тиімділігін көрсетті [48].

Қазіргі уақытта қалдықсыз өндірісті құру идеясы «қалдықтарды қосқанда»

шикізатты барынша пайдалану қағидатына негізделген.

Қалдығы аз және қалдықсыз технология бір жағынан кешенді түрде

барлық бағалы шикізат құрауыштарын тиімді азыққа айналдыру, ал, екінші

жағынан өндірістен шыққан қалдық өнімдерді қоршаған ортаға залалын

тигізбейтіндей етіп өңдеуді қарастырады.

Ауыл шаруашылығы шикізаттарын өндеуден кейін көптеген қалдықтар-

екінші шикізаттар түзіледі. Оларды өндеу жаңа шикізат көзін қоспай–ақ бағалы

өнімдердің мол көлемін өндіруге мүмкіндік береді. Қалдық өнімдердің 70 %

жуығы ауыл шаруашылығында қолданылуы мүмкін, ал 10 % мүлдем

қолданылмайды. Нәтижесінде қалдық өнімдер жеткіліксіз және орнымен

пайдаланылмауда. Соның әсерінен 2 млн.т. жемдік бірлік жоғалады, яғни 50

000 т. көкөніс ақуызы қолданылмайды. Сондықтан, шикізатты қайта өңдеу

мәселесін қажетті дәрежесіне көтеру, оның құрамындағы бағалы

құрауыштарды толық өндіру қазіргі кездегі өзекті мәселе.

Қазіргі уақытта кешенді астық өндіруші кәсіпорындарында, оның ішінде

жарма өндірісі саласында қалдық өнімдерін пайдалану өте төмен деңгейде тұр.

Жарма өндірістерінің қалдықтарын іске асыру шаралары кешенді қайта өңдеу

деңгейін көтеруге мүмкіндік береді. Ол өз кезегінде ауыл шаруашылығы

малдары мен құстарының азығында қолданылып, материалдық шығынды

азайтып, тиімді шешімді толықтай өтеуге ықпал етеді [49 – 52].

Сауын сиырдың протеинмен қамтамасыз етілуі өнімділік деңгейінің

негізгі факторы. Күйіс қайтарушы малдарды протеинді азықпен азықтандыру

проблемасы негізгі факторлардың бірі, соның ішінде малдардың ағзасындағы

ақуыз теңсіздігін ғылыми негіздеудің басты мақсаты.

Қазіргі уақытта Ресейде және басқа да елдерде малдарды протеиндік

азықпен азықтандыру жүйесі қалыптасқан, ол шикі протеин және қорытылатын

протеинге негізделген және қорытылатын протеиннің мал ағзасына толық

сіңетіндігі анықталған. Белгіленген тәсіл әсіресе асқазаны осал жас малдарға

тиімді. Күйіс қайтарушы малдарда бұл күрделі үрдіс болып келеді, шикі

протеин мен қорытылатын протеиннің қорытылуы асқазандағы азықтың азотты

заттарынан түзілетін микробты ақуыз, ағзадағы азоттың рециркуляциясы және

аминқышқылдарын қолдануға байланысты. Заманауи түсініктеме бойынша

күйіс қайыратын малдардың протеиндік қамтамасыз етілуі бағалау үшін

23

асқазандағы микробтық синтездің сандық параметрлерін,сонымен қатар жемдік

және микробтық ақуыздың қолданылу және сіңу дәрежесіне байланысты [53 –

58].

Шарап өндірісіндегі қалдық өнімдер – жүзім сығындысы мен дәнектері

маңызды орын алады. Қалдықтарды негізінен балғын күйінде мал

азықтандыруда қолданады немесе мүлдем қолданбай қоқыстарға тастайды.

Соңғы 20 жылда зерттеулер жандануда, жүзім сығындысы мен дәндері липидті

тотығу ингибиторы ретінде қолданылуда.

Липидтік тотығу бірден – бір негізгі үрдістердің бірі, көптеген азық –

түліктерді сақтауда жарамдылық мерзімдерін шектеуші болып табылады.

Липидтер – барлық шикізатта триглицерид түрінде, малдардың және өсімдік

майларының жасушаларында, биологиялық мембраналар құрамына кіретін

фосфолипидтер. Өндірісте әртүрлі тағам дайындағанда майларды рецептік

құрауыш ретінде қосады. Тағам өнімдерін мысалы: майонез, маргарин және

қуыруға арналған түрлі майлар дайындауда негізгі құрауыш болып табылады.

Бұл майлар дерлік триглицеридтерден тұрады. Тотығудың себебі барлық

биологиялық мембраналар мал мен өсімдік тіндерінде болатын

фосфолипидтерге байланысты [59, 60].

Табиғи антиоксиданттар ретінде шарап қалдықтары сығындыларын

пайдалану туралы әдебиет деректері мол. Мысалы: жүзім тұқымдары мен

қабықтары, сығындысын, шикі және пісірілген тауық етін салқын

температурада 9 ай сақтау кезінде липидтерінің тотығу үрдісі баяу жүрген.

Жүзім тұқымдарының майын майсыз шұжыққа пайдаланған кезде ұқсас

әсері байқалған. Жүзім тұқымы сығындысы қосылған шұжықтарда липидті

тотығу байқалмаған, ал арық сиыр етінде 70 %, шошқа майында 28 % және

тұзда 2 % байқалған.

Тілімдеп кескен, қуырған, ПВХ пленкасына орап, мұздатқан шұжықтарды

төмен температурада 4 ай сақтаған. Жүзім дәнінің сығындысы қосылған

шұжықтардың үлгілері аз тотыққан, бірақ органолептикалық қасиеттері жақсы

сақталған.

Антиоксиданттық қасиеттерінен басқа, жүзім тұқымының

антипролиферативті және антибактериалды қасиеттері бар.

Жүзім тұқымы, құрғақ сығындысының оңтайлы еріткіш экстрактісі

ретіндегі қолданылуы, сонымен бірге антиоксиданттық белсенділігі де

анықталған [61 – 69].

Жеміс – көкөніс өнімдерінің экономикалық тиімділігін жетілдіру жыл

мезгілдерінің өзгеруіне байланысты оларды қайта өңдеу және сақтау

қажеттілігін тудырады. Заманауи сақтау қоймалары, мұздатқыш

қондырғыларынан, іріктеу жүйесінен, суыту – желдету, өнімдерді жыл бойы

кезеңдік сақтауға дайындаудан тұрады, бұл қондырғыларды қолдану өндірістің

өнімділігін көтеруге септігін тигізеді [70, 71].

24

Тәтті тағам өндірісінің басты бағытының бірі инновациялық

технологиялық өндірістерді дамыту, өсімдік шаруашылығының шикізаттары

құрамындағы биологиялық белсенді заттарды қосу арқылы тағамдық

құндылығын көтеруге арналған. Жүзімді өңдеудегі жанама өнім – жүзім

сығындысы құрамында тағамдық талшықтар, фенолдық қоспалар, дәрумендер,

минералды заттар – бұлар келешектің дәстүрлі емес шикізаты екені белгілі [72

– 74].

Тағам өндірісінің қалдықтары бұл арзан және қол жетімді, оңай

жаңартылатын шикізат көзі болса, сонымен қатар жоғары сапалы нәрлі,

құнарлы азық. Тиісті өңдеуден кейін жемдік қасиетке ие болады. Сапасы жақсы

жем–шөп дәнінен 1,5 – 3 есе асып түседі. Тағамдық қалдық өнімдер жоғары

қуатты және биологиялық белсенді, зиянсыз, гиппоаллергенді, ферментативті

және микробиологиялық конверсивті әртүрлі өңдеу түрін қажет етеді. Тағам

өндірісінің жанама өнімдерін пайдалануда түсетін кіріс ол негізгі азықты

сатқандағы кіретін кірістен қөп жағдайда асып түседі, бұл өте маңызды болып

табылады.

Қазіргі таңдағы мал шаруашылығында тағам өндірісі өнімдерінің

қалдықтарын пайдалану бұл мал және өсімдік текті тағамдық шикізатты терең

өңдеуді қажет етсе, жанама өнімді пайдалану негізгі өнім өндірісінің өзіндік

құнын төмендетеді, заманауй азықтық қорды кеңейтіп, отандық мал және құс

шаруашылығын дамытады, бұл тағам мен өңдеу өндірісінің цехтарын

экологиялық қауіпсіз етеді [75 – 78].

Жеміс – көкөніс өнімдерін өңдегенде өндіріс қалдықтары мен жанама

шикізат қоры пайда болады. Оларға: қызанақ және алма қалдығы, алма мен

жүзім сығындысы, қызанақ тұқымы, жеміс сүйектері, сәбіз, кәді тазартпасы,

қызылша, жасыл бұршақ қауырсыны, қырық жапырақтың сыртқы жапырағы,

қара қою түсті жидек сығындылары және басқалары жатады. Жеміс – көкөніс

саласының қалдықтары 5 – 85 % құрайды. Бұл шикізатты өндегенге дейінгі

шикізат салмағына, түріне және оларды өңдеу әдісіне байланысты. Мысалы:

жасыл бұршақты (қабығымен) өңдегенде қалдық 80 %, қартопты өңдегенде 30 –

40 %, қызанақ өнімдерін өңдегенде 4 – 5 % қалдық қалады [79, 80].

Теңестірілген азықтандыру – бұл адам денсаулығы және әл – ауқаты үшін

ең маңызды шарттардың бірі. Ресей жұртының рационында тағамдық ақуыздың

жетіспеушілігі қазіргі уақытта 600 мың.т. құрайды. Бұлай болуының негізгі

себебі – мал шаруашылығында өнімнің жетіспеушілігінен, мал басының азаюы,

олардың өнімділігінің төмендеуінен болып отыр.

Бұның бәрі мал азығында протеин көзі бар азықтың болмауына

байланысты. Мал рационында ақуыздың жетіспеушілігі 25 %-ды құрайды, бұл

30 – 35 % мал шаруашылық өнімдерінің тапшылығын тудырып, өзіндік құнын

жоғарылатады.

25

Тағам өндірісінің салыстырмалы арзан қалдықтарын негізінен жоғары

сапалы жем–шөп қорының жаңа түрлерін жасауға, тағам өндіріс қалдықтарын

мал азығын өндіруге, тартуға, жем өнеркәсібінің ауқымын кеңейтуге, қоршаған

ортаның ластану деңгейін төмендету мақсатында пайдалануға болады.

Жыл сайын тағам өндірісі саласында үлкен мөлшерде қалдықтар қалады,

олардың көпшілігі құрама жем өндірісінде қолданыс табуда. Оларға сүт

сарысуы, кебек, шрот, күнжара, ет, балық ұны және т. б. кіреді. Ресейде

жылына 2 млн. т. сүт сарысуы өндіріледі, оның тек қана 500 мың.т.

пайдаланылады. Қалғандарын экологиялық тепе – теңдікті бұза отырып, сол сүт

өндірісінің жанына басқа алыс жерлерді ластаса да кәріз шұңқырымен ағызып

жібереді.

Экструдерленген азық пен торайларды тамақтандыру, енелерінен айырып

алғаннан кейін олардың қарқынды өсуіне үлес қосты. Енесінен айыруды

торайлар оңай өткерді, жеңіл өтті. Айырғаннан кейінгі өсуі алғашқы 17 тәулікте

тәжірибедегі топпен салыстырғанда тобынан 24 % жоғары болған.

Экструдерленген дән құрамын құрама жемге қосу 4 – 60 күндік торайлар

үшін өсімді 17,8 %-ға , ал, тірі салмақты 2 айлығында – 13,8 % – ға

жоғарылатты. Жүргізілген зерттеуден түйген нәтиже ол стартерлік емуі

кезеңіндегі торайларға қымбат құрауыштарды дәстүрлі емес шикізаттарға

тиімді алмастыру, мысалы кепкен майынан айырған сүт, арзан қол жетімді

кепкен сүт сарысуы, жүгері глютені мен қытайбұршақ, бұл құрама жем құнын

төмендетеді және мал рационындағы ақуыздың жетіспеушілігін тудырмайды

[81 – 86].

Рецепт құрамына жергілікті табиғи шикізат қоспасын енгізу нан–тоқаш

өнімдерінің тағамдық құндылығын жақсартатынын 2006 жылғы жүргізілген

тәжірибеден көрінеді.

Қоспалар үшін шикізат ретінде жүзім тұқымы, қабығы, сабағы тағы басқа

жеміс–жидек шикізаттары колданылды. Тәжірибенің бір кезеңінде

дайындалған өнімнің тағамдық құндылығын зерттеу және биологиялық

белсенді заттар ретінде ұсыну қарастырылды.

Жүзімнің Агадаи, Молдова, Виорика, Подарок Магарача, Цветочный,

Ркацители, Антей Магарачский сұрыптарының тұқымы, қабығы мен сабағынан

алынған қоспаның химиялық құрамы (дәрумендер, қант, пектиндік, дубильдік

және минералды заттар) зерттелінді.

Барлық зерттелген сұрыптарда С дәрумені тұқымына қарағанда қабығында

1 – 2 % көбірек, тек Подарок Магарача сұрыптарында бұл айырмашылық 50 %

құрады. Аскорбин қышқылының ең үлкен жиынтығы Молдова асханалық

сұрыбының тұқымы мен қабығында және техникалық сұрып Подарок

Магарачада С дәруменінің ең үлкен қоры жүзім сығындысының собығында –

43,8 мг сақталады.

26

A дәрумені (β – каротин) тұқымына қарағанда оның қабығында 2 есе

жоғары. Басқа сұрыптарға қарағанда Молдова, Антей Магарачский сұрыбында

β – каротин көбірек. В12 дәруменінің жинақталуы, ол мүлдем басқа үрдіс.

Бұлар негізінен қабығына қарағанда тұқымдарда 2 – 3 есе көбірек.

Ркацители, Подарок Магарача және Агадаи сұрыптарының тұқымы мен

қабығындағы дәрумендер құрамы бірталай өзгеше. Зерттеу көрсеткендей жүзім

собығы С дәрумені мен А дәруменіне бай.

Органикалық қышқылдар қант пен және хош иісті қоспалармен қосылып,

жеміске дәм берсе, сонымен бірге өндеуден өткен өнімдерге де дәм берген.

Басқа өнім түріне қарағанда жүзімде негізгісі шарап қышқылы 50 – 65 % жалпы

қышқылдықты құрайды. Қалғандарын 25 – 30 % алма қышқылы құраса, 10 %

лимон қышқылының үлесінде.

Қоспадағы қышқылдарды, дубильдік, пектиндік заттарды зерттеу

нәтижесі бойынша, органикалық қышқылдардың үлкен қорын жүзім қабығы

құрайды. Ол 4,2963 – тен 14, 1253 % құрады, ал қалған жүзім тұқымы

қоспасында 1,9665 - тен 12,1659 % құрады.

Пектиндік заттар тағамдық талшықтар немесе диеталық клетчатка

құрамына кіреді, ол тағам құрауыштарының қорытылуын жақсартады.

Пектиндік заттардың көп мөлшері Виорика жүзім сұрыбының қоспасында –

12,42 % , Агадаи сұрыбы 11,5% және Цветочный сұрыбында 11,04 % болады.

Қабығын сақтауы бойынша ақ жүзім сұрыбы қоспасынан Цветочный сұрыбы –

19,32 %, Агадаи сұрыбы – 18,4 %, Виорика – 15,64 %, Подарок Магарача

сұрыптары – 15,18 % ерекшеленеді.

Қызыл сұрыпты жүзімдерде пектиндік заттар Молдова сұрыбының жүзім

қабығында – 10,34 % болса, ал Антей Магарачский сұрыбында – 9,66 % болып

азаяды. Жүзім собығындағы пектиндік заттар 13,8 % құрайды. Жалпы

пектиндік заттар жүзім қабығында жиналған.

Минералды заттар барлық тірі жасушалар мен ұлпалардың, өмірлік

маңызды ферменттердің құрылымдық элементтерінің құрамына кіреді,

сонымен қатар зат алмасуға қатысады. Қандайда бір минералдардың жетіспеуі

маңызды физиологиялық функцияны әлсіретеді, мал ағзасындағы немесе

өсімдіктердегі қызыл сұрыптылар арасында темірдің көбірек болуы Антей

Магарачский (4,0 мг, %) сұрыбының тұқымында байқалған. Темірдің жүзім

қабығында болуы 5,0 - 11,25 мг, % құрайды. Ақ сұрыпты жүзімдер арасында

темір құрамының болуы Агадаи, Ркацители – 11,25 %, қызыл сұрып

Молдовада – 10,15 мг, %. Жүзім собығынан дайындалған қоспада темір құрамы

өте жоғары 18,3 мг, % болған.

Ақ сұрыпты жүзім тұқымының қоспасында, оның ішінде Подарок

Магарачада марганецтің көп мөлшері анықталған (1,33мг%); қызыл сұрыпты

Молдовада (0,88 мг, %) болған. Жүзім қабығының қоспасында 0,33 - 1,08 мг%

марганец сақталады. Мырыштың ең жоғары мөлшері ақ сұрыпты жүзімнің

27

тұқымында Подарок Магарачада (6,87 мкг, %), ал қызыл сұрыпты Антей

Магарачскиде (5,41 мг, %).

Жүзімнің ақ сұрыбының қабығындағы мырыш мөлшері Агадаи

сұрыбында (6,2 мкг %), қызыл сұрыпты Антей Магарачскиде (3,3 мг%). Жүзім

собығының қоспасында 3,75 мг % мырыш бар.

Эритроциттерді құруда мыс үлкен рөл атқарады, ол тіндердегі темірді

босатуға және қаңқаның жетілуіне әсер етеді. Ақ жүзім сұрабында мыс мөлшері

оның ішінде Виорика мен Подарок Магарачада (2,5 мкг/%) ал, қызыл сұрыптар

ішінен Антей Магарачскийде – 1,5 мкг % сақталады. Ақ жүзім сығындысының

қабығынан дайындалған Ркацители сұрыбында, қызыл сұрыптан Молдова мен

Антей Магарачскийде мыстың 1,5 мкг% мөлшері болады. Жүзім собығының

қоспасында мыс 1,49 мкг % бар.

Агадаи мен Цветочный ақ жүзім сұрыбында 0,36 мкг, % йод болса, қызыл

сұрып Антей Магарачский – 0,26 мкг% және Молдова қызыл сұрыбы

қабығында 0,20 мкг% иод сақталады. Жүзім собығы қоспасында 0,36 мкг% йод

бар.

Жүзім тұқымында 16,6 дан 119,3 мг% натрий бар. Цветочный ақ түсті

жүзім сұрыбында натрий 119 мг% және Подарок Магарачада 96,59 мг%

сақталады. Қызыл сұрыпты жүзім қоспасының тұқымы Молдовада ол 25,85

мг%. Қабығындағы натрий құрамы тұқымынан өзгеше 51,13 – 272,72 мг %

құрайды. Ақ сұрыптар арасында үлкен көрсеткішті жүзім сұрыбының қабығы

Подарок Магарача – 272,72 мг% және Цветочный – 187,5 мг% көрсетсе, қызыл

сұрыпты жүзім қабығында Молдова 100,70 мг% бар. Жүзім собығында

натрийдің көрсеткіші аса жоғары емес, ол 9,37мг % құрайды.

Ақ сұрыпты жүзім қоспасында, оның ішінде Цветочныйда калий –

1718,78 мг%, Ркацителиде – 1562,5 мг%, қызыл сұрыптары бойынша

қабығындағы қоспада Молдовада – 1587,32 мг%, жүзім собығының

қоспасында 125,6 мг% сақталады. Бұдан байқағанымыз калий көбінесе,

тұқымында және қабығында болады екен.

Ал кальций құрамы тұқымдық қоспада 107,14 мг% -дан 250,0 мг% дейін.

Цветочный – 250,0 мг%, Антей Магарачский сұрыбының қоспасы 232,14 мг, %

кальций сақтайды. Қабығындағы кальций мөлшері тұқымына қарағанда

анағұрлым аз. Ол жүзім тұқымы қоспасының қабығында азырақ екені

байқалды. Ақ сұрыпты жүзім қоспасында Агадаи – 107,42 мг%, қызыл Антей

Магарачскийде – 125,35 мг %. Жүзім собығында кальций мөлшері 27,7 мг%

құрайды.

Магний жетіспеушілігі салдарынан ас қорыту нашарлайды, өсу бәсеңдейді,

қан тамырларында кальций жабысып, одан бірқатар патологиялық ауруларды

тудырады. Магний жүзім тұқымында 58,69 – 155,56 мг% сақталады. Ақ сұрып

арасында Виорикада 84,78 мг%, қызыл сұрыптан Молдовада 155,86 мг%

магний бар. Қабығында магний азырақ болса, тұқымында сәйкесінше көбірек.

28

Ақ сұрыпты жүзім қабығындағы магнийдің көп мөлшері Агадай сұрыпында –

50,0 мг% болса, Молдовада 42,34 мг% шаққанда. Жүзім собығының

қоспасында магний құрамы 45,6 мг% құрайды.

Жүзім собығы мен тұқымының қоспасындағы протеин мөлшері көп 13,125

%, ал жүзім қабығында аз – 3,412 % көрсетеді.

Липидтер табиғатта өте кеңінен таралған және ақуыз көмірсулармен бірге

тірі ағзалардың органикалық зат массасының негізін құрайды. Липидтер

өсімдіктерде негізінен тұқым мен жемістерінде жиналады. Осыған сүйене

отырып жүзім қоспасындағы липидтер құрамына зерттеулер жүргізілген. Май

мөлшерін құрғақ заттардың бастапқы күйінде анықтаған. Жүзім қоспасы

тұқымында 9,22 %, собығында 1,18 % май бар екені анықталған. Зерттелген

қоспадағы қант мөлшерінің көп екені, сұрыпы бойынша оның мөлшерінің

әртүрлі екендігі анықталды.

Зерттеу нәтижелері жүзім тұқымы, қабығы, собығы және олардың

қоспасы дәрумендер және дәрумендерге жуық заттар, макро, және

микроэлементтер, тағамдық талшықтар, органикалық қышқылдар және май

қышқылдарын сақтайтындығын көрсетті. Дайындалған қоспа бұл

ауыстырылмайтын тағамдық заттарға, микронутриенттерге бай, бұл өз

кезегінде пребиотикалық құрауыштардың қайнар көзі болып табылады.

Ағзаның физиологиялық қажеттілігіне сәйкес олардың тапшылығының орнын

толтыруға мүмкіндік береді [87].

1.2 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылату жолдары

Әлемдік құрама жем өндірісі 2014 жылы 2,1 % жоғарылап, алдыңғы

жылмен салыстырғанда 980,12 млн.т. құрады. Ал, 2014 жылы Қытай 180 млн.т.,

АҚШ –173, Бразилия – 66, Мексика – 31, Үндістан және Испания – 29 млн.т.,

Ресей – 26 млн.т., Жапония – 24 млн.т. құрама жем өндірген.

Құрама жемнің негізгі құрауышы – дәнді дақылдар. Дәнді дақылдың

түріне, өсімдіктің сұрыбына, өсу жағдайына және де басқа факторларға

байланысты 56 – 70 % азотсыз экстрактивті заттар болады, бұл мал және

құстарда нашар қорытылады.

Қытайбұршақ пен рапс маңызды ақуыз бен қуаттылық құрауыштары

болып табылады. Қытайбұршақ ұны – бұл құрама жем өндірісіндегі негізгі

ақуыз көзі, ол 5 – 10 % ұйқы безі бөлетін ферменттерді жоюға септігін тигізетін

сіңімділігі нашар заттарды сақтайды.

Ингибиторларды залалсыздандырудың тиімді жолы жоғары қысымды

қолданып жылумен өңдеу. Құрама жемде 40-48 % май және қорытылу

коэффициенті 84,4 – 93,4 % , 21-33 % шикі протеин сақтайтын рапс сұрыпы

энергетикалық құндылыққа ие. Алайда рапс тұқымы эрук қышқылын сақтайды,

ол қан тамырлары – жүрек жұмыстарын бұзады, бауыр ауруларын тудырады.

29

Рапс тұқымын терең өңдеуден өткізу қажет. Эрук қышқылының ыдырауы –

3800С.

Астық дақылдары және құрама жемнің кейбір құрауыштарының

микроағзалармен тұқымдануы көп кезедеседі және бұл көгерткіштердің

метаболизм өнімдері мал мен адам үшін қауіпті болып табылады.

Құрауыштарды залалсыздандыру құрама жемнің сапасын жақсартады.

Құрама жемде балық, ет – сұйек ұнының, меласса, майлар және басқа дәнді

емес құрауыштарды жылумен өңдемей пайдалану мүмкін емес.

Құрама жем өндірісінде заманауи технологияны пайдаланып жоғары

температурада өңдеу, жоғары қысымды қазандарда 12 – 21 МПа және 300 –

3740С-та өңдеу, жылумен өңдеу бұл үрдісті тездетеді, электр қуатының

шығынын азайтады және экономикалық тиімділікке қол жеткізеді [88 – 93].

Жоғарғы сапалы азық - мал шаруашылығы өндірісінде ең негізгі фактор

болып табылады. Бұл мәселені шешудің маңызды жолы болып, дәстүрлі емес

шикізат түрлерін пайдалану: май өнеркәсібінің қалдық өнімі, тағам, астық

өңдеу, крахмал өнеркәсібі, жеміс – жидек өнеркәсібі, ет, балық өңдеу өнеркәсібі

қалдық өнімдері және микробиология өнеркәсібі жатады.

Минералды азықтық қоспа ретінде табиғи минералдарды – бентонит,

шунгит және цеолитті қолдануға болады [94].

Құрама жемнің құрамына жемдік шунгитті қосу оның физикалық –

механикалық, құрылымдық қасиетінің жақсаруына, одан әрі де мал мен

құстарды азықтандырғанда алынатын өнімнің экологиялық таза болуына

септігін тигізген [95 – 97].

Бұл табиғи минералдар сорбенттер болып табылады және мал ағзасынан

метаболизмнің уытты өнімдері мен ауыр металдарды шығарады, өнімнің

технологиялық қасиеттерін ғана жақсартып қоймай, оны 40 астам минералды

элементтермен байытады. Кальций, магний, калий, алюминий, темір, кремний

сияқты микроэлемент тотықтарын сақтағандықтан ол өсудің тиімді био

ынталандырғышы болып табылады, стерильді, ауыр металдарды сақтамайды

[98 – 103].

Жеміс – көкөніс қалдықтарынан дайындалған жемдік ұнның өзінің

физикалық қасиеттеріне байланысты әлсіз жағы да бар, ол құрама жем

құрауыштарының тиімділігін төмендетеді.

Бұларды сақтау үлкен қоймаларды қажет етеді. Шаң тәрізді ұндар нашар

тасымалданады, олардың тағы бір бөлігі тозаңданып жоғалады.

Гигроскопиялық азықтық ұн сақтау кезінде қызып кетуі мүмкін [93].

Кептірілген қызанақ қалдықтарында орташа есеппен 6,49 мДж/кг алмасу қуаты,

17 – 35 % шикі протеин, 20 – 30 % шикі клетчатка, 2,7 – 22,0 шикі май, 3 – 7 %

шикі күл, АЭЗ- 19 – 30 %, кальций – 4,23 г/кг, магний – 2,41г/кг, 0,91 г/кг

фосфор, 0,14 г/кг – натрий, мыс – 12,15 мг/кг, мырыш – 5,02 мг/кг, марганец –

30

31,7 мг/кг, темір –551 мг/кг, Е дәрумені – 6,6 мг/кг, С дәрумені – 18,6 мг/кг

және каротиннің – 4,7 мг/кг сақталады [104].

Зерттеу жұмысының мақсаты сапа көрсеткіштеріне кешенді сараптама

өткізіп, кепкен алма сығындысын ары қарай құрама жем өндірісінде пайдалану

болып отыр. Құрамында С дәруменінің үлкен қоры, калий, натрий, көмірсулар,

ауыстырылмайтын аминқышқылдары, 5 % мөлшерде пектиннің болуы, бұл

кепкен алма сығындысын өте бағалы жемдік шикізат көзі ретінде қарауға,

сонымен қатар жемдік қоспа алудағы толықтырғыш ретінде қолдануға

болатындығын көрсетеді [105, 106].

Ұсынылған жұмыста сүйекті жемістерден чипсы жасау қарастырылған, ол

үшін лимон және аскорбин қышқылының сулы ертіндісі шикізат

консистенциясына байланысты араластырылады. Алманы алғашқы

гидротермиялық өңдеу кезінде 5 – 7 минутта өңдеуде өнімнің кебу үрдісі

күшейеді және ұзақтығы 20 – 25% қысқарады. Бұл құрамындағы биологиялық

белсенді заттар (дәрумендер, пектин және басқалар) дайын өнім құрамында

сақталатындығын көрсетеді.

Алманы гидротермиялық өңдеудің ерекшелігі ол көптеген ферменттердің

белсенділігін азайтып, оларды қарайтатын әрекетін тоқтатады. Ары қарай

өңделген шикізат 2 кезеңде кебеді. Бірінші кезең конвективті түрдегі

конвейерлі кептіргіш қондырғыда, екінші кезең электромагнитті өрісті жоғары

жиілік финишерінде жүзеге асырылады.

Жеміс көкөністен жасалған чипсы өнімі төмен салыстырмалы

ылғалдылықта 3 – 5%, инертті газды ортада гидротермиялық орауышта оралуы

керек, өйткені ауадан ылғал сіңіріп, өздерінің қытырлақтығын жоюы және

жарықпен ұшырасқан кезде дымдануы мүмкін.

Чипсыларды механикалық үгітілуден сақтау үшін оларды 2 – 3 қабатты

ламинатталған қаптарда сақтау керек және салмағына қарай 25 және 50 грамда

таза салмақта «жастықша» түрінде қаптағышта орайды, сапасын төмендетпей

сақтау ұзақтығы 12 ай [107, 108].

Дәнді және басқа да құрауыштардың, дайын өнімнің қоректілігін, дәмдік

сапасын жақсарту, бірлік салмаққа кететін жем шығынын азайту, тауарлық

түрін, санитарлық көрсеткіштерін жақсарту үшін арнайы өңдеу түрлерін

қолданады. Ол үшін көптеген әдістер: термиялық, гидротермиялық және

термомеханикалық қолданылады. Термиялық әдіске ауамен құрғақ қыздыру

(конвективті) жатады, қуыру (кондуктивті), конвективті – кондуктивті, ИҚ

сәулемен өңдеу (микронизация) және жаншумен микронизациялау;

гидротермиялық әдіске – суық кондиционерлеу, ыстық кондиционерлеу,

жаншу; термомеханикалыққа – түйіршектеу, экструдерлеу, экспандерлеу

жатады.

Қуыру азықтағы қоректік заттарды сіңіріп, қорытуға асқазан – ішек

жолдары әлсіз, енесінен айырған жас торайларды жем жеуге үйрету үшін

31

торайларға арналған құрама жем дайындағанда қолданылады. Ол үшін

шошқаны азықтандыру үшін көп қолданылатын дәнді дақылдар: арпа, бидай,

жүгері, асбұршақты қуырады.

Булау және қайнату мал мен құс азығында көбінесе бұршақ дақылдары:

асбұршақ, қытайбұршақ, бөрібұршақ, жасымақты пайдаланғанда қолданады.

Дәнді алдымен ұнтақтайды, 2 – 3 мин жем булағышта булайды, ал қайнатқанда

– 1 сағат бойы қайнатады. Жемді бұлай өңдеу ондағы сіңімділігі нашар

заттардың әсерін азайтуға және дәндегі қоректік заттардың сіңімділігін

жоғарылатады. Өңдеуден кейін бұршақ дақылдарын ақуызды қосымша ретінде

рационның қоректілігі бойынша 25 – 30 % мөлшерде енгізеді.

Дәнді жаныштау ылғалдылығы 35 % жоғары дәнді қолдануға және оны

консерванттармен бірге ұзақ мерзімге сақтауғақ қоюға мүмкіндік береді.

Жаныштау егіс басында, сақтау қоймасының жанында немесе ішінде

жүргізіледі.

Жапырылған консервіленген дәнде Е витамині жеткіліксіз, сондықтан

малды азықтандыру рационына витаминді препараттар мен минералды

заттардың қоспасын енгізу керек.

Микронизация үрдісінде дән инфрақызыл сәулемен өңделеді. Ішкі

қарқынды қызудың нәтижесінде дәндегі су буы қысымы жоғарылап, шикі

крахмал құрылымы бұзылады.

Микронизациялаудың ең тиімді әсері 280 – 320 0С температурада 50 – 60с

сәулемен өңдегенде байқалады. Дән жарылады, оның көлемдік салмағы азаяды,

ал ылғалдығы 14 – 15-тен 3,1 – 6,5 % төмендейді. Дәннің иісі мен дәмі

жақсарады, құрғақ заттағы протеин мен аминқышқылдарының құрамы

өзгермейді, ал қант мөлшері өңделмеген дәнмен салыстырғанда 22,2 – 43,3 %

жоғарылайды, яғни крахмалдың ыдырауы басталады. Декстриннің пайда болуы

дәнге тәтті дәм мен жағымды иіс береді.

Микроорганизмдердің жалпы мөлшері микронизациялау процесінде 5 – 6

есе азаяды. 45 с сәулелендіруден кейін протеолитикалық бактериялар, ал 60с

кейін көгерткіш саңырауқұлақтар толық жойылады [156, с.138 – 140].

1.3 Құрама жемнің жемдік құндылығын жоғарылатуда түйіршіктеудің

маңызы

Құрама жемді түйіршіктеу – бұл шашыранды ұсақ жемдік өнімнің белгілі

бір геометриялық өлшемдегі бөлшектерге, түйіршіктің қажетті физикалық

қасиетіне ие болатындай формаға айналуы. Бұған механикалық әсер, ұсақ

бөлшектердің өзгеруі әсерінен қол жеткізіледі. Байланыстырушы зат болып

сұйық, тұтқыр өнімдер, жемдік майлар пайдаланылады.

Құрамды байланыстырушы заттар, негізгі құрауыштар – көмірсулар – бұл

моно, (глюкоза, сахароза) олигосахароза және полисахаридтен (крахмал,

32

декстриннен және тағы басқаларынан) тұрады. Құрама жемді түйіршіктеуде

көмірсу құрамды байланыстырушы заттар қосалқы қуат көзі болып табылады.

Ақуызды байланыстырушы заттардың негізгі құрауыштарына өсімдік және

мал текті ақуыз құрауыштары жатады. Ақуызды заттар гидролиз кезінде

аминқышқылдарына ыдырап, азық рационына қажетті құрауыштарды құрайды.

Құрама жемді түйіршіктегенде қосатын меласса оның сапасын

жақсартады. Меласса байланыстырушы, жабыстырушы ғана емес, сонымен

бірге жемдік құндылығы жоғары болғаны үшін де кеңінен қолданылады. Бұл

өнім қызылша – қант өндірісінің жанама өнімі [109, 110].

Химиялық құрамы жағынан меласса 75 – 85 % құрғақ заттарды құраса,

14,8 % азоттық заттар, 16,7 % азотсыз органикалық заттар (қанттан басқа), 7,5 –

11,3 % күлден тұрады. Мелассаның минералдық заттары көмірқышқыл,

күкіртқышқыл, хлорлы, азотқышқылды тұздар және аз мөлшерде фосфор

қышқылының тұздарынан тұрады.

Мелассаның құрамындағы дәрумендер негізінен тиаминдер, пантотен,

фоли қышқылы және т.б [111].

Негізгі жабыстырғыш құрауышқа дисахарид – сахароза жатады. Оның

құрамында құрғақ заттар мөлшері 54–63 %. Сахароза мелассаға жақсы дәмдік

сапа береді, сонымен қатар азықтағы қуат көзі ретінде бағалы. 100 кг мелассада

77 жемдік бірлік бар.

Мелассаның физикалық қасиетіне келсек, қара қоңыр түсті тұтқыр

сұйықтық, қату температурасы + 160. Тұтқырлығы құрамындағы кепкен заттар

мен температураларына байланысты [112].

Мелассаның аққыштығын жоғарылату және мөлшерлеуді жеңілдету үшін

және сығымдағышқа беру үшін оны ысытады немесе су қосады. Оңтайлы

температурада 45 – 50 0С форсункалар арқылы бумен жақсы бүркіледі.

Температураны жоғарылатқан сайын қант карамельге айналады, бұл фильтр

форсункасы мен өткізгіш құбырдың толуына әкеледі. Бу орнына сығылған

ауаны пайдалануға болады.

Мелассаны құрама жем құрамына келесі мөлшерде енгізеді: құстар мен

балықтарға – 3 % дейін, шошқаларға – 5 %, ірі қара үшін – 7 % дейін.

Балапандар рационына енгізу олардың күлділік заттарының іш өткізу қасиетіне

байланысты ұсынылмайды.

Барлық жағымды жақтарымен қатар, меласса түйіршіктің жоғары

үгілмейтіндігін қамтамасыз етпейді. Мысалы меласса қосылмаған нұсқаға

қарағанда түйіршіктің үгілгіштігін 4 – тен 3,5 % дейін ғана төмендетеді [113].

Тағы бір байланыстырушы негізгі зат ретінде моносахаридті – глюкоза

тұзды гидрол қолданылуда. Құрама жем өндірісінде гидролдың 33 %

көмірсулар, бұлар глюкоза өндірісінен алынады.

Тұзды гидрол - қара қоңыр түсті сұйықтық, мелассаға ұқсас. Физикалық

қасиеттері: гидролдың ылғалдылығы 20 0С температурада мелассаның

33

тұтқырлығынан 5 есе аз, ал 500С температурада – 12,5 есе. Гидрол 22

0С

температурада қатады, көлемдік салмағы 1,338 г/см3 сағ. Бұны құрама жем

құрамына жылытпай – ақ қосу біркелкі араласуына мүмкіндік береді. Тұзды

гидролдың 1 кг – ы 0,67 жемдік бірлікке тең.

Тұзды гидролды қолдануда шашыранды құрама жемге тұзды қоспай – ақ

қоюға болады.

Бағалы ақуызды өнім болып жүгері экстрактісі – крахмал-сірне өндірісінің

қалдығы жатады. Концентрат алу үшін экстрактіні 48 – 52 % құрғақ зат

алғанға дейін қайнатады. Оның құрамында ылғал [114] 53 – 49,5 %, протеин

15,5 – 23,2 %, күл 7,9 – 10,6 %, фосфор 1,64 – 4,44 г/кг, май 34 %, редуцирлеуші

заттары 1 – 3 % құрайды.

Құрама жемді түйіршіктеудегі жүгері экстрактісінің ең жақсы

байланыстырушы мөлшері балапан үшін 5 %, орташа ұнтақтау туатын тауықтар

үшін – 6 %.

Жемдік май – азықтағы қуаттың бай көзі болып табылады. Ақуыз

құрамындағы қуат мөлшері 2,0 – 2,5 есе көп. Май құрамды байланыстырушы

заттар негізгі мал және өсімдік текті майлардың негізі. Ол жоғары жабысуды

қамтамасыз етпесе де, азықта қуаттың бай көзі болып табылады [115 – 117].

Майлар құрама жемнің дәмдік сапасын жақсартады, дәрумендерді

тұрақтандырады, шаң бөлінуін азайтады, электр қуатының шығынын азайтып

матрицаның тозуын азайтады.

Фосфотидті концентрат – бұл май өңдейтін кәсіпорындардың өсімдік

майын алғашқы тазартудан алынған өнімі.

Химиялық құрамына байланысты фосфотидті концентрат – күрделі

фосфотидтерден (лецитиннен), ақуыздардан, көмірсулар мен дәрумендер

(Холин, инозит, токоферол) май мен 30 – бен 50 % құрайды. Физикалық қасиеті

қою қоймалжың өнім, температура көтерілуіне байланысты тұтқырлығы

төмендейді.

Зоотехникалық тәжірибеде көргеніміз құрама жемді фосфотидті

концентратпен байыту жас торайлар үшін – 2 %, жемдеудегі балапандар үшін 3

% тиімді болып табылады.

Лигносульфонат – ол лигниннің негізі полимер өнімі. Лигносульфат

жоғары жабыстырғыштық қасиетке ие, оны 3 % қосу сығымдағыштың

өнімділігін көтеріп, қиындыларды азайтады. Лигносульфонат спирттік барда

қалдықтарының құрамына кіреді [118]. Барда концентратындағы құрғақ заттар:

минералдар (17 – 22 %), органикалық заттар (78 – 83 %), кальций 4,0 – 4,9 %,

натрий 1,9 – 4,9 %, калий 0,02 – 0,32 %, күкірт – 0,05 %.

Физикалық құрамына байланысты қою сұйықтық, ақшылдан қара – қоңыр

түске дейін, орташа 50 % құрғақ заттары бар. Құрама жем құрамына 5 % енгізу,

ол түйіршіктегі аминқышқылдарының сақталуын қамтамасыз етеді.

34

Сапропель – бұл табиғи шикізат, оның қоры 44 млрд. құрайды. Құрама

жемді түйіршіктеу үшін Одесса техникалық институтында зерттеулер

жүргізілген. Дәрумендер құрамында каротин, С дәрумендері, D, рибофлавин

және басқалары бар [119].

Физикалық қасиетіне байланысты желе тәрізді, бір текті қара түсті зат.

Ылғалдылығы 60 – 97 % арасында. Физикалық қасиетіне байланысты мелассаға

ұқсас.

Тиімді байланыстырушы заттар тобына коллоидалды балшық жатады,

оны 2,5 % қосу түйіршіктің қаттылығын жақсартып, сығымдағыштың

өнімділігін көтереді. Бейорганикалық байланыстырушы заттар түрінің негізгісі

каолин, ол үй малдары мен құстары үшін құрама жем түйіршіктеуде қолданады

[120].

Балықтарға арналған түйіршіктелген құрама жемнің ісіну ұзақтығы 15 –

20 мин, суға шыдамдылығы 3 сағаттан артық.

Құрама жемді түйіршіктеудің екі әдісі бар: ылғалдап сығымдау, құрғақ

сығымдау. Ылғалды сығымдау арқылы алынған түйіршікті қолдану

шашыранды құрама жемге қарағанда балықтың өсуін 25 % жоғарылатады,

түйіршіктің сапасы құрғақ сығымдалған құрама жем түйіршіктерімен

салыстырғанда 19 % жоғары [121].

Құстарға арналған рацион негізінен бидайға негізделген. Қоректілік

қасиетіне байланысты олар жақсы азық болып саналады. Олардың

құрамындағы желімшеге байланысты әсіресе майда ұнтақтап құрама жем

құрамында құстарды азықтандырғанда құстардың қалқанша безінде жабысқақ

масса пайда болады, бұл өз кезегінде асқорытудың бұзылуына, азықтың

нашарлауына әсер етеді.

Осыған байланысты бидайдың жоғары мөлшерін сақтайтын құстарға

арналған құрама жем дайындауда оның ұнтақтау ірілігіне де көңіл аудару

қажет.

Құрама жемді түйіршіктеуде негізгі қоректік заттардың қорытылуы

жақсарады, алмастыру қуатының деңгейі 12 % дейін көтеріледі рецепке

байланысты. Түйіршіктеу үрдісі құрама жемді қымбаттатады, ыстық

көтермейтін дәрумендер, ферменттер және де басқа биологиялық белсенді

заттар 10 % дейін өзінің белсенділігін жоғалтады.

Тәжірибелік топты бақылау тобымен салыстырғанда азық шығыны барлық

өсу кезеңінде 1,5 % көп болған, ал азық шығыны 1 кг тірі салмақта 5,7 % аз

болған. Екі топта да құстардың басының сақталуы жоғары болды. Осылайша

диаметрі 0,9 – 1,2 мм түйіршіктелген құрама жем 14 күндік балапандар үшін

зоотехникалық көрсеткішіне жақсы ықпал етеді [122].

Түйіршіктеу үрдісі шашыранды құрама жем өнімдері бөлшектерін

түйіршіктеу арқылы физикалық қасиеттерінің өзгеруіне байланысты белгілі бір

пішінді қалыптастыруынан тұрады. Бірақ құрама жемді түйіршіктеудің

35

артықшылығы шашыранды құрама жемнің санитарлық сапасын жақсартып,

сақтау мерзімін ұзартады.

Суда еритін дәрумендер, оның ішінде холин – хлорид (В4) түйіршіктеуде

тұрақты болады. В1, В2, В12 дәрумендері аз мөлшерде жоғалады. С дәрумені

түйіршіктеу кезінде, айтарлықтай бүлінеді 25 %, ал құрама жемді жаз

мезгілінде сақтағанда бұл көрсеткіш – 25 – тен 50 % жетеді.

Түйіршіктеу кезінде антибиотиктердің белсенділігі төмендейді, бірқатар

деңгейде ферменттер белсендендіріледі.

Жылумен өңдеу минералдық қоспалар құрамына әсер етпейді, бірақ

аминқышқылдарының сақталуы нашарлайды. Ішінара лейцин, треонин, глицин,

аспаргин қышқылы және синтетикалық метионин (50 % дейін) бүлінеді.

Құрама жемді түйіршіктеудегі маңызды фактор – ол азықтың бағалығы –

бұл будың стерилизация әсерінің нәтижесінде 95 % дейін уыт бөлетін

саңырауқұлақтар отарлары жойылады.

Шашыранды құрама жем ыстық пен ылғалдың әсерінен бір жағынан

құрылымдық – механикалық, екінші жағынан биохимиялық өзгерістерге

ұшырайды. Соның салдарынан өнім үшін қажетті тұтқырлыққа ие болады.

Ылғал қабылдаған коллойдтар ісінеді және түрін өзгертеді. Температура

көтерілген сайын ісіну қарқынды жүреді және құрама жемнің пластикалық

қасиеті жақсарады. Температураның көтерілуі майлардың ыдырауына әсер

етеді, мысалы: шроттар мен күнжараның тұтқырлығы төмендейді және құрама

жемнің беті ылғалданады. Май құрама жемнің бетін біркелкі ыстық және

ылғалмен жабады. Айтылған факторлар құрама жемнің физикалық қасиетінің,

сонымен бірге сығымдалу қасиетінің жақсаруына көмектеседі.

Құрама жемді булаудағы биохимиялық өзгеруі негізінен құрамындағы

крахмал, ақуыз және белсенді ферменттердің өзгеру жағдайына байланысты.

Температураның көтерілуі мен ылғалдылығынан крахмалдың

жабысқақтылығы, оның еру күйіне өтуі, бұл крахмал ферменттері үшін

неғұрлым қол жетімді. Бумен өңдеу крахмалды ішінара гидролизге жеткізеді,

бұл құрама жемдегі (мысалы дәндік) көмірсулардың құрамдас бөлігі болып

табылады. Нәтижесінде декстриндер және жай қанттар пайда болады. Бұлар

құрама жемнің бөлек бөлшектерінің бір – біріне жабысуына ықпал етеді. Будың

әсерінен құнарлығы мен қуат алмасуы жақсарады. Тиісті температурада бу

қысымы, сонымен қатар уақыт – гидротермиялық өңдеудің негізгі параметрлері

болып табылады.

Мал және құстардың әртүрлі топтары үшін құрама жемді түйіршіктегенде

бұларды ескерген жөн. Шошқаларға арналған құрама жемде, мысалы

көмірсулар мен клетчатка басым, сондықтан температура мен ылғалдылық аса

жоғары болмауы керек [123].

36

Бұндай құрама жем шектеулі ғана ылғалды сіңіреді және бумен қайта

ылғалдау өнімде кесектердің болуына әкелсе, ол сығымдау үрдісін

нашарлатады.

Құрама жемді түйіршіктеуде ақуыздардың салыстырмалы жоғары болуы

мен клетчатканың төмен болуына байланысты гидротермиялық өңдеуді үдемелі

режимде қолдану керек. Бұл су сіңіргіш қасиеті жоғары құстар мен

балапандарға арналған түйіршікті құрама жем жасағанда ескерілуі тиіс.

Ылғал мен ыстық шашыранды жемге біркелкі сіңірілуі мен таралуы үшін

құрауыштарды дұрыс мөлшерлеу мен араластыру қажет. Құрама жемді

түйіршіктегенде түрлі деформацияларға ұшырайды, пішінінің бұзылуы:

сынғыш, серпімді және пластикалы болады. Бұлай деформацияға ұшырауына

өнімнің ылғалдылығы мен сығымдау қысымы әсер етеді. Аз ылғалдылықта

және жоғары меншікті қысымда өнімді сығымдауда сызаттар пайда болады,

бұл жағдайда құрама жем бөлшектері сығымдалады, жуылады, тығыз

орналыстырылады. Үлкен жүктемеде пішін бұзылғыш, сынғыш болса, одан

тегіс және беті жылтыр түйіршік алынады. Бөлшектердің пластикалық бұзылуы

бөлшектердің тұтастығын бұзбай көлемін тығыздауға жәрдемдеседі.

Құрама жемді сығымдау үрдісі механикалық энергиянықажет етеді, ол

ішкі және сыртқы үйкелудегі шығынды еңсеруге, серпімді кедергінің

пластикалыққа кедергіге көшуіне жұмсалады, сонымен қатар бұл жерде өнімнің

қызуы жүреді. Түйіршіктің температурасы сығымдағыштан шыққанда 5 – 100 С

сығымдағышқа түскен құрама жеммен салыстырғанда жоғарылайды.

Шашыранды құрама жем рецебіне әртүрлі қасиеттегі құрауыштардың

қолданылуына байланысты сығымдау үрдісі, яғни пішіннің өзгеруі өте күрделі

өтеді және біркелкі емес, ол бір бөлшектердің пластикалықөзгеруінің екінші бір

бөлшектің сынғыш және серпімді өзгеруіне байланысты.

Ылғал сығымдау үрдісінде пластификатор рөлін атқарады. Шашыранды

құрама жем пішінінің өзгеруі бөлшектер арасындағы бос орын мен ылғал

қабатын азайтады. Құрама жемде сығымдалған қалыңдық қабаты азайғанда

жоғары тартылу күші пайда болады, бұл мықты түйіршіктер алуға септігін

тигізеді.

Өндірісте түйіршіктелген құрама жемді алуда агрегаттар мен әртүрлі

өнімділікті қамтамасыз ететін жеке сығымдағыш конструкциялар қолданылады.

Сығымдағыш – түйіршіктегіштің дұрыс жұмыс істеуі үшін оның жұмыс

органдарының сақталуын, жоғары сапалы түйіршік алу үшін арнайы

параметрлер мен түйіршіктеу үрдісінің режимдерін ұстау керек.

Бірінші маңызды жағдай – сығымдағыштың тұрақты жұмысы үшін

шашыранды құрама жемнің ылғалдылығы 11 – 12 % шамасында болуы керек.

Қосалқы ылғалдау кондиционерлеу кезінде 2 – 5 % аралығында өзгеруі мүмкін.

Негізінен түйіршіктеу үшін 17 – 18 % шектеуде болады [124].

37

Түйіршіктеу режимінің маңызды көрсеткіштеріне бу қысымы, жемдік

қоспаның ылғалдылығы және матрица мен біліктің аралығы жатады.

Сығымдағыштың араластырғышына 1т түйіршік үшін 500 – 600 кг

мөлшерде 0,30 – 0,40 МПа қысымында бу беріледі.

Түйіршіктерінің жоғары тиімділігіне жоғары қысымдағы құрғақ ыстық

буды қолдану арқылы жетуге болады. Бұл өте маңызды, өйткені бу – ылғал

бөлігі, құрама жемді біркелкі ылғалдамаса, кесектің пайда болуына, соңында

матрица тесігінің бітелуіне әкелуі мүмкін.

Құрама жемді бумен өңдегеннен кейін, зерттеулерден дәлелдегені келесі

тәуелділік – ол ылғал ұстауы. Мысалы: өнімді бумен өңдеу оның

ылғалдылығын 0,7 – 1,0 % дейін көтереді, нәтижесінде оның температурасы 10

– 110

С – қа жоғарылайды. Түйіршіктеудің техникалық үрдісін дұрыс енгізу

үшін бу шығынын бақылау керек, бұл оның реттелуіне қол жеткізілуін

қамтамасыз етеді. Бұл өз кезегіндегі электр қуатының шығынын төмендетеді.

Құрғақ бу температурасы 150 – 1600С аралығында болуы керек.

Сығымдағыштан шыққан түйіршіктің температурасы 80 – 90 0С – тан аспауы

керек, суыту құдығынан өткеннен кейін қоршаған орта температурасынан кем

дегенде 5 – 10 0С температурадан жоғары болмауы шарт.

Шашыранды құрама жем құрамындағы жоғары температуралық режим

дәндік құрауыштардың құрамындағы крахмалға әсер етеді. Крахмалдың

жабысқақтық температурасы – 800С (құрама жем ылғалдылығы – 17 %),

оңтайлы температура. Түйіршіктеудің технологиялық үрдісі – сығымдау

аумағындағы маңызды фактор, ол оның тиімділігіне әсер етеді, матрицаның

параметріне сәйкес (тесігінің формасы, білік және матрицаның

арақашықтығына) сығымдалатын өнімнің сапасына байланысты болады.

Сығымдағыштың жұмыс тиімділігі білік бетінің жұмыс жағдайына,

біліктер мен матрицалар арасына материалдың түсу бұрышына, шашыранды

құрама жемнің оның каналында болу уақытына, құрама жемдегі матрица мен

білік ара қашықтығы, бу қысымы, біліктің жұмыс беті, өңделген өнімнің жұмыс

бетіндегі білік пен матрицада бөлу бірізділігіне байланысты.

Сығымдау қысымның өлшеміне, электр қуатының меншікті шығынына,

түйіршіктердің мықты болуына матрица ұзындығы мен тесігінің диаметрі

айтарлықтай әсер етеді. Оның диаметрін үлкейту сығымдағыштың қысымын,

сығымдағыштың энергосиымдылық пен түйіршіктің мықтылығын төмендетеді.

Көрсетілген тесік ұзындығы және айтылған көрсеткіштер кері байланыста

болып табылады.

Матрицадағы жалпы тесік саны сығымдағыштың өнімділігіне әсер етеді.

Түйіршікті суыту үрдісі температураны төмендету және одан ылғалды

шығаруға керек. Осы мақсатта аспирацияның сору жүйесі қолданылады. Суық

ауа, түйіршік массасының ішімен өте келе жылынады, дымданады, шаңмен

38

тозаңданады және тазалауға циклонға жөнелтіледі, содан соң атмосфераға

шығарылады.

4,7 мм диаметрдегі түйіршіктің суытылу уақыты 5 – 6 минут, сәйкесінше

7,7 мм үшін 10 минут, 19 мм үшін 18 минут. Түйіршік диаметріне байланысты

салқындатуда өнімге пайдаланылатын ауа мөлшері өзгеріп отырады. Ол келесі

аралықтарда болады.

Кесте 1 – Түйіршік диаметріне байланысты қолданылатын ауа мөлшері

Түйіршік диаметрі, мм Өнімге пайдаланылған ауа мөлшері, м3

4,7 1400 – 1900

7,7 1500 – 1900

9,7 1800 – 2100

12,7 1900 – 2300

19,0 2100 – 2400

Әуе ағынының жылдамдығы 1500 МПа қысымда 0,4 – 0,5 м/сағ болуы

керек.

Түйіршіктеу үрдісі шашыранды құрама жем өндіру технологиялық

үрдісінің жалғасы. Бір зауыттарда құрама жем өндірудің бір тізбегінде болса,

басқаларында типтік немесе жеке жоба бойынша салынған арнайы жеке – дара

цехтарда орналасқан.

Құрама жемді түйіршіктеу келесі негізгі кезеңдерден тұрады:

- Сығымдау алдында шашыранды құрама жемді тексеру (қоспалардан

метал магнитті);

- Сығымдағыш – түйіршіктегіште, араластырғыштағы шашыранды құрама

жемді гидротермиялық өңдеу;

- Сығымдағыш – түйіршіктегіште түйіршікке сығымдау;

- Суыту құдықтарында түйіршікті суыту;

- Түйіршіктен қиыршық алу өндірісі;

- Түйіршікті және қиыршықты тексеру (ұсақ бөліктерден бөлу).

Құс балапандарын азықтандыру үшін түйіршіктердің аса үлкен емес

өлшемі - 2 – 3 мм диаметрі қолданылады. Бұндай түйіршіктерді өндіру

экономикалық түрде тиімді емес, сығымдағыштың өнімділігі төмендейді,

сығымдауда қуатшығыны өседі, ал матрицалар қатардан тез шығып қалады.

Қиыршықты түйіршікті ұнтақтау арқылы алады. Егер түйіршіктеу

цехында 2 сығымдағыш болса, онда қосалқы ұнтақтағышты қоюға болады.

Ұнтақтағышты сатып алу мен орнату шығыны өзін 1 – 2 айда ақтайды.

Түйіршіктен қиыршық алу өте тиімді.

Сығымдау нәтижесінде төмен температурада дайындалған түйіршіктегі

крахмалдың 11 %, ал жоғары температура дайындалған түйіршіктің 20 %

жабысқақтыққа ауысады. Крахмалдың жабысқақтығы кезінде байланыстырғыш

зат түзіліп, ол түйіршіктің беріктігін жақсартады. Түйіршіктеу клетчатка

39

құрылымы мен майды өзгертеді, соның әсерінен олар қарындағы микроағзалар

мен ферменттер үшін қолайлы болады.

Құрама жемді түйіршіктеу фосфор, ақуыз және алмастыру қуатының

қолданылуын жақсартады. Тәжірибелік зерттеулер нәтижесінде түйіршіктеу

кезінде ішін – ара дәрумендер белсенділігінің төмендегені анықталды, бірақ бұл

шығын шашыранды құрама жемді сақтаудағы биологиялық белсенді заттардың

шығынынан жоғары емес.

Көптеген зерттеулер түйіршікті құрама жемнің тиімділігі шашыранды

құрама жеммен салыстырмалы түрде жоғары екендігін дәлелдейді.

БҒЗҚЖИ дерегі бойынша түйіршікті құрама жеммен бройлер

балапандарын азықтандыру олардың салмағының 6,6 % – ға өсуін, азық

шығынының 1центнерге – 16,5 % азайғандығын көрсеткен.

Жұмыртқалайтын тауықтар түйіршікті құрама жемді қабылдаған соң

жұмыртқалағыштығы 13,4 – 17,0 % өскен. 10 жұмыртқаға жұмсалған құрама

жем шығыны 6,9 – 15,6 % төмендеген. Орташа жұмыртқа салмағы 3,9 – 9 % -ға

артқан. Түйіршікті құрама жеммен торайларды азықтандыру жақсы нәтиже

көрсетті. Орташа салмағы 1,7 – 2,4 кг артқан.

Түйіршікті құрама жеммен шошқаларды семірту мен бордақылауда орташа

тәуліктік салмақ 8 – 9 % өссе, тірі салмағы 6 айлығында 90 кг-ға жеткен. Ірі

қара малының төлдерін түйіршікті құрама жеммен азықтандыру малдың

қарқынды 19,7 % өсуіне, әрбір центнерге жұмсалған жем шығынының 16,2 %

азаюына, қосымша өнім алуға жұмсалатын өзіндік шығынның 11 %

төмендеуіне ықпал еткен.

Түйіршікті құрама жемді құс және шошқа шаруашылығында пайдалану

азықтану үрдісін түгелімен механизациялауға мүмкіндік береді, азықтарды

жеке тұтынудан қорғайды [125 – 127].

Осы бағыттағы зерттеу, технологиялық әдіс – айланың дұрыс

қолданылуына, қалдықтардың азықтық құндылығын жоғарылатуға септігін

тигізеді.

Азықтық ұн қалдықтарын тиімді пайдалану жолдары оларды сығымдау,

түйіршіктеу және брикеттеу. Бұл сол азықтық үлестің үстіне, салмағының

көбеюіне, қойманың сиымдылығын дұрыс пайдалануға және түйіршіктеген

ұндарды тасымалдау шығынын азайтуға септігін тигізеді [128, 129].

Су негізіндегі зығыр сығындыларынан түйіршіктелген дәндік қоспа жасау

зерттелінді. Ол үшін әртүрлі қатынастағы 6 нұсқа қарастырылды. Су негізіндегі

зығыр сығындысы 10 – 20%, бидай – 40 – 45%, жүгері – 40 – 45%, бидай кебегі

– 40 – 45% қоспа құрамына енгізілді. Қоспаның ылғалдылығы 15,6...17,0 %

құрады (2-кесте).

Қоспа түйіршіктелді. Зерттеу нәтижелері су негізіндегі сығыр зығындысы

енгізілген түйіршікті қоспаның сапасының жоғары екендігін көрсетті [130 –

132].

40

Кесте 2 – Су негізіндегі зығыр сығындылары бар түйіршіктелген қоспаның

физикалық – механикалық қасиеттері

Көрсеткіштері Қоспа

№1 №2 №3 №4 №5 №5

Ылғалдылық, % 9,1 9,0 9,4 7,6 8,3 6,5

Табиғи құлама

бұрышы, град

38 38 39 40 40 40

Көлемдік салмағы, кг/л 631 615 619 641 678 675

Ісінуі, с 30 30 30 30 30 30

Үгітілгіштігі, % 38 47 51 6 6 9

Әдебиеттердегі ақпараттар бойынша [133 – 137] малдарды жеміс – көкөніс

өндірістерінің қалдықтарымен балғын түрінде азықтандырғанда 25 % құнарлы

бағалы заттарды жоғалтады. Сонымен қатар жеміс – көкөніс қалдықтарын

сақтау және тасымалдау кезінде де қоректік, нәрлілік құндылығы төмендейді.

Сондықтан зерттеушілер балғын қалдықтарды қысқа мерзімде 2 – 4 ай

аралығында пайдалану қажеттігін, консерві зауыттарынан алынған

қалдықтарды кептіріп, құрама жем өндірісіне беру қажеттігін ұсынады.

Бірінші бөлім бойынша қорытынды

Әдебиет деректерін сараптау нәтижесі мынаны көрсетті:

1. Жүзім, қызанақ сығындыларының химиялық құрамы сұрыптарына,

өсірілу аймағына байланысты әртүрлі болады. Жүзім, қызанақ

сығындыларының дәрумендік және минералдық құрамының құрама жем

өндірісінде қолданылып жүрген дәстүрлі дәндік дақылдардан бай екендігі

анықталды.

2. Украина, Ресей және шетелде жеміс – көкөніс өндірістерінің қалдық

өнімдерінің кептіру, ұнтақтау арқылы алынған ұндары құрама жем өндірісінде,

мал азығында кең қолданылады және құсты, малды азықтандыруда басының

сақталуына, қосымша өнім алынуына ықпал етеді.

3. Елімізде өндірілетін құрама жемде жеміс – көкөніс өндірісінің қалдық

өнімдері кең қолданылмайды, өйткені балғын сығындылардың құрамында 50 %

ылғал болғандықтан, олар тез ашып, көгереді, кептіруді қажет етеді, қоқысқа

айналып, қоршаған ортаның экологиялық жағдайын бұзады.

Республикамыздың әр жерінде жеміс-көкөніс қалдықтарын өңдейтін

шағын цехтар жұмыс істейді, алайда олар өңдеу уақыты мерзімдік аз уақытта

жүретіндіктен, жұмыстарын тоқтатып, тез жабылып жатады, сондықтан бұл

қалдықтар құрама жем зауыттарында жүйелі түрде қолданылмайды.

4. Әдебиет деректері бойынша бұндай қалдық өнімдердің сапасын

жақсарту үшін кептіру, түйіршіктеу тәсілдері қолданылады.

41

2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ

2.1 Зерттеуді жүргізуді ұйымдастыру

Қойылған мақсаттарға сәйкес жұмыстың бағдарламасы қарастыратын

зерттеулер:

– өсімдік шаруашылығының жанама өнімдері: жүзім сығындысы және

қызанақ сығындысының жемдік ұндары, құрғақ картоп қалдығының жемдік

ұны, бидай тұқымдық бүршігі, жүгері тұқымдық бүршігі мен глютені және

минералды шикізат – жемдік шунгиттің химиялық құрамы мен физикалық –

технологиялық қасиеттерін анықтау;

– жеміс – жидек (жүзім сығындысы, қызанақ сығындысы) және көкөніс

өнімдерінің қалдық өнімі (картоп өндірісінің қалдығы) мен жемдік шунгиттің

химиялық құрамы мен физикалық – технологиялық қасиеттерін зерттеу;

– жеміс – көкөніс өнімдерінің қалдық өнімдері негізінде ауыл

шаруашылығы малдарына арналған жемдік қоспаның ғылыми – негізделген

рецептерін жасау;

– жемдік қоспа құрауыштарын дайындаудың технологиялық режимдерін

(ұнтақтау, мөлшерлеу, араластыру) анықтау;

– жеміс – көкөніс өнімдерінің қалдық өнімдерінен жасалған жемдік

қоспаны түйіршіктеудің оңтайлы режимдерін анықтау;

– жеміс – көкөніс өнімдерінің қалдық өнімдері негізінде түйіршіктелген

жемдік қоспа өндірудің технологиясын жасау;

– түйіршіктелген жемдік қоспаның сақтау мерзімін анықтау;

– түйіршіктелген жемдік қоспаны құрама жемге енгізу рецептерін жасау;

– жемдік қоспа енгізілген құрама жемнің тиімділігін сауын сиырлар

азығында сынау;

– жүзім сығындысы негізіндегі құрама жемнің тиімділігін ет бағытындағы

балапандар азығында сынау.

Зерттеуді жүргізу сызбасы 1 – суретте берілген.

42

Сурет 1 – Зерттеуді жүргізу сызбасы

43

Эксперименттік зерттеулер Алматы технологиялық универиситетінің

«Астық өнімдері және өңдеу өндірістерінің технологиясы» кафедрасының

зертханасында, Қазақ қайта өңдеу және тамақ өнеркәсібі ғылыми – зерттеу

институтының зертханасында, «Алатау – Құс» ЖШС, «Байсерке Агро» ЖШС

жүргізілді.

Құрама жемнің рецебін жасау үшін Қазақстандағы құрама жем

өнеркәсібінде қолданылатын жемдік өнімдер туралы ұсыныстар, рецептерді

есептеу туралы әдістемелік нұсқаулар қолданылды.

2.2 Зерттеудің әдістері

2.2.1 Зерттеудің физикалық – химиялық әдістері

Жемдік қоспаны дайындау үшін мына шикізаттар қолданылды: жүзім

сығындысының жемдік ұны, қызанақ өнімдері сығындысының жемдік ұны,

құрғақ картоп қалдығының жемдік ұны, бидай тұқымдық бүршігі, жүгері

тұқымдық бүршігі, жүгері глютені, жемдік шунгит, ас тұзы және жемдік бор.

Материалдардың физика – технологиялық қасиеттері қолданылып жүрген

әдістемелер бойынша анықталды:

Сынама алу МемСТ 13496.0 – 80 [138] бойынша жүргізілді.

Көлемдік салмақ пен табиғи құлама бұрыш МемСТ 28254 – 89 сәйкес [139]

анықталды.

Әдістің мәні бірлік көлемдегі өнім массасын өлшеуге арналған.

Қолданылатын жабдық – құлайтын жүгі бар литрлік пурка. Табиғи құлама

бұрышты анықтау сусымалы материал бөлшегінің сыйымдылыққа бос құйылуы

негізіндегі түзілген конус пен негіз арасындағы бұрышты өлшеуге негізделген.

Құрауыштардың ылғалдылығы МемСТ 13496.3 – 92 (ИСО 6496 – 83) [140]

сәйкес анықталды. Әдістің мәні кептіруге дейінгі және кептіруден кейінгі

өлшем массасындағы айырмашылықты анықтау және ылғалдың кемуінің

массалық үлесін кептіруге дейінгі зерттелетін өнім массасына қатысты есептеу

және оны пайызбен белгілеуге арналған.

Ылғалдың массалық үлесін, % мына формуламен анықтайды:

(2.1)

мұндағы: m1 – кептіруге дейінгі өлшем салынған бюкстің салмағы, г;

m2 – кептіруден кейінгі өлшем салынған бюкстің салмағы, г.

Құрауыштардың ірілігі МемСТ 13496.8 – 72 сәйкес [141] анықталды.

Әдістің мәні құрама жем өлшемін белгілі өлшемдегі саңылауы бар електе елеп,

ондағы қалдықтарды өлшеуге негізделген.

100 г құрама жем өлшемін саңылауының өлшемінің кему реті бойынша

жоғарыдан төмен қарай орналасқан. Елек қабатынан тұратын елегіш –

анализаторда 5 минут елейді. Әр електегі қалған қалдық өлшеніп, ірілік модулі

(мм) мына формула бойынша анықталады:

44

(2.2)

мұндағы: Р0 – анализатордың жинақтаушы түбіндегі қалдық, мм;

Р1, Р2, Р3 – саңылауының Ø 1,2 және 3 мм електердегі қалдық, г.

Шикі протеин Къельдаль әдісімен МемСТ 51417 – 99 (5983 – 97) [142]

анықталды. Әдіс зерттелетін өнімді жандырған кезде бөлінетін азот мөлшерін

анықтап, оны ақуызға қайтадан есептеуге негізделген. Шикі протеин деп азық

құрамындағы барлық азотты заттар жиынтығын айтады, ол азотты 6,25

коэффициентіне көбейту арқылы анықталады.

Шикі май мөлшерін анықтау МемСТ 13496.15 – 97 [143] бойынша

сынаманы Сокслет аппаратында диэтил эфирімен экстракциялау арқылы шикі

майды бөліп алуға негізделген.

Шикі күл мөлшері МемСТ Р51418 – 99. (ИСО 5985 – 78) [144, 145] бойынша

сынаманы 450 0С температурада жағу арқылы анықталды. Бұл көрсеткіш

сынаманы жаққаннан кейінгі қалған күлдегі минералды заттардың мөлшерін

көрсетеді.

Азотсыз экстрактивтік заттар мөлшері 100 – ден су, шикі протеин, шикі

май, шикі клетчатка мен шикі күлдің пайыздық мөлшерінің қосындысын шегеру

арқылы есептелді.

Клетчатканы анықтау МемСТ 52839 – 2007 сәйкес [146] сәйкес жүргізілді.

Әдістің мәні: зерттелетін өнім құрамына кіретін әртүрлі химиялық

қосылыстардың сірке және азот қышқылдарының қоспасының әсерінен тотығу,

бұзылу және еруі жүреді.

Бұл жағдайда клетчатка ерімейді, сүзіліп, өлшенеді. Клетчатканың

массалық үлесі Х, % мына формуламен есептелінді:

(2.3)

мұндағы: т1 – бюкстегі клетчаткасы бар фильтрдің массасы, г;

т2 – бюкстегі кептірілген бос фильтрдің массасы, г;

т1 – өлшем массасы, г.

Ас тұзын анықтау әдісі МемСТ 13496.1 – 98 (ИСО 6495 – 80) [147]

бойынша жүргізілді. Әдістің мәні: азотқышқылды күмістің артық мөлшерін

роданистік калий немесе аммоний ертіндісімен 30 с бойы тұрақты қызыл –

қоңыр түске келгенше титрлеу.

Ас тұзының (хлорлы натрий) Х массалық үлесі пайызбен белгіленіп, мына

формула бойынша есептеледі:

(2.4)

мұндағы: 5,85 – хлорлы натрийдің пайыздық мөлшерін көрсететін коэффициент;

45

Н – роданисті калий ертіндісінің нормалдығы;

V0 – бақылау сынамасында қолданылған родонисті калий ертіндісінің

көлемі, мл;

V1 – өнімді талдауда қолданылған роданисті калий ертіндісінің көлемі, мл; m

– өнімнің массасы, г.

Уытты элементтер мөлшері 30692 – 2000. [148] азық, құрама жем, құрама

жем шикізаттарындағы мыс, қорғасын, мырыш пен кадмийді анықтаудың

атомдық – адсорбциялық әдісіне сәйкес жүргізілді.

Зерттелетін әдіс өнімнің және ерітіндінің күлінің ерітіндісіне салғанда

түзілетін отта түзілетін металдың бос атомының резонансты сәулесінің сіңуін

анықталатын металдың белгілі массалық концентрациясымен салыстыруға

негізделген.

Тигелге 10 – 20 г зерттелетін сынама үлгісін орналастырады (ол

зерттелетін өнімнің анықталатын мазмұнына байланысты), үшінші ондық

орынға дейінгі салмақтағы нәтижелері өлшеніп, жазылуы керек. Өнімді

астыңғы қабатына ауа кіруі үшін тигелге нығыздамай салады. Тигелдегі өнімді

суық муфелді пешке салып, оның температурасын 250 – 3000С (түтін

шыққанға дейін) көтереді. Сонымен бірге өнімді электр пешінде, газ

қыздырғыштарында тұтанып кетпегенге дейін күйдіруге болады. Түтін бөлінуі

біткен соң, муфель пешінің температурасын (525 ± 25) 0С – қа жеткізеді. 4 – 5

сағат аралығында күйдіру жүргізіледі. Күйіп кеткен бөлшектерінің болмауы,

күлінің біртекті ақсұр түсті болуы ол сынаманың толық қүлденуі болып

табылады.

Тигелдегі күлді бірінші сол муфел пешінде, содан кейін зертханалық

столда суытады. Күлді дистилденген суды тамызу арқылы сулайды, оған

дистилденген сумен 1 : 1 мөлшерде қосылған 5 см3 тұз қышқылын қосады.

Тигелді қайнап тұрған су моншасына салады немесе шашыратпай қыздыру

электр пешінде ылғалды жағдайға келгенше булайды.

Бюреткамен немесе мөлшерлегішпен тигелге 10 – 15 см3 дистилденген

сумен 1 : 1 мөлшерде араласқан азот қышқылының ерітіндісін құяды. Тигелді

әйнекпен жауып эелктр пешінде қайнағанға дейін қыздырады немесе су

моншасына 30 минутқа салады.Суытылған күл ерітіндісін сиымдылығы 50 см3

көлемді колбаға қағаз сүзгі арқылы сүзеді.

Ақуыз гидролизатындағы аминқышқылдарының мөлшерін аминқышқылы –

ның белгісіз мөлшері бойынша алынған ерітіндідегі және оның белгілі мөлшері

бойынша зерттелетін диапазонның ортасына сәйкес келетін аттестацияланатын

қоспаны салыстыру арқылы өлшейді.

2.2.2 Зерттеудің биохимиялық әдістері

Еритін (қант) және тез ыдырайтын көмірсулар (крахмал) мөлшерін

МемСТ 26176 – 91 сәйкес [149] антрон реактивімен анықтау.

Әдістің мәні өнімнен 50 – 60 0 С температурада дистилденген сумен еритін

көмірсуларды (қант) экстракциялау, ары қарай қалдықта тез ыдырайтын

көмірсуларды 1 % – дық күкірт қышқылымен гидролиздеу, қант экстрактісі мен

46

гидролизатын дегидратациялау, ерітіндіні антронов реактивімен бояу,

ерітіндінің оптикалық тығыздығын фотометриялау арқылы анықтау.

Еритін көмірсулардың (қанттың) массалық үлесін (Х) мына формуламен

анықтайды:

(2.5)

мұндағы: m – градуирленген график бойынша анықталған 2 см3 сығындыда

(экстрактіде) сақталатын қант мөлшері, мг;

V – тұнбаған бастапқы сығындының көлемі, см3;

V1 – тұнған сығындыныңың көлемі, см3 (100 см

3);

V2 – тазартуға алған бастапқы сығындының көлемі, см3;

2 – бояуға алған тазартылған сығындыныңың көлемі, см3;

m1 – өлшемнің массасы, мг;

100 – пайызға қайта есептеу коэффициенті.

Тез ыдырайтын көмірсулардың (крахмалдың) массалық үлесі (Х1) пайызбен

мына формуламен анықталады:

(2.6)

мұндағы: m – градуирленген график бойынша анықталған 2 см3

гидролизатта

сақталатын қант мөлшері, мг;

V – тазартылмаған бастапқы гидролизаттың көлемі, см3 ;

V1 – тазартылған гидролизаттың көлемі, см3;

V2 – тазартуға алған бастапқы гидролизаттың көлемі, см3;

2 – бояуға алған тазартылған гидролизаттың көлемі, см3;

m1 – өлшемнің массасы, мг;

100 – пайызға қайта есептеу коэффициенті;

0,9 – еритін көмірсулардың (қанттың) массалық үлесін тез ыдырайтын

көмірсулардың (крахмалдың) массалық үлесіне қайта есептеу коэффициенті.

2.2.3 Өнімнің сақтау кезіндегі сапа көрсеткіштерінің өзгеруін зерттеу

Түйіршіктелген үлгілерді сақтау ауаның салыстырмалы ылғалдығы 60 –

80,5 % болғанда және қоршаған ортаның температурасы + 10 ± 00

С болғанда

жүргізілді.

Сақтау кезінде ай сайын ылғалдылық, қышқылдық, қышқылдық саны,

асқын тотық саны, микробиологиялық көрсеткіштері анықталып тұрды.

Қышқылдықты анықтау. МемСТ 13449.12 – 98 сәйкес [150] бойынша

жүргізілді. Әдістің мәні: құрама жем шикізатының сынамасын натрий

гидрототығының ертіндісімен сулы сорып (вытяжка) рН – метриялық титрлеуді,

ары қарай титрлеуге жұмсалған сілті көлемі бойынша жалпы қышқылдықты

есептеп, Нейман градусымен белгілеу қарастырылады.

47

Құрама жем шикізаттарының жалпы қышқылдығы Нейман градусымен

белгіленіп, мына формула бойынша анықталады:

(2.7)

мұндағы: 4 – 100 г өнімге есептелген коэффициент;

V – титрлеуге кеткен натрий гидрототығы ертіндісінің көлемі, см3;

К – натрий гидрототығының ертіндісі бойынша түзету коэффициенті.

Майдың асқын тотық санын анықтау МемСТ 13496.18 – 85 сәйкес [151]

жүргізілді.

2.2.4 Өнімдердің ылғал сіңіргіштік қасиеттерін зерттеу

Түйіршіктелген өнімнің ауадан ылғал сіңіргіштік қасиеттерін зерттеу үшін

тепе – теңдік ылғалдықты анықтаудың тензиметриялық әдісі МемСТ Р 51899 –

2002 [152] қолданылды. Өнімнің тепе – тиеңдік ылғалдығын анықтау үшін 5 г

зерттелетін өнім сынамасын бюксқа салып әртүрлі ауаның салыстырмалы

ылғалдығындағы эксикаторға қояды.

Ауаның белгілі салыстырмалы ылғалдығын орнату үшін эксикаторға 1 – 2 л

күкірт қышқылының белгілі концентрациясы құйылады. Эксикаторлардағы

ауаның салыстырмалы ылғалдылықтары 40 – тан 100 % дейін болды. Тәжірибені

үнемі белгілі бір температурада қатар 2 – 3 сынамаға жұргізіледі.

Әр тәуліктен кейін бюкс сынамамен бірге аналитикалық таразыда өлшеніп

тұрды. Әр өлшеулер өнім сынамасының су сіңіру мөлшерін анықтауға

мүмкіндік берді. Зерттеу өнімдердің тұрақты массасы орнағанға дейін, яғни

сынамадағы тепе – теңдік ылғалдылықтың орнауына дейін жүргізілді.

Микрофлора мөлшері МемСТ Р 51426 – 99 (ИСО 6887 – 83) [153] арқылы

анықталды.

Азықтардың микроорганизмдермен және спора – түзуші бактериялармен

ластануын анықтау үшін егу (посев) әдісі қолданылды. Егу – зерттелетін

материал бөлігін стерильденген қоректік ортаға егу. Талдау төрт кезеңнен

тұрады:

– алынған сынамалардан жуу арқылы разведение дайындау;

– стандартты қоректік ортада (бактерияны анықтау үшін – Петри

чашкасында етті – пептонды агарда, ал саңырауқұлақтарды анықтау үшін –

сусло – агарда, бацилл спорасын анықтау үшін аралас қоректік ортада өсіру);

– еккендерді өсіру бактерия үшін 24 – 28 сағат, саңырауқұлақтар үшін 30 0

С және 25 0 С термостаттарда 72 – 80 сағат өсіру;

– өскен бағандарды санау. Тығыз ортада әр тірі клетка себу кезінде

колония түзейді деп есептелінеді.

Минералды шикізаттың көпқұрамды автоматты эмиссиялық сандық

спектралдық талдауы [154].

Әдістеме тау жыныстары, рудалар мен минералдағы 28 элемент –

қоспаларды анықтауға арналған. Әдіс мәнісі ауыспалы ток доғасында екі

бұрышты электордар аймағынан алынған буферлі қоспамен бірге зерттеліп

48

отырған үлгінің булануында, спектралды сызықтардың қарқындылығын және

сол бойынша фототаспада элементтер құрамын анықтау болып отыр. Анализді

салыстыру үлгілері бойынша: қоспаның стандартты үлгілерінің мәндерімен

құрылған тұрақты градуирлі график бойынша жүргізеді. Ірілігі 0,07 мм

анализденетін үлгінің 1,0 – 1,5 г сынамасын № 3 фарфорлы тигельге

орналастырады да, хромды емес сымнан жасалған арнайы қондырғыға қояды.

Тигельді қондырғымен суық муфель пешіне орналастырады, температурасын

550 0С – қа дейін көтеріп, органикалық заттары мен гигроскопиялық ылғалдығы

жойылғанша 3 сағ. бойына ұстайды.

Дайындалған үлгіден 0,030 г сынаманы 0,090 г буферлі қоспамен жақсылап

біртекті қоспа алынғанға дейін араластырады.

Алынған қоспамен екі бұрышты электродтарды толтырады және диаметрі

1,5 мм болат стерженьмен қоспаны тығыздайды. Толтырылған электродтарды

қондырғыға ұяшықпен орналастырады және спектрограмма алғанға дейін 90 –

1000С – қа қыздырылған кептіргіш шкафқа 45 – 60 мин кептіруге қояды.

ДФС – 8 спектрографының көмегімен 282,5 – 336,0 Нм ауданында спектр

алады.

2.2.5 Жемдік өнімдерді түйіршіктеудің тәжірибелік зерттеулерін жүргізу

әдістемелері

Өнімдерді түйіршіктеуде өңдеу былай жүргізіледі: өнімдерді алдымен

қажетті ылғалдылыққа дейін ылғалдап, ылғал шикізаттың көлеміне біркелкі

таралуы үшін 4 – 6 сағат бөктірілді.

Жемдік өнімдерді қажетті ылғалдыққа дейін ылғалдау үшін оған қосатын

қажетті су мөлшері мына формуламен [155] анықталды:

(2.8)

мұндағы: Gсу – судың қажетті мөлшері, мл

m – азық өлшемінің ылғалданатын массасы

W0 – азықтың бастапқы ылғалдығы, %

W – қажетті ылғалдылық, %.

2.2.6 Тәжірибелік мәліметтерді математикалық өңдеу

Зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеуде қолданбалы бағдарлама пакеті

Statistika 10,0 қолданылды.

Тәжірибені қайталау саны n, белгілі бір дәрежеде сенімділік беретін р(х)

мүмкіндігіне тең барлық жиынтықтардың орташа шамасынан бойынша

ауытқитын мөлшері бойынша мына формуламен анықталды:

(2.9)

49

мұндағы: u – коэффициенті р(х)=0,95 болжамдығы бойынша 1,96 тең болғанда

вариация коэффициенті мына формуламен анықталды:

(2.10)

мұндағы: – орташа арифметикалық шама;

(2.11)

мұндағы: n – нұсқа саны.

Сенімділік қатесі Е Стьюдент шамасын қолдану арқылы маңыздылық

деңгейі мен бос дәреже санына байланысты кестеден алынады:

(2.12)

2.2.7 Жемдік қоспа құрауыштарын екісатылы ұнтақтауды зерттеу

әдістемесі

Тәжірибені жүргізу кезінде электр торабының кернеуі, қолданылатын тоқ

пен қолданылатын қуат К505 өлшеу құралдарының көмегімен бақыланды.

Қолданылған электр қуатының шығыны СА4У – И672М үшфазалы

есептеуіштің көмегімен анықталды.Электр қуатының шығынын дәл анықтау

үшін есептеуіштің дискісін тең 29 бөлікке (айналымы бойынша ұзындығын 1

см – ден бөлдік) бөлдік. Дискінің айналымының саны 450, бір бөлігіндегі 1 кВт

0,766х10 – 4

кВт ∙ сағ. тең. Ұнтақтау уақыты секундомер арқылы анықталды.

Ұнтақтаудың басталуы ұнтақтағышқа өнімді төккен кезден басталды, ал

аяқталуын ұнтақтағышты өшірген кезі болып қабылданды. Алынған мәліметтер

құрама жем шикізаттарын өңдеу: ұнтақтау, түйіршіктеу, экструдерде өңдеуде 1

т өнімге кететін электр қуатының шығынын мына формуламен анықтауға

болады.

; кВт·сағ/т (2.13)

мұндағы: Эж – сынаманы ұнтақтауға жұмсалған жұмыс электр қуатының

шығыны, 10 – 4

кВт∙сағ;

Эб – жүктемесіз бос жұмыс істегендегі жұмсалған электр қуатының

шығыны, 10 – 4

кВт∙сағ;

Р – өңделетін сынама мөлшері, г;

100 – кВт∙сағ/т қайтадан есептеу коэффициенті[156].

Бір кезеңді ұнтақтау бойынша жүктемесіз жұмыс істегендегі жұмсалған

электр қуатының шығыны есептеуіштің үш айналымындағы уақыты бойынша

мына формуламен анықталды:

50

кВт·сағ/т (2.14)

мұндағы: t – өлшемнің ұнтақтағышта ұнтақталу уақыты, с;

t3 – есептеуіш дискісінің үш айналымындағы уақыт, с;

3 – есептеуіш дискісінің айналымының саны;

450 – 1кВт∙сағ – тағы есептеуіш дискісіндегі айналым саны[156].

Тәжірибе барысында белгілі уақыт аралығында (15 секунд) ваттметр мен

амперметрдің көрсетулері жазылып тұрды.

Ұнтақтауға арналған қоспалар АД – 500 – 2к мөлшерлегіші мен А 9 – ДСГ

– 0,5 үлестік араластырғышы арқылы дайындалды. Тәжірибені жүргізгенде

ұнтақтау уақытын секундомер бойынша, қолданылған ток Ц4502

токөлшегішпен анықталды.Тәжірибе былай жүргізілді:

Алдымен жапқышы жабық тұрған қорапқа ұнтақталатын нұсқаны салып,

жапқышты біртіндеп ашу арқылы электрқозғалтқышының кернеуін анықталды,

ол номинальды мөлшерге (50…60А) жуық болды. Сынама ұнтақталғаннан

кейін ол жапқышы ашық ұнтақтағыш астындағы қорапқа түседі. Ұнтақтаудың

басталу уақытына токтың өсе бастау кезі (аспаптың тілінің бірден жоғары

көтерілуі) алынды, ал аяқталуы – электрқозғалтқышының жүктемесінің

төмендеуі (аспап тілінің төмен құлауы).

Алынған нәтижелер бойынша 1 т ұнтақталатын өнімге жұмсалатын электр

қуатының шығыны есептелді:

; кВт·сағ (2.15)

мұндағы: 0,38 – электр желісіндегі кернеу, кВ;

I- қолданылатын ток, А;

√3 – есептеу формуласының коэффициенті;

0,9 – cosφ;

t – ұнтақтау уақыты,с;

3600 – сағатты секундқа есептеу коэффициенті;

Р – ұнтақталатын өнімнің салмағы, т [156].

Екікезеңді ұнтақтаудың электр шығыны бірінші және екінші кезеңдердегі

элект қуатының шығынын қосу арқылы есептелді.

Ұнтақталған өнімдердің гранулометриялық құрамы електік талдау әдісімен

зертханалық рассевке 5, 3, 2 және 1 мм електер қою арқылы анықталды. Електік

талдау мәліметтері бойынша ірілік модулі анықталды.

Екінші бөлім бойынша қорытынды

Жемдік қоспаны дайындау үшін мына шикізаттар қолданылды: жүзім

сығындысының жемдік ұны, қызанақ өнімдері сығындысының жемдік ұны,

51

құрғақ картоп қалдығының жемдік ұны, бидай тұқымдық бүршігі, жүгері

тұқымдық бүршігі, жүгері глютені, жемдік шунгит, ас тұзы және жемдік бор.

Қойылған мақсаттарға сәйкес зерттеуді жүргізу ұйымдастырылып, зерттеу

әдістері қарастырылды.

Құрауыштардың химиялық құрамы, физика – технологиялық қасиеттері

қолданылып жүрген әдістемелер бойынша анықталды. Өсімдік

шаруашылығының жанама өнімдері негізінде құрама жемнің технологиялық

сызбасы жасалды.

52

3 ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖАНАМА ӨНІМДЕРІНІҢ

ҚАСИЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ

3.1 Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің химиялық құрамы,

физикалық – технологиялық қасиеттерін зерттеу

Жеміс – көкөніс өнімдерінен тағамдық өнімдер алуда көптеген қалдықтар

түзіледі. Мысалы, шарап зауытында шарап алғаннан кейін жүзім сығындысы,

сусындар жасауда әртүрлі жеміс қалдықтары: алма, қызанақ және т.б.,

картоптан тамақтық өнімдер жасауда картоп қалдықтары алынады.

Бұл өнімдер жемдік құндылыққа ие, өйткені дәрумендер мен

микроэлементтердің бай көзі болып табылады, мал азығының рационында

қолданылады. Бұл өнімдерді пайдалану бірталай қиындықтарды туғызады.

Мысалы: жүзім сығындысы және қызанақ сығындысы тез ащып кетеді, нашар

тасымалданады; картоп сығындысы жабысқақтау болады, қоректілігі төмен,

күлділігі жоғары болады, ылғалдылықтары жоғары болғандықтан бұл өнімдер

микроағзалардың дамуына қоректік орта болып табылып, сасып, қоршаған

ортаны ластайды.

Тиімді өңдеу тәсілдерін: кептіру, түйіршіктеу, ұнтақтауды қолданып бұл

өнімдердің жемдік құндылығын жақсартып, ысырапсыз қолдануға болады.

Алайда отандық кәсіпорындар: жүзім зауыты, жеміс – көкөніс

комбинаттарында бұл қалдық өнімдер қолданылмай, ысырап болады.

Сондықтан зерттеу нысаны ретінде Алматы облысындағы «Саперави»

және «Каберне Совиньон» жүзім сұрыптарының қалдықтарын өңдейтін «Голд

Продукт» АҚ – нан кепкен жүзім сығындысының ұны, кепкен қызанақ

сығындысының ұны және Есік чипсы жасайтын зауытынан картоп қалдықтары

алынды.

Жемдік қоспаның қоректілігін жоғарылату үшін «АзияАгроФуд» АҚ

(Чемолган станциясы) шығаратын бидай және жүгері тұқымдық бүршіктері,

жүгері глютені қолданылды.

Жүгері глютені – жүгеріден крахмалды бөліп алғандағы қалған қалдық

өнімдер, оның ішінде мезга, глютен, күнжарасы бар, оларды құрғақ күйде

алады. Жүгері жемдік өнімі протеин мен минералды заттарға бай, құрама жем

өндірісінде қолданылады.

Жүгері тұқымдық бүршігі жүгері майын алуға арналған өнім, сонымен

қатар құрама жем өндірісінде де қолданылады. Құрауыштардың физикалық –

технологиялық қасиеттері: ылағлдылығы, көлемдік салмағы, табиғи құлама

бұрышы, бөлшегінің орташа өлшемі, қышқылдылығы зерттелінді (3 – кесте).

53

Кесте 3 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің физикалық –

технологиялық қасиеттері

Көрсеткіштер

Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдері жүзім

сығын-дысы-ның

жемдік ұны

қызанақ өнімдері қалдық-

тары- ның

жемдік ұны

құрғақ картоп

қалдығы- ның

жемдік ұны

бидай тұқым-

дық бүршігі

жүгері тұқым-

дық бүр- шігі

глю-тені

Ылғалдылығы, %

9,82 9,77 6,22 11,20 11,74 10,76

Табиғи құлама бұрышы, град

43

43

41

41

42

42

Көлемдік салмағы, кг/м

3

410 420 480 510 500 520

Бөлшегінің орташа өлшемі, мм

2,32

2,02

1,76

2,02

1,98

1,96

Жабысқақтығы жабыспайды Қышқылдылығы,

0Н

5,2 6,4 4,2 4,4 5,0 4,4

3 – кесте мәліметтерінен, өсімдік өнімдерінің қалдық өнімдерінің

физикалық – технологиялық қасиеттерінің нашар екендігі, жүзім

сығындысының көлемдік салмағының аздығы, ал бөлшегінің орташа өлшемінің

жоғары екендігі көрінеді, сонымен қатар жемдік қоспа құрауыштарымен

салыстырғанда қызанақ қалдықтарының физикалық – технологиялық

қасиеттерінің нашарлығы байқалды, (2 – суретте) қызанақ қалдығы ұнының

қышқылдығы 4 – 6 тәулікте сақтаудан кейін 18 – 22 % – ға жоғарылады.

Сурет 2 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің қышқылдылығы, 0Н

54

Соңғы кезде елімізде бай кен орны бар, мал, құс организміне қажетті

минералды заттарды (кальций, калий, кремний, темір, марганец, мырыш және

т.б.) сақтайтын, ион алмасушылық және бактерицидтік қасиеттері бар табиғи

минералдар: цеолит пен шунгитке деген қызығушылық тууда.

ҚазҰАУ ғалымы Н.Сарсенбаеваның Алматы облысы Көксу кен орнынан

шыққан шунгитті мал, құс азығына пайдалану үшін жүргізген ветеринарлық –

санитарлық сараптамасы бұл минералдың зарарлығы жоқ, жем қоспасы ретінде

мал, құс азығында, ветеринарияда қолдануға болатындығын дәлелдеген [8, с.

17].

Табиғи шунгитті құрама жем құрамында мал, құс азығында қолданудың

тиімділігі көптеген отандық және Ресейлік ғалымдардың еңбектерінде [157,

158] табиғи шунгитті құрама жем құрамында қолданудың оның физикалық –

технологиялық қасиеттерін жақсартып қана қоймай, мал, құс өнімділігінің

жоғарылауына ықпал ететінін көрсеткен.

Шунгиттің бай кен орны Алматы облысында Көксу кен орнында, 2002

жылы бұл жерде шунгит шикізатын өңдейтін зауыт іске қосылған.

1,0 мм – ге дейінгі іріліктегі шунгит сынамасы Көксу зауытынан алынды.

Көксу шунгитінің құрамы, %: CaO – 6,0; MgO – 2,0; Fe2O3 – 6,0 %; Al2O3 – 10,0;

SiO2 > 60,0; Na2O – 0,3; K2O – 2,0; Co – 0,002; Zn – 0,08; Cu – 0,015; P – 0,15; Mn

– 0,20; Cорг – 10,0. Шунгит құрамында ауыр металдар мен радионуклидтер

мөлшері ауыл шаруашылығы малдарының азығына қосуға болатын нормадан

аспайды (Қосымша А) [159, 160, 161].

Сондықтан Көксу кен орнынан алынған шунгитті жем қоспасының

құрамында қолдану зерттелінді. Жемдік шунгиттің құрамында макро және

микроэлементтер бар, бұл жемді минералды элементтермен толықтырады.

Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өңдеудегі жанама өнімдердің химиялық

құрамы 4 – кестеде (3 – ші суретте) берілген.

Кесте 4 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің химиялық құрамы

Көрсеткіштер

Жүзім

сығын-

дысы-

ның

жемдік

ұны

Қызанақ

өнімдері

қалдық-

тарының

жемдік

ұны

Құрғақ

картоп

қалдығы-

ның

жемдік

ұны

Бидай

тұқым-

дық

бүршігі

Жүгері

тұқы

м-

ды

қ б

үрш

ігі

глю

тен

і

Шикі протеин, % 9,82 19,77 6,22 12,20 14,74 61,76

Шикі май, % 2,12 2,02 1,14 4,12 3,84 2,78

Шикі клетчатка,

%

17,80 13,72 12,64 8,74 7,82 7,02

Шикі күл, % 4,9 3,0 4,1 5,6 5,0 3,2

Жалпы қант

мөлшері, %

26,40

19,30

21,20

3,32

4,10

5,02

Алмасу қуаты,

МДж/кг

9,30

8,24

7,72

10,02

9,78

11,74

55

4 – ші кесте мәліметтері бойынша өсімдік шаруашылығы өнімдерін

өңдеудегі жанама өнімдерде құрама жем шикізаттарының жемдік құндылығын

бағалайтын қоректік заттар: жүзім сығындысы ұнында ақуыз – 9,82 %, қызанақ

қалдықтары ұнында – 19,77 %, құрғақ картоп қалдығының ұнында – 6,22 %, ал,

ақуыздың көп мөлшері – жүгері глютенінде – 61,76 % сақталады. Ал клетчатка

мөлшері жүзім сығындысында көп – 17,8 % сақталады (Қосымша Б).

Сурет 3 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің химиялық құрамы

Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдерінің құрамындағы маңызды

аминқышқылдарының мөлшері 5 – кестеде берілген.

Кесте 5 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің аминқышқылдық құрамы,

г/кг

Аминқыш

қылдары

Дәнді

дақылдар

Жүзім

сығын

дысы

ның

жемдік

ұны

Қызанақ

өнімдері

қалдық –

тарының

жемдік

ұны

Құрғақ

картоп

қалдығы

ның

жемдік

ұны

Бидай

тұқым

дық

бүршігі

Жүгері

би

дай

жү

гері

тұқы

мд

ық

бүр

шіг

і

глю

тен

і

1 2 3 4 5 6 7 8 9

лизин 3,0 2,4 3,7 1,4 0,42 14,6 5,2 6,0

метионин 1,6 1,6 0,61 0,31 0,16 7,6 2,3 4,2

триптофан 1,5 0,6 6,82 2,88 0,16 2,1 2,0 0,9

56

5 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Аргинин 5,5 3,6 4,8 1,6 0,11 14,4 8,1 1,0

треонин 3,0 2,7 6,4 2,6 0,09 8,7 4,0 8,3

гистидин 1,9 2,4 2,0 1,6 0,3 2,1 2,9 1,7

изолейцин 3,6 3,5 2,8 2,7 0,9 3,0 3,6 2,0

фенилаланин 5,1 4,5 3,9 4,1 0,1 4,1 5,4 2,6

цистин 1,7 1,7 0,63 0,21 0,15 0,7 1,9 5,2

Дәнді дақылдар: бидай мен жүгерінің құрамындағы аминқышқылдарының мөлшері анықтама кітаптарынан [162, 163] алынды.

5 – кесте көрсеткіштері бойынша жүзім сығындысының ұны лизинді бидайдан 1,2 ал жүгеріден 1,5 есе көп сақтайды, ал триптофанды жүзім сығындысы бидайдан 4,5 есе, жүгеріден 11,3 есе, ал қызанақ сығындысының ұны бидайдан 1,9, жүгеріден 4,8 есе көп сақтайды, треонинді сақтауы бойынша жүзім сығындысының ұны бидайдан 2,1, жүгеріден 2,3 есе жоғары (Қосымша В).

Сурет 4 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің аминқышқылдық құрамы,

г/кг бидай және жүгерімен салыстырмалы түрде

57

Бидай тұқымдық бүршігі, жүгері тұқымдық бүршігі мен глютені лизин,

метионин, триптофан және треонинді бидай, жүгеріден 2 – 3 есе көп сақтайды.

Жүзім, қызанақ сығындыларының ұндары сонымен қатар минералды

заттар мен биологиялық белсенді заттарға бай (кестелер 6,7).

Кесте 6 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің минералдық құрамы, г/кг

Құрамы

Дәнді дақылдар Жүзім

сығынды

сының

жемдік

ұны

Қызанақ

өнімдері

қалдық –

тарының

жемдік

ұны

Құрғақ

картоп

қалды-

ғының

жемдік

ұны

Бидай

тұқым-

дық

бүршігі

Жүгері

бидай жүгері

тТұ

қы

м-

ды

қ б

үрш

ігі

глю

тен

і

Минералды заттар, г/кг

Кальций 0,5 0,2 0,9 5,2 0,04 2,9 1,1 3,8

Фосфор 3,3 2,5 2,6 3,1 0,14 3,9 3,2 8,0

Пектин – – 5,7 0,3 0,5 – – –

Сурет 5 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің

минералдық құрамы, г/кг

6 – кесте (5 сурет) нәтижесі жүзім сығындысында кальций мөлшері

бидайға қарағанда 1,8 есе, жүгеріге қарағанда 4 есе көп, қызанақ

сығындысының ұнында кальций бидаймен салыстырғанда 10 есе, жүгерімен

салыстырғанда 26 есе көп (Қосымша Г).

Әдебиет деректері бойынша антиоксиданттар қазіргі кезде тамақ

өнеркәсібінің әр саласында кең қолданылуда.

58

Пектин (Е 440 антиоксиданттық қасиеті пектин молкуласы мен ауыр және

радиоактивті иондардың әрекеттесуінен. Осы қасиеті бойынша пектинді

радионуклидтер, ауыр металдармен жұмыс істейтін адамдардың тамағына

қосады. Сонымен қатар май және дәрумендер сақтайтын тағамдардың сақтауға

тұрақтылығын жоғарылату үшін де антиоксиданттар қолданылады.

Антиоксиданттар ауа оттегімен әрекеттесіп тотығу реакциясын бұзып, тотығу

реакциясын баяулатады.

Пектин жүзім сығындысында 5,7 г/кг, қызанақ сығындысында 0,3 г/кг

және картоп қалдығында 0,5 г/кг сақталады.

Кесте – 7 Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің дәрумендік құрамы, мг/кг

Құрамы

Жүзім сығын

дысының жемдік

ұны

Қызанақ өнімдері

қалдықтарының жемдік

ұны

Дәрумендер мг/кг

Тиамин(В1) 2,68 2,1

Рибофлавин (В2) 0,51 0,49

Каротин (А) 7,7 21,4

Аскорбин қышқылы (С) 21,2 34,7

Токоферол (Е) 0,54 0,35

Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің дәрумендік құрамын зерттеу

нәтижелері бойынша А дәрумені жүзім сығындысында 7,7 мг/кг, қызанақ

сығындысында 21,4 мг/кг сақталады (Қосымша Д).

3.2 Ауыл шаруашылығы малдарына арналған жемдік қоспаның

рецебін жасау

Жемдік қоспаны дайындаудың ең негізгісі – бұл рецебін жасау болып

табылады. Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің кең қолданылуына

оларды жем қоспасының құрамында қолдану туғызады.

Әр қалдықтың өз артықшылығы мен кемшілігі бар. Екінші жағынан

үйлесімді қатынаста бұл өнімдерден протеин, крахмал, майды көп сақтайтын,

қоректілігі жоғары, өзіндік құны төмен өнім алуға болады.

Жүзім сығындысы мен қызанақ сығындысының ұндары тез ашиды, нашар

тасымалданады.

Картоп қалдықтарының ұны кремний диоксиді мен көмірсудың

органикалық қосылыстарын сақтағандықтан сусымалдығы нашар.

Бұл қалдықтардың химиялық құрамының тұрақсыздығы және

технологиялық қасиеттерінің нашарлығы – олардың сапасын жақсартудағы

маңызды факторлар болып табылады. Осы мақсатта жемдік қоспа

рецептурасын есептеу үшін құрауыштардың физикалық – химиялық құрамын

есептеу қарастырылды.

59

Қалдық өнімдерді жемдік қоспа немесе құрама жем құрамына енгізу

нормасы олардың химиялық құрамы, мал, құстың түрі, олардың жасы, азықтың

негізгі қоректік заттармен теңестірілуіне байланысты [164, 165].

Әдебиет деректері бойынша [166 – 168], қызанақ сығындысын тауықтарға

арналған құрама жемге 5 – 25 % – ға дейін енгізу құстардың тірі салмағының

өсуіне ықпал еткен.

Ірі қара рационына жүзім сығындысын 20 – 25 % енгізу [169, 170],

тәжірибе тобының малдарының өнімділігін 12 – 18 % – ға жоғарылатқан.

Картоп қалдықтарын сауын сиырлар рационына енгізу нормасы 20 – 25 %.

Ірі қараға арналған жемдік қоспа жасау үшін құрауыштардың әртүрлі

қатынасындағы 3 рецепт құрастырылды. Рецепт құрауыштардың мөлшері

бірдей қатынаста енуі бойынша құрастырылды. Рецепт құрамындағы жүзім,

қызанақ сығындылары, картоп қалдығының ұндары, бидай тұқымдық бүршігі,

жүгері тұқымдық бүршігінің қатынастары әртүрлі болды, ал шунгит, бор мен

тұздың қатынасы тұрақты болды (кесте 8).

Кесте 8 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінен жемдік қоспа жасау

рецептері

Құрауыштар Ірі қараға арналған жем қоспасы

1 2 3

Жүзім сығындысының ұны 12 14 16

Қызанақ сығындысының ұны 16 12 14

Картоп қалдығының ұны 14 16 12

Бидай тұқымдық бүршігі 12 14 16

Жүгері тұқымдық бүршігі 16 12 14

Жүгері глютені 14 16 12

Шунгит 7,0 7,0 7,0

Бор 6,0 6,0 6,0

Тұз 3,0 3,0 3,0

Барлығы: 100,0 100,0 100,0

Жемдік қоспадағы протеин, май, клетчатка, күл мөлшерлері олардың

химиялық құрамы бойынша есептелді.

Азотсыз экстрактивтік заттар мөлшері 100 % – дан су, күл, шикі протеин,

шикі клетчатка және шикі май мөлшерлерін шегеру арқылы анықталады.

Жемдік қоспадағы азотсыз экстрактивті заттар мөлшері:

100 – (11,7 +17,64 + 2,22 + 9,35 + 3,54) = 55,55

Азықтың жиынтық қуатын органикалық заттардың қосынды қуаты арқылы

анықтайды. Ол үшін азықтың химиялық құрамы: шикі протеин, шикі май, шикі

клетчатка, шикі күл, АЭЗ туралы мәліметтер керек. ЖҚ мөлшерін химиялық

60

құрам нәтижелері негізінде және оларға сәйкес энергетикалық

коэффициенттерді қолданып [171] формула бойынша анықтайды:

ЖҚ = Шп ∙ К1 + шМ∙К2 + шК∙К3 + шАЭЗ ∙ К4 (3.1)

мұндағы: шП – шикі протеин; шМ – шикі май; шК – шикі клетчатка; шАЭЗ

– шикі азотсыз экстрактивті заттар, килограммен (1кг құрғақ заттағы) берілген;

К1 , К2 , К3 , К4 – энергетикалық коэффициенттер (9 – кесте).

Кесте 9 – Азықтың қоректік заттарының энергетикалық коэффициенттері

Шикі қоректік заттар Коэффициенттердің

белгіленуі

1 кг – дағы жиынтық

қуат (МДж)

Протеин К1 24

Май К2 40

Клетчатка К3 20

АЭЗ К4 17,5

Жемдік қоспадағы жалпы қуат мөлшері есептелді:

ЖҚ = шП∙К1 + шМ∙К2 +шК∙К3 + шАЭЗ∙К4 = 24 х 17,64 + 40 × 2,22 + 20 × 9,35 +

17,5 × 55,55 = = 1671, 28 МДж.

Алмасу қуатының (АҚ) мөлшері анықталды:

АҚ= 0,73∙ЖҚ∙ (1 – 1,05∙ шК), (3.2)

мұндағы: АҚ – алмасу қуаты, МДж;

0,73 – алмасу коэффициенті;

ЖҚ – 1кг құрғақ заттағы жиынтық қуаты, МДж;

шК – шикі клетчатка мөлшері, кг;

(1 – 1,05∙ шК) – азықтың энергетикалық құндылығын клетчатканың

төмендету әсерін бейнелейтін коэффициент.

1ккал = 4,187 МДж.

Жемдік қоспадағы алмасу қуаты былай есептелді:

АҚ = 0,73 × 1671,28 (1 – 1,05 × 0,093) = 1110, 23 МДж = 265,16 ккал

Жемдік бірлік мөлшері мына формуламен анықталады:

ЖБ = 0,008∙ (АҚ)2 , (3.3)

Жемдік қоспадағы жемдік бірлік мөлшері:

ЖБ = 0,008 × (1110,23)2 = 9860,88 ж.б.

61

100 кг азықтағы жемдік бірлік:

9860,88 /100=98,60 ж.б.

Қорытылатын протеин мөлшері (кг – дағы) мына формуламен анықталады:

ҚП = шП∙ 0,885 – 0,03 (3.4)

Жемдік қоспадағы қорытылатын протеин мөлшері мынаған тең:

ҚП = 176,4х 0,885 – 0,03 = 156,08г немесе 15,6 %.

Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдері негізінде жасалған жемдік

қоспаның қоректік құндылығы 10 – кестеде берілген:

Кесте 10 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінен жасалған жемдік қоспа

рецептерінің қоректік құндылығы

Құрауыштар Ірі қараға арналған жем қоспасы

1 2 3

Ылғалдылығы, % 11,70 11,85 11,22

Шикі протеин, % соның ішінде 17,64 18,06 16,49

Қорытылатын протеин, % 15,6 15,95 14,56

Шикі май, % 2,22 2,18 2,29

Шикі клетчатка, % 9,35 9,42 9,59

Шикі күл, % 3,54 3,58 4,12

АЭЗ, % 55,55 54,91 56,29

Құрғақ заттар, % соның ішінде 88,30 88,15 88,78

Кальций, % 1,97 1,88 1,93

Фосфор, % 2,92 2,95 2,64

Пектин мөлшері, % 0,75 0,70 0,81

100 кг өнімдегі жемдік бірлік,

ж.б.

98,6 96,72 95,71

Алмасу қуаты, ккал 265,16 262,6 261,2

10 – кесте мәліметі бойынша жемдік қоспа нұсқаларының қоректік

құндылығын талдау нәтижелері: ылғалдылығы 11,22 – 11,85 %, бұл

ылғалдылық деңгейі шектік деңгейден аспайды. Шикі протеин мөлшері

16,49...18,06 %, ол рецепт құрамына енетін глютеннің мөлшеріне байланысты.

Май мөлшері рецепке байланысты 2,18...2,29 % аралығында. Шикі күл мөлшері

3,54...4,12 % аралығында. Шикі клетчатка мөлшері 9,35...9,59 % аралығында.

Шикі протеин мөлшерін көп сақтауы бойынша өсімдік шаруашылығы

62

өнімдерін жемдік қоспа құрамына енгізудің қолайлы нұсқасы № 2 рецепт

болып табылды[172].

Жемдік қоспа нұсқаларының физикалық – технологиялық қасиеттерін

зерттеу нәтижелері 11 – кестеде берілген.

Кесте 11 – Жемдік қоспа нұсқаларының физикалық – технологиялық қасиеттері

Көрсеткіштер Ірі қараға арналған жем қоспасы

1 2 3

Ылғалдылығы, % 11,7 11,85 11,22

Табиғи құлама бұрышы,

град

43 42 43

Көлемдік салмағы, кг/м3 445 457 460

Бөлшегінің орташа

өлшемі, мм

2,03 1,91 2,14

Жабысқақтығы жабыспайды

Қышқылдылығы, 0Н 5,4 4,9 5,1

Құрастырылған рецепт бойынша жемдік қоспа нұсқаларын зерттеу

нәтижелері мынаны көрсетті, жүзім сығындысы мен қызанақ сығындыларының

ұнын 14 % жоғары енгізуде технологиялық қасиеттерінің: сусымалдығы

нашарлап, қышқылдықтарының өсуі байқалды, қызанақ сығындысын 16 %

енгізген № 1 нұсқаның қышқылдығы басқа 2 нұсқаға қарағанда жоғары болды.

Жасалған жемдік қоспа нұсқаларының физикалық – технологиялық

қасиеттерін, химиялық құрамын анықтау нәтижесі бойынша №2 нұсқа

технологиялық қасиеттері бойынша: қышқылдығы аз, шикі протеин мөлшері

жоғары болғандықтан оңтайлы болып табылды.

Сондықтан жемдік қоспа құрамына жүзім сығындысын 14 % дейін,

қызанақ сығындысын – 12 % дейін, картоп сығындысын – 16 % дейін енгізу

жемдік қоспаның оңтайлы қоректілігін қамтамасыз етеді.

Алайда жемдік қоспа нұсқаларындағы қышқылдылық мөлшері №1 және

№3 нұсқаларда дайындалған кезінде нормадан асып тұрғаны байқалды. Құрама

жем құрауыштарының қышқылдылығы норма бойынша 50Н аспауы керек [173].

Жемдік қоспа құрамындағы уытты элементтер мен радионуклидтер

мөлшері анықталды (Қосымша Е) 12 – кесте.

63

Кесте – 12 Жемдік қоспа құрамындағы уытты элементтер мен радионуклидтер

мөлшері

Көрсеткіштер

Нормативтік құжат

бойынша жіберілетін

мөлшері

Жем қоспалары

№1 №2 №3

Уытты элементтер, мг/кг, көп емес

Қорғасын 1,0 0,8 0,7 0,8

Кадмий 0,1 – – –

Күшала 0,3 0,172 0,167 0,159

Сынап 0,05 – – –

Радионуклидтер, Бк/кг, көп емес

Цезий – 137 70 33,1 29,1 30,4

Стронций – 90 90 – – –

12 – кесте мәліметтері жемдік қоспа нұсқаларының құрамындағы уытты

элементтер: кадмий мен сынаптың жоқ екендігін, ал қорғасын мен күшала

мөлшерлері нормативтік құжат бойынша жіберілетін нормадан аспайтынын

көрсетті. Радионуклидтер мөлшері де нормативтік құжат бойынша жіберілетін

нормадан аспайды. Жемдік қоспаның микробиологиялық көрсеткіштері 13 –

кестеде берілген.

Кесте – 13 Жемдік қоспаның микробиологиялық көрсеткіштері

Көрсеткіштер Нормативтік

құжат бойынша

жіберілетін

мөлшері

Жем қоспалары

№1 №2 №3

КМАФАнМ,КОЕ/г, көп

емес

5х104 5,8х10

5 5,7 х10

5 5,5 х10

5

БГКП колиформалары, 0,1

грамдағы

жіберілмейді жоқ жоқ жоқ

Патогенді

микроорганизмдер, оның

ішінде сальмонеллалар, 25

грамдағы

жіберілмейді жоқ жоқ жоқ

Көгерткіштер, КОЕ/г, көп

емес

5х101 3,9х10

1 4,0х10

1 4,2 х10

1

Жемдік қоспаның қоректік құндылығын жоғарылату, санитарлық сапасын

жақсарту және сақтау мерзімін ұзарту үшін оны түйіршіктеу қарастырылды.

64

3.3 Жемдік қоспа құрауыштарын ұнтақтау және араластыру

үрдістерін зерттеу

Ауыл шаруашылығы малдары үшін құрама жем сапасына қойылатын

бірден – бір негізгі талаптардың бірі олардың ірілігі және гранулометриялық

құрамы болып табылады.

Құрама жем шикізаттарын көпқұрамды ұнтақтаудың эксперименттік

зерттеулері Қазақ қайта өңдеу және тамақ өнеркәсібі ғылыми – зерттеу

институтының құрама жем цехындағы А1 – ДМР ұнтақтағышында жүргізілді.

Ұнтақтағыштың жұмыс органы – үшбұрышты штифтары бар диск.

Ұнтақтау соғу арқылы жүргізіледі. Ұнтақтау камерасына өнім

виброқоректендіргіш арқылы беріледі. Ұнтақталған өнім камерадан желдеткіш

арқылы шығарылып, жинақтағыш стаканға түседі. Ауа сорғыш қондырғы

арқылы сыртқа шығарылады. Ұнтақтау ірілігі саңылауының диаметрі әртүрлі

електерді қою арқылы жүзеге асады [174, 175].

Ауыл шаруашылығы малдарына арналған дәстүрлі құрама жем өндірісінің

технологиясы шикі заттарды бір сатылы шикізатты ұнтақтауды қарастырады,

бұл құрауыштарды қайталап ұсақтауға, ұнтақтағыштың өнімділігінің

төмендеуіне, электрқуатының шығынының көбеюіне ықпал етеді.

Жемдік қоспаның қажетті ірілігі мен гранулометриялық құрамы балғалы

ұнтақтағыштың 1 және 2 сатыларында екі кезеңді ұнтақтауда байқалды.

Ұнтақтаудың әр түрлі тәсілінің тиімділігі келесідей негізгі

көрсеткіштермен іске асады: құрал – жабдық өнімділігі, электр қуатының

меншікті шығыны, ұнтақталған өнімнің ірілігі. Сынақ жүргізгенде

ұнтақтағышқа саңылауының өлшемі 2, 3, 4, 5 мм болатын електер орнатылды .

Ұнтақталған өнімдерді сұрыптау үшін А1 – БЦП елегіш машинасы

қолданылды, ондағы сұрыптау елегінде саңылауының өлшемі 2 мм елек

орнатылған. Үрдісті құру технологиялық сызбасы 6 – суретте берілген.

65

1 – қорап; 2 – магнитті бағана; 3 – ұнтақтағыш А1 – ДМР; 4 – елеуіш машина

А1 – БЦП.

Сурет 6 – Жемдік қоспа құрауыштарын екі сатылы ұнтақтағышта

технологиялық нобайын жасау үрдісі

Жүзім сығындысы, қызанақ сығындысы, кепкен картоп қалдығы, жүгері

және бидай тұқымдық бүршігі мен жүгері глютені және рецепт бойынша осы

өнімдердің қоспасын ұнтақтау тәжірибелері жүргізілді.

7 және 8 – ші суреттерге сәйкес құрауыштарды А1 – ДМР ұнтақтағышында

бір кезеңді және екі кезеңді ұнтақтау нәтижелері ұнтақтағыштың ең жоғарғы

өнімділігі және ең төменгі электр қуатының шығыны жүзім және қызанақ

сығындыларын ұнтақтағанда байқалды. Елегінің саңылауы 2, 3, 4, 5 мм

ұнтақтағыштың өнімділігі 0,2, 0,3, 0,4, 0,5 т/сағ, ал электр қуатының меншікті

шығыны 1,6; 1,4; 1,2; 1,1 кВт•сағ/т құрады. Кепкен картоп қалдығын

ұнтақтағанда қызанақ сығындысын ұнтақтау мен салыстырғанда

ұнтақтағыштың өнімділігінің 8.....15,5 % – ға азайғаны, электр қуатының

меншікті шығынының 5.....14,5 % – ға көбейгені байқалды.

66

1 – жүзім сығындысы, 2 – қызанақ сығындысы, 3 – кепкен картоп қалдығы,

4 – өсімдік шаруашылығы қалдық өнімдерін өңдеген қоспасы

Сурет 7 – Жанама өнімдер мен құрғақ картоп қалдықтарының қоспасын

бір кезеңді ұнтақтаудың өнімділік пен электр қуатының меншікті шығынына

тәуелділігі

1 – жүзім сығындысы, 2 – қызанақ сығындысы, 3 – кепкен картоп қалдығы, 4 –

өсімдік шаруашылығы қалдық өнімдерінің қоспасы

Сурет 8 – Өнімділік пен электр қуатының меншікті шығынының жанама

өнімдер және жанама өнімдердің қоспасын екі сатылы ұнтақтауда

ұнтақтағыштың елек саңылауына тәуелділігі

67

1 – жүзім сығындысы, 2 – қызанақ сығындысы, 3 – кепкен картоп қалдығы,

4 – өсімдік шаруашылығы қалдық өнімдерін өңдеген қоспасы

Сурет 9 – Ұнтақтағыштың елек саңылауы диаметрінің өсімдік

шаруашылығының жанама өнімдерін бір сатылы (а) және екі сатылы (б)әдіспен

ұнтақтаудағы бөлшегінің орташа өлшеміне тәуелділігі

Электр қуатының аса көп шығыны және сәйкесінше ұнтақтағыштың ең

төмен өнімділігі кепкен картоп калдығын ұнтақтағанда байқалған. Электр

қуатының меншікті шығыны 1тонна картоп қалдығын ұнтақтағанда елек

ұяшығының диаметрі 1, 2, 3, 4, мм болғанда, 1,6; 1,4; 1,2; 1,0; 0,5 кВт сағат

тоннасын құрады, ал ұнтақтағыш өнімділігі 0,05; 0,1; 0,17; 0,25 және 0,3 тонна

сағатына болды. Ал электр қуатының ең аз шығыны мен ұнтақтағыштың

жоғары өнімділігі жүзім сығындысын (1-нұсқа) және қоспаны (4-нұсқаны)

ұнтақтауда байқалды.

Бір сатылы және екі сатылы ұнтақтау әдістерінің техникалық –

экономикалық қасиеттерін салыстыруда ең жоғары тиімділік ұнтақтағышқа

саңылауының өлшемі 4 мм електі орнатуда байқалды. Мысалы, құрғақ картоп

қалдықтарын ұнтақтағанда саңылауының өлшемі 4 мм електі қолдануда желінің

өнімділігі бір сатылы ұнтақтаумен салыстырғанда 17,8 % жоғары болды.

Сығындылар үшін бұл көрсеткіштер 16,7 және 12,8 %, қоспа үшін – 16,6 және

14,4 % құрады.

9 – суретте ұнтақталған өнімдердің гранулометриялық құрамы берілген.

Ұнтақталған жүзім сығындысы бөлшегінің өлшемі ірі және 0,93…1,2 мм

құрады. Құрғақ картоп қалдығының және қоспаның бөлшегінің өлшемі едәуір

кіші және 0,90…1,1 мм және 0,75…0,90 мм құрады.

Жанама өнімдердің қоспасын бір – және екі сатылы ұнтақтау әдістері

мынаны көрсетті, ұнтақталған қоспа бөлшегінің орташа өлшемі бір кезеңді

ұнтақтауда 1,5 мм, ал екі кезеңді ұнтақтауда 1,1 мм және біркелкі болды. Ауыл

шаруашылығы малдарына арналған құрама жем өндірісінде жанама өнімдердің

қоспасын екі кезеңді ұнтақтаудың тиімділігі өндірістік практикада толық

дәлелденді.

68

Жемдік қоспа дайындау оның құрамына жеткілікті мөлшерде құрауыш

қосумен шектелмейді. Құрама жемнің барлық көлеміне біркелкі араласқан

құрамы жағынан да біртекті болуы қажет. Сондықтан да қоспаның құрамының

біркелкілігі, оның сапасының да бірдей көрсеткішін қамтамасыз етеді, ал

біртекті араласпаған жағдайда жемдік қоспаның қоректік құндылығы әртүрлі

болады. Айырықша мән беретін құрауыштар олар биологиялық белсенділігі

жоғары дәрумендер, микроэлемент тұздары және басқалары, бұл

құрауыштарды құрама жем құрамына жемдік қоспамен бірге араластырады.

Құрауыштардың біркелкілігі араластыруға ыңғайлы болып келеді. Араластыру

үрдісі деп – араласқаннан кейінгі қоспаның біртектілігін айтамыз. Әртүрлі ауыл

шаруашылық малдарына арналған құрама жем өндіруде ең жоғарғы талаптар

қойылады.

Араластыру тиімділігін бағалау әдісі рецепт бойынша құрамына ең аз

мөлшерде кіретін құрауыштың мөлшерін анықтауға негізделген.

Құрама жем құрауыштарын араластыру – қоспа көлемі бойынша барлық

құрауыштардың біркелкі араласуын қамтамасыз ететін механикалық үдеріс.

Араластыру нәтижесінде құрауыштардың біркелкі қоспасы алынады. Жемнің

кез келген бөлігі( оның ішінде ең азы да) рецепт бойынша қарастырылған

барлық құрауыштарды сақтауы қажет. Бұны іске асыру өте қиын. Қоспаның

кез-келген бөлігіндегі құрауыштардың концентрациясын анықтау мүмкін емес,

өйткені барлық құрауыштардың қатынасын анықтайтын әдіс жоқ. Сондықтан

қоспаның біркелкілік дәрежесін құрама жем құрамына ең аз мөлшерде кіретін

бір немесе екі құрауыштар-индикаторлардың (мысалы, тұз, бор) біркелкі

таралуы бойынша бағалайды. Эксперименттік зерттеулер арқылы қоспа

құрамына ең аз мөлшерде кіретін бір құрауыштың біркелкі таралуы қоспаның

біркелкі таралуын сипаттайды.

Араластыру тиімділігін құрауыш-индикатордың таралуы бойынша мына

формуламен анықтайды [127, 156]:

(3.5)

мұндағы: Хi – i – сынамадағы құрауыш-индикатордың мөлшері (%);

Х0 – қоспадағы құрауыш-индикатордың орташа арифметикалық мәні (%);

п – зерттелетін сынама саны.

Вариация коэффициентін былай анықтайды: қоспаның әр жерінен (10 кем

емес) сынамалар алып, ондағы құрауыш-индикатордың мөлшерін талдайды.

Берілген құрауыш мөлшерін біліп (рецепт бойынша) немесе орташа

арифметикалық мәнін табу арқылы вариация коэффициентін анықтайды.

Әр сынамадағы құрауыш-индикатордың мөлшері орташа арифметикалық

мәніне тең болса, вариация коэффициенті нөлге тең болады. Яғни, вариация

коэффициентінің мөлшері көп болған сайын қоспадағы құрауыштың таралуы

нашар болып саналады.

1

)(100 1

2

n

ХоХi

oVc

n

i

Х

69

Құрауыштардың физикалық – механикалық қасиеттерінің әртүрлі

болуынан сусымалды материалдардың араласуы дайын өнімнің қарама қарсы

үдерісін – сегрегацияны (қабаттардың пайда болуы) тудырады. Араласу үдерісі

күшін жояды, егер бөлшектердің араласуы мен сегрегация үдерістері

теңескенде. Бұл араласу ұзақтығымен анықталады. Араласу үдерісінің

аяқталуына сегрегация құбылысы жаңадан пайда болған кез жатады.

В.Э. Перельман [176] араласу біркелкілігін анықтауда негізгі құрауыш

ретінде ас тұзын қолдануды ұсынады. Жемдік қоспаның араласу тиімділігін

бағалау нәтижелері 14 – кестеде берілген.

Кесте 14 – Жемдік қоспа құрауыштарының араласу тиімділігін бағалау

нәтижесі

Сынама № Сауын сиырларға арналған жемдік қоспа

1 2,41

2 2,32

3 2,19

4 2,33

5 2,67

6 2,22

7 2,19

8 2,3

9 2,01

10 2,14

Х 2,27

Vc, % 10,5

Әдебиет деректері бойынша [177] егер вариациялау коэффициенті V < 3 %

болса, онда оның қоспа сапасы өте жақсы, ал 3 % < V < 7 % – жақсы, 7 % < V <

15 % – қанағаттанарлықты, V > 15 % – нашар деп бағаналады. Жемдік

қоспаның араласу біркелкілігі қанағаттанарлықты деп бағаланады.

Келтірілген кесте нәтижелерінен жемдік қоспаны араластырудағы

вариация коэффициентінің мәні 10,5% құрағаны көрінеді [178 – 181].

3.4 Жемдік қоспаны түйіршіктеудің оптималды параметрлерін

анықтау

Жемдік қоспаларды түйіршіктеу үрдісі бұл сусымалды ұсақ дисперсті

жемдік қоспа өнімінің белгілі бір бөлшектерін алдын – ала белгіленген

физикалық қасиеттерін өнімге механикалық әсер ету арқылы өзгерту.

Түйіршікті жем өндірісінің жалпы сызбасы жемдік қоспаларды ұнтақтау,

оларды араластыру, жемдік массаға байланыстырушы мен су қосу, белгілі

өлшемге дейін қоспаны сығымдаудан тұрады.

70

Түйіршікті жемді физикалық қасиеттеріне сай (тұтқырлығы,

температурасы, ылғалдығы) қысу арқылы дайындайды. Бір мезгілде ылғал,

жылу мен механикалық қысым сығу камерасына беріледі, бұл матрица

арнасында қажетті ылғалдану мен жылуды, сонымен бірге түйіршік

қалыптастыруға септігін тигізеді.

Будың әсерінен жемдік қоспа бір жағынан құрылымдық – механикалық, ал

екінші жағынан биохимиялық өзгерістерге ұшырайды. Нәтижесінде тұтқыр,

тиімді, сығымдауға дайындалған өнімді аламыз.

Сығымдау үрдісі мынандай: механикалық қуат (ішкі және сыртқы

үйкеліске жұмсалады) пластикалы түрде серпімді деформацияға көшеді.

Нәтижесінде өнім 5 – 10 0С ысиды. Жемдік азықты түйіршіктеу

құрауыштардың 15 – 17 % ылғалдылығында жақсы өтеді.

Түйіршіктеу нәтижесінде қоспаның кескіні мен физикалық – механикалық

қасиеті өзгереді. Ол үлкен көлемдік тығыздыққа өтеді, ағымы жақсарады,

тасымалдауға қолайлы болады. Температура әсерінен жемдік қоспаның негізгі

құрауыштары коллоидтық күйін өзгертеді, әртүрлі заттардың әсерінен таза

физикалық сипаттағы үрдіске өтеді. Түйіршіктеу кезінде сондай – ақ

гидротермиялық өңдеуге де түседі, дәнді азықтарда ішінара қант түзіледі [182,

183].

Сусымалы жемдік қоспаны түйіршіктеу параметрін табу үшін,

статистикалық жоспарлау көп факторлы эксперимент әдісін пайдалана отырып

зерттеулер жүргізілді.

Сығымдау үрдісінің тиімділігі кинематикалық және технологиялық

факторларға байланысты екені белгілі.

Түйіршіктеу үрдісі туралы ақпаратқа негізделген ауыл шаруашылық

малдарына арналған қоспаны түйіршіктеу мына фактоларрға негізделіп

таңдалды: бу беру қысымына, матрица мен білік ара қашықтығы,

байланыстырушы заттың сапасына, липидтің пайыздық енуіне байланысты.

Түйіршіктеу үрдісін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер – дайын түйіршіктің

үгілгіштігі У1, қуат тұтыну У2. Екі оңтайландыру белгісін таңдау арқылы

түйіршіктеу үрдісінің тиімділігін бірмезгілде жұмыс істейтін факторлардың

әсерімен бағалау.

Жеміс, көкөніс өндірістерінің қалдық өнімдері – жүзім сығындысы, алма

сығындысы, картоп қалдығы негізінде дайындалатын жемдік қоспаны

түйіршіктеу үрдісіне әртүрлі факторлардың тигізетін әсерін зерттеу үшін

тәжірибені жоспарлаудың математикалық әдістері [184] қолданылды.

Математикалық модель тәжірибелер негізінде статистикалық әдістермен

алынған регрессия теңдеуі күйінде болады. Зерттелетін үрдістің

математикалық моделі екінші дәрежелі полином күйінде бейнеленеді:

k

i jijiij xxвxввY

1110 ...., (3.6)

71

мұндағы: – b0 – теңдеудің бос мүшесі, ол қарастырылатын факторлар

орташа, «нөлді» деңгейде болатын жағдайда лебіздің орташа шамасына тең;

х – функция лебізін анықтайтын және ауытқитын факторлардың шамасы;

i,j – факторлардың индексі;

bi – сызықтық мүшелердің коэффициенттері;

bij – әрекеттесудің екіфакторлы коэффициенттері, олар біреуінің шамасы

өзгергенде екінші фактордың өзгеру дәрежесінің қаншаға өзгеретінін

көрсетеді;

bii – квадратты әсерлердің коэффициенттері, олар қарастырылатын

факторларға байланысты емес шешуші параметрдің сызықсыздығын

анықтайды.

Зерттелетін мәселе бойынша әдебиет деректері негізінде [185 - 187]

түйіршіктеу үрдісіне әсер ететін негізгі факторларға мыналар алынды:

х1 – берілген бу қысымы P, МПа;

х2 – жемдік қоспаның ылғалдығы (W, %);

х3 – матрица мен білік аралығы, d, м.

Қоспаның ылғалдығы 14 – тен 20 % – ға дейін өзгертілді. 16 % төмен

ылғалдылықтағы өнімді түйіршіктеу электр қуатының меншікті шығынының

күрт жоғарылауына байланысты түйіршіктегіштің жұмысын бұзады, сонымен

қатар шикізаттың ылғалданбаған бөлшектері арасындағы үйкелу күшейіп,

материалдың жұмыс органына жабысып қалуын тудырып, машинаның

жұмысын тоқтатады.

20 % жоғары ылғалдылық өнім сапасын нашарлатады – түйіршік

жеткілікті тығыз, кеуекті емес және ылғалды болып шығады.

Жемдік қоспаның сапасы мына көрсеткіштермен бағаланды:

У1 – түйіршіктің үгілгіштігі, %; У2 – қуат тұтынуы, кВт∙сағ/т.

Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде жемдік қоспаны түйіршіктеу

параметрлері үрдісінің жақсы жүруін қамтамасыз ететін ауытқу деңгейлері

алынды (кесте 14).

Кесте 14 – Зертханалық жағдайда жемдік қоспаны түйіршіктеудегі зерттелетін

параметрлер және олардың ауытқу деңгейлері

Код түріндегі реттелетін параметрлер

(табиғи)

Код күйіндегі деңгейлер Ауытқу

аралығы – 1 0 +1

x1 – берілген бу қысымы P, МПа 0,2 0,3 0,4 0,1

х2 –

жемдік қоспаның ылғалдылығы

(W, %) 14 17 20 3

x3 – матрица мен білік аралығы d, м 3·10 – 4

5·10 – 4

7·10 – 4

2·10 – 4

Жемдік қоспаны түйіршіктеу үрдісін модельдеуде регрессиялық әдістерді

тиімді қолданудың негізгі алғы шарты мыналарда:

72

– аргументтің әрбір белгіленген мәнінде шартты дисперсия не тұрақты

болуы керек, немесе аргументтің белгілі функциясына пропорционалды болуы

керек;

– бақылаудың жүйелі қатарының нәтижелері бір – біріне байланысты

болмауы тиіс, яғни алдыңғы бақылаудың нәтижелері соңғы нәтижеге әсер

етпеуі керек;

– аргумент сапасы ретінде қабылданған көрсеткіштерді өлшеу қателіктері

тәуелді айнымалыларды өлшеу қателіктерінен аз болуы керек.

Көптеген факторлардың әрекеттесуінде жүретін күрделі технологиялық

үрдістерді зерттегенде осы үрдістерді оптимизациялау мәселесін шешу әдісін

таңдаудың маңызы зор.

Бұл мәселені шешуде тәжірибелік зерттеулердің озық әдістерін қолдану

тиімді болып табылады. Бұндай әдістерге тәжірибені эксперменталды

жоспарлау әдісі жатады, ол тәжірибенің анық бағытталуын қамтамасыз етіп,

ізденушінің еңбек өнімділігін жоғарылатады. Сонымен қатар бұл әдістерді

қолдану лебіз функциясының тәжірибелік мәндерінің шынайылығын

арттырады, яғни тәжірибенің өнімділігін жоғарылатады. Осындай әдіске Бокс –

Бенкиннің «тік көтерілу» әдісі жатады (15 кесте).

Кесте 15 – Бокс – Бенкиннің стандартты жоспары және жемдік қоспаны

түйіршіктеу параметрлерін тәжірибелік зерттеу нәтижелері

Тәжірибе

№

Параметр Түйіршіктер

үгілгіштігі Y1, %

Қуат тұтынуы Y2,

кВт·сағ/т x1 x2 x3

1 2 3 4 5 6

1 – 1 – 1 – 1 9,90 10,3

2 – 1 – 1 0 9,60 10

3 – 1 – 1 1 9,00 9,3

4 – 1 0 – 1 10,40 11

5 – 1 0 0 11,00 10,8

6 – 1 0 1 11,60 11,2

7 – 1 1 – 1 14,00 12

8 – 1 1 0 12,80 11,6

9 – 1 1 1 13,20 12,4

10 0 – 1 – 1 10,70 14,6

11 0 – 1 0 8,40 13,7

12 0 – 1 1 9,20 13,9

13 0 0 – 1 10,00 13,6

14 0 0 0 7,00 9,2

15 0 0 1 8,20 9,9

16 0 1 – 1 9,60 13,3

17 0 1 0 8,00 9,6

18 0 1 1 8,20 9,8

73

15 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6

19 1 – 1 – 1 15,60 16,7

20 1 – 1 0 12,90 15,8

21 1 – 1 1 12,60 16,2

22 1 0 – 1 14,10 15,9

23 1 0 0 12,00 14,8

24 1 0 1 15,60 16,7

25 1 1 – 1 12,90 15,8

26 1 1 0 12,60 16,2

27 1 1 1 14,10 15,9

Жемдік қоспаны түйіршіктеу үрдісінің көрсеткіштерін сипаттайтын негізгі

параметрлерді бағалау тәжірибелердің мәліметтері бойынша жүргізілді.

Әрбір көрсеткіш үшін негізгі статистикалық көрсеткіштер: орналасу

өлшемдері – арифметикалық орта М, орташа қателік m, медиана (med), мода

(mod); шашырату шаралары – дисперсия s2, стандартты (орташа квадратты)

ауытқу s, ең аз (min – минимум), ең көп (max – максимум) мәндер мен

таңдаулы мәліметтердің ауқымы L; форма өлшемдері – асимметрияның А және

эксцестің Е стандартты көрсеткіштері, вариация коэффициенті V анықталды

(кесте 16)

Кесте 16 – Жемдік қоспаны түйіршіктеудің статистикалық параметрлерінің

нәтижелері

Статистикалық

сипаттамалары

Шартты

белгілеу

Параметр Y1 Y2 P W d

Бақылау көлемі N 27 27 27 27 27

Арифметикалық

орташа M

0,3 17 17 11,230 12,970

Стандартты қате m 0,02 0,48 0,0005 0,466 0,505

Медиана med 0,3 17 0,0005 11 13,3

Мода mod 0,2 14 0,0003 9,6 16,7

Стандартты ауытқу s 0,083 2,5 0,0002 2,419 2,625

Үлгідегі дисперсия s2 0,007 6,23 0,000 5,852 6,889

Эксцесс E – 1,56 – 1,56 – 1,560 – 0,986 – 1,559

Асимметрия A 0,000 0,000 0,000 0,121 0,010

Құлаш R 0,2 6 0,0004 8,6 7,5

Минимум min 0,2 14 0,0003 7 9,2

Максимум max 0,4 20 0,0007 15,6 16,7

Вариация

коэффициенті V, %

V 27,74 14,71 33,28 21,54 20,24

74

Жемдік қоспаны түйіршіктеудің реттелетін параметрлерінің регрессиялық

талдауының нәтижелері 17 кестеде көрсетілген.

Кесте 17 – Жемдік қоспаны түйіршіктеудің реттелетін параметрлерінің

регрессиялық талдауының нәтижелері

Фактор Регрессия

коэффи –

циенті

Стандарт

ты қате

Стьюдент

t –

критерийі

p –

маңызды

лық

деңгейі

95% – дық

Сенімділік

межелері

төмеңгі жоғарғы

Y1 – Түйіршіктер үгілгіштігі, %

– 7,92963 0,559967 14,16090 0,000000 6,74820 9,111056

x1 1,16111 0,259214 4,47935 0,000330 0,61422 1,708005 2

1x 3,62778 0,448972 8,08019 0,000000 2,68053 4,575026

x2 0,41667 0,259214 1,60742 0,126375 – 0,13023 0,963561 2

2x 0,19444 0,448972 0,43309 0,670396 – 0,75280 1,141693

x3 – 0,30556 0,259214 – 1,17878 0,254723 – 0,85245 0,241338 2

3x 1,12778 0,448972 2,51191 0,022395 0,18053 2,075026

x1x2 – 1,08333 0,317471 – 3,41238 0,003318 - 1,75314 - 0,41352

x1x3 0,01667 0,317471 0,05250 0,958744 – 0,65314 0,686472

x2x3 0,36667 0,317471 1,15496 0,264083 – 0,30314 1,036472

Y2 – Қуат тұтынуы, кВт·сағ/т

– 10,99259 0,736240 14,93072 0,000000 9,43926 12,54592

x1 2,52222 0,340813 7,40061 0,000001 1,80317 3,24127 2

1x 1,52222 0,590305 2,57870 0,019520 0,27679 2,76766

x2 – 0,2166 0,340813 – 0,63573 0,533415 – 0,93572 0,50239 2

2x 0,60556 0,590305 1,02583 0,319346 – 0,63988 1,85099

x3 – 0,4388 0,340813 – 1,28777 0,215081 – 1,15794 0,28016 2

3x 0,83889 0,590305 1,42111 0,173369 – 0,40655 2,08432

x1x2 – 0,6000 0,417409 – 1,43744 0,168745 – 1,48066 0,28066

x1x3 0,06667 0,417409 0,15972 0,874988 – 0,81399 0,94732

x2x3 – 0,0666 0,417409 – 0,15972 0,874988 – 0,94732 0,81399

Тәжірибені статистикалық өңдеудің нәтижесінде жемдік қоспадағы

түйіршіктер үгілгіштігі мен қуат тұтынуы таңдап алынған факторларға

байланыстылығын көрсететін регрессия теңдеулері алынды:

Түйіршіктер үгілгіштігі, %

75

Y1 = 7,92963 + 1,16111 x1 + 3,62778 2

1x + 0,41667 x2 + 0,19444 2

2x – 0,30556

x3 –

+ 1,12778 2

3x – 1,08333 x1x2 + 0,01667 x1x3 + 0,36667x2x3 (3.7)

Қуат тұтынуы, кВт·сағ/т

Y2 = 10,99259 + 2,52222 x1 + 1,52222 2

1x – 0,21667 x2 + 0,60556 2

2x – 0,43889

x3 + 0,83889 2

3x – 0,60000 x1x2 + 0,06667 x1x3 – – 0,06667 x2x3

(3.8)

Регрессия теңдеулерін талдау қарастырылатын үрдіске ең маңызды

факторларды анықтауға мүмкіндік береді.

Алынған нәтижелер бойынша Стьюденттің t – критерийі, p –

маңыздылық деңгейі статистикалық өңдеудің нәтижесінде жемдік қоспадағы

түйіршіктер үгілгіштігі мен қуат тұтынуының мәнділігін анықтайды.

Түйіршіктер ұнтақталуы, %

Y1 = 8,0 + 1,16 x1 +3,63 2

1x + 0,42x2 + 0,195 2

2x – 0,31x3 + 1,13 2

3x – 1,08 x1x2

+ 0,37x2x3

Мұнда х1, 2

1x , x2, 2

2x , x2x3, коэфициенттерінің маңыздылық деңгейі p < 0,05.

Түйіршіктің үгілгіштігіне жағымды әсер етеді, ал x3, x1x2 кері әсерін тигізеді.

Қуат тұтынуы, кВт·сағ/т

Y2 = 11 + 2,52x1 + 1,52 2

1x – 0,44 x3 + 0,84 2

3x – 0,60 x1x2

Қуат тұтынуына келсек, x1, 2

1x ,2

3x жағымды әсер етеді, x3, x1x2 кері әсер

етеді.

Түйіршіктелген жемдік қоспаның параметрлеріне түйіршіктердің

үгілгіштігі мен қуат тұтынуы әсерін бағалауда Парето диаграммасы 10 суретте

көрсетілген.

76

Y1 – Түйіршіктер үгілгіштігі, % ; Y2 – Қуат тұтынуы, кВт·сағ/т

Сурет 10 – Түйіршіктелген жемдік қоспаның параметрлеріне түйіршіктердің

үгілгіштігі мен қуаттұтынуы әсерін бағалауда Парето диаграммасы

Жемдік қоспаны түйіршіктеудің реттелетін параметрлерінің дисперсиялық

талдауының нәтижелері 18 кестеде көрсетілген.

Кесте 18 – Жемдік қоспаны түйіршіктеудің реттелетін параметрлерінің

дисперсиялық талдауының нәтижелері

Дисперсия көзі Квадратта

р қосын

дысы SS

Еркіндік

дәреже

саны df

Орташа

квадрат MS

Орташа

квадраттың

қатынасы F

Маңызды-

лығы F

1 2 3 4 5 6

Y1 – Түйіршіктер үгілгіштігі, %

(1) P, МПа L+ Q 103,2319 2 51,61593 28,46932 0,000001

(2) W, % L+ Q 3,3519 2 1,67593 0,92437 0,413080

(3) d, мм L+ Q 9,3119 2 4,65593 2,56803 0,101702

Regression (SSR) 115,8957 6 57,94779 31,96172 0,514783

Error (SSE) 36,2607 20 1,81304

Total SS (SST) 152,1563 26

Y2 – Қуат тұтынуы, кВт·сағ/т

(1) P, МПа L+ Q 128,4119 2 64,20593 32,12736 0,000001

(2) W, % L+ Q 3,0452 2 1,52259 0,76187 0,479867

77

18 –кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6

(3) d, мм L+ Q 7,6896 2 3,84481 1,92387 0,172119

Regression (SSR) 139,1467 6,0000 69,5733 34,8131 0,6520

Error (SSE) 39,9696 20 1,99848

Total SS (SST) 179,1163 26

18 – кестеде көрсетілген дисперсиялық талдаудың нәтижесі бойынша

мына жағдайды ескеру қажет: дисперсиялық қатынастардың мәндерінің 76,17

% және 77,69 % болуы эксперимент нәтижелерінің дисперсия моделіне

бағынатынын көрсетеді.

Түйіршіктердің үгілгіштігі үшін

115,8957

152,1563100% 100% 76,17%R

T

SS

SS (3.9)

Қуат тұтынуы үшін

139,1467

100% 100% 77,69%179,1163

R

T

SS

SS (3.10)

STATISTICA жүйесінің «Таратуды дұрыстау» модулі мен статистикалық

графиктерді қолдана отырып дұрыс заң үшін гистограммалар мен қисық

сызықтар тұрғызылды, сонымен қатар Колмогоров – Смирнов D және Шапиро

– Уилк SW – W келісімдерінің шамалары есептелінді, олар клетчатка мөлшері

мен қуаттың меншікті шығыны үшін 11 – 16 суреттерінде берілген.

Бұл суреттердегі статистикалық өңдеудің нәтижесінде жемдік қоспадағы

түйіршіктер үгілгіштігі мен қуат тұтынуы эмпириялық дұрыс таралу қисығына

ұқсас, ал ол түйіршіктің үгілгіштігі мен қуаттың меншікті шығыны үшін

алынған D және SW – W шамалары бойынша дұрыс болып табылады.

Жемдік қоспадағы түйіршіктер ұнтақталуының берілген бу қысымы мен

жемдік қоспаның ылғалдылығы байланысының кеңістіктегі көрінісі 11 және 12

суреттерде көрсетілген.

Ал, 13 және 14 суреттерінде жемдік қоспадағы түйіршіктер үгілгіштігінің

жемдік қоспаның ылғалдылығы мен матрица мен білік аралығы байланысының

кеңістіктегі көрінісі көрсетілген.

Қуат тұтынуының жемдік қоспаның ылғалдылығы мен матрица мен білік

аралығы байланысының кеңістіктегі көрінісі 15 және 16 суреттерде

көрсетілген.

Осы суреттердегі оң жақта орналасқан түрлі түсті белгілер бойынша

жемдік қоспадағы түйіршіктер үгілгіштігінің және қуат тұтынуының

78

функцияларының берілген бу қысымы, жемдік қоспаның ылғалдылығы және

орама мен өліп арасындағы алшақтық байланысының ең кіші мәндерін

анықтауға болады.

Бұл құрылған кеңістік және тең деңгейдегі желілер көрінісі жемдік

қоспадағы түйіршіктер ұнтақталуының және қуат тұтынуының

функцияларының берілген бу қысымы, жемдік қоспаның ылғалдылығы және

матрица мен білік арасының алшақтық байланысының үйлесімді

параметрлерін анықтауға мүмкіндік береді.

Сурет 11 – Жемдік қоспадағы түйіршіктер үгілгіштігінің берілген

бу қысымы мен жемдік қоспаның ылғалдылығына байланысының

кеңістіктегі көрінісі

79

Сурет 12 – Жемдік қоспадағы түйіршіктер үгілгіштігінің берілген

бу қысымы мен жемдік қоспаның ылғалдылығына байланысының

тең деңгейдегі желілер көрінісі

Сурет 13 – Жемдік қоспадағы түйіршіктер үгілгіштігінің жемдік

қоспаның ылғалдылығы мен матрица мен білік аралығына

байланысының кеңістіктегі көрінісі

80

Сурет 14 – Жемдік қоспадағы түйіршіктер үгілгіштігінің жемдік қоспаның

ылғалдылығы мен матрица мен білік аралығына байланысының тең деңгейдегі

желілер көрінісі

Сурет 15 – Қуат тұтынуының жемдік қоспаның ылғалдығы мен матрица мен

білік аралығына байланысының кеңістіктегі көрінісі

81

Сурет 16 – Қуат тұтынуының жемдік қоспаның ылғалдылығы мен матрица мен

білік аралығына байланысының тең деңгейдегі желілер көрінісі

Y1 және Y2 мәндерінің оптималды мәндерін анықтау үшін (3.7) және (3.8)

регрессия теңдеулерін және тәуелсіз айнымалылардың екі жақты төменгі және

жоғарғы шектеулерін пайдалана отырып мынадай екі оптималды есептің

шешімін қарастырамыз.

Жемдік қоспадағы түйіршіктер үгілгіштігінің минимумын анықтау керек

Y1, % (Y1 → min)

1 1 1 2 3

, 1,2,3;

( , , ) min;

min maxi i i i

Y f x x x

x x x

(3.11)

Қуат тұтынуының минимумын анықтау керек

Y2, кВт – сағ/т (Y2 → min)

2 2 1 2 3

, 1,2,3.

( , , ) min;

min maxi i i i

Y f x x x

x x x

(3.12)

(3.11) және (3.12) теңдеулер жүйелері тездетіп түсіру әдісі арқылы

шешілген. Оның нәтижелері 22 – кестеде көрсетілген.

Сонымен, Y1 – жемдік қоспадағы түйіршіктер үгілгіштігі мен Y2 – қуат

тұтынуы стационарлық нүкте координаттары (оптималды варианттары)

нәтижелері 19 кестеде көрсетілген.

82

Кесте 19 – Y1 – жемдік қоспадағы түйіршіктер үгілгіштігімен Y2 – қуат

тұтынуы стационарлық нүкте координаттары

Отклик

Стационарлық нүкте координаттары Функция

мәні X1 – берілген

бу қысымы P,

МПа

X2 – жемдік

қоспа – ның

ылғалдығы

(W, %)

X3 – матрица

мен білік

аралығы

d, 10 – 4

м

Y1, % (Y1 → min) 0,2 14 7·10 – 4

18

Y2, кВт·сағ/т (Y2

→ min)

0,4 20 3·10 – 4

18,495

Түйіршіктелген жемдік қоспаның параметрлеріне түйіршіктер үгілгіштігі

мен қуат тұтынуы әсерін бағалауда компромистік шешім ретінде табылған

оптималды мәндердің орта мәндерін қабылдаймыз:

*(1) *(2)*(1) *(2) *(1) *(2)

* * * 3 31 1 2 21 2 10,3; 17; 0,0005.

2 2 2

x xx x x xx x x

Оптимизациялау нәтижесінде, ірі қара үшін түйіршіктелген жемдік

қоспаның параметрлері алынды:

x1 – берілген бу қысымы P,

- x1 = 0,3 МПа;

x2 – жемдік қоспаның ылғалдығы

- x2 = 17 %;

x3 – матрица мен білік аралығы d,

- x3 = 5·10 – 4

м немесе 5мм болды.

Оптималдық критерийдің мәндері мынадай болады

Түйіршіктер үгілгіштігі,

- Y1 = 18 %;

Қуат тұтынуы, кВт·сағ/т

- Y2 = 18,495 кВт · сағ/т.

3.5 Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдері негізінде жемдік

қоспа өндірісінің технологиялық сызбасын жасау

Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдері негізінде жемдік қоспа

өндіруге қажетті шикізаттар: бидай және жүгері тұқымдық бүршіктері, жүгері

глютені, жүзім сығындысының ұны, қызанақ сығындысының ұны, кепкен

картоп қалдығының ұны, жемдік шунгит, тұз, бор және «Биоконс» прибиотик

препараты.

Пробиотик «Биоконс» препараты сүтқышқылды бактериялардың

штамдарынан тұратын тірі микроб массасы. Оның монокультураларға

қарағанда шартты – патогенді микрофлораға қатысты антагонистік қасиеті

жоғары. Препараттың В.subtilis, Echerichiacoli, staphulococcusaureus,

83

Salmonellareadihg, Salmonellatuphimurium бактерияларына қатысты

антибактериалдық қасиеті бар, сондықтан ауыл шаруашылығы малдары мен

құстарын азықтандыруда емдік және сауықтыру мақсатында қолданылуы

мүмкін. Препараттың антогонистік қасиеті консорциумға кіретін сүтқышқылды

бактериялардың кейбір дақылдарының молекулярлы массалары 3500 – 4500Д

төмен молекулярлы пептидтерінің синтезделуіне байланысты. Сонымен қатар

препараттың аминқышқылдық құрамы да бай [188,189]. Препараттың

аминқышқылдық құрамы 21 – кестеде берілген.

Кесте 21 – «Биоконс» препаратының аминқышқылдық жоспары

Аминқышқылдары Мөлшері, мг / 100 г

Аланин 790

Глицин 502

Валин 1115

Лейцин 2395

Изолейцин 1271

Треонин 1098

Серин 1505

Пролин 2892

Метионин 604

Аспаргин қышқылы 2101

Цистин 180

Оксипролин 33

Фенилаланин 1168

Глютамин қышқылы 5263

Орнитин 22

Тирозин 1301

Гистидин 483

Аргинин 661

Лизин 1431

Триптофан 322

Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдері негізіндегі жемдік қоспа

өндірісінің технологиялық сызбасына: жүзім сығындысының ұны, қызанақ

сығындысының ұны, кепкен картоп қалдығының ұны, бидай тұқымдық бүршігі,

жүгері глютені мен жүгері тұқымдық бүршігі, тұз, бор, жемдік шунгит,

«Биоконс» препаратын сақтауға арналған силосты типті сыйымдылықтар

кіреді.

84

Жемдік қоспа технологиясы технологиялық, транспорттық және

электротехникалық құрал – жабдықтар кешенінен тұрады, бұларға кіретін

дайындау желілері:

– жүзім сығындысының ұнын дайындау ,

– қызанақ сығындысының ұнын дайындау ,

– кепкен картоп қалдығының ұнын дайындау,

– бидай тұқымдық бүршігі, жүгері тұқымдық бүршігі және жүгері

глютенін дайындау,

– тұз, бор, жемдік шунгитті дайындау желілері.

Жемдік қоспа құрауыштарын мөлшерлеу және араластыру желілері

көлемдік мөлшерлегіштер, магниттік бағандар, премиксті және «Биоконс»

препаратын енгізуге арналған қораптардан, араластырғышқа тиеу нориясынан

тұрады. Жемдік қоспа өндірісінің технологиялық желісі 17 – суретте берілген.

85

Сурет 17 – Жемдік қоспа өндірісінің технологиялық желісі

86

Түйіршіктеу желісі қораптардан, мөлшерлегіштен, кептіргіштен,

араластырғыштан, балғалы ұнтақтағыштан, елегіштен, түйіршіктегіштен, суыту

колонкасынан тұрады. Минералды шикізат және «Биоконс» прибиотик

препаратын дозаларға бөліп әрбір сынамаға ары қарай жинақтаушы қораптың

үстіндегі араластырғышқа түседі.

Жемдік қоспа технологиясы келесідей операцияларды құрайды:

– жемдік қоспаның құрауыштарын келісілген рецепт бойынша көлемді

мөлшерлегіште мөлшерлеу, араластырғышқа беру;

– жемдік қоспаны ұнтақтағышта ұнтақтау;

– шашыранды жемдік қоспаны түйіршіктегіште түйіршіктеу, конвейерлі

суыту бағанында түйіршіктерді суыту;

– түйіршіктегіште жемдік қоспаны ұсақ қиқымдардан тазарту үшін елеу

және дайын өнімді жинастыру.

Дайын жемдік қоспаны қажет болса қоймаға жіберер алдында нория

арқылы автоматты таразыда өлшеуге жіберуге болады. Жемдік қоспаны

таразыға тарту аппаратында өлшеп, қаптарға салу қарастырылған.

Жемдік қоспаның микробиологиялық қасиеттерін жақсарту және қоректік

құндылығын жақсарту үшін түйіршіктеу қарастырылды.

Түйіршіктеу жемдік қоспаның тазалық жағдайының жақсаруына

көмектеседі, сонымен қатар экологиялық таза өнім алуға септігін тигізеді.

Түйіршіктелген және шашыранды жемдік қоспаның микробиологиялық

көрсеткіштері 22 – кестеде (Қосымша Ж) ұсынылған.

Кесте 22 – Түйіршіктелген және шашыранды жемдік қоспаның

микробиологиялық көрсеткіштері

Микробиологиялық

көрсеткіштері

НТҚ бойынша

нормасы

Жемдік қоспа

шашыранды түйіршіктелген

Жалпы бактериямен

тұқымдануы, КОЕ/г,

астам

5х104 5,7х10

5 4,6х10

4

БГКП (колиформы), 1г –

да

жіберілмейді жоқ жоқ

Патогендік микро

ағзалар, соның ішінде

сальмонелла, 25г – да

жіберілмейді жоқ Жоқ

Көгерткіш зеңдер,

КОЕ/г,

5х101 4,0х10

1 2,9х10

1

18 – 19 суреттерден көріп отырғандай, түйіршіктелген жемдік қоспадағы

шашыранды жемдік қоспаны салыстырғанда микроағзалар мөлшерінің 12,4 есе

азайғаны, сонымен қатар көгерткіш зеңдер 1,4 есе азайғаны көрінеді.

87

Сурет 18 – Түйіршіктелген және шашыранды жемдік қоспадағы

микроағзалар мөлшері

Сурет 19 – Түйіршіктелген және шашыранды жемдік қоспадағы көгерткіш

зеңдер мөлшері

Түйіршіктелген және шашыранды жемдік қоспа 20 – суретте көрсетілген.

88

Сурет 20 – Түйіршіктелген және шашыранды жемдік қоспа

3.6 Жемдік қоспаның гигроскопиялық қасиеттерін зерттеу

Жемдік қоспаның қоректік құндылығы, сақтаудағы тұрақтылығы оның

құрамына кіретін органикалық және минералдық заттардың шығу тегіне

байланысты. Барлық қоспа құрауыштарының ішінен көп жағдайда сақтау

мерзіміне судың әсері зор.

Мәдени өсімдік тұқымдары, астық массасының қоршаған ортаның

газдары мен әртүрлі заттарының буын сіңіру қабілеттілігі бар.

Астық массасының газтәріздес және бутәріздес заттарды сіңіру үрдісі

сорбция, ал астық массасының бұл заттарды сіңіру дәрежесі – сорбциялық

сиымдылық деп аталады.

Астық массасы, құрама жем құрауыштары кері үдеріс – десорбцияға да

қабілетті болып келеді, яғни сіңірген заттарды қоршаған ортаға бөлу.

Жемдік қоспаның тұрақтылығына оның сорбция және десорбцияға

қабілеттілігі әсер етеді. Қоршаған ортадан су буларын сіңіру немесе бөліп

шығару су сіңіргіштігі деп аталады.

Су буларын сіңіру дәрежесі ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, оның

химиялық құрамы, бөлшегінің өлшеміне байланысты.

Құрама жем құрауыштарының су сіңіргіштігі гигроскопиялық тепе-теңдік,

яғни құрама жем құрауыштары мен ауа арасындағы ылғал алмастыру сәті

орнағанда тоқтайды.

Ауаның белгілі салыстырмалы ылғалдылығы мен температурадағы

орнаған ылғалдылық тепе-тең ылғалдылық деп аталады.

Сондықтан жемдік қоспа құрауыштарын сақтау, тасымалдау және белсенді

желдетуде оның бу мен газды белсенді сіңіруін есепке алу қажет.

Құрама жем құрамындағы құрауыштардың тепе – теңдік ылғалдылықтары

әртүрлі және олардың физикалық – химиялық қасиеттеріне байланысты.

Бөлшегі ірі өнімдерде тепе – теңдік ылғалдылық майда ұнтақталған өнімдерге

қарағанда ұзақ уақытта орнайды. Ең жоғарғы ылғал тартқыштық қасиеттерге

минералды шикізаттар (ас тұзы, бор, микроэлемент тұздары, әсіресе күкірт

89

қышқыл), биологиялық белсенді заттар (холин - хлорид, лизин жемдік

концентраты), карбамид, бидай мен жүгері тұқымдық бүршігі ие. Клетчатканы

көп сақтайтын өнімдердің ылғал тартқыш қасиеттері төмен болады.

Астық массасы, құрама жем құрауыштарының тепе-теңдік ылғалдылығын

тензиметриялық және динамикалық әдістер арқылы анықтайды.

Зерттеуде тензиметриялық әдіс қолданылды.

Дән массасының тепе – теңдігін анықтау үшін, анықталатын дәннің 5 г

сынамасын алып, өлшенген әйнекті бюкстарға несесе шыныларға салып,

ішіндегі ерітіндісі бар эксикаторға орналастырады.

Гигроскопиялық қасиетін уақыт өткен соң дәннің ылғал сіңіру дәрежесіне

байланысты анықтайды. Тәжірибе үрдісіне сай, дәннің белгіленген тепе-теңдік

ылғалдылығы сынаманы кептіру шкафында 105 0

С температурада кептіру

арқылы анықтап, құрғақ салмақтан тұрақты салмаққа дейін пайызбен

белгіленеді. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығын жасау үшін эксикаторға 1 –

2 л (эксикатордың көлеміне байланысты) қажетті мөлшердегі күкірт

қышқылының ерітіндісін немесе қаныққан тұз ерітіндісін құяды [190, 191].

Тәжірибе көрсеткендей жемдік қоспаның ылғалдылығымен салыстырмалы

ауа ылғалдылығы арасында байланыс бар, яғни екеуінің арасында тепе – теңдік

сақталады.

Кесте 23 – Жемдік қоспаның тепе – теңдік ылғалдылығы

Жемдік

қоспа

нұсқалары

Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %

40 50 60 70 80 90 100

1 4,00 5,50 6,51 7,58 10,21 17,68 27,6

2 4,30 5,20 5,81 6,62 8,91 15,58 25,8

3 4,80 6,20 7,22 8,18 10,60 21,78 37,5

Жемдік қоспа мен ауа арасындағы ылғал ауысу ауаның салыстырмалы

ылғалдылықтарына байланысты 40....48 тәулікте тоқтайды.

Зертханалық тәжірибе нәтижелерін қарастыра отырып оның стационарлы

жағдайда зертханада алынғанын ескеру қажет. Алайда тепе – теңдік

ылғалдылықты анықтау нәтижелері жемдік қоспаны ауаның салыстырмалы

ылғалдылықтары әртүрлі болғанда қауіпсіз сақтауға мүмкіндік береді.

3.7 Сақтау кезіндегі жемдік қоспа көрсеткіштерінің өзгеру

динамикасын зерттеу

Жемдік қоспаның тәжірибе партиясының сақталуын зерттеу үшін

шашыранды және түйіршіктелген жемдік қоспа нұсқалары құрама жем

зауытының еден типтегі қоймасына сақтауға қойылды (кесте 24). Тәжірибе 6 ай

маусымнан қарашаға дейін жүргізілді. Бұл кезде ауа температурасы қоймада +

90

8 ден + 5 0С – дейін ауытқыды, салыстырмалы ылғалдылық 45,7 – тен 84 % – ға

дейін ауытқыды (Қосымша И).

Жемдік қоспа ылғалдылығының, майдың қышқылдық санының өзгеруі,

майдың асқын тотық санының сақтау мерзіміне байланысты өзгеруі 21 – 23

суреттерде берілген.

Кесте 24 – Жемдік қоспаның сақтау кезіндегі сапа көрсеткіштері

Сапа көрсеткіші Сақтау

мерзімі,

айлар

Жемдік қоспа

шашыранды түйіршіктелген

Ылғалдылығы, %

0 11,58 11,70

2 11,74 11,81

4 13,93 12,80

6 15,4 13,9

Шикі протеин, %

0 18,09 18,02

2 17,88 17,86

4 17,79 18,00

6 17,41 17,91

Шикі май, %

0 4,52 4,52

2 4,37 4,60

4 4,15 4,18

6 4,03 4,22

Майдың қышқылдық

саны, мг КОН

0 16,08 15,41

2 24,71 21,12

4 41,65 28,14

6 63,19 41,27

Майдың асқын

тотығының саны, %

йод

0 0,104 0,096

2 0,290 0,176

4 0,452 0,283

6 0,566 0,405

91

Сурет 21 – Ылғалдылықтың сақтау мерзіміне байланысты өзгеруі

Сурет 22 – Майдың қышқылдық санының өзгеруі

92

Сурет 23 – Майдың асқын тотық санының өзгеруі

23 – кестеден байқалғандай жемдік қоспа нұсқаларының ақуыздық

фракциясы 6 ай сақтаудан кейін көп өзгеріске түспеді. Жемдік қоспадағы

майдың сапасы қышқылдық және асқын тотық саны бойынша бағаланды.

Сақтау барысында барлық нұсқалардағы майдың қышқылдық және асқын

тотық санының өскені байқалды. Шашыранды жемдік қоспадағы майдың

қышқылдық саны 4 айдан соң 16,08 – ден 41,65 мг/КОН көтеріліп, 6 айдан

кейін 63,19 мг/КОН – ға көтерілген. Түйіршіктелген жемдік қоспадағы майдың

қышқылдық саны 4 айдан соң 15,41 ден 28,14 мг/КОН көтеріліп, 6 айдан кейін

41,27 мг/КОН – ға көтерілген. Майдың асқын тотық саны осы 4 ай уақыт ішінде

шашыранды жемдік қоспада 0,104 – тен 0,452 % йод – қа, 6 айдан кейін 0,566 %

йодқа көтерілген, түйіршіктелген жемдік қоспада 0,096 дан 0,283 йод – қа, 6

айдан кейін 0,405 % йодқа көтерілген.

Берілген мәліметке сай шашыранды жемдік қоспаны сақтау мерзімі 2 ай

болып саналады, өйткені 4 ай сақтағаннан кейін майдың қышқылдық саны мен

асқын тотық саны көрсеткіштері шектік деңгейден асты, ал түйіршіктелген

жемдік қоспаны 4 ай сақтауға болады, өйткені қоректік құндылығы

айтарлықтай дәрежеде және майлық фракциясы мен ақуыздық сапалылығы

сақталды.

93

3.8 Ауыл шаруашылығы малдарына арналған жемдік қоспа енгізілген

құрама жем рецебін жасау

Құрама жем өндірісінде әртүрлі шикізаттарды тиімді қолдану үшін

қолдағы бар рецептерді пайдалана отырып, рецептегі бір түрлі шикізатты

қоректік құндылығы ұқсастау басқа түрімен алмастыруға болады және

қоректілігі мен бағасы да салыстырмалы түрде таңдалып алынады.

Бұл алмастырылу дайын құрама жемнің сапа көрсеткішіне өзгеріс әкелуі

мүмкін. Бірақ – та, қатаң стандарттық рецебпен дайындалған құрама жемнің де

сапа көрсеткіштерінің айырмашылықтары болады. Өйткені, сол алып отырған

бір өнімнің өзінде, қоректік көрсеткішінде ауытқушылық болады. Мысалы,

дәнді шикізаттардың (бидай, арпа, сұлы, жүгері және басқа) сапа көрсеткіштері,

сол өнімнің өсірілген жеріне, атмосфералық – климаттық жағдайына, жер

қабатының күйіне және т.б. факторларға тәуелді болады. Бұдан басқа, құрама

жем өндірісінде стандарттық рецептерді пайдалану жергілікті шикізат түрін

қолдануда қиындық туғызады.

Құрама жемге қоятын негізгі талап, оның құрамы емес, қоректік

көрсеткішінің қатал сақталуы болып табылады.

Сауын сиырларға арналған құрама жемнің сапасына қойылатын талаптар

25 – кестеде көрсетілген[ 163].

Кесте 25 – Сауын сиырларға арналған құрама жемнің сапа көрсеткіштері

Көрсеткіштері Сауын сиырларға арналған

құрама жем

Жемдік бірлік 100 кг құрама жемдегі, кем

емес

80,0

Шикі протеин, %, кем емес 16,0

Шикі май, %, кем емес 2,5

Шикі клетчатка, %, аспауы керек 7,0

Кальцийдің массалық үлесі,% , кем емес 0,6 – 0,8

Фосфордың массалық үлесі,% кем емес 0,8 – 0,9

Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдерінен жемдік қоспа негізінде

құрама жем дайындау рецебі 26 – кестеде берілген.

94

Кесте 26 – Сауын сиырларға арналған жемдік қоспа негізіндегі құрама жемнің

рецебі

Құрауыштар Құрама жем, %

ірі қара мал 60 – 5К

бақылау тәжірибе

Жемдік арпа 21,1 11,0

Жемдік сұлы 5,0 –

Бидай жанама өнімдері 70 – 85% 6,0 –

Бидай кебегі 55,2 55,2

Күнбағыс шроты 6,5 6,5

Шөп ұны 2,0 –

Үш кальций фосфаты 1,3 1,3

Бор 1,1 –

Тұз 0,8 –

Премикс 1,0 1,0

Жемдік қоспа – 25,0

Барлығы 100,0 100,0

100 кг құрама жем құрамында

Жемдік бірлік, кг 83,2 84,97

Шикі протеин, % 15,1 16,42

Шикі май, % 3,85 4,22

Шикі клетчатка, % 7,11 9,49

Кальций, % 0,9 0,97

Фосфор, % 0,95 1,1

26 – кесте нәтижелері жемдік қоспаны дәнді дақылдар – жемдік сұлы,

бидай жанама өнімдері, шөп ұны, тұз, бор есебінен 25% құрама жем құрамына

енгізуге болатындығын көрсетті.

3.9 Жемдік қоспа негізіндегі құрама жемнің жетілдірілген

технологиясын жасау

Құрама жем өндірісіндегі технологиялық үрдістерді жекеленген

технологиялық желілерге бөлуге болады. Бір технологиялық желі параллелді

түрде болса, одан кейінгісі – бірізді болады. Технологиялық желілердің саны ол

құрама жем зауытының өнімділігіне, өндірісте өндірілетін өнімнің

ассортиментіне, бастапқы шикізаттың сапалық және технологиялық схеманың

түпкі құрылымына байланысты.

Жалпы ережеге сай құрама жем зауыттарында технологиялық желілер

саны 16 – дан 20 – ға дейін болуы мүмкін. Ал, кішкене және орташа қуатты

өндірістерде бір технологиялық желіде орындалады.

95

Құрама жем өндірісінің қысқартылған технологиясы бойынша жұмыс

істейтіндері шағын болып келеді, құрылысы арзанырақ, эксплутацияға

ыңғайлы. Олар толықтай механизацияланған өндіріс және жоғары өнімділікті

еңбекпен ерекшеленеді.

Түйіршіктелген жемдік қоспа ұнталған күйде келетіндіктен оны өндірісте

технологиялық қасиеттері ұқсас - тамақ өндірісінің жемдік өнімдері желісімен

беруге болады.Түйіршіктелген жемдік қоспа елегіште еленіп, еленбеген кесек

бөліктері балғалы ұнтақтағышта ұнтақталып, мөлшерлеу алдындағы желіге

жіберіледі. Автоматты таразыда өлшенген құрама жем құрауыштары

араластырғышта 6 минут араластырылып, шашыранды құрама жем алынады.

Жемдік қоспа негізіндегі құрама жем технологиясы келесі операциялардан

тұрады:

– дәнді шикізаттарды дайындау және өңдеу;

– ұншықты шикізатты дайындау және өңдеу;

– жемдік қоспаны енгізу;

– минералды шикізатты өңдеу және енгізу;

– премиксті енгізу;

– құрама жем құрауыштарын мөлшерлеу және араластыру.

Құрама жем құрауыштарын мөлшерлеу және араластыру желілері:

таразылы мөлшерлегіш, шнектер, минералды шикізаттарды енгізу желісі,

үлестік араластырғыш, тиеу нориясы және дайын өнімге арналған қораптан

тұрады.

Ауыл шаруашылығы малдарына арналған (ірі қара) жемдік қоспа

негізіндегі құрама жем өндірісінің технологиялық сызбасы 24 суретте

көрсетілген.

96

1 – қорап; 2 – скальператор; 3 – ауалы-електі сепаратор; 4 – елеу

машинасы; 5 – магниттік айырғыш; 6 – балғалы ұнтақтағыш; 7 – көп құрамды

таразылы мөлшерлегіш; 8 – араластырғыш.

Сурет 24 – Ауыл – шаруашылық малдарына арналған жемдік қоспа негізіндегі

құрама жем өндірісінің технологиялық сызбасы

Үшінші бөлім бойынша қорытынды

1. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өңдеудегі алынатын қалдық

өнімдердің физикалық – технологиялық қасиеттерінің нашар екендігі, жүзім

сығындысының көлемдік салмағының аздығы, ал бөлшегінің орташа өлшемінің

жоғары екендігі көрінеді, сонымен қатар жемдік қоспа құрауыштарымен

салыстырғанда қызанақ қалдықтарының физикалық – технологиялық

қасиеттерінің нашарлығы байқалды, қызанақ қалдығы ұнының қышқылдылығы

4 – 6 тәулікте сақтаудан кейін 18 – 22 % – ға жоғарылап, жіберілетін норма

деңгейінен асып кетті. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өңдеудегі жанама

өнімдердің химиялық құрамын зерттеу нәтижесі оларда құрама жем

шикізаттарының жемдік құндылығын бағалайтын қоректік заттар: жүзім

сығындысы ұнында ақуыз – 9,82 %, қызанақ қалдықтары ұнында – 19,77 %,

құрғақ картоп қалдығының ұнында – 6,22%, ақуыздың көп мөлшері – жүгері

глютенінде – 61,76 % сақталатынын көрсетті. Ал, клетчатка мөлшері жүзім

сығындысында көп – 17,8% сақталады.

97

Сонымен қатар өсімдік шаруашылығы өнімдерін өңдеудегі жанама

өнімдердің аминқышқылдық құрамы зерттелінді: құрама жем өндірісінде кең

қолданылатын бидай, жүгерімен салыстырғанда жүзім сығындысының ұны

лизинді бидайдан 1,2 ал, жүгеріден 1,5 есе көп сақтайды, ал триптофанды жүзім

сығындысы бидайдан 4,5 есе, жүгеріден 11,3 есе, ал қызанақ сығындысының

ұны бидайдан 1,9, жүгеріден 4,8 есе көп сақтайды, треонинді сақтауы бойынша

жүзім сығындысының ұны бидайдан 2,1, жүгеріден 2,3 есе жоғары.

Жүзім сығындысында кальций мөлшері бидайға қарағанда 1,8 есе,

жүгеріге қарағанда 4 есе көп, қызанақ сығындысының ұнында кальций

бидаймен салыстырғанда 10 есе, жүгерімен салыстырғанда 26 есе көп. Пектин

мөлшері жүзім сығындысында 5,7 г/кг, қызанақ және картоп сығындыларында

– 0,3 – 0,5 г/кг сақталады.

Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің дәрумендік құрамын зерттеу

нәтижелері А дәрумені жүзім сығындысында 7,7 мг/кг, қызанақ сығындысында

21,4 мг/кг сақталады, ал картоп қалдығында Е дәрумені көп сақталады.

Бұл мәліметтер қалдық өнімдерді дәнді дақылдар есебінен қолдану

қоспаның аминқышқылдық, дәрумендік және минералдық құрамын

жақсартатынын көрсетті.

2. Жемдік қоспа жасау үшін жүзім сығындысы, қызанақ сығындысы,

құрғақ картоп қалдықтарынан әртүрлі қатынаста 3 нұсқа құрастырылды.

Құрастырылған рецепт бойынша жемдік қоспа нұсқаларын зерттеу нәтижелері

мынаны көрсетті, жүзім сығындысы мен қызанақ сығындыларының ұнын 14 %

жоғары енгізуде технологиялық қасиеттерінің: сусымалдығы нашарлап,

қышқылдықтарының өсуі байқалды, қызанақ сығындысын 16 % енгізген №1

нұсқаның қышқылдығы басқа 2 нұсқаға қарағанда жоғары болды.

Жемдік қоспа нұсқаларының қоректік құндылығын талдау нәтижелері:

Шикі протеин мөлшері 16,49...18,06 %, ол рецепт құрамына енетін глютеннің

мөлшеріне байланысты. Май мөлшері рецепке байланысты 2,18...2,29 %

аралығында. Шикі күл мөлшері 3,54...4,12 % аралығында. Шикі клетчатка

мөлшері 9,35...9,59 % аралығында. Шикі протеин мөлшерін көп сақтауы

бойынша өсімдік шаруашылығы өнімдерін жемдік қоспа құрамына енгізудің

қолайлы нұсқасы №2 рецепт болып табылды.

Жемдік қоспа нұсқаларының микробиологиялық қасиеттерін зерттеу

нәтижесі пестицидтерді сақтамайтынын, микробиологиялық көрсеткіштері,

оның ішінде жалпы бактериямен тұқымдануы көрсеткіші нормадан асып

тұрғаны байқалды. Осыған байланысты жемдік қоспаның қоректік құндылығын

жоғарылату, санитарлық сапасын жақсарту және сақтау мерзімін ұзарту үшін

оны түйіршіктеу қарастырылды.

3. Жүзім сығындысы, қызанақ сығындысы, кепкен картоп қалдығын және

олардың қоспасын ұнтақтау тәжірибелері жүргізілді. А1 – ДМР

ұнтақтағышында бір кезеңді және екі кезеңді ұнтақтау нәтижелері

ұнтақтағыштың ең жоғарғы өнімділігі және ең төменгі электр қуатының

шығыны жүзім және қызанақ сығындыларын ұнтақтағанда байқалды. Елегінің

саңылауы 2, 3, 4, 5 мм ұнтақтағыштың өнімділігі 0,2, 0,3, 0,4, 0,5 т/сағ, ал

98

электр қуатының меншікті шығыны 1,6; 1,4; 1,2; 1,1 кВт•сағ/т құрады. Кепкен

картоп қалдығын ұнтақтағанда қызанақ сығындысын ұнтақтау мен

салыстырғанда ұнтақтағыштың өнімділігінің 8.....15,5 % – ға азайғаны, электр

қуатының меншікті шығынының 5.....14,5 % – ға көбейгені байқалды.

Жанама өнімдердің қоспасын бір – және екі сатылы ұнтақтау әдістері

мынаны көрсетті, ұнтақталған қоспа бөлшегінің орташа өлшемі бір кезеңді

ұнтақтауда 1,5 мм, ал екі кезеңді ұнтақтауда 1,1 мм және біркелкі болды.

Зерттеу нәтижелері жүзім, қызанақ сығындылары мен құрғақ картоп

қалдықтарын қоспа күйінде екі кезеңді ұнтақтаудың тиімділігін көрсетті.

Жемдік қоспаны араластыру үрдісі зерттелінді. Жемдік қоспаны

араластыруда вариация коэффициенті 10,5 тең болды, бұл қоспаның жақсы

араласқанын көрсетеді.

Құрама жемді түйіршіктеу үрдісін оңтайландыру қарастырылды. Құрама

жемді түйіршіктеу әдісі ДГ – 1 сыққыш түйіршіктегіште матрица диамерті 9,7

мм – де жүргізіледі. Математикалық өңдеу арқылы түйіршіктеудің оңтайлы

параметрлері алынды:

берілетін бу қысымы Х1.......0,3 мПа;

жемдік қоспаның ылғалдылығы Х2.......17,0 %.

матрица мен біліктің арақашықтығы Х3......5·10 – 4

м немесе 5 мм болды.

Шашыранды және түйіршіктелген жемдік қоспаның сақтау кезіндегі сапа

көрсеткіштерінің өзгеруі зерттелінді. Шашыранды құрама жемді сақтау мерзімі

2 ай болып саналды, өйткені майдың қышқылдық саны мен асқын тотық саны

көрсеткіштері шектік деңгейден асты, ал түйіршіктелген жемдік қоспаны 4 ай

сақтауға болады, өйткені қоректік құндылығы айтарлықтай дәрежеде және

майлық фракциясы мен ақуыздық сапалылығы сақталды.

Түйіршіктелген жемдік қоспаның микробиологиялық қасиеттерін анықтау

нәтижесі шашыранды жемдік қоспамен салыстырғанда микроағзалар

мөлшерінің 12,4 есе азайғанын, сонымен қатар көгерткіш зеңдер 1,4 есе

азайғанын көрсетті.

4. Сауын сиырларға арналған құрама жем құрамында жемдік қоспаны 25 %

дәнді дақылдар есебінен енгізу рецептері есептелді. Жемдік қоспаны тамақ

өндірісінің жемдік өнімдері желісі бойынша құрама жемге енгізуге болады.

99

4 ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕХНИКАЛЫҚ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

4.1 Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдері негізіндегі жемдік қоспа

енгізілген құрама жемді сауын сиырлар азығында қолданудың тиімділігін

бағалау

Экономикалық тиімділікті есептеу рецепт құрамына енетін

құрауыштардың бағасы мен рецепт құрамына ену мөлшері бойынша

жүргізіледі (27 – кесте).

Кесте 27 – Жемдік қоспаның өзіндік құны

Шикізаттың түрлері Енгізу

норма

сы, %

1т шикізат

тың құны,

теңге

1 т жемдік

қоспа жасауда

шикізат

шығыны, кг

1т өнімге

кететін

шығынның

құны, тенге

Жүзім сығындысының

ұны

14 16000 140 2240

Қызанақ

сығындысының ұны

12 16000 120 1920

Құрғақ картоп

қалдығы

16 14000 160 2240

Бидай тұқымдық

бүршігі

14 21000 140 2940

Жүгері тұқымдық

бүршігі

12 27000 120 3240

Жүгері глютені 16 120000 160 19200

Шунгит 7 40000 70 2800

Бор 6 25000 60 1500

Тұз 3 35000 30 1050

Барлығы 100 1000 37130

1 тонна шашыранды құрама жемді түйіршіктеу үшін шамамен 18,495

кВт/сағ электр қуаты жұмсалады (82 – беттегі оптимизациялау нәтижесінде

алынған),

1 кВт/сағ = 16,2 теңге болса, түйіршіктеуге кететін уақытты 4 сағат деп алсақ,

1 тонна түйіршіктелген жемдік қоспаның құны 37130 + (18,495 х 16,2х4) =

38325,5 теңгені құрайды.

Жемдік қоспаны сауын сиырларға арналған құрама жемге енгізгендегі

экономикалық тиімділік рецепт құрамы бойынша 26 кестеде (94 бет) берілген

жемдік арпа, жемдік сұлы, бидай кебегі, шөп ұны, бор, тұз есебінен 25 %

жемдік қоспаны енгізудегі құрауыштардың 1 тоннадағы құны бойынша

есептеледі:

100

Жемдік арпа – 49000 теңге;

Жемдік сұлы – 47000 теңге;

Бидай жанама өнімдері 70 – 85 % – 32 000 теңге;

Бидай кебегі – 21000 теңге;

Күнбағыс шроты – 45000 теңге

Шөп ұны – 25000 теңге

Үшкальций фосфаты – 28000 теңге

Бор – 24000 теңге;

Тұз – 35000 теңге;

Премикс – 220000 теңге;

Жемдік қоспа – 38325,5 теңге.

Бақылау тобы бойынша рецепт құрамындағы құрауыштардың бағасын

есептеу былай жүргізіледі: жемдік арпаның 1 кг 49 теңге тұрады, ал 1тонна

мөлшері 490 кг, яғни

100% – 21,1 % х = 21,1 х 1000 / 100 = 211 кг

1000кг – х

21,1 % жемдік арпаны килограмға ауыстырсақ 211 кг болады, оны 49

теңгеге көбейткенде 211 х 49 = 10339 теңге шығады. Осылайша басқа

құрауыштардың құны есептелді. Сонда бақылау рецебі бойынша сауын

сиырларға арналған 1 т құрама жемнің құны 32734 теңге, ал тәжірибе құрама

жемінің құны 32052,3 теңгені құрады, яғни тәжірибе құрама жемі бақылауға

қарағанда 681,7 теңгеге арзанырақ.

Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдері негізінде жасалған жемдік

қоспа енгізілген құрама жемді сауын сиырлар азығында қоланудың тиімділігін

анықтау ғылыми – шаруашылық тәжірибелері Алматы облысы, «Байсерке

Агро» ЖШС – де жүргізілді.

Ол үшін бақылау рецебі бойынша дайындалған жемдік қоспа енгізілмеген

құрама жем және тәжірибе рецебі бойынша дәнді дақылдардың орнына 25 %

жемдік қоспа енгізілген құрама жем партиялары дайындалды (26 – кесте).

Ұсынылған құрама жемнің тиімділігін анықтау үшін «Байсерке Агро» ЖШС –

де жас ірі қара мен сүтті сиырларға тәжірибе жүргізілді.

Тәжірибе 2014 жылдың 16 – шы маусымы мен 15 – ші шілде аралығын

қамтыды [192].

Тәжірибе жүргізу үшін ет бағытындағы қазақстандық ақ басты жас ірі

қараларды азықтандыру үшін 10 бастан тұратын 2 топ құрылған. Ол үшін екі

топқа да бастапқы салмақтары 320кг болатын бірдей 10 бастан ірі қара таңдап

алынды.

Бақылау тобының орташа тәуліктік салмақ қосуы – 954 г, ал тәжірибелік

топ 1047 г, яғни бақылаумен салыстырғанда 9,75 % өскен. 1 айдағы қосалқы

өсім 1924 мың теңгені құрады, бұл 1кг азыққа кететін өсіммен бірдей болды (28

– кесте).

Сауын сиырлар рационында жемдік қоспа енгізілген құрама жемнің

тиімділігін анықтау үшін Голштин тұқымды сауын сиырларын азықтандыру

үшін тәжірибе жүргізілді. Топтық әдіске сай екі топта да 10 бастан болды.

101

Малдар сүт кешенінің негізгі рационы бойынша азықтандырылды. Негізгі

рацион құрамында шөп 3кг, сенаж – 12 кг, сүрлем 25 кг және құрама жем 1л

сүтке 250г болды.

Кесте 28 – Ет бағытындағы сиырларды азықтандыру

Топтар М

ал б

асы

сан

ы

1 б

асты

ң

бас

тап

қы

салм

ағы

, кг

Тәж

іри

бе

аяғы

нд

ағы

салм

ағы

, кг

1 б

асты

ң

өсі

мі,

кг

Ор

таш

а

тәу

лік

тік ө

сім

і,

г

1кг

етті

өтк

ізу

бағ

асы

, тг

± с

алм

ақ

қо

суы

, кг

± п

айд

а. т

г

Бақылау 10 320±0,2 348,8 28,82 954,0 840 – –

Тәжірибе 10 320±0,2 350,1 31,11 1047,0 840 2,29 1924

Бақылау тобындағы сиырлар сүт кешенінің негізгі рационында жемдік

қоспа енгізілмеген құрама жеммен азықтандырды. Тәжірибе тобындағы

сиырларға негізгі рацион құрамында 25 % түйіршіктелген жемдік қоспа

енгізілген құрама жем берілді. Сауын сиырларды азықтандыру нәтижесі 29 –

кестеде берілген.

Кесте 29 – Сауын сиырларды азықтандыру

Топтар

Мал

бас

ы

сан

ы

Тәу

лік

тегі

сү

т

сауы

мы

, л

30

күн

нен

кей

інгі

сү

т

сауы

мы

, л

Сү

т са

уы

мы

ны

ң

жо

ғары

лау

ы

Сат

уд

ағы

кө

тер

ме

бағ

а, т

г

Қо

сым

ша

пай

да,

мы

ң т

г

1 б

асқа

пай

да,

тг

Жем

шы

ғын

ы,

ж.б

.

Бақылау 10 20,125 6042,5 – 106 – – 0,92

Тәжірибе 10 20,475 6147,5 105 106 11,13 1,13 0,91

30 күннен кейінгі сүт сауымы бақылау тобында 6042,5л құраса, тәжірибе

тобында 6147,5 л құрады. Жаңа құрама жемді пайдалану салыстырмалы

біркелкі майлылықта бақылау тобындағы сиырлармен салыстырғанда сүт

өнімділігін 1,74% жоғарылатты. Қосымша пайда 11,13 мың теңгені құрады

(Қосымша К).

4.2 Жүзім сығындысын ет бағытындағы балапандар рационында

қолданудың тиімділігін бағалау

Жеміс – көкөніс өндірістерінің қалдықтарынан мал шаруашылығы үшін

қосымша жемдік өнімдер алуға болады. Олар органикалық, азотты, минералды

102

заттарға, дәрумендер мен микроэлементтерге бай. Шетелде жеміс – көкөніс

қалдықтарының кең қолданылуы олардың жемдік құндылығының жоғары

болуы мен қорының мол болуына байланысты.

Жүзім сығындысының ұнын құрама жем құрамында ет бағытындағы

балапандар азығында қолданудың зоотехникалық тиімділігін анықтау үшін

Алматы қаласындағы «Алатау – құс» құс фабрикасында ғылыми –

шаруашылық тәжірибелері жүргізілді. Тәжірибе жүргізу үшін ИЗА – Гибро ПГ

кросының ет бағытындағы балапандарынан 40 бастан 3 топ (1 – бақылау және

2 – тәжірибе) құрылды. Балапандарды сақтау жағдайы зоотехникалық нормаға

сәйкес бірдей болды. Бірінші топ бақылау тобы болды және теңестірілген жүзім

сығындысы енгізілмеген толықрационды құрама жеммен азықтандырылды.

Екінші топқа құрама жем құрамындағы жүгерінің орнына 5% жүзім сығындысы

енгізілді. Үшінші топқа құрама жем құрамындағы жүгерінің орнына 10% жүзім

сығындысы енгізілді. «Алатау – құс» ЖШС жем зауытында бақылау және

тәжірибе құрама жемдері жасалынды (Қосымша Л).

Ет бағытындағы балапандарға арналған құрама жемнің сапа көрсеткіштері

МЕМСТ мынаған сай болуы керек (30 – кесте).

Кесте 30 – Ет бағытындағы балапандарға арналған құрама жемге қойылатын

талаптар

Көрсеткіштердің аталуы

Ет бағытындағы

балапандарға арналған

100г құрама жемдегі

алмасу қуаты, МДж/кг

12,1

Шикі протеин, % кем емес 21,0

Шикі клетчатка, % көп емес 5,5

Са, %, кем емес 1,1

P, % 0,8

Лизин, % 0,9 – 1,1

Метионин + цистин 0,6 – 0,7

Ет бағытындағы балапандарға арналған құрама жемнің бақылау рецебінің

құрамы төмендегі кестеде берілген (31 – кесте).

Кесте 31 – Ет бағытындағы балапандарға арналған құрама жемнің рецептері.

Құрауыштар Толық рационды құрама жем

Бақылау 1 тәжірибе 2 тәжірибе

1 2 3 4

Жемдік жүгері 31,0 26,0 21,0

Жемдік бидай 14,0 14,0 14,0

Жүзім сығындысы – 5,0 10,0

103

31 - кестенің жалғасы

1 2 3 4

Қытайбұршақ шроты 34,0 34,0 34,0

Балық ұны 8,0 8,0 8,0

Еттісүйек ұны 7,0 7,0 7,0

Монокальций фосфаты 1,55 1,55 1,55

Өсімдік майы 3,0 3,0 3,0

Ракушка ұны 0,50 0,50 0,50

Метионин 0,17 0,17 0,17

Ас тұзы 0,22 0,22 0,22

Флавомицин 0,04 0,04 0,04

Юмамицин 0,05 0,05 0,05

Роксазим С – 2 0,02 0,02 0,02

Холин – хлорид 0,06 0,06 0,06

Биотроник 0,10 0,10 0,10

Микофикс 0,10 0,10 0,10

Премикс вит.Бленд 0,02% 0,04 0,04 0,04

Премикс мин.0,1% 0,15 0,15 0,15

Барлығы, % 100,0 100,0 100,0

100г жемдегі алмасу қуаты, Ккал 303 298 292

Шикі протеин, % 25,3 25,66 25,67

Шикі май, % 4,26 4,95 5,61

Шикі клетчатка,% 6,15 5,25 4,36

Ca, % 1,55 1,6 1,65

P, % 1,04 1,35 1,62

Лизин,% 0,69 0,72 0,72

Жүзім сығындысы мен жемдік жүгерінің құрамындағы дәрумендер

мөлшері көрсетілген.

Жүзім сығындысы мен жемдік жүгерінің құрамындағы дәрумендер В1

(тиамин).мөлшері жүзімде -2,84 мг/кг, жемдік жүгеріде 4,9 мг/кг, В2

(рибофлавин)

жүзімде 0,55 мг/кг, жемдік жүгеріде 1,3 мг/кг, В5(никотин қышқыл ы) жүзімде

3,97 мг/кг, жемдік жүгеріде 50 мг/кг, А(каротин) мөлшері жүзімде 8,45 мг/кг,

жемдік жүгеріде 1 мг/кг, С(аскорбин қышқылы) мөлшері жүзімде 22,3 мг/кг,

Е(токоферол) мөлшері жүзімде 0,66 мг/кг құрайды.

Берілген мәліметтен көріп отырғандай жүзім сығындысы А, С

дәрумендеріне, сонымен қатар Е дәруменіне бай екендігін көрсетті. Бұл

мәліметтер жүзім сығындысының ұнын құрама жемге енгізу оның дәрумендік

құрамын жақсартатынын көрсетті. Жүзім сығындысынан алынған ұнды еттік

балапандарға арналған толық рационды құрама жем құрамындағы жемдік

жүгерінің орнына қолдану үшін олардың химиялық құрамдары салыстырылды.

104

Кесте 32 – Жүзім сығындысы мен жемдік жүгерінің химиялық құрамы

Көрсет-

кіштер

Химиялық құрамы

ылға

лд

ы л

ық %

про

теи

н,%

май

, %

клет

чат

10

4А

, %

кү

л,%

АЭ

З, %

алм

асу

қу

аты

,

ккал

Са,

%

P,%

три

пто

фан

,%

ли

зин

,%

мет

ио

ни

н,%

Жемдік

жүгері

9,3 9,0 4,0 2,2 1,3 65,2 367 0,03 0,25 0,08 0,26 0,16

Жүзім

сығын-

дысы

9,1 9,82 2,12 17,8 4,9 56,2 240 0,09 0,26 0,68 0,37 0,61

Балапандар торларда су мен құрама жемге еркін жететіндей сақталды.

Микроклимат – температуралық және жарықтық режимдер, балапандарды

клеткаға отырғызу тығыздығы, азықтандыру – ұсынылған парметрлерге сай

болды. Балапандарды жеке тәуліктік жастарынан, содан кейін әр апта сайын

өлшеп отырды. Азықты қолдануын өсіру кездерінде берген азықтың қалдығын

өлшеу арқылы анықтап тұрды. Жемнің құнын белгіленген уақыттағы желінген

жем мөлшері мен балапандардың тірі салмағының өсуі көрсеткіштері бойынша

анықталды. Ғылыми – шаруашылық тәжірибенің мәліметтері 33 – кестеде

берілген.

Кесте 33 – Жүзім сығындысы ұнымен балапандарды азықтандыру

тәжірибесінің нәтижесі

Көрсеткіштер Топтар

Бақылау 1 – ші

тәжірибе

2 – ші

тәжірибе

Басының сақталуы, % 97,2 98,2 98,0

Балапандардың тірі салмағы:

Тәжірибе басындағы, г

42,75 42,25 43,0

Балапандардың тірі салмағы:

39 күннен кейінгі, г

2034 2081 2019

Тірі салмақтың орташа

тәуліктік өсімі, г

51,05 52,27 50,6

1 кг тірі салмақтың өсіміне

кеткен жем шығыны, кг

1,87 1,79 1,83

105

Тәжірибе нәтижелері балапандарды өсірудің соңында (25 сурет) (39

күннен кейін) бақылау тобының балпандарының тірі салмағы 2034г, екінші

топта 5 % жүзім сығындысы ұны қосылған 1 – ші тәжірибелік топ 2081 г болды

немесе бақылаумен салыстырғанда 2,3 % артық, 10 % жүзім сығындысы ұны

қосылған үшінші топта 2019 г немесе бақылаумен салыстырғанда 0,8 % төмен

болды[193].

Құрама жем құрамында жүзім сығындысын қолдану екінші топтағы

балапандардың 1кг тірі салмағының өсіміне кеткен жем шығынын 4,3 % (1,79

кг) төмендетті. Үшінші топтағы балапандардың 1кг тірі салмағының өсіміне

кеткен жем шығыны бақылаумен салыстырғанда 2,2 % (1,79 кг) төмен болды.

Барлық топтарда да балапан басының сақталуы жоғары 97,2 – 98,2 %

деңгейінде болды.

Зерттеу нәтижелері жүзім сығындысының ұнын жемдік жүгері есебінен

құрама жем құрамында 5 % енгізу олардың өнімділігі мен басының сақталуына

кері әсерін тигізбейтінін көрсетті [194, 195].

Сурет 25 – Балапандардың 39 күннен кейінгі тірі салмағы, г.

4.3 Жемдік қоспа негізіндегі құрама жемнің техникалық –

экономикалық тиімділігі

Ауыл шаруашылық малдары және құстарына арналған өсімдік

шаруашылығының жанама өнімдері негізіндегі жемдік қоспа енгізілген құрама

жемнің экономикалық тиімділігін анықтаудың фунционалдық тәуелділігі бар,

сондықтан экономикалық тиімділігін алдын – ала есептегенде мынадай

формулаға сүйенуге болады [196, 197, 198]:

(4.1)

мұнда: Е – 1 т өсімнің теңгеге шаққандағы экономикалық тиімділігі;

106

К – бақылаудағы малдардың тәжірибелік малдармен салыстырғандағы кг –

ның 1 т – ға шаққандағы орташа өсуі ;

А – 1 л сүттің теңгеге шаққандағы құны;

В – жемдік қоспа негізіндегі 1 кг құрама жемнің теңгеге шаққандағы құны;

С – 1 т өсім алуға кететін құрама жемнің кг шаққандағы шығыны;

Д – тірі салмақтың сойылған салмаққа шаққандағы шамасы.

Сауын сиырларды бордақылау кезінде орташа сауым сүті 10%, 1 л сүтке

кететін жем шығынын нормасын 1,5 кг және 1л сүттің құнын 80 теңге деп

қабылдаймыз, сонда :

Е = (100 ∙ 80 − 14,2 ∙ 1,5) ∙1 = 7978,7 теңге

1000 л сүтке.

Жемдік қоспа негізіндегі 1т құрама жемді қолданудағы тиімділік:

Сонда сауын сиырлар рационында өсімдік шаруашылығы жанама

өнімдерінен жасалған жемдік қоспа негізіндегі 1т құрама жемді қолданудағы

экономикалық тиімділік 5319 теңгені құрайды.

Төртіншіі бөлім бойынша қорытынды

1.Сауын сиырлар рациондағы 25% дәнді құрауыштарды түйіршіктелген

жемдік қоспаға ауыстырғанда орташа тәуліктік сүт сауымы 8,5% жоғарылады.

Тәжірибе жүргізілген аралықта сүттің майлылығы екі топта да онша өзгерген

жоқ. Алайда, бақылау тобыман салыстырғанда тәжірибе тобындағы сиырлардан

базистик майлылыққа есептегенде 15,0 ц қосымша өнім артық алынды.

2.«Алатау – құс» құс фабрикасында жүзім сығындысының ұнын жемдік

жүгері есебінен құрама жем құрамында 5 % енгізу олардың өнімділігі мен

басының сақталуына кері әсерін тигізбейтінін көрсетті. Балапандарды өсірудің

соңында (39 күннен кейін) бақылау тобының балпандарының тірі салмағы

2034г, екінші топта 2081 г немесе бақылаумен салыстырғанда 2,3 % артық,

үшінші топта 2019 г немесе бақылаумен салыстырғанда 0,8 % төмен болды.

3.Сауын сиырлар рационында өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінен

жасалған жемдік қоспа негізіндегі 1т құрама жемді қолданудағы экономикалық

тиімділік 5319 теңгені құрайды.

107

ҚОРЫТЫНДЫ

Жүргізілген технологиялық және де тәжірибелік зерттеулердің

нәтижесінде төменгідей қорытындылар жасауға болады:

1. Елімізде өндірілетін құрама жемде жеміс – көкөніс өндірісінің қалдық

өнімдері қолданылмайды, өйткені балғын сығындылардың құрамында 50 %

ылғал болғандықтан, олар тез ашып, көгереді, кептіруді қажет етеді, қоқысқа

айналып, қоршаған ортаның экологиялық жағдайын бұзады. Жеміс – көкөніс

өндірістерінің жанама өнімдерінің физикалық – технологиялық қасиеттерінің

нашар екендігі анықталды, жүзім сығындысының көлемдік салмағы аз, ал

бөлшегінің орташа өлшемі жоғары, ал қызанақ сығындысының қышқылдылығы

4 – 6 тәулікте сақтаудан кейін 18 – 22 % – ға жоғарылап, жіберілетін норма

деңгейінен асып кетті.

2. Жеміс – көкөніс өндірістерінің жанама өнімдерінің химиялық құрамы

зерттелінді: жүзім сығындысы ұнында ақуыз – 9,82 %, қызанақ қалдықтары

ұнында – 19,77 %, құрғақ картоп қалдығының ұнында – 6,22 % сақталатынын

көрсетті. Ал клетчатка мөлшері жүзім сығындысында көп – 17,8 % сақталады.

Минералдық құрамын анықтау нәтижесінде қызанақ сығындысында

кальций бидаймен салыстырғанда 10 есе, жүгерімен салыстырғанда 26 есе көп

екендігін көрсетті. Пектин мөлшері жүзім сығындысында 5,7 г/кг, қызанақ және

картоп сығындыларында – 0,3 – 0,5 сақталады. Оладың дәрумендік құрамында

А дәрумені жүзім сығындысында 7,7 мг/кг, қызанақ сығындысында 21,4 мг/кг,

ал картоп қалдығында Е дәрумені көп сақталатынын көрсетті. Жүзім

сығындысының ұны лизинді бидайдан 1,2 ал жүгеріден 1,5 есе көп

сақтайтынын, ал триптофанды жүзім сығындысы бидайдан 4,5 есе, жүгеріден

11,3 есе, ал қызанақ сығындысының ұны бидайдан 1,9, жүгеріден 4,8 есе көп

сақтайтынын көрсетті.

3. Жемдік қоспа жасау үшін жүзім сығындысы, қызанақ сығындысы,

құрғақ картоп қалдықтарынан әртүрлі қатынаста 3 нұсқа құрастырылды. №1

нұсқаның қышқылдығы басқа 2 нұсқаға қарағанда жоғары болды. Сондықтан

жемдік қоспа құрамына жүгері сығындысын 14 % дейін, қызанақ сығындысын

– 12 % дейін, картоп сығындысын – 16 % дейін енгізу жемдік қоспаның

оңтайлы қоректілігін қамтамасыз етеді.

4. Жемдік қоспаны ұнтақтау, араластыру үрдістері зерттелінді. Жанама

өнімдерді жеке ұнтақтауға қарағанда қоспа ретінде ұнтақтау тиімді болды және

жанама өнімдер қоспасын бір және екі сатылы ұнтақтау әдістері мынаны

көрсетті, ұнтақталған қоспа бөлшегінің орташа өлшемі бір кезеңді ұнтақтауда

1,5 мм, ал екі кезеңді ұнтақтауда 1,1 мм және біркелкі болды. Жемдік қоспаның

араласу үрдісінің біркелкілігі қанағаттанарлықты деп бағаланды, жемдік

қоспаны араластырудағы вариация коэффициентінің мәні 10,5% құрады.

5. Жемдік қоспаны түйіршіктеу үрдісін оңтайландыру қарастырылды.

Жемдік қоспаны түйіршіктеу түйіршіктегіште матрица диаметрі 9,7 мм

жүргізіледі. Зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеу арқылы түйіршіктеудің

оңтайлы параметрлері алынды: берілетін бу қысымы Х1.......0,3 мПа; жемдік

108

қоспаның ылғалдылығы Х2.......17,0 %; матрица мен біліктің арақашықтығы

Х3....... 5·10 – 4

м болды.

6. Түйіршіктелген жемдік қоспаның микробиологиялық қасиеттерін

анықтау нәтижесі шашыранды жемдік қоспамен салыстырғанда микроағзалар

мөлшері 12,4 есе, көгерткіш зеңдер 1,4 есе азайғанын көрсетті. Жеміс – көкөніс

өнімдерінің қалдық өнімдері негізінде жемдік қоспа өндірудің технологиялық

сызбасы жасалынды.

7. Түйіршікті жем қоспасын сақтау мерзімі анықталды. Шашыранды

жемдік қоспаны сақтау мерзімі 2 ай болып табылды, өйткені 4 ай сақтағаннан

кейін майдың қышқылдық саны мен асқын тотық саны көрсеткіштері шектік

деңгейден асты, ал түйіршіктелген жемдік қоспаны 4 ай сақтауға болады,

өйткені қоректік құндылығы айтарлықтай дәрежеде және майлық фракциясы

мен ақуыздық сапалылығы сақталды.

8. Түйіршіктелген жемдік қоспа енгізілген сауын сиырларға арналған

құрама жем рецептері ғылыми негізделді. Түйіршіктелген жемдік қоспаны

құрама жемге дәнді дақылдар есебінен 25% енгізуге болады.Түйіршіктелген

жемдік қоспаны құрама жемге енгізу сызбасы жасалды. Түйіршіктелген жемдік

қоспаны физикалық – технологиялық қасиеттері ұқсас болғандықтан құрама

жемге тамақ өндірісінің жемдік өнімдері желісі арқылы енгізуге болады.

9. Түйіршіктелген жемдік қоспа негізіндегі құрама жемнің тиімділігі мал,

азығында сыналды. Жеміс – көкөніс өндірістерінің жанама өнімдері 25%

енгізілген құрама жемді сауын сиырлар рационында қолдану салыстырмалы

біркелкі майлылықта бақылау тобындағы сиырлармен салыстырғанда сүт

өнімділігін 1,74% жоғарылатты.

10. «Алатау – құс» құс фабрикасында жүзім сығындысының ұнын жемдік

жүгері есебінен құрама жем құрамына 5 % енгізу олардың өнімділігі мен

басының сақталуына кері әсерін тигізбейтінін көрсетті. Бақылау тобымен

салыстырғанда балапандардың тірі салмағының өсуі 2,3 % құрады.

11. Сауын сиырлар рационында жеміс – көкөніс өндірістерінің жанама

өнімдерінен жасалған жемдік қоспа негізіндегі 1т құрама жемді қолданудағы

экономикалық тиімділік 5319 теңгені құрайды

109

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан

халқына жолдауы. Стратегия «Қазақстан – 2050». 2012 // www.akorda.kz

(жолдау күні 14.12.2012)

2 Баканов В. Н., Менькин В. К. Кормление сельскохозяйственных

животных. – М. : Агропромиздат, 1989. – 120 c.

3 Ковалев А. От корма к конечнему продукта // Комбикорма. – 2002. – №

7. – C. 14.

4 Панин И., Гречишников В. Сбалансированность комбикормов для птицы

// Птицеводство. – 2008. – № 2. – С. 7.

5 Грысс З. Использование отходов плодоовощной консервной

промышленности. М.: Пищевая промышленность, 1974. – 280 с.

6 Згардан И. Яблочные выжимки и томатные отходы // Сельское

хозяйство Молдавии. – 1978. – № 6. – С.12.

7 В.В.Кулинич, В.Г.Сагунов, Б.С.Ужкенов, Н.Я.Гуляева, О.Б.Бейсеев и др.

Месторождение горнорудного сырья Казахстана. Алматы: справочник, 2000. –

251 с.

8 Сарсембаева Н.Б. Ветеринарно – санитарная оценка качества продуктов

птицеводства при использовании кормовых добавок – цеолитов и пробиотиков:

автореф. ... докт. вет. наук. – Алматы. 2006. –50 с.

9 Зонов М.Ф., Чабаев М.Г., Горбанову Н.А. Белковый концентрат из

люцерны в рационах кур // Пути ускорения интенсификации и разработка

энергосберегающих технологий производства яиц и мяса птицы. – 1988. – С.118

– 119.

10 Драганов И.Ф. Отходы плодоовощной промышленности в кормлении

животных // Зоотехния. – 1994. – №5. – С.30 – 31.

11 Использование нетрадиционных кормов в птицеводстве. Сергиев

Посад: Методические рекомендации, 1996. – 23 с.

12 Жиенбаева С.Т., Батырбаева Н.Б. Картоп өндірісінің қалдық өнімдерін

құрама жем өндірісінде тиімді қолдану // Матер. республ. науч. практ. конф.

«Наука. Образование. Молодежь». – Алматы, 2014. – С.76 – 77.

13 Разуваев Н.И. Комплексная переработка вторичных продуктов

виноделия. М.: Пищевая промышленность, 1975. – 25с.

14 Прангишвили В., Джапаридзе Г., Квирикашвили Д. Экономическая

эффективность производства витаминной муки из вегетативных отходов

виноградной лозы. Воронеж: (Труды ВНИИКП), Труды Всесоюзного НИИ

комбикормов, 1979. – 232 с.

15 Гуменюк Г.Д., Жадан А.М., Коробко А.Н. и Н.Н.Задохин.

Использование отходов промышленности и сельского хозяйства в

животноводстве // Урожай. – 1983. – С. 44 – 53.

16 Агабабян З.Д., Бобрицкий Ю.И. Отходы винных, плодоовощных и

консервных заводов – корм для свиней // Животноводство. – 1976, – № 1. – С.50

– 52.

110

17 JeismanI.R. Protein from tomatoseeds // Ohioreport. – 1981. – Vol. 4 (2). –

Р. 92 – 94.

18 Расулов И., Пардаев М. Аминокислотный и витаминный состав

отходов томата // Пути повышения продуктивности и улучшения. – 1995. – №

3. – С. 26-28.

19 Голивец Г.И., Кочетова А.А., Шевчук И.В., Нестеренко Г.В.

Химический состав отходов плодоовощного производства //

Кормопроизводство. – 1985. – №4. – С.32

20 Исакова Р.С., Кюз Э.П. Аминокислотный состав томатного шрота //

Докл. науч. конф. Секция Животноводство. – Кишинев: Картя Молдовеняскэ,

1967. – С.58 – 59.

21 Магомедов И. Использование отходов виноградарства и консервной

промышленности для кормления скота. Махачкала, 1982. – 126 с.

22 Шуманский А.В. Обоснование рационального использования

яблочных, виноградных и томатных выжимок в кормлении кур мясных и

яичных кроссов. Автореф. дис. докт .с – х. наук. – Сергиев Посад, 1994. – С.44 –

64.

23 Кanski J.W. Рoszukiwaniu rezerw poszowych // Drobiarst. – 1984. Vol. 32,

№ 10. – P. 5 – 7.

24 Moghazy S.A., Boushy A.R. Some neglected pouitry feed stuffs from

vegetable and fruit wastes // Zootecnica International. – 1983. – Vol. 3, № 10. – P.

40 – 46.

25 Lorinc V., Kobor J. Рaradicsommag – takarmanyozasra // Magyar

Mezogard. – 1982. – Vol.37, № 15, – Р.12

26 Bozadjiev B. Krasteva A., A. Koleva, M. Ilchovska. Technological

properties of domestic and foreign corn hybrids. Part II. Yield and fat content of

milled products, International Conference. St. Zagora. – 2011. – Vol.1. № 8. – Р 68 –

73.

27 Авдонин Б., Егоров И. Продукты переработки кукурузы //

Птицеводство. – 1999. – №6. – С.25 – 26.

28 Бузин Г. Использования кукурузного жемдік ұнына в рационах цыплят

– бройлеров // Научно – производственный опыт в птицеводстве: Экспресс –

информация. Сергиев Посад. – 2000. – №2. – С.9 – 12.

29 Бондаренко Е., Назаров В. Кукурузные зародыши в рационах

бройлеров // Научно – производственный опыт в птицеводстве: Экспресс –

информация. Сергеев Посад. – 2000. – №2. – С.12 – 14.

30 Чиботарь В.М. Использование муки из яблочных выжимок в рационах

кур кросса «Бройлер – 6». Автореф. дис. ...канд. с. – х, наук. – Сергеев Посад,

1992. – 23 с.

31 Карунский А.И. Томатные отходы в рационе свиней // Зоотехния. –

1995.- № 10. – С.20 – 26.

32 Егоров И. Кормовая ценность продуктов переработки кукурузы для

птицы // Комбикорма. – 1999. – № 6. – С.37.

111

33 Влащик Л.Г. Разработка технологии пектино продуктов с высокими

качественными показателями: автореф. дис. ...канд. техн. наук: // – Краснодар.

2003. – 26 с.

34 Избасаров Д.С., Снежкин Ю.Ф. Технология производства пищевых

порошков из яблочных выжимок. Рекомендации. – Алма – Ата. Қайнар. – 1988.

– 22 с.

35 Никонова Л.А., Рындина Д.Ф., Фомичев Ю.П., Мысик А.Т. Концентрат

из сухой после спиртовой барды в комбикормах для откорма свиней //

Виноделие. –2014. – № 9.– С. 7 – 10.

36 Никонов И.Н. Аминокислотный состав комбикормови микрофлора

кичешника кур несушек // Зоотехния. Промышленная технология производства

продукций. – 2012. – № 11. – С.27 – 28.

37 Фисинин В.А., Егоров И.А., Околелева Т.М., Имангулов

Ш.А.Кормление сельскохозяйственной птицы. – Сергиев Посад: ГНУ ВНИТИП

РАСХН, 2010. – 375 с.

38 Волгин В.И., Комиссаров И.М., Протасов Б.И. О некоторых источниках

кормовых премиксов // Зоотехния. Теория и практика кормления. – 2014. – №9

– С.5 – 7.

39 Тишенков П.И., Иончикова Г.П. Влияние кормовой добавки на

показатели рубцового пищеварения и продуктивность откармливаемых бычков.

– 2015. – №5. – С.10 – 12.

40 Грудина Н.И. Разработка нового типа кормовых добавок на основе

полимеров и их влияние на здоровье, и продуктивность жвачных животных,

содержащихся в разных экологических условиях. Автореф. ... докт. биол. наук.

Боровск, 2011. – 49с.

41 Калашников А.П., Фисинин В.И., Щеглов В.В., Клейменов Н.И. Нормы

и рационы кормления сельскохозяйственных животных. М.: Агропромиздат,

2003. – 456с.

42 Харитонов Е.Л. Физиология и биохимия питания молочного скота. Изд

– во «Оптима Пресс», 2011. – 372с.

43 Сидоров А. Нетрадиционная кормовая добавка для цыплят //

Птицеводство. Кормление. 2011. – №3. – С.29 – 31.

44 Панасюк А.Л., Кузьмин Е.И., Осипов В.П., Егоров О.С. Летучие

вторичные продукты брожения в винах из плодов и ягод // Виноделие и

виноградарство. XVIII Междунар. проф. конф. вин и спиртных напитков. М.:

Виноделие, 2014. – № 4. – С.20 – 23.

45 Оганесянц Л.А. Теория и практика плодового виноделия. М.:ПКГ

«Развитие», 2011. –396с.

46 Шобингер У. Фруктовые и овощные соки // Научные основы и

технологии / Пер с нем. – СПБ: Изд-во «Профессия». 2004. – 640с.

47 Егоров И., Андрианова Е., Присяжная Л., Голубов И. Эффективная

кормовая добавка для бройлеров // Птицеводство. Научно – технический

журнал. – 2011. – № 7. - С.19 – 21.

112

48 Шарипова Р., Ахметжанова Д. Использование отходов различных

производств в кормлении утят // Птицеводство. Научно – технический журнал.

– 2013. – № 6.- С.25 – 27.

49 Алтынбаева Г., Смирнова О., Рогозин Д. Побочные продукты

мукомольного производства в производстве комбикорма повышенной

усвояемости // Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана. –

2012. – №4. - С.24 – 26.

50 Штыкельмайер В. Многоотраслевые хозяйства – главная цель //

Костанайские новости. – 2012. – № 84. – С.2.

51 Сарсембаева Н.Б., Толстова Н.И., Витавская А.В. Молочнокислые

бактерии в рационах циплят // Пищевая технология и сервис. – 2011. – №4. –

С.204 – 205.

52 Черепанов С., Детков Д., Ануфриев Б. ИПП «Технэкс». Современная

технология производства комбикормов // Комбикормовая промышленность. –

1998. – №8. С.22 – 24.

53 Аникин А.С., Некрасов Р.В., Первов Н.Г., Мысик А.Т. Принципы

нормирования потребностей в протеине для дойных коров // Зоотехния. – 2012.

– № 9. – С. 5 – 7.

54 Калашникова А.П., Фисинина В.И., Щеглова В.В., Клейменова Н.И.

Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных. М.:

Справочное пособие, 2003. – 456с.

55 Харитонов Е.Л., Агафонов В.И., Харитонов Л.В. Организация научно – обоснованного кормления высокопродуктивного молочного скота. Боровск,

2008. – 106 с.

56 Кирилов М.П., Первов Н.Г., Аникин А.С., Виноградов В.Н., Дуборезов

В.М. Кормовые ресурсы животноводчества. Классификация, состав и

питательность кормов. М.: ФГНУ «Росинформагротех», 2009. – 404с.

57 Стрекозов Н.И., Амерханов Х.А., Первов Н.Г. Молочные скотоводство

России. М.: Рос. акад. с. – х. наук, Всерос. науч. исслед. инст. животноводства,

2006. – 604с.

58 Фисинина В.И., Клашникова В.В., Драганова И.Ф., Амерханова Х.А.

Новое в кормлении животных. М.: Справочное пособие, 2012. – 788с.

59 Choi Yun – Sang. Effects of replacing pork back fat with vegetable oils and

rice bran fiber on the quality of reduced – fat frankfurters // Meat Sci. – 2010. – Vol.

84. – № 3. – P. 557 – 563.

60 Kulkarni S. Effect of grape seed extract on oxidative, color and sensory

stability of a pre – cooked, frozen, re – heated beef sausage model system // Meat Sci.

– 2011. – Vol. 88. – № 1. – P.139 – 144.

61 Батькова И.А., Макарова Н.В., Яшина И.А., Новикова М.Н., Смирнова

Н.В. Получение экстрактов выжимок и семян винограда с антиоксидантным

действием // Виноделие и Виноградство. – 2014. – №1. – С. 33 – 35.

62 Стеле Р. Срок годности пищевых продуктов: Расчет и испытание /

Стеле Р. Спб.: Профессия, 2008. – 480с.

113

63 Selani M.M. Wine industry residues extracts as natural antioxidants in raw

and cooked chicken meat during frozen storage // Meat Sci. – 2011. – Vol. 88. – №

3. – P.397 – 403.

64 Lutterodt H. Fatty acid composition oxidative stability, antioxidant and

antiproliferative properties of selected cold – pressed grape seed oils and flours //

Food Chem. – 2011. – Vol. 128. № 2. – P. 391 – 399.

65 Baydar N.G. Determination of antibacterial effects and total phenolic

contents of grape (Vitis vinifera L.) seed extracts // Int. J. Food Sci. and Technol. –

2006. – Vol. 41. – № 7. – P. 799 – 804.

66 Ju Zhi, Y. Subcritical water extraction of anthocyanins and other phenolics

from dried red grape skin // Food Sci. – 2005. – Vol. 70. – № 4. – P. 270 – 276.

67 Garcia – Marino, M. Recovery of catechins and proanthocyanidins from

winery by products using subcritical water extraction //Anal. chim. acta. – 2005. – Vol. 563. – № 1 – 2. – P. 44 – 50.

68 Floris T. Antoxidant compounds recovery from grape residues by a

supercritical antisolvent assisted process // Fluids. – 2010. – Vol. 54. – № 2. – P. 165

– 170.

69 Spigno G., Tramelli L., De Faveri D. M. Effects of extraction time,

temperature and solvent on concentration and antioxidant activity of grape marc

phenolics / // J.Food Eng. – 2007. – Vol. 81. – №4. – P. 200 – 208.

70 Кипкеева А., Урусова А. Оценка эффективности функционирования

предприятий плодоовощного под комплекса карачаево – черкесской

республики // Международный сельскохозяйственный журнал. – 2013. – №4. –

С.24 – 25.

71 Агаркова Л.В., Гурнович Т.Г., Кипкеева А.М. Эффективность

функционирования предприятий плодоовощного комплекса АПК. Ставрополь:

Ставролит, 2011. – 128 с.

72 Калиновская Т.В., Оболкина В.И. Использование виноградных

выжимок для повышения пищевой ценности конфет с комбинированными

корпусами. V междунар. науч. – техн. конф. «Новое в технологии и технике

функциональных продуктов питания на основе медико – биологических

воззрений». – Киев, 2013. – C. 424 – 426.

73 Оболкіна В.І., Каліновска Т.В., Крапівницька І.О. Підищення цінності

цукерок додаванням виноградних вичавок // Продовольча індустрія АПК. –

2014. – №3. – С.23 – 27.

74 Т.В.Каліновска. Застосування комбінованих білків та гідроколлоідів

при створенні збивних цукеркових мас // Східно – Эвропейський журнал

передових технологій. – 2014. – № 2/12 (68). – С.113 – 121.

75 Шванская И.А, Коновалов Л.Ю. Использование отходов

перерабатывающей отраслей в животноводстве. Научно. аналитический обзор.

– М.: ФГБНУ «Росинформагротех», 2011. – 96с.

76 Косолапов В.М. Кормопроизводство: проблемы и пути решения // Ваш

сельский консультант. – 2010. – №2. – С. 25 – 28.

114

77 Николаев В.М. Экологизация производства и инновационная

деятельность // Масла и жиры. – 2008. – №2. – С. 3 – 6.

78 Воротников И.Л., Петров К.А., Кононыхин В.В. Ресурсосберегающее

развитие перерабатывающих отраслей АПК // Экономика с. – х. и

перерабатывающей предприятий. – 2010. – № 10. – С. 21 – 23.

79 Использование малоценного растительного сырья и отходов в

кормлении с/х животных // «АПК Эксперт». – 2011. – №1 – 2. – 52 с.

80 Неменушая Л.А., Степаничева Н.М., Соломатин Д.М. Современные

технологии хранения и переработки плодоовощной продукции:

науч.аналит.обзор. – ФГНУ Росинформагротех, 2009. – 172с.

81 Василенко В.Н. Ресурсосберегающие рецептуры комбикормов для

поросят // Хранение и переработка сельхозсырья. Теоретический журнал. – 2011. – № 8. – С.62 – 63.

82 Крохина В.А., Калашников А.П., Фисинин В.И. Комбикорма, кормовые

добавки и ЗЦМ для животных (состав и применение). Справочник: под ред.

В.А. Крохиной. М.: Агропромиздат, 1997. – 78с.

83 Чеботарев О. Н., Шаззо А. Ю., Мартыненко Я. Ф. Технология муки,

крупы и комбикормов. М.: ИКЦ «МарТ», Ростов – на – Дону, 2004. – 110с.

84 Остриков А. Н., Василенко В.Н., Соколов И.Ю. Коэкструдированные

продукты: новые подходы и перспективы. М.: ДеЛи принт, 2009. – 68с.

85 Панфилова В.А. Теоритические основы пищевых технологий. М.:

КолосС, 2009. – 118 с.

86 Пат. 2328171 Российская Федерация, Линия производства

полнорационных экструдированных комбикормов / А.Н. Остриков, В.Н.

Василенко. Воронеж, Гос. технол. акад. – № 2006145128/13. заявл. 18.12.2006,

опубл. 10.07.2008, Бюл. № 19. – 8с

87 Исригова Т.А., Мусаева Н.М., Салманов М.М. Химический состав и

пищевая ценность добавок из семян, кожицы и гребней винограда // Хранение и

переработка сельхозсырья. Теоретический журнал. – 2012. – № 4. – С.24 – 28.

88 Сыроватка В.И. Инновационные технологии производства

комбикормов // Зоотехния. – 2015. – № 4. – С.11 – 15.

89 Мысик А.Т. Производство продукции животноводства в мире и

отдельных странах // Зоотехния. – 2011. – № 1. – С.2 – 6.

90 Российский рынок: Крупнейшие компании – производители кормов.

Journal of VNIIMZH №4(16)-2014 // [Электронный ресурс] URL: sibqrain.com

(дата обращения: 17.04.2014).

91 Сыроватка В.И. Инновационные технологии производства

комбикормов // «Вестник» научный журнал ВНИИМЖ. – 2014. – № 2 (14). – С.35 – 48.

92 Сыроватка В.И. СВЧ – обработка фуражного зерна // Проблемы

интенсификации животноводства с учетом охраны окружающей среды и

производства альтернативных источников энергии, в том числе биогаза.

Монография. Варшава. – 2014. – С.302 – 312.

115

93 Пат. 2480132 РФ. Линия тепловой обработки комбикормов / Сыроватка

[и др.]. Заяв. 10.11.11; Опубл. 27.04.13.

94 Раецкая И.В. Использование нетрадиционных кормов в рационах

бройлеров. М.: Обзорная информация, 1985. – 18 c.

95 Сборник рефератов. Шунгитовые породы Карелии. Петрозаводск,

1981. – С. 5 – 13.

96 Аксенов В.В., Трусов Н.А., Пияшев В.С., Волков В.А., Малофеев В.Л.

Углеводная кормовая добавка. ТУ 9296 – 010 – 23611999 – 05. Новосибирск,

2005. – 12 с.

97 Bartko P. Zeolity v zuvizosnej vyrobe // Veterinarstvi. – 1981. – Vol.8. –

№ 31. – Р. 372 – 374.

98 Csonti F. .Termtszetes ztolitok a pecseny – ecsirkek takarmanyaban //

Mezogazdasag. – 1990. – Vol. 34. – № 42. – Р. 20.

99 Vrzgula L., Bartko P. Zeolity v zuvizosnej vyrobe. Vyuzivanie

netradicnych zdrajov bielkkovin a energie vo vyzive hospodarskych zvierat v

Symposium. Bratislava. –1992. – Vol. 4. – P. 65 – 72.

100 Комбикормовая промышленность за рубежом. М.: Экспресс –

информация Министерство заготовок СССР, 1984. – Вып. 1. 24с.

101 Шевчук И., Кочетова А., Голивец Г., Кириленко О. Использование

отходов томатного производства в комбикормах // Мукомольно – элеваторная и

комбикормовая промышленность. – 1984. – № 12. – С.26.

102 Шевцов А.А., Дранников А.В., Костина Е.В., Питькова Ю.А. Оценка

показателей качества сухих яблочных выжимок и их применение в

производстве комбикормов» V междунар. науч. техн. конф. «Новое в

технологии и технике функциональных продуктов питания на основе медико –

биологических воззрений». Россия. Воронеж, – 2014.– C. 108 – 110.

103 Дранников А.В. Комплексный анализ показателей качества яблочных

выжимок для последующей переработки в комбикорма. Сборник материалов

Всероссиской научн. конф. «Повышение качества и безопасности пищевых

продуктов». Махачкала: ДГТУ, 2010. – С.43 – 44.

104 Отходы переработки зерна и плодоовощной промышленности.

tinref.ru/000_uchebniki/04800selskoe_hozaistvo/004.../013.htm.

105 Королев А.А. Технология производства плодовоовощных чипсов

методом комбинированного обезвоживания // Хранение и переработка

сельхозсырья. Теоретический журнал. – 2012. – № 10. – С.29 – 30.

106 Королев А.А. , Пенто В.Б. Технология производства фруктовых

чипсов из слив и абрикосов с помощью комбинированной сушки. Матер.12– й

всероссийской науч. практич. конф. «Проблемы создания продуктов здорового

питания. Наука и технологии». Угилич, 2006. – С.114.

107 Клешканов В.И., Петров С.С., Хохловский В.Н., Королев А.А.

Проблемы энергоэффективности // Пищевая промышленность. – 2011. – № 1. –

С.48 – 50.

116

108 Королев А.А. Технология комбинированного способа обезвоживания

плодов и овощей // Матер. 6 – й междунар. науч. – технич. конф. «Техника и

технология пищевых производств». Могилев, 2007. – С. 13.

109 Веркаускас Э. И. Производство гранулированных комбикормов с

мелассой // Мукомольно – элеваторная промышленность. – 1967. – № 12. – С.5.

110 Деньщиков М. Т. Отходы пищевой промышленности и их

использование. М.: Пищепромиздат, 1963. – С. 28 – 31.

111 Beigabe von Melasse und flussigen Fett in die Mischfutterindustrie.

”Kraftfutter”. ФРГ. – 1965. – Vol. 6. – Р. 211 – 218.

112 Deutsche Müller – Zeitung. ФРГ. – 1968.– Vol. 16. – Р.414 – 418.

113 Жушман А.И. Разработка и исследование лучших способов

использования и повышения качества побочных продуктов при переработке

зернового сырья. М.: Отчет ВНИИКП, 1984. – 122 с.

114 Добавление животного жира в рационы молочных коров //

Животноводство. – 1970. – № 3. – С.64.

115 Использование жира в рационах кур – несушек // Животноводство –

1970. – № 7. – С.77.

116 Жировые подкормки в животноводстве Японии // Животноводство. –

1970. – № 11. – С.56.

117 Eberhardt W. Futterverpressungend Prebhilfstoff aut Ligninsulfonat – basis

«Kraftfuller». ФРГ. – 1964. – Vol. 6. – Р.98 – 113.

118 Рекомендации по использованию сапропеля в животноводстве. М.:

Россельхозиздат, 1966. – 123 с.

119 Дарманьян П.М., Дудкин М.С. Связующие вещества при

гранулировании комбикормов. М.: Обзорная информация. Комбикормовая

промышленность, 1973. – С. 17 – 27.

120 Лысенко В.Я. Экспериментально – теоретическое исследования

процесса гранулирования комбикормов для рыб: автореф. ... канд.техн.наук: –

Ленинград, 1975. С.3 – 7.

121 Егоров И. Комбикорма разной физической структуры в кормлении

цыплят – бройлеров // Комбикорма. Теоретический журнал. – 2015. – № 4. –

С.52 – 55.

122 От производства комбикормов до переработки отходов //

Комбикорма.-2007. -№8.-С.44-46.

123 Вайстих Г.В., Дарманьян П.М. Гранулирование кормов. М.: Колос,

1978. – 26 с.

124 Кожарова Л.С.Гранулирование комбикормов. М.: 1982. – 36 б.

125 Мартыненко Я.Ф. Контроль работы охладительной колонки. М.:

ЦНИИТЭИ Минзага СССР. Комбикормовая промышленность. 1980. – 37с

126 Гурьев А.И., Горяинов И.В. Установка Б 6 – ДГВ для гранулирования

комбикормов. М.: ЦНИИТЭИ Минзага СССР. Комбикормовая

промышленность. 1980. – 118 с.

117

127 Егоров Г.А., Мартыненко Я.Ф., Петренко Т.П. Технология и

оборудование мукомольной, крупяной и комбикормовой промышленности. М.:

Изд. комплекс МГАПП, 1996. – 210 с.

128 Бондарева И.А. Совершенствование процесса гранулирования

комбикормов: автореф. дис. ...канд. техн.наук. М.: МТИПП, 1985. – 22с.

129 Тракало Т.О., Шаповаленко О.И. Исследования физико –

механического состава гранулированных смесей. Матер.V междунар.науч.

технич. конф. «Новое в технологии и технике функциональных продуктов

питания на основе медико – биологических воззрений». – Киев, – 2013. –

C.125 – 127.

130 Doherty M.L. Effect cooper and fat on nutrient utilization, digestive

enzyme activities, end tissue mineral levels in weanling pigs. – 1996. – Vоl.3. – Р.

143 – 152.

131 Егоров Б.В., Шаповаленко И.О., Макаринская А.В. Технология

производства премиксов. К.: Центр учебной литературы, 2007. – 288 с.

132 Бареева Н.Н., Донченко Л.В. Виноградные выжимки – перспективный

промышленный источник пектиновых веществ // Научный электронный журнал

КубГАУ. – 2006. – № 04 (20). – С. 12.

133 Гугучкина Т. И. Состояние контроля качества в первичном виноделии

и возможные направления его развития. Краснодар: Агропромполиграфист,

1999. – 68 с.

134 Донченко Л.В. Технология пектина и пектинопродуктов. М.: ДеЛи,

2000. – 255 с.

135 Косюра В.Т., Донченко Л.В., Надыкта В.Д. Основы виноделия. М.:

ДеЛи принт, 2004. – 440 с.

136 Zazor M., Curcic R., Plavsic P. Uparena melasna dziba u ishrani stoke //

Krmiva. – 1982, – Vol. 24. – № 8. – Р.169 – 175.

137 Пономарев А.Ф., Смирнов К.В. Технология переработки винограда.

М.: Изд – во МСХА, 1997. – 115с.

138 ГОСТ 13496.0 – 1980 Комбикорма, сырье. Методы отбора проб. –

Введ. 1981.01.07. – М.:Стандартинформ, 2011. – 7 с.

139 ГОСТ 28254 – 1989 Комбикорма, сырье. Методы определения объемной

массы и угла естественного откоса. – Введ. 1991.01.01. – М.:Стандартинформ, 2006.

– 4 с.

140 ГОСТ 13496.3 – 1992. (ИСО 6496 – 83) Комбикорма, комбикормовое

сырье. Методы определения влаги. – Введ. 1993.01.01. – М.:Стандартинформ,

2011. – 6 с.

141 ГОСТ 13496.8 – 1972 Комбикорма. Методы определения крупности

размола и содержания неразмолотых семян культурных и дикорастущих

растений. – Введ. 1973.01.01. – М.:Стандартинформ, 2011. – 4 с.

142 ГОСТ 51417 – 1999 (ИСО 5983 – 97) Корма, комбикорма,

комбикормовое сырье определение массовой доли азота и

вычисление массовой доли сырого протеина. Метод Къельдаля. – Введ.

2001.01.01. – Сб. ГОСТов. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2002. – 9 с.

118

143 ГОСТ 13496.15 – 1997. Корма, комбикорма, комбикормовое сырье.

Методы определения содержания сырого жира. – Введ. 1999.01.01. –

М.:Стандартинформ, 2011. – 14с.

144 ГОСТ Р 51418 – 1999 (ИСО 5985 – 78) Корма, комбикорма,

комбикормовое сырье. Методы определения массовой доли золы,

нерастворимой в соляной кислоте. – Введ. 2003.01.01. – М.: ИПК Издательство

стандартов, 2002. – 4 с.

145 ГОСТ 51418 – 1999 (ИСО 5985 – 78) Корма, комбикорма,

комбикормовое сырье. Методы определения массовой доли золы, не

растворимой в соляной кислоте. – Введ. 2003.01.01. – М.: ИПК Издательство

стандартов, 2002. – 8 с.

146 ГОСТ Р 52839 – 2007 Корма. Методы определения содержания сырой

клетчатки с применением промежуточной фильтрации. – Введ. 2009.01.01. –

М.:Стандартинформ, 2008. – 10 с.

147 ГОСТ 13496.1 – 1998 Комбикорма, комбикормовое сырье. Методы

оопределения содержания натрия и хлорида натрия. – Введ. 2000.07.01. –

М.:Стандартинформ, 2011. – 12 с.

148 ГОСТ 30692 – 2000 Корма, комбикорма, комбикормовое сырье.

Атомно – абсорбционный метод определения содержания меди, свинца, цинка

и кадмия Поправка к ГОСТ 30692 – 2000. Дата введения в действие: 15.12.2001

Дата актуализации: 15.01.2008. – Введ. 2002.01.01. – М.: ИПК Издательство

стандартов, 2002. – 11 с.

149 ГОСТ 26176 – 1991 Корма, комбикорма. Методы определения

растворимых и легкогидролизуемых углеводов. – Введ. 1993.01.01. – М.: ИПК

Издательство стандартов, 2002. – 9 с.

150 ГОСТ 13496.12 – 1998 Комбикорма, комбикормовое сырье. Метод

определения общей кислотности. – Введ. 2000.07.01. – М.:Стандартинформ,

2011. – 6 с.

151 ГОСТ Р 52110 – 2003 Комбикорма, комбикормовое сырье. Методы

определения кислотного числа жира. – Введ. 1986.01.07. – М.:Стандартинформ,

2011. – 8 с.

152 ГОСТ Р 51899 – 2002 Комбикорма гранулированные. – Введ.

2003.06.01. – М.:Стандартинформ, 2008. – 8с.

153 ГОСТ Р 51426 – 1999 (ИСО 6887 – 83). Микробиология. Корма,

комбикорма, комбикормовое сырье. Общее руководство по приготовлению

разведений для микробиологических исследований. – Введ. 2001.01.01. – М.:

ИПК Издательство стандартов, 2001. – 7 с.

154 Инструкция № 246 – С. Автоматизированный эмиссионный

количественный многокомпонентный спектральный анализ минерального

сырья. М.:Мингео СССР, ВИМС, 1987. – 28 с.

155 Бутковский В.А., Мельников Е.М. Технология мукомольного,

крупяного и комбикормового производства (с основами экологии). – М.:

Агропромиздат, 1989. – С.84.

119

156 Жиенбаева С.Т. Құрама жемнің жемдік құндылығы мен қоректілігін

жоғарылатудың технологиялық негіздері: дис. ... докт. техн. наук: 05.18.01. –

Алматы, Алматы. 2010. – 226 с. – Инв. №

157 Егоров И, Паньков П, Розанов Б., Каримов И, Кибека А. Шунгитовая

мука в кормление цыплят – бройлеров // Комбикорма. – 2003. – № 6. – С. 54.

158 Изтаев А.И., Жиенбаева С.Т., Елеукенова К.А. Наполнитель для

премикса. Предварительный патент № 20103 от 25.07.2008.

159 Ізтаев Ә.І., Әлімқұлов Ж.С., Жиенбаева С.Т. Құрама жемнің жемдік

құндылығы мен қоректілігін жоғарылатудың технологиялық негіздері.

Монография. Алматы: Алтын баспа, 2010. – 204 б.

160 Жиенбаева С.Т. Использование шунгитов при производстве

премиксов // Современные проблемы техники и технологии пищевых

производств: материалы десятой междунар. науч. прак. конф. – Барнаул, 2007. –

С. 121 – 124.

161 Елеукенова Қ.А., Жиенбаева С.Т. Премикс өндірісіндегі жаңа

құрауыш // Новости науки Казахстана. Алматы: НЦ НТИ. – 2009. – №3. – С.132

– 136.

162 Шепелев А.Ф., Печенежская И.А. Товароведение и экспертиза

зерномучных товаров: Учебное пособие. – М.: ИЦК «МарТ»; Ростов – на –

Дону: 2004. – 128 с.

163 Петрухин И.В. Корма и кормовые добавки: Справочник. – М.:

Росагропромиздат. 1989. – 155 с.

164 Омарқожаев Н. Мал азықтандыру. Алматы: Қайнар, 1998. – 192б.

165 Александров С.Н., Косова Т.И. Комбикормовое производство для

животноводства и птицеводства. М.:ООО «Издательство АСТ»; Донецк:

«Сталкер». 2004.– 103 с.

166 Моисеева В.Г., Мартыненко Я.Ф., Васильев Ю.И. Использование

отходов плодовоовощного консервного производства в кормовой

промышленности (Обзор информации). М.: ЦНИИТЭИПП, 1978. – 27 с.

167 Мяшкено Э.Ю. Использование повышенного количества травы,

травяной муки и ферментного препарата мальтаваморина в рационах цыплят –

бройлеров: автореф. дис. ... канд. наук. – Алматы: Тарту, 1984. – 137 с.

168 Нечаева З. Дополнительный источник кормов // Кормопроизводство. –

1989. – №11. – С.38.

169 Магомедов И.М. Использование отходов виноградарства и

консервной промышленности для кормления скота. – Махачкала: Даг.

книгоиздат, 1982. – С.14.

170 Магомедов И.М., Цинцаев О.М. и др. Использование отходов

виноградарства и консервной промышленности для кормления скота. –

Махачкала: Даг. книгоиздат, 1982. – С.15 – 17.

171 Крылова В.С., Емелина Н.Т. и др. Практикум по кормлению

сельскохозяйственных животных. – М., Колос, 1985. – 294с.

172 Жиенбаева С.Т., Әлімқұлов Ж.С., Батырбаева Н.Б., Елеукенова Қ.А.

Жеміс – жидек өндірістері қалдық өнімдерінен жасалған жемдік қосымша

120

негізіндегі құрама жемнің рецептерін құрастыру // Вестник КазНТУ им

К.Сатпаева. – 2015. – № 4.(110). – С. 455 – 459.

173 Алимкулов Ж.С., Жиенбаева С.Т., Ким А.М., Батырбаева Н.Б.,

Нурмат.Д. Жеміс көкөніс өндірісінің жанама өнімдері негізінде жемдік

қосымша дайындаудың ғылыми – негізделген рецептерін жасау // Жаршы. –

2014. – № 2. – Б.56 – 62.

174 Жиенбаева С.Т., Алимкулов Ж.С. Исследование технологического

процесса одностадийного измельчения смеси зерна и кормовой добавки из

отходов рисозаводов. Междунар. науч. прак. конф. «Состояние, проблемы и

перспективы производства и переработки сельскохозяйственной продукции». –

ФГОУ ВПО. Башкирский гос. аграрный университет, 2011. – С.113 – 114.

175 Жиенбаева С.Т., Алимкулов Ж.С. Разработка оптимизационных

математических моделей многокомпонентного измельчения смеси зерна и

кормовой добавки из отходов рисозаводов // Вестник сельскохозяйственной

науки Казахстана. – 2011. – № 12. – С.66 – 70.

176 Перельман В.Э. Исследование процесса смешивания ингредиентов в

комбикормовой производстве: автореф. дис. канд. ...техн. наук: – Москва, 1964.

– 17 с.

177 Черняев Н.П. Технология комбикормового производства. – 2 – е изд.,

доп. и перераб. – М.:Колос, 1992. – 368с.

178 Alimkulov Z.S., Zhiyenbayeva S.T., Batyrbayeva N.B., Krasteva A.P.

Study of production processes of feed additives using natural minerals and plant by –

products// Bulgarian Journal of Agricultural Science. – 2015. – Vol. 21, – № 4. –

P.872 – 876.

179 Алимкулов Ж.С., Жиенбаева С.Т., Кръстева А.П., Батырбаева Н.Б.

Исследование двухстадийного измельчения компонентов кормовых добавок на

основе отходов плодоовощной промышленности // Известия НАН РК. Серия

аграрных наук. – 2015. – № 3. – С. 89 – 95.

180 Жиенбаева С.Т., Батырбаева Н.Б. Жемдік қоспа құрауыштарын

араластыру үрдісінің тиімділігін зерттеу. «ҒЫЛЫМ, БІЛІМ, ЖАСТАР» жас

ғалымд. республ. ғыл. тәжіриб. конф. – Алматы, 2015. –Б. 77 – 79.

181 Шепелев А.Ф., Печенежская И.А. Товароведение и экспертиза

зерномучных товаров. Учебное пособие. М.: ИЦК «МарТ», 2004. – 100с.

182 Szumies J. Sympozyum EIFAK poswiecone zagodnieniom postepi w

zywieniu ryb // Gospodarka Rybna. – 1970. Vol. 4. – P. 44 – 49.

183 Пат. 2196439 РФ. Корм гранулированный для сельскохозяйственных

животных и способ его получения / Никулин П.А., Фещенко Т.Т. опубл.

20.01.2003. – 8с.

184 Остапчук Н.В. Основы математического моделирования процессов

пищевых производств. – Киев: Вища шк., 1991. – 368 с.

185 Грачев Ю.П. Математические методы планирования эксперимента.

М.: Пищевая промышленность, 1979. – 200с.

121

186 Чайка И.К., Кабул Н., Козак A.A. Энергосберегающая технология

производства гранулированных комбикормов // Тез. докл. 54 – й науч. конф.

ОТИПП им. М.В.Ломоносова. – Одесса, 1994.– С.39.

187 Бутковский В.А., Мерко А.И., Мельников Е.М. Технологии

зерноперерабатывающих производств. М.: ИнтеграфСервис, 1999. – 472с.

188 Алимкулов Ж.С.Совершенствование технологии комбикормов на

основе рационального использования вторичного сырья

зерноперерабатывающего и масложирового производств: дис. ... докт.

техн.наук: 05.18.01. – Алматы, 2009. – 240 с.

189 Алимкулов Ж.С., Султанова М.Ж., Январева Н.И. Новая кормовая

добавка для производства комбикормов пробиотического действия. Матер. Х –

междунар.конф. «Пищевые технологии и биотехнологии». Казань, 2009. – С.97

– 99.

190 Пат. 27584 РК. от 05.04.2013г. Гранулированная кормовая добавка из

вторичных продуктов виноделия для сельскохозяйственных животных /

Алимкулов Ж.С., Жиенбаева С.Т., Батырбаева Н.Б., Жиенбаев М.М. опубл.

05.04.2013.

191 Братерский Ф.Д., Пелевин А.Д. Режимы и способы хранения

комбикормов. М.: Обзорная информация Минзаготовок СССР, 1979. – 55 с.

192 Карецкас Л.И., Голик М.Г. Важнейшие особенности хранения

комбикормов. Комбикормовая промышленность. М.:ЦНИИТЭИ. Минзага

СССР, – 1974. – 64 с.

193 Van Horn P.L.M. Animal welfare in poultry production systems: inpact of

EU standarts on world trade / P.L.M. Van Horn and TJ. Achterbosch // World's

Poyltry science jornal. – 2008. – Vol. 64. – № l. – Р. 40 – 52.

194 Zhienbaeva S.T., Alymkulov Zh.C.,Batyrbaeva N.B. The use of feed

additives from waste plant products in feeding cows // 3rd International Conference

on Agriculture and Ecosistems IMACBE` 15. DUBAI (UAE). – 2015. – Р. 82.

195 Батырбаева Н.Б., Жиенбаева С.Т. Жас тауықтар рационында жүзім

сығындысын қолданудың тиімділігі // «Тамақ, жеңіл өнеркәсіптері мен

қонақжайлылық индустриясының инновациялық дамуы» халықар.ғыл.тәжіриб.

конф. – Алматы, 2015. – Б.27 – 29.

196 Жиенбаева С.Т., Батырбаева Н.Б. Виноградные выжимки в

комбикормах для сельскохозяйственной птицы // II Междунар.науч. практ.

конф.«Наука в современном мире». – Киев, 2015. – С.44 – 46.

197 Абрам А.И. Опыт обогащения комбикормов. М.:НТО – ЦБТИ, 1981. –

С.35 – 37.

198 Магомедов М., Василевская Е. Оценка экономической эффективности

использования фуражного зерна // Комбикорма. – 2005. – № 2. – С.26 – 27.

122

ҚОСЫМША А

123

ҚОСЫМША Б

124

ҚОСЫМША В

125

ҚОСЫМША Г

126

ҚОСЫМША Д

127

ҚОСЫМША Е

128

ҚОСЫМША Ж

129

ҚОСЫМША И

130

131

ҚОСЫМША К

132

133

ҚОСЫМША Л

134

135

ҚОСЫМША М

Ғылыми зерттеу жұмысын УПТ университетінде өткендігіне берілген куәлік

136

ҚОСЫМША Н

Халықаралық ғылыми конференцияларға қатысқандығы туралы құжаттар

137

138

139

ҚОСЫМША П

Өнертабыс туралы құжат

140

141